You are on page 1of 1646

TRKLER

CLT 18
CUMHURYET

YEN TRKYE YAYINLARI 2002 ANKARA

YAYIN KURULU

17

DANIMA KURULU

18

KISALTMALAR

19

TRKLER
YAYIN KURULU DANIMA KURULU KISALTMALAR SEKSENDOKUZUNCU BLM CUMHURYET DNEMNDE DL VE EDEBYAT
A. Cumhuriyet Dneminde Trk Dili 25 25 87 105 122 131 167 176 176 250 274 284 291 305 357 382

Cumhuriyet Dneminde Trke / Prof. Dr. kr Haluk Akaln [s.15-53] Atatrk ve Dil Devrimi / Prof. Dr. Zeynep Korkmaz [s.54-64] Cumhuriyet Dnemi Dil Hareketleri ve Dil Tartmalar / Dr. Asiye Mevhibe Coar [s.65-73] Trkenin Sz Varlnda Yabanclama / Prof. Dr. Hamza Zlfikar [s.74-79] Trkede Bat Kaynakl Kelimelerin Younluu ve Yabanclama Sebepleri / Prof. Dr. Fatin Sezgin [s.80-101] Anadille Eitim ve Trke / Yrd. Do. Dr. Ahat stner [s.102-106] B. Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat

Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat / Prof. Dr. nci Enginn [s.107-145] Trk Edebiyatnda Cereyanlar / Prof. Dr. Ahmed Hamdi Tanpnar [s.146-160] Mehmet Akif ve stikll Mar / Yrd. Do. Dr. Fazl Gkek [s.161-165] Yahya Kemal ve Eski iirimiz / Do. Dr. Nezahat ztrk [s.166-169] kinci Yeni Trk iiri / Yrd. Do. Dr. Turan Karata [s.170-175] klk Gelenei ve k Edebiyat / Do. Dr. Erman Artun [s.176-204] Modern Trk Hikyesinin Ksa Tarihi / Yrd. Do. Dr. Ayenur Klahlolu slam [s.205-218] ada Trk Roman / Mustafa Miyasolu [s.219-229]

DOKSANINCI BLM CUMHURYET DNEMNDE KLTR VE SANAT


Cumhuriyet Dneminde Sanat / Yrd. Do. Dr. Seyfi Bakan [s.233-252] A. Mimari Cumhuriyet'in lk Yllarnda Mimari / Prof. Dr. nci Aslanolu [s.253-258] Cumhuriyet'in lk Yllarnda Toplumsal Deiim ve Konut / Do. Dr. Leyla Baydar [s.259-264] 402 437 437 445

Bat Toroslar'da Bulunan Geleneksel Trk Evlerinde Ahap Ssleme / Yrd. Do. Dr. Osman Kundurac [s.265-272] 454 Cumhuriyet'in Kuruluundan Gnmze Trk Resim Sanat / Yrd. Do. Dr. Ahmet Kamil Gren [s.273292] 466

20

Cumhuriyet'in Antlar: Ant Heykeller / Yrd. Do. Dr. Kvan Osma [s.293-298] Cumhuriyet Dnemi Trk Kaligrafisi / Yrd. Do. Dr. Mehtap Uygungz [s.299-304] Atatrk ve Sonras Dnemi Tiyatrosu Faaliyetleri / Do. Dr. Enver Tre [s.305-312] Trensel Nitelikli Ky Seyirlik Oyunlarnn Kaynaklar / Yrd. Do. Dr. Dilaver Dzgn [s.313-322] Cumhuriyet Dneminde ok Sesli Mzik / Yrd. Do. Dr. A. Blent Alaner [s.323-328]

503 513 522 538 559

Cumhuriyet Dneminde Devlet Radyosunun Trk Musikisi zerindeki Etkileri / Dr. Blent Aksoy [s.329338] 571 Trk Toplum Hayatnda Mziin Yeri / Dr. Fatma Odaba [s.339-345] Cumhuriyet Dneminde Klsik Trk Musikisi / Osman Nuri zpekel [s.346-354] Cumhuriyet Devrinde Eski Eserlerimizin Deerlendirilmesi / Hicran zalp - Do. Dr. Mge Bozday [s.355-362] Anadolu Kadn Balklar / Yksel ahin [s.363-376] Cumhuriyet Dneminde Radyo / Yasemin Doaner [s.377-382] 588 601

618 629 652

DOKSANBRNC BLM RUSYANIN DL-URALDA, KIRIMDA VE KAFKASYADA YAYILMA SYASET


Rus mparatorluu'nun Avrupa Yakasnda Yaayan Trklerin Demografik Dalm ve arlk Rusyas'nn Trklere Ynelik Politikalar / Dr. Seyit Sertelik [s.385-399] 663 Kazan Hanl'nn Dmesinden Sonra Kazan Tatarlar / Ravil Bukharaev [s.400-407] XVI-XVIII. Yzyllarda arlk Rusyas'nda dil-Ural Tatarlar / Prof. Dr. skender Gilyazov [s.408-414] XIX. ve XX. Yzyllarda Kazan Tatarlar / Do. Dr. Ahmet Kanldere [s.415-426] Bakurt syanlar / Do. Dr. Yakup Delimerolu [s.427-434] 694 708 719 740

Rusya'da Kur'an'n Tarihi: Ruslar, Osmanllar ve Tatarlar Arasndaki likiler / Efim A. Rezvan [s.435-440] 753 Orenburg Mslman Ruhani Meclisi ve arlk Ordusunda Trkler / Dr. Danil D. Azamatov [s.441-450] 764 Nikolay l'minskiy: Orta Volga Mslman ve Trk Halklar zerindeki Siyaseti / Dr. Agns Nilfer Kefeli [s.451459] 781 Tekilt-I Mahsusa, Yusuf Akura ve 1916 Lozan Milliyetler Konferans / Dr. Vahdet Keleylmaz [s.460463] 797 Krm'n Ruslar Tarafndan gal ve lhak / Yrd. Do. Dr. Osman Kse [s.464-470] arlk Zamannda Krm'da Trk Mill Hareketi / Prof. Dr. Valeri Vozgrin [s.471-484] smail Bey Gaspral / Dr. Edige Krmal [s.485-487] B. Rusya'nn Kafkasya'da Yaylma Siyaseti Rusya'nn Kafkasya'da Yaylma Siyaseti / Do. Dr. Mustafa Budak [s.488-515] Kafkasya'da Rus stilas ve Direni Hareketleri / Dr. Kezban Acar [s.515-521] 804 816 838 843 843 892

21

Kafkasya'nn Bamszlk Mcadelesinde Tasavvuf ve Tarikatlarn Rol / Yrd. Do. Dr. Mehmet Necmeddin Bardak [s.522-530] Azerbaycan Hanlklarnn Rusya Tarafndan gal Edilmesinde ran'n kili likiler Siyaseti / Gabil Camalov [s.531-540] arlk Ynetiminde Azerbaycan / Okan Yeilot [s.541-544]

902

919 936

Birinci Dnya Sava Yllarnda Rusya'nn Azerbaycan'da Trklk ve slmclkla Mcadelesi / Prof. Dr. Musa Gasmov [s.545-558] 944

DOKSANKNC BLM
Rusya'nn Trkistan'da Yaylma Siyaseti Rusya'nn Trkistan'da Yaylmas / Prof. Dr. Mehmet Saray [s.561-576] Rusya'nn Trk Blgelerinde Yaylmas / Dr. Robert F. Baumann [s.577-586] Orta Asya'da Rus-ngiliz Rekabeti / Do. Dr. Steven Sabol [s.587-595] Ruslarn Trkmen Topraklarn stilalar / Yrd. Do. Dr. Memet Yetigin [s.596-606] arlk Ynetimi Altnda Krgzlar / Dr. Rafis Abazov [s.607-615] Krgzistan'da 1916 syan / Prof. Dr. Djenish Djunushaliev [s.627-630] smail Gaspral ve Trkistan'da Cediti Hareketi / Dr. Barnay Curayeva [s.631-635] Ceditilik ve Orta Asya'daki Yeni Kimliklerin Ayrntlarna Giri / Do. Dr. Adeeb Khalid [s.636-643] Kazakistan'da Ceditilik / Do. Dr. Svetlana Kovalskaya [s.644-651] Ala / Dr. Gulnar Kendirbai [s.652-664] 969 969 1000 1018 1035 1055 1090 1096 1104 1118 1131

Kazak Aydnlanma Hareketi erisinde Ahmet Baytursun ve almalar / Do. Dr. Vahit Trk [s.665-673] 1155 Rusya'nn Ulusal Politikas ve Gney Sibirya'nn Trk Halklar (XIX-XX. Yzyllar) / Prof. Dr. Aleksander N. Sadoyov [s.674-683] 1171

DOKSANNC BLM
in'in Dou Trkistan' galine Direniler 1188

Ch'ing ini'nin Zungarya ve Dou Trkistan' gali / Prof. Dr. Ablat Khodjaev - Kamil Khodjaev [s.687701] 1188 Dou Trkistan'da in galine Kar Mcadele / Prof. Dr. Ablat Khodjaev - Kamil Khodjaev [s.702-713] 1217 Dou Trkistan'da Dnem (1911-1949) / Burhan Saylr [s.714-722] Mehmet Emin Bura ve sa Yusuf Alptekin / Dr. Erkin Emet [s.723-728] Dou Trkistan'da Etnik-Din Ayrklk, Muhtariyetilik / Prof. Dr. Kulbhushan Warikoo [s.729-737] 1239 1255 1267

DOKSANDRDNC BLM 22

Sovyetler Birlii'nin Yaylma Siyaseti / Komnist htill ve Trk Halklar Rus htillleri ve Trk Halklar / Sovyetler Birlii'nin Yaylma Siyaseti (1905-1991) / Do. Dr. Timur Kocaolu [s.741-759] A. Komnist htill ve Trk Halklar Bolevik htillinden Sonra Krm / Prof. Dr. Valeri Vozgrin [s.760-774]

1283

1283 1317 1317

Buhara Halk Sovyet Cumhuriyetinde ttifaklarn ekillenmesi / Dr. Suchandana Chatterjee [s.775-782] 1341 Hokand Muhtariyeti / Abdlvahap Kara [s.783-795] Fergana Basmaclarnn Ortaya kmas / Dr. Reinhard Eisener [s.796-807] Harezm (Hive) Halk Cumhuriyeti / Yrd. Do. Dr. Fsun Kara [s.808-812] Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti (1920-1924): Kazanlm Kimlik, Sorunlu Meruiyet / Dr. Dov. Yaroshevski [s.813-819] XX. Yzyln Balarnda Kazakistan Sosyo-Politik Dncesinde Mill Mesele / Dr. Rauan S. Elmurzayeva [s.820-826] B. Sovyetlerin Milliyetler Politikas ve Trk Halklar 1355 1380 1405

1413

1425 1436

Sovyetlerin Uluslar Kontrol Yntemleri: Trk Kkenli Veya Mslman Uluslara zel Referanslar / Yrd. Do. Dr. dris Bal [s.827-836] 1436 Mirsaid Sultan Galiyev ve Mill Komnizm / Do. Dr. Aye Azade Rorlich [s.837-842] 1453

Bolevizm, "Mill" Komnizm ve M. Sultan Galiyev Fenomeni / Prof. Dr. Rafael Muhammitdinov [s.843853] 1463 Orta Asya'da 1924 Snr Dzenlemeleri: Modern Snr likilerinin Tarihi Boyutlar / Prof. Dr. Gregory Gleason [s.854-861] 1481 Sovyet Orta Asyas'nn Blgesel Paylam / Dr. Reinhard Eisener [s.862-871] Sovyetlerin Trk Halklarn Srgn Etmesi / Do. Dr. Walter Comins - Richmond [s.872-876] Ahska (Mesket) Trkleri: ki Kere Srgn Edilen Halk / Dr. Arif Yunusoy [s.877-885] 1496 1516 1525

XIX. Yzyln Sonundan II. Dnya Sava'nn Balangcna Kadar Berlin'deki Tatarlar ve Bakurtlar / Dr. Sebastian Cwiklinski [s.886-897] 1540 Bat Gzyle Sovyet Trkleri (1945-1990) / Dr. William D. Myer [s.898-905] 1563

DOKSANBENC BLM
Trk Dnyas'nn Genel Deerlendirmesi A. Avrasya Stratejileri 1578 1578

Orta Asya'nn Jeopolitik Konumu ve Oluturulmak stenen Blgesel Gvenlik Sistemi / Do. Dr. Nazokat A. Kasymova [s.909-916] 1578 Yeni Kresel Oyun ve Hazar'n Stats / Sinan Oan [s.917-934] Kresel Bloklamalar ve Trk Blgesi / Do. Dr. Yusuf Erbay [s.935-945] 1590 1624

23

anghay birlii rgt: Avrasya'da G Mcadelesinde Yeni Bir Dnm Noktas / Mehmet Seyfettin Erol [s.946-950] 1645

24

SEKSENDOKUZUNCU BLM CUMHURYET DNEMNDE DL ve EDEBYAT


A. Cumhuriyet Dneminde Trk Dili Cumhuriyet Dneminde Trke / Prof. Dr. kr Haluk Akaln [s.15-53]
Trk Dil Kurumu Bakan / Trkiye Yaz dili olarak en az 1300 yllk gemie sahip Trkenin konuma dili tarihi ok daha ncelere uzanr. lk yazl kaynaklardan olan Orhon Yaztlarnda kullanlan dilin ileklii, akcl, dildeki soyut kavramlar iin kullanlan szlerin zellikleri ve kimi l dillerdeki sz benzerlii2 gz nne alndnda Trkenin drt-be bin yllk bir konuma dili tarihine sahip olduu anlalmaktadr. Yeryznde ok az sayda dil, bu kadar tarih derinlie sahiptir. Kkleri binlerce yl ncesine dayanan Trke, Trklerin deiik kltrlerle temas dolaysyla pek ok dille etkileim ierisine girmi, sz (kelime) alveriinde bulunmutur.3 Zaman zaman etkilenme tek ynl olmu, dnemin baskn kltrlerinin etkisiyle Trkeye yabanc dil geleri dolumutur. Bu olumsuz durum; kimi air, yazar ve aydnlarn tepkileriyle karlamsa da Trkedeki yabanc szlere, yabanc dil birimlerine kar en sistemli, en etkili ve sonu verici alma Cumhuriyet dneminde olmutur. Trkenin bilim dili hline gelmesi dncesi, Cumhuriyet dneminde gereklemitir. Trke zerine bilimsel almalar da Cumhuriyet dneminde younluk kazanmtr. Osmanl devletinin son dnemlerinde ortaya kan ve giderek artan dil tartmalar, Cumhuriyet dneminde de srmtr. Trkiye Cumhuriyetinde dilin bir devlet politikas hline gelmesi ve bu alanda yaplan atlmlarla Trkenin yeni bir evresi balamtr. Yllardr tartlan konular ve zm bekleyen sorunlar, Cumhuriyet dneminde Atatrkn nce alfabe, daha sonra da dil alannda yapt devrimlerle zlmtr. Ancak, Trke zerine yaplan tartmalar bitmemitir. Dilde bugn ulalan noktay iyi kavrayabilmek, tartmalarn kkenine inebilmek iin Cumhuriyet ncesi dil tartmalarna, hatta Anadoluda Trk yaz dilinin kurulduu dnemde Trkenin durumuna ve Trke konusundaki grlere de ksaca deinmek gerekir. Anadoluda Trk Yaz Dilinin Kuruluu ve Trkeye Bak Trkenin XIII. yzylda Anadoluda yeni bir yaz dili olarak gelimeye balad yllarda Arapa ve Farsa bilim ve edebiyat dili olarak hkm sryordu. Arapa veya Farsa yazmak stnlk saylyordu. Zamanla Fars kltrnn etkisinin artmasyla Farsa yazma eilimi daha da artt. Halk ise bu dilleri bilmiyor, Trkeden baka dili anlamyordu. Anadolu Beylikleri Dneminde de Arapa ve Farsay bilmeyen Trk beyleri, edeb ve din rnlerin Trkeye evrilmesine nclk ettiler. te Karamanolu Mehmet Bey, byle bir ortamda ok nl fermann okutarak; divanda, derghta, barghta, mecliste ve meydanda Trkeden baka bir dilin konuulmasn yasaklad. airlerin ve yazarlarn bir blm Trke ile eser vermenin glnden yaknyorlar, Trkenin yetersiz olduunu, darln dile getiriyorlard. Buna en iyi rnek Hoca Mesutun Trkeye evirdii4 Sheyl Nev-bahrdr.

25

Gerek sz varl gerek dil bilgisi zellikleri bakmndan Eski Anadolu Trkesinin en deerli eserlerinden biri olan ve eviri olmasna ramen Trkeyi kullanmaktaki becerisi, stn sanat gcyle zgn bir eser ortaya koyan Hoca Mesut, son beyitlerde eseri Trke yazd iin deta zr dilemekte, Trke yazarken vcudunun yarsnn eridiini sylemektedir: Bu arada zrm hemn yeng durur Ki Trk< dili gi< degl teng durur *** Arabca v y Prs olsa lafz Ki nazm olcak Trkye gelse lafz Geh aslnca kalur geh kalmaz Zaruret olup vezn an almaz Delim drl tagyr tebdl olur Bu Trk< dili bir aceb dil olur *** Bu bir nie beyti dzince benm Hacletden eridi yaru tenm5 Hlbuki eserin Trkeye evrilmesinin sebebinin akland blmde son zamanlarda Trkeye eilimin artt, Trkeye evrilmesi durumunda eserin mehur olaca dncesi ilenmitir.6 Geni halk kitleleri arasnda taraftar bulmak, dncelerini ve inanlarn yaymak isteyen mutasavvflarn ise eserlerini Trke yazdklarn, dillerinin de son derece anlalr olduunu gryoruz. Trkenin avam dili olarak grldn, Trkeye kimsenin bakmadn dile getiren k Paa, eserini bugn de anlalr bir dille yazmtr: Geri kim sylendi bunda Trk dili lle malm old man menzili *** n bilesin cmle yol menzillerin Yirmegil sen Trk Tcik dillerin

17

Kamu dilde var-d zabt u usl Bunlara dmi-idi cmle ukl Trk diline kimsene bakmaz-d Trklere hergiz g<l akmaz-d7 k Paa, eserini Trke yazmasnn sebebinin Trklerin de bilimlerden haberdar olmas dncesine dayandrmaktadr: T ki mahrm kalmaya Trkler dah Trk dilinde anlayalar ol Hak 8 Bu dncelerle Trke yazlan eserler, toplumda Trke eserlere olan ilgiyi artrmtr. k Paadan sonra gelen airler de, Trk diliyle ortaya koyduklar eserleri Trklere yararl olmak iin yazdklarn syleme gerei duymulardr, Devletolu Yusuf yazd manzum Vikayenin n sznde Trke yazd iin ayplanmamasn, daha nce Trke yazan byk limlerin eserleri sayesinde anlamn zerindeki rtnn kaldrldn, bylece kimsenin bundan utanmadn belirtmektedir.9 Bylece Beylikler Dneminde ve Osmanl Devletinin kuruluunu izleyen ilk iki yzylda Trke yazmak ve sylemek yaygnlat. Bu dnemde bugn bile anlalr bir Trke ile eserler yazld. Bu eserlerde Arapa ve Farsa kkenli alnt szler de vard, ama yabanc gelerin younluu fazla deildi. Ancak, XV. yzyldan itibaren Trkede Arapa ve Farsa alntlarn artmas, Trkenin nce sz varln, sonra da sz dizimini etkilemeye balamtr. Trkede karl olan szler iin bile alnt szler kullanlmas, dildeki yabanc gelerin orann ykseltirken Trke gelerin orannn gittike azalmasna neden olmutur. XV. yzyln sonlarna doru Aydnl Visalnin sade bir Trke ile yazd manzumelerden sonra XVI. yzylda Tatavlal Mahrem ile Edirneli Nazm de bu akm srdrmek istemilerdir. Bu iki airin Trk-i basit adn verdikleri bu manzumeler aruz lsyle yazlm olmakla birlikte, ok sade bir dille kaleme alnmtr. inde hibir yabanc sz yoktur. Trk-i basit hareketi, divan diline kar bir tepki saylmaktadr.10 Zamanla Arapa ve Farsann Trkedeki younluu o kadar artt ki Osmanl Trkesi olarak adlandrdmz bu dili tam olarak anlamak iin Arapa ve Farsay bilmek bir zorunluluk hline geldi. Bu durum Arapa ve Farsaya olan ilgiyi artrd, giderek Osmanl Trkesiyle yazmak yerine dorudan doruya Arapa veya Farsa yazmak eilimi yaygnlat. Halkn konuma dili, halk edebiyat rnlerinde yayordu, ama bu dil kaba Trke saylyordu. Arapa ve Farsaya eilim o kadar artmt ki ana dili bu diller olan airler el stnde tutuluyordu. Bu durumu iine sindiremeyen Mesih: Mesih gkden inse< sa<a yer yok

18

Yri var gel Arabdan ya Acemden diyerek isyann dile getirmitir.11 Dil retiminden Arapann veya Farsann retiminin anlald bu dnemde, dil bilgisi denilince de akla Arapann veya Farsann dil bilgisi gelmektedir. Anadoluda Trk yaz dilinin kurulduu XIII. yzyldan 1851de baslan ilk Trke dil bilgisi eseri olan Ahmet Cevdet Paa ile Fuat Paann yazdklar Medhal-i Kavaide kadarki alt yzyllk dnemde yazlan tek dil bilgisi kitab Bergamal Kadrnin 1530 ylnda Veziriazam brahim Paa adna yazd Myessiretl-Ulm adl eserdir.12 Medreselerde Arapa ve Farsa en kk ayrntsna kadar retilirken, Trke retimi ihmal ediliyor, Trkenin retimi akla bile gelmiyordu. Oysa Avrupada Trkolojinin gemii XIV. yzyla kadar kmaktadr. XIV. yzyln balarnda Kuman Trklerinin dili zerine Avrupada yazlan Codex Cumanicus ve bu eserden nce yazld bilinen Moskovada bulunan kk bir szlk, bu alanda yabanc bilim adamlarnn ilk eserleridir. Pietro Ferragutonun 1611de yazd Grammatica Turca, Hieronymus Megiserus (Megiser)un 1612de yazd Institutiones Lingvae Turcicae Libri Quatuor, Avrupada kan ilk Trke gramerlerdir.13 hmal edilen bir baka konu da Osmanl Trkesi yazsnda Trke szlerin yazllaryd. Arap kaynakl alfabenin kullanld Osmanl Trkesi yazsnda Trke szlerin yazllar uzun sre bir esasa balanamamt. Trke kkenli szlerde zellikle nllerin yazllar dnemden dneme, eserden esere deiiklik gsterdii gibi, Trke bir szn ayn eserde, hatta ayn eserin ayn sayfasnda ve satrnda yazl farkllklar grlebiliyordu. Osmanl Trkesi yazsnda Trke szlerin yazllar ancak XIX. yzyl sonlarnda ve XX. yzyl balarnda bir esasa balanabilecekti. Arapa ve Farsa kkenli szlerin yazllar belirli kurallara dayalyd. Bu kurallar ise dil retimi ile salanyordu. Ktipler ve mstensihler Arapa, Farsa kkenli szleri doru yazmak iin zen gsterirlerken, Trke szlerin yazllarna ayn zeni gstermiyorlard. Bu yzden Osmanl Trkesiyle yazlm yazlarn okunuunda sk sk yanlla dlyordu. retim dili konusunda farkl bir uygulama, XIX. yzyln ikinci eyreinde Asker Tp Okulunun kuruluunda grld. II. Mahmut, 1827de Asker Tp Okulunu kurduunda, tp alannda kaynak bulunmamas yznden Franszca retim dili olarak kabul edilmi ve Avrupadan Franszca bilen doktorlar retim yesi olarak getirilmiti. Ama II. Mahmut, rencilere yapt konumada, bu durumun geici olduunu, tp bilimini renip yava yava kendi dilimize almak ve sonra da memleketin her yanna Trke olarak yaymak dncesinde olduunu belirtmiti.14 Tanzimat Dneminde Trke zerine Dnceler XIX. yzyla gelinceye kadar birka air, yazar ve dnr dnda pek fazla kiinin dikkatini ekmeyen dil ve alfabe konusu, Tanzimat ile birlikte en fazla tartlan konulardan biri hline geldi.

19

Glhane Hatt- Hmayununun getirdii ilkeler arasnda dil ve edebiyat ile ilgili herhangi bir ilke yoktu, ama bu belgede gerek ilkeler olsun, gerek bu ilkeler zerine rk veya mezhep ayrm gzetilmeksizin kurulan dzen olsun yeni bir yaama tarz ve yeni bir toplum dzeni getiriyordu. Osmanl toplumunu bu anlaya ve dzene ulatracak ara ise ulusal eitim ve ulusal dildi. II. Mahmut Dneminde balayan eitimde modernleme Tanzimat Dneminde de srmtr.15 Tanzimat, toplum ve devlet hayatmza getirdii yenilikler kadar, dilimize ve zellikle edebiyatmza da yenilikler getirmi, kltr hayatmzda yeni bir r amtr. Edebiyatmzn bu dnemine adn da veren Tanzimat, Trk kltrnde Batya yneliin balangcdr. Bat uygarlnn etkisi deiik alanlarda grld gibi dil alannda da kendisini gstermitir. Dil alannda Bat uygarlnn etkisi ana hatlaryla iki biimde grlr: Batdaki milliyetilik akmnn ve halka ynelmenin etkisiyle ana diline kar duyarllk uyanrken bir yandan da halkn anlayaca dille yazmak amacyla halk diline ynelme dncesi yaygnlk kazanmaya balamtr. Halka ulamann en etkili arac da gazete idi. Bu sebeple gazeteler dilde deiimin balatcs oldu. Sade, yabanc gelerden arnm, halkn anlayaca Trke, bir kere daha dnce adamlarnn, sanatlarn halka hitap etmede kullandklar dil hline geldi. Tpk Anadoluda Trk yaz dilinin kuruluu srasnda mutasavvflarn halka seslenebilmek iin sade Trkeyi tercih etmesi gibi iirlerinde konuma dilini kullanan inasi, gazetesinde de halk diliyle halka sesleniyordu. Yazlarnda Arapa ve Farsa szleri mmkn olduka az kullanyor, ksa cmlelere yer veriyordu. Sade Trke ile iir yazmay bile denemiti. Kaynaklarda geen ve halk aznda yaayan ataszlerini de derleyerek yaymlayan inasi, btn bu zellikleriyle Tanzimat Dneminde Trkenin sadelemesi yolunda etkili bir kii olmutur. 1863te yaymlad Durb- Emsl-i Osmaniye, halk diline yneliin en gzel rneidir. inasi, bu ataszlerinden kimilerini iirlerinde ve yazlarnda da kullanmtr. Eserlerinde gelime, vatanseverlik, zgrlk, merutiyet, siyas bamszlk, eitim, iktisat, Osmanlclk, slmclk gibi ok eitli konular sosyal dnceler olarak ele alan Namk Kemal, Trk dilinden ok Trk edebiyatnn sorunlar zerine eilmitir. Bu konudaki yazlarnda dille ilgili dnceleri de yer almaktadr. Eskiden eserlerin yksek snflar iin ancak onlarn anlayabilecei dille yazldn belirten Namk Kemal, Fars edebiyatnn etkisinde kalan eski edebiyatmzn sz ssne kurban edildii dncesindedir. Eski edebiyat eletiren Namk Kemal, eski edebiyatn dilinin kusurlarna ve yetersizliine de deinmitir. Tasvr-i Efkr gazetesinin 16 Rebilhir 1283 (1866) tarihli 416. saysnda yer alan Lisn- Osmannin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazat amildir balkl yazsnda unlar yazar: stanbulda okuyup yazma bilenlerden dahi belki onda biri, sebk-i marf zre yazlm bir kddan ve hatta kfil-i hukuku olan kann- devletten bile istifde-i merma kadir deildir. nki edebiyatmza ark u garbn birka ecneb lisanndan mstear olan iveler galebe ederek ttrd- ifdeye halel vermi ve edevt tabirt ifadt takrirden btn btn ayrlm olan slb- tahrir ise baya bir baka lisn hkmne girmitir.

20

Gazetenin ertesi gnk saysndaki yazsnda ise dilin slah konusundaki dncelerini yle zetler: Evvel: Kavd-i lisnn mkemmel surette tedvin temhidi. Saniyen: Kelimatn istiml-i umm dairesinde tahdidi. Salisen: ml ve manca ecz-y lisn beynindeki irtibt- surinn ittihd- hakik hline gelecek kadar teyidi. Rabian: Rabt- kelm ve ifade-i meram ivelerinin tabat- lisna tatbikan tadil tecdidi. Hamisen: fadenin hsn-i tabisine hail olan klfetli sanatlardan tecridi.16 Tanzimat edebiyatnn ok ynl, sekin ve nde gelen air ve yazarlarndan Ziya Paa, edebiyatmzla ilgili konularda Namk Kemal gibi dnmekle birlikte, dil konusuna ondan daha fazla deinmitir. Trk dili konusunda inasiyle birlikte balayan grleri savunmu, yeni sanat ve yeni dil dncelerini ilemitir. ktka lisn tabiatndan Elbette der fesahatndan diyerek dilin doasndan ayrlmas durumunda doru ve gzel kullanln kaybedecei dncesine iirinde yer vermitir. Ancak, Ziya Paann dil konusunu ele alan en nemli yazs Londrada yaymlanan Hrriyet gazetesinin 7 Eyll 1868 gnl 11. saysnda yer alan iir ve na balkl yazsdr. Yazsnda acaba bizim mensup olduumuz milletin bir lisan ve iiri var mdr, bunu slh kabil midir? sorusunu soran Ziya Paa, eski edebiyatmza ait eserlerin dilinde te bir oranda bile Trke sz bulunmad, bir ii ifade ederken karmak ifadeler kullanldn, bunu anlamak iin szlkler gerektii cevabn verir: Mneat- Feridun ve asar- Veys ve Nergis ve sair mneat- mutebere ele alnsa ilerinde te bir Trke bulunmaz. Ve bir maslahat ifade ederken bed beyan fenleri kartrlarak, ibraz- belgat iin yle mevve ve mtetabil-izafat ibareler yazmlar ki Kamus ve Ferheng beraber olmadka ve bir adam fenn-i meani ve adab- Arabda kemal-i mahareti olduktan sonra deta bir ders mtala eder gibi bir ok zamanlar sarf- zihn etmedike manasn istihraca muktedir olamaz. Bu yazda, anlalmaz ifadelerin yazlmasnn hsn-i kitabet sayldn belirten Ziya Paa, ncelikle Trke imlnn bilinmesi gerektii konusunu en bata gelen kural olarak vurgulamtr. Ziya Paa, ayn yazsnda yarglama srasnda karlalan durumu yle anlatr: Sorgulanan kii, derdini bildii dille anlatr, sorgu hkimi sylenenleri birtakm ibareler kullanp araya da olduundan, bulunduundan ve olmakla, bulunmakla szlerini sktrarak yazya geirtir. Sorgu

21

hkimi yazlanlar bir kere de sorgulanan kiiye okur ve Bunu sen sylemedin mi, getir mhrn ve yoksa parman bas. der. Sorgulanan kii okunan eyi Arapa gibi dinleyip bir ey anlamaz, ama Efendiyi gcendirmeyeyim. diyerek mhrn basar. Bu durumun nereye kadar uzandn Ziya Paa yle belirtir: te bu istintak-name gh olur ki barenin idamna kadar sebep olur. Belki onun dedii yolda yazlsa kurtulmak ihtimali bulunur.17 Dilde Trklk hareketinin ilk izleri Ahmet Vefik Paann Lehce-i Osmanye yazd n szde grlr. Ahmet Vefik Paa, Trkenin tarih derinlii olduu kadar, konuulduu geni alanla da byk dillerden biri olduunu vurgular. Szlkte asl Arapa ve Farsa olan szlerin yan sra Trke kkenli szlere de ayr bir blmde yer vermesi, Ahmet Vefik Paaya dilde Trklk dncesinin ilk temsilcilerinden biri olma zelliini kazandrmtr.18 Ali Suav, bu dnemde dil konusuna deinen, dilin sadelii iin uraan kiilerin banda gelir. Ali Suav, ncelikle kullanlan dilin adn sorgulayarak ie balar. Ali Suavye gre lisn- Osman terimi siyas bir terimdir. Osmanl sz, dilin adn veremez. Dorusu ise lisn- Trkdir, yani Trk dilidir.19 Ali Suav, stanbulda karmaya balad Muhbir gazetesinin 25 aban 1283 (1867) tarihli ilk saysna yazd n szde, kullanlacak dilin ad lisan olacan belirtmektedir. Ad lisandan kast herkesin anlayabilecei dildir.20 27 evval 1283 (1867) gnl Muhbirin 28. saysnda meslektalarna gazetelerde kullanlmas gereken dil konusunda u nerilerde bulunur: Haydi ittifak edelim. Mesel arab diyecek yerde ate-renk demeyelim, dzce arab diyelim vesselm. Muradmz mesele anlatmakken nin halk bir de ibare iin dndrelim. Gazeteleri stanbulda avam lisan olan Trke ile yazalm. 1869da Pariste karmaya balad Ulm gazetesinde ise alnt szlerin okluk biimlerinin kullanlmasnn yabanc dil kurallarna gre deil de Trkenin kurallarna gre olmasna dikkat ekmitir: Mesel Arabden lim ve ktib lgatlerini alp sgalar gibi zabtetmiiz, amma ceminde ketebe ve kttab ve ulema demee mecbur deiliz; limler, ktibler diyebiliriz. Dnyada her lisann tabiat dahi byle bizim lisanmz gibidir. Ali Suavnin alnt szlerin okluk biimlerinin Trke kurallara gre kullanlmas dncesi daha sonraki Yeni Lisan hareketinde de dile getirilecektir. Ali Suav, bilim kitaplarnn da anlalmaz dille yazldna dikkat ekmekte, halkn kulland dil ve terimlerle bunlarn yazlabileceini sylemektedir. Trke szler yerine Arapa ve Farsa szler ve terimlerle dolu bu kitaplarn herkes tarafndan anlalamadn belirtmektedir. Herkesin bildii ve kulland a sz yerine telkih sznn kullanlmasyla Trke okuma yazma bilen kiinin bu eserden yararlanamayacan yazar. Bir bahvan kitabn okuyup anlamak iin on be yl renim grmek art mdr, diye soran Ali Suav, arttr diyenlere de yle sorar: O vakit bahvan kim olsun?

22

Mustafa Cellettin Paa da, Franszca olarak yazd kitapta Trkenin eskiliini ve zenginliini ileyerek baka pek ok dile kaynaklk ettiini, sz verdiini rnekleriyle ele almtr. Mustafa Cellettin Paaya gre Trkenin eski Yunancaya ve Ltinceye verdii szler unlardr: kap > kapitol, sz > sosciete, kyl > kailos, dam ev > domus, kol > colon, kafa > kefal, kandil > chandella; ordu > ordo, pili > pulus, mini > minyon.21 Bugn tarih dil bilgisinin kurallarna aykr olduu kabul edilen bu rnekler, o gn iin yerli ve yabanc aydnlarn gznde Trk dilinin bir lde deer kazanmasnda etkili olmutu. Ahmet Midhat Efendi de Basiret gazetesinin 19 Mays 1288 (1871) gnl 636. saysnda Trkistanda konuulmakta olan Trkenin bizim dilimiz olmad gibi, Arapa ve Farsann da bizim dilimiz olmadn belirtir. Dilimizde Trke ile birlikte Arapa ve Farsa kkenli szlerin kullanldn belirten Ahmet Midhat, dilimizin bu dillerin dnda da iinde de olmadn syleyerek yle yazar: Trkistandan bir Trk ve Necidden bir Arap ve irazdan bir Acem getirsek edebiyatmzdan en gzel paray bunlara kar okusak hangisi anlar? phe yok ki hibirisi anlayamaz. Tamam ite bunlardan hibirinin anlayamad lisan bizim lisanmzdr diyelim. Hayr, onu da diyemeyiz. nk o paray bize okuduklar zaman biz de anlayamyoruz Pekal ne yapalm? Lisansz m kalalm? Hayr, halkmzn kulland bir lisan yok mu? te onu millet lisan yapalm. Ahmet Midhat Efendi, tamlamalarn Arapa veya Farsa kurallara gre deil Trkenin kurallarna gre yaplmasn, Arapa ve Farsa okluklar yerine de Trke okluk biiminin kullanlmasn istiyordu: Zmre-i deb yerine edipler zmresi, hayrl ml yerine hayrl ameller denilmeliydi. Hele hele Trkede gvercin ve rmcek gibi szler dururken kebuter ve ankebut demenin hi gerei yoktu. Trk szlklk tarihinde nemli bir yeri olan emsettin Sami de Trkenin sadelemesi zerine alm, yazlarnda bu konuyu nemle ilemitir. emsettin Sami, 1303te bu konuda ilk eser olan Lisan yaymlamtr. Dil konusunda dncelerini ortaya atmadan nce karmaya balad Sabah gazetesinde 12 Sefer 1293 (1876) gnl ilk saysnda gazetenin dili zerine unlar yazar: rt- lzmeyi cami olan bir gazeteden olunacak istifadenin umm olmas iki eye mtevakkftr: Birincisi herkesin anlayabilecei bir lisanla ve usan vermeyecek surette muhtasar yazlmak; ikincisi herkesin shuletle alacak kadar ucuz olmak. Dil konusundaki asl dncelerini Hafta dergisinde aklamaya balayan emsettin Sami, konuulan dilin ad zerinde de durur: Asl bu lisanla mtekellim olan kavmin ismi Trk ve syledikleri lisann ismi dahi lisn- Trkdir. Chel-y avm indinde mezmm addolunan ve yalnz Anadolu kyllerine tlak edilmek istenilen bu isim, intisabyla iftihar olunacak bir byk mmetin ismidir. emsettin Sami, Trk adnn Adriyatik denizi sevahilinden in hududuna ve Sibiryann i taraflarna kadar mnteir olan bir mmet-i azmenin unvandr. diyerek Trk dnyasnn snrlarn

23

belirtir. Arapa vakit ile Trke a szlerinin bir deerlendirmesini yapan emsettin Sami, dilimizin ivesine a sznn vakit sznden daha uygun olduunu ve kulamza daha mlyim geldiini yazarak kendi eski hrkas ile sslenmek, ireti hrka istemekten daha iyidir anlamndaki bir Farsa beyitle yazsn bitirir.22 Bu dnemde dil ile ilgili tartmalarn yan sra yaz ile ilgili tartmalarn da yapldn grmekteyiz. Arap yazsnn Trkeyi ifade etmekteki yetersizliine ilk kez deinen Mnif Efendidir (sonradan Paa). 12 Mays 1862 gn kurucu yesi olduu Cemiyyet-i lmiyye-i Osmniyyede bir konuma yapan Mnif Paa Arap yazsyla Trke yazmann zorluklarna deinmi ve ! yazlnn , vJz yazlnn ise alt farkl okunu biimi bulunduunu sylemitir. Avrupada en fazla otuz-krk harfle kitap, gazete, dergi baslrken, Osmanl yazsyla bir kitap baslabilmesi iin hat trlerine gre says yzlerle ifade edilen harflere, ekillere ihtiya olduunu syler. Sz gelimi nesih hattyla bir kitab dizmek iin 500 harf ve ekil gerekmektedir. Talik yazsyla bir kitab dizebilmek iin ise bunun birka kat iarete, harfe ihtiya vardr. Mnif Paa sralad zorluklardan sonra zm iin iki neride bulunur. Birinci neri Arap harflerinin harekeli olarak yazlmasdr. Harekeli yaznn zorluklarn da dile getiren Mnif Paa, asl nerisinin harfleri bititirmeden yazmak olduunu syler. Ltin alfabesinde olduu gibi Arap alfabesindeki harfleri birbirine bititirmeden yazmann sorunu zeceini belirtir.23 Bu dnce daha sonra Enver Paa tarafndan nerilecek, hatta bir yaz dzeni de gelitirilecektir. Trk dnyasnda kullanlan alfabenin slah zerine ilk cidd giriim Azerbaycandan gelir. Mirza Fethali Ahundzade 1863te stanbula gelerek alfabe zerine hazrlad almay Sadaret makamna verir. Mirza Fethali Ahundzadenin tasars buradan Cemiyyet-i lmiyye-i Osmniyyeye gnderilir. Mirza Fethali Ahundzade, Cemiyet bakan Mnif Efendinin ars zerine Cemiyette bir konferans verir. Bir hafta sonra Mirza Fethali Ahundovun yokluunda toplanan Cemiyet, Arap harflerinin Trkeyi yazmaya elverili olmad, dzeltilmesi gerektii yolunda karar almtr. Ancak Sadaret makamna gnderilecek olan 6 Austos 1863 tarihli yazda Mirza Fethali Ahundovun nerisinin kabul edilemez olduu belirtilecektir.24 Yaz sorununa inasi, Namk Kemal, Ali Suav gibi Tanzimat aydnlar da katlmlardr. inasi, Arap harflerinin basmda yaatt glkler karsnda yeni harfler ve noktalama iaretleri dktrtm, uygulad sistemle bask sisteminde yaklak 400 olan iaretleri 112ye indirmiti. Ali Suav Ulm gazetesindeki yazlarnda Arap alfabesinin kusurlarna deinmiti. Namk Kemal de alfabe sorununa deinmitir. Ancak inasi de, Ali Suav de, Namk Kemal de alfabenin deitirilerek Ltin yazsnn kabuln hi dnmemilerdir.25 Hatta alfabe konusunda ran Elisi Melkum Han ile tartmaya girien Namk Kemal, Ltin harflerinin alnmasna kar olduunu yazmtr. Baka yazarlarn da yazlaryla katlmalaryla tartma genilemitir. Tartmalar izleyen dnemlerde de srecektir. Merutiyet Dneminde Trkenin Azlar

24

Osmanl Devletinin son dnemlerinde balayan dil tartmalar, gerekte yzyllardr yaanan bir sorunla Trk aydnlarnn yzlemesidir. Osmanl Devletinde dil sorunu ilk defa en cidd biimde, Kanun- Esasnin hazrlannda ve Heyet-i Mebusanda (Birinci Meclis-i Mebusan) resm makamlarn gndemine gelmiti. Devletin bnyesine yeni bir kurum olarak katlacak Heyet-i Mebusan, lkenin deiik yrelerinden gelecek mebuslardan oluacakt. ktaya yaylm bulunan Memalik-i Devlet-i Osmaniyenin farkl uluslardan oluan tebaasn temsil edecek bu mecliste farkl dilleri konuan insanlarn bulunaca muhakkakt. Farkl dilleri konuan mebuslarn mecliste nasl anlaaca, yasama ilevini hangi dille yerine getirecekleri nemli bir sorundu. Bu nedenle, Kanun- Esas hazrlanrken 18. ve 68. maddeler devletin diline ayrld. Kanun- Esasnin 18. maddesinde Tebaa-i Osmniyenin hidemt- devlette istihdam olunmak iin devletin lisn- resmsi olan Trkeyi bilmeleri arttr.26 denilerek hem devletin resm dilinin Trke olduu belirtiliyor, hem de devlet kadrolarnda grev alacak kiilere Trke bilme art getiriliyordu. Heyet-i Mebusana kimlerin seilemeyecei de 68. maddede sralanrken salisen Trke bilmeyenmebus olamaz denilmektedir.27 Bu maddenin son cmlesi, drt yl sonra yaplacak seimlerde mebus olabilmek iin Trke okumak ve mmkn mertebe yazmak art aranacan belirtmektedir.28 Heyet-i Mebusan ite bu ortamda alr. Ancak, daha ilk gnden dil sorunu bu defa farkl bir boyutuyla ortaya kar. Osmanl Devletinin deiik blgelerinden gelen mebuslar Trke konumaktadr, ama her mebus kendi yresinin azyla hitap etmektedir. Konuulanlar anlalamamakta, mebuslar birbirinin konumasn alaya almaktadr. En zor durumda kalanlar da toplant tutanan tutmakla grevli ktiplerdir. Ktipler konuulanlar anlayamadklar iin Ahmet Midhat Efendi, mebuslarn szlerini yaz diline evirerek tutanak tutmakla grevlendirilir. Tartmalarn ok iddetli getii oturumlardan birinde mebuslarn konumalarn tutanaa geen Ahmet Midhat Efendi, bu zor ie daha fazla dayanamayarak baylr. Bunun zerine toplantya ara verilir. stanbul sokaklarnda da durum farkszdr. stanbulda yaayan halk, stanbul dndan gelen mebuslarn konumalaryla; mebuslar da stanbullularn konumalaryla alay etmektedir.29 Devletin ileri gelenleri ilk defa bylesine bir dil sorunuyla kar karya kalmlardr. Heyet-i (Meclis-i) Mebusann kapatlmasndan sonra sansrn uyguland stibdat Dnemi balad. Pek ok konunun ele alnmas yasakland iin ynetimin tehlikeli saymad dil ve alfabe konusu en fazla tartlan konular oldu. Basnda daha nce ve daha sonralar rnei grlmeyen ve grlmeyecek olan tartmalar balad. Tercman- Hakikat, Ceride-i Havadis ve Vakit gazeteleri iki yl sresince bu konulardaki tartmalara yer verdi. Tartmaya katlanlar arasnda Recaizade Ekremden Ahmet Mithat Efendiye, Hac brahim Efendiye kadar pek ok kii bulunuyordu. Ltin harflerinin alnmasna kar grler ileri srecek olan Hac brahim Efendi, dncelerini Tarik gazetesindeki yazlaryla dile getiriyordu. Trkenin sadelemesi konusunda Arapa ve Farsa szlerin tasfiyesine kar kan Hac brahim Efendi nl vav harfi tartmasnn kmasna da yol amt.30 Tartmalara Sultan Abdlhamit de

25

katlmt, ancak Sultan Abdlhamitin dncesi farklyd. Sultan Abdlhamit, Arapann resm dil olmasn bile bir zamanlar teklif etmiti: Arapa gzel lisandr, keke eskiden resm dil Arapa kabul olunsa idi. Hayrettin Paann sadrazaml zamannda Arapann resm dil olmasn ben teklif ettim. O zaman Sait Paa baktip idi, direndi. Sonra Trklk kalmaz dedi. O da bo lf idi. Neden kalmasn? Aksine Araplarla daha sk balant olurdu Bu dnemde yaplan dil tartmalar resm yazma dilinin sadeletirilmesi, alfabenin dzenlenmesi, Trkenin Arapa ve Farsa unsurlardan temizlenerek bamsz bir dil durumuna getirilmesi konularnda younlamt. Sadrazam Sait Paa, resm yazma dilinin yalnz yazarlarn tartmalaryla dzenlenemeyeceini, bu konuda hkmete gayret gsterilmesi gerektiini ne srerek uzun cmlelerin ksaltlmasn, gereksiz edat ve deyimlerin braklmasn buyurmutu.31 Tartmalar srasnda Trkecileri sulayanlar, teknolojik gelimeyle elde edilen bululara yeni ad vermek iin dilin sadeletirilmesini kabul etmiyorlar, yeni bululara Avrupallarn Yunanca veya Ltinceden szler aktarmalar gibi bizim de Arapadan szler alabileceimizi sylyorlard. Lstik Sait, zellikle Hac brahim Efendinin dili dine peke ekmesine ve Arapa olmadan diyanet olmaz szne 12 Ramazan 1299 gnl Tercman- Hakikat gazetesinin 1115. saysnda yle karlk veriyordu: slm dini bize Tanrdan geldi Hi Arapa bilmeyen Bonak ve Arnavutlar da Mslmandr. Din ve iman denilen manev keyfiyet, dil denilen eyden tamamen ayrdr. Dmana gslerini geren bunca Mslman ocuu Arapa kuvvetiyle mi savatlar? Bu tartmalar ierisinde dil konusunu uluslama asndan ele alan ilk aydnlardan biri de Ahmet Rzadr. Ahmet Rza, bir ulusun varl ve devamnn, dilinin olumasna ve yaamasna bal olduu grn ileri srer. Trklerin Arapa ve Farsa renmekten bilim renmeye vakit bulamadn da belirten Ahmet Rza, bu yzden yksek okuldan diploma alarak kan pala byk bir Trkn bilgisinin Avrupada on be yandaki bir ocuun bilgisi dzeyinde olmadn syler.32 Servet-i Fnun Edebiyatnda Trke Haftalk Servet-i Fnun dergisi etrafnda toplanan gen kuan oluturduu topluluk, o zamanki anlayla sanat iin sanat yapmak dncesindeydiler. nce bir zevk ve dzgn bir teknikle gzeli aramaya balayan Servet-i Fnuncular, bu sanat iin bir baka slba, bir baka dile gerek duymaktaydlar. Dz yazda Halit Ziya Uaklgil, iirde ise Tevfik Fikret Servet-i Fnun dilinin ustas oldular. Servet-i Fnuncularn dilde meydana getirdikleri zellikler yle sralanabilir: 1. Szlklerden pek ok eski sz bulup dillerine aldlar. Bunlarn bir blm o dnemde yaylp tutunurken, bir blm de tutunmad. Cenap ahabettinin szlklerden bulup kard nahcr av sz yaygnlamazken, garam, egaf, tiraje gibi szler o dnemde tutundu ve beenilerek kullanld.

26

2. Arapa kklerden yeni tretmeler yaptlar: Kamerden mukmir, emsten memmes, kevkebden mkevkeb 3. Kimi bilim terimlerini edeb dile soktular: ehik, imtisas, kes 4. Eski szlerden, hatta o zamana dek hi kullanlmayan szlerden yeni tamlamalar yaptlar: Havf- siyh; inkisr- hayl 5. Tamlamalarda deiiklii salamak iin yeni birleik sfatlar (vasf- terkib) yaptlar: Teh-baht, ebed-zinde, sem-karin 6. O zamana dek dilimizde olmayan kimi deyimleri de Franszcadan evirerek dile yerletirdiler: El skmak, dest-i izdivac talep etmek, hayat yaamak Servet-i Fnuncularn dile getirdikleri bu yenilikler bir gerekliliin veya bir zorunluluun eseri deil, bir heves ve bir istein rnyd.33 Bu dnemde de dilde sadeleme tartmalar srmtr. Servet-i Fnuncularn dile getirdikleri yenilikler de tartmalara yeni bir boyut getirmitir. Servet-i Fnunculara kar kanlar dili bozduklar sulamasn getiriyorlard. inasi ile birlikte balayan sadeleme hareketi, edeb dilde Servet-i Fnuncularla birlikte yeniden ssl ve zentili dile dnmeye balamt. Servet-i Fnun hareketi ayn zamanda Edebiyat- Cedide Yeni Edebiyat olarak da adlandrlyordu ama kullandklar dil yine eski dile, Arapa ve Farsa alntlarla dolu dile dayanyordu. Tercman- Hakikatte Sadelie ltizam Edelim balkl bir yaz yazan Ahmet Midhat Efendinin dncesini destekleyenler olduu gibi bu dnceye kar kanlar da oldu. Necip Asm, kdam gazetesinde Ahmet Midhat Efendinin dncesini destekleyen yazlar yazarken; Mstecabizade smet de Musavver Malmatta Ahmet Mithat Efendiye ve Necip Asma kar gelen cevaplar veriyor, onlar eletiriyordu. Tartmalar ierisinde Arapa ve Farsann Osmanl Trkesindeki yeri de ele alnm, Arapasz Trke olamayaca gr bnlemin Mahmut Kemal, Ali Kemal gibi yazarlarca dile getirilmitir. Ahmet Midhat Efendi, emsettin Sami ve Necip Asm Servet-i Fnun Dneminde Trkecilik hareketini srdrmlerdir. Bu tartmalar biraz da kmseyerek izleyen Servet-i Fnuncularn ileri gelenlerinden Tevfik Fikret, 1 Nisan 1315 (1899) gnl Servet-i Fnun dergisinin 422. saysnda yaymlanan Tasfiye-i Lisn balkl yazsnda yle yazar: lisan nasl tasfiye edilecek? Osmanlcann yzlerce seneden beri alm olduumuz Arab ve Fars kelimelerini, terkiplerini kaldrarak yerine Trkelerini koymak suretiyle mi? Bu epeyce bir zaman iin tevld-i garabet mkilt etmekten baka bir eye yaramaz imdi ne yapacaz? Srf Trke mi yazacaz? Zannetmem ki bu mmkn olsun; olsa bile hl ihtilfndan ikyet ettiimiz lisn- tekellm ile lisn- tahririmiz yine ittihat edemeyecektir, nk o zaman da yazacamz Trke

27

kelimeleri, tekellm ettiimiz lisandan deil, bize Arab ve Farsden daha uzak bir menba- metrkten alacaz. Halit Ziya da Servet-i Fnunun 428. saysnda Karilerime Mektuplar balkl yazsnda sadeleme almas srasnda Trkesi bulunan Arapa, Farsa szlerin dilden karlmas durumunda karlalacak durumu u szlerle anlatyor: Deniyor ki fazla lugat- Arabiye ve Farsiyeyi atalm. Mesel gk varken sema niin kalsn? Semay kaldryoruz., semavt, smv, semav bittab beraber gidecek. Biraz mnakka biraz mzeyyen bir cmle arasnda sahar-i semavt, smvv-i cenab, nazar- semav diyemeyeceiz gklerin krlar, z ululuu, gk bak diyeceiz. Naho! Fakat zarar yok madem ki semay ortadan kaldrdlar, yerine gk diktiler, bu byk muvaffakiyet saylacak. Sonra hava, rzgr, feza, esir, nesim, cev, felek iin birer Trke mukabil bulunacak, bunlar hep reneceiz. Bu satrlarn yazar Halit Ziya, yllar sonra gemiin bir deerlendirmesini yapacak ve dncelerini yle deitirecektir: Ss merak bize neler yaptrm, ne mansz, ne sebepsiz iptillara yol am! Bugnn telkkisiyle bunu izah etmek olduka zor bir i Bir mehd-i gay-aver-i hlya, nigh- mceff mncemidiyle hadaret-i mtemevviceyi, zevk- bedayi-perest-i sanatkrane sanki Trkeden ne kadar uzaklalrsa o kadar hner gsterilmi olacak vehmiyle bu garibeleri icat etmek ite o zamann bir illeti idi34 te yandan kdam gazetesinde yer alan kimi yazlarda dildeki Arapa, Farsa kkenli szlerin atlarak yerlerine z Trke szler konulmas yolunda yazlar yaymlanyordu. Necip Asm da bu gazetede z Trke szlerle yaz yazmay denemiti, ancak daha sonraki yazlarnda tasfiyeci olmadn aklamak zorunda kalacakt. Ziya Gkalpa gre bu dnemdeki tasfiyecilerin nde gelen kiisi Fuat Raif (Kseraif) idi. Gkalp, tasfiyecilerin halk diline gemi Arapa, Farsa szleri dilden karma isteinde olduunu belirterek, bu dncenin lideri durumundaki Fuat Raif ile grmesini anlatr. Fuat Raif, halk diline gemi Arapa, Farsa kkenli szlerin Trke saylmas grne katlmakta, ancak edatlarn kullanlnda Trke kkenli edatlarn (eklerin) tercih edilmesi konusunda srar etmektedir. Fuat Raif Beye gre Trkenin her trl eki ile yeni kelimeler yaplabilecei gibi, Krgzcadan, zbekeden, Tatarcadan alnacak eklerle yeni szler tretilebilecei dncesindedir. Gerektiinde yeni ekler de yaratlabilmelidir. Ziya Gkalp, bu dnceler dorultusunda, daha nce tasfiyecilik konusunda yazd yazlar dzeltmek gerektiini belirtir.35 Ancak, Fuat Kseraifin ve kdam gazetesindeki ar zletirmeci birka yazarn ban ektii tasfiyecilik akm tamamen baarsz olacaktr. Bylesine kkl ve kesin deiiklikler ieren giriimlerin vakti henz gelmemiti.36 Ayn dnemde, bir yanda sadeleme, bir yanda tasfiyecilik, bir yanda Arapa, Farsa szleri yaygn biimde kullanma dnceleri ileri srlrken dier yandan da Arapa ve Farsa alnt szlerin Trkede kullanldklar biimde deil de aslna uygun biimlerde yazlmas ve sylenmesi gerektiinin

28

savunulduu bir baka dnce daha ortaya kmt. Fesahatiler adyla anlan bu dncedekiler, yllardr Trkede kullanlrken Trkenin ses ve biim zelliklerine uymu szlerin zgn biimleriyle kullanlmas gerektiini yazlarnda iliyorlard. Fesahatilere gre itah dememeli itiha denmeliydi. Beyhude yerine bihude, beynamaz yerine binamaz, tercme yerine de terceme kullanlmalyd. Fesahatiler, bu tr kullanlar galat sayyorlar, Arapa ve Farsa szlerin asllarnda olduu gibi kullanlmasn istiyorlard. Fesahatiler, alnt szlerin Trkede kazandklar anlamda kullanlmasna da karyd. Arapada gz ucuyla bakmak anlamnda kullanlan iltifat sznn Trkede kazand anlamla kullanlmas fesahatilere gre yanlt. Fesahatilerin bu tavrn Ziya Gkalp yle anlatr: ltifat kelimesi lisanmzda baka mnayadr denildi. yle ey olmaz, Arapa Acemce kelimeler bizim lisanmzda kadim asaletlerini ve fesahatlerini muhafaza edeceklerdir. Avamn cehaletle yapt tahriflere galatat denilir. Bunlarn hepsini terk ederek kelimelerin fasih ekillerine rcu etmek lzmdr diye cevap verildi.37 Bu tartmalarn srd bir ortamda, Mehmet Eminin sade bir Trkeyle yazd Cenge Giderken balkl iiri byk bir yank yaratt. 1897 Yunan Sava dolaysyla yazlan bu iir, edebiyatta olduu kadar dilde de yeni bir akmn balangc olacakt: Ben bir Trkm dinim cinsim uludur Sinem zm ate ile doludur nsan olan vatannn kuludur Trk evld evde durmaz giderim. Mehmet Emin Yurdakulun Yurdumun ko yiitlerine diyerek Trk askerine ithaf ettii bu iir, daha sonraki yllarda balayacak olan Yeni Lisan hareketinin merkezi Selnikte yaymlanan Asr gazetesinde kmt. Bu yepyeni bir gelimeydi. Yllardr tartlan dil, l, slp, deyi gibi eitli sorunlar bir anda zlmt. Arapa, Farsa tamlamalar, szler olmadan Trke deil yazmak, konumak bile mmkn deildir diyenlere verilmi bir karlkt. Dnce asndan da yenilikler tayordu bu iir: Osmanllk dncesinin hkim olduu bir zamanda Mehmet Emin Yurdakul bu iirinde Trkl ile vnyordu.38 Mehmet Emin Yurdakulun bu iiri edebiyat ve dnce dnyasnda vgyle karland. airin bu tarz iirlerinin yer ald Trke iirler adl kitab 1900 ylnda kt. Bu iir tarzn rnek alan pek ok iir yaymland. Krm Trklerinin tannm aydn, yazar ve dnce adam Gaspral smail Bey bile bu iirden etkilenmi ve Mehmet Emine kutlama yazs yazmt. Gaspral smail Beyin, Mehmet Emine yazd yazda iirin dilini vyor ve btn Trk dnyasnda anlalacak bir dil kullandn belirtiyordu: iirlerinizi Edirne, Bursa, Ankara, Erzurum Trkleri anlayp lezzetle okuyacaklar gibi, Tiflis, Tebriz, irvan, Horasan, Trkistan, Kgar, Det-i Kpak, Sibirya, Kazan ve Krm Trkleri de

29

okuyacaklardr. Bu erefe Nef ve Nabi nail olamadlar. Krk elli milyonluk ve otuz asrlk bu leme ilk nce bir kak oul baln yediren siz oldunuz ki, size eref bize saadettir.39

Dil zerindeki bu tartmalarn ve Trke iirlerin etkisiyle Trklk akm da gelimeye balad. Bu nedenle Trklk tarihinde Trkecilik nemli bir yer tutar. Trklk hareketi nce dilde Trklk olarak kendisini gsterir. Osmanl devletinde farkl uluslardan insanlarn yaad bir dnemde Trklk hareketi balamadan nce Trkecilik hareketi balamt. Bir yandan da Trke zerine almalar artarak sryordu. Orhon blgesinde bulunan yaztlarn kimlerin eseri olduu zerine Batda aratrmalar yaplrken Danimarkal Trkolog V. Thomsen, 1893te yaztlarn alfabesini zm ve Orhon vadisindeki bu yaztlarn Trklere ait olduunu bilim dnyasna duyurmutu. Yllardr Arapann, Farsann etkisinde kalan ve avam dili diyerek hor grlen Trkenin yaz dili tarihi birden bire 1200 yl ncesine uzanmt. Trkenin binlerce yllk gemii olduu artk yazl kaynaklarla da ortaya kyordu. Bu bulu, Trk aydnlar arasnda byk ilgi uyandrd. Trkecilik ve Trklk hareketlerinin artarak gelimesini salad. Trk aydnlar zerinde etkisi olan eyh Cemalettin Afgan, rk tpk Alman filologlar gibi dil birlii ile tanmlyordu. Bu bakmdan da dile, dil zenginliine ve dil temizliine, yani terimlerin szlerin tamam olmasna ve ayn zamanda dilin btn bireylerce anlalacak biimde olmasna nem veriyordu. Afgan, insann dinini deitirebileceini, ama ana dilini ve rkn deitiremeyeceini sylyor, bu yzden de dili rk ile birlikte ba sraya yerletiriyordu. 1897de stanbulda len eyh Cemalettin Afgan rk btnlnn korunmasn dil birliinin korunmasna balyordu: Lisansz cemiyet olmaz, btn sosyal tabakalar ve snflarn ifade ve istifadesini temin etmeyince de bir lisan meydana gelmez nsan birbirine balayan iki ba vardr: Biri dil birlii, dier bir deyimle rk birlii, ikincisi din. Dil birliinin, yani rk birliinin dnyada beka ve sebat hi phe yoktur ki dinden daha devamldr. nk az bir zamanda deimez. Hlbuki tek bir dil konuan rk grrz ki bin yllk bir mddet zarfnda dil birliinden ibaret olan rka bir bozulma sz konusu olmad hlde, iki defa din deitiriyor Belirli bir rka mensup olan eitli tabakalarn ifade ve istifadesini temin edemeyen bir dil, o rkn btnln koruyamaz.40 eyh Cemalettin Afgan, rk esas zerine kurulacak birliklerin yapmalar gereken ilk iin dillerin geniletilmesi, zenginletirilmesi olduunu belirtmektedir. Ana dilinin gelitirilmesi, geniletilmesi iinin bilginlerin grevi olduuna deinen Afgan, dilin yeterli olmamas durumunda baka dillerden sz alabileceini, ancak gerekli szlerin alnmas gerektiini syler. Bu durumda Afgannin bir de art vardr: kelimeleri kendi dillerinin kisvesine sarmak arttr; o kadar ki yabanc olduklar anlalmasn. Afgannin dil konusundaki bu grlerinden etkilenen kiilerden biri de Mehmet Emin Beydir. Mehmet Emin Yurdakul, gen yalardayken, eyh Cemalettin Afgannin Niantandaki konana sk gidip geldii bilinmektedir.41

30

Trkecilik ve Trklk akmnn ilk temsilcilerinden Necip Asm (Yazksz) Bey, dil ve tarih alanlarndaki almalarn Orhon yaztlar ve bu yaztlarda kullanlan yaz zerine younlatrd. 1895te Ural-Altay Lisanlar adl eserini, 1897de de En Eski Trk Yazs adl eserini yaymlad. Necip Asmm Orhon yaztlaryla ilgili eseri, daha sonra 1914te yaymlanacaktr. Osmanldan nceki Trk tarihini ele alan ve inceleyen Trk Tarihi adl eseri de 1898de yaymlanmtr. Necip Asm Bey, bu almalarnn yan sra Trkenin Arapa ve Farsa etkisinden kurtulmas gerektiini daima dile getirdi. 1882-1883te Kamus- Fransevyi, 1888-1899 yllarnda da Kamusl-lm yaymlayan emsettin Sami, hazrlad byk szle Kamus- Trk adn vermiti. 1899-1901 yllarnda yaymlanan Kamus- Trk, Osmanl Devletinde konuulan dilin adnn Trke olduu, szlnn de adnn Trke olmas gerektiini vurguluyordu. Trkenin Osmanldan nce de var olduu, kklerinin derinlere uzand szln giriinde belirtiliyor, Arapa ve Farsa yerine aataycadan alnacak szlerle Trkenin daha da zenginleecei ileniyordu. kinci Merutiyet ile birlikte Trk dili zerine almalar daha da younlat. Bu arada yaanan siyas olaylar, Trk aydnlarnn gelecek konusundaki dncelerinin de ekillenmesini salyordu. Mslman olmayan halklardan sonra, Mslman olan Arap ve Arnavutlarn da ayaklanmalar; Trk aydnlar arasnda nce Osmanlclk, sonra da slmclk dncelerinin zayflamasn, Trklk dncesinin glenmesini, artmasn salyordu. ttihat ve Terakki hareketi ierisinde yer alan aydnlarn ounluu Trkeci idi. ttihat ve Terakki Partisinde Trkecilik eiliminin gl olmas, kendisini ilkretimde Trkenin zorunlu dil olarak okutulmas kararnda gsterdi. Trk olmayan halklarn yaad blgelerde Trkenin yan sra baka diller de okutulabilecekti. Ancak bu karar, Trk olmayan halklarn memnuniyetsizlii ile karlat. 1909 ylnn Kasm aynda Adliye Nezareti, mahkemelerde Trke kullanlmasn isteyince Arap vilyetlerinde direnmeler balad. Meclis-i Mebusanda konu gndeme geldiinde, mahkemelerde Trkenin kullanlmas bir yana, hkimlerin bulunduklar yrelerde konuulan dilleri renmesi bile nerildi.42 Byle bir ortamda, Trkecilik hareketi daha rgtl, daha sistemli, daha bilimsel ve her eyden nemlisi daha kararl atlmlarla gelimeye balad. Yeni Gazete brosunda toplanan Necip Asm, Ahmet Midhat, Emrullah, Darlfnun Riyaziye ubesi Mdr Agop Boyacyan, Mlkiye Mektebi Mdr Cell, Cell Korkmazof, Ahmet Hikmet, Rza Tevfik, Bursal Tahir, Ferit, Fuat Kseraif, Harbiye Mektebi Rusa retmeni Musa, Velet elebi, Orenburg Vakit gazetesi muhabiri Yusuf Beyler, 1908 ylnn sonlarnda Trk Derneinin temellerini attlar. Dernein kuruluundan sonra bu isimlere Mehmet Emin, Gaspral smail, Aaolu Ahmet, Hseyin Cahit, Kprlzade Mehmet Fuat, Hseyinzade Ali, Fuat Sabit, Ispartal Hakk Beyler de eklendi.43

31

Dernein 25 Aralk 1908 tarihinde yaymlanan nizamnamesinin ikinci maddesinde ama u ekilde aklanyordu: Cemiyetin amac, Trk diye anlan btn Trk kavimlerinin mazi ve hldeki eserlerini, ilerini, durumlarn ve muhitini renmeye ve retmeye almak, yani Trklerin eski eserlerini, tarihini, dillerini, avam ve havas edebiyatn, etnografya ve etnolojisini, sosyal durumlarn ve mevcut medeniyetlerini, Trk memleketlerinin eski ve yeni corafyasn aratrp ortaya kararak btn dnyaya yayp datmak ve dilimizin ak, sade, gzel, ilim dili olabilecek ekilde geni ve medeniyete elverili bir dereceye gelmesine almak ve imlsn ona gre incelemektir.44 Dernek kurucular, kardklar Trk Dernei dergisinin banda yaymladklar beyanname ile amalarn kamuoyuna duyurdular. Beyannamedeki ana dnceler unlard: 1. Osmanl Trkesini btn Osmanllar arasnda konuulan mill bir dil hline getirmek ve btn Osmanllar ayn kutsal ama etrafnda toplamak. 2. Arapa, Farsa szlerin btn Osmanllar tarafndan anlalmas iin yaygnlaanlar seerek sade bir Osmanl Trkesi meydana getirmek. 3. Trk diye anlan btn kavimlerin gemiteki ve gnmzdeki tm hllerini renmek, retmek ve btn dnyaya yaymak; Osmanl Trkesinin ak, sade, gzel ve bilim dili olabilecek surette ve uygarla elverili bir dzeye gelmesine almak, imlsn buna gre dnmek. 4. Trk dili zerinde derlemeler yapmak.45 Dernein Trk dili hakkndaki dnceleri beyannamenin 9. maddesinde aynen yle aklanmaktadr: Osmanl lisannn Arab ve Fars lisanlarndan ettii istifade gayr- mnker bulunduundan ve Osmanl Trkesini bu muhterem lisanlardan tecrit etmek hibir Osmanlnn hayalinden bile gemeyeceinden Trk Dernei, Arab ve Fars kelimelerini btn Osmanllar tarafndan kemal-i shuletle anlalacak vechile ayi olmularndan intihap edecek ve binaenaleyh mezkr Dernein yazaca eserlerde kullanaca lisan en sade Osmanl Trkesi olacaktr.46 Trkecilik dncesinin bu dnemdeki en etkili ve sonu verici giriimlerinden biri de Selnikte yaymlanan Gen Kalemler dergisi evresinde toplanan gen yazarlarn ve gen aydnlarn balattklar Yeni Lisan hareketidir. Gen Kalemler dergisi, 11 Nisan 1911de Ali Canip ve mer Seyfettinin nclnde Selnikte yaymlanmaya balamtr. Selnik, teden beri Trk kltr ve dnce hayatnda yeri olan bir merkezdi. Burada 1905te kan ocuk Bahesi, balangta bir okul dergisi iken Ali Ulv, kil Koyuncu, Cell Sahir ve takma adla yaz ve iir yazan pek ok kii ile birlikte giderek bir edebiyat dergisi kimliine brnmt. 1910 ylnda Selanikte yeni bir dergi yaymlanmaya balamt: Hsn ve iir. Sadece sekiz say yaymlanabilen Hsn ve iir, dili asndan bir bilince sahip deildi.

32

Dergide Ali Canip bayaz yazyordu. Ali Canip, derginin adn beenmediini ve deitirmeye karar verdiini hatralarnda u satrlarla anlatyor: Ben bu Hsn ve iir unvann beenmiyorum. Arkadalara bunu deitirelim; yalnz hsn ve iirden mi bahsedeceiz? Hi ilm makale yazmayacak myz? diyordum. Bunun zerine deitiriyoruz ve Gen Kalemler koyuyoruz.. Derginin sorumlu mdrlne ttihat ve Terakki Umum Merkezi Ktibi Nesim Sarm getirilir47 ve bylece derginin yayn hayatnda yeni bir dneme girilirken, Trkecilik tarihinde de yeni bir dnem balamaktadr. Derginin, kendi ifadeleriyle gazetenin, ilk saysnda Mdiriyet imzasyla yaymlanan yazda Hsn ve iirin devam olduu u szlerle anlatlr: Bugn birinci nshasn okuduunuz Gen Kalemler evvelce intiar eden Hsn ve iirin bir ekl-i mtekmilinden baka bir ey deildir. Evet, gazetemizin heyet-i tahririyyesi sizin evvelce tandnz genlerdir. Onlar dndler ki Hsn ve iir nam yalnz ihtisasata mteallik mevadda taallk ediyor, hlbuki maksatlar yalnz bu deildi; Hsn ve iirin ml-i mansndan maada mahsult- fikriyye de gazetelerinde geni bir mevkii haizdi. Binaenaleyh risalenin ismini deitirdiler. Ona Gen Kalemler dediler.48 Balangta Gen Kalemler dergisinde kullanlan dil, o dnemde kullanlan dilden farkszdr. Arapa ve Farsa szler, tamlamalar dikkati ekmektedir. Derginin birinci cildinin drdnc saysnda Kzm Naminin Trke mi Osmanlca m? balkl yazs yaymlanr. Bu yazda Kzm Nami, kullandmz dilin adn sorgulamakta, bunu anlamak iin nce dilin asln aramak gerektiine deinmektedir: Sylediimiz dile Trke mi, yoksa Osmanlca m demek lzmdr. Bunu anlamak iin lisanmzn asln aramamz iktiza ediyor. Bazlar bu lisan Trke, Arapa ve Farsadan mrekkep bir lisan olmak zere gstermek istiyorlarsa da bu iddia fikrimizce muvafk deildir. Dilimizin asl Trkedir. Bugn Osmanllardan gayr olan Trklerin syledii dil ile bizim dilimiz arasnda ayan- dikkat farklar varsa da bunlar, lisann aslna tesir edecek mahiyeti haiz deildirler. Osmanl Trkleri bugn Bahr- Sefidden Bahr-i Muhit-i Kebire kadar Avrupa ve Afrikann bir ksmyla btn Asyann imal ve vasatnda yaayan aile-i azime-i Turaniyyedendirler. Tarihin idad ettii bir ok tekebblat- uun dolaysyla muhtelif tecellilerle zuhur eden bu kavmin, rk ve lisan ihtiltat ile muhtelif ksmlar gstermesi hibir vakit asllarn bsbtn kaybedecek kadar yekdierinden ayrlm olmalarn icap etmez.49 Kzm Nami, yazsnda Osmanl dili diye bir dilin olmadn ve dilin sadeletirilmesi durumunda Trkeciliin daha ak bir biimde ortaya kacan, bylece kullanlan dile Osmanlca diyenlerin de cesaretinin krlacan belirterek yazsn u szlerle bitirir:

33

Dilimiz Trkedir; btn Trk leheleriyle mukayese ederken buna Osmanl Trkesi deriz. Nitekim Uygurlarn syledii Trkeye Uygur Trkesi, Azerbaycanllarn sylediine yanl, fakat yerlemi bir tabir ile aatay Trkesi diyoruz.50 Derginin birinci cildi altnc saynn yaymlanmasyla sona erer. Gen Kalemler dergisinin ikinci cildinin 29 Mart 1327 tarihli ilk saysnda imza yerinde byk bir soru iareti bulunan Yeni Lisan balkl bir yaz yer almaktadr. Gazetenin adnn hemen zerinde ise Yeni lisann tamimine hizmet eder sz yer almaktadr. mer Seyfettin tarafndan yazld bilinen51 bu yazda nce eski dil zerinde durulmaktadr: Eski Lisan: Nedir? Asla konuulmayan, Ltince ve branice gibi yalnz kendisiyle megul olanlarn zevk ve idrakine taallk eden bir ey ! Size bunun tarihini abucak izelim. Biz Asyadan Garba, Anadoluya hicret etmiiz. Din ve edebiyat bize Arab ve Faris retmi. Hatta bir zamanlar resm lisanmz Faris olduu gibi, bir padiahmz da Arapay bize umum ve mill bir lisan olarak kabul ettirmeye kalkm. Hicretimizin ilk asrlarnda Arab ve Faris bir ok kelimeler lisanmza girmi. Bunun katiyen zarar yok. Lkin edebiyat, sanat ve dolaysyla tezeyyn-i fikr Arab ve Faris kaideler de getirmi. Trke muvazenesini kaybetmi. Tabiata muhalif ve son derece sun bir hl kesp etmi. Fakat naslsa yine asln, esas olan fiiller ve sigalarn istikllini muhafaza etmitir. te bu istiklldir ki bugn bize Trkeyi tekrar eski safiyet ve shuletine, tabiliine irca etmek midini veriyor.52 Yazda edebiyatmzdaki akmlarn diline deinilerek bu edeb eserlerde kullanlan dil eletirilmekte, kullanlan dilin halk tarafndan anlalmaz oluu yznden ounluun edebiyata, kltre ve bilimlere kaytsz kald yazlmaktadr. Bu yzden kitaplar satlmamakta, otuz milyonluk bir lkede en byk gazete bile otuz bin baslmamaktadr. Dilde yaplmas gereken deiiklikler nelerdir, Yeni Lisan hangi esaslara gre kurulacaktr? Bu sorularn cevab da bu ilk yazdan balayarak verilmitir: Konutuumuz lisan, stanbul Trkesi en tabi bir lisandr. Klie olmu terkiplerden baka lzumsuz zinetler asla mklememize girmez. Yaz lisanyla konumak lisann birletirirsek edebiyatmz ihya, yahut icat etmi olacaz.53 Ayn yazda Yeni Lisann bir tasfiyecilik hareketi olmadna deinilmektedir. Be yzyldan beri kullanlan Arapa ve Farsa kkenli kelimeleri ve aruz veznini terk etmenin mmkn olmad belirtilmekte, Mehmet Eminin hece vezniyle yazd iirleri hibir airin kabul edemeyecei yazlmaktadr. Yeni Lisanda tamlamalarn Trke kurallara gre kurulmasyla, Arapa, Farsa gereksiz szler kendiliklerinden Trkeden savuacaklardr. Ancak ilm, fenn ve edeb stlahlara imdilik dokunulmayacaktr. Bu terimler birer sz gibi kabul edilecektir. Tamlamalarla ilgili ilkeler u ekilde sralanmtr:

34

Arapa ve Farsa kurallarla yaplan fevkalde, hfzshha, darbmesel, sevkitabi gibi tamlamalar dndaki btn tamlamalar braklacaktr. Trke okluk ekinden baka ecneb okluk ekleri, edatlar kullanlmayacaktr. Kinat, inaat, maliyat, ahlk, Mslman gibi klie biimindeki okluklar kalacaktr. Trkelemi olan ama, ayet, ey, keke, lkin, nai, heman, hem, henz, bari, yani gibi edatlar dndaki eya, ecil, ez, min, an, ender, b, bery, b, n, ter, e, end, zih, al, f, keenne, gh, kr, gn, s, ve, ver, nk, yr gibi dier Arapa ve Farsa edatlar braklacaktr. Yeni Lisann zellikleri iin bu yazda anlan dier ilkeler unlardr: Alnt szlerde Trkenin yapsn bozan Arapa ve Farsa dil kurallarna aldr edilmeyecektir. Trkede kalacak Arapa ve Farsa szlerin yazl biimlerinin din bir taassupla muhafaza edilecei belirtilirken Trke kkenli szlerde benzerlikten dolay artmacalara son vermek iin huruf- imlnn kullanlaca kaydedilmektedir. Btn bunlardan ortaya kan amacn mill bir lisan, mill bir edebiyat vcuda getirmek olduuna deinilmekte ve gen kuaklara yle seslenilmektedir: Ey genler! Hepiniz yeni lisan ihya ve icada alnz. Zeknz, maharetinizi dnkleri kr krne taklide deil yeni lisan vaz ve tesise sarf ediniz. Yazdnz herkes anlarsa, severse; kitaplarnz ok satlacak, zengin olacak, sayinizin mkfatn greceksiniz54 Osmanl Trkesinde kullanlan Arapa ve Frasa dil bilgisi kurallarnn kullanmna son verilmesi ve konuma dilinde Trke karl bulunan Arapa ve Farsa szlerin dilden ayklanmas arsnda bulundular. Dier yandan btn Arapa ve Farsa kkenli ortak szlerin ayklanmasn isteyen tasfiyecilerin grlerini de reddediyorlard. Eski Trke kkenli szlerin canlandrlmas, dier Trk lehelerinden szler alnmas, Trke kklerden yapay yeni szler tretilmesine de kar kyorlard.55 Gen Kalemler dergisinin izleyen saylarnda da Yeni Lisan yaz dizisi olarak srmtr. Bu yazlarn bir blm imza yerinde ? ile, bir blm de Gen Kalemler Tahrir Heyeti imzasyla yaymlanmtr. Bu yazlarn byk bir blm mer Seyfettin tarafndan, bir blm de Ali Canip, Ziya Gkalp tarafndan yazlmtr. Bu yazlarda dilin ad, kkeni, eskilii; Arapa, Farsa kkenli szler ve dil bilgisi kurallar, iml gibi konular zerinde durulmutur. Dergi, Yeni Lisan ile ilgili ilkeleri bu ekilde ortaya koyarken, bu ilkelere uygun yaz ve iirlere de yer vermeye balamtr. kinci cildin birinci saysnda H. Hsnnn, mer Seyfettinin yazlar Yeni Lisanla notu ile yaymlanmtr. Yeni Lisan ilkelerine uymayan kimi iir ve yazlar iin de Yeni Lisandan Evvel aklamas yaplmtr.

35

Gen Kalemler dergisiyle balayan Yeni Lisan hareketi bir anda kltr ve dnce dnyamz etkiledi. zellikle Balkanlarda yaymlanan gazete ve dergilerde yer alan yaz ve iirler sade bir Trke ile kmaya balad. Ancak, Selnikte balayan Yeni Lisan ve Mill Edebiyat hareketi yeni bir tartmay da balatmt. Kprlzade Mehmet Fuat Servet-i Fnunda yazd yazda dilin gelime izgisini izenlerin byk yazarlar ve sanatlar olduunu belirtiyor, Ahmet Haimin bir iirini rnek gstererek Yeni Lisan taraftarlarnn ne kadar barrlarsa barsnlar iirde geen ab szn dilimizden karmay baaramayacaklarn yazyordu. Sonradan Trk Dili Tedkik Cemiyetinin (Trk Dil Kurumu) kurucular arasnda yer alacak olan Yakup Kadri, Rbab dergisinde yaymlanan Netayi balkl yazsnda Yeni Lisan hareketiyle u szlerle alay etmektedir: Yeni Satyorlar. Kaa? Nasl, Bilmiyorum fakat satyorlar. ki yldr gazetelerde ilnlarn grmediniz mi? Yeni lisan, yeni fikir, yeni hayat Yalnz bir ey var, ey grgsz ocuk ruhlu kimseler, yalnz bir ey var ki tatbiki sizin iin biraz g olacak: Yeni fikiri kalpl bir fes gibi baa giymek kolay, yeni hayat alafranga bir elbise gibi srta almak kolay, fakat yeni lisan Yeni lisan sizin iin muhakkak kullanlmas pek g bir zinet olacaktr Dilimizi irs, kisb btn itiyatlarndan tecrit edeceksiniz, yeni leheniz olacak. Mesel millet kelimesi bilmem nasl bir istihale ile buduna inklp edecek, yaasn millet diyemeyeceksiniz yaasn budun diyeceksiniz Biz Osmanlyz ve bu Osmanl lisandr. stiyorlar ki biz aatay olalm ve aatayca syleyelim. Hayr, bu kabil olmayacaktr. Hayr Zavall yenilik, zavall bayramlk elbiselere benzeyen garip yenilik56 Bu yazlara karlklar Kzm Nami imzasyla ve Gen Kalemler Tahrir Heyeti imzasyla verilir. Tartmaya daha sonra Sleyman Nazif ve Cenap ahabettin Beyler de katlr. zellikle Cenap ahabettin alayc ve kltc ifadeler kullanarak Yeni Lisanclar eletiriyordu. Ali Canip, Cenap ahabettinin yazlarna karlklar verdi. Yeni Lisan hareketi zerine yaplan bu tartma Balkan Savann kmasyla sona erdi. Ancak, Gen Kalemlerin balatt Yeni Lisan akm, Trkenin sadelemesi yolunda nemli bir adm oldu. Dergide Yeni Lisan ilkelerine gre yazlan yaz ve iirler, zellikle de mer Seyfettinin eserleri, sade bir Trke ile her trl edeb eserin yazlabilecei dncesini Trk aydnlar arasnda yaygnlatrd. Gen Kalemler dergisinin balatt Yeni Lisan hareketinde yer alan ve eserlerinin bir blm 1920den sonra yaymlanan Ziya Gkalpn dil ile ilgili dncelerini de bu blmde ele almak gerekir. Gen Kalemlerin 5. saysndaki Yeni Lisann Gzellii balkl yazsnda dilde ikili bir ekilde kullanlan Trke, Arapa, Farsa kkenli szlerle dier ecneb dillerden geen szlerin syleyi zelliklerini ele almtr. limlerin szleri syleyileriyle, avamn bu szleri syleyilerini karlkl

36

olarak deerlendiren Gkalp, limlerin kang, kan, drl; ruze, nerdban, ke; ebdal, suret, avret; bank, post, vapr biiminde kulland szleri avamn hangi, hani, trl; oru, merdiven, ke; abdal, surat, avrat; banka, posta, vapur biimlerinde kullandn yazar. Avamn kullannda bir uyum olduunu belirten Ziya Gkalp yazsn u satrlarla sonlandrr: Ahenkli kelimelerin, ahenksiz kelimelerden daha gzel olduunu hi kimse inkr edemez. Trke terkiplerin, cemlerin, edatlarn Arapa, Acemce terkiplerinden, cemlerinden edatlarndan daha gzel olduu da misallerle ispat edilebilir. Ktp-kitaplar, mektip-mektepler, lisan- mill-mill lisan, edebiyat- cedide-yeni edebiyat, kymetdar-kymetli, maddiyyun-maddeci. Yeni Trkenin eski Trkeden hem daha gzel, hem daha faydal olduu imdiye kadar gsterilen misallerden tamamyla anlald. lmin, felsefenin btn bu teminlerine istinat ederek biz iddetle iddia ediyoruz: stikbal yeni lisanndr !57 Gen Kalemler dergisinin yayna balad 1911 ylnda bir baka dergi, Trk Yurdu da yayn hayatna balamt. Trk Yurdu dorudan doruya Trkenin sadelemesi gibi bir lky balca ama edinmemiti, fakat derginin yayn ilkeleri arasnda hem de birinci ilke olarak sade bir dille yaymlanaca belirtiliyordu.58 Ziya Gkalpn 1918de yaymlad Trklemek, slmlamak, Muasrlamak adl eserinin ikinci blm dile ayrlmtr. Trkenin elli altm yldr genilemek yolunu tuttuunu, yzyln yeni klar lkemize etki ettike yeni kavramlar grdmz belirten Ziya Gkalp, bu kavramlar adsz kalamayaca iin her gn pek ok kavram, dilimizden yeni szlerin meydana getirilmesini istediini yazar. Dilimiz, gelimi dillerle karlanca da bire bir onlarn taklidini yapmaktadr. Bazen hurdabinmicroscope, drbn-telescope, ehkr-chef doeuvre, mefkre-ideal kelimelerinde olduu gibi lafzi (istinsah-calque) ler yapyor. Baz kere de tayyare-aeroplan, tekml-evolution, merutiyetconstitution, bediiyat-estetique tabirlerinde olduu gibi manevi istinsahlar husule getiriyor59 Gkalp, dilimizi anlam (kavramlar) asndan adalatrmak, terim asndan slmlatrmak gerektii gibi dil bilgisi, sz dizimi, yazm bakmndan da Trkletirmek gerektii dncesindedir. Ancak, kavramlara Trke karlk bulunamazsa Franszca veya Rusa yerine Arapa ve Farsa olmasnn daha hayrl olaca dncesindedir. Ziya Gkalp, dilimizi Trkeletirirken btn soydalarmzn anlayaca genel bir Trkeye doru gidilmesi gerektiini belirtir.60 lk basks 1923te yaymlanan Trkln Esaslarnda da Lisan Trkln Umdeleri baln tayan blmde Trke ile ilgili grlerini yle belirtmitir: 1. Mill dili meydana getirmek iin Osmanl dilini bir tarafa brakarak, halk edebiyatna temel vazifesini gren Trk dilini aynen kabul edip, stanbul halknn, zellikle de stanbul hanmlarnn konutuklar gibi yazmak.

37

2. Halkn dilinde karl bulunan Arapa ve Farsa szleri atmak, tamamen karl olmayan kk farkllklar gsteren szleri dilimizde korumak. 3. Halk diline geip yap bakmndan veya anlam bakmndan galat olan szlerin bozulmu biimlerini Trke saymak, yazllarn da syleyiine uydurmak. 4. Yerlerini yeni szler ald iin fosillemi eski Trke szleri diriltmemek. 5. Yeni terimler bulunaca zaman nce halk dilindeki szler arasna bakmak, bulunmad durumlarda Trkenin yapm zelliklerine gre yeni kelimeler meydana getirmek. 6. Trkede Arap ve Acem dillerinin kapitlsyonlar kaldrlarak, bu iki dilin ne ekimleri ne de tamlamalar dilimize alnmaldr. 7. Trk halknn bildii ve kulland her kelime Trkedir. Halka sevimli gelen ve yapay olmayan her kelime milldir. Bir milletin dili, kendisinin cansz kklerinden deil, canl tasarruflarndan meydana gelen canl bir organdr. 8. stanbul Trkesinin ses bilgisi, biim bilgisi ve sz varl yeni Trkenin temeli olduundan, baka Trk lehelerinden ne sz, ne ekim, ne edat, ne tamlama kurallar alnamaz. 9. Trk uygarlk tarihine ilikin eserler yazldka, eski Trk kurumlarnn adlar, ok eski Trke szler olarak yeni Trkeye girecektir. Fakat bunlar terim olarak kalacaklarndan bunlarn gndelik hayata dn fosillerin dirilmesi gibi dnlmemelidir. 10. Szler karladklar anlamlarn tarifleri deil, iaretleridir. Szlerin anlamlar treyilerini bilmekle anlalmaz. 11. Yeni Trkenin bu esaslar dhilinde bir szlk bir de dil bilgisi meydana getirilmeli, bu kitaplarda yeni Trkeye girmi olan Arapa ve Acemce szlerin ve tabirlerin bnyelerine ve terkip tarzlarna ait bilgiler tretme ksmna dhil edilmelidir.61 Ziya Gkalp, on bir maddede toplad dil ile ilgili bu dncelerini Lisan iirinde iirletirmitir: Gzel dil, Trke bize, Baka dil, gece bize. stanbul konumas En saf, en ince bize. Lisanda saylr z Herkesin bildii sz;

38

Manas anlalan Lgate atmadan gz. Uydurma sz yapmayz, Yapma yola sapmayz Trkelemi Trkedir; Eski kke tapmayz. Ak szle kalmal Fikre k salmal; Mteradif szlerden Trkesini almal. Yeni szler gerekse Bunda da uy herkese; Halkn sz yaratmada Yollarn benimse. Yap yaayan Trkeden, Trkeyi incitmeden, stanbulun Trkesi Zevkini, olsun yeden. Arapaya meyletme rana da hi gitme; Tecvidi halktan ren, Fasihlerden iitme. Gaynl szler emmeyiz, ocuk deil, memeyiz !

39

Birka dil yok Turanda Tek dilli bir kmeyiz. Turann bir ili var, Ve yalnz bir dili var. Baka dil var diyenin Baka bir emeli var. Trkln vicdan bir, Dini bir, vatan bir; Fakat hepsi ayrlr, Olmazsa lisan bir.62 Ziya Gkalpn bu dnceleri, o dnemdeki dil tartmalarnda nemli bir ekim merkezi hline gelmi, pek ok kiiyi etkilemitir. te yandan, Tanzimat Dneminde balayan alfabe tartmalar kinci Merutiyet dneminde ve ardndan gelen dnemlerde de hararetli bir biimde srmtr. neriler daha ok, harflerin bititirilmeden yazlmasnda younlayordu. Hurf- Munfaslaclar diye anlan bu grubun banda Milsl smail Hakk, Necmettin Arif, Cihangirli M. inasi, Ismayl Hakk Beyler bulunuyordu.63 Hseyin Cahit Bey ise Tanin gazetesinde yazd yazlarda ekingen bir biimde de olsa Ltin harflerini savunmaya balamt. Cell Nuri Bey de Tarih-i stikbal adl eserinde Ltin harflerinin alnmas gerektiini aka yazyordu. Trkler ise, Arap alfabesinin Rusya Trkleriyle irtibat salad iin braklmamas gerektiini savunuyorlard.64 Alfabe zerinde bu tartmalar yaplrken Harbiye Nazr Enver Paa, harflerin birbirine bititirilmeden yazlmas esasna dayal olan sistemi uygulamaya koydu. Hatt- Cedid, Ordu Elifbas, Enver Paa Yazs gibi adlarla anlan bu yaz dzeni, biraz da tehdit altnda, orduda kullanlm, kimi asker kitaplar bu yaz ile baslmt. Bu giriim, sonuta baarsz olacaktr. Gerek dil, gerek alfabe tartmalar bitmek bilmemitir. Osmanl Devletinin son yllarnda yaanan blgesel savalarn ardndan balayan Birinci Dnya Savandan sonra mtareke yllarnda da tartmalar srd. zellikle mtareke dneminde Trklk ve Trkecilik dncelerine kar saldrlar daha da artt. Ancak, btn bu tartmalar, Trkiye Cumhuriyeti Devletinde gerekletirilecek olan Alfabe ve Dil Devrimlerinin oluumuna zemin hazrlayacakt. Cumhuriyete kadar uzanan dnemde yaz dilinde snrl bir sadeleme olmutu. Ancak, sadeleme ile birlikte alfabe

40

sorunu gibi dier sorunlar da Trkiye Cumhuriyetine aktarld. Bu konuda kararl ve sonu alc admlar Cumhuriyet dneminde atlacaktr, ancak dil tartmalar da bitmeyecektir. Trkiye Cumhuriyetinde Trke; Yaz ve Dil Devrimi Mill Mcadele zaferle sonulanm, gen Trkiye Cumhuriyeti kurulmutu. Yaplacak pek ok ey vard; son yirmi yl pek ok cephede alan savalarla gemi, lke igal dneminden sonra bamszln elde etmiti, ancak millet yokluk ierisinde, lke harap durumda idi. Cumhuriyetin ilnnn ardndan eitli alanlarda atlmlar yaplrken, gen Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Gazi Mustafa Kemal, kltr konularna byk nem veriyor, sk sk bu konularda konumalar yapyordu. Yeni kurulan devletin kltr temelinde ykseleceini aka Trkiye Cumhuriyetinin temeli kltrdr sz ile ortaya koymutu. Cumhuriyetin ilnndan bir yl sonra, 12 Kasm 1924te Bakanlar Kurulunun 111 sayl kararnamesi ile stanbulda Trkiyat Enstits kuruldu. Enstitnn ilk mdr, daha nce dil tartmalarnda da yer alan edebiyat aratrmacs Mehmet Fuat Kprl idi. Enstitnn amac, eski alardan balayarak Trk kltrnn eitli kollarnda aratrma ve yaynlar yapmakt.65 Ancak, byle bir enstit kurma dncesi cumhuriyetin ilnndan ok deil drt-be gn sonra ortaya kmt. Gazi Mustafa Kemal, M. Fuat Kprly ararak Fuat Bey, cumhuriyeti kurduk. Artk cumhuriyeti ve devletimizi ilm temeller zerinde ykseltmek zaman gelmitir. Ltfen stanbul Darlfnunu bnyesinde Trkiyat Enstitsn kurunuz. talimatn verir. stanbul Darlfnununda on aylk bir hazrlk almas balatlr. Hazrlanan dosya Gazi Mustafa Kemale sunulur. Savatan yeni km gen Trkiye Cumhuriyetinin kt btesinden 200.000 TL. tahsisat karlr, bylece enstit kurulur. M. Fuat Kprl, enstitnn ambleminin nasl olmas gerektiini sorduunda, Gazi Mustafa Kemal, Trkiyat Enstitsnn amblemini yle tanmlar: Fuat Bey ! Karl Tanr Dalarnn nnde elinde meale tutan bir bozkurt olsun, bu meale gen Trkiye Cumhuriyetinin ilminin ifadesi olsun. Ergenekondan kmamzda klavuz olan bozkurt Trkln Anadolu topraklarndaki yeni devletinin kuruluunu ifade etsin.66 Trkiyat Enstitsnn kuruluu, Gazi Mustafa Kemalin daha sonra dil ve tarih alanlarnda yapaca almalarn ilk iaretiydi. Ulusal devleti tarih temellere ve coraf btnle dayandrmak dncesi ile Atatrkn ortaya koyduu ve Afet nann savunduu Genel Trk Tarihi Tezine gre Trkler Anadoluda devlet kuran ilk ulustu. Osmanl dneminde batda ileri srlen, hatta Anadolunun igaline sebep gsterilen, Trklerin sar rktan ve Avrupa anlayna gre ikinci snf bir insan tipi olduu, sonradan gasp ettikleri Anadolu topraklarnda kkl bir haklarnn bulunmad iddialarna kar gelitirilen bu tarih tezinde Anadolunun Trkl Smerlerin ve Hititlerin Turan kavimlerden olduu dncesi ile kantlanmaya allmtr. Afet nan, bu tezi yle zetler:

41

Trk ocuu yakn bir tarihte g etmi olmakla bu vatann hakik sahibi olamaz: Bu fikir tarihen, ilmen yanltr. Trk brakisefal rk Anadoluda ilk devlet kuran bir millettir. Bu rkn kltr yurdu ilk zamanlarda, iklimi msait olan Orta Asyada idi. klim tabi artlar dhilinde deiti. Ta cillamay bulan, ziraat hayatna erien, madenlerden istifadeyi kefeden bu halk ktlesi g etmeye mecbur kald. Orta Asyadan arka, cenuba, Garpta Hazar Denizinin imal ve cenubuna olmak zere yayld. Gittikleri yerlere yerletiler, kltrlerini oralarda kurdular. Baz mntkalarda otokton oldular, bazlarnda otokton olan dier bir rk ile kartlar. Avrupada tesadf ettikleri rk tipi dolikosefal idi. Irak, Anadolu, Msr, Ege, medeniyetlerinin ilk kurucular Orta Asyal brakisefal rkn mmessilleridir. Biz bugnk Trkler de onlarn ocuklaryz.67 Tarih alannda yrtlen almalar, dil alanndaki almalara da temel tekil edecekti. Cumhuriyetin ilnndan sonra dil konusunda tartmalar daha ok iml ve alfabe zerine younlamt. Osmanl Devletinin son yzylnda balayan alfabe tartmalar, yaz devriminin yapld 1928e kadar srmtr. Yazarlar arasnda dil tartmalar, az da olsa sryordu. Rza Nurun 1920deki Maarif Vekillii srasnda yaz sorunu ele alnmadan nce, dili arndrma ynnde bir karara varlm ve zel bir ynetmelikle Anadolu azlarndaki Trke szlerin derlenmesine balanmt. Bu yllarda Besim Atalay, Hars Mdr olarak, yaplan almalar ynetmi; kk ldeki bu derleme, birka yl ierisinde tamamlandktan sonra, 1925te, toplanan sz ve deyimlerin snflandrlmasna balanmt. Bu almay yapanlarn banda Ahmet Saffet bulunuyor, denetleme ve geniletme iini de Velet elebi, Hasan Fehmi gibi tannm bilginler yapyordu. Yaz Devrimi srasnda 1928de kurulan Dil Encmeninde derleme iini zerine alan Ragp Hulsi, 1929-1930 yllarnda yeni derlemeler yaptrmt. Bu gereleri deerlendiren Hamit Zbeyir ile shak Refet, 1932de Anadilden Derlemeler ad altnda bir szlk yaymlamlard. Dil sorunu konusunda, Sarf Encmeni, 1920den balayarak Sarf ve Nahv-i Trk balkl drt defter karm, 1923te de Maarif Vekleti, Velet elebinin Trk Diline Medhal adl kitabn yaymlamt. Tunal Hilmi Bey, Trkenin zlemesi konusunda ilk yasal giriimi balatan kii olarak grlr. Daha cumhuriyet bile iln edilmeden, 1923 Austosunda68 Trkiye Byk Millet Meclisine Trke Kanunu nerisi vermitir. Bu neriye gre, Maarif Vekilliinde bir Trke komisyonu kurulacak, terimler Trkeletirilecek, okul kitaplar z Trke kurallara gre hazrlanacak, bu kurallara uymas durumunda gazete ve dergilere yayn hakk verilecek, resm yazlar buna gre yazlacak, kanunlar da Mecliste bu yolla hazrlanacakt. Ancak bu neri, ortam hazr olmad iin gerekleememitir. Tunal Hilmi Beyin bu istei, Trkenin zleme hareketinde sonusuz kalan bir adm olmutur.69 1922 ylnn Ekim aynda Gazi Mustafa Kemal, Bursa retmenleriyle yapt grmede, Trkeyi Arapa kalplardan kurtarma dncesini savunur. Trke ile ilgili olarak, dilin treyii konusunda 1922de Samih Rifatn Tasrf-i Hurf Kanunlar adl kitab yaymlanr.

42

Yaz Devrimi Hi kukusuz, Dil Devrimine giden yolda en nemli adm Yaz Devrimidir.70 Yzyllardr kullanlan bir yaznn deitirilmesi yle kolay bir i deildi. Ancak, bu konudaki tartmalar yazmzn nceki blmlerinde grdmz gibi Osmanl Devleti dneminde balam, yaznn deitirilmesi dncesinin her geen gn kamuoyunda biraz daha ar bast grlmtr. Yirminci yzyln balarnda Trk soylu halklarn byk bir ounluu Arap kaynakl yazy kullanyordu.

Arapa iin belki mkemmel olan Arap yazs Trke iin ve btn Trk soylu halklarn dilleri iin hi de uygun bir yaz sistemi deildi. Arapada nl says son derece az iken, Trk lehelerinde nl says sekiz, dokuz, hatta on olabilmektedir. Yaznn Trke iin yetersizlii teden beri tartlyordu. Arap kaynakl Osmanl yazsnda oldunun yazl ile ldnn yazl; kol ile kulun yazl, gl ile gln (glmek fiili) yazl, gz ile gzn yazl birbirine karyordu. Szlerdeki nller birbiriyle karyor, okumak bilmece zmeye dnyordu. Osmanl yazsnda nllerle ilgili bu glklerin yannda baz nszlerin yazda gsteriliinde de glkler yaanyordu. Sz gelii/k/ile/g/nszleri Osmanl yazsnda ayn harfle (kef harfiyle) yazlyordu. Bu durumda da kr ile grn yazl, kz ile gzn yazl, kl ile gln yazl hep birbirine karyor, bu szlerin ne olduu da ancak cmlenin veya metnin balamndan karlyordu. Ltin yazsna geen ilk Trk halk Yakutlardr. 1917-1918 yllarnda Yakutlar Ltin yazsn kullanmaya balamlardr. 1926da Bakde Birinci Trkoloji Kongresi yapld. Trkiyeden Kprlzade Mehmet Fuat ve Hseyinzade Ali Beylerin katld bu kongrede uzun tartmalardan sonra Ltin kaynakl bir alfabe benimsendi ve buna Birletirilmi Trk Elifbas ad verildi. Bu alfabe aamal olarak Sovyetlerdeki Trk Cumhuriyetlerince kullanlmaya baland. 1927de Azerbaycanda Ltin yazs kullanlmaya balanmt.71 Gazi Mustafa Kemalin 1927de Nutuku okuduktan sonra, alfabe tartmalar alevlenmiti. Trk Ocaklarnn Merkez ve Hars Heyetleri toplantsnda, 8 Ocak 1928de, Adalet Vekili Mahmut Esat, Ltin harflerinin kabuln hararetle istediini bildirmi, 8 Mart 1928de de Bavekil smet Paa Ltin harflerini verek bu konuda bilginlerin dncesini sormutur. 3 ubat 1928de stanbulda hutbe Trke olarak okunmaya balanm, ayn yln 24 Maysnda da Trkiye Byk Millet Meclisi, yaz devriminin ncs olarak Ltin rakamlarn kabul etmiti. Bu tarihten birka gn nce, 20 Maysta, Maarif Vekili Mustafa Necatiden Baveklete gelen bir tezkere ile Lisanmzda Ltin harflerinin suret ve imkn- tatbkini dnmek zere, mebus Falih Rfk, Yakup Kadri, Ruen Eref ve Darlfnun Mderris Muavini Ragp Hulsi ve sabk Darlfnun muallimlerinden Ahmet Cevat ve muallimlerden Fazl Ahmet, Hariciye memurlarndan brahim Grandi, Talim ve Terbiye Reisi Mehmet Emin, azadan hsan Beylerden mrekkep bir heyetin tekilinin muvafk grlmekte olduu bildirilmiti. Maarif

43

Vekleti, Bavekletin onayn 27 Mays 1928de alm, 26 Haziran 1928de de kurul, bakanlk binasnda ilk toplantsn yapmt. 16 Haziran 1928de Konyadan balayarak yurt gezisine kan Maarif Vekili, 10 Temmuzda Dolmabahe Sarayna gelerek gezisinden edindii izlenimleri Gazi Mustafa Kemale bildirmiti. smet Paa da 17 ve 19 Temmuzda Dil Heyetinin toplantlarna katlarak almalar konusunda bilgi almtr. Dil Encmeni adyla da anlan Dil Heyeti iki kola ayrlmt. Bu kollardan biri yaz, dieri de dil bilgisi zerine alyordu. Alfabe yasas kmadan nce Gazi Mustafa Kemal, 9 Austosu 10 Austosa balayan gece Sarayburnunda yapt konumada yeni Trk harflerinin kullanlmaya balanacan aka sylemiti. Bu tarihten sonra Dolmabahe Kurultay dzenlenmi, kabul edilecek yeni harflerle ilgili almalara balanmt. Gazi Mustafa Kemal, kt yurt gezilerinde yeni harfleri halka tantmaya balamt. Bu almalar, yasann baarya ulamasna zemin hazrlyordu. Dil Encmeni almalarn tamamlar ve Gazi Mustafa Kemalin dzeltmeleriyle yeni Trk alfabesine son ekli verilir. 22 Eyll 1928de Babakanla bir tezkere ile sonu bildirilir. Bu tezkereden sonra, Maarif Vekleti, Trk Harfleri Kanun Tasarsn, Dil Heyeti de ml Lgatini hazrlamt. 1 Ekim 1928de tamamyla Ltin esasl Trk harfleriyle baslan ilk dergi Trke Gazete yaymlanr. 2 Ekim 1928de yaplan retmenlerin yaz snavnda da yzde 95 baar salanr. 1 Kasm 1928 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisinde kabul edilen ve 3 Kasm 1928de yaymlanan Resm Gazete ile yrrle giren 1353 sayl yasayla Ltin harflerine dayal yeni Trk alfabesi uygulamaya konulur. 1928 ylnn ikinci yarsnda yaym yapmaya balayan Dil Heyeti, Aralk ay sonuna dek alt kitap yaymlar: Elifba Raporu; Gramer; Halk Dershanelerine Mahsus Trk Alfabesi; Yeni Trk Alfabesi. ml ve Tasrif ekilleri; Yeni Yaz ile Krat; Dil Encmeni Alfabesi. 3 Kasm 1928 gn, Resm Gazetede yaymlanan Trk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkndaki Yasa, getirdikleri snrl olan, belirli olaylar veya kiileri konu alan herhangi bir yasa deildi. Trkiye Byk Millet Meclisinin 1 Kasm 1928 gnk oturumunda grlerek kabul edilen ve 3 Kasm 1928de yrrle giren yeni Trk harfleriyle ilgili yasa, toplum hayatnda yeni ufuklar aacak, Trk milletini ada uygarlk dzeyine ulatracak, millete aydnlanmasn salayacak bir yasayd. Aslnda bu, Trklerin ilk alfabe deiiklii de deildi. Daha nce de eitli alfabeler kullanlm, zaman ierisinde alfabeler deitirilmiti. Ancak, tarihte yaanan bu alfabe deiiklikleri uzun bir srete gereklemi, eitli coraf sahalarda ayn zamanda deiik alfabeler kullanlmt. 3 Kasm 1928de ise yrrle giren bu yasayla bir millet topyekn alfabe deiikliini birka ay gibi ksa bir sre ierisinde gerekletirmitir. Bu kadar ksa srede ve topluca yaplan alfabe deiikliinin baaryla gereklemesinin ardnda Gazi Mustafa Kemalin kararll, azmi ve kltr konusuna verdii nem bulunmaktadr.

44

Yeni Trk yazsnn bu kadar ksa sre ierisinde byk bir hzla renilmesinin ve abucak benimsenmesinin ardnda ise bu yaznn Trkeyi en iyi ekilde ifade eden bir yaz olmas gerei yatmaktadr. Yeni Trk yazsnda 29 harf bulunmaktadr. Matbaa yazsnda harflerin kelime banda, kelime ortasnda ve kelime sonunda yazllar iin ayr ayr ekiller bulunmamaktadr. Kelimenin neresinde olursa olsun matbaa yazsnda harflerin tek bir yazl ekli bulunmaktadr. Arap kkenli Osmanl alfabesinde matbaa yazsnda bile her harfin kelime banda, ortasnda ve sonunda yazl iin farkl ekilleri bulunabilmekteydi. Bu durum, yazda ekil kalabalkln ortaya karmaktan baka bir ie yaramyordu. Osmanl yazsndaki o gnn basm evlerinde dizginin elle yapldn, harflerin teker teker alnarak bir araya getirildii dnlecek olursa, bir kitabn veya bir gazetenin dizgisinin ne kadar g bir i olduu anlalacaktr. Kullanlan yeni yazdaki her harfin bir ses deerinin olmas, harflere iki veya daha fazla sesi gsterme veya bir sesi birka harfle gsterme grevinin yklenmemi olmas, okumay ve yazmay son derece kolaylatrmtr. Yeni Trk yazsnn bir baka nemli zellii, harflerin yazlnda szlerin ekil btnlnn korunmasdr. Osmanl yazsnda baz harfler kendilerinden sonra gelen harflerle bitimemekteydi. Arap alfabesinin zelliinden kaynaklanan bu durum, szlerin ekil bakmndan blnmesine yol ayordu. Bitimeyen harften sonra braklan boluk, szler arasnda braklan bolua benziyordu. Byle bir durumda okuyucu, bir sz bitimeyen harf yznden iki ayr sz gibi gryordu. Szlerin ekil btnln bozan bu durum, Osmanl yazsnda yanl okumalara yol ayordu. Kullanmakta olduumuz yeni yazda kelimelerin btnln bozan ve yanl okumaya yol aan yazm zellii bulunmamaktadr. Yeni Trk harflerinin kabulnden sonra lkede byk bir seferberlik balatld. ngiliz gazeteleri Trkiyedeki yaz deiiklii almalarn okuyucularna Trkler topyekn bir kltr seferberlii balattlar cmlesiyle duyurdular. Mustafa Kemalin, il il, kasaba kasaba dolaarak elinde tebeir tahta banda bakkala, kasaba, iiye, erkee, kadna okuma yazma rettii bu haberlerde yer alyordu. Dnya, ilk defa bir cumhurbakannn elinde tebeir halka okuma yazma rettiini gryordu. Yasann karlmasndan sonra yasa hkmleri hemen iletilmeye baland. Yasada devlet dairelerinde 1 Ocak 1929dan itibaren eski yaznn kullanlmasna son verilecei bildiriliyordu. 1 Ocak 1929 tarihinde btn devlet dairelerinde yeni Trk yazsnn kullanmna baland. Yeni yaymlanacak kitaplarn yeni Trk yazsyla yaymlanmas mecburiyeti getirildi. 1929 ylnn Haziran aynda tapu senetleri, nfus ve evlenme czdanlar, askerlik belgeleri yeni Trk yazsyla ilendi. Devlet dairelerindeki daktilolar sratle deitirildi. Basn kurulular da 1 Aralk 1928 gn btn Trkiyede yeni Trk harfleriyle yayn yapmaya balamt. Gazeteler, dergiler artk yeni harflerle baslm bir ekilde okuyucusuna ulayordu. lk gnlerde gazetelerin bask saysnda ve sat saysnda bir d olduu grld. Bunun sebebi pek ok gazetenin yeni harflerle basm yapabilecek teknik donanma sahip olmamasndan kaynaklanyordu. Hkmet btn ekonomik skntlara ramen gazete ve dergilere aylk madd yardmda bulunmaya balamt.

45

Yeni harflerin kabul edilmesiyle birlikte yeni Trk yazsyla baslm kitap yaym hemen balad. Yeni bir yazya geilmesine ramen kitap yaymnda azalma olmad gibi byk bir art da grlyordu. 1876dan 1928 ylna kadarki elli iki yllk dnemde yaklak 27.000 kitap yaymlanmt. Bu ylda ortalama 519 kitap demekti. Yeni bir yazya geildikten sonra 1928-1938 yllar arasndaki on yllk dnemde 15.244 kitap yeni harflerle yaymlanmtr. Bu dnemde bir ylda yaymlanan kitap says ortalama olarak 1524tr ki bu oran 1928 ncesi dnem iin bir ylda yaymlanan kitap saysnn kat demektir. Devlet dairelerinde kurslar dzenlendi. Milletvekilleri, bakanlar, mdrler, memurlar,

mstahdemler yeni yazy en ksa srede rendiler. Yeni yazy renenlerin ilk snav yasann karlmasndan alt gn sonra yapld. 3 Kasm 1928de yeni harfler kabul edilmi, bu harflerden snavlar 9 Kasm 1928de balamt. Okullarda ise uygulama daha yasa kmadan balamt. Ekim ay banda okullar alm ve elde henz yeni yaznn alfabe kitab, okuma kitab olmadan yeni harflerin retilmesi iine giriilmiti. retmenler yasann karlmasn beklemeden, Atatrkn Austos ay banda verdii iaretle okullarda yeni yazy retmeye baladlar. Yasann karlmasndan drt gn sonra 7 Kasm 1928de babakan smet nn Trkiye Byk Millet Meclisinde yapt konumada halkn yeni harfleri renmesi iin Millet Mektepleri alacan syledi. Bylece, yeni yazy sadece devlet grevlileri ve renciler deil milletin tamam renecekti. Ama, okuma yazma orann artrmak, milleti cehaletten kurtarmakt. Millet Mektepleri 1 Ocak 1929 gn resmen ald. Kadn erkek, gen yal demeden herkesin Millet Mekteplerinde yeni yazy renmesi amalanmt. llerdeki, ilelerdeki Millet Mekteplerinin allar bir trenle yaplyordu. retmen, okuma yazma ve yeni Trk harfleri konusunda bir konuma yapyor, ardndan Atatrkn Trk harfleri konusundaki konumasnn yer ald Gazi Hitabesi Pl dinletiliyordu. Pln dinlenmesinden sonra al tamamlanm oluyor, derslere balanyordu. Yeni Trk harflerini bilmeyen, hibir okula veya memuriyete devam etmeyen 16-40 ya arasndaki her Trk vatanda bulunduu mntkada alacak olan Millet Mektebine devam etmekle mkellef klnd. Eski yazy bilenler iki aylk retimden geiriliyordu. Eski yazy bilmeyenler ise ayr bir programda drt aylk kursa devam ediyordu. Kurslarn sonunda yaplan snavda baarl olanlara diploma veriliyordu. Millet Mekteplerine bir ay iinde 856.000 kii kaydoldu. Be yl iinde 2.305.924 kii Millet Mekteplerinden mezun oldu. Okul andaki renciler ve devlet dairelerinde alanlar, bu sayya dhil deildir.72 Millet Mektepleri gibi, Trk Ocaklar, Halkodalar, Halkevleri de eitli zamanlarda atklar kurslarla okul a dndaki yurttalarmz iin okuma yazma kurslar dzenlemilerdir. Devlet dairelerindeki makam adlarnn levhalarnn yeni yazyla yazlmas srasnda bir baka i daha yapld. Yllarca Farsa tamlama eklinde kullanlan daire adlar Trkenin sz dizimi zelliklerine uygun hle getirildi: Kalem-i mahsusa husus kalem olarak, messesat- diniyye mdiriyeti din messeseler mdrl olarak, emval-i eytam mdiriyeti yetim mallar mdrl olarak, ksm- siyas siyas ksm olarak deitirildi. Kelimeler Trkeletirilmese bile tamlamalar

46

Trkeye uygun hle getirilmi oluyordu. Bu deiiklikler, 1932deki zletirme akmnn ilk iaretleri idi. Trk Dil Kurumunun Kuruluu Yaz Devriminden sonra Dil Heyeti dalmam, yeni yelerin katlmasyla geniletilmiti. ounlukla Dil Encmeni, kimi zaman Dil stire Heyeti veya Trk Dili Lgati Encmeni adyla tannan kurulun kulland mektup kdnn balndan anlaldna gre, resm ad daima Dil Heyeti olmutur. Heyetin yeni yeleri Ahmet Rasim, Reat Nuri, Cell Sahir, Velet elebi, smail Hikmet, Besim, brahim Necmi, Hamit Zbeyir, Hasan Fehmi, shak Refet, Mehmet Baha, Yaar Beyler ile Ankara Etnografya Mzesi Mdr Gyula Mszros idi. Kurul, Ankarada Mithatpaa Caddesindeki binada alm, Talim Terbiye Heyeti bakan Mehmet Emin Bey toplantlara bakanlk etmiti. 1928 yl sonunda, yaz sorunundan dil sorununa geilecektir. 1928 ylnn Aralk aynda terimlerin Trkeletirilmesi sorununu grmek zere, stanbul Darlfnununda 15 ye, Darlfnun Emini Prof. Dr. Neet merin bakanlnda toplanm ve bulunan karlklar Ankaradaki Dil stire Heyetinin onayna sunulmutu. Bu kurul, cra Vekilleri Heyetinin 5 Aralk 1928 gnk karar zerine Maarif Vekletince kurulmutu. Kurulun grevleri unlard: 1. Btn okul kitaplarnn temelini oluturacak iyi bir dil bilgisi kitabnn hazrlanmas. 2. Temel gereksinimlere cevap verebilecek bir Trke szln hazrlanmas. Szln hazrlanmasnda elden geldiince Arapa ve Farsa yabanc szlerin yerine halk dilinden ve eski kitaplardan seilecek Trke szlerin konulmas. 3. stanbul azna gre iml kurallarnn belirlenmesi. Dil stiare Heyeti ilk i olarak, yeni alfabenin kabulnden sonra, eski Dil Heyetinin ele ald ml Lgatinin hazrlanmasn hzlandrmtr. almalarn banda, bu i iin emsettin Saminin Kamus- Trksiyle Mehmet Bahann Yeni Trke Lgatini esas almtr. 29 Ekim 1928e dek 25.000 szden oluan bu ml Lgati her hafta 5 formalk fasikller hlinde yaymlanm ve kitap 12 Aralk 1928 tarihli bir n szle piyasaya kmtr. n szn altnda Ahmet Cevat, Ahmet Rasim, Cell Sahir, Falih Rfk, Fazl Ahmet, brahim Necmi, brahim Osman, smail Hikmet, Mehmet Baha, Mehmet Emin, Mehmet hsan, Ragp Hulsi, Ruen Eref, Yakup Kadri imzalar bulunmaktadr. Bu ml Klavuzundaki n sz, Trkemizdeki szleri yle snflamt: 1. Halka benimsenen szler, 2. Yazarlarca kabul edilip halka benimsenmeyen szler. Birinci kmede unlar yer almtr: 1. Trkistandan gelen ve Trk aslndan olan szler. 2. Anadolu kylar ile Rumelinin ele gemesi sonucu olarak Trkeye giren szler; 3. Bat kkenli olan szler. kinci kmede de unlar yer almaktayd. 1. Arap ve Fars aslndan olup halk dilinde yaayan szlerin yerini tutmak zere eski yazarlarca kullanlan szler. 2. Trkeleri bulunmadndan dolay eski ve yeni Trk yazarlarnca kabul edilen Arap ve Fars kkenli szler. 3. Yeni bilim kollaryla ilgili terimler iin Arapa kklerden Trk bilginlerince tretilmi szler. 4. Ya hi Trkeleri olmayan ya da Arapa kklerden yaplan szlerin daha kolay anlalan Franszca, Almanca ve ngilizceden alnm karlklar.

47

Encmen, birinci kmedeki szleri, halka benimsenmi olduu iin, ulusun mal saym ve klavuzda bunlara yer vermi, Trke kkenli hibir sz atmamt. kinci grupta yer alan szlere ise baka ilem yapmak gereini duymutu: Yaz dilinde nemli bir zellii ve anlat gc olmayan szleri nemsememi, fakat z Trkede karlklar bulunmadndan veya bilimsel bir yolla yaplm Trke szlerle anlatlamadndan dolay, imdilik gerekli grlen szlere, hangi asldan olursa olsun, dokunmam ve bunlar klavuza almt. 1928 yl sonunda yaymlanan ml Lgati, 1941e dek dairelerde ve okullarda kullanlmt. Encmen 1929 ylnda, Trkede Kelime Tekiline Yarayan Lhikalar adyla bir kitapk yaymlad. 17 ubat 1929da, Ankarada, Bavekil smet Paann bakanlnda bir toplant yaplmt. Talim ve Terbiye Heyeti yeleri, Dil Heyeti, Darlfnun mderrisleri, Gzel Sanatlar Akademisi temsilcilerinin katld toplantda bir Trk Szkitabnn hazrlanmas karar altna alnm, bu alanda alacak olanlara dili saf olarak meydana karmak ynergesi verilmiti. Tasarlanan szle girecek olan terimlerin dzenlenmesi iini Darlfnun zerine almtr. Bu giriimi ve giriimin amacn Falih Rfk Atay, yle anlatr: Dil meselesi ilk nce Bavekil smet Paann bir parolas ile domutur. smet Paa:Larousseun bir trkesini yapnz, diyordu. Bavekilin iddias sade idi: ki ciltlik Larousse lgatinin kelimeleri Trkede karlanmaldr Larousse tercmesine balannca Osmanlcann fakirlii hemen meydana kt. Birok kelimeye ihtiya vard: Bunlar ya eski metinlerde bulunacak, yahut yeniden yaplacakt.73 Franszcadan Trkeye ve Trkeden Trkeye szler zerinde alan Dil Encmeni 1931 yl ortasna dek 50.000 sz gzden geirmi, birka binini baskya hazrlamt. Ancak, bu alma bir sonuca ulaamadan denein kesilmesi zerine Encmen dalmak zorunda kalr. 1932ye gelene kadar dille ilgili kimi yaynlar dikkati eker. Ali Ekremin dili arlatrma konusunda tutucu olan Lisanmz kitab, Prof. Yusuf Ziyann dil karlatrmalarna girien Yunandan Evvelki Trk Medeniyeti adl incelemesi ve shak Refetin Dil Kavgas adl tartma yazs baslmtr. Bu kitaplar arasnda yle bir kitap vard ki ieriinin yan sra Gazi Mustafa Kemalin bu esere yazd kk bir yaz bu kitab Trk dili tarihi asndan nemli klacakt. Prof. Sadri Maksudi, 1930 yl sonlarna doru Trk Dili in: Gemiteki, Bugnk ve Gelecekteki Yaz Dilimiz zerinde Dnceler adl kitabn Trk Ocaklarnn yayn dizisi arasnda yaymlamt. Gazi Mustafa Kemal, bu kitabn bana u szleri yazd: Mill his ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin mill ve zengin olmas mill hissin inkiafnda balca messirdir. Trk dili, dillerin en zenginlerindendir; yeter ki bu dil, uurla ilensin. lkesini, yksek istikllini korumasn bilen Trk milleti, dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtarmaldr. Gazi M. Kemal.

48

Bu z deyiinin banda 2 Eyll 1930 tarihi yazlyd. te bu szler, 1932 ylnn yaz aylarnda yaplacak giriimin ana dncesini oluturuyordu. mmet toplumundan ulus toplumuna geite tarih ve dil birliinin salanmas gerekliydi. Bunun bilincinde olan Gazi Mustafa Kemal, tarih ve dil konularnda aratrma yapmak zere birer cemiyet kurulmas dncesindeydi. Trk tarihi ile ilgili bilimsel almalar yapmak zere nce Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti 19 Nisan 1931de kurulur. 2-11 Temmuz 1932 tarihleri arasnda da I. Trk Tarih Kurultay toplanr. Kurultay hazrlklar srasnda dil sorunu da gndeme gelir. 1932 Temmuz aynda toplanacak olan Birinci Trk Tarih Kurultaynda okunacak tezlerin, Kurultaydan nce, tartmalar Atatrkn huzurunda yaplyordu. te bu tarih almalar ilerlerken Atatrk dil meselesini de ele almak gerekliliini duymutu. nk tarih konularn ilenmesi srasnda filolojik, etnolojik aratrmalarn zarur olduu meydana kyordu. Atatrk dil nazariyelerini izah eden kitaplar okuyor ve her tarih konu iinde dil belgeleriyle halledilecek meseleler olduunu gryordu. te bu Birinci Trk Tarih Kurultaynn hazrlklar srasnda, bu meselelerle megul oluyordu. Tarihe yardmc olacak dil incelemelerini ayn kurum iinde birok kol olarak ayrmay konumalarmz arasnda bana telkin ediyordu.74 Tarih Kurultayn byk bir dikkatle takip eden Atatrk, bildirilerin sunulmas srasnda dil sorununa yeniden eilme frsat bulmutu. Bildirilerini sunan deiik kuaklardan tarihilerin dilleri, zellikle kullandklar tamlamalarn farkll, dilin n plna alnmas dncesini uyandrmt. Hatta Gazi Mustafa Kemale gre, bu ite hi gecikilmemeliydi. Balangta dil sorununun Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti bnyesinde bir kol olarak ele alnmas dnlr. Ancak, dil sorunu bal bana ele alnmas gereken bir konudur. Nitekim Tarih Kongresinin sonlarn Prof. fet nan yle anlatr: Tarih Kurultaynn bitmek zere olduu gnlerde, dil incelemeleri iin ayr bir teekkln lzumu zerine bana sorular sormaya balamt Benim bu hususta cevabm u olmutu: Dil, tarihten ayr bir metot ile incelenmesi gereken bir konudur.75 Kurultayda seilen Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin yeleri 11 Temmuz 1932 gn Gazi Mustafa Kemal tarafndan Kke davet edilmilerdi. fet Hanm, Yusuf Akura, Samih Rifat, Sadri Maksudi, Hamid Zbeyr ve Macar Profesr Zayti Frenin de aralarnda bulunduu bir kurul, gelecek yla yetitirilecek byk tarih kitabnn blmlerini ve bunlar kimlerin yazacan konuuyorlard. Akam zeri toplantya Ruen Eref Bey de Gazinin zel konuu olarak arlr. Ruen Eref naydn, anlarnda Trk Dil Kurumunun kuruluuna nasl karar verildiini u szlerle anlatr: Akam zeri ankayaya gittim. Kendileri birka vakittir Yeni Kke gemilerdi. Yukar katta, kitap odasnn yannda alma salonunda huzurlarna ktm Salonun orta yerinde uzun masasnn banda oturuyorlard. O masann etrafnda Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti azalar da vard Tarih

49

konumas bitmek zere iken Gazi hazretleri, oradakilere sordular:Dil ilerini dnecek zaman da gelmitir. Ne dersiniz.76 Dil Encmeni grev yaptktan bir sre sonra, alma hzn kaybetmi, tahsisat kesilmiti. Ksacas Encmen artk almyordu. Bunlar yakndan bilen Atatrk, o akam Kkte hazr bulunanlara dncelerini yle aklar: yle ise, Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti gibi bir de ona karde bir dil cemiyeti kuralm. Ad Trk Dili Tetkik Cemiyeti olsun.77 Bylece bir dil cemiyetinin kurulmas iin ilk admlar atlr. Ancak, hareketin ok abuk gereklemesini isteyen Gazi, bu arzusunu hazr bulunanlara syledii u szleriyle belirtir: Yarn Hkmete istida verip Cemiyetin iznini almal. Fakat bunun iin daha nce bir reis, bir de umum ktip semeli. Ben her ikisini de burada, aramzda gryorum.78 Samih Rifat bakan, Ruen Eref de ktip olacaklardr. yelikler iin de Ruen Erefin teklifi zerine Yakup Kadri ile Cell Sahir uygun grlrler. Gazi Mustafa Kemal, cemiyetin nizamnamesinin hazrlanmas iin geici olarak Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin nizamnamesinden yararlanlmasn, yenisinin ilerde yaplmasn nerir. Gazi Mustafa Kemal, bir dil cemiyeti kuralm derken yeni cemiyetin ne gibi ilerle uraacan kendi eliyle izdii emada yle belirtmiti: Filoloji ve Lengistik Filoloji ve Lengistik Istlah Lgat ve Sentaks Trk Dili Gramer ve Etimoloji

Gazi Mustafa Kemalin bu ema ile gstermeye alt konulara fet nan daha deiik bir adan yaklayor ve Gazinin grlerini u ifadelerle ortaya koyuyordu: Atatrkn Trk Dil Kurumu iin hedefi iki cepheli olmutur: 1. Trk dilinin sadelemesi, halkn konuma dili arasnda bir birlik ve ahenk kurulmas. Konuma, edebiyat ve bilim dilimizin kesin kurallarla tespit edilerek tarih metinlerden ve yaayan halk lehelerinden taramalar, derlemeler yaparak bir kelime ve terim hazinesi vcuda getirilmesi. Bunlarn baarlmas iin zamana ve yeni bir kurulun srekli almalarna ihtiya gsteriyordu. 2. Dil incelemelerinde ikinci hedef, tarih aratrmalarda belge olan, l veya eski dillerin metotlu bir ekilde incelenmesi ve mukayese edilmesi79

50

12 Temmuz 1932 gn Trk Dili Tetkik Cemiyetinin (TDTC) izinnamesi Emniyet-i Ummiye (Emniyet Genel) Mdrlne gnderilir ve bylece Cemiyet resmen tescil edilmi olur. zinname suretinde Cemiyetin kurulu amac Trk dilini tetkik ve elde edilecek neticeleri neretmek olarak yazlmtr.80 TDTCnin nizamnamesinin birinci maddesinde Trkiye Cumhuriyeti Reisi Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin yksek himayeleri altnda ve Ankara ehrinde Trk Dili Tetkik Cemiyeti adl bir cemiyet kurulduu yazlmtr. Maarif vekilinin fahr reis olduu ikinci maddede belirtilmi, Cemiyetin amac ise nizamnamenin 3. maddesinde yer almtr: Cemiyetin maksad Trk dilini tetkik ve elde edilen neticeleri neir ve tamim etmektir. Birinci Trk Dil Kurultay Kurulu ilemlerinin tamamlanmasnn ardndan Cemiyetin yaplanma ileri hzla tamamlanr. Ancak Cemiyetin kurulmas, ilerin hallolduu anlamna gelmemektedir. Yaz tatili iin Yalovaya giden, oradan da stanbula geen Gazi Mustafa Kemal, kurduu Cemiyetin istedii faaliyetleri gerekletirebilmesi iin tatil sresince bu yeni eseriyle yakndan ilgilenmeyi srdrecektir. Yalovada dil ii iin Trk tarihine izdii programdan ayr ve yepyeni bir yol izler. nce Kurultay toplamak, tezi orada anlatmak, dil mtehassslarnn, ediplerin, airlerin, gazetecilerin, muallimlerin dncelerini dinlemek, btn milleti kendi dilinin ilerinde alkalandrmak, nizamnameyi, program kurultayda konuturmak, merkez heyetini ona gre setirmek, sonra hzla almaya gemek.81 Daha sonra Dolmabahe Saraynda devam eden almalar srasnda Eyll ay iinde bir Dil Kurultaynn toplanacann iln edilmesini ve ilgililerin bu kurultaya arlmasn ister. 3 Eyll 1932 gn basna verilen ve ertesi gn gazetelerde yer alan bir beyanname ile toplantnn yaplaca duyurulur. Kadn, erkek her yurttan davetli olduunu, dorudan doruya almak arzusunda olanlarn Dolmabahe Sarayndaki Cemiyet Ktipliine bavurmalar istenir. Yusuf Akura, H. Cemil ambel, Yunus Nadi gibi ilk mteebbis heyet yelerinden kimileri hastalk, gezi gibi sebeplerden dolay stanbulda bulunamadndan, Gazinin isteiyle yerlerine, dil tezini anlatp savunacak kiilerden oluan yeni bir kurul seildi. Samih Rifat, Ruen Eref, Ragp Hulsi, Reat Nuri, Dr. Ali Saim, Celal Sahir, Ahmet Cevat, Ahmet hsan, Ali Canip, Hasan li, hsan, Rueni, Yakup Kadri Beylerden oluan bu kurulun bakan Samih Rifat, Genel Sekreteri Ruen Eref, Veznedar Cell Sahir Beydi. Samih Rifat Bey, hasta olduu iin amlcadaki evinden Dolmabahe Sarayndaki bir odaya tanm, doktor gzetiminde hasta yatanda Kurultay almalarn ynetmi, program ve tzk taslan hazrlamt. Kurulun almalar Gazi Mustafa Kemal tarafndan benimsenir ve Kurultayn toplanaca gn, 20 Eyll 1932de basn araclyla btn yurda duyurulur. Kurultayda konuulacak balca konular u balk altnda toplanmtr:

51

1. Dilin menei 2. Trk dilinin bugnk hli, asr ve meden ihtiyalar 3. Trk dilinin mstakbel inkiaflar Kurultay, iki ay gibi ok ksa bir srede hazrlanr ve 26 Eyll-4 Ekim 1932 tarihleri arasnda Dolmabahe Saraynda toplanr. arllar arasnda dilciler olduu kadar, Abdlhak Hamit, Sami Paazade, Halit Ziya, Cenap ahabettin, Hseyin Cahit, Hseyin Rahmi, Mehmet Emin, Ahmet Haim, Ahmet Rasim, Falih Rfk, Yunus Nadi gibi air ve yazarlar da bulunmaktayd. Daha Kurultay ncesinde Hseyin Cahitin tezi byk tartma yaratmt. Falih Rfk da Hseyin Cahitin dncelerine benzer dnceler tamaktayd. Kurultay ncesi, bu grn Atatrke aklayan Falih Rfkya Atatrk: ocuum, senin de Hseyin Cahit gibi dndklerin olabilir. Fakat ona cevap verecek olanlarn cesaretini krma, der.82 Hseyin Cahitin dilin kendi doal gelimesine braklmas gerektii ve dilde zorlama yaplamayaca eklindeki konumalar Kurultayda byk tartma yaratt. Ali Canip, Fazl Ahmet, Hasan li, Samih Rifat kar dncelerini belirttiler. Kurultay, Kurumun yrtecei almalarn programn yapm ve yneticileri semiti. Kurultayda alnan kararlar, almalarn nasl yaplacan ortaya koyuyordu. Yaplmas gereken iler yle sralanmt: Trkenin Smer, Eti gibi en eski dillerle, Hint-Avrupa ve Sami dilleriyle karlatrmasnn yaplmas; Trkenin tarih geliiminin aratrlmas ve karlatrmal dil bilgisinin yazlmas; leheler ve terimler szlklerinin hazrlanmas, Trke szlk karlmas; halk dilindeki ve tarih metinlerdeki Trke kkenli szlerin derlenmesi, taranmas ve yaymlanmas; Trkede sz tretme ilkelerinin belirlenmesi ve bu ilkelere uygun biimde Trke kklerden yeni szler tretilmesi; zellikle yaz dilinde ska kullanlan yabanc kkenli szlerin yerini alacak z Trke szlerin nerilmesi ve yaygnlatrlmas; baka lkelerde yaymlanan Trk dili ile ilgili yaynlarn toplanmas, gerekli olanlarn Trkeye evrilmesi; Trk dili ile ilgili yazlarn yer ald bir derginin yaymlanmas; gazetelerde dil konularna zel sayfa ayrlmas. Birinci Trk Dil Kurultaynn ardndan 17 Ekim 1932 gn Cemiyetten yaplan aklamada Kurultayda dil konusunda kkl ilerin yaplmasna karar verildii ve bu ilerin yaplmasyla Trk Dili Tetkik Cemiyeti Merkez Heyetinin grevlendirildii belirtilir. Trk dilini, mill kltrn eksiksiz bir anlatm arac hline getirmek, ada uygarln nne koyduu btn gerekleri karlayacak bir mkemmellie eritirmek, temel unsurlar z Trke olan mill bir dil yaratmak Kurultayn amac olarak gsterilmiti. Halklk ilkesine gre halk ile aydnlar arasnda mahiyet bakmndan iki ayr dilin varl ortadan kaldrlmal ve mill bir dil yaratlmalyd. Bu amac gerekletirmek iin Trkeye yabanc olan unsurlar yaz dilinden atmak gerekiyordu. Bunun iin de yazl kaynaklar, halk aznda yaayan dil malzemesini aratrarak geni derleme ile byk bir Trk Lgatinin hazrlanmas, Trk lehelerini iine alacak bir Trk Lgati meydana getirilmesi, Trkenin yazsn, bal olduu oluum yasalarn belirleyerek Trkenin dil bilgisi ile sz diziminin ortaya karlmas salanmalyd. Aklamada terimler konusuna da nemli bir yer ayrlmt. Bat dillerinin hibirinden aa olmamak

52

zere, onlardaki yksek kavramlar anlatacak keskinlii, akl tamak zere bilim dilimizin belkemii olan terimleri de belirlemek gerekiyordu. Btn bunlar, en gzel en uyumlu Trkeye bal kalmak ilkesini gzden uzak tutmadan yaplacakt. Aklamada bu almalarn baarya ulaabilmesi iin btn milletin, kylsyle ehirlisiyle emek birlii yapmas gerektii vurgulanyordu. TDTCnin aklamas u cmle ile sona eriyordu: Bize en byk glkleri yenmek iin, en etin engelleri ykmak iin her zaman fikir, kuvvet, cesaret ve emniyet veren Gazi Hazretlerinin Trk dilinin canlandrlmas iinde de bamzda bulunmas, bize yksek dellet ve iaretleriyle rehberlik etmesi ilerimizde muvaffakiyetin en kat bir delilidir83 Kurultay Sonras almalar Bu duyurudan sonra Bakanlar Kurulunca 21 Kasm 1932 tarihinde kabul edilen 13507 sayl Sz Derleme Talimatnmesi ve ardndan da 1933 yl baharnda yaymlanan beyannamelerle, daha sonra Dil Devrimi olarak adlandrlacak almalar balad. Btn lkede bir anda dil seferberlii balad. Yaz ve konuma dilinde kullanlan Arapa szlerin Trke karlklarnn en ksa yoldan ve az zamanda bulmak iini yurttalarn yardmyla gerekletirmek iin anket hazrland. Bu anket iin emsettin Saminin Kamus- Trk adl eseri esas alnacakt. Bu szlkte bulunan szlerden konumada ve yazmada kullanlmakta olan Arapa ve Farsa szler taranarak bunlardan karlklar aranacak olanlar birbiri ardnca listeler hlinde her gn ajans, radyo ve gazetelerde bildirilecekti. Anketin sonucunun ayda alnmas tasarlanyordu. Bu almayla bir karlklar klavuzunun hazrlanmas amalanmt.84 Aklamada gazetelerin bu listeleri aacaklar dil stununda halkn dikkatine arpacak bir yolda neredecek ve herkesin bu szlere karlk bulmasn tevike elinden geldii kadar alacaklar zellikle belirtiliyordu. Listedeki szlere karlk olarak gnderilecek teklifler de gene bu dil stunlarnda yaymlanacak ve bu nshalardan er adet Cemiyet merkezine gnderilecekti. Gazetelerin hacminin btn cevaplar basmaya yetmedii durumlarda baslamayan cevaplarn da gazeteler tarafndan Cemiyet Merkezine gnderilmesi isteniyordu. Gazetelerin grevleri bununla da bitmiyordu. Gazetelerdeki btn yazarlar, beendikleri karlklar yazlarnda kullanacaklard. Bylelikle bu karlklarn dilde tutunmas amalanyordu. lkenin aydnlarndan, okuryazarlarndan da beklenenler bu beyannamede yer almaktayd. Gazetelerde kacak, ajanslar ve radyolarla bildirilecek olan Arapa ve Farsa szlere dndkleri, beendikleri z Trke karlklar teklif olarak yazmak, bu karlklarn bir suretini dorudan doruya Ankarada TDTC Merkezine gndermek ve bir suretini de bulunduu yerdeki gazeteye bildirmek grevi veriliyordu.85 Cemiyet, 10 Mart 1933te Anadolu Ajansna ve dier basn kurulularna gnderdii beyannamede anket uygulamasnn balayacan duyurmaktadr: TDTCnin at anket yarn balyor. Cemiyet, yarn radyolara, ajansa, gazetelere birinci liste olarak 16 sz bildirecektir. Bu szler Kamus- Trkden seilmitir. Gazetelerin birinci dil anketi

53

listesinin ktn birinci sayfalarnda kaln harflerle gstermeleri ve listeyi gze arpar bir yolda basmalar rica olunur. Birinci listede yazl szlerin ister birine, yahut birkana, ister hepsine karlk bulan yurttalar, bu karlklar gazetelere ve Cemiyete bildireceklerdir. Karlk gnderenlerin listeleri birbirine kartrmayarak, her listedeki szler iin ayr birer kt yazmalar, gelen karlklar dizilemekte ok ie yarayacaktr. Gazetelerin de gelen karlklar liste saylarna gre ayr ayr yazmalar kolaylk verici bir eydir. Listedeki szlere karlk ararken, her szn anlatt dnceye yakn baka dnceleri de gz nnde bulundurmak, doru ve uygun karlk bulmaya yarar. Birinci listede kacak szlerden biri de tidir. Buna karlk ararken, buna ok yakn olan istikbal, mstakbel szleriyle aradaki ince ayrl da dnmelidir. Bir szn anlatt trl dncelere ayr ayr karlklar gsterilebilir. Ati sznn gelecek zaman, aada dncelerine uyan iki manasn birden bir Trke karlkla anlatamazsak ikisine ayr ayr karlk ileri srebiliriz. stikbal sznn zaman ve karlama manalar da byledir. Listeler sra saylaryla karlacaktr. Her listeye karlk verenler cevaplarnda liste saysn anarak karlk bulduklar szleri sralamal ve karlarna da bulduklar karlklar yazmaldr. Cemiyete gelen cevaplar ve gazetelerde yazlacak karlklar, sralanarak, ileri srlen trl karlklar arasnda en uygun grlen bir, yahut birka karlk baslacak olan karlklar klavuzuna konulacaktr. Bu anket, her gn konuup yazdmz dilin iinde duran Arapa ve Farsa szler yerine z Trke szler konulmasn kolaylatraca iin yurttalarn bu byk dil iine ellerinden geldii kadar yardm etmek isteyecekleri belli bir eydir. Trk yazarlar da, ortaya dklecek olan bu karlklardan beendiklerini imdiden yazlarnda kullanarak dilimizin zlemesinde nclk etmi olacaklardr. Sz listeleri, gnlerce bir harfle balayan szlere balanarak bkknlk vermemek iin, her gn baka harfle balayan szlerden verilecek, sonra gene baa dnlerek kalanlar baka listelere konulacaktr. Karlklar aranacak szler iin yabanc kkten geldii sanlan her sz bulunacaktr. Bunlarn iinde ok yaylm herkesin syledii szler de olabilir. O szlere karlk aranmas, hatta bulunmas onlarn dilden karlaca demek deildir. Anketin nasl yaplaca iin gnden beri yazlan eyler, bu iin her yann ortaya koymutur. Bununla beraber gazetelerden, yahut yurttalardan bir noktada tereddde denler olursa, TDTC Merkezinde Neriyat Kolundan sorulabilir.86

54

Belirlenen amac gerekletirmeye ynelik abalarda hkmet ve ynetim Kurumu tam yetkiyle destekliyordu. Her ilde bir dil heyeti kuruldu. Valinin bakanlndaki heyette TDTCnin yerel ubelerinin yelerine ek olarak belediye bakan, st dzey bir asker yetkili, maarif ve salk mdrlklerinden yetkililer, lise mdrleri ve dier yetkililer bulunuyordu. Ayn ekilde her ilede en yksek yerel grevlilerden oluan benzer heyetler kuruldu. ounluunu retmenlerin oluturduu derleyiciler, derledikleri szleri eitli bilgilerle birlikte filere yazyorlar, bu fileri TDTC Genel Merkezine gnderiyorlard. Bu almann yaplmasnda gsterilen zene karlk derleyicilerin ounun dil bilimi retiminden yoksun olmas yznden filerde yanllklar ve eksiklikler vard. Derleyicilerin ounun yeni Trk yazsn szlerdeki sesleri iaret etmeden kullanmas, imlda birliin salanamamasna yol amt.87 Bu yzden daha sonra yaymlanacak szlkteki bu trden yanllar, eletiri konusu olacaktr.88 TDTC, halk azndan sz derleme almasnn yan sra tarih metinleri de tarayarak yaz dilinde kullanlmayan eski Trke szleri ortaya koydu. kinci Trk Dil Kurultaynn topland 18 Austos 1934 tarihine kadar olan dnemde TDTCnin almalar yle zetlenebilir: Halk azndan sz derleme ii 1933 ylnn ilk aynda balam, Kurultaya kadar Ankarada biriken fi says 130.000e ulamt. Yabanc szlere karlk bulma ii 12 Mart 1933te balam, duyurulan 1.382 Arapa ve Farsa sze gelen karlklardan 1.100 anket komisyonunca seilmi, bunlardan 640 Merkezce kabul edilmiti. eitli kaynaklarn taranmasyla elde edilen 125.000den fazla fiten 7.572si Osmanlcadan Trkeye Sz Karlklar Tarama Dergisinin birinci cildini meydana getirmiti. eitli bilim dallarna ait terimleri bulmak zere Cemiyetin Lgat-Istlah Kolu 16 dala ayrlm, hazrlanan Osmanlca terimler, Trke karlklar bulunmak zere ilgililere gnderilmiti. Trkenin ana gramerini meydana getirebilmek iin Gramer-Sentaks Kolu bir anket am ve ilgililere gndermiti. ki kurultay arasnda 10a yakn kitap yaymlanmt.89 1934 ylnda bu almalarn ilk rnlerinden biri olan Osmanlcadan Trkeye Sz Karlklar Tarama Dergisi yaymland. ki ciltten oluan derginin birinci cildi Osmanlcadan Trkeye karlklar ieriyordu. kinci cilt ise Trkeden Osmanlcaya indeks idi. Birinci cildin ilk sayfasndaki ithaf dikkati ekiyordu: Trk Dili Tetkik Cemiyeti, Trk dilinin zletirilmesi lksn ortaya atan, canlandrd, yeniletirdii, ileri gtrd milletine asrn btn medeniyetini, kltrn ve tekniini anlatabilecek bir z dil yaratmak yolunu da aan Yksek Hami Reisi Gazi Mustafa Kemal Hazretlerine borlu olduu tkenmez kranlarn bir daha tekrarlar, bu deersiz eseri o ok deerli Babuun yce adna en derin sayglarla ithaf eder. Eserin n sznde 90.000e varan tarama filerinin Cemiyete birer birer denetlenmesine imkn ve zaman bulunamad belirtiliyordu. Tarama Dergisi, esas itibaryla bir ilenmemi malzeme listesiydi. Dergide rastlanacak yanllarn hemen Cemiyete bildirilmesi de isteniyordu. n sz u

55

cmlelerle sona ermekteydi: Hulsa, Tarama Dergisi dilimizde kullanlan yabanc szlere z Trke karlk arama yolunda yeni ve geni bir admdr. Btn Trkln el birliiyle bunun daha geni admlarla tamamlanacan umarz.90 Dergide madde banda yer alan Arapa, Farsa kkenli szlere karlk olarak Trkede, tarih ve ada lehelerde yaayan szler verilmiti. n szde de belirtildii gibi Arapa, Farsa kkenli szler yerine burada karlklar verilen Trke szlerin kullanlarak Trkenin zlemesi amalanyordu. Bu karlklar, pek ok kii tarafndan kullanlmaya baland. Bu, gerekten sonu verici bir almayd. Halkn konuma dilinde veya Trk lehelerinde bulunan szlerin Trk yaz diline kazandrlmas amalanyordu. Tarama Dergisinin ikinci cildi gzden geirildiinde nerilen pek ok szn zamanla tutulup yaygnlat grlecektir: Ana yol, armaan, aydn, duyum, katksz, olaan, olgun, onarmak, onay, ondalk, oturum, rnek, pekimek, say, tketmek Bununla birlikte tutulmayan, yaygnlamayan szler de az deildir: Alasatmak, astrav, aylandrmak, aylan, bayaut, daz, dmcukmak, drdala, obuin, saut, soksok, tmarsk, tiriklk, yavzarmak Kimi szlerin ise bugn baka anlamda kullanld grlr. Sorun sz matlap, mesalih, mutalebe karlnda nerilmi olmasna karlk bugn mesele karlnda kullanlmaktadr. Mesele karlnda nerilen sz ise sorum idi. Tayyare karlnda nerilen ukan sz tutulmam, ayn Dergide yer alan uak sz tutulmutur. Osmanl Trkesinde kullanlan bir sze karlk Dergide birden fazla Trke sz neriliyordu. Bu durum, Arapa, Farsa sze karlk verilen Trke szlerden hangisinin kullanlaca konusunda bir karklk yaanmasna yol at. Herkes beendii bir sz kullanyordu. Dergide akl sz iin 28 karlk bulunuyordu: an, ang, anlay, arga, ay, ayla, ba, bili, bilg, b, dnme, es, is, kapar, kyg, ok, on (n), oy, (k), sa, sa, sime, uuk, us, uz, , k, zerey.91 Acele sz iin ise tam 41 karlk verilmiti. Gnlk dilde canl bir biimde kullanlan ve kullanm skl yksek olan szler bile Arapa, Farsa olduklar iin dilden atlacak szler olarak anket listesinde yer alyordu. Trkenin zlemesi almas bir anda yeni bir tasfiyecilik akmna dnmt. Bu dnem, bu yzden daha sonra ar zletirmecilik, tasfiyecilik dnemi olarak adlandrlacaktr.92 Trkeye yabanc sesler tayan dkkn gibi szlerin dilden karlmas yerine, biimi ve anlam deimi olan cmert, frka gibi Arapa, Farsa szlere karlk nerilmesi, yabanc aratrmaclar tarafndan da eletirilecektir.93 18 Austos 1934te kinci Trk Dil Kurultay toplanr. Bu Kurultayda Trk Dili Tetkik Cemiyetinin ad Trk Dili Aratrma Kurumuna evrilir. Takrirler ve teklifler komisyonunun raporunda resm devlet yaynlarn ve devlet duyurularn z Trkeye evirmekte i birlii yapmak iin Cemiyet Merkezinde devlet kurumlarna yardmc bir bro kurulmas teklifi de yer almaktadr. Prof. Meaninof, Prof. Samoilovi gibi eitli yabanc Trkologlarn da katld kurultayda terimlerin Trke kklerden Trke eklerle tretilmesi ilkesi benimsenir. Kesin zorunluluk durumunda, Batda kullanlan bilim ve teknik terimlerin yaayan yabanc dillerden deil de bu dillerin ana dili saylan eski dillerden alnmas ilkesi de terim komisyonu raporunda yer almaktadr.94 Bundan anlalan; gerektiinde Fransz, Alman,

56

ngiliz dillerinden terim almak yerine bu dillere kaynaklk etmi olan Ltince, Greke gibi l dillerden terim alnabileceidir. Bu dnce zamanla Bat dillerinden geen szlere kar daha lml yaklama dnecektir.95 Gazi Mustafa Kemal, 3 Kasm 1934te sve Veliaht Prens Gustav Adolf ankaya Kknde kabul eder. Kabul treninde Gazi, u konumay yapar: Altes Ruvayl,Bu gece ulu konuklarmza, Trkiyeye uur getirdiklerini sylerken duygum tkel zg bir kvantr. Burada kaldnz uzca sizi sarmaktan hi durmyacak lk sevgi iinde, bu yurtta, yurdunuz iin beslenmi duygularn bir yankusunu bulacaksnz. sve Trk uluslarnn kazanm olduklar utkularn silinmez damgalarn tarih tamaktadr. Serdemlii, onu bu iki ulus, nl, sanl zlerinin derinliinde sonsuz tutmaktadr. Ancak, daha baka bir alanda da onlar erdemlerini o denl yaltrkl yndemle gstermilerdir. Bu yolda kazandklar utkular, gerekten daha az zence deer deildir. Avrupann iki bitim ucunda yerlerini berkiten uluslarmz, ata zlklerinin tm sslar olarak baysak, nrme, uygunluk kldaclar olmu bulunuyorlar; onlar, bugn, en gzel utkuyu kazanmya anklanyorlar: Baysal utkusu. Altes Ruvayl; Yetmi beinci doum ylnda ouz babanz btn acunda saygl bir sevginin sync ile evrelendi. Genlik, baysal, iinde erk srmenin gc ite bundadr. nl babanz yksek kralnz Beinci Gustavn gnenci iin en s dileklerimi sunarken, Altes Ruvayl, sizin, Altes Ruvayl Prenses Luizin, sevimli kznz Altes Ruvayl Prenses ngridin esenliini; tzn sve ulusunun gnencine, genliine iiyorum.96 Gazi Mustafa Kemalin bu konumasnda geen tkel tam, uz sre, serdemlik asker fazilet ve hner, yaltrkl nurlu, aydnlk, zen gpta, bitim ucu nihayet, ss sahip, baysak huzur, nrme gelime, kldac amil, anklanmak hazrlanmak, tzn asil gibi szler, tarama veya derleme yoluyla Dergiye alnmlard. Gazi Mustafa Kemal, 1934te Dil Bayram dolaysyla Kuruma gnderdii iletide de z Trke szler kullanmt: Dil Bayramndan tr Trk Dili Aratrma Kurumu Genelzeinden, ulusal kurumlarndan, trl orunlarndan birok kutunbitikler aldm. Gsterilen gzel duygulardan kvan duydum. Ben de kamuyu kutlularm.

57

Gazi M. Kemal97 lk geri adm, kinci Kurultaydan sonra atlacaktr. Tarama Dergisinin yaymland yldan kinci Trk Dil Kurultayna kadar geen sre ierisinde Kurumun tutumunda nemli deiiklikler ortaya kmt. 1933-1934 yllarnda desteklenen ar zletirmeciliin dil karmaasna yol at, Arapa ve Farsadan alntlanan ve gndelik hayatta kullanlan yzlerce szn, Trke karlklar halk tarafndan benimsenmeden dilden ayklanmas belirgin bir durumdayd. Bu yzden zletirme giriiminde belirgin bir yavalama grlr.98 1935te yaymlanan Cep Klavuzunun n sznde klavuzun yazarlarmza ve okurlarmza osmanlcadan trkeye geit devresinde yol gstericilik edebilmek umudu ile ortaya kt belirtilmektedir.99 Bu dnem daha sonra mutedil zletirmecilik, tereddt dnemi olarak da adlandrlacaktr.100 te yandan Kurum, baz durumlarda Trkedeki Avrupa dillerinden gelme sz saysn bilerek artryordu. Cep Klavuzunda Arapa, Farsa aktarma szlerin bir blmnn yerine bat dillerinden szler alnmt: Ktip yerine sekreter, mdr yerine direktr, nazariye yerine teori ve timsal yerine sembol. Bu dncenin gvenilir bir aklamas 1935 ylnda Kurumun Genel Sekreteri . N. Dilmen tarafndan yapld. Dilmen, ktib, mdir (mdr) gibi szlerin gemi dnemin birer kalntlar olduunu sylyordu. Trklerin bat uygarln btnyle benimsemekte olduu bir dnemde bu tr terimlerin bat dillerinden olanlar tercih edilmeliydi.101 Bu dnce, Kurumun daha sonraki yllarnda da etkili olacakt. Dilde bir karmaadr gidiyordu. Yeni szlerle gazetelerin dil kelerinde yazlar, iirler yaymlanyordu. Bu yaz ve iirlerde herkes nerilen szlerden houna gideni kullanyordu. Yerel gazetelerde de ayn yol izleniyordu. Ancak, gazetelerde dikkati eken bir durum vard: Dil kesi dndaki sayfalarda yer alan haber, yaz ve tefrikalarda kullanlan szler asndan ayn zen gsterilmiyordu. Kimi yazarlar, yazlarn nce kullandklar dille yazyorlar, daha sonra Tarama Dergisine bakarak yazdklar yazda geen ve yabanc saylan szlere karlk z Trkelerini yazyorlard. Ertesi gn gazetede kan yazlarn yazarlar bile anlayamyordu. Bir akam Atatrk, kr Kayaya z Trke konuma yapmasn syler. kr Kaya, kekeler kalr. Olay izleyen Falih Rfk Atay ileri Bakanmz Orta Asyadan gelip derdini anlatamayan birine benziyor. demekten kendisini alamaz.102 Falih Rfk Atay, ankaya adl eserinde Atatrkn dil konusunda bir deneme yaptn yazacaktr. Halk azndan tarama szlerin, sadece grnrde ve say bakmndan zenginlii ile z ve ileri bir Trke davas zerine Atatrkn o kadar merakn uyandrmlard ki, bu bir denemeye deerdi. Atatrk, denemeden rkmeyen, onun btn risklerini kabul eden bir liderdir. z bir dil denemesinde sonu alncaya kadar, bu teze inanm ve balanm etkisi verecek, en acayip szleri bizzat Atatrk Meclis krssnde kullanmaktan ekinmeyecekti.103 Daha Birinci Trk Dil Kurultaynn

58

ilk gn Hseyin Cahitin tezi ve yaplan tartmalar zerine Atatrk, Hseyin Cahit ile benzer dnceleri savunan Falih Rfkya: -ocuk senin hakkn varm ! diyecekti.104 Ancak, ar zletirmecilik yeni bir anlalmaz dil yarattnda Falih Rfk, Atatrk ile aralarnda geen konumay u szlerle anlatr: Bir akam Atatrk, sofra bittikten sonra, benim yan bandaki iskemleye oturmam emretti, -Dili bir kmaza saplamzdr, dedi. Sonra: -Brakrlar m dili bu kmazda? Hayr. Ama ben de ii bakalarna brakamam. kmazdan biz kurtaracaz, dedi.105 Falih Rfk Atayn deneme diyerek tanmlad bu yaklam Hikmet Bayur keif olarak adlandracaktr.106 Atatrkn nc Dil Bayram dolaysyla Trk Dil Kurumuna gnderdii telgrafta kulland dil, gelimelerin ilk iareti olacakt: brahim Necmi Dilmen, Trk Dil Kurumu Genel Sekreteri, Dolmabahe, nc Dil Bayramn kutlayan telgrafnz aldm. Trk Dil Kurumunun verimli almasn ve btn yurttalarn dil ilerine gsterdii byk ilgiyi sevinle anarm. Bayramnz kutlu olsun.107 Yerlemi ve yaygnlam yabanc kkenli szlerin dilden atlmasnn tam anlamyla tasfiyecilie dnd bir dnemde, yitirilen bu szler bata yazarlar olmak zere pek ok aydnn dikkatini ekiyordu. Yabancdr diye tasfiye edilen, ancak dilde gerekliine inanlan szlerin kurtarlmas iin bir eyler yaplmas gereine inanan Falih Rfk Atay, bu ii nasl yaptklarn yle anlatr. Lgat Komisyonu geniletilerek yeni yeler almaya katlr. Yabanc kaynakl hangi sz gndeme gelse, bu szn Trke kkenli olduu syleniyor ve bu sz dilden karlmaktan kurtuluyordu. Yusuf Ziya Bey bat kkenli szlerin, Naim Hazm Bey de Arapa kkenli szlerin kklerini Trkeye karyorlard.108 Sra hkm szne gelir. Falih Rfk Bir karl yoksa, alkoyalm. der. yeler, kabul etmez ve tartma kar. Toplantdan sonra Prof. Abdlkadir (nan), Falih Rfkya gelerek, zlmemesini, hkm szn bir sonraki toplantda Trke yapacaklarn syler. Ertesi gn toplantdan nce Prof. Abdlkadir nan, Falih Rfk Atayn eline kk bir kt tututurur. Ktta Radloff szlnde Trk lehelerinde akl iin g, k, k sznn kullanld yazldr. + () m eki ile

59

de ad tretildiini bilen Falih Rfk Atay sz alarak Arapa hkm sznn Trke olduunu rneklerle anlatr. Komisyonun yeleri susup kalrlar. Bylece hkm sz dilde kalr. Falih Rfk, uydurmacln deil, ama yaktrmacln temelini attklarn yazacaktr.109 Hukuk profesr olan Yusuf Ziya Bey, hzn alamam Aphrodite adnn Trke avrat ya da arvattan, deniz ilah Poseidon adnn Trkede gemi anlamndaki bostagen sznden, vulcanus sznn de Trke bulank anlamndaki bulkan sznden geldiini ileri srmtr.110 Gne-Dil Teorisi ve zlemede Geri Adm te tam bu gnlerde, 1935 ylnn sonlarna doru Viyanal Dr. Hermann F. Kvergitsch, 41 sayfalk baslmam bir almasn Atatrke gnderir. La psychologie de quelques elements des langues turques Trk Dillerindeki Kimi gelerin Psikolojisi adndaki bu eser, sosyolojik ve antropolojik almalara dayanmaktadr. Bu veriler, psikanaliz grleri ile de birletirilerek, insann i benlii ile d dnyas arasndaki balantnn dildeki seslerin sembolizmine dayand dncesiyle de pekitirilmektedir. Dr. Hermann F. Kvergitsch, bu dnceden hareketle kendi yntemini uygulayarak, Trk, Mool, Manu, Tunguz dilleri ile Fin, Macar, Japon, Hitit dilleri arasnda bir yaknlk olduunu ortaya koyacak delilleri deerlendiriyordu.111 O sonbahar, stanbuldan Ankaraya rahatsz dnen Atatrk, Kurum yelerini yanna arr. TDK yelerini yatakta karlayan Atatrk, Dr. Hermann F. Kvergitschin almasndan sz eder. Dr. Kvergitsche gre ilk tefekkr gnele ilgilidir. Dillerin douu da bu nedenle gnee balanmaldr.112 Bu almadan etkilenen Atatrk, konu zerinde almaya balad. Bu almann sonucunda Atatrk tarafndan hazrlanan bir eser yaymlanr.113 68 sayfalk bu eserde Dr. Kvergitschin almasnn okunduu ve bu almadan yararlanld belirtilmektedir. Ksaca Gne-Dil Teorisi adyla anlacak bu yeni dnce yle zetlenebilir. Gne Dil Teorisine gre dilin douunda ilk etken gnetir. Bu da gnein insan varl zerindeki ana ilevi ile ilgilidir. Gne, dnya ve insanlk tarihinin gelimesi zerindeki bu ana ilevi ile din ve felsef dncenin douuna kaynaklk ettii gibi dilin douunda da balca etken olmutur. nk insanolu igdleri ile davranan bir yaratk olmaktan kp da dnebilen bir varlk hline gelince, d alanlar dediimiz evrende her eyin stnde tuttuu ilk nesne gne olmutur. Gne; ilkin kendisi, sonra sat k, verdii aydnlk ve parlaklk, ate, tad ykseklik, zaman, byklk, g, kudret, hareket, sreklilik, oalma ve benzeri nitelikleri ile dnen insann kafasnda ok ynl bir kavram olarak belirmitir. Bu yzden ilk insanlar su, ate, toprak, byklk ve benzeri btn madd ve manev kavramlar birbirlerine, gnee verdikleri tek adla anlatmlardr. Bu kavram anlatan ilk ses de Trk dilinin kk olan a sesidir.114 Gne-Dil Teorisi nc Trk Dil Kurultaynda Trk dilinin eskiliini ortaya koyan bu teori, ayn zamanda dnyadaki dillerin de Trk dilinden kaynaklandn ve Trkenin btn dillerin kk olduu dncesini de iliyordu. Yllardr Arapa ve

60

Farsann etkisi altnda kalan, bir dnem Osmanl aydnlar ve yazarlar tarafndan avam dili diyerek hor grlen Trke iin bu teori bir vn kayna olmutu. Ayn yl brahim Necmi Dilmen, teorinin ana hatlarn ele alan bir kaynak eser yaymlad.115 1936da da bu eserin Franszcaya evirisi kt.116 Gne-Dil Teorisini aklayan almalar birbirinin ard sra yaymlanyordu. almalar ve yaynlar birbirini izlerken 24 Austos 1936 gn nc Trk Dil Kurultay toplanr. Kurumun adnn Trk Dil Kurumuna dnt bu Kurultayda en fazla gndeme gelen, zerinde durulan ve tartlan konu Gne-Dil Teorisidir. Kurultayda brahim Necmi Dilmen, H. Reit Tankut, tezlerini okurken dinleyenlerin rnekleri kolay izleyebilmesi iin kitapklar da bastrmlard.117 Kurultaya aralarnda Dr. Kvergitschin de bulunduu ok sayda yabanc bilim adam katlyordu. Bunlar arasnda Prof. Dr. Gies, Prof. Dr. M. J. Deny, D. Ross, Dr. Bombaci, Dr. Bartalini, Prof. Dr. G. Nmeth, Prof. Dr. M. Zajanczkowski, Prof. Dr. Samoilovi gibi tannm Trkologlar da bulunuyordu. Kurultayda Genel Sekreterlie brahim Necmi Dilmen seilmiti. Kurum Bakan ise ana tzk gerei yine dnemin Kltr Bakan idi. Bu dnemde Kltr Bakan Saffet Arkan bu grevi yrtyordu. nc Trk Dil Kurultayndan sonra Gne-Dil Teorisi zerine almalar ve yaynlar artarak srd. zellikle 1936 ylnda younlaan bu yaynlarda yabanc kkenli szlerin neredeyse tamamnn Trke kkenli olduu ortaya konulmaya allmt. Teorinin ortaya atlma-sndan nce balayan yabanc szlerin kkenini Trkeye balama dncesi, bu teori ile artk bir dayanaa da kavumutu. Elektrik sz tarih Trke metinlerde geen yaltrk > yltrk > ltrk parlak ile aklanyor, botanik sz bitkiye balanyor, sosyal sznn kknn soy, termal sznn kknn ise ter olduu ileri srlebiliyordu.118 Abdlkadir nan yazd ders notlarnda Slv dillerindeki kimi szleri de Gne-Dil Teorisine gre Trkeye balyordu.119 Yer adlar zerine de alan H. Reit Tankut; Smer, Akat, Frig, Asur gibi eski uygarlklardan kalan adlar da Gne-Dil Teorisine gre aklyordu. rnein Amazon ad u gelimenin sonucunda ortaya kmt: Amazon = a + am + az + on.120 Aristotales adnn ise Ali ustadan geldiini yazanlar bile vard.121 Bilimsel bir deeri olmayan bu aklamalar ve yaynlar bir sre daha devam etti. Teorinin ortaya atld 1935 ylnda 1 kitap yaymlanmt. 1936da ise 17 kitap yaymlanmt. 1937de yaymlanan 4 ve 1938de yaymlanan 3 kitaptan sonra bu teoriyi ileyen, yayan baka kitap yaymlanmad.122 Bu durum 1938den sonra Gne-Dil Teorisinin ele alnmadnn gstergesidir. Gne-Dil Teorisi, Dil Devriminde yeni bir dnemin balangc oldu. Teoriye gre madem btn dillerin kayna Trke idi, o halde Trkeye bu dillerden geen szlerin kkeni de Trke idi. Bu dnce ile dildeki yabanc kkenli szlerin atlmas hareketi olan tasfiyecilik tamamen durdu. Agh Srr Levend, bu durumu yabanc szlere Trke karlk bulma iinin durmas olarak yorumlayacaktr. Levendin belirttii bir dier sonu ise ar abalarn durmas, dil almalarnda yeni bir dneme girilmesi,123 hatta devrimcilik bakmndan geriye dne yol almasdr.124 Kmile mer de, yabanc szlere karlk bulma iinin bir sre duracan yazacaktr.125 Daha sonra belirtilecei gibi Atatrk, dilde ar gidii durdurmak iin bu teoriyi kullanmt.126 Zeynep Korkmaza gre Gne-Dil Teorisi,

61

tasfiyecilik hareketini frenleme grevini yklenmitir.127 Hikmet Bayur, Atatrkn Dil Devrimindeki almalarn keif ve kef-i taarruz gibi asker terimlerle aklamtr. Bayura gre Gne-Dil Teorisi kef-i taarruzdir.128 Gne-Dil Teorisinin tasfiyeciliin sona erdirilmesinde ve orta yola dnlmesinde oynad rol, pek ok aratrmacnn yazsnda ele alnmtr.129 Atatrkn 1936 ylndaki Dil Bayram dolaysyla gnderdii telgrafta kulland szler ilgi ekicidir: Bay . N. Dilmen, Trk Dil Kurumu Genel Sekreteri stanbul Dil Bayramn mesai arkadalarnzla birlikte kutladnz bildiren telgraf teekkrle aldm. Ben de sizi tebrik eder ve Trk Dil Kurumuna bundan sonraki almalarnda da muvaffakiyetler dilerim.130 Atatrk, Kurumun bir bilim akademisine dnerek almalarn tamamen bilimsel temellere dayal olarak srdrmesi iin akademi hline gelmesi dileini 1 Kasm 1936da TBMMnin beinci dnem ikinci yasama ylnn a konumasnda seslendirecektir: Balarnda kymetli Maarif Vekilimiz bulunan Trk Tarih Kurumu ile Trk Dil Kurumunun, her gn yeni hakikat ufuklar aan, cidd ve devaml mesaisini takdirle yd etmek isterim. Bu iki ulusal kurumun, tarihimizin ve dilimizin, karanlklar iinde unutulmu derinliklerini, dnya kltrndeki analklarn, reddolunamaz ilm belgelerle ortaya koyduka, yalnz Trk milleti iin deil ve fakat btn ilim lemi iin, dikkat ve intibah eken, kutsal bir vazife yapmakta olduklarn emniyetle syleyebilirim. (Alklar). Tarih Kurumunun Alacahykte yapt kazlar neticesinde, meydana kard, be bin be yz senelik madd Trk tarih belgeleri, cihan kltr tarihini yeni batan tetkik ve tamik ettirecek mahiyettedir. Birok Avrupal limlerin itirakiyle toplanan, son Dil Kurultaynn kl neticelerini bizzat grm olmakla ok mutluyum. Bu ulusal kurumlarn az zaman iinde, ulusal akademiler hlini almasn temenni ederim. Bunun iin, alkan tarih ve dil limlerimizin, dnya ilim lemince tannacak, orijinal eserlerini grmekle bahtiyar olmamz dilerim.131 Terimlerin Trkeletirilmesi ve Geometri Kitab Atatrk, bu arada geometri terimleri zerinde alm ve yllardr kullanlan ou Arapa kkenli terimleri Trkeletirmitir. Trk Dil Kurumunun yaymlad Geometri kitabndaki gen, drtgen, a gibi pek ok terim Atatrkn buluu olarak dilimize kazandrlm ve yaygnlamtr. Atatrk, Kurumun almalarn her zaman yakndan izlemi ve pek ok almaya bizzat katlmtr. 12 Mart 1937de yaplan Terim Kolu toplantsna katlan Atatrk, alt saat sreyle yelerle birlikte almtr.

62

Atatrk, 26 Eyll 1937de Dil Bayram dolaysyla Kurum Genel Sekreterine gnderdii telgrafta da o gn iin dilde yaayan Arapa szleri de kullanr: Dil Bayram mnasebetiyle Trk Dil Kurumunun hakkmdaki duygularn bildiren telgrafnzdan ok mtehassis oldum. Teekkr eder, deerli almalarnzda muvaffakiyetlerinizin temadisini dilerim.132 Sadece Dil Bayramlarnda gnderdii telgraflarda kulland dil dikkate alnrsa Atatrkn Dil Devriminde izledii yol aka grlr. Atatrkten Sonra Trke Kurumlara verdii nemi, Bankasndaki hisselerinin gelirlerinden Trk Dil Kurumu ve Trk Tarih Kurumunun pay almas iin vasiyetnamesine bir madde ekleyerek gsteren Atatrkn lmnden sonra Trk Dil Kurumunun Koruyucu (Hami) Bakan smet nn olur. 1940tan sonra 1950ye kadar olan dnemde grlen durum, yabanc szler yerine Trke kk ve eklerden yeni szlerin tretilme almalarnn yaplmasdr. 1945te Tekilt- Esasiye Kanununun Trkeletirilmesi, nemli bir almadr. Bu alma, genel dil ile devlet dili arasndaki ayrln ortadan kaldrlmas bakmndan nemli bir i olarak deerlendirilecektir.133 1944te TDKnin bavuru kaynaklarndan Trke Szlk yaymlanr. Szlk Cumhur Reisi smet nnye ithaf edilmitir.134 n szde Trke Szlkteki yabanc kkenli szlerle ilgili olarak yaplan aklama ilgi ekicidir: Bundan nce km lgat ve kamuslardaki yabanc sz bolluu ve z Trke sz azl gz nnde tutularak bu eserler Szlkle karlatrlrsa, grlecektir ki gnmzn canl dilinde yayan yabanc kelimeleri ihmal etmedii halde, bu kitap dil devrimi yolunda atlm bulunan admn geniliini belirtmektedir. Bununla beraber Kurum burada yer alm yabanc szlere dilde yaama hakkn vermek istemi olmadn aka bildirmei bor sayar; bu yabanc szlerden z Trke karl bulunmu ve karsna yazlm olanlar konumada ve yazda kullanmamalarn btn dilseverlerden diler; henz karl bulunmam olanlara da birer z Trke karlk aramay kendisine dev bilir; bu szln ileriki basllarnda yabanc szlerden daha pek ounun karsna z Trkelerini koymak mutluluuna ereceini umar135 Szln sz varl 15.000 civarndadr. emsettin Saminin 1899-1901 yllar arasnda yaymlad Kamus- Trksinde 26.000 sz varl bulunduu dikkate alnrsa, aradan geen 45 yldaki dilde gelimeye karlk sz varlndaki azalma, tasfiyeciliin boyutlarn ortaya karr. Eletiriler ve Tartmalar Kurumun bu almalarna karlk eletiriler yok deildir. Trk Dil Kurumunun almalarn benimsemeyen ve eletirenlerin ilk rgtl hareketi stanbul Muallimler Birliinin 1948de dzenledii Birinci Dil Kongresidir. 23 Ekim 1948 tarihinde balayan ve 9 gn sren Birinci Dil Kongresi, on be kadar Trke ve Edebiyat retmeninin okul kitaplarnn dilinden yaknmas zerine dzenleniyordu. lenen dnce Trk Dil Kurumunun amatrlerin elinden alnarak bilim kuruluuna, bir akademiye dntrlmesiydi. Hr Fikirleri Yayma Cemiyeti adna konuan Burhan Apaydn, szlerini yle bitirir:

63

Bugnk hliyle Dil Kurumunun memleket iin hayrl ve faydal olduuna kani deiliz. almalarn hkmet emirleri altnda dzenliyen bu kurum, yerini ehliyetli ilim adamlarndan mrekkep mstakil bir dil akademisine brakmaldr Hkmete takip edilen dil politikasnn mill hayatta ve ilm inkiafmz iin zararl olduuna inanyoruz.136 Kongrede Kurumun zleme hareketi uydurmaclk olarak eletirilmekte, Dil Kurumunun bandaki zevata arz olan bu trkeyi zletirme hevesi yznden trkemiz o kadar selmetini kaybetmitir ki artk bizde bir edebiyat hareketinin vcuda gelmesine imkn kalp kalmadn zaman gsteredursun, fakat aa yukar bin senelik bir mazisi olan edebiyatmz yeni nesillerin ne okumasna, ne de anlamasna hibir imkn kalmam olduu sylenmektedir.137 Kongreye Trk Dil Kurumundan da temsilci arlmtr. Balangta Besim Atalayn kongreye katlaca bildirilmi, ancak Kurum Genel Yazman M. Ali Aakay imzasyla gelen yazda Muallimler Birliinin itima amal bir birlik olduu, Kuruma verilen grevler arasnda bu tr birliklerin dzenleyecei toplantya katlma yetkisi verilmedii belirtilerek temsilci gnderilmeyecei aklanmtr.138 Kongrenin topland gnlerde Rfk Mell Meri, TDK ile ilgili bir de iir yazmtr. Zivindiriksel olaylar deilse insellik Acunda var mdr onlardan zge bir bellik dizeleriyle balayan bu iir Kongre kitabnn 148. sayfasnda yaymlanmtr. Kongrede ska sylenen TDK-hkmet ve dolaysyla CHP ilikisi, 1950 ylnda yaplan seimlerden Demokrat Partinin birincilikle kmas zerine ilgin bir duruma yol aar. Kurumun Koruyucu Bakan smet nn CHP Genel Bakandr, tze gre Kurumun Bakan ise DP hkmetinin Mill Eitim Bakan Tevfik leridir. Bu durumu ortadan kaldrmak iin 8 ubat 1951 gn Olaanst Trk Dil Kurultay dzenlenir. Alklarla krsye gelen Tevfik leri a konumasnda Kurum Bakanlnn bilimsel bir i olduunu ve Kurum almalarnn siyas bir endieye kaplmadan srdrlmesi gerektiini belirtir ve yle syler: Mill Eitim Bakannn imdiye kadar olduu gibi byle bir ilim cemiyetine bakan olmasnda ve bakan kalmasnda byk mahzur gryorum. Bunun iin Trk Dil Kurumunun bakan, bir devlet, bir siyaset adam deil, bir dil adam, bir ilim adam olmaldr kanaatindeyim.139 Bunun zerine tzk deiiklii gndeme gelir. Yaplan tzk deiikliiyle Kurumun ubeler amas kabul edilir, asl yeler yannda eref yelii, yardmc yelik, muhabir yelik ihdas edilir. Mill Eitim Bakanlarnn bakanlklar kaldrlr, Ynetim Kurulunun kendi iinden bakann semesi kural getirilir. Dernekler Kanununa gre seilmesi gereken Ynetim Kurulu, Denetleme Kurulu,

64

Haysiyet Kurullar oluturulur. Atatrk ve nnnn koruyucu bakanlklar tzkten karlr. Atatrk, Kurumun kurucusu olarak ikinci maddede belirtilir.140 Kurum, eitli dnemlerde tzk deiiklikleri yapmtr ama 1951deki bu deiiklik gerekten kkl bir deiikliktir. Kurum, artk devletin ve hkmetin desteini kaybetmitir. DP iktidarnn srd dnemde Kurum ile hkmet arasndaki tartmalar, eletiriler bitmeyecektir. nce Kurumun denei azaltlr, daha sonra da tamamen kaldrlr. Ancak, Kurum ile hkmet arasndaki soukluk bununla da kalmaz. Dil asndan en nemli gelime, 1945te Trkeletirilen anayasa, 1952de yeniden eski biimine evrilir. TBMMde yaplan grmelerde TDK ile ilgili eletiriler gndeme gelir. zellikle Fuat Kprl, Halide Edip Advar ve Hamdullah Suphi Tanrverin zletirme almalaryla ilgili eletirileri dikkat eker. Hamdullah Suphi Tanrverin 24 Aralk 1952 gn TBMMde yapt konumada Trkenin asl seslerinin yer ald szleri alaya almas, zleme hareketine yneltilen eletiri boyutlarn ap dorudan doruya Trkenin eletirisine dnr: Trkenin be tane irkin sesi vardr. Btn fiillerin sonunda -mek, -mak vardr. K, korkun derecede oktur. K da yetmez. Lisanmzda bir de vardr, vardr. Ardr ster misiniz bir dakika, size insan vcudunun azasn sayaym, takrt dinleyiniz Sa, kafa, akak (iki tane), kulak (iki tane), kkrdak ( tane), sakal, byk. Bir kelime diyeyim, Allah cmlemizi muhafaza etsin: Grtlak ! Daha irkini olmaz. Mide bizim deil Arabndr. Bizimki kursaktr, barsak (andrmzdr), kol, dirsek, bilek, parmak, trnak Mahkeme toplanyor, yarg orada Tutuklu geliyor (glmeler), tanklar, sanklar geliyor (glmeler). Grdnz m ne kadar moloz atyoruz? 141 Hamdullah Suphi Tanrver ve Trke asndan bir talihsizlik olan bu konuma, daha sonra Trk Dil Kurumu yaynlarnda sklkla kullanlacak ve Kuruma kar olanlarn Trkeye bak olarak ilenecektir. Bu yllarda Nurullah Ata, zleme akmnn en ateli savunucusu olarak grlmektedir. Yazlarnda z Trke szleri sklkla kullanan Ata, sert eletiri yazlaryla yazarlarn zerinde kurduu otoriteyle pek ok yazar, Ata korkusuyla z Trke yazmaya yneltti. Atan z Trkeciliinin altnda Yunan-Ltin hayranlnn yatt, yaptklarnn bsbtn yararsz olduunu sylemenin de, tamamen yararl olduunu sylemenin de gl bir eletiri olarak dile getirilecektir.142 Salnda yaygnlk kazanan kimi szler Atan lmnden sonra unutulacaktr. Tilcik de bunlardan biridir. Trke Szlkn hazrlanmas srasnda Szlk Kolu Bakan M. Ali Aakay, szlkte tilcikin yerini bo brakmay iine sindiremez. Sonunda tartmalardan sonra M. Ali Aakayn nerdii szck kelime karlnda ve tilcikin yerine szle eklenecektir.143 Nurullah Atan yazlarnda kulland devrik cmle de taraftar bulduu gibi, youn eletirilere de uramtr.

65

27 Mays 1960 hareketinden sonra Kurum ile devlet ve hkmet arasndaki iliki yeniden salanacaktr. 1952de deitirilen Anayasann dili 1961de yeniden zletirilmiti. Kurum, daha sonra Anayasann szln bile hazrlayacaktr.144 Trk Dil Kurumuna ynelik ikinci byk rgtl giriim, Trkiye Muallimler Birliinin 1968de dzenledii kinci Dil Kongresidir. Kongrenin alndan iki gn nce bir basn toplants dzenleyen Trkiye Muallimler Birlii Bakan Prof. Dr. Faruk K. Timurta, Birlik olarak dilde sadelemeye, zlemeye taraftar olduklarn, ancak bunun ll olmasn, yaayan dilden uzaklamadan yaplmas gerektiini syler. Birlik, dilde uydurmacla iddetle kardr. Kurum, Atatrkn yolundan ayrlm, uydurmaclarn eline gemitir. Yaplmas gereken ise, Atatrkn grlerine uygun olarak Dil Akademisini kurmaktr.145 Kongre 27-28 Nisan 1968 tarihlerinde stanbulda toplanr. A konumasnda Muallimler Birliinin 1948de dzenledii Kongreye de deinen Prof. Dr. Timurta, o gnk toplantda yneltilen eletirilerin etkili olduunu sylemitir. Son yllarda dilin bir avu uydurucu kiilerin eline getiini belirten Birlik Bakan Timurta, TRTnin de bu akma kapldna dikkat eker. Kongrede en sert konumay Halit Fahri Ozansoy yapar. TDKnin zletirme ad altnda dil tahribi yaptn, zletirme zihniyetinde olanlardan hesap sorulacan, Atatrkn paras ile Atatrkn Nutukunu lekeleyen gafillerin cezasn da tarihin gstereceini syleyen Ozansoy, Trkiyede bu iin sorumlusunun Trk Dil Kurumu olduunu belirterek TDKyi lnetlemi ve Atatrke ihanetle sulamtr.146 Kongreye sunduu bildiride Prof. Timurtan, TDKnin yanllaryla ilgili olarak syledikleri yle zetlenebilir: 1. Dilimizde yzyllar boyu kullanlan, halka mal olan, herkesin bildii szler atlm, yerine uydurma kelimeler konulmutur; kinat yerine acun, hatrlamak yerine anmsamak, hafza ve zihin yerine bellek, tabi yerine doal vb 2. Yeni szler yaplrken eklerin anlam ve ilevlerine dikkat edilmemitir; bamszlk, ilgin, rgt gibi szler yanl tretilmitir. 3. Halktan uzak olsun, halk anlamasn diye bilinen, kullanlan Trke szlerin yerine bakalar konmak istenmitir; giyecek yerine giysi, bilgi yerine bili, sevgi yerine sevi 4. Trke sanlarak yabanc kaynakl szlere yer verilmitir; tm, btn147 Kongreye R. Cevat Ulunay, Sabri E. Siyavugil, Tahsin Banguolu, Nihat Sami Banarl, Mmtaz Turhan, F. Kerim Gkay, Ayhan Songar, Emin Bilgi, Mehmet Erz, Muharrem Ergin, Osman F. Sertkaya, Necmettin Haceminolu, Mjgn Cunbur gibi isimler katlmtr. Trkiye Muallimler

66

Birliinin bu kongresi de kamuoyunda yank yaratr. Kurum, Kongre kart yazlarn yer ald bir kitap yaymlayarak eletirilere cevap vermek zorunda kalr.148 Kurumun yabanc kaynakl szlere kar tutumu, bu dnemde sklkla eletiriliyordu. TDK, uzun sre dilden atlmas gereken yabanc kkenli szler olarak Arapa, Farsa kkenli szleri gryordu. Oysa bat dillerinden, zellikle ngilizceden ok fazla sz, dile girmeye balamt. Bat kaynakl szlere karlk bulunmas almas Kurumun gndemine cidd olarak 1970li yllarda geldi. kinci Dnya Sava sonras Amerikan ve ngiliz kltrleri btn dnya dillerini etkilemeye balamt. Trkiyede ngilizce ile retime baland 1950lerde Anglo-Sakson kltrnn youn etkisi grlrken, TDK dildeki Arapa ve Farsa kkenli szlere karlk bulmakla urayordu. Yabanc dille retimin lkede yaygnlamas, dildeki yabanc szlerin artmasna da yol ayordu. Kurum, bu szlere karlk bulmada yava kalmt. Dil Devriminin balad yllarda Bat dillerinden geen szlere kar taknlan yumuak tavr, 1970lerden sonra deiti. Trk Dili dergisinin 1970 ylndaki saylarndan itibaren bat kaynakl szlere karlk bulma almalarnda elde edilen szler yaymlanmaya balad. 1972de Bat dillerinden geen szlere karlklar toplu hlde veren klavuz yaymland.149 1960l yllarn sonlarnda balayan dildeki ideolojik tartmalar 1970lerde de srd. Kurumun almalarnn, yaynlarnn yan sra verdii dller de eletiriliyordu. lkedeki kargaa ve iddet hareketleri, i atmaya doru giderken dil tartmalar da ideolojik zemine kaymt. Kiinin kulland szlerden, dnce yapsnn ne olduu karlmaya allyordu. Bu dnemde yaplan dil tartmalarna ksaca deinmek gerekir. Yaayan Trkemiz Hareketi 1979un son gnlerinde, 19 Aralk 1979 tarihli Tercman gazetesinde Trkeci imzasyla kan bir yaz yeni akmn balangcyd. Gazetenin Yaayan Trkemiz baln tayan sayfada Trke ile ilgili yazlar yaymlanacakt. Bu yazlarn nitelii, yle belirtiliyordu: Yaym aylar srecek bir zaman kesiminde sunacamz bu sayfada Trkemizin btn meseleleri, ilim, sanat, ve zevk lleriyle ele alnacaktr. Dilimizin iine drld amazlar, ksrlklar, saptrmalar, yanllar ve dorular, niversitelerimizin Edebiyat Fakltelerine mensup dil bilginleri tarafndan ortaya konulacaktr. Hepsi de aslnda UYDURMACILIK demek olan ar Trkecilik, z Trkecilik, zletirmecilik, tasfiyecilik gibi ilim ve ciddiyetten uzak zorlamalarn, retim, fikir edebiyat ve devlet hayatmzda nasl bir kltr bozgununa ve anariye yataklk ettii anlalacaktr. Kanl anari, nasl milletini sevmeyen, kardeini boazlayan, btn kutlu varlmz, ahs karlarna feda eden szde aydnlarn eseri ise, Trkemizin iine drld ksrlk da dilimizi,

67

mill irfanmz sevmeyen, onu anasnn st gibi aziz bilmeyen ve ona vicdanszca kyabilen diplomal cahillerin trettii faciadr.150 lk kan yazlar, Dr. Osman F. Sertkayann Atatrkn Dil Politikas adl gn sren dizisidir. Atatrkn Trke konusunda yaptklar ve syledikleri belgeleriyle bu yazda ele alnyordu.151 Yaayan Trkemiz sayfalarnda Prof. Dr. Faruk K. Timurta, Prof. Dr. Tahsin Banguolu, Prof. Dr. kr Elin, Do. Dr. Ahmet B. Ercilasun, Prof. Dr. Hasan Eren, Prof. Dr. Erol Gngr, Do. Dr. Necmettin Haceminolu, Do. Dr. Mustafa Kafal, Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Do. Dr. Mertol Tulum; yazlaryla Trk Dil Kurumunu, Kurumun almalarn ve yaynlarn eletiriyorlard. Kurum, Tercman gazetesinin Yaayan Trkemiz balkl sayfasnda yer alan yazlara Trk Dili dergisinde cevap verir. Trk Dili dergisinin ubat (1980) saysnda mer Asm Aksoy ile yaplan konumada Aksoy, yaayan Trke, yaayan dil gibi adlar verilerek bir ok kez Osmanlca savunuculuu yapldn belirtir. Aksoya gre Tercmann bu giriimi de sonusuz kalacaktr.152 Aksoy, daha sonra Yaayan Trkemiz hareketi ile ilgili yazlarn, kiilere ynelik eletiriye dntrerek Trk Dili dergisinde srdrecektir.153 Emin zdemir de Tercman gazetesinde yazlar yaymlananlar unvanl dil gericileri olarak adlandrmaktayd.154 Mustafa Canpolat, Yaayan Trkemiz sayfasnda kar dncelere yer verilmemesini eletiriyor, yanl tretildii belirtilen szlerin Trkenin kurallarna uygun olduunu yazyordu.155 SSAV Toplants Bu arada, toplumda yaanan kargaann i sava tehlikesine dnmesi zerine ordu, 12 Eyll 1980 tarihinde lkenin ynetimine el koymutur. 12 Eyll harektnn hemen ardndan, sadece buuk ay sonra, 26 Aralk 1980 tarihinde bir baka toplantda dil konusu ele alnr. Kurucular arasnda Prof. Dr. Orhan Aldkat, Prof. Dr. Ylmaz Altu, Prof. Dr. Fahir Armaolu, General Kemal Atalay, Cihat Baban, Amiral Sezai Orkunt, Nazl Ilcak, Namk Kemal entrk, Prof. Dr. Memduh Yaa gibi kiilerin bulunduu Siyas ve Sosyal Aratrmalar Vakf (SSAV), stanbulda Tarabya Otelinde Trk Dili Semineri dzenler. Toplantnn a konumasn yapan Prof. Dr. Muharrem Ergin, Trkiyenin zm bekleyen balca meseleleri arasnda en nemli yeri dil davasnn igal ettiini belirtir, Trkiye meselelerine zm arand gnlerde dil davasnn zerine nemle eilmek gerektiini vurgular. Prof. Dr. Ergin, dilde yaanan karmaay sebep ve sonularyla ortaya koyduktan sonra zm konusunda unlar syler: Uydurmaclk cereyannn millet hayatnda yaratt tehlikeyi 12 Eylle gelinceye kadar ilgililere ve yetkililere yllarca ve yllarca bir trl anlatmak mmkn olamamtr. 12 Eyll, dil dvasnda aklc, ilimci ve Atatrk zm iin imdi yeni bir mit kaps olarak ykselmek istidadndadr. Devlet Bakan ilk defa nesiller arasndaki balarn zlmemesine iaret buyurmutur. nallah Trk cemiyeti bu iaretin nda nihayet dil davasn doru zme balamak imknn bulur.156 Prof. Dr. Ergin, konumasnn sonlarnda zm yolunu da gsterir. Dil konusunda zme ulamak iin bir

68

dil akademisi kurulmasn salk verir.157 Toplantda Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Atatrkn Trk dili ile ilgili grleri ve dil alannda yapt almalar, Prof. Dr. Faruk K. Timurta da yanl tretilen szleri eletiren konumalar yaparlar. Prof. Dr. Timurta da szlerini dil akademisinin kurulmasnn art olduunu belirterek bitirir.158 Toplantnn dier konumaclar ise Do. Dr. Ahmet B. Ercilasun, Prof. Dr. Erol Gngrdr. Birinci gn sunulan bildirilerin ardndan yaplan tartmadan sonra bir panel dzenlenir. Bu panelde konumac olarak sz alan kiiler Vasfi Rza Zobu, Yldz Kenter ve kran Gngr, Prof. Dr. Tahsin Banguolu, Prof. Dr. Hasan Eren, Ahmet Kabakl, Ord. Prof. Dr. Fahrettin Kerim Gkay, Do. Dr. Mertol Tulumdur. Toplantnn sonunda sz alan Prof. Dr. Muharrem Ergin, bir deerlendirme konumas yapar ve u szlerle konumasn bitirir: Trkiye bir uydurmaclk afeti karsndadr Bu uydurmaclk, temelde bir siyas ve sosyal vakadr. Tamamiyle ideolojinin eline gemi bir hdiseden ibarettir Bu hdisenin, bu vakann temel hedefi Trkenin, dolaysyla Trk milletinin kertilmesidir Kaybedilecek zaman kalmamtr. 12 Eylln getirdii mjdeler ikliminde Trk milletinin ve Trk devletinin artk bu davaya eilmesi zaman gelmitir. Bu eilmenin tek ekli de, bir akademi kurarak devletin Trk dili zerinde kontroln salamaktr.159 Trk Dil Kurumu, bu toplantya kar grlerini yine Trk Dili dergisinde yaymlanan yazlarla cevaplandrr.160 Kurum, 17-18 Ocak 1981 tarihlerinde Ankarada bir toplant dzenler. Atatrkn Yolunda Trk Dil Devrimi ad verilen bu toplant gerekte Atatrkn 100. doum yl dnm dolaysyla dzenlenmitir. Toplantda okunan bildirilerde Atatrkn dil konusundaki almalar ve Dil Devrimi ele alnmakla birlikte, Kuruma ve Kurumun almalarna ynelik eletirilere cevap niteliini tayan bildiriler de vardr.161 Dil tartmalar zamanla Kurumun yaps zerinde younlam, bir dil akademisi kurulmas ynnde istekler dile getirilmitir. Trk Dil Kurumuna yneltilen eletiriler arasnda en fazla zerinde durulan konular; kuaklar arasnda dilde kopukluk yaratld, tpk Osmanlca gibi halktan uzak ve kopuk bir aydn dili oluturulduu noktalaryd. Yeni Anayasa ve Trk Dil Kurumunda Yeni Dnem Bu tartmalar srerken 1982 ylnda halk oyuyla kabul edilen Anayasa yrrle girer. Anayasann 134. maddesi ile Trk Dil Kurumu ve Trk Tarih Kurumu, yeni kurulan Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumuna balanmtr. 11 Austos 1983 tarihinde kabul edilen 2876 sayl yasa ile de Trk Dil Kurumu ile dier bal kurulularn alma esaslar belirlenir. 18.10.1983 tarihinde Resm Gazetede yaymlanan atama kararnamesiyle Prof. Dr. Hasan Eren, Trk Dil Kurumundaki grevine balarken Kurum tarihinde de yeni bir dnem balam oluyordu.

69

Kurumun yeni yaplanmas ounlukla Trkiye niversitelerinde Trk dili ile ilgili alanlarda grev yapan retim yeleri arasndan seilen 40 bilim adamndan oluan Bilim Kuruluna dayanmaktadr. Bylece, Atatrkn 1936da TBMMde belirttii gibi Kurumlarn birer ulusal akademi durumuna gelmesi yolunda nemli bir adm atlmt. Ancak, Kurumun bu yeni yaps, zellikle Kurumun eski yneticileri ve yelerince eletirilmitir. Trk Dil Kurumu, Trkenin gelimesi ve zenginlemesi urundaki almalarn srdrmektedir. Kurum bu almalarn Az Aratrmalar Bilim ve Uygulama Kolu, Dil Bilimi Bilim ve Uygulama Kolu, Gramer Bilim ve Uygulama Kolu, Kaynak Eserler Bilim ve Uygulama Kolu, Szlk Bilim ve Uygulama Kolu, Terim Bilim ve Uygulama Kolu olmak zere alt kolda almalarn srdrmektedir. Son yllarda Trk dili ile ilgili bilimsel eserlerin yaymna arlk veren TDK, terimler konusunda da yeni bir yol izlemeye balamtr. Terim szlkleri hazrlamak zere ilgili bilim dalndaki bilim adamlarndan oluan on be-yirmier kiilik alma gruplar kurulmu, bu alma gruplarnn hazrlad terim szlkleri yaymlanma yoluna gidilmitir. TDK yabanc szlere karlk bulma almalarn da srdrmtr. 1993 ylnda balayan alma ile iki kitaptan oluan Yabanc Kelimelere Karlklar 1995 ve 1998de yaymlanmtr. Bu kitaplarda 1000e yakn yeni sz bulunmaktadr. Trk Dil Kurumunun nerdii karlklardan kimileri unlardr: Fac-simil iin belgegeer, onun ksaltlm ekli olan faks iin ise belge; promosyon iin zendirme; viyadk iin kpr yol; reyting iin deerlendirme; rantiye iin getirimci; anchorman karlnda ana haber sunucusu; arboretum karlnda aa park; avans karlnda ndelik; check-in karlnda giri ilemi; boarding card iin uu kart vb

mldaki Gelgitler 1928deki Yaz Devriminden sonra imldaki en iddetli tartmalar, Trk Dil Kurumunun 1983te yaad yap deiikliinden sonra 1985te yaymlad ml Klavuzu ile balamtr. Yeni Trk yazsnda syleyi esas alnarak syleyie bal bir iml dzeni kurulmutu. 1929da yaymlanan ml Lgati, dilin btn ihtiyalarn karlayacak ayrntlara sahip deildi. Bu eksikliklere ramen yeni bir klavuzun karlmas iin 12 yl beklemek gerekecekti. Trk Dil Kurumunun yeni ml Klavuzu 1941 ylnda yaymlanr. Bu klavuz, gerekten de Trk imlsnn sorunlarna zm getiren nitelikleri tayordu. 1929 ylndaki ml Lgatindeki pek ok iml kural 1941 ylndaki ml Klavuzunda da korunmutu. Bylece iml kurallarnn ou, 1965 ylnda yaymlanacak klavuza kadar hi deimeden korunmu ve imlda bir gelenek salanmt. Ancak, Kurumun 1965te yaymlad ve birinci bask olduunu belirttii Yeni ml Klavuzu, 36 ylda geleneklemi imly deitirmitir. 1965e kadar dzeltme imi ile yazlan lstik, klsik, pln, Ltin gibi szlerden dzeltme imi kaldrlm, 1965e kadar ayr yazlan baba tatls, mine iei, salkm st gibi szler, 36 yl sonra birletirilmitir. 1965e kadar arabasiyle, ordusiyle biiminde yazlan szler, 1965 klavuzunda arabasyla, ordusuyla biimine evrilmitir. Trk Dil Kurumu, 1970te yaymlad klavuzda da ltif, telffuz gibi dou kkenli szlerden dzeltme imini kaldrmtr. 1970 klavuzunda arabasyle biimi doru kabul edilmitir. 1977de yaymlanan klavuzda da tekrar 1965 klavuzuna dnlecek ve

70

arabasyla biimi kullanlacaktr. Kurumu, 48 yldr hi dokunmad nispet isindeki dzeltme imini ise 1977deki klavuzda kaldrmtr.162 Bu arada ml Klavuzu, Yazm Klavuzuna evrilmitir. 1965teki klavuzla balayan birleik szleri bitiik yazma uygulamas, getirilen kurallarn snrlarnn iyi izilememi olmas yznden neredeyse btn birleik szlerin, sz beklerinin bitiik yazlmas eilimini artrmt. Tek bir varl, tek bir kavram karlad gerekesiyle iki, szden oluan birleik szlerin says giderek artmtr. Herhangi bir sz beinin bitiik yazlmas, benzer dier sz beklerinin de bitiik yazlmas gibi bir dnceyi ortaya karmt: Reklmveren, parlmentolararas, dulavratotugiller, karpuzekirdei gibi Trkenin biim bilgisi zelliklerine aykr yazllar grlmeye balanmt. 1982 Anayasasyla yeni bir yapya kavuan Trk Dil Kurumu, imldaki bu deiiklikler karsnda 1985te yeni bir ml Klavuzu yaymlar. Bu klavuz, aslnda bir tepki klavuzudur; 1965e kadar yerlemi kurallar sarsan ve 1980lerin balarna kadar imlda gelgit yaatan uygulamalara kar istikrarszla bir zm araydr. Bu klavuzda zellikle birleik szlerin yazl byk tartmalar yaratr. Her eye ramen bitiik yazl bir gelenek hline gelmi olan ilkokul, bugn gibi szlerin 1985 klavuzunda ayr yazlmas, imlda yeni bir sarsnt yaratmtr. TDKnin eski yneticileri ve yeleri, yeni ynetimin imlda yerlemi kurallar sarstn, imlda karmaa yaratt dncesiyle yeni TDKyi sulayacaklardr. Tartmalar bitmeyince zm de bulunamamtr. Kurumun ml Klavuzuna alternatif olmak zere deiik klavuzlar yaymlanm, resm ve zel kurulularn tabellarnda farkl yazllar grlmeye balanmtr. Btn bu tartmalardan sonra Kurum, 1996da yaymlad ml Klavuzunda eletirileri gz nne alarak, imlda geleneklemi olan benimseme ilkesinden yola karak birtakm deiikliklere gitmitir. 1996 klavuzunu bir kere daha gzden geiren Trk Dil Kurumu, 2000 ylnda yaymlad ml Klavuzunda ise, geleneklemi imlnn kabul grd biimleri benimsemitir. Bu durum nszde yle belirtilir: Maalesef 1965te deiiklikler balam ve imlmzdaki istikrar bozulmutur. Kurumun istikrarszla zm aramas ve 1985te zmn kamuoyuna sunmas ok normaldi. Elbette bu zm teklifine kar da eletiriler olacakt ve oldu. Ancak tartmalarn ard arkas kesilmedii gibi imlmzdaki istikrar da bir trl salanamad. Btn bunlar gz nnde bulunduran Trk Dil Kurumu, yeni bask iin ml Klavuzunu tekrar gzden geirmeye karar verdi.163 Trk Dil Kurumunun 1996da yaymlad ve 2000de daha da gelitirdii ml Klavuzu, orta yolu tutturan ve imlda geleneklemi olanda birleen bir klavuz niteliindedir. Trkenin Bugnk Grnm Trke, bugn Trk dil ailesinin en fazla konuucuya sahip kollarndan biridir. Yaklak 70 milyon kiinin konutuu Trkiye Trkesi, sadece Trkiye Cumhuriyeti snrlar ierisinde deil, Balkanlarda yaayan ve almak zere Avrupaya, Amerikaya, Avustralyaya ve dnyann dier blgelerine giden yurttalarmz sayesinde ok geni bir alanda konuulan ve yazlan dillerdendir. 1980lerin ortalarnda UNESCO hazrlad bir raporda Trkenin konuucu bakmndan dnyann beinci byk dili olduunu aklamt. Hi kukusuz, bu raporu hazrlayanlar Trk dilinin btn kollarn, yani dil ve lehelerini, bir btn olarak kabul ederek bu sonuca ulamlard. Kesin nfus

71

saym sonularna dayanmasa da Trk dilinin eitli kollarn konuan 200 milyonu akn insan bulunduu sanlmaktadr. Ancak UNESCO, daha sonraki yllarda hazrlad raporlarda Trk dil ailesini bir btn kabul etmeyerek, her Trk lehesini sralamada ayr ayr deerlendirdi. Bylece Trk dilinin sralamadaki yeri deiti. Bu durum gerei deitiremez. Yaklak 12 milyon km2lik bir alanda, Trk dilinin birbirine uzak veya yakn leheleri konuulmakta, yaz dili olarak kullanlmaktadr. Bunlar ierisinde Trkiye Trkesi, gncel birtakm sorunlarna karlk; kltr, sanat, edebiyat ve bilim dilidir. Herhangi bir dilde yazlm bir romann Trkeye evirisi yaplabiliyorsa, felsefe eserleri Trkeye evrilebiliyorsa, Trk yazarlarnn eserleri yabanc dillere evrilebiliyorsa; Trke bir kltr, sanat ve edebiyat dilidir. Bilim eserlerinin yazlabildii, evrilebildii, yeni terimlerin tretilebildii ve her aamada retimin yaplabildii Trke, bir bilim dilidir. Trkenin bilim dili olmad, olamayaca konusundaki szler bir iddiadan te gidemez. Bunlara ramen Trkenin gncel sorunlar yok denemez. Trkenin gncel sorunlarnn banda yabanc kaynakl szler gelmektedir. Trkemize son yllarda Bat dillerinden, zellikle de ngilizceden, bir sz akn olduu gerektir. Szlerin bir blm teknolojiyle birlikte geldi. Yeni bulunan ve yeni retilen aletler, lkemize gelirken adn da birlikte getiriyordu: air-conditioner, disket, faks, kamera, kompakt disk, monitr, printer, radyo, televizyon, tubeless, video, walkman Dilimizin doal gelimesi ierisinde bu aletlerin ok az bir ksmna karlk bulunabilmiti: buzdolab, bilgisayar, derin dondurucu vb Buna karlk yabanc kaynakl szlerin dilimize girii her geen gn biraz daha artyordu. Yeni bulunan ve retilen aletlerin adlar girmekle kalmad, bu aletlerin eitli zellikleri, paralar, kullanclar ile ilgili szler de dilimize girmeye balad, hatta bu szlerden fiiller tretildi: airconditoned araba, kaset, diskjokey (ksaltlmas de je olarak deil, ngilizcedeki biimiyle sylendi: dicey), videojokey (ve je deil, vicey biiminde sylendi), fakslamak, hardware, software, zapping, zaplamak, zoomlamak Ksa bir sre ierisinde yabanc kaynakl sz kullanmak bir zenti halini ald. Gnlk hayatta, arda, pazarda, radyoda, televizyonda, basnda, okulda, sporda ksacas her yerde yabanc kaynakl szler artk bilinsizce kullanlyordu. Yabanc kaynakl szlerin bir ksmnn dilimizde karl yoktu, bunlara karlk aranmadan bu szler olduu gibi kullanlmaya baland: klip, promosyon, jakobenizm, kampus, karizma, efekt, ekstre, ergonomi, hit, talk ovcu Bunlar, dilimizde karl olan szler yerine yabanc kaynakl szleri kullanma alkanl takip etti: Trkede dnm, deiim, kabuk deitirme gibi gzel szler dururken transformasyon; uzlama varken konsensus; leme varken hat-trick; engel varken handikap; gerginlik dururken stres; dzeltme, yenileme gibi ince anlam zelliklerine sahip szler varken revizyon; tehir salonu gibi artk Trkelemi, sergi, sergi evi gibi tamamen Trke szler dururken show room; gsteri dururken show gibi yabanc kaynakl szler yaygnlk kazand. Yabanc kaynakl szler, bilen bilmeyen tarafndan kullanlrken bazen szlere yanl anlamlar da yklenmektedir. Srf yabanc kaynakl sz kullanacam diye okur-yazar kiilerimiz bile kimi zaman yanl sz kullanmaktadr. Franszca porte (porte), bir i iin gereken para tutar anlamndadr.

72

Dilimizde bu szcn karl olarak deer vardr. Pek ok kii Bu iin mali portresi ok yksek. diyerek porte yerine yanllkla portreyi kullanr. Oysa portre bir kiinin yal boya resmi veya fotoraf anlamndadr. Bu yanl kullanta anlatm bozukluu vardr. Yabanc kaynakl szlerin imlsnda ve syleyiinde birlik bulunmamaktadr. Kimileri simpozyum, transformeyn, leyzr, maykro derken, kimileri de sempozyum, transformasyon, lazer, mikro demektedir. Bu durum da dilde bir karmaa meydana getirmektedir. Yabanc dillerdeki szleri olduu gibi eviri yoluyla Trkeye aktarmak ve kullanmak da bir baka anlam bozukluudur. zgnm, korkarm, banyo almak, du almak, ay almak, yemee almak, art (ayrca, ilve olarak, stelik anlamlarnda), bekleme yapmak gibi szler Trke olsa da kullanl yerleri ve ekilleri Trkenin mantna aykr olduu iin birer anlatm bozukluudur. Gle gle-Allaha smarladk-Hoa kaln-Salcakla kaln yerine kullanlan baybay, aav, s gibi szler Trke deildir. Son zamanlarda nlemlerin bile deitii grlyor: Hayret verici bir durum karsnda vaouv diye sesleni yaygnlat. Yabanc kaynakl szlerin Trkenin sz varlna olumsuz etkisinin yan sra bir baka tehlike de tamlamalarda grlen etkilenmedir. Bu, Trkenin yapsn bozan ve yabanc kaynakl szlerin giriinden daha byk tehlike oluturan bir olumsuzluktur. Derman Eczahanesi yerine Eczahane Derman, Divan Oteli yerine Otel Divan biimindeki tamlamalar Trkenin sz dizimi zelliklerine aykrdr. Osmanl Trkesi dneminde yabanc tamlamalar kullanmakla suladmz atalarmz gibi biz de yine yabanc kaynakl tamlamalar kullanyoruz. ehr-i Stanbul tamlamas ile Eczahane Derman, Hotel Divan tamlamalar arasnda yap bakmndan hibir fark yoktur. Sadece kken bakmndan fark vardr: ehr-i Stanbul Farsa tamlamadr ve stanbul ehri demektir. Derman Eczanesi ve Divan Oteli biiminde Trke tamlama kurmak varken imdi de Bat dillerinin etkisiyle tamlama kuruyoruz. Tamlamalardaki bozulma bununla da snrl deil. Trke tamlamalarda da bozulmalar grlyor. ocuk ceketi demek yerine ocuk ceket, erkek pantolonu demek yerine erkek pantolon demek de sz diziminde bozulmaya yol ayor. Birer isim tamlamas olan bu biimleri sfat tamlamasna dntrmek deta ceketin, pantolonun cinsiyeti olduu izlenimini veriyor. Ticar kurulularn unvanlarnda, isimlerinde, tabellarnda, reklmlarnda yabanc kkenli sz kullanmas da son yllarda hz kazand. Trkeye kar kaytszlk, i adamlarn ve esnaf da etkiledi. arlarda yabanc kaynakl ad kullanan maazalarn says giderek artmakta. Caddede yrrken maaza adlarna bakan kii, Trkiyede mi yabanc bir lkede mi olduunu anlayamyor. Yabanc bir marka ad tamayan maazalarmz da yabanc adlar kullanyorlar. Son gnlerde i yeri adlarnda bir baka olumsuzluk dikkat ekiyor. Kimi i yerleri Trke ad tamalarna ramen bu adlarn yaz ekilleri Trkeye uygun deildir: Kitapchi, Shalgam, Yemish, Kebabchi, Derichi, Otel Taxim mldaki Sorunlar

73

Trkenin gnmzdeki bir dier sorunu da iml ile ilgilidir. mlda ne yazk ki tam anlamyla birlik salanamamtr. Bugn bile imlda farkl tutumlar grlebilmektedir. zellikle birleik szlerin yazl konusunda tartmalar hl srmektedir. Hangi birleik szlerin veya sz beklerinin bitiik yazlaca, hangilerinin ayr yazlaca konusunda bir ittifak yoktur. eitli meslek birliklerinin veya kurulularnn mensuplar iin yaplan konaklama kurulularnn adlarnn yazlnda bile birlik bulunmamaktadr. Bir ilde Polis Evi, retmen Evi, Hkim Evi gibi yazllarn, bir baka ilde Polisevi, retmenevi, Hkimevi biiminde bitiik olarak yazld grlmektedir. Ayn ildeki kurulular arasnda bile birlik bulunmamaktadr. mldaki bu tartmalarn sz varlna yeni szlerin katlmasna yarar da olmutur. rnein, bitiik yazlan bugn (zamanmzda, gnmzde anlamnda) sznn yan sra bir de ayr yazlmas gereken bu gn (bu gece, bu akam, bu sabah gibi) sz bei de olduu, bitiik yazlan uluslararas veya milletleraras szlerinin yan sra uluslar aras veya milletler aras olarak ayr yazlan sz bekleri olduu gibi. Bir rnek cmle: Uluslararas spor karlamalar uluslar arasndaki ilikileri gelitirir. Ancak, uluslararas szn rnek alarak ehirleraras, ortaokullararas, liseleraras,

parlmentolararas gibi yazllarn da bitiik yazlmas, neredeyse aras sznn birlikte kullanld her sz beinin bitiik yazlmas gibi bir kurala balanmas da yanltr. Bat kaynakl szlerde dzeltme iminin kullanl konusundaki ayrln da zerinde durulmas gerekir. Klsik, pln gibi szlerde ince okunuu gstermek zere dzeltme imine gerek vardr. Son yllarda kr, hl gibi Dou kkenli szlerin yazlnda dzeltme iminin kullanmnn yaygnlat grlmektedir. mlda farkl tutumlarn giderek azald grlmektedir. Dilcilerin, dil bilimcilerin, gazetecilerin, yazarlarn, dzeltmenlerin katlaca geni kapsaml bir toplantyla yazlla ilgili sorunlar tartlarak imldaki btn ayrlklarn giderilebilecei gr, arlk kazanmaktadr. Sz Varl 1944te yaymlanan Trke Szlkn birinci basksndaki 15.000 sz varl, 1998de yaymlanan Trke Szlkn dokuzuncu basksnda 75.000e ulamtr. Blge azlarnda canl biri biimde yaamakta olan yerel szlerin yer ald Derleme Szlndeki szlerle birlikte gnmz Trkesinin sz varl neredeyse 200.000e yaklamtr. Blge azlarndaki yerel szlerin, yeni kavramlara karlklar tretmede yararl olabilecei de bilinmektedir. Bilim ve teknolojideki ilerleme ile tretilecek yeni szler ve terimler sayesinde Trkenin sz varl daha da artacaktr. Ancak, bu sz varlndan yeterince yararlandmz sylenemez. Gndelik hayatta 400-500, hatta 200-300 sz kullanan sokaktaki insana karlk, aydnlarn, gazetecilerin, yazarlarn sz varl da ne yazk ki zengin deildir. zellikle radyo, televizyon kurulularnda program hazrlayan ve sunan kiilerin sz varlnn da son derece snrl olduu ortaya konulmutur. Trk Dil Kurumunun RTK iin yapt bir aratrmaya gre 1999 ylnda byk televizyon kanalndaki 9 aylk haber programlarnda

74

kullanlan szlerin dkm yaplm ve yaklak 4.000 szn kullanld belirlenmitir. Bu sz varl zengin grlebilir. Ancak 4.000 sz, kullanm sklklarna gre deerlendirildiinde en fazla kullanlan 100 szn 4.000 sz varl ierisindeki orannn %49 olduu grlmtr. Bu oran gerekten ok dndrcdr. 100 sz, %49 kullanm sklna sahip iken 3.900 sz %51 kullanm sklna sahiptir. 3.900 sz ierisindeki pek ok szn de ancak birer defa kullanldn belirtmek gerekir. Bu durum, Trkenin sz varlndan yeteri kadar yararlanamadmz gstermektedir. Biliim Trkesi Biliim teknolojilerinin yaygnlamasyla, Trke de bu teknolojiden etkilenmeye balad. Gndelik hayatta kullanlan biliim teknolojilerinin terimleri de Trkeye giriyor, dile yerleiyor. Biliim teknolojisinde retici olmayan hemen her toplumda bu sorun yaanyor. Biliim terimlerinin ngilizceden dilimize olduu gibi girmesi, Trkenin son yllarda yaad sorunun bir baka boyutudur. Bu ak, Trkeyi sz varlnn yan sra ses bilgisi, ekil bilgisi ve sz dizimi zellikleri asndan da kt olarak etkiledi. Bilgisayar teknolojisi alannda alanlar, gnll kurulular Trke konusunda ok byk bir duyarllk gstererek terimlere Trke karlklar bulmulard. Bugn kullanlan bilgisayar, yazlm, donanm, bilgi ilem, bellek, yazc, srm gibi Trke kkenli terimler bu abalarn sonucunda Trkeye kazandrld. Bu terimlerin ounu Prof. Dr. Aydn Kksala ve alma arkadalarna borluyuz. Ancak, teknolojinin hzl gelimesi youn bir terim aknn da gndeme getirdi. Artk karlk bulunmas gereken terim yle be on ile snrl deil. Biliim teknolojilerinin son derece hzl gelimesi, teknolojiye her geen gn yzlerce yeni terim eklenmesi karsnda bu abalar ne yazk ki etkili olmamaya balad. Karlk bulunmas gereken terim says artk binlerle ifade ediliyordu. Bir terime karlk bulmak, onu benimsemek, benimsetmek ve onun yaylmasn salamak aylar, yllar alrken ngilizce binlerce terim elini kolunu sallayarak Trkeye giriyor ve ne yazk ki pek ok kii bu durumu yadrgamyor, yabanc kkenli terimi olduu gibi kabul ediyor. Bugnk bilgisayarlarn atas saylan ve bykl bir oday kaplayan ilk bilgisayarn 1960l yllarda lkemize gelmesiyle dilimiz elektronikbeyin szyle tanmt. Kiisel bilgisayarlar yaygnlaana dek Trkeye bilgisayarlarla ilgili pek fazla sz girmedi. Ancak, kiisel bilgisayarlar, internet, cep telefonlar yaygnlatktan sonra ok fazla terimle, szle kar karya kalnd. Balangta disk, disket, monitr, klavye gibi birka szle snrl olan etkilenme, biliim teknolojisinin gelimesi ve yaygnlamasyla artt. Bilgisayar dergilerinde ncelikle dikkati eken, ngilizce kkenli terimlerin, szlerin olur olmaz her yerde kullanlmasdr. Bu terimlerden ve szlerden kimilerinin Trke karl bulunmasna ramen yabanc kkenli olanlarn tercih edilmesi dikkat ekicidir. Kimi terimlere ok kolay Trke karlk bulunabilecekken kolaya kaarak ngilizcesinin kullanlmas, yabanclamay daha da artrmaktadr. ngilizce terimler gerek tam biimleriyle gerek ksaltmalaryla olduu gibi Trkede kullanlmaktadr: Compact disk ve ksaltmas CD, Digital Versatile Disk ksaltmas DVD, modem,

75

script, webcam, overclock, jumper vesaire Bu arada baz terimlerin Trke ekler veya yardmc fiiller araclyla fiilletirildii de grlyor: download etmek, overclock yapmak, hacklemek, enterlemek veya enterlamak, konfigre etmek, banlamak, banlanmak, wapma, waptm Trkede bulunan veya sonradan tretilen szler ve terimler yerine de yabanc terimler, szler yeleniyor: printer yazc; Multimedya oklu ortam; ip-chip yonga; mouse fare; speaker hoparlr, save etmek kaydetmek Terimlerin ksaltmalar da zerinde durulmas gereken bir baka konu. Harfleri Trke okunularyla deil de ngilizcedeki okunularyla kullanmak biliim dnyasnda da yaylmaya balad. Sz gelii, Uninterruptable Power Supply ksaltmas olan UPS daha yaygn kullanlyor. Trke karl olan Kesintisiz G Kayna uzun biimiyle yaygn olarak kullanld hlde ksaltmas KGK yerine UPS daha yaygn olarak kullanlyor. Dilde yaygnlk nemlidir. Ksaltmalar meram daha iyi anlatyorsa o kullanlabilir. Burada benim zerinde durmak istediim konu, ksaltmalardaki harflerin Trke adlarnn kullanlmas gerei. Yu-pi-es yerine u-pe-se denilmesi daha doru, nk ksaltmalardaki harflerin adlar Trkede bellidir. ngilizce bilmeyen ve bilgisayardan fazla anlamayan pek ok kii de bu ksaltmalar bir kelime olarak alglyor. ngilizce harf adlar yaygnlatka bu kullanm baka alanlara da geiyor. Yazda kullanlan kimi iaretlerin biliim dnyasnda ngilizce adlarnn kullanld da grlyor. rnein, yllardr bl veya taksim dediimiz iaretin ad bir anda slash oldu. A sayfas veya elektronik mektup adreslerinde kullanlan nokta iaretine de dot (sylenii dat) denildii duyuluyor: dablyu dablyu dablyu dat kom dat ti ar sle Yabanc terimlerin ve szlerin ald ekler yabanc okunularla birleince ilgin biimler ortaya kyor: servernz, printerda, patchler: Biliim terimleri zerine gerek Trkiye Biliim Dernei, Trkiye Biliim Vakf, gerek Trk Dil Kurumu, gerek gnll kurulular ve kiiler ok cidd ve etkili eitli almalar yrtmektedir. Biliim terimleri ve dier bilim terimleri ile ilgili almalar, Trkenin bir bilim dili olarak daha da gelimesini ve zenginlemesini salayacaktr. Sonu Trk yaz dilinin tarihesini verdiimiz ve Trkiye Cumhuriyetinde Trkenin geliimini, genel grnm ele aldmz bu yazmzda grlecei gibi, Trke en byk gelimeyi, sadelemeyi ve zenginlemeyi son yetmi ylda yaamtr. Yetmi yllk bu dnemde Trkenin gelimesinde Dil Devriminin ve Trk Dil Kurumunun nemli bir yeri vardr. Gerek Tanzimat Dneminde, gerek Servet-i Fnun Dneminde, gerek Mill Edebiyat Dneminde yaplan dil tartmalar Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan sonra da srmtr. Ancak, bu tartmalar Atatrkn dil konusundaki en byk atlm yapmasna zemin hazrlamtr. Hi kukusuz, gerek yaz konusunda, gerek dil konusunda en etkili, en kararl ve sonu alc admlar Atatrk atmtr.

76

Alfabe konusundaki tartmalar, bugn artk tamamen sona ermitir. Yeni Trk yazsnn Trkeyi karlamadaki mkemmellii konusunda tereddt yoktur.164 stelik btn Trk dnyasnda ortak alfabe olarak Ltin kkenli yeni Trk alfabesinin kullanlmas konusunda Trk kamuoyunda dnce birlii de olumutur. Trkenin sadelemesi konusu da zaman iinde eitli tartmalardan sonra durulmu ve dil doal geliimi ierisinde Trk Dil Kurumunun da bilimsel almalaryla geliimini srdrmtr. Bugn artk ar zletirmeciliin, daha doru bir syleyile tasfiyeciliin Trkeye yarar salamayaca anlalmtr. Dilde zorlama olamayaca, dilde yaayan hibir szn zorla dilden atlamayaca veya yasaklanamayaca artk herkese anlalmtr. Kresellemenin getirdii bir olumsuzluk olarak Trkedeki bat kkenli szlerin ounluunun ve younluunun artmasnn getirdii olumsuzluklar, dildeki kirlenme ve bu yabanclamaya kar mcadele edilmesi dncesi, hemen her dilcinin ortak grdr. Ortak noktalarda bulumak ve anlamak, tartmalar sona erdirecei gibi, oluacak anlama zemini, dildeki dier gr ayrlklarnn da zamanla ortadan kaldrlmasn salayacaktr. 1 Prof. Dr. Muharrem Ergin, Trk Dil Bilgisi, stanbul, 2000, s. 13; Prof. Dr. Doan Aksan,

Trkenin Gc, Ankara, 1987, s. 45. 2 Osman Nedim Tuna, Smer ve Trk Dillerinin Tarih lgisi ile Trk Dilinin Ya Meselesi,

TDK yayn, Ankara, 1997. 3 Trk Dil Kurumunun yaymlad Trke Szlkn 8. basksna yazd n szde Hasan

Eren, Trkenin baka dillere verdii szlerle ilgili olarak ilgi ekici rnekler vermitir. Bk. TDK, Trke Szlk, Yeni (8.) Bask, Ankara, 1988, s. XXII-XXV. 4 Tamam 5703 beyit olan eserin 351. beytinde evirinin batan bin beytinin Hoca Mesutun

yeeni zzettin Ahmet tarafndan yapld belirtilmektedir. Bk. Cem Dilin (Hzl.), Hoca Mesd bin Ahmed, Sheyl Nev-bahr (nceleme-Metin-Szlk), Atatrk Kltr Merkezi yayn, Ankara, 1991, s. 218. 5 6 7 XXXV. 8 9 Yavuz, a.g.e., gs. yer. Agh Srr Levend, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, 3. Bask, Trk Dil Dilin, a.g.e., s. 573-574. Dilin, a.g.e., s. 216. Kemal Yavuz (Hzl.), k Paa, Garb-nme I/1, Trk Dil Kurumu yayn, Ankara, 2000, s.

Kurumu yayn, Ankara, 1972, s. 9.

77

10

Fuat Kprl, Divan- Trk-i Basit ve Mill Edebiyat Cereyannn lk Mbeirleri, stanbul,

1928; Levend, a.g.e., s. 76. 11 12 13 14 15 Prof. Dr. Mine Mengi, Mesh Dvn, Atatrk Kltr Merkezi yayn, Ankara, 1995, s. 231. Levend, a.g.e., s. 167-168. Hasan Eren, Trkoloji, Trk Ansiklopedisi, C. 32, MEB Basmevi, Ankara, 1983, s. 435. Karal (1994), a.g.e., s. 70. Enver Ziya Karal, Tanzimattan Sonra Trk Dili Sorunu, Tanzimattan Cumhuriyete

Trkiye Ansiklopedisi, C. 2, letiim yaynlar, stanbul, 1985, s. 314. 16 17 18 s. 49. 19 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihinde Trk Dili Sorunu (Tarih Asndan Bir Aklama, Levend, a.g.e., ss. 113-114. Levend, a.g.e., s. 120. Yusuf Akura, Trklk, Trkln Tarih Geliimi, Trk Kltr yayn, stanbul, 1978,

Bilim Kltr ve retim Dili Olarak Trke, Trk Tarih Kurumu Yayn, 2. Bask, Ankara, 1994, s. 56. 20 21 Levend, a.g.e., s. 115. Mustafa Cellettin Paa, Les Turcs Anciens et Modernes, Constantinople, 1869, ss. 230-

280den aktaran Karal (1994), a.g.e., s. 67. 22 23 24 25 26 27 28 Levend, a.g.e., s. 134. Bill N. imir, Trk Yaz Devrimi, Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara, 1992, ss. 20-21. imir, a.g.e., s. 22. imir, a.g.e., s. 23. Prof. Dr. Suna Kili, Trk Anayasalar, Tekin Yayn Evi, 2. Bask, stanbul, 1982, s. 11. Kili, a.g.e., s. 18. Drt seneden sonra icra olunacak intihaplarda mebus olmak iin Trke okumak ve

mmkn mertebe yazmak dahi art olacaktr. Kili, a.g.e. s. 18. 29 Karal (1994), a.g.e., s. 61.

78

30 31 32 33 34 35 36

Levend, a.g.e., s. 135. Karal (1994), a.g.e., s. 62. Karal (1994), a.g.e., s. 69. Levend, a.g.e., ss. 180-182. Bu konuda daha fazla bilgi iin bk. Levend, a.g.e., ss. 231-240. Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, 5. Bask, Varlk Yaynevi, stanbul, 1963, ss. 89-90. Uriel Heyd, Langua.g.e Reform in Modern Turkey, The Israel Oriental Society, Jerusalem,

1954, s. 14. 37 38 39 40 41 42 43 69. 44 45 46 47 Akura, a.g.e., ss. 209-210. Karal (1994), a.g.e., ss. 81-82; Levend, a.g.e., 300. Levend, a.g.e., s. 301. Prof. Dr. smail Parlatr-Yard. Do. Dr. Nurullah etin, Gen Kalemler Dergisi, Trk Dil Gkalp, a.g.e., s. 81. Levend, a.g.e., s. 264. Ahmet Kabakl, Trk Edebiyat, Trk Edebiyat Vakf yayn, C. 3, stanbul, 1990, s. 247. Akura, a.g.e., ss. 84-85. Akura, a.g.e., s. 86. Karal (1994), a.g.e., s. 78. K. Akyz, Trk Dernei, Trk Ansiklopedisi, Devlet Kitaplar, C. XXXII, Ankara, 1983, s.

Kurumu yayn, Ankara, 1999, ss. XXI-XXII. 48 49 50 Parlatr-etin, a.g.e., s. 1. Parlatr-etin, a.g.e., s. 39. Parlatr-etin, a.g.e., s. 40.

79

51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62

Levend, a.g.e., s. 314. Parlatr-etin, a.g.e., s. 75. Parlatr-etin, a.g.e., s. 78. Parlatr-etin, a.g.e., s. 81. Heyd, a.g.e., s. 17. Levend, a.g.e., ss. 321-322. Parlatr-etin, a.g.e., ss. 171-177. Akura, a.g.e., s. 213. Ziya Gkalp, Trklemek slmlamak Muasrlamak, Ankara, 1963, s. 11. Gkalp, a.g.e., s. 13-14. Gkalp, Trkln Esaslar, ss. 94-95. Ziya Gkalp, Yeni Hayat, Doru Yol, Hazl. Mjgn Cunbur, Kltr Bakanl yayn,

Ankara, 1976, s. 17-18. 63 64 65 imir, a.g.e., s. 44. imir, a.g.e., ss. 47-48. S. Bulu, Trkiyat Enstits, Trk Ansiklopedisi, Devlet Kitaplar, C. XXXII, Ankara,

1983, s. 312. 66 Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya, Atatrk ve Trk Dili, Trk Dili dergisi, S. 599, Ankara,

Kasm 2001, s. 549. 67 Halil Berktay, Tarih almalar, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 9, letiim

Yaynlar, stanbul, s. 2462. 68 Bu nerge ile ilgili haber Hakimiyeti Milliye gazetesinin 27 Austos 1923 tarihli saysnda

yaymlanmtr. 69 70 Levend, a.g.e., s. 391. Yaz Devrimi ile ilgili blmn yazlnda Bill N. imirin ad geen eserinin yan sra M.

akir lktarn Atatrk ve Harf Devrimi (TDK yayn, Ankara, 1973) adl eserinden de yararlanlmtr.

80

71

1930larn banda neredeyse btn Trk halklar ayn yazy kullanyordu. Bu durum

devam etseydi belki de Sovyetlerdeki Trk halklarnn birbirleriyle anlamas daha kolay olacakt. Ancak, Stalinin 1930larda balatt kym srasnda Sovyetlerdeki Trk halklarnn Ltin yazsn kullanmalarna son verildi. Ne ilgintir ki 1926 Bak Trkoloji Kongresinde Ltin alfabesini savunan bilim adamlarnn ounun lm tarihi 1937dir. Bunlar arasnda Trk soylu halklarn bilim adamlarnn yan sra nl Trkolog Samoylovi de vard. Bu kym srasnda Trk halklarnn Kiril yazsn kullanmalarna karar verildi. 1937de balayan Kiril yazsna gei uygulamas 1940l yllarn balarnda tamamland. 72 73 74 75 76 1933, s. 1. 77 78 79 80 81 82 83 84 Ruen Eref, a.g.m. s. 2. Ruen Eref, a.g.m. s. 3. Afet nan, a.g.m. s. 479. Afet nan, a.g.m 6. Ruen Eref, a.g.m., s. 7. Atay, a.g.e., s. 475. T. D. T. C. Birinci Kurultaydan Sonra lk almalar; Trk Dili, 5. 3, Temmuz 1933, 1-2. Nail Tan, Kuruluunun 70. Yl Dnmnde Trk Dil Kurumu, Trk Dil Kurumu yayn, imir, a.g.e., s. 234 vd. Falih Rfk Atay, ankaya-Atatrkn doumundan lmne kadar-, stanbul, 1969, s. 468. Afet nan, Trk Dil Kurumunun Kuruluu zerine, Trk Dili, 6 (69), Haziran 1957, s. 478. Afet nan, a.g.m., s. 479. Ruen Eref, T. D. T. C. Kurulduundan lk Kurultaya Kadar, Trk Dili Blteni, S. 2, Eyll

Ankara, 2001, s. 10. 85 86 87 Tan, a.g.e., ss. 11-12. Tan, a.g.e., ss. 12-13. Heyd, a.g.e., s. 27.

81

88

Hasan Eren, Sra Kkte, Trk Dili Dergisi, 1990/I, TDK yayn, ss. 1-78; Hasan Eren,

Sra Kkte II, Trk Dili Dergisi, 1992/II, TDK yayn, ss. 161-213; Hasan Eren, Sra Kkte III, Trk Dili Dergisi, 1993/II, TDK yayn, ss. 1-82. 89 90 91 92 93 94 95 Tan, a.g.e., s. 16. TDTC, Osmanlcadan Trkeye Sz Karlklar, stanbul, 1934, s. 10. TDTC, a.g.e., s. 114. Sertkaya, a.g.m., s. 550. Heyd, s. 62. Levend, a.g.e., s. 420. Avrupa dillerinden geen szlere taknlan yumuak tutumu Uriel Heyd, Langu a.g.e.,

Reform in Modern Turkey (s. 77) adl eserinde u szlerle eletirecektir: On the contrary, in some cases the Society deliberately increased the European vocabulary of modern Turkish. In the Cep Klavuzua number of Arabic and Persian loan-words were replaced with words taken from Western languages. Examples are sekreter for ktib, direktr for mdir, teori for nazariye, and sembol for timsal. An authoritative explanation of this policy was given in 1935 by . N. Dilmen, Secretary General of the Society. He stated that words like ktib, mdir (mdr) , etc. were relics of a bygone era. At a time when the Turks were adopting Occidental civilization in its entirety, the Western equivalents of such terms should be preferred. . 96 97 98 99 Levend, a.g.e., ss. 424-425. Tan, a.g.e., s. 45. Heyd, a.g.e., s. 32. TDAK, Osmanlcadan Trkeye Cep Klavuzu, stanbul, 1935, s. VII.

100 Sertkaya, a.g.m., s. 553. 101 Bk. 94. dipnot. 102 Falih Rfk Atay, Atatrk ve zletirme, Dnya gazetesi, 17 Temmuz 1966. 103 Atay, a.g.e., s. 475. 104 Atay, gs. yer. 105 Atay, a.g.e., s. 477.

82

106 Hikmet Bayur, Atatrk ve Dil Devrimi, Dil Dvas, TDK yayn, Ankara, 1952. 107 Tan, a.g.e., s. 46. 108 Naim Hazm Bey daha sonra Arapann Trkeyle kurulduu dncesini ileyen iki ciltlik eser yaymlayacaktr: Naim Hazm Onat, Arapann Trk Diliyle Kuruluu I, TDK yayn, stanbul, 1944; Naim Hazm Onat, Arapann Trk Diliyle Kuruluu II, TDK yayn, stanbul, 1949. 109 Falih Rfk Atay, Hatra: Hkm Nasl Kurtuldu?, Dnya, 16. 5. 1965. 110 Levend, a.g.e., s. 427. 111 Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Gne-Dil Teorisi ve Yneldii Hedefler, Meydan dergisi, S. 601-83, Ocak 1982, s. 23. 112 Atay, a.g.e., s. 479. 113 Etimoloji Morfoloji ve Fonetik Bakmndan Trk Dili: Notlar, Ulus Matbaas, 1935. 114 Korkmaz, a.g.m., s. 23-24. 115 brahim Necmi Dilmen, Gne Dil Teorisinin Ana Hatlar, 1935. 116 brahim Necmi Dilmen, Les lingnes meres et essentielles de la theorie Gne-Dil, stanbul, 1936. 117 brahim Necmi Dilmenin Gne-Dil Teorisinin Ana Hatlar Hakknda III. Dil Kurultayna Sunduu Teze Bal Grafikler ve Analizler, stanbul, 1936; Prof. H. Reit Tankutun Gne-Dil Teorisine Gre Pankronik Usulle ve Paleo-Sosyolojik Dil Tetkikleri Adl Tezinde Geen rnekler, stanbul, 1936. 118 Levend, a.g.e., s. 439. 119 Abdlkadir nan, Gne-Dil Teorisi zerine Ders Notlar, stanbul, 1936, ss. 57-75. 120 H. Reit Tankut, Gne-Dil Teorisine Gre Toponomik Tetkikler II, Tarih, Dil, Corafya Fakltesi, stanbul, 1936, s. 33. 121 Sertkaya, a.g.m., s. 555. 122 Bu kitaplarn tam listesi iin bk. Levend, a.g.e., ss. 437-438. 123 Levend, a.g.e., s. 439, 441.

83

124 Agh Srr Levend, Dilde zleme Hareketinin Tarihesi, Dil Dvas, TDK yayn, Ankara, 1952, s. 8.

125 Dr. Kmile mer, Dilde Deime ve Gelime Asndan Trk Dil Devrimi, TDK yayn, Ankara, 1976, s. 91. 126 Atay, a.g.e., s. 479. 127 Korkmaz, a.g.m, s. 26. 128 Bayur, a.g.m., s. 30. 129 Falih Rfk Atay, Atatrk ve zletirme, Dnya gazetesi, 17.7.1966; Dr. Osman F. Sertkaya, Atatrkn Dil Politikas I-II-III, Tercman gazetesi, 22-24 Aralk 1979; Prof. Dr. Faruk K. Timurta, Atatrk Ne stiyordu?, Tercman gazetesi, 11. 6. 1980; Korkmaz, a.g.m.; Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Dil nklbnn Sadeleme ve Trkeleme Akmlar Arasndaki Yeri, Trk Dili, S. 401, Mays 1985, ss. 1-32. 130 Tan, a.g.e., s. 47. 131 Tan, a.g.e., s. 52. 132 Tan, a.g.e., s. 48. 133 mer, a.g.e., s. 91. 134 TDK, Trke Szlk, stanbul, 1944, s. X. 135 Trke Szlk (1944), s. V. 136 stanbul Muallimler Birlii, Birinci Dil Kongresi, stanbul, 1949, s. 10. 137 stanbul Muallimler Birlii, a.g.e., s. 76. 138 stanbul Muallimler Birlii, a.g.e., s. 156. 139 Olaanst Trk Dil Kurultay, Ankara, 1954, s. 2. 140 Olaanst Trk Dil Kurultay, Ankara, 1954, s. 81. 141 Trk Dil Kurumunun 40 Yl, TDK yayn, Ankara, 1972, s. 93. 142 Murat Belge, Trk Dilinde Gelimeler, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim yaynlar, s. 2601.

84

143 Prof. Dr. Hasan Eren, Trk Dil Kurumundan Eski Anlar, Trk Dili dergisi, 50. Yl zel Says, TDK yayn, Ankara, Ekim 2001, s. 324. 144 mer Asm Aksoy, Anayasa Szl, TDK yayn, Ankara, 1962. 145 Prof. Dr. Faruk K. Timurta (Hazl.), kinci Dil Kongresi ve Akademi, Trkiye Muallimler Birlii yayn, stanbul, 1969, ss. 1-2. 146 Timurta (Hazl.), a.g.e., s. 7. 147 Timurta (Hazl.), a.g.e., s. 22. 148 TDK, Bir Kongre zerine, TDK yayn, Ankara, 1968. 149 Kemal Demiray, Bat Dilleri Szcklerine Karlklar Klavuzu, TDK yayn, Ankara, 1972. 150 Trkeci, Yaayan Trkemiz, Tercman gazetesi, 19 Aralk 1979. 151 22-23-24 Aralk 1979 tarihli Tercman gazeteleri. 152 mer Asm Aksoyla Yaayan Trke zerine Bir Konuma, Trk Dili dergisi, C. XLI, S. 341, ubat 1980, ss. 65-67. 153 mer Asm Aksoy, Dil Sreci, Trk Dili dergisi, C. XLI, S. 343, Nisan 1980, s. 193; mer Asm Aksoy, Yollar Ayr Olunca, Trk Dili dergisi, C. XLI, S. 344, 1980. 154 Emin zdemir, Anadilin Topranda Solumayanlar, Trk Dili dergisi, C. XLI, S. 342, Mart 1980, s. 130. 155 Mustafa Canpolat, Dilin Yaps ve Yapbilgisi, Trk Dili dergisi, C. XLI, S. 342, Mart 1980, ss. 133-137. 156 Prof. Dr. Muharrem Ergin, Trkiyenin Dil Dvas, SSAV Trk Dili Semineri 26-27 Aralk 1980, stanbul, 1980, s. 26. 157 Ergin, a.g.m., s. 36. 158 Prof. Dr. Faruk K. Timurta, Uydurmaclk, Uydurma Kelimeler ve Trkede Kelime Yapm, SSAV Trk Dili Semineri 26-27 Aralk 1980, stanbul, 1980, s. 85. 159 SSAV, a.g.e., s. 191. 160 Emin zdemir, SSAVclar Neyi Savunuyor?, Trk Dili dergisi, C. XLII, S. 350, ubat 1982.

85

161 Do Dr. Semih Tezcan, Dil Devriminin zne ve Uygulamasna Yneltilen Eletirilere Yant balkl bildirisinde Kuruma ve Kurumun trettii szlere kar yaplan eletirilere karlk vermektedir. Bk. TDK, Atatrkn Yolunda Trk Dil Devrimi, Ankara, 1981, s. 141 vd. 162 mldaki bu gelgitler iin bk. Hasan Eren-Mertol Tulum, Dil Tartmalarnda Gerekler I, Trk Dil Kurumu yayn, Ankara, 1990; TDK, ml Klavuzu, Ankara, 2000, ss. VII-VIII. 163 Trk Dil Kurumu, ml Klavuzu, Ankara, 2000, s. VIII. 164 2001 ylnn son gnlerinde balayan tartmada alfabemize q, w, x gibi harflerin eklenmesi konusu gndeme gelmise de, sonuta bu harflerin alfabeye eklenmemesi dncesi gemite olduu gibi bugn de arlk kazanmtr. Bu harflerin alfabeye eklenmemesi, ancak ilkokullarda retilmesi konusunda ise tartmalar srmektedir. Bu konudaki tartmalar ve deerlendirmesi iin bk. Prof. Dr. kr Halk Akaln, Bitmeyen Tartma: Q, X, W, Trk Dili dergisi, TDK yayn, Ankara, Ocak 2002, ss. 6-13.

86

Atatrk ve Dil Devrimi / Prof. Dr. Zeynep Korkmaz [s.54-64]


Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Dil Devrimi, 12 Temmuz 1932 tarihinde Trk Dili Tetkik Cemiyetinin (imdiki Trk Dil Kurumu) kuruluu ile balayan ve dilimizi tarih dnemlerin getirdii przlerden arndrarak, salkl bir gelime rayna oturtma ynndeki almalarn tmne verilen addr. Baka bir anlatmla, stikll Savann kazanlmasndan ve Cumhuriyet rejiminin kurulmasndan sonra, Atatrkn gerekletirdii ulusal temeldeki sosyal yenileme hareketlerinin dille ilgili blmdr. Atatrk, kurduu devletin yapsn, bir yandan Trk toplumunun tarih artlardan kaynaklanan sosyal ihtiyalarn karlama, bir yandan da geleceini salam temeller zerine yerletirme amac gden bir yeniliki olduu iin, gerekletirdii devrimlerin bir tarih dayana bir de gelecee uzanan yn vardr. Bu nedenle Atatrk devrimlerinin tarih dayanan ve fikir temellerini bilmeden onlar gerektii gibi kavramak mmkn deildir. Osmanl Devletinin iinde bulunduu siyas ve sosyal artlar ile geirdii felketler dizisini yakndan izlemi olan Mustafa Kemal, imparatorluun yklnn byk apta kkleri sosyal temellere dayanan kntlerden ileri geldiini biliyordu. Avrupa XV. yzyldan balayarak Rnesans ve Reform hareketleriyle fikir alannda byk gelimeler gsterirken, Osmanl Devleti, bal bulunduu siyas yap ve dogmatik eriat dzeni yznden kendi iine kapand ve an gelimelerine ayak uyduramad iin XVI. yzyldan sonra hzla gerileme srecine girmi bulunuyordu. 1839da Tanzimatla balatlan Batllama hareketi de beklenen verimi salayamamt. Bu dnemde yaplan dzeltme denemeleriyle zm bekleyen sosyal sorunlara ksm areler aranm; ama bunlar toplum yapsna sindirecek kkl nlemler alnamad iin olumlu sonulara ulalamamt. Bu nedenledir ki, Mustafa Kemal Atatrk, Cumhuriyetin ilnndan sonra, Trk milletinin bamszln bir btn olarak ele alm ve sosyal yenileme niteliindeki devrimleri de bu bamszlk btnnn birbirine bal halkalar olarak kabul etmitir. Bu bakmdan, Trkiye Cumhuriyetinin dayand devlet felsefesi ile yaplan devrimlerin dayand fikir temelleri arasnda tam bir koutluk vardr. Atatrk devrimlerinin temelinde yatan ana fikir, Trkiye Cumhuriyetinin millet ve devlet varln dnya durduka yaatacak ve rejimin de gvencesi olacak salam temellere oturtma anlaydr. Tek kelime ile, ada deerlere sahip bir Trk toplumu yaratma yani adalamadr. Bu hedef, Atatrkn u szleriyle dile getirilmitir: Yaptmz ve yapmakta olduumuz inklplarn gayesi, Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen asr ve btn mn ve ekaliyle (tam anlamyla) meden (ada) bir heyet-i itimaiye (toplum) hline isal etmektir (getirmektir). nklbmzn umde-i asliyesi (temel ilkesi) budur.1 te ayn durum Trk dili yani Trkiye Trkesi iin de sz konusudur. Trk dilinin byle bir ynlendirmeyi neden gerektirmi olduu sorusuna verilecek cevap da yine dilimizin geirdii tarih aln yazs ile ilgilidir.

87

II. Dil Devriminin Temelinde Yatan Sebepler Dnya dilleri snflandrmasnda eklemeli diller (iltisakl diller, aggualinative languages) grubunda yer alan Trke, kurallarnn salaml ve eklerinin eitlilii ile, sistem yaps bakmndan her trl tretmeye ve gelimeye elverili bir dildir. M.S. VI. yzyldan balayarak belgeleri gnmze kadar uzanan Gktrk Yaztlar, Uygurca metinler, Kutadgu Bilig, Divanu Lgatit-Trk, Yunus Emrenin iirleri, Dede Korkut hikyeleri vb. yzlerce eserin dil yaps bu durumu kantlayc niteliktedir. Ancak, hepimizin genel izgileri ile bildii zere, XIII. yzyldan balayarak Anadolu ve evresinde, teki Trk lehelerinden ayr bir yaz dili olarak kurulup gelimi olan Trkiye Trkesi, XV. Yzyl ortalarndan XX. yzyla kadar uzanan tarih dnemlerinde, teokratik devlet yapsnn gerekli kld siyas, sosyal ve kltrel artlara bal olarak hayli ypranmtr. Dilimiz, o gnn din, bilim ve edebiyat dilleri durumundaki Arapa ve Farsann gl etkisi ve ar basks altna girmi olduundan, bu durum ister istemez onun i yapsn da etkilemi; dolaysyla sz varlndan balayarak gittike yeni tretmelerle kendi kendini gelitirip zenginleme gcn yitirir olmutur. Zamanla halkn dilinden de kopmu olan Trke, edebiyatlar ve aydnlar elinde artk sanat gsterme adna trl kelime oyunlarna boulmu ve yalnzca snrl bir aydnlar topluluunun anlayabilecei, dilin karmasndan olumu melez bir yapma dil durumuna gelmitir. O denli ki, insann kendi dilinin yazlarn okuyup anlayabilmesi, yksek dzeyde zel bir eitimi gerekli klmtr. stelik dilin ad bile Trke deildir. Toplumun karma yapsna uygun den lisan- Osman veya Osmanlcadr (Osmanl Trkesi). Nitekim XIII. yzyl halk airlerinden Yunus Emre, duygularn ak seik bir anlatmla ve: Tatn yine deli gnl sular gibi alar msn?/Aktn yine kanl yam yolarm balar msn? Nidem elim irmez yre, bulunmaz derdime are/Oldum ilimden vare beni bunda eler misin2 msralar ile dile getirirken, XVII. yzyln divan airi Nefi, en sade dille yazlm gazellerinde bile, kendi iirinin bakalarnnkinden stn olduunu anlatmak iin: Girdi mifth- derd-i genc-i man elime/leme bezl-i gher eylesem itlf deil. Levh-i mahfz-i shandr dil-i pk-i Nef/Tab- yran gibi dkkne-i sahhf deil (iir hazinesinin kapsnn anahtar elime geti; leme bol bol cevher datsam bunlara ziyan olmu gzyle baklamaz, Nefnin temiz gnl iirin levh-i mahfuzudur; dostlarnki gibi eski kitap dkkn deil!) biiminde ar bir dil kullanmtr. te yandan Tanzimat ile Cumhuriyet aras ksa dnemde kendini gsteren dilde sadeleme hareketleri de bir pln ve programa balanm deildi. nk Osmanl Devletinin bir mill dil anlay ve bir dil politikas yoktu. Bu konuda yaplanlar, yalnz edeb gr ve tutumlarn ortaya kard grntler idi. Ama bu grnt ve sonular da 1839-1908 aras yllarda, genellikle eski klsik yaz diline bal fesahatlar ile dili btn yabanc szlerden arndrma amac gden tasfiyeciler arasndaki birbiriyle ztlaan tartmalardan teye geemiyordu. stikll Marmzn nl airi Mehmet kif, bir yanda Osmanlca te yanda tasfiyecilik yolundaki bu yanl gidii ok gzel dile getirmitir. O, bir

88

yanda hl Veys ve Nergislerin dillerini canlandrmak isteyenlerin, bir yandan da Maverannehirden Osmanllar iin hi dokunulmam yaratld gibi kalm bir dil getirmek isteyenlerin bulunduuna iaret ediyordu.3 Evet, dilin sadeletirilmesi ve Trkeletirilmesi farzd. Gazetelerde zabta vakalar yle ar bir dille yazlyordu ki, halk bunlar bir dua gibi dinliyordu. Akif, Mehmet Beyin hnesine leylen frce-yb- duhl olan srk, sekiz adet kalie-i giran-bah sirkat etmitir deyip de Mehmet Beyin bu gece evine hrsz girmi, sekiz deerli hal alm dememek deta maskaralktr. Elbette halkn anlayabilecei bir dile ba-vurulmal idi. Ancak, bir icml-i siyas de (siyas zet) aatayca yazlmamal idi. nk bunu da kimse anlamayacakt4 diye yaknyordu. Geri 1908den sonra balayan Mill Edebiyat akm ve 1911den sonra kendini gsteren Yeni Lisan hareketiyle, dilimiz, Arapa ve Farsa kurallarn basksn kran daha dzenli bir sadeleme yoluna girmitir. Ancak, daha yaplacak ok ey vard. stelik, Trkeye Tanzimattan beri girmeye balam olan Bat kaynakl ve zellikle Franszca szlerin durumu da tedirginlik veriyordu. Yukarda belirtilen tarih tablo ve olumsuz gelimeler dnda, yeni Trkiye Cumhuriyetinde, dil konusuna zel olarak eilmeyi gerektiren daha baka etkenler de vardr. Dil ile toplum, dil ile kltr arasndaki sk balant ve dilin bir toplum varl iindeki anlam, onun ulusal devlet anlayna uygun ller ile ele alnmasn ve bilimsel temelde bir programa balanarak ynlendirilmesini gerekli klyordu. Mustafa Kemal Atatrk, ulusal bilinci ayakta tutan, toplumun bireylerini duygu ve dncede birbirine kenetleyen aracn dil olduunu ve gemite Trkenin ne denli ihmale uradn ok iyi bilen bir devlet adam, bir dnr olarak bu gerei daha Trk Dil Kurumunun kuruluundan nce, 1930 ylnda, Sadri Maksudi Arsaln Trk Dili in adl kitabnn banda u veciz anlatmla dile getirmitir: Mill his (toplum bilinci) ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin mill ve zengin olmas mill hissin inkiafnda (gelimesinde) balca messerdir (etkendir). Trk dili dillerin en zenginlerindendir. Yeter ki bu dil uurla (bilinli olarak) ilensin! lkesini, yksek istikllini korumasn bilen Trk milleti, dilini de yabanc diller

boyunduruundan kurtarmaldr.5 Dilin kltrle olan balants da ok nemliydi. nk sosyal yapy ekillendiren btn deerler dil varlna aktarld iin, bir milletin btn kltr deerleri dilde yaamakta idi. Bu deerler bir kuaktan tekine ancak dil yolu ile aktarlabiliyordu. Dil yalnzca bir konuma arac deil, ayn zamanda dnceyi anlatma dntrme arac olduu iin, kltrn yaratcs ve gelitiricisi grevini de yklenmi bulunuyordu. Dolaysyla dil, mill kltrn temel direi durumunda idi. Trkiye Cumhuriyetinin temeli kltrdr., Mill kltr en yksekte gz diktiimiz idealdir.6 szleriyle kltre byk deer veren Mustafa Kemal Atatrk, dilin bir ulus varl iin ne denli kutsal bir deer tadn dikkate alarak dil ile kltr arasndaki sk balanty da u ak seik szlerle dile getirmitir: Trkiye Cumhuriyetini kuran Trk halk Trk milletidir. Trk milleti demek Trk dili demektir. Trk dili, Trk milleti iin kutsal bir hazinedir. nk, Trk milleti geirdii nihayetsiz felketler iinde ahlknn, ananelerinin, htralarnn, menfaatlerinin; ksacas, bugn kendi milliyetini yapan her eyinin dili sayesinde muhafaza olunduunu gryor. Trk dili, Trk milletinin kalbidir, zihnidir.7

89

III. Dil Devrimine nclk Eden Devrimler Yukarda belirtilen tarih ve sosyal sebeplerle dilimize yap ve ileyi bakmndan kendi benliini kazandracak ynlendirme almalarnn balatlabilmesi iin, ncelikle kamuoyunda bu ynlendirmeye elverili bir ortamn hazrlanmas ve dil devrimini kolaylatrc, yine devrim niteliindeki nlemlerin alnmas gerekiyordu. Atatrk devrim uygulamalarnda baarya ulatran zelliklerden biri de devrimlerin belirli bir sraya gre ve gerektiinde kendi iinde birtakm nceliklere dayanlarak ele alnm olmasdr. Byle bir zamanlamann dayand temel gr, hem konularn olgunlamasn beklemek, bunlarn uygulamadaki ncelik ve sonralklarn iyi belirleyerek toplumda en elverili ortam hazrlamak hem de daha nce yaplmas gerekenleri ihmal etmemektir. Atatrk bu grn byk Nutukta u szlerle dile getirmitir: Uygulamay birtakm safhalara ayrarak, olaylardan ve olaylarn akndan yararlanarak milletin duygu ve dncelerini hazrlamak ve basamak basamak ilerleyerek hedefe ulamaya almak gerekiyordu. Nitekim yle olmutur.8 Ayn durum dil devrimi iin de geerli olduundan bu devrime kadar uzanan gelimeler 19231932 yllar arasnda yle bir basamaklamadan gemitir: 1. Arapa, Farsa derslerinin retimden kaldrlarak yeni kelime gereksinimi iin bu dillere bavurma yolunun kapatlmas, 2. Dil devrimini mill eitim temeline oturtacak yaz devriminin yaplmas, 3. Trk Dili Tetkik Cemiyetinin (bugnk Trk Dil Kurumu) kurularak Trk dili almalarna balanmas, 4. Trk dili konusundaki almalar bilim temeline oturtacak tedbirlerin alnmas. 3 Mart 1924te karlan Tevhid-i Tedrisat (retimin Birletirilmesi) Kanunu, 26 Aralk 1925te slam takvimi yerine uluslararas takvim ve saat llerinin getirilmesi, 20 Mays 1928de Arap harfli rakamlar yerine Ltin esasl uluslararas rakamlarn kabul ve 1927 ylnda Atatrk tarafndan yaz devrimi ile ilgili fikir almalarnn yaplmas, dil devrimine de nclk eden uygulamalardr. IV. Yaz Devrimi Yaz devrimi, Arap alfabesi yerine Ltin alfabesi temelindeki mill Trk alfabesini geerli klan bir deiimin ifadesidir. Atatrkn yaz devrimi konusundaki dayand gereke, Arap dilinin ihtiyalarndan domu olan Arap yazsnn Trk dilinin ihtiyalarn karlayamamas, bundan doan okuyup yazma glnn sosyal ve kltrel gelimelerin nn tkam olmasdr. Trklerin slaml kabulnden sonra kullanageldikleri Arap yazs, gerekten de Trkenin yap ve ileyiine uygun bir yaz sistemi deildi. Altay dil ailesine bal olan Trkenin eklemeli (iltisakl), Sami dil ailesinden gelen Arapann ise bknl (tasrifli) bir dil olmas, alfabede Trke asndan nemli sorunlar ortaya karyordu. En

90

byk sorun da iki dil arasndaki ses yaps ayrlndan kaynaklanyordu. Arapa, nszlerin (sessiz harflerin) egemen olduu bir dildi. Bu nszlerde konuma organlarndaki k noktalarna gre eitlenen bir bolluk vard. Bu durum yazda ayr ayr harfler ile belli ediliyordu. Sz gelii h sesi iin ha, h, he diye adlandrlan ayr harf, k iin kaf ve kef diye adlandrlan iki ayr harf, s iin sin, sat ve se diye adlandrlan harf, z iin ze, zel, z, dat diye adlandrlan drt ayr harf yer alyordu. Bu nszlerin birer hece ve kelimeye dnmelerini salayan nl (sesli harf) iaretleri ise ten ibaretti. Onlar da ancak uzun okuyularda kullanlyordu. Bu durum, kelimelerin yazln belirli vezin ve kalplara bal bir klie yazs durumuna getirdiinden, Arap ve Fars dilinin gramer kurallarn ve kelimelerin anlamlarn bilmeden yazy renmek ve okumak mmkn olamyordu. Sz gelii, yalnz kef ve lm ile yazlan |z biimindeki Trke bir szn bile kel mi, kil mi, kl m, gel mi, gl m yoksa gl m okunaca yalnzca karneye yani szn geliine bal kalyordu. Trkede, boumlanma (articulation) noktalarndaki ayrlk nedeniyle ayr ses deerleri tayan g, , v, a, y gibi nszler Osmanl imlasnda kef (v) denilen tek bir harfle karlanyordu. Bunlara eklenecek daha nice alfabe ve yaz sorunlar vard. Oysa, Trk dili ses yaps bakmndan Arapann aksine, nllere arlk veren bir dildir. Bu nedenle, nszlerin, k noktalarna gre ayr ayr harfler ile gsterilmesine gerek yoktu. Trkenin nl uyumu kural aklk, aklanma, kalabalk, gzlk, grenek rneklerinde grld gibi, kaln ve ince sradan nszleri, nllerin kalnlk ve incelii ile ayarlayan bir dildir. Bu bakmdan Arap yazsndaki birok nsz Trke iin gereksiz bir yk olmutu.9 te Arap dilinin ses yaps ile Trk dilinin ses yaps arasndaki sistem ayrlndan kaynaklanan bu uyumazlk, gittike etrefilleen birtakm sorunlar ortaya karmtr. Tanzimattan Cumhuriyete kadar uzanan 80 yllk dnemde, iml konusunda ileri srlen grler ve yaplan tartmalar da durumu dzeltememitir.10 Atatrk, Arap yazsndan gelen gl ve Trkenin ses yapsna olan aykrl, halkn btn emeklerini ksrlatran orak bir yolda yrmeye benzetmi ve varlan olumsuz sonucu daha sonra 8-9 Austos (1928) gecesi Sarayburnu parknda halka yapt tarih konumada u szlerle dile getirmitir: Bir milletin, bir heyet-i itimaiyenin (toplumun) yzde onu okuma yazma bilir, yzde sekseni bilmez, bundan insan olanlar utanmak lazmdr. Bu millet utanmak iin yaratlm bir millet deildir. ftihar etmek iin yaratlm, tarihini iftiharla doldurmu bir millettir. Fakat milletin yzde sekseni okuma yazma bilmiyorsa bu hat bizde deildir. Trkn seciyesini anlamayarak kafasn birtakm zincirlerle saranlardadr. Artk mazinin hatalarn kknden temizlemek zorundayz. Hatlar tashih edeceiz.11 Eitim, kltrel gelimeye ve adalamaya uzanan salam bir kpr vazifesi greceinden, Atatrk, eitime byk bir deer veriyordu. Bir milletin eitim ve kltr dzeyi de okuyup yazma dzeyindeki ykseklikle orantl olduundan, Ltin alfabesi temelinde ulusal bir Trk alfabesinin kabuln, lkenin ykselme mcadelesinde balbana bir merhale sayyordu. Atatrk, Bat dnyasna katlma amacnda bir devrimci olduu iin, eski Trk kaynaklarna inilerek alnacak bir alfabe yerine, Ltin yaps temelinde bir alfabenin uygun olaca grnde idi.

91

Ltin harflerinin kabul konusundaki ilk giriimler 1923 ylnda balar. Ancak, kamuoyu byle bir yenilie, daha hazr olamad iin bir sre beklemek gerekiyordu. Nitekim zmirde dzenlenen ktisat Kongresinde, Ali Nazmi ile bir arkada Ltin harflerinin kabul konusunda bir neri verdiklerinde tepki ile karlanmtr. En byk tepki de Kongre Bakan Kzm Paadan (Karabekir) gelmitir.12 Ltin yazsnn en gl temsilcilerinden olan Hseyin Cahit de (Yaln) 1923te, zmirde stanbul gazetecileri ile yaplan toplantda ayn teklifi ileri srnce, bu teklif Atatrk tarafndan bile olumlu karlanmamtr. nk, lkede o gn esen hava byle bir yenilik iin daha zamann gelmemi olduunu gsteriyordu. Atatrk, daha sonraki yllarda bu isteksizliinin sebebini; Falih Rfkya (Atay): Hseyin Cahit bana vakitsiz bir i yaptrmak istiyordu. Yaz inklbnn daha zaman gelmemiti13 diye aklamtr. Ayn tepki, Trkiye Byk Millet Meclisindeki mzakereler srasnda da grlyordu. 25 ubat 1925 tarihinde zmir Milletvekili kr Saracolu, mill eitim btesi dolaysyla yapt konumada, yaplan bunca fedakrlklara ramen halkn hl okuyup yazma bilmemesinin nedenini Arap harflerinin yetersizliine balarken Mecliste bu konumaya kar byk bir tepki ortaya kmtr. Btn bu durumlar, Atatrkn zamanlama konusunda ne kadar hakl olduunu ortaya koyan rneklerdir. Bu bakmdan 1924-1928 aras yllar, yani Trk alfabesinin kabul iin bir ortam hazrlama dnemi saylabilir. 1928 ylnda ortam elverili bir duruma gelince, daha nce kurulmu olan Falih Rfk (Atay), Yakup Kadri (Karaosmanolu), Ruen Eref (naydn), Ahmet Cevat (Emre), Ragp Huls (zdem), Fazl Ahmet (Ayka), Mehmet Emin (Eriligil) ve hsandan (Sungu) oluan Dil Encmeni, Atatrkn direktifi ve Bakanlar Kurulu karar ile 26 Haziran 1928 tarihinden balayarak Ltin alfabesi temelinde, Trkenin ses yapsna uygun yeni bir alfabenin hazrlna girmitir. Bu encmenin hazrlad tasarda, ne Arap alfabesindeki harfler dikkate alnm ne de Avrupa dillerindeki yazlarda grlen ch, sch, tsch gibi ikili, l ve drtl harflere yer verilmitir. Alfabede yer alacak olan c, , s, , j, gibi harfler de baka dillerin alfabelerinden alnd hlde, ses deerleri bakmndan Trk alfabesine uyarlanmtr. nemli olan eski harfleri tanmayanlara kolaylk salayacak bir alfabe deil, gelecek kuaklarn ihtiyacn karlayacak bir alfabe hazrlamakt. Encmen almalar srasnda glkler bagsterdike, Atatrk devreye girmi ve bu glkleri keskin gryle zme gtrebilmitir. ki ay iinde almalarn tamamlayan Encmen, belirlenen temel ilkeler erevesinde ulusal bir alfabe taslan hazrlam bulunuyordu. Yalnz zerinde durulmas gereken nemli nokta bu alfabenin uygulanma sresi idi. Encmen yeleri, bu uygulamann 5-15 yl arasnda olabilecei grnde idiler. Falih Rfk (Atay), hazrlanan tasary Atatrke sunduu zaman, aralarnda geen konuma, yine devlet bakannn bu konudaki esiz seziini ortaya koyuyordu. Baknz nasl? Atatrk bana sordu: Yeni yazy tatbik etmek iin ne dndnz?

92

Bir on be yllk uzun, bir de be yllk ksa mhletli iki teklif var, dedim. Teklif sahiplerine gre ilk devirler iki yaz dili birarada retilecektir. Gazeteler yarm stundan balayarak yeni yazl ksm artracaktr. Daireler ve yksek mektepler iin de tedric baz usller dnlmtr. Yzme bakt: Bu ya ayda olur, ya da hi olmaz, dedi. Hayli radikal bir inklp iken ben bile yzne bakakalmtm: ocuum dedi, gazetelerde yarm stun eski yaz kald zaman dahi, herkes bu eski yazl paray okuyacaktr. Arada bir harp, bir i buhran, bir terslik oldu mu, bizim yazda Enverin yazsna14 dner. Hemen terkolunuverir.15 1928 ylnn 8-9 Austos gecesi Atatrkn Sarayburnu parknda yapt yukarda belirtilen konuma ile, kesinleen yeni alfabe artk halka da duyurulmu oluyordu. Bundan sonraki gnler ve haftalar baretmen sfat ile Atatrkn nclk ettii Anadolu seyahatleri ve eitim seferberlii ile gemitir.16 Kabul ile Trk kltr ve eitim tarihinde bir dnm noktas oluturan yeni Trk alfabesi, 1 Kasm 1928 tarihinde kanunlaarak resmen yrrle girmitir. V. Dil Devrimi Yaz devriminden sonra, dili ynlendirme almalarna duyulan ihtiya daha da su yzne km bulunuyordu. 1929 yl Eyllnde Arapa ve Farsa derslerinin okullardan kaldrlmas zerine, yazarlar ve gazeteciler de ellerinden geldiince bu dillerin szlerini kullanmaktan kanmaya baladlar. Ancak, ortada Trke kelimeler iin bavurulacak bir szlk yoktu. Bu yzden daha nce alfabe hazrlamak zere grevlendirilmi olan komisyon bu kez de yeni yelerle glendirilerek szlk hazrlama ii ile grevlendirildi. Yalnz, bu i ile uraacak kimseler Trk dili zerinde zel hazrl olan kimseler deildi. Saylar da bir elin be parman gemeyecek kadar azd. Ayrca, yeler arasnda, hazrlanacak szln niteliine dayanan birtakm gr ayrlklar da vard. Bu yzden komisyon, almalarn verimli bir sonuca ulatramadan 1931 ylnda dald. Bu durum karsnda, grlyordu ki, dil ilerini dzene sokacak srekli bir kurulua ihtiya vard. Trk dilinin Tanzimat Dneminden beri bir trl zme gtrlemeyen iml, gramer, szlk ve terim gibi konular ivedilikle zm bekliyordu. Dilimizin yzyllar sren ihmalinden kaynaklanan tkankln giderip, ona kimliini kazandracak ynlendirme almalarnn balatlmas da aslnda gndemde bekliyordu. Ayrca, Trk dilinin Trk tarihi ile de sk bir balants vardr. Trk tarihi nasl Osmanl tarihinden ibaret deilse, Trk dili de yalnz Osmanl dilinden ibaret deildi. Onun da Trk tarihine kout olarak ok daha gerilere ve devirlere uzanan tarihi vard. Bu nedenle, Trk tarihi gibi, Trk dilinin de zengin kaynaklarnn bulunup ilenmesi ve gn na karlmas gerekiyordu. Geri 1924 ylnda Atatrkn direktifi ile, stanbul Darl-fnununa bal olarak Prof. Dr. Fuat Kprl tarafndan kurulmu olan Trkiyat Enstits, Trklk bilimi konularnda alyordu. Ancak, dil ve tarih konularnn bir toplumun, bir ulusun varl asndan tad zel nem dolaysyla, bunlar iin ayr birer kurulua ihtiya vard.

93

1929 ylndan beri tarih ve dil konular ile daha yakndan ilgilenen Atatrk, tarihin dile, dilin tarihe yn verecei, k tutaca grnde idi. Esasen, 2 Temmuz 1932 tarihinde toplanan 1. Trk Tarih Kongresinde, Trk tarihinin Trk dili ile balantsna yer veren konumalar da yaplmtr. Bu bakmdan medeniyeti incelenen Trk kavimlerinin dil varl ihmal edilemezdi. te bu kkl dncelerin gerei olarak, Atatrk, 1. Trk Tarih Kongresinin kapand akam, ankaya Kknde yaplan grmeler srasnda, yannda bulunanlara: Dil ilerini dnecek zaman geldi, ne dersiniz? sorusunu ynelterek Trk Tarih Tetkik Cemiyetine karde bir de Trk Dili Tetkik Cemiyetinin (daha sonraki Trk Dil Kurumu) kurulmas direktifini vermitir. 12 Temmuz 1932 tarihinde, btn resm ilemleri tamamlanan bu cemiyetin kuruluu ile dil devrimi de balatlm oldu. Trk Dili Tetkik Cemiyetinin ilk tasla da 11 Temmuz (1932) gecesi bizzat Atatrk tarafndan izilmitir. Bu taslaa gre Cemiyette szlk-terim, gramer-sentaks, etimoloji ve dil bilimi almalar yaplacaktr. Hazrlanan tzkte, Cemiyetin amac: Trk dilinin z gzelliini meydana karmak, onu dnya dilleri arasndaki deerine yarar ykseklie eritirmek diye gsterilmitir. Dil konusunun ilenerek gelitirilmesi ve dil davasnn halka benimsetilebilmesi iin belirli aralklarla dil kurultaylarnn toplanmas da kabul edilmitir. 26 Eyll-6 Ekim 1932 tarihleri arasnda toplanm olan 1. Trk Dil Kurultayndan sonra Trk dili alanndaki almalar ynlendirecek bir ana program hazrlanmtr. Kurultay tarafndan seilen yeni Ynetim Kurulu, 17 Ekim 1932 tarihli bildirisinde yaplacak ilerle ilgili ilkeleri ana program niteliindeki u iki maddede toplamtr: 1. Trk dilini mill kltrmzn eksiksiz ifade vastas hline getirmek; Trkeyi muasr (ada) medeniyetin nmze koyduu btn ihtiyalar karlayabilecek bir mkemmelliyete erdirmek, 2. Yaz dilinden Trkeye yabanc kalm unsurlar atmak; halk bir idarenin istedii ekilde halk ile mnevverler (aydnlar) arasnda birbirinden mahiyete (nitelike) ayr iki dil varln ortadan kaldrmak ve temel unsurlar z Trke olan mill bir dil yaratmak. Eer byle iki zl maddede toplanm olan ilkeleri biraz aacak olursak, Trk dili almalar ile ilgili hedeflerin neler olduu daha belirgin olarak ortaya kacaktr. Bu balamda Atatrkn eitli vesileler ile dile getirdii ve dil devrimi ile ulamak istedii hedefler u noktalarda toplanabilir: 1. Dilimizi, Osmanlcann Trkeye zarar veren przlerinden ayklamak; yaz dilinden, Trkeye yabanc kalm olan unsurlar atmak, 2. Aydnlarn dili ile halkn dili; konuma dili ile yaz dili arasndaki Osmanlca dolaysyla ortaya km olan akl kapatarak, dile millet varl iinde birletirici ve btnletirici bir nitelik kazandrmak, 3. Trk diline kendi yap ve ileyi zelliklerine uygun mill bir gelime yolu izebilmek,

94

4. Trkiye Cumhuriyetinde retim birliine paralel olarak eitimi millletirmek ve retimi mill terbiyenin gerekli kld bir mill eitim diline kavuturabilmek, 5. Trkenin gzellik ve zenginliklerini ortaya koyabilmek, onu dnya dilleri arasndaki deerine yarar bir dzeye karabilmek iin, dilimizi bir bilim kolu olarak ele almak ve zerinde kaynaklarna inen derinlemesine aratrma ve incelemeler yapmak, 6. Dile, kelime tretme olanaklar bakmndan ilelik kazandrarak Trkeyi mill kltrmzn eksiksiz bir anlatm arac yapabilmek; uzun vadede ada medeniyet dzenin gerekli kld kelime ve kavramlar karlayabilecek ilek ve zengin bir kltr dili durumuna getirebilmektir. Dil devriminin dayand bu fikir temellerini zetledikten sonra, imdi bir de uygulama yolundaki almalara iaret edelim. Atatrk devrindeki Trk dili almalar; dil devrimi ile ilgili almalar ve bilimsel almalar olmak zere ikiye ayrlabilir. Dili zletirme konusundaki almalar, tadklar baz zellik ve ayrlklar dolaysyla kendi iinde 1932-1934, 1934-1936, 1936-1938 dnemine giren almalar olarak deerlendirmek yerinde olur. Dil devriminin 1932-1934 yllar arasndaki dneminde, yukarda belirtilen hedeflere

ulalabilmesi iin, ncelikle dildeki Arapa, Farsa szlere Trke karlklar bulunmas, dolaysyla Trk dilinin kendi sz varln ortaya koymas gerekiyordu. Bunun iin bir yandan halk azlarndan derlemeler yaplacak, bir yandan da eski yazl kaynaklar ve szlkler taranacakt. Bu ilerin gerekletirilebilmesi iin bir dil seferberlii balatlmt. Ancak, 1. Trk Dili Kurultayndan sonra kapsaml ve mkemmel bir program hazrland hlde, o gnn artlarnda, kurum iinde bu program gerekletirecek hazrlkta uzman kiiler ve bir bilim kadrosu bulunmad iin, balatlan dil seferberlii, yurdun her kesindeki gnll aydnlar eliyle yrtlyordu. Bu nedenle 1932-1934 yllar arasndaki dnem, dil devriminin uygulanmas asndan bir n hazrlk dnemi durumundadr. Tarama yolu ile elde edilen dil malzemesi, 1934 ylnda Tarama Dergisi adyla iki cilt hlinde yaymlanmtr. Bu dnemde, bir yandan derleme ve tarama almalar yrtlrken bir yandan da dile hangi llerle el atlaca konusu tartlyordu. Bu tartmalar srasnda, Trkenin hibir yabanc sze ihtiyac olmad grnde direnenler vardr. Yaplan almalarda devrimin verdii heyecanla, 18391908 yllar arasndaki tasfiyecilik gr ar bam ve n plna gemiti. Eer Trke, sz varl bakmndan, iddia edildii gibi, yabanc dillerden hibir sz almay gerektirmeyecek kadar zengin ise, halk azlarndan ve yazl kaynaklardan yaplacak derleme ve taramalar yabanc szlerin yerlerini doldurabilecek nitelikte ise, bu yol neden denenmesindi? Elbette denenebilirdi. Denemeden ekinmeyen bir yeniliki olan Atatrk, bu gr uygulamaya aldrd. yle ki, byle bir denemeye kendi deme ve konumalarnda bile yer vermekten ekinmedi. 3 Eyll 1934 tarihinde, ankaya

95

Kknde, sve Veliaht Prensi Gstav Adolf erefine verdii ziyafette yapt u konuma bunun tipik bir rneidir: Altes Ruayl, Bu gece ulu konuklarmza, Trkiyeye uur getirdiklerini sylerken duyduum, tkel zg bir kvantr. Burada kaldmz uzca, sizi sarmaktan hi durmayacak lk sevgi iinde, bu yurtta yurdunuz iin beslenmi duygularn bir yanksn bulacaksnz. sve Trk uluslarnn kazanm olduklar utkularn silinmez damgalarn tarih tamaktadr. Serdemlii, onu, bu iki ulus, nl, sanl szlerin derinliinde sonsuz tutmaktadr. Ancak, daha baka bir alanda da onlar erdemlerini o denli yaltrkl yntemle gstermilerdir. Bu yolda kazandklar utkular, gerekten daha az zene deer deildir. Avrupann iki bitim ucunda yerlerini berkiten uluslarmz, ata zlklerinin tm sslar olarak baysak, nrme, uygunluk kldaclar olmu bulunuyorlar; onlar bugn, en gzel utkuyu kazanmaya anklanyorlar: Baysal utkusu. Altes Ruayl, Yetmi beinci doum ylnda ouz babanz btn acunda saygl bir sevginin sync ile evrelendi. Genlik, Baysal iinde erk srmenin gc ite bundadr. nl babanz, yksek kralnz Beinci Gstavn gnenci iin en s dileklerimi sunarken, Altes Ruayl, sizin Altes Ruvayl, Prenses Louise, sevimli kznz prenses ngridin esenliine; tzn sve ulusunun gnencine iiyorum.17 Ayn zellik, 26 Eyll 1934 tarihinde dil bayram dolaysyla verdii kutlama demecinde de grlmektedir.18 Ancak, u var ki, bu yntemle yaplan almalar beklenen sonucu vermedi. Derleme ve tarama yolu ile toplanm ve Tarama Dergisinde yer alm olan malzeme, dilcilik asndan cidd bir deerlendirme ve snflandrmadan geirilmedii iin, bata Atatrk olmak zere hi kimse iin doyurucu olmam ve bir dil kargaasna yol amtr. Bu kargaann nedenleri iki noktada toplanabilir: 1. Uygulamalara kaynaklk etmek zere Tarama Dergisinde toplanm olan malzeme ok kark bir yapda idi. nk, yalnz Trkiye Trkesi, Azerbaycan Trkesi ve Trkmence gibi OuzTrkmen leheleri grubunda olan szleri iine almyordu. Tarih gelime koullar ve dil yaplar bakmndan birbirine oranla ayrlklar gsteren aatay, Kpak, Altay vb. lehelerden gelen szleri de

96

ieriyordu. Bylece, Trkiye Trkesine zg szler ile, onun yap ve ileyii ile badamayan kelime ve ekiller szlkte i ie girmi olduundan herkese yadrganyor ve ister istemez dili bir karkla srklyordu. 2. Tarama Dergisinde, Osmanlca bir sz iin ok kez beten balayp on be yirmiye kadar uzanan karlklar veriliyor ve bunlardan hibiri daha nceki yaz dilimizde bulunmuyordu. Yazarlarn, gazetecilerin ve brokratlarn yazlarnda bu szlere geliigzel bir seimle yer verilmi; kullanlarnda ortaklaa bir lnn yer almam olmas, dil seferberliini bir kmaza doru srklyordu. Hatt, her yazar, yazsn nce allagelmi eski dil ve slpla yazyor, sonra da Tarama Dergisinden ald karlklar ile deitirmeye alyordu. Burada kiiden kiiye deien keyfi bir seim sz konusu olduundan bir yabanc sz iin pek eitli karlklar geebiliyor ve yazlanlar kimse anlamyordu. Sz gelii bir kanun sz iin yazdan yazya deien cosun, cosuk, ozal, nom, d, salm, tere, tozak, tuzak, tre, tura, tutum, trk, tzk, lg, yargu, yasa, yasak, yorum karlklarnn devreye girmesi gibi. Bu uygulamann dourduu aksakln dil gereine ters derek dili bir kmaza doru srklediini gren Atatrk, tasfiyecilik ynndeki denemelerin nn kesmi ve grn: Trkenin hibir yabanc kelimeye ihtiyac olmadn syleyenlerin iddiasn tecrbe ettik. Dili bir kmaza sokmuuzdur. Maksatlarmz anlatamaz olmuuzdur. Brakrlar m dili bu kmazda? Hayr! Biz daha nce kurtarmaya bakalm19 szleriyle dile getirmitir. almalarn 1934-1936 yllar arasndaki dnemi, daha nce yaplan tarama ve derlemelerin bir ayklamadan geirildii dnemdir. Bu dnemde, kurulan bir komisyonla Tarama Dergisindeki Trke karlklar, bir Osmanlca sze tek bir Trke karlk braklacak biimde elenmitir. Trke karlklar bulunmayan Arapa ve Farsa szler de olduu gibi braklmtr. Bu almann sonular Osmanlcadan Trkeye Cep Klavuzu adl iki kk klavuzda toplanmtr. Bir yandan da kelime tretme yollarna bavurularak Trke kklerden yeni szler tretilmeye balanmtr. Ilml bir zletirme dnemi diye adlandrlan ve Gne-Dil Teorisinin ilnna kadar sren bu dnem de ortaya koyduu sonular bakmndan sevindirici olmutur denemez. nk, klavuzda, Trke olmayp da Trke gibi gsterilen veya yabanc dilden salkl bir lye vurulmadan geliigzel deitirilerek alnm ekiller yer alyordu. nce bu konuda yalnz Klavuz Komisyonu alrken daha sonra bu almaya Merkez Ynetim Kurulu yeleri de katlmtr. Ne var ki almalar srasnda yine tartmalar yaplyor ve gr ayrlklar ortaya kyordu. Ayrca, dilimize Arap ve Fars dillerinden girdii hlde, Trkenin potasnda eritilerek Trkelemi ve dilin kendi mal olmu bulunan devir, devlet, hatra, hkmet, kalem, kanun, kitap, kemal, kuvvet, millet, sabah gibi szlerin dilden atlmas da kolay olmuyordu. Artk halkn mal olmu bu szler nasl atlabilirdi? Yaplan almalar ve tartmalar yakndan izleyen Atatrk, bu gibi Trkelemi szlerden fedakrlk edilmemesi gerektiini, karlan cep klavuzlarnn, ar zletirmenin yol at karkl gereince dizginleyemediini gryordu. Klavuzda yer alan 8.000 kelimelik bir dil malzemesi ile konumak da, yazmak da mmkn deildi. Artk snrl ve tutarl bir yol izlemek gerekiyordu. Atatrk

97

bu konudaki grn Klavuz Komisyonunun bakan olan Falih Rfkya u szlerle aklamtr: Memleketimizin en byk bilginlerini, yazarlarn bir komisyon hlinde aylarca altrdk. Elde edilen netice u bir kk lgattan ibaret. Bu tarama dergileri, cep klavuzlar ile bu dil ii yrmez. Falih Bey; Biz Osmanlcadan ve Bat dillerinden istifadeye mecburuz.20 Bu szler, Atatrkn yabanc kkenli olduklar hlde, artk Trkelemi olan szlerin dilden atlamayaca grnde olduunu ortaya koyuyordu. zletirme almalar ksa vadeli temelsiz tedbirler ile ve gnlller ile gerekletirilemezdi. Bu i bir kltr ve bilim iiydi. Bu konuda nce bilimsel hazrln yaplmas ve dile sinmi Trkelemi szler ile daha yabanclk damgasn zerinden atmam szleri birbirine kartrmamak gerekiyordu. Dilden atlacak olanlar, kendi kalb ve kurallar ile dile girmi ve halka benimsenmeyip dile yabanc kalm olan szlerdi: zletirme almalarnda ikinci trden olanlar zerinde durulmalyd. Nitekim, Atatrkn 1. dnem sonunda, dil bayram dolaysyla gnderdii ve yukarda ilgili blmde iaret edilen kutlama telgrafnda kulland dil ile bu dnem sonunda gnderdii kutlama telgrafndaki dil fark, bu durumun ak bir tandr. Gnderilen telgrafn metni yledir: Dil bayramn mesai arkadalarnzla birlikte kutladnz bildiren telgraf teekkrle aldm. Ben de sizi tebrik eder ve Trk Dil Kurumuna bundan sonraki almalarnda muvaffakiyetler dilerim. K. Atatrk. Yukarda belirtilen nedenlerle Atatrk 1936 ylndan sonra tasfiyecilik ynndeki uygulamalara iltifat etmitir. Gne-Dil Teorisi Gne-Dil Teorisi, Trk dilinin eskilii ve baka dillere kaynaklk ettii grnn dilbilim temellerine dayandrlabilecei grnden g alan bir teoridir. 1934-1936 yllar, Atatrkn ayn zamanda Trkenin ve teki dnya dillerinin kkenine eilme ynndeki almalara ilgi gsterdii yllardr. Teorinin ilham kayna Viyanal Dr. Hermann F. Kivergitschin Atatrke gnderdii 41 sayfalk baslmam bir incelemesidir. Bilindii gibi, dillerin douu konusunda dilbilimciler arasnda birbirinden farkl gr ve aklama eilimleri yer almtr. Baz dilbilimciler, ilk insann konumasn eitli tabiat olaylar ile ilgili sesleri taklit etme eilimine balarken bazlar da bu konuda sosyoloji ve antropoloji yntemine bavurmulardr. Viyana niversitesinde yetimi olan Kvergitsch, sosyoloji ve antropoloji yntemi ile elde ettii bilgileri, S. Freudun psikanaliz grleri ile birletirerek dil akrabalklarnn aratrlmasnda kullanmak istemitir. La Psychologie de quelques lments des Langues Turques (Trk Dillerindeki Baz Unsurlarn Psikolojisi) adl21 incelemesinde ileri srd teorinin z, Trkenin eskilii ve baka dillere kaynaklk ettii grnn baz ses deime ve gelimelerine balanmasdr. Bu temel grten yararlanarak Etimoloji, Morfoloji ve Fonetik Bakmndan Trk Dili adl kitap (Ankara Ulus Basmevi 1935, 68 s.) hazrlam olan Atatrk, teoriden iki ekilde yararlanmak istemitir:

98

a. Trk milletine; eski, kkl tarihi ile olduu kadar, eski ve kkl dili ile de gurur duyabileceinin alanmas, b. 1932-1936 yllar arasndaki zletirme almalarnda temel alnan tasfiyeciliin frenlenmesi. Mademki Trke teki dillere de kaynaklk etmi bir dildir, o hlde, dilimize girerek benimsenmi olan szlerin de dilden atlmasna gerek kalmamtr. Bylece, dili zletirme almalarnda, tasfiyecilik ynndeki ar tutumun n frenlenmi oluyordu. Nitekim, Atatrk 1936 ylnda dil konusunda yapt bir sohbet srasnda: Yeni Trke kelimeler teklif edebiliriz. Bu ynde srarla almalyz. Fakat bunlar Trk dilinin olgunlama seyrine brakmalyz. Birka gn nce Ahmet Cevat Beye syledim: ketebe, yektb Arabndr; ktip, mektup Trkndr22 diyordu. O, bu szleriyle, elbette tarih grevini tamamlam olan Osmanl Trkesine dn kastetmemitir. ok ak olarak halkn diline girip benimsenmi olan szlerin deil, daha zerinden yabanc damgasn atamam olan szlerin zerinde durulmas gereine iaret ederek gidilecek doru yolu belirlemitir. Dil devriminin 1936-1938 yllar arasndaki dnemi, almalarn genellikle yaayan Trke temelinde normal dil almalarna dnt bir dnemdir. Bu dnemde, terimler ve zellikle okul terimleri zerinde durulmu; matematik, fizik, kimya, biyoloji, botanik, zooloji gibi mspet bilim dallarna baarl terimler kazandrlmtr. Hatt, bu yndeki almalara Atatrkn kendisi bile nclk etmitir. Onun mstakil, mselles, mtesaviyl-adla gibi renilmesi g Arapa terimler yerine; kare, dikdrtgen, ekenar, gen, a, teet vb. Trke karlklar da kendisinin koymu olduu 48 sayfalk kk bir geometri kitab vardr.23 Bylece, verimli bir alma dnemine girilmi oluyordu. Atatrk 1938 ylnn, Meclisi a konumasnda okunan yazsnda, o yl retime Trke terimlerle yaylm kitaplarla balanm olmasnn, kltr tarihimiz iin nemli bir olay olduunu kaydetmitir.24 Atatrk, 1932-1936 yllar arasnda gnlller eliyle yrtlen ve dil sofras diye adlandrlan ankaya toplantlarnda da ele alnan dil almalarnn beklenen baarya ulamadn gryor ve biliyordu. Bu durumun temel nedeni, almalarn bilim kaynandan beslenmemi olmasyd. Ancak, lkenin o gn iinde bulunduu koullar ve bu i iin hazrlkl bir bilim kadrosunun bulunmamas, ister istemez iin bir sre gnlller eliyle yrtlmesini gerekli klmtr. Dil davasn bolukta brakmak mmkn deildi. Onun iin TDKnn nclndeki almalar, gnlleri bu davaya hizmet ak ile arpan nl edip, yazar ve gazeteciler ile gnll aydnlarn ibirlii sayesinde yrtlyordu. Atatrk, 1. Trk Dil Kurultayndan sonra hazrlanan o mkemmel alma program uyarnca, nasl bir yoldan yrnmesi gerektiini biliyordu. Ne var ki, byle bir programn gerekletirilebilmesi uzunca bir sreye ve hazrlkl bir bilim kadrosuna ihtiya gsteriyordu. Yzyllarca ihmale uram bir dilden ksa zamanda yksek dzeyde bir kltr diline ulamann gl ortadayd. Bunun iin almalarn plnl ve programl bir bilim temeline yerletirilmesi gerekiyordu. Bu gerei dikkate alan Atatrk, 1932-1936 yllar arasnda bir yandan dil ve tarih alanndaki almalarn srdrrken bir yandan da dil ve tarih almalarn kkl bilim temellerine dayandracak bir yol aryordu. te Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin kuruluu bu salam dncenin

99

eseridir. Atatrk, 9 Ocak 1936 tarihinde retime at ve Bat dnyasndan getirdii nl bilim adamlar ile glendirdii bu fakltenin adn da kendisi koymutur. Dil ve Tarih-Corafya adlarndan da anlalaca zere, bu faklte, herhangi bir edebiyat fakltesi olarak tasarlanm deildir. Trk dilini, Trk tarihini ve Trk corafyasn kaynaklarna inerek, yan dallar ile de beslenerek aratracak, bu alanlar iin gerekli aratrc ve bilim adamlarn yetitirecek bir faklte olarak dnlmtr. Ayrca, Dil ve Tarih Kurumlarn besleyecek elemanlarn yetimesine de kaynaklk edecektir. Atatrk her alanda olduu gibi, bu alanda da bilimin nclne verdii deer dolaysyla, TBMMnin 1936 ylndaki a konumasnda: Dil ve Tarih Kurumlarnn az zaman iinde mill akademiler hline dnmesi dileinde bulunmu; Trk dili almalarnn Kurum iinde de bilim rayna oturtulmas25 gereine iaret etmitir. Nitelii bakmndan 1936-1938 yllar arasndaki dnem, Trk dili almalarn bilim temeline yerletirecek tedbirlerin getirildii bir dnemdir. Ancak, bu l Atatrkn lmnden sonra uzun yllar ihmal edilmi ve Trk Dil Kurumu ancak 1983 ylnda 2876 sayl kanunla, devlet himayesinde akademik bir kurulua dntrlebilmitir. Atatrk, Trk kltrnn ve millet varlnn temel talar durumundaki tarih ve dil konularna verdii byk deeri, yalnz tarih ve dil konularndaki yenileme atlmlar ve bu iki kurumu kurmakla gstermemi; Trkiye Bankasndaki hisse senetlerinin gelirini de bu iki kuruma brakmakla gstermitir. Dili zletirme almalarnn amac ve ulamak istedii hedefler yukarda belirtilen ilkelere dayand hlde, zlerek belirtmek gerekir ki, Atatrkten sonraki yllarda, baz kesimlerce, almalar bir sre dilciliin gerekli kld yntemlerden ve bilimin nclnden uzaklatrlarak yanl bir ynlendirme eilimine sokulmak istenmitir. Bu eilim 1960-1980 yllar arasnda daha da hzlanarak ztrkecilik, ar Trkecilik, dilde ilericilik ve devrimci gr gibi adlar altnda yeniden dilde rklk ve tasfiyecilik niteliindeki ar zletirmecilik hareketine ynelmitir. Her ne kadar bu gr benimsemi olan kesimlerce, bu ynlendirme, dil devrimini, Trkeleme yolunda daha ileri bir dzeye ulatrma diye gsterilmise de, uygulamalara baklnca, bu eilimin ulamak istedii ama ve hedefler bakmndan dil devrimi ile birletirilmesi mmkn grnmemektedir. nk, kkence Trke olmayan her sz dilden atma amac gden ar Trkecilik, dilcilik anlay ve dilin sosyal gereklii ile badatrlamad gibi, dil devriminin temel felsefesi ile de badatrlamaz. nk; 1. Bir szn Trke saylp saylmamasnn ls, onun kkeni deildir. Ses yaps, zevk ls, kullanl biimi ve anlam bakmndan dilin kendi llerine aykr dmemesi, o szn dilde yerlemi ve herkes tarafndan anlalr olup olmamasdr. Her dil gibi Trke de eitli dillerden kelime alm ve onlara kelime vermitir. Dilimize bu yolla girmi akl, ak, blbl, eser, hasta, hastahane, hatr, hatr saymak, kira, kirac, kitap, kltr, mant, snr gibi szler, dilin kendi potasnda eritilip Trkeye kazandrld ve Trkenin gelimesini de engellemedii iin, bunlar ar Trkecilik anlay ile dilden atmak, Trkeye hibir ey kazandrmaz; aksine, eitli ynlerden zarar verir.

100

2. Trkenin mal olmu bu trl bir ksm alnt szlerin, zamanla kazand yeni anlamlar ve kavram incelikleri vardr: kalpin yerine yreki getirerek kalp krmak yerine yrek krmak diyebilir miyiz? kalpsiz merhametsiz ile yreksiz korkak ayn eyler midir? Arapa kafann yerine Trke ba getirmekle sorun zlr m? Kafasz adamla basz millet, kafay ekmek deyimi ile ba ekmek deyimi ayn anlamlara m gelmektedir? Elbette hayr! Akll kimse ile aklsz kimseyi uslu kimse, ussuz kimse diye mi nitelendireceiz? Akl akldan stndr deyimini us ustan stndre evirsek ayn anlam ve zevk dolgunluunu verebilir mi? Grlyor ki, bir dilin sz varl, o toplum bireylerinin dnce yapsndan kavram alan geniliine ve oradan da zamana bal dil-kltr ilikisine uzanan bir gelimenin rndr. Bunlar ayak altna alnarak dil gelitirilemez. Dile ileklik kazandrmann yolu, dili toplumla ve sosyal yap ile btnletiren llere, yani dil sisteminin gereklerine uymaktr. Oysa, dilde devrimci gr anlay ile ortaya atlan szlerin ounda sistemlilik yerine sistemsizlik ve baboluk yer almtr. Bunlar balant yerine bant; bask yerine bas; dnce, fikir yerine dn; eser, kitap, aratrma yerine yapt (yapmak: rtmek, kapatmak anlamndadr.) ruhi, ruhsal yerine tinsel; yaban, yabanc yerine yabanl szlerini kullanmaktan ekinmemilerdir. Devrimci gr kurallarn tutsa olmaz ilkesine balanarak bir sre kuralszl kurallatrmaya almlardr. Dilin yap ve ileyi zellikleri ile badamayan bu tutum, toplum bireyleri arasnda bir ayrm yaratma tehlikesi de dourmutur. 3. te yandan, ar Trkecilik tutkusuyla, belirli szlere saplanp kalma eilimi, dilin anlatm gcn de snrlamaya ve daraltmaya balamtr. Sz gelii derece, devre, kademe, safha, hamle kavramlar iin yalnz aama; taarruz, tecavz, hcum iin yalnz saldr; sebebiyle, vastasyla, mnasebetiyle, yznden, bakmndan vb. szler yerine hep nedeniyle sznn kullanlmas dili bir anlatm ksrlna doru srklemitir. 4. Bu trl uygulama sakatlklarn dile getirenler de dilde ilericilik, gericilik tartmasna ekilmek istenmitir. Bu noktada farkl eilimler de gzden uzak tutulmamaldr. Ancak, uras kesinlikle bilinmelidir ki, Osmanl Trkesi artk kendi devrini tamamlam ve tarihe mal olmutur. Gnmz Trkiye Trkesi ise, zamana bal eitli deime ve gelime srelerinden geerek bugne ulam; toplumun farkl sosyal ve kltrel gereksinimlerinden yararlanarak biimlenmi bir dildirdir. Burada yaplacak ey, yaplm ve yerine oturmu geleri yerinden oynatp bo eylerle uramak yerine, dilimize akn etmekte olan, dilimizin yap ve ileyi llerine de uymayan yeni yabanc sz ve terimlere karlklar bularak dilin glendirilmesi ve zenginletirilmesi olmalyd. Ne yazk ki, bu frsat pek deerlendirilememitir. Geri 1980 sonras yllarda, ar Trkecilik yolundaki sakat eilim terkedilmi ise de, dilde bu eilimin brakt baz kayplar da olmutur. Yukardan beri aklanagelen hususlar toplu bir deerlendirmeden geirilince bugn ulatmz genel sonu yle zetlenebilir: Dil devrimi, 70 yllk uygulama srecinin ortaya koyduu dalgalanma ve baz yanl uygulamalara ramen, genellikle ok baarl olmutur. Bu ynlendirme sayesinde, dilimiz, kendisine yabanc kalm ve halkn diline mal edilememi yzlerce Doulu ve bir ksm Batl sz ve kurallardan

101

arndrlarak, bunlarn yerine Trkeleri getirilerek kendi yap ve ileyi lleriyle yol alabilecek salkl bir temele oturtulmutur. Trkiye Trkesi, bu yolla pek ok Trke sz kazand gibi, bilim, sanat ve teknik alanlarnn pek ok terimi de Trkeletirilmitir. Bylece, genel yaps itibariyle salkl bir yaz ve bilim dili olma nitelii kazanmtr. Ancak, uzun bir tarih sreten geen youn abalarla bu dzeye gelmi olan Trkemiz, eitim yetersizlii ve ana dili bilincinin krlenmesi bata gelen eitli etkenlerle son yllarda yeniden bir kirlenme ve yozlama eilimine girmi ve zm bekleyen birtakm sorunlar ile kar karya gelmi bulunmaktadr. Bu sorunlar ngilizce sz ve terimlerin dile akn etmi olmas, iml ve syleyi yanllar, anlatm yetersizlii, sz varlndaki daralma ve bzlme gibi, dil devriminin temel ilkelerini zedeleyen noktalarda toplanabilir. Dilimizin, i ve d yapsnda kendini gsteren bu bozulma eiliminden kurtarlarak kendi kltr deerlerini ve kimliini koruyan bir izgiye ekilmesi, ivedili ve etkili nlemlerin alnabilmesine baldr. 1 214. 2 Yunus Emrenin yukardaki msralar ses yaps bakmndan bugnk syleyie Atarkn Sylev ve Demeleri, C. II, Trk nklp Tarihi Enstits Yay., Ankara 1961, s.

uyarlanmtr. 3 4 Srat- Mstakm, C. IV, s. 92-96 (24 Haziran/1326/1910). Srat- Mstakm, C. IV, s. 92 (Mays 132/1910) Tasfiyecilik zerine geni bilgi iin Zeynep

Korkmaz, Tasfiyecilik mad. Trk Ansiklopedisi, C. XXX/246, s. 473 ve t. 5 Sadri Maksud (Arsal), Trk Dili in, Trk Ocaklar lim ve Sanat Neriyat, 1930 i kapak

sayfas; Zeynep Korkmaz, Atatrk ve Trk Dili: Belgeler, TDK Yay., Ankara 1992, s. 190, belge 88. 6 7 Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Ankara 1959, s. 261. Afet nan, Meden Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrk El Yazlar, TTK Yay., Ankara 1969,

s. 18 (1998 basksnda s. 19). 8 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk (bugnk dile aktaran Zeynep Korkmaz), AKDTYK, Atatrk

Aratrma Merkezi Yay., Ankara 2000, s. 10-11. 9 Bu konuda daha ayrntl bilgi iin Zeynep Korkmaz, Cumhuriyet Dneminde Trk Dili, A.

DTCF Yay., Ankara 1974, s. 51-58; Atatrk Dncede Trk Dilinin Yeri, Atatrk Dnce El Kitab, AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., s. 227-229; Yaz nklb, Cumhuriyetin 75. Yl Dil Bayram, TBMM Kltr ve Sanat Yayn Kurulu Yay., Ankara 1998, s. 65-69; Arap Alfabesi ve Trk Dili, Trk Dili, S. 561 (Eyll 1998), s. 183-191. 10 Zeynep Korkmaz, Cumhuriyet Dneminde Trk Dili, s. 52-53.

102

11

Atatrkn Maarife Ait Direktifleri, Maarif Veklet Ana Programna Hazrlklar Serisi; Nu: 1,

stanbul 1939, s. 28; Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II, Trk nklp Tarihi Enst. Yay., Ankara 1959, s. 253. 12 13 s. 718. 14 Bu yaz, Enver Paann Osmanl imlsnn yetersizliine are bulmak ve imlda kolaylk Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 5 Mart 1923, Ltin Harflerini Kabul Edemeyiz, balkl yaz. Falih Rfk Atay, Harf Devrimin 25. Yln Kutlarken, Trk Dili, C. II, s. 23 (Austos 1953),

salamak iin her sessiz harfin nne birer sesli harf ekleme grne dayanyordu. Ancak, hatt- munfasl, hatt- cedd ve Enver yazs gibi adlar alan bu yaz tr 1. Dnya Savandan sonra braklvermitir. 15 16 Falih Rfk Atay, ankaya: Atatrk Devri Hatralar, Dnya Yay. 5, C. II, s. 405-406. Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar, Belgeler, s. 185; Trk Dili Kurultay Mzakere

Zabtlar, s. 455-456;, Trk Dili Belleten S. 3 (1933). Daha geni bilgi iin Zeynep Korkmaz, Cumhuriyet Dneminde Trk Dili, s. 48-58. 17 Konuma metni iin Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II, Ankara 1959, s. 227-228;

Zeynep Korkmaz, Atatrk ve Trk Dili: Belgeler, TDK Yay., Ankara 1992, s. 406, belge Nu: 208e bk. 18 207ye bk. 19 20 Falih Rfk Atay, ankaya: Atatrk Devri Hatralar, stanbul 1969, s. 447. Komisyon almalarnn ayrntlar iin Falih Rfk Atay, ankaya: Atatrk Devri Hatralar, Deme metni iin, Zeynep Korkmaz, Atatrk ve Trk Dili: Belgeler, s. 406, belge nu:

stanbul 1961, s. 452-454. 21 22 23 24 s. 429. 25 420. Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Ankara 1959. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 1989, 2. C. s. A. Dilaar, Atatrk ve Trke. Atatrk ve Trk Dili, TDK Yay., Ankara 1963, s. 46-49. A. nan, Atatrk Devrine Ait Bir Hatra, Trk Kltr, S. 85 (Ankara 1969), s. 21. M. Kemal Atatrk, stanbul 1937, 2. bask, TDK Yay., Ankara 1980. Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. 1. Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 1989, 1. C,

103

Afet nan, Meden Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrkn Elyazlar, TTK Yay., Ankara 1969. Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. I, II, AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 1989. Atatrkn Maarife Ait Direktifleri, Maarif Vek. Ana Programa Hazrlklar Serisi, Nu: 1, stanbul 1939. Abdlkadir nan, Atatrk Devrine Ait Bir Hatra, Trk Kltr, S. 85 (Ankara 1969). Agop Dilaar, Atatrk ve Trke, Atatrk ve Trk Dili, TDK Yay., Ankara 1963. Falih Rfk Atay, ankaya: Atatrk Devri Hatralar, Dnya Yaynlar 5, stanbul 1969. Falih Rfk Atay, Harf Devriminin 25. Yln Kutlarken, Trk Dili, C. II, S. 23, (Austos 1953). Kazm Karabekir, Ltin Harflerini Kabul Edemeyiz, Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 5 Mart 1923. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk (bugnk dile aktaran: Z. Korkmaz), AKDTYK Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 2000. Zeynep Korkmaz, Cumhuriyet Dneminde Trk Dili, A, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yay., Ankara 1973. Zeynep Korkmaz, Dil nklbnn Sadeleme ve Trkeleme Akmlar Arasndaki Yeri, Trk Dili, C. XLIX, S. 401 (Mays 1985), s. 1-32. Zeynep Korkmaz, Tasfiyecilik, Trk Ansiklopedisi, C. XXX/246, s. 473 ve t. Zeynep Korkmaz, Trk Dili ve Arap Alfabesi, Dil ve Alfabe zerine Grler, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yay., Ankara 1991, s. 11-19. Zeynep Korkmaz, Atatrk ve Trk Dili (Belgeler), AKDTYK, TDK Yay., Ankara 1992. Zeynep Korkmaz, Atatrk Dncede Trk Dilinin Yeri, Atatrk Dnce El Kitab, AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 1995, s. 215-240. Zeynep Korkmaz, Harf nklb, Cumhuriyetin 75. Yl Dil Bayram, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara 1998, s. 65-74. Zeynep Korkmaz, Bilim Dili ve Trke, Trk Dili, S. 595 (Temmuz 2001), s. 7-19. Zeynep Korkmaz, Atatrk Dncede Trk Dilinin Yeri ve Gnmz Asndan

Deerlendirilmesi, Trk Dili, S. 596 (Austos 2001), s. 111-119.

104

Cumhuriyet Dnemi Dil Hareketleri ve Dil Tartmalar / Dr. Asiye Mevhibe Coar [s.65-73]
Karadeniz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trkiyeye giden bir ziyareti hemen Trkln ilk ve inanlmaz iaretiyle karlaacaktr: Uzun zaman yabanc etkilere maruz kalmasna ramen muzaffer olarak yaamasna devam eden Trk dili1

Yazl kaynaklaryla 13-14 yzyllk bir gemie sahip olan Trk dili, Trk insannn varlk savanda onunla birlikte kimliinin en nemli iareti olarak payna deni almtr. Gler, savalar, istilalar yaayan Trkle birlikte dil de g etmi, devam iin sava vermitir. Ancak Trk, zaferler kazanp devletler kurar, parlak devirler yaarken dil de bundan nasibini alm, alabildiine ilenip gelimitir. Trke, Trk insan ile yola kt bu bin yl aan takip edilebilir devrede farkl tarihlerde, farkl corafyalarda varlk gstermi; tarih ve corafyas deitike yapsnda da deiiklikler olmutur. Tm bu deime ve gelimeler; Trkede yabanc kelimeler, yaplar ve bunlarn etkisiyle yazm konusunda ortaya kan karklklar gibi sorunlara yol amtr. Bunun doal sonucu olarak da dildeki yabanc unsurlarn temizlenmesi, dilin sadeletirilmesi, gramer ve lgatinin hazrlanmas, Arap harflerinin slah veya deitirilmesi, imla kargaasnn ortadan kaldrlmas, ou milliyetilik fikirlerinin kuvvetlendii zamanlarda (1866-1903) srarla zerinde durulmaya balanan ve Tanzimattan sonra da daha uurlu hareketlerle ele alnan meseleler olup bugn de pek ou tartma konusudur.2 Cumhuriyet Dnemine Kadar Trke Trke, daha VII. yy.da ortaya konan eserleriyle edebi ifadeye elverili dil olma iddiasndadr. Yabanc unsur saysnn %1in altnda tespit edildii3 bu dnemden sonra yabanc toplumlarla kurulan ticari ve siyasi ilikiler, yeni dinlerin benimsenmesi gibi olaylarn sonucunda bu sayda art grlr. zellikle slamiyetin kabulyle, ilerleyen zaman iinde dini renmek iin dinin dilini renme, sonra da o dilin kelimelerini kullanma ile bu say iyice artar. 14-15. yzyllarda sade Trke ile yazma geleneinde srar eden sanatkrlarn yan sra, sade Trke ile yazdklar iin eserlerinin n

105

szlerinde zr dileyenler dikkat eker. 16-17-18. yzyllarda Trkeye giren yabanc unsurlar ylesine artar ki, baz eserlerde Trke arka plana der. 19. yy.a gelinceye kadar zellikle yaz dilinde kendini gsteren bu arlama, ferdi teebbsler dnda etkili tepki almaz.4 Tanzimata gelinceye kadar gelien dil hareketlerini; Kagarl Mahmutta ilmi, Karamanl Mehmet Beyde resmi, Ak Paada hissi olarak niteleyebileceimiz dil adna ferdi saylabilecek teebbsler, 16. yy.daki Trki-i Basit hareketiyle bir dereceye kadar toplu gayretler olarak sayabiliriz. Ancak bunlar, devirlerinde gerekli yanky bulamam hareketler olarak kalmtr. Tanzimatla balayan Batya yneli, yalnzca bilim ve teknikte deil, temelde fikir ve kltr dnyasnda Batllamay ngryordu. Bu ynelile yeni fikirlerin ortaya kmas, bunun edebiyat ve edebiyatn dilini etkilemesi de kanlmazd. Batdan alnan edebi trler, yazarlarn bu alanda eser verme istei ve eserlerini halka ulatrma endieleri yaz dili ile konuma dili arasndaki ayrl ortadan kaldrmay gerektiriyordu. Bu yndeki talepler, ncelikle Osmanlcada birtakm dzeltmelere ihtiya dourdu. inasi ile balayan ve 1910lara kadar sren bu hareketler, yaz dilini Osmanlca temelinde sadeletirmeyi ve Osmanlcay daha anlalr bir yaz dili durumuna getirmeyi hedefliyordu. Zeynep Korkmaz, Trkeyi hakim klmaktan uzak bu yaklam sebebiyle, dil hareketleri iinde bu devrenin bir aray ve deneme devri olduunu syler. Bu devirde balayan dildeki btn Arapa, Farsa kelimeleri atmay neren Tasfiyecilik ve adal Osmanlcy savunan Fesahatlk hareketleri, Servet-i Fnun Devrinde iyice alevlenmitir. Bu anlamda dili sadeletirme gayretleri, ar ulara kar bir denge unsuru olarak deerlendirilmektedir.5 1908de II. Merutiyetin ilan ile lkede her alanda ba gsteren yenileme hareketleri ve bunun edebiyattaki yansmalar, dilin sadelemesi yolunda nemli admlarn atlmasna vesile olmutur. II. Merutiyet Dneminde Gen Kalemler dergisinde yazan Yeni Lisanclar, kendilerine kadar dnlen ancak uygulanamayan konular hayata geirmeleri ve sade dilin baarl rneklerini vermeleriyle dikkat ekerler. Kamile mer, dnemine gre ok deerli olan bu abalarn stanbul halknn konutuu en sade Osmanlca snrlar iinde kaldklarn, ilk aamada Osmanlcaya ynelik bir slahat almas olduunu syler. Yine de Trkenin Arapa ve Farsa kurallardan ve dil bilgisi zelliklerinden olduka arnm bir biimde Cumhuriyet dnemine ulamasnda bu giriimlerin etkisinin inkar edilemeyeceini dile getirir.6 Cumhuriyet Dneminde Trke 1919-1923 yllarn savalarla geiren bir lkede kurulan Cumhuriyetin nemli bir zellii siyasi yn yannda sosyal ve kltrel boyutunun da olmasyd. Trk Cumhuriyeti, cihan imparatorluundan dnya devleti olmaya, bir medeniyet dairesinden kp dierine girmeye talipti. Bu anlamda Cumhuriyet dneminde Trkedeki gelimelerin Cumhuriyet ideolojisi ve bu ideolojinin sosyal yaplanmasndan ayr dnlmemesi gerekir. te yandan Cumhuriyetin kurucusu Mustafa Kemalin dil hareketlerinin oluumuna ve dzenlenmesine bizzat katlmas da belirleyici olmu, bu belirleyicilik kendisinden sonra gelien dil tutumlarnda da etkisini srdrmtr.

106

lk defa 1908 Anayasasnda resmi hviyet kazanan Trke iin nemli bir durum da Cumhuriyetle birlikte, ilk devlet mdahalesini yaamasdr. Dil doal seyri dnda, dardan mdahalelerle deitirilip dzenlenmeye allmtr. Bu yaplrken ama ou zaman Mustafa Kemalin lkesini, yksek istikllini korumasn bilen Trk milleti dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtarmasn bilecektir cmlesi ile belirlenmekte, hedef de bir milli kltr dili yaratma mcadelesi olarak ifade edilmektedir.7 O halde Cumhuriyet devri dil hareketleri iin balang itibariyle Cumhuriyet ideolojisi ve Atatrkn gr ve direktifleri dorultusunda gelimi hareketlerdir deerlendirmesini yapmak mmkndr. Bu da Cumhuriyet devri dil hareketlerini Atatrke kadar ve Atatrkten sonra olmak zere birbirini takip eden ve etkileyen iki dnemde ele almay mmkn klar. Atatrk yetitii ortam bakmndan Osmanl toplumundaki btn siyasi ve sosyal alkantlar ve fikir hareketlerinin iinde bulunmu, bunlar yakndan takip etmi veya tarihi gelime sreleri ile incelemitir.8 Daha 1916 ylnda Namk Kemalin Makalat- Siyasiye ve Edebiyesini, Mehmet Emin Beyin ve Tevfik Fikretin iirlerini okurken; Yemekten evvel Emin Beyin Trke iirleri ile Fikretin Rbab- ikestesinden ayn zeminde baz paralarn okuyarak mukayese yapmak istedim. kisi de baka gzel. Ancak Trke olanda da dierinde de ayn derecede Arapa, Farsa var. Fark; biri parmak hesab, dieri deil. (27 Terinisani 1332/10 Aralk 1916)9 eklinde dt not ondaki dil duyarlln gsterecek niteliktedir. Belki bu duyarlln ve yetime biiminin etkileri, yeni devletin temelleri atlrken Trkede harf ve dil inklaplarn hazrlayan nedenler oldu. Kltrel deiimin dildeki yansmalarndan biri olarak 1928 ylnda yaz devrimi yapld. Arap yazsnn Trk dilinin ihtiyalarn karlamad, iki dil arasndaki yap ayrlklarnn bu alfabe ile giderilemedii; Trkenin bu alfabe ile yazlmas srasnda ortaya kan imla sorunlarnn, Trkeye giren Arapa, Farsa kelimeleri okuyup yazabilmek iin nce bu dillerin kurallarnn renilmesini gerektirmesinin dourduu eitim ve retim zorluu gz nne alnarak Latin alfabesi esasnda yeni bir alfabe hazrland. Trkede imla sorunu, daha Tanzimat yllarnda imlann slahna are arayanlar ve bunun mmkn olmad, yeni bir harf sisteminin kabuln ngrenler arasnda tartlyordu.10 Alfabe deiikliinin 1928de kabulnden nce 1923te zmirde toplanan ktisat kongresinde Latin esasnda bir alfabe oluturulmas iin bir nerge verilmi, ancak bu genel toplantda okunmadan reddedilmiti. Mecliste kr Saraolu tarafndan tekrar gndeme getirilen alfabe meselesi itirazla karlanm, alfabe sorunu 1924-1927 yllar arasnda nemli tartma konularndan biri olmutu. Bu sre, yeni bir alfabenin kabuln hazrlayan bir olgunlama dnemi olarak yaanmtr. Sonunda 26 Haziran 1928de almalarna balayan Dil Encmeni kurulmu, Latin alfabesine dayal yeni Trk alfabesinin hazrlklar tamamlanmtr. 3 Kasm 1928de yeni Trk harflerine dair yasann kabulyle yeni harfleri renme ve retme seferberlii balatlmtr.11 1921-1922 yllarnda Azerbaycan ve Kuzey Kafkasyada Latin alfabeleri denemelerine giriilmesi, 1 Mays 1925 gn Azeri Trk dilinin Latin alfabesini kabul etmi olmas Trk milliyetilerini

107

de Latin alfabesini kabule tevik etmiti. Ancak Trkiyede bu yaz kabul edilince Ruslarn ilk ii Latin yazsn kaldrp Kiril yazsn yerletirmek olmutu. Bernard Lewis, Latin alfabesinin tercihi ile ilgili olarak bu tarihi geree iaret ederek bunun yannda siyasi sebeplere de deinir. Alfabe deiikliini, Trkiyenin laik ve modern bir devlet olma emelinin bir aamas olarak kendisini Douya bal klan nemli bir engel olan Arap yazsndan kurtarmas eklinde izah eder. Mustafa Kemalin bu tercih ve ynlendirmesinde Azerbaycan Cumhuriyeti ile balar koparmamaktan ok, yeni alfabeyi Osmanl mparatorluuna kar bir engel olarak kabul etmesini sebep gsterir. Grndne gre yeni yazy renip eskisini unutmak suretiyle gemi gmlp unutulabilecek ve yalnz Latin harfli Trke de ifade edilen fikirlere ak yeni bir kuak yaratlacakt der.12 Yeni alfabenin kabulyle Arapa, Farsa kelimelerin dilimize ve yazmza uymayan kelimeler olarak grlmesi, dildeki yabanc kelimeleri atp yerine Trke karlklarn koyma fikrini tekrar canlandrd. Bunun iin ncelikle dilin sz varlnn ortaya konmas gerekiyordu. Bu amala halk azndan derlemeler yaplyor, szlk, terim ve etimoloji almalar Dil Encmeni tarafndan yrtlyordu. Bir yandan da ferdi teebbsler olmakla beraber Trkenin dier dillerle alakalar aratrlyor, baka dillerin Trke asll olup olmayaca, Trkenin bir ana dil olup olmad gibi konularda fikirler ne srlyordu. 12 Temmuz 1931de btn bu dil almalarna daha kapsaml ve ilmi bir yap kazandrmak amacyla Dil Encmeninin yerini alacak Trk Tarihi Tetkik Cemiyetine e olarak Atatrkn emriyle Trk Dili Tetkik Cemiyeti kuruldu.13 Trk Dili Tetkik Cemiyetinin kurulmasnn ardndan yabanc bilginlerin de arld I. Trk Dil Kurultay 26 Eyll 1932de stanbul da topland. Bu kurultay alnan kararlarn nitelii bakmndan dikkat ekici notlar tar. Bir yandan derleme, aratrma ve yaymlamaya esas olacak bilimsel almalar yaplmas; bir yandan da Trk dilinin sadeletirilmesi almalarna hz verilmesi kararlatrld.1932-1936 yllar arasndaki almalar 1932-1934 ve 1934-1936 olmak zere iki dnemde inceleyen Zeynep Korkmaz, aslnda cemiyette bu almalar yrtecek vasfta elemanlar olmadn, bunun iin yurdun drt kesindeki gnlllerin grev aldn syler. Bu sebeple 1934te kartlan Osmanlcdan Trkeye Sz Karlklar Tarama Dergisinde Osmanlca bir kelimenin karsnda her biri ayr lehelerden derlenmi birden fazla karla rastlanyor, bu kelimeler iinde bazlarnn Trkiye Trkesinin yapsna aykr olmas uygulamada aksakla yol ayordu. nklp heyecanyla hareket, dilde yeniden tasfiyecilii balatm oluyordu. Devlet dairelerindeki yazmalarda ve gazetelerde Tarama Dergisindeki karlklara hemen yer verilmesi ve bunun da bir birlik aranmadan yaplmas dilde karkla yol ayordu.14 o hale gelmiti ki herkes geliigzel bulduu kelimelerle yazyor, yazlar sahibinden bakasnn anlamasna imkan vermiyordu.15 Dilin bir kmaza srklendiinin grlmesi zerine 1934-1936 yllar arasndaki -Z. Korkmaza gre ikinci- dnemde bir komisyon kurularak nceki dnemin tarama ve derlemeleri ayklanmadan geirilmitir. Tarama Dergisindeki karlklar her Osmanlca kelime iin bir Trke kelime olarak dzenlenmi, Trke karl bulunmayan Arapa ve Farsa kelimeler olduu gibi braklmtr. Bu

108

almalar srasnda zletirmeciler ile orta yolu tutanlar arasnda etin atmalar km, ancak balangta ilmi lleri olan salam bir programla yola kld halde byle bir dil planlamasnda ncelikle metot ve ierik bakmndan ilmi bir hazrln eksiklii grlmt.16 te tam da bu srada yeni szcklerin uydurulup kullanlmas terk edilerek dilde Trke karl olmayan ve yerlemi bulunan Arapa ve Farsa kelimeler iin dilin iinde bulunduu durumu dzenlemek zere bir dil felsefesi arayna gidildi. 1932de Mustafa Kemalin tevikiyle ve btn Trkiyedeki tarihilerin ve yabanc bilginlerin katld tarih kongresinde 1935te Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin al treninde Afet nann derli toplu olarak ifade ettii bir Trk tarih tezi ortaya konmutur. Buna gre; Dnyada yksek kltrn ilk beii Orta Asyadaki Trk anayurtlar ve o kltr kuranlar ve btn dnyaya yayanlar da Trklerdir.17 Bu ilkeden hareket eden dil almalar da insanln ilk kltr dilinin mekanizmasn aratrmaya koyularak bunun dnya kltr dillerini kurmaktaki byk ve esasl roln Gne-Dil teorisi ile ortaya koymutur. Gne-dil teorisi, Viyanal dilci Kvergitschin, Freudun psikanalizinden faydalanarak Trk Dillerindeki Baz Unsurlarn Psikolojisi adl bir alma ile ne srd bir teze dayanr. Buna gre dilin douunda ilk etken Gnetir. Gne, dnya ve insanlk tarihinin gelimesindeki ana ilevini dilin douunda da gstermitir. O, dnebilen bir varlk haline gelen insann btn nesnelerin zerinde tuttuu bir varlktr. lk insanlar, maddi ve manevi btn varlklar Gnee verdikleri ilk adla anmlardr ve bu da Trk dilinin kk olan a sesidir. Dier btn kelimeler de byle bir kk sesten gelimitir.18 Gne-dil teorisinin Trkeye uyarlanmas bir hkm ve bir sonu cmlesiyle Trk tarih tezine de balanm oluyordu. Agah Srr Levent, Trk dili, ta ve maden devrinde kltr kelimelerini g yolu ile yer yzndeki dillere yayan eski ve byk kltr dilidir. Etimoloji lgatlerinde kayna karanlk olarak gsterilen bir ok Franszca, Almanca ve ngilizce kelimelerin Trke ile kolayca aklanabilmesi bunu gstermektedir hkm cmlesini ve Dilimize yabanc sandmz bir ok kelimeleri feda etmee lzum yoktur. nk bunlarn esasta Trke olmas mmkndr. Hatta, Gne-dil teorisine uyularak Trke ile aklanabilen bir ok yabanc kltr kelimeleri olarak kabul edilebilir. Mesela botanik kelimesi bitki ile, sosyal kelimesi soy ile, termal kelimesi ter ile, elektrik kelimesi ltrk, yltrk, yaltrk ile aklanabilir19 sonu cmlesini ifade eder. Atatrk, Gne-dil teorisini tartmaya amtr. Bu durum, teorinin dillerin kkeni konusunda ortaya atlan btn dier teorilerden farkl olarak dil inklabn yrtenlerce amacna hizmet snrn aan lszlklerle bir ispat arac gibi kullanlmasna yol amtr. Bu teori, yaktrma ve zorlamaya dayal bu uygulamalar yznden yurt ii ve dnda eletirilerle karlar. Zeynep Korkmaz, bu teoriyle, yine de bir anlamda ar uydurmacla dnmeye yz tutan zletirme abalarnn, dilde yerlemi yabanc kkenli kelimelerin zaten balangta dier dillere kaynaklk eden Trkeden getii fikri ile dizginlendiini syler.20

109

Atatrkten sonraki dil almalar, dili yeniletirme ve Trkeletirme, Trke gramer ve szlk hazrlklar, anayasa dilinin Trkeletirilmesi eklinde devam etmitir. 1940ta yaymlanan Tahsin Banguoluna ait Ana Hatlaryla Trk Grameri, 1946da Tahir Nejat Gencann Yeni Dilbilgisi, Mustafa Nihat zn ve Kemal Demirayn 1948deki Altrmal Dil bilgisi kitaplar bu devrin rnleri olarak saylabilir. Szlk alannda Dil Kurumunun 668 sayfalk Trke Szlk (1948), eski eserlerin taranmasyla hazrlanan Tanklaryla Tarama Szl (C. I 1943; C. II 1945), halk azlarndan toplamalar ve bir ok deerli eski eserin tpk basmlarnn yaplmas gibi nemli yaynlar olmutur.21 1940tan sonraki zletirme abalar youn eletirilere maruz kalmtr. Bu dnemde uydurma eklerle kelime tretme gayretleri 1945 sonrasnda dilde rklk ithamlaryla karlamtr.22 1946 ylnda yeni siyasi partiler kurulmu, iktidar partisinin 25 yllk faaliyetleri gzden geirilerek eletirilere muhatap edilmitir. Dil de bu durumda ele alnm ve dilin politikaya alet edildii ne srlmtr. Dil devrimi, zerinde dnlp alanacak bir hadise olarak gsterilmitir.23 1945te zletirme almalarnn geldii son nokta Trk Anayasasnn ar Trkeye evrilmesi idi. Devrin aydnlar, yeni anlalmaz bir dil yaratld yolundaki eletirilere maruz kalmt. Bu eletirilerle Dil Kurumu 1949daki 6. Kongresinden sonra daha ok ilmi daha az politik olmaya alt. Arlatrmadan tamamen vazgemeden daha ok sadelemeye arlk verdi. te yandan 1952de Byk Millet Meclisi ar Trke anayasadan vazgeerek yeniden 1924 metnini kabul etti.24 1960-80 yllar ihtilal sonras ideolojik faaliyetlerin etkisi altnda gemitir. Dilde youn bir tasfiyecilik hareketi olarak nitelenen zletirme almalar, birok aydn ve dil bilimci tarafndan iddetle eletirilmeye balanmtr. zellikle 70li yllar siyasi grlerin hayatn her safhasnda yer ald, sosyal hayatn belirleyicisi roln stlendii zor bir anari dnemi olarak yaanmtr. 1970 ve sonras zellikle 1973-1980 aras siyasi grlerin insanlar ayrd, anari boyutuna varan olaylarn millet hayatn tehdit ettii yllardr. lk defa 1960 ihtilalini hazrlayan sebepler arasnda saylan Demokrat Partinin tutumu ve CHP hakknda alm bulunan tahkikata bal olarak gelien renci hareketleri bu dnemde yaygnlamt. ODT Rektrlk seimleri srasnda (1970) bir snav salonunu basp, snavdakilerin cevap katlarn yrtarak lisan dersine lzum yok diye baran rencilerin varl nemlidir.25 Bu ve daha ileri derecede renci hareketlerinin krkledii olaylar anariyi inanlmaz boyutlara tayordu. Okullar, i yerleri, mahalleler, farkl siyasi grlere sahip insanlarca deta devlet ierisinde devlet anlayyla birbirinden ayrlrken dil de bundan payn almtr. Sa ve sol grle birbirinden ayrlan insanlarn dil anlay da kullandklar diller de birbirinden ayrlyordu. Son 30 yllk dnemde kelime ve terim, retim, imla birliinin salanamamas, TDK, Dil Akademisinin Kurulmas, Televizyon kanallarnn tutumu, Trkenin bilim dili olmas, ana dil uurunun yerletirilmesi ana dil eitimi ve retimi, yaayan Trke ve z Trke kavramlar etrafnda dil

110

tartmalar basnda geni yer tutuyordu. Genel olarak bu deerlendirmelere baktmzda asl tartma ve yorumlarn ounun gemie, gemite ele alnan meselelere ve bunlarn ele aln biimine ynelik olduu grlr. Kelime ve terim retimine siyasi ideolojilerin gdmnde bir hareket gzyle bakanlar bunun kltr buhran yaratmak ve milli varlmzla ilikimizi kesmek amacyla yapldn dnyorlard.26 Konuyla ilgili grlerini dile getiren Timurta, meseleler ve zmlenemeyileri zerinde dururken dildeki buhrann ve bozulmann sebeplerini u ekilde sralamtr: 1- Sadeletirmenin ar zelletirme (tasfiyecilik) halini almas 2- lme inanmama. Akla ve sa duyuya dayanmama. 3- Milli kltre dmanlk. 4- Eski dil ve kltr yok sayp 50-60 yl iinde yeni bir dil ve kltr meydana getirileceine inanma. 5- Politik ve ideolojik maksatla hareket ederek dil meselesinin bir bilim ve milli kltr meselesi olarak ele alnmas gerekirken politika ve ideolojiyi n plana karmak.27 Tanzimattan bu yana srp gelen meselelerin halledilmemesinin; ele aln biimlerinin sulama, knama, karalama dzeyini aamamasndan kaynakland grne Emin zdemir de katlr. Dildeki gelime ve deimelerin ne dil d toplumsal nedenlere ne de dil ii etkenlere yaslandrlmamasn, meselelerin kiisel ve duygusal yaklamlarla ele alnmasn eletirir. Bu tutumun sebebini de aklc yollar kullanamay ve kendini yenileyemeyile ilgili grr.28 1977den geriye doru bir deerlendirme yapan ve 1932 sonrasn dilde devlet mdahalesinin balad dnem sayan T. Banguolu, uydurmacl Gne-dil teorisine balar, ondan ilham aldn ileri srer. Uydurmacln ortaya k sebebi olarak da; Uydurmaclk, tasfiyecilie bal olarak dilden karlan kelimelerin yerine yenilerinin konmas sz konusu olduunda ortaya kt der.29 Yabanc kkenli olmakla beraber halkn kullanmna girmi, halka benimsenmi kelimelerin sadeletirme ile alakas olmad gryle Timurta, Dil inklbnn temelinde mutlak bir tasfiye yapmak gayesi olmadn ifade eder. Dil inklbnn dili zletirmek ve sadeletirmek yoluna giderken yabanc gramer ekillerini kaidelerini atmay; Trkede karl bulunan yabanc kkenli kelimeleri kullanmamay ve terimleri Trkeletirmeyi esas aldn syler. Ona gre, bu gayenin dna kldnda dil inklbnn da dna klm olunuyordu.30 Buna karlk zletirme yanls olanlar, yenilemenin ihtiyalarn deimesi sonucu ortaya kan aa ayak uydurmann gerei olduu dncesindedir. Trkeletirme, zletirme konusu bir kltr ve eitim sorunu olarak deerlendirilir, kalknan bir lkenin, ada atlmlara katlan bir ulusun gl bir bilim ve kltr diline ulama sorunu olarak grlr.31

111

Dili zne dndrmek amacn ulusal bir grev olarak adlandran Trkeciler, bunu, dili yabanc dillerin boyunduruundan kurtarma hareketi olarak grrler. aa ayak uyduramayn ve geri kalmln temel nedeninin Trkeye srt dnte aranmas gerektiini belirtirler. zletirmeciler, Trke sz varl asndan incelendiinde hemen her dnemde tretmeye ba vurulduunun grleceini, yeni bulularn da sz tretmeyi gerektirdiini sylerler. Ancak bu durumun deil, sz treti yollar ve mevcut kelimelere baklarnn asl eletirilen taraflar olduunu gz ard ederler. Trkenin nemli meselelerinden biri de terim konusudur. Bilim dallarnn, sanat ve meslek kollarnn zel kelimeleri olarak tanmlanan terimler, Trkenin bilim dili olma mcadelesi ile e zamanl bir meseledir. Arapay bilim dili, Farsay edebi dil olarak benimseyen Trkler, bu dillerde eitli bilim ve sanat dallarnda tercme ve telif eserler vermilerdir. Bu yolla Arapa terimler yan sra pek ok kelime de dilde yerini buluyordu. Tanzimatla Bat medeniyet dairesine gei, beraberinde Bat dillerinde terimleri getirir. Cumhuriyet dneminde terim meselesi, Trke terim yapma dncesi ile nem kazanr. TDK, Eitim Bakanlnn da destei ile yeni terim tretme ve mevcut terimleri Trkeletirme yolunda almalar yapar. Ancak sonraki yllarda bu almalara devam edilemez. Dou kkenli terimlerin yerine yenilerinin getirilememesi, bilim adamlarnn kendi bildikleri dilin terimlerini kullanmaya devam etmeleri, Batnn bilim ve teknik alandaki hzl gelimesine ayak uyduramamak, ayn hzla terim retememek almalar engellemitir. 1970li yllarda terim almalar yeniden arlk kazanr. TDKnn kurduu kiilik bir komisyon almalar yapar. Tretilen yeni terimler, Trk Dili dergisinde yaymlanr. Ancak bunlarn ou tutulmaz. Tretmeyi uydurmaclk saymann yaygnlamas, yeni kelimelerin Trke yap ve anlam zelliklerine uymayanlarnn tepki grmesi de bunda etkili olur. Trkenin bugn de hl halledilememi meselelerden biri de imla meselesidir. Balangta Arap alfabesinin Trkeyi ifade edemedii gerekesi ile zellikle de matbaann girmesiyle imla meselesi dile getirilir. Latin alfabesini kabul edite de imla meselesinin halli amac vardr. zellikle yabanc dillerden gelen Trke imlaya aykr syleyiler (spor, batl, kamil gibi kelimeler) ve bu syleyii salamak iin kullanlacak iaretler, bunlarn yazya geirilmesi, birleik kelimelerin yazm, imla klavuzunun eksiklii bu bahiste tartlan konulardr. 1983e kadar 18 kere baslan ilk TDKnn kard imla klavuzu yerine 1985te yeni TDK tarafndan yeni bir klavuz kartlr. Ancak hazrlaycs Prof. Hasan Erenin de zerinde ittifaka varlamayaca kanaatini tad bu klavuz da olumsuz eletiriler alr. 26 Eyll 1989 tarihli Cumhuriyet gazetesinde . Asm Aksoy yeni Dil Kurumunu eletirir. Ele ald konu 1988de ikinci basks yaplan imla klavuzudur. Klavuzda ve szlkte yer alan birleik kelimeleri ayr, nispet ilerini uzatma iareti ile belirtme gayretlerinin bir sonu vermeyeceini syler.32

112

12 Temmuz 1932de Trk Dili Tetkik Cemiyeti adyla kurulan ve 1936da Trk Dil Kurumu adyla hizmete devam eden kurulu, ok Partili Dnem sonrasnda srekli eletirilere maruz kalmtr. Bu eletiriler; Atatrkn izdii yoldan kt, zletirmecilikte arya gittii, tasfiyecilie yenildii, yabanc ideolojilerin etkisiyle milli btnl ykc grnm kazand, konumunun deitirilmesi gerektii yolunda idi. Devrin Babakan Nihat Erim, 1971 Dil Bayram mnasebetiyle yapt konumada TDKy ve almalarn ver. Bunun zerine bir deerlendirme yapan Timurta da, TDKnn son on be ylda amac dna ktn ve grevini yapmadn syler. Ona gre: Dil Kurumu kurulduu sralarda Ziya Gkalp, mer Seyfettin ve Ali Canipin balatp devam ettirdikleri yeni dil, milli edebiyat ve Trklk akmlar sonunda yetien edebiyatlarn gayretiyle yeni bir edebi dil meydana gelmi, konuma dili ile yaz dili birlemi dil yeter derecede sadelemiti. Bundan sonra yaplmas gereken bu sadelemeyi geniletmek, dili ilmi yntemlerle incelemek, Bat dillerinden gelen kelimelere dilin bnyesine uygun karlklar bulmakken bu yaplmamtr.33 TDK uydurmaclk bahsinde Trk Dil Kurumunun ii gc kelime uydurup para almaktr ifadeleriyle sulanrken bir yetkili; Trk Dil Kurumu sylenildii gibi szck veya kelime uyduran bir kurum deildir. Ne ki Trkenin zlemesi, gelimesi ve zenginlemesi iin yeni terimlere yeni szcklere gereksinim var diyerek cevap veriyordu.34 Dil Kurumu yetkililerince tutucu olarak nitelenen kar gr sahiplerinin devaml ayakta tuttuklar bir dnce, Atatrkn de asl arzusunun bu olduu iddiasyla bir akademinin kurulmas gerei idi. Atatrkn TTK ve TDKy gelecekte birer ilim messesesi olarak grmeyi arzu ettiini ifadeyle bir Dil Akademisi kurulmas dncesini iliyorlard.35 Ancak bu gr benimsemeyenler, yararl olacana inansayd bylesi baml bir akademiyi onun da zamannda kurabileceini sylyorlard.36 1980 yl, devlet ve millet hayatnda yeni bir askeri harekatn gndeme geldii yldr. 12 Eyll harekat ile sindirilen anarinin dildeki etkisinin de ortadan kaldrlaca dnlmekteydi. Bu dnemde Dil Kurumuna ynelik eletiriler artm, bir akademi kurulmas dncesi arlk kazanmt. Anayasa taslanda TDK ve TTK kurulmas dnlen Trk Bilimler Akademisi iine alnmak istenir. Bunun temel gerekeleri: TDKnn bir akademi iinde yer almasyla yllardr sre gelen iki zt gr arasndaki atmann sona erecei, bylece Trk dilinin bu kargaa ortam iinden karlaca, Trk dilinin zenginletirilmesinin salanaca, kaynaklarn bilimsel almalarla deerlendirilmesine ortam hazrlanabilecei yolunda idi. Konu basnda uzun sre tartlr. Kurulacak bir akademinin sorunlar ne lde

zmleyebilecei, uydurmaclk karsnda tutumunun ne olaca; burada kimlerin, hangi artlarla grev alabilecei zerinde yorumlar yaplr, neriler getirilir.

113

Nihayet, 1982 Anayasasnn 134. maddesi; Atatrk dnceyi, Atatrk ilke ve inklplarn, Trk kltrn, Trk tarihini ve Trk dilini bilimsel yoldan aratrmak ve yaymak ve yaynlar yapmak amacyla; Atatrkn manev himayelerinde, Cumhurbakannn gzetim ve desteinde, Babakanla bal, Atatrk Aratrma Merkezi, Trk Dil Kurumu, Trk Tarih Kurumu ve Atatrk Kltr Merkezinden oluan, kamu tzel kiilie sahip Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu kurulur37 ifadesiyle deiiklii belirler. Yeni TDK, memnuniyet ve hayal krklklar arasnda kuruluunu tamamlar. Ancak, yeni eletirilerin de hedefi olur. Bamsz bir dernek olmaktan karld, bir nerme yeri deil, buyurma yeri halini ald, bu durumda verimli olamayaca ne srlr. Dil almalarnn brokratik bir anlayla srdrld yerde yararl olmayaca, bu durumda hibir ey yaplamayaca sylenir.38 12 Temmuz 1988e gelindiinde, eski TDKy devam ettirmek amacyla kurulan Dil Dernei ilk kurultayn toplar. Ocak 1982de kurulan Dil Dernei Trk Dili Dergisi adyla eski Trk Dili dergisinin devam olduunu belirten bir dergi ile yayn hayatna girer. 1983 Anayasas ile gidilen deiiklik de tartmalar durdurmamtr. Bu deiiklikle, sadece taraflara farkl grevler yklenmi taraflarn durduu yer deimitir. Dil meselelerine yaklam ve dorudan dilin geliimi zerindeki etkileri sebebiyle eletirilere maruz kalan kurumlardan biri de TRTdir. zellikle yayn alannn geniledii 70li yllar itibaryla TRT, 90l yllardan sonra da zel radyo ve televizyon kanallar tutumlar sebebiyle sk sk eletirilir. Geni halk kitlelerine hitap eden, devlete ait bir kurum olmas sebebiyle 12 Eyll ncesi dnemde TRTye yneltilen eletirilerin ou TDKnn politikasn yayd ve devam ettirdii eklindeydi. Tarafsz bir kurum olarak almas gerekirken, aksine, siyas ideolojilerin etkisinde kald, dil konusunda yaklamnn da bu yolda olduu iddia ediliyordu. Bu tavrn dile yaklamndaki amac, kltr programlaryla topluma sunmaya alt idelolojik ieriin dilini yaygnlatrmak olarak grlyordu. Dilde anari boyutuna varan karmaann sebepleri arasnda TRT, etkili bir unsur saylmaktayd. On yl akn bir zamandan beri televizyonun devreye girmesiyle dilimiz, kendini baltalayan yeni bir unsurun tahribine maruz kalmaa balamtr. Trkenin knhne birazck vakf olanlarn mahade ettikleri zere, bugn TRTdeki spikerler ve eitli mevzularda konuan dier kimseler, ifade bakmndan ok yetersizdirler. Bunlar, yalnz uydurma kelimelerle iktifa etmeyip, ipe sapa gelmez acayip cmlelerle Trkeyi bir kabile lisan haline sokmaktadrlar.39 eklindeki ifadeler bu gr savunuyordu. Yayn politikasndan yaynlarnda kulland dile kadar her eyiyle olumsuz eletiriler alan TRTde, belki de bu eletirilerin younluunun da etkisiyle basna da yansyan dil yasaklamalar

114

yaanr. 1973, 1975, 1980 yllarna rastlayan bu yasaklamalarda daha ok, TRTdeki yapmc ve grevliler uyarlrlar. Uydurma ve halkn anlamayaca dili kullanma konusunda dikkatleri ekilir. 1985 ylndaki yasaklama, basnda derin tepki grr. Devrin TRT genel mdr; Trkenin yapsna ve ileyiine ters dt, standart Trke dzeyine ulamad gerekesiyle 205 kelimenin TRT programlarnda kullanlmasn yasaklad. Yasaklanan kelimeler arasnda an, at, bellek, bam, deneysel, dzelti, yapt, yant, yapay, yazman, ulus, uluslararas gibi bugn bir ksm kullanlan kelimeler de vard. TRTnin bu tutumu banda Osmanlcaya zen olarak deerlendiriliyor, zorlama ve gericilik kabul ediliyordu. Siyas partiler nezdinde de knanan bu tavr, laiklik kart diye adlandrlyordu.40 Bugn TRT ve yeni alan kanallarla TV, kamuoyunu en fazla megul eden konulardan biridir. Televizyonlara ynelik eletiriler yanl kullanmlarn, eviri yanllarnn, ifade bozukluklarnn yerlemesine zemin hazrladklar eklindedir. Reklam programlarnn diliyle gelen, ou mecaz anlatm amal, ancak Trke anlatma aykr syleiler nlenemez bir biimde yerlemektedir. Argonun da dnda yeni bir eviri dil modas ba gstermekte, zellikle genler kendi dilleriyle dnemez hale gelmektedir. Yabanc kelime ve kavramlarn tutulmasnda Televizyonlar etkili olmaktadr. Bu gn zel kanallar iinde hemen tamamnn Trke olmayan adlar tamas dikkat ekmektedir.41 Trkenin ana dil olarak retilmesi ve ana dil bilincinin oluturulmas meselesi dil hareketlerine kaynaklk eden ve dil tartmalarnda da geni yer tutan bir konudur. Beir G tarihimizde ana dil retimini devrede inceler. 1- Medreselerin kuruluundan Tanzimata kadar, 2- Tanzimat ve Merutiyet a, 3- Cumhuriyet a. Medreselerde eitim nce Arapa ile olmakla birlikte XV. yy.dan sonra Trke ile eitime nem verilmitir. III. Selim Dneminde de Rtiyelerin eitim programlarnda ana dile byk lde nem verilir. Tanzimat Dneminde ana dili dersleri ierik ynnden bilgi ve becerileri kuatacak ekildedir. Bu ierik, Cumhuriyetle birlikte programlar, amalar ve olas etkinlikler ynnden ayrntlaryla belirlenir. Ana dili snrlar, z Trkecilikle ifade olunarak ortaya konur42 der. Cumhuriyet dneminde Arap alfabesinden Latin alfabesine geite okur yazarlk orann arttrma amac, dil meselesinin eitimle yakn ilikisine dair dikkati ortaya koyar. zellikle Trke gramer yazma, szlk hazrlama almalarna nem verilmesinin sebepleri arasnda Trkenin retilmesinde kolaylk salama amac da vard.

115

70li yllar itibaryla eitim programlar, telaffuz ve imla problemlerinin halledilmemesi, yabanc dil retimi ve yabanc dile eitimin sonular zerinde durulmutur. rencilerin byk ounluunun dnce, duygu ve hayallerini derli toplu bir biimde dile getirememeleri, ana dillerini doru ve yanlsz kullanamamalar nemli bir sorun olarak grlr. Austos 1986da devrin SYM bakannn niversite snav sonucuna bal deerlendirmesi basna yansr. 1986 SYM snavnda adaylara 38 Trke sorusu sorulmu, 17sine doru cevap alnmtr. Ana dil ortalamasnn %50nin altnda puanland bu snavlarda, Trke testlerinde sfr alan adaylar vardr. Bu durum, retmenlerin yetersizlii snflarn kalabalkl, eitim ara gerecinin eksiklii ders programnn snava ynelik olmay ile aklanr. Eitimin iinde bulunduu ksr dngden kurtarlmas istenir.43 Ana dil eitiminde grlen aksaklklar gidermek zere 12 Eyllle gerekletirilen deiikliklerle gelen YK yasas ile niversitelere konan Trk dili derslerinin de asl amac gerekletiremedii gzlenir. Bu dersler, belki ilk ve orta retimden kalan eksiklikleri bir derece gidermi, ancak pratik fayda salayamamtr. En ok ikayet edilen konulardan biri, niversite mezunlarnn dileke yazmak ya da telgraf ekmek gibi basit ihtiyalarn dahi giderememeleridir. Ana dil bilinci uyandracak iyi bir eitim verilmemesi yannda yabanc dil eitimi ve yabanc dille eitim sorunu da 90l yllara girilirken nemli bir tartma konusu olarak gndemde yerini alr. Yabanc dil eitiminin kendi iindeki problemleri zorluklar bir yana -ki bunlardan biri ana dilin renilmi olmas gereidir- ana dil eitimine etkileri tartma konusu olur. Yabanc dil eitimini zorunlu, gerekli, adalama ve kltrel etkileimin arac sayarak olumlu yaklaanlar, bu dorultuda zmler getirenler vardr. Yabanc dil retiminin gereklilii pek ok gr sahibince kabul edilir ve meselenin snrlar yabanc dil retim metotlar zerinde dnmek ve tartmak olarak belirlenir. Ancak Trke asndan sorun, yabanc dilin programdaki herhangi bir ders olmaktan kp ders dili olmaya ynelmesidir.44 90l yllarda ilelere kadar yaylan yabanc dille eitim retim yapan Anadolu Liseleri ve zel okullar, ocuklarn sadece yabanc dil renmesi iin bu okullara gnderen veliler, eletirilerden payn alr. Pek ok niversitenin ngilizce hazrlk eitimine balamas, niversitelerde akademisyenlerin zellikle ngilizce engeliyle zaman ve emek kaybna mecbur braklmalar dikkat eker. Btn bunlarn olumlu sonu vermemesine, kendi ana dilini tam anlamyla bilmeyen insanlarn bir yabanc dili dertlerini anlatacak dzeyde bile renememelerine ramen uygulamada srar edilir. Cumhuriyet dnemi boyunca daima olumsuz eletirilere maruz kalan medrese eitiminin Arapa yaplmasn aratmayacak ve belki ondan daha baarsz olduu gzlenen bu uygulamadan tm uyarlara ramen vazgeilmemektedir. Yabanc dil retme ile yabanc dille retim arasndaki ince izgi, Yabanc dille retim ihanettir45 eklindeki uyarlara ramen gz ard edilmektedir. 1990l yllara gelindiinde Trkenin karsnda Sovyetler Birliinin dalmasyla gn yzne kan Trk Cumhuriyetleri ve ortak bir iletiim dili kurmak, bunun iin ortak bir alfabe belirlemek sorunu ortaya kmtr. Konu, kongre ve sempozyumlarda tartlm, zm yollar aranm, neriler

116

getirilmi, ilk elde Kltr Bakanl tarafndan Karlatrmal Trk Leheleri Szl hazrlanmtr. Trk Cumhuriyetlerinde konuulan Trke ile Trkiye Trkesi arasnda bir takm ses ve ekil ayrlklarnn yan sra ortak kelimelerin anlam deerleri arasnda da farkllklar vardr. Bunlarn her biri zerlerinde mukayeseli ve etrafl almalar yaplmasn gerektirmektedir. Bu anlamda akademik dzeyde almalar devam etmektedir. Bugn Trke, 19.yy.n balarndan bugne hararetli tartmalara konu olmaktadr. phesiz dilin gndemi bu denli megul etmesi dil bilincini ayakta tutmak asndan memnuniyet vericidir. Belki dilin canl kalmas da bu yolla mmkn oluyor, o da Trk insanyla yolculuuna devam edebiliyordur. Ancak Trk Dili hareketleri ve etrafnda gelien tartmalarn ou zaman bilimsellikten uzak, dilin doasn zorlayan bir yannn olmas, n yargl ve duygusal, ideolojik erevede ele alnmalar ne yazk ki; Trke iin olumsuz sonular dourmaktadr. Dili sadeletirme hareketi, dildeki Dou kkenli kelimelerin dilden ayklanmasn hzlandrmtr. Ancak Batllama eilimi ile balayan Bat kaynakl kelime ve terimlerin ok daha hzl biimde giriini engelleyememitir. letiimin, bilim ve teknik alandaki gelimelerin hzna ayak uyduramayan ve belki de maalesef milli duyarllklarn anlaml biimde ve kitle halinde ne karamayan Trkiye Trkleri, Batl kelimeleri iml kargaasn had safhaya karacak biimde gnlk hayatna sokmaktadr. Latin alfabesi greceli olarak, ama temelde eitim seferberlii sebebiyle renilmi, yerlemitir. Trk dnyas ile ortak bir alfabe oluturma gayreti henz kesin bir sonu verememiken Batda kullanlan Q, X, W harflerinin Trk alfabesine ihtiya gerekesiyle alnmas meselesi gndeme sokulmaktadr. Gereke aktr: Bat dillerinden gelen kelimeleri aslna uygun yazmak. nternette iletiimi kolaylatrmak. Burada gz ard edilen eyler vardr. Bu harflere dair her trl yorum ve tartma, 1928 ylnda alfabe oluturulurken zaten yaplmtr.46 Unutulmamas gereken bu harflerin kullanldklar dillerde bir sese karlk gelmeleri ve bu sesin Trk haneresine uygun olup olmaddr. Trk alfabesi, Trkeyi ifade etmek iin kendine yeterli bir alfabedir. Dildeki sesleri ise tam anlamyla karlayacak bir alfabe oluturmak ne gerekli ne de mmkndr. Alfabe gelitirilirken hem Trk Cumhuriyetleri ile ortak alfabe projesi gz nnde tutulmal hem de sz konusu ilavelerin dile ve dil retimine getirecekleri zerinde dikkatle durulmaldr. 1999 ylnda Trk Dil Kurumunun 1960-70-80 yllarndaki zihniyetle ve yalnzca kurumun dnda kalma duygusuyla tartldn gzlemek de krk yla varan bir srete deien bir ey olmadn grmek bakmndan dndrcdr.47 Yabanc dille eitim meselesi medrese eitimini aratacak boyuta varmak zereyken Mustafa Kemalin lkesini, yksek istikllinin korumasn bilen Trk milleti dilini de yabanc diller

117

boyunduruundan kurtarmasn bilecektir szn bir kere daha hatrlamamak neredeyse imkansz grnmektedir. 78 yllk Cumhuriyetin bu gnnde Trk insan, iyi niyetlerle ve cesaretle klan bir yolda Trkenin ve milli hassasiyetlerin geldii nokta bakmndan ciddi ciddi dnmek zorundad 1 2 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, TTK yay., Ankara 1993, s. 7. E. Abdullah Tansel, Trkenin Sadeletirilmesi ve Tasfiyesi, Trkiyat Enstits IV:

Milletleraras Trkoloji Kongresi Bildirileri, 20-25 Eyll 1982. 3 4 2, s. 53. 5 789. 6 49-50. 7 Sadri M. Arsal, Trk Dili in, Trk Ocaklar ilim ve sanat ner., 1930, Zeynep Korkmaz, Kamile mer, Trkiyede Dil Planlamas: Dil Devrimi, Kltr Bakanl yay., Ankara 1998, s. Zeynep Korkmaz, Trk Dili zerine Aratrmalar, Birinci Cilt, TDK yay., Ankara 1995, s. Doan Aksan, Her Ynyle Dil-III, Ankara 1990, s. 47. Mustafa zkan, Lisanmz ve nsanmz, Kubbealt Akademi Mecmuas, Nisan 1998, S.

a.g.e., s. 733. 8 9 10 Zeynep Korkmaz, a.g.e., s. 727. Zeynep Korkmaz, Atatrk ve Trk Dili-BELGELER, TDK yay., Ankara 1992, s. 6. Agah Srr Levent, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Safhalar, TTK Basm Evi, Ankara

1949, s. 163. 11 12 13 14 15 16 Agah Srr Levent, a.g.e., s. 374, 393. Bernard LEWIS, Modern Trkiyenin Douu, TTK Basm Evi, Ankara 1993, s. 276; 428. Agah Srr Levent, a.g.e., s. 379-380. Zeynep Korkmaz, Trk Dili zerine Aratrmalar, Birinci Cilt, Ankara 1995, s. 734. Agah Srr Levent, a.g.e., s. 393. Zeynep Korkmaz, a.g.e, s. 734-735.

118

17

. Necmi Dilmen, Trk Tarih Tezinde Gne-Dil Teorisinin Yeri ve Deeri, II. Trk Tarih

Kongresi Tutanaklar, 20-25 Eyll 1937, TTK yay., stanbul 1943, s. 85. 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 Zeynep Korkmaz, a.g.e, s. 780. Agah Srr Levent, a.g.e., s. 394. Zeynep Korkmaz, a.g.e, s. 781. Agah Srr Levent, a.g.e., s. 400. Zeynep Korkmaz, a.g.e., s. 803. Agah Srr Levent, a.g.e., s. 405. Bernard Lewis, a.g.e., s. 430. Ahmet Kabakl, Bataki Belalar, Tercman, 16. 02. 1970. Ergn Gze, Bunlarda Kelime mi? Tercman, 28. 8. 1970. Faruk K. Timurta, Trkenin Bozulmas, Trk Edebiyat stanbul 1980 s. 80, s. 7. Emin zdemir, Trk Dili Dergisinde Dil Tartmalar, Trk Dili, 1981, s. 198. Tahsin Banguolu, Dil Bahisleri, Kubbealt Neriyat, stanbul 1987, s. 295. Faruk K. Timurta, Dil Bayram m Matem mi?, Tercman, 28. 8. 1970. Vehbi Bilgin, Bilim-Teknik Dnyasndan, Cumhuriyet, 10. 3. 1985. A. Mevhibe Coar, Dil Tartmalar I, Akademik Yorum, Gz 1992, s. 5-6. Faruk K. Timurta, Dil Bayram ve Kutlamas, Tercman, 8. 10. 1971. erafettin Turan, Dil Kurumunun levi, Trk Dili, Temmuz 1982, C. 45, s. 3. 1937 yl TBMM a konumas; Dil ve Tarih kurumlarn az zaman iinde Mill

Akademiler haline dnmesini isteyerek, Trk dili almalarnn kurum iinde de bilimsel rayna oturtulmas gereine iaret etmitir. (Zeynep Korkmaz, Atatrk ve Trk Dili-BELGELER, Ankara 1992 s. 241-242). 36 37 Cahit Klebi, Dil Kurumuna Kylr m?, Trk Dili, ubat 1982, C. 44. 1982 Anayasas, s. 34, 6-134.

119

38 39 40 41 42

Cumhuriyet, 14 Mart 1985. Orhan F. Kprl, Dilde Anari, Trk Edebiyat, Austos 1981. Cumhuriyet, 13-14-18 Ocak 1985. A. Mevhibe Coar, Dil TartmalarII, Akademik Yorum, K 1993, s. 2, s. 34-36. Beir G, Ana Dili Olarak Trkenin retimine Tarihsel Bir Bak, TDAY-

BELLETEN, 1970, s. 123-153. 43 44 45 46 Prof. Dr. Altan Gnalpn beyan, Milliyet, 1 Austos 1986. Onur B. Kula, Yabanc dil retimi, Cumhuriyet, 19. 10. 1989. Prof. Dr. Oktay Sinanolu ve Trke, Haz. M. Turgay Tfekiolu (Tarihsiz), s. 285. Bkz. Zeynep Korkmaz, Atatrk ve Trk Dili-2 Atatrk Devri Yazarlarnn Trk Diliyle lgili

Grleri, TDK yay., Ankara 1997, s. 30-40, 41-44 vd. 47 Bkz. A. Bican Ercilasun, Trk Dil Kurumu ve Dil Konusunda Tartmalar, Trk Dili, Nisan

1999, s. 568, s. 259-268. AKSAN, Doan; Her Ynyle Dil-III, Ankara 1990. BANGUOLU, Tahsin; Dil Bahisleri, Kubbealt neriyat, stanbul 1987. BLGN, Vehbi; Bilim-Teknik Dnyasndan, Cumhuriyet, 10. 3. 1985. COAR, A. Mevhibe; Dil Tartmalar-I-II, Akademik Yorum, Gz 1992-K 1993. Cumhuriyet, 13-14-18 Ocak 1985; 14 Mart 1985. DLMEN, brahim N; Trk Tarih Tezinde Gne-Dil Teorisinin Yeri ve Deeri, II. Trk Tarih Kongresi Tutanaklar, TTK yay., st. 1943. ERCLASUN, A. Bican; Trk Dil Kurumu ve Dil Konusunda Tartmalar, Trk Dili, Nisan 1999, s. 568. G, Beir; Ana Dili Olarak Trkenin retimine Tarihsel Bir Bak TDAY-Belleten 1970, s. 123-153. GZE, Ergun.; Bunlar da Kelime mi?, Tercman, 28. 8. 1970. KABAKLI, Ahmet.; Bataki Belalar, Tercman, 16. 02. 1970.

120

KORKMAZ, Zeynep.; Atatrk ve Trk Dili Belgeler, TDK yay., Ankara 1992. KORKMAZ, Zeynep; Atatrk ve Trk Dili-2 Atatrk Devri Yazarlarnn Trk Diliyle lgili Grleri, TDK yay., Ankara 1997, KORKMAZ. Zeynep; Trk Dili zerine Aratrmalar, I. Cilt, TDK yay., Ankara 1995. KPRL, Orhan F; Dilde Anari, Trk Edebiyat, Austos 1981. LEVENT, Agah Srr; Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Safhalar, TTK Basm Evi, Ankara 1949. LEWIS, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, TTK yay., Ankara 1993. ZDEMR, Emin.; Trk Dili Dergisinde Dil Tartmalar, Trk Dili, 1981. ZKAN, Mustafa; Lisanmz ve nsanmz, Kubbealt Akademi Mecmuas, Nisan 1998. TMURTA, Faruk K. Dil Bayram m Matem mi?, Tercman, 28. 8. 1970. TMURTA, Faruk K; Dil Bayram ve Kutlamas, Tercman, 8. 10. 1971. TMURTA, Faruk K.; Trkenin Bozulmas, Trk Edebiyat, stanbul 1980, s. 80. TURAN, erafettin; Dil Kurumunun levi, Trk Dili, Temmuz 1982, C. 45.

121

Trkenin Sz Varlnda Yabanclama / Prof. Dr. Hamza Zlfikar [s.74-79]


Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Trk dili, tarih boyunca iliki kurduu lkelerin dillerinden kelimeler alm, o dillere kelimeler vermitir. Kelime al veriindeki iliki, komu lkeler arasnda olduu gibi uzak lkeler arasnda da kurulmutur. Bu al veri, ayn snrlar iinde de cereyan etmitir. Seluklu ve Osmanl imparatorluklar snrlar iinde bulunan millet ve topluluklarn dillerinden alnan, kelimelerin pek ou bugn bile gnlk dilimizde yaamaktadr. Liman, snr, krfez, marul Yunanca (Rumca); soba, varo Macarca, ete Bulgarcadr. Tarih srasna gre konuyu ele alacak olursak, nceleri inceden daha sonra Sanskriteden, Sodcadan, Farsadan, Arapadan kelime ve terim alnmtr. n Asyaya, Anadoluya gelindikten sonra Yunancadan (Rumcadan), Ermeniceden, talyancadan, Franszcadan ve son olarak da ngilizceden alnan kelime says kmsenmeyecek kadar oktur. Daha az sayda kelime alm ise, Macarca, Bulgarca, Rusa, ve Arnavutadan yaplmtr. Bir meden yapdan bir baka meden yapya gei, bir din inan terk edilip bir baka dini kabul etme, siyas tercihler, ticar balar, asker alandaki gelimeler, retilen birtakm yeni mal ve hizmetler, eitli sosyal ilikiler, kelime al veriinde etkili olmutur. Yabanc dillerden evrilen kanunnameler, seyahatnameler, szlkler eitli bilim dallar ve sanat kollaryla ilgili kitaplar aracl ile de ynla yabanc kelime ve terim Trkeye gemitir. Dilimiz yalnzca kelime almakla kalmam dou ve Bat dillerinden ek de almtr. nceleri yabanc kkenli kelime iinde Trkeye geen eklerden zamanla bamsz olarak da yararlanlmtr. rnek olarak harekat, mevzuat, iktisadiyat rneklerindeki Arapa kkenli -at okluk eki zamanla gidiat, varidat gibi Trke kkenli kelimelere de getirilmitir. Ayn durum Farsadan alnan kelimelerde de grlr. Farsa kkenli namdar, payidar, perdedar rneklerindeki -dar eki emekter, bayraktar, sancaktar rneklerinde grld gibi Trke kkenli kelimelere de eklenmitir. Bu tr Farsa ekler manidar, minnettar, tahsildar rneklerinde grld gibi Arapa kkenli kelimelere de getirilmitir. Ancak bunlarn daha nce Farsada olutuu ve bu biimleriyle Trkeye getii de gzden uzak tutulmamaldr. Arapa soyut isimler yapan -iyet eki iin aidiyet ciddiyet, cinsiyet rneklerini, zarf yapan -en eki iin atfen, esasen, fikren, takriben rneklerini, sfat yapan- nispet eki iin vatan, ticar, ilm rneklerini gsterebiliriz. Alnan bu tr ekler ayn zamanda isim, sfat ve zarf grevlerini yerine getirmek amacyla kullanlm, bylece dilimiz, dolayl olarak Arapann gramer kurallarndan da etkilenmitir. Farsadan alnm eklerin says ise, ok daha fazladr. Zarf yapan -ane eki iin cahilane, dostane, airane, sfat yapan -kr eki iin cefakr, gnahkr, itaatkr, yer isimleri yapan -gh eki iin namazgh, ikametgh, ziyaretgh rneklerini gsterebiliriz. Yer bildiren -istan eki glistan, kabristan

122

gibi rnekler yannda Lehistan, Hrvatistan, Bulgaristan gibi kelimelere de getirilmi ve o yllarda lke topraklar bu ekle adlandrlmtr. Farsadan alnan hane kelimesini yazhane rneinde olduu gibi Trke kelimelere telgrafhane rneinde olduu gibi Franszca szlere bile getirildiini syleyebiliriz. Benzeri bir durumu da Bat dillerinden Trkeye geen kelimelerde grmekteyiz. Franszcada ve ngilizcede sfat yapmaya yarayan ve yaygn bir ek olan -ik eki birok Bat kkenli kelime ile birlikte Trkeye gemitir. Aroma yannda aromatik, ansiklopedi yannda ansiklopedik, arkeoloji yannda arkeolojik rneklerini verebiliriz. Dilimize son yllarda geen medya kelimesin sfat olan medyatik szn de bunlara canl bir rnek olarak ekleyebiliriz. Ancak bu tr Batdan geen eklerin yukarda olduu gibi Trke kklere getirilmesi, ykamatik gibi son yllarda tretilen birka rnek dnda pek grlmez. Bugn Bat kkenli kelimeler araclyla Trkeye geen ekleri bir araya getirecek olursak, bunlar n ve son ekler olarak byk bir yekn tutar. Diktatr, animatr, prodktr kelimelerindeki -r (-eur) eki, anarit, feminist, finalist rneklerindeki -ist (-iste), ambalaj, avantaj, averaj rneklerindeki -aj (-age) eki, ajitasyon, aksiyon, aplikasyon rneklerindeki syon (-tion) ekini son eklere rnek olarak verebiliriz. Normal, anormal, politik apolitik, metal ametal gibi rneklerde grld gibi kelimeler hem n ekli hem de n eksiz biimleriyle Trkeye gemilerdir. Bu genel deerlendirmeden sonra imdi tarih srasn takip ederek Trkenin sz varlndaki yabanclama srecini ele alalm. inceden alnan ilk rnekleri Kktrk (Gktrk) Antlarnda ve Uygur metinlerinde grmekteyiz. Kktrkeye giren az sayda kelime daha ok yer, ahs veya unvan addr. Budizm ve Manihaizm dinlerini kabul eden Uygurlarn dilinde ince, Sanskrite ve Sodca kelimelere rastlanr. Bu kelimeler daha ok din, ticar veya kltrel kelimelerdir. Ahmet Caferolunun Eski Uygur Szl adl eserinde (Enderun yaynlar stanbul 1993), 40 kadar ince, 174 Sanskrite ve 9 Sodca kelime bulunmaktadr. inceden Uygurcaya evrilen Kalyanamkara ve Papamkara adl eski bir hikyede prenses anlamnda kunuy, zincir anlamnda sua kelimeleri ince, kymetli maden anlamndaki intemeni Sanskrite, teselli, t anlamndaki humaru kelimesi ise Sodcadr. Gnmze gelen ince kelimeler iin ay, mant ve inci rneklerini verebiliriz. ehir anlamnda kent, cehennem anlamnda tamu, cennet anlamnda utmah gibi kelimeler ise bugne kadar gelen Sodcadan kalma szlerdir. slmiyetten nce Trk sz varlnn yabanc kelimeler asndan bir istatistii karlacak olursa yabanc kkenli kelimelerin sklk oran %5i bulmaz. Trk dilinin sz varlnn yabanclamas asl slmiyetin ve Arap harflerinin kabulnden sonra balar, Dou kkenli yabanc kelime says XVI., XVII. ve XVIII. yzyllarda giderek artar. Ama hemen eklemek gerekir ki, bu dnemde says giderek artan Dou kkenli pek ok kelimenin reticileri Trklerdir. Kullandklar kk ve ekler dou dillerinin kk ve ekleridir.

123

Daha nce Mslman olmu komu Farslar aracl ile Trk diline giren Farsa kelimeler yannda pek ok da Arapa kelime Trkeye Farsa kanalya girmitir. slm baz kelimelerin Arapas deil, Farsas Trkler arasnda yaylmtr. slmn be artndan ikisini ifade eden savm, salat kelimeleri dorudan dilimize gememi, namaz ve oru olarak Farsalar Trkeye mal edilmitir. Kelimeiahadet terimi de Arapa deil, Farsa bir tamlama biimidir. lk slm eserlerimizden olan Kutadgu Bilig sz varl asndan deerlendirilecek olursa, bu eserde 2861 kelime bulunmakta, bunlarn 319u Arapa, 8li Farsa, 2461i ise Trke kkenlidir. X. yzyldan XVIII. yzyla kadar Dou dillerinden Trkeye giren kelimeler din, edeb ve ilm kelimelerdir. XVIII. yzyl birtakm yeni kavramlara karlklar bulma adr. XVIII. ve XIX. yzylda Osmanllarn Arapa ve Farsa kk ve eklere dayandrlarak trettikleri pek ok kelime vardr ki, bunlar eniyet, mefkure, merutiyet rneklerinde olduu gibi kken olarak yabanc olmakla birlikte Farslarn ve Araplarn yabanc szlerdir. Dildeki yabanclama asndan meseleye baktmzda XVII. yzyldaki gelimeler ilgi ekicidir. Bu yzylda birok airimizin deiik bir ifade elde etmek zere btn gleriyle eski lugatleri kartrdn, Arapadan ve Farsadan yeni alntlar yaptn grmekteyiz. Dilde yldz, gne, ay, ba, dudak, gz, yanak gibi kelimeler varken necm, hurit, mah, veya kamer, ser, leb, em veya ayn, ruh gibi kelimeleri tercih ettikleri grlmektedir. Farsa tamlama kuralna gre kurulmu mah- nev, cem-i mahmur, em-i siyah, leb-i handan, leb-i canan, ruh- dildar gibi yzlerce rnek de bu dnemde yaylmaya balamtr. Bat medeniyetindeki ekonomik, asker ve teknik gelimeleri XVII. yzyldan beri takip eden Trkler, bu medeniyetle ilgilenmeye balam, ncelikle Franszcadan tp, askerlik ve eitli sanat dallar ile ilgili olarak eitli kelimeler almaya balam, bazen de point de view = nokta-i nazar rneinde olduu gibi bunlara karlklar bulmulardr. Trkenin Dou dillerinden etkilenmesi XVIII. yzylda yavalamaya balamtr. Tanzimat Fermann yaymlayan Babakan Reit Paa,menafi-i halka yazlm fenne ve sanata ait kitaplarn herkesin anlayabilecei bir dilde olmasn ister. Tanzimat aydnlarndan inasi, Ahmet Cevdet Paa, Ahmet Vefik Paa, Ali Suavi, emsetin Sami, Necip Asm sade Trkeden yanadrlar. 1950li yllarda kurulan Encmen-i Dani bir yandan dilin anlalr bir yapya kavumasna alrken bir yandan da Arap harflerinin slhnn yollarn aramtr. Bu dnemde Ahmet Cevdet Paann Kavid-i Osmaniye adl eseri yaymlanm, Trkenin eitimi ve retimi zerinde ciddiyetle durulmaya balanm, okuma yazma orann ykseltmek ve bu arada Trkeyi daha kolay ifade etmek iin eitli fikirler gelitirilmitir. II. Merutiyetten sonra dil ve edebiyat alannda isim yapm ve Gen Kalemler dergisinin etrafnda toplanm olan mer Seyfettin, Ali Canip gibi Trk aydnlar ise, dili yabanc kurallardan, ve yabanc eklerden arndrmak zere yazlar yazmaya balam, daha sonra Ziya Gkalp, Trkln

124

Esaslar adl kitabnda Lisan Trklk adl bir blm yazarak iin teorisini ortaya koymaya almtr. 1900 ylnn banda Kamus-i Trk adl nl szln yaymlayan emsettin Saminin bu eserinde 29.000 civarnda kelime bulunmaktadr. Szle o yllarda kullanlmakta olan Bat kkenli kelimeler de alnm ve Arap harfli bu szlkte, Bat kkenli maddelerin karlarna Ltin harfleriyle orijinal biimleri de verilmitir. Adnda Trk sz bulunan emsettin Saminin Kamus- Trk adl eseriyle 1900l yllarn bandan itibaren Trke daha cidd olarak incelenmeye, aratrlmaya balanmtr. Trke kkenli kelimeleri yerletirmek, Osmanl Trkesinden kalan, kk olarak Arapa ve Farsaya dayanan kelimeleri tasfiye etmek zere balatlm olan almalar, l930lu yllara rastlar. Bilinli ve tekiltl olarak balatlm olan bu harekette zellikle terimlere arlk verilmitir. Bu terimlerin pek ouna bizzat Atatrk nezaret etmitir. Art (zayit), eksi (naks), toplam (cem), bl (taksim), arp (zarp, darp) gibi terimler onun eseridir. Trke kklere dayanan karlklar bulma ii l980 ylna kadar srmtr. 1950li yllarda da bu i bir komisyon aracl ile yrtlm ve Trk Dil Kurumunun yayn organ olan Trk Dili dergisinin saylarnda halka duyurulmaya balanmtr. Ayrca Trk Dil Kurumu bu yolda eitli yaynlar yapmtr. nceleri Trk Dili dergisinin eitli saylarnda listeler hlinde verdikleri karlklar daha sonra Sade Trke Klavuzu adyla kitap olarak yaymlam, bylece isteyenlerin kolayca yararlanabilecei bir kaynak ortaya koymulardr. Bu kitapk daha sonra geniletilerek zletirme Klavuzu ad altnda 1978 ylnda yeniden kartlmtr. Klavuzda ara sra Bat kkenli kelimelere de yer verildii grlmektedir. Bilim dallarna ve sanat kollarna ait yabanc kkenli kelimelerin karlklar bu klavuzda yer almam, o tr kelimeler ise, terim szlklerine braklmtr. Trk Dili dergisinin 1950li yllarnda yaymlanmaya balayan listeler, 1959 ylnn Mart ayna kadar devam etmi ve 22 liste tutmutur. Burada Osmanl Trkesinden kalan kelimelere nerilen karlklar iin u rnekleri verelim: Deer (kymet), yeterlik (kifaye), yazt (kitabe), al treni (resmikat), szlk (lgat), tapnak (mabet), yetenek (kabiliyet), basamak (kademe), nicelik (kemiyet), saygnlk (itibar), saymaca (itibar), gven (itimat), zen (itina), karlk (ivaz), bytmek (zam etmek), irenme (istikrah), gensoru (istizah) ortam (vasat) vb. Bu listelerde Dou kkenli bir kelimeye birden ok karln nerildii de grlmektedir. Kail olmak iin inanmak, kanmak, akl yatmak, gnl yatmak biimindeki karlklar sz konusu kelimenin Trkede anlam genilemesine uradn dolaysyla yan anlamlar kazandn gstermektedir. Bunu gibi igal etmek birleik fiili uratrmak, vakti olmak, tutmak, kaplamak, el altna almak fiilleriyle karlanmtr. nerilen karlklarn bazlar tutunmamtr. Deim (liyakat), z sayg (izzetinefis), kovumsamak (istiskal etmek), biem (slp), saylav (millet vekili), izdem (tema) sdenetir (termostat) erim (vade) vb

125

nerilen yk (hikye), yazn (edebiyat), yarg (hakim), izlence (program), dinlence (tatil), soyaac (ecere), toplu grme (panel), yant (cevap) gibi kelimeler ise toplumun bir kesimince benimsenmi dier kesimince benimsenmemi ekillerdir. Yabanc kkenli kelimelere karlklar bulurken bazen bir kelimeye karlk olarak iki neride bulunulmu ve bunlardan biri zamanla tutunmu, dieri tarihe karmtr. Bu duruma kanaat iin nerilmi olan kan, ve kan rneklerini verebiliriz. Bunlardan kan daha yaygn olarak kullanlmaktadr. Btn bu gelimeler dorultusunda 1945 ylndan 1980 ylna kadar olan durumu Trke Szlk yaynnda grmek, takip etmek mmkndr. 1945 ylnda Trk Dil Kurumunca yaymlanan Trke Szlkteki kelime says yalnzca 15.000dir. 1989 ylnda Trk Dil Kurumunca yaymlanan Trke Szlkte ise bu say 75.000 kelimeye kmtr. Buraya kadar ele aldmz blmde daha ok Trkenin dou dillerinden etkileniinin evrelerini ve rneklerini deerlendirdik. imdi de meselenin teki yzne yani Bat dillerinden etkileniine bakalm. Bat kkenli yabanc kelime ve terimlerin Trkeye fazlaca girmeye balad tarih XVII. yzyl olarak kabul edilir. Anadolunun fethinden (1071) sonra Batya gelen Trklerin sz hazinesinde birtakm deime ve gelimeler olmu, yerli halklarn dillerinden kelimeler almak veya onlara kelimeler vermek biiminde bir al veri ilikisi kurulmutur. Rumlardan alnan kelimeler yaz diline, genel dile mal edilirken, Ermeniceden alnan kelimeler ise, halk azlarnda kalmtr. Alnan bu tr yabanc kelimeler, daha ok ara gere adlardr. Trklerin denizcilikle tanmas, kylardan denizlere almas, bu yolla tamaclk ve ticaret yapmalar, uzak lkelere ticar ve asker seferler dzenlemeleri, birtakm yabanc kelimelerin dillerine girmesine sebep olmutur. Alnan bu tr kelimeler Cenevizlilerin, Venediklilerin konutuklar talyanca kkenli kelimelerdir. Trklerin eitli ilikiler iinde Rumcadan ve talyancadan aldklar kelimeler, Bat kkenli kelimelerin ilk safhasn oluturur. Anadolunun fethinden sonra yaklak 150 yl iinde blgede yazlm Trke eserler henz elimize gemedii iin Trkeye gemi Bat kkenli kelimeler hakknda o yllara ait bir deerlendirme yapmak mmkn deildir. Anadoluda yazlm ilk eserler olan Ahmet Fakinin Kitab- Mesacidi-erife adl eseri ile Mevlnann olu Sultan Veledin btidaname, Rebapname, ntihaname adl eserleri de bu konuda bize bir fikir vermez. nk bu eserler, daha ok din ve edeb nitelikte eserlerdir. Bu tr eserler, dnemin sz hazinesini tam olarak yanstmazlar. Bunlarda eitli ara gere adlarna, bitki ve hayvan adlarna, sosyal hayatn kavramlarn anlatan adlara rastlanmaz.

126

Bilindii gibi Anadolu Seluklu Devletinin resm dili Farsa idi. Trkenin resm bir dil olarak kabul edilii beylikler dnemine rastlar. Bu da XIV. ve XV. yzyllar kapsar. Bu sebeple Bat kkenli kelimeler asndan o dnem eserlerini gzden geirirken ilk rnekler olarak bugn gn na karlm baz eski eserler bulunmaktadr. Zafer nler tarafndan ilenip szl de ortaya konan Mntahab- ifa bunlardan biridir. Mntahab- ifa bir tp eseridir. Yazar Cellddin Hzr, 1417 ylnda lmtr. Dolaysyla eser 1400l yllarn ilk yarsnda yazlmtr denebilir. Teke sakal ukurudur, karn gemesine ve bagarsuklarda ba olmasna fayide eder, Rumca ana kstndus derler (99 a, Z. nler yayn s. 110.) rnek cmlesinde geen kstndus Rumca yani Yunanca bir bitki addr. Ayn eserde geen Yunanca kkenli fesleen, peksimet, frn (s. 111.) kelimelerini de rnek olarak verebiliriz. XVI. yzyl metinlerine dayal olarak ki Osmanlca Metinden Derlenmi Anatomi ve Fizyoloji Terimleri adl makaleyi yazan Esin Kahyann derledii terimler iinde Bat kkenli u szler bulunmaktadr: anevrisma, diyabitis, epidermide flegmoni, fosfato, kataratta, konglumerate, mukoine, pangreatis, prostate. (Bilim Kltr ve retim Dili Olarak Trke s. 233.) rneklerden de anlald gibi Bat kkenli kelimelerin geli yollarndan biri eitli bilim dallar aracl ile olmutur. stanbul fethi ve Trklerin Avrupaya ayak basmalar, Karadeniz kylarna yaylmalar, Ege adalarna ulamalar onlarn hayat tarzlarn deitirmi ve onlar yeni meslek ve sanatlarla uramak durumuna getirmitir. Tantklar kltrlerin terimleri ve kullandklar aralarn adlar, alnt kelimelerin orann ykseltmitir. Galatada yerlemi bulunan Rum, Ermeni,Yahudi tccarlarla yz yze gelmilerdir. Bu al verite veya bu intibak srecinde duyduklar ve rendikleri kelimeleri genel olarak kendi syleyilerine uydurarak dile mal etmilerdir. Ticaret, gemicilik, tamaclk, iletmecilik gibi alanlarla ilgili kelime ve terimler yannda eitli balk adlar ve bitki adlar da onlarn kelime hazinesine girmitir. Byke bir kayk ad olan ve bugn stanbulda bir sokan ad olarak hl varln srdren pereme ve bu meslei yapan peremeci kelimeleri o yllarn szlerinden biridir. Gene Rumca kkenli rgat kelimesi de o yllarn bir hatrasdr. Kaptan, knnap, korsan, kupa, palanga, panayr, varil gibi kelimeleri de bunlara ekleyebiliriz. Daha sonraki yllarda n dnyaya yaylm bulunan Seydi Ali Reisin Miratl-memalik adl eseri bu bakmdan ilgi ekicidir. 1498 ylnda domu olan Seydi Ali Reis denizcilikle ilgili bu eserinde delik anlamnda falya, bir eit sava gemisi anlamnda firkata, altn para anlamnda flori kelimelerini kullanr. Bunlardan flori daha nceki metinlerde de geer. Sz konusu eserde geen teki Bat kkenli Rumca veya talyanca kelimeler unlardr: Frtna, fora, kadrga, kalyon, kamarat, komi, krfez, liman, pus, pusula vb. (Mehmet Kiremit, Seydi Ali Reis, Miratl-memelik, Ankara 1999) Daha sonraki yzyllar iinde yetimi olan Evliya elebinin Seyahatnamesinde de pek ok Bat kkenli kelimeye rastlamaktayz. Badana, balyos, f, fino, filika, frenk, kiremit, gibi kelimeler yannda, levrek, uskumru, midye gibi deniz rnlerini, kereviz, kiraz, portakal gibi sebze ve meyve adlarn bulmaktayz. Yurt dna giden ve o lkelerdeki izlenimlerini sefaretname ad altnda yaymlayan devlet grevlilerinin eserleri de Bat kkenli kelimeler asndan verimlidir. Tanzimata kadar sz

127

konusu ettiimiz yollarla Trkeye giren kelimeler hakknda bir fikir vermesi bakmndan aadaki rnekleri verebiliriz: Kumbara, mendirek, mengene, mermer, vardiye, varil, volta, governr, iskemle, kanal, lodos, poyraz, pafta, sandal, kereste, palaska, firkete, gmrk, olta, panayr, arampol, kaput vb. Tanzimat dnemiyle alan gazetecilik ve tiyatroculuk uralar Trkleri biraz daha Batya yaklatrmtr. Antik, jurnal, jn, Batda yazlm eitli alanlara ait kitaplar ve bunlarn tercmeleri dile Bat kkenli kelimelerin giriinde etken olmutur. Giyim ve ev eyalar ile ilgili yzlerce Bat kkenli kelimeler bu yllarda rabet grmtr. Btn bu kelimelerin ok byk ounluuda Franszcadan alnmtr. Gardrop, kostm, dekolte, salon, hol, antre, teras, avukat, balet, balo, bilet, suare o yllarn hatrasn tar. Selmlama sz bonjur, bonsuvar, adiyo gibi Franszca kelimeler de bu tarihlerde metinlere gemitir. Bu dnemde Trkeye giren ve bugn saylar 5.000e ulaan Franszca kkenli kelimeler iin u rnekleri verebiliriz: aristokrat, burjuva, fanil, konser, kompliman, madam, moda, palto, polis, tuvalet, vida, vals vb. Otomobilin Trklerin hayatna girmeye balamasyla beraberinde getirdii mar, fren, debriyaj, marpiye, direksiyon, trenin Trkler tarafndan kullanlmaya baland tarihlerden bu yana trenle ilgili olarak Trkeye giren tren, kondktr, bilet, vagon, ray, gar gibi btn kelime ve terimler Franszcadr. Yeni harflerin kabulnden ve dil inklbndan sonra yazlm roman, hikye, deneme, mektup, hatra trndeki eserlere genel olarak bakldnda Franszca kelimeler asndan bu tr eserler biraz temkinli bir tutum iindedir. Pek ok yerde sz konusu Franszca sz, orijinal imlsyla yazlmakta bazen de trnak iine alnmakta, bundan Kullanmak zorunda kaldm anlam da kabilmektedir. Cumhuriyetin 1960l yllarnda balayan ve 1970li yllara da uzanan yabanc kelimelerle mcadele ve onlara bulunan karlklar dile yerletirme abalar arlkl olarak Dou kkenli kelimeler zerindedir. Trk Dil Kurumunca karlm bulunan, yabanc kkenli kelimelerin karlklarn iine alan ve yukarda da belirttiimiz Sade Trke Klavuzu ve daha sonra zletirme Klavuzu adyla yaymlanan kitaplarda Bat kkenli kelimeler sayca ok daha azdr. Bu tr Bat kkenli kelimelere gsterilen karlklar iin u rnekleri verebiliriz: Abone, srdrmc; abone olmak, srdrmlemek; abstre soyut; adaptasyon, uyarlama; adres, bulunak; afi, as; ajanda, anda; aksesuar, eklenti, donatmlk; aksiyon eylem; aktivite etkinlik; aktalite, gncellik; alaturka, douluca vb. rneklerde grld gibi bazlar toplumca benimsenirken bazlar da ho karlanmam ve tutunmamtr. XX. yzyln sonuna doru Franszcadan kelime ve terim alma yolu kapanm, bu kez ngilizce kelimelerin akn balamtr. lkemizdeki ngilizce eitimin giderek yaygnlamasna, Amerika Birleik Devletleriyle olan siyas, asker ve ekonomik ilikilerin sklamasna Bat teknolojisinin ok hzl bir biimde gelimesine paralel olarak dilde de ngilizce kkenli kelimelerin says her geen biraz daha artmtr. Bilgisayar teknolojisinin hzl bir aama kaydetmesi, beraberinde binlerce yeni yabanc terim getirmi ve bunlara karlklar bulunamadan olduu gibi, Trkeye girmeleri kanlmaz olmutur. Para ve bankaclk alannda da pek ok yeni kelime ve terim, bulunduumuz yzylda Trkeye girmitir.

128

Bunlar eskiden olduu gibi Trkenin yap dzenine uydurulmadan, ses kurallarna tabi tutulmadan olduu gibi orijinal imllaryla kabul edilmeye ve o biimleriyle yazlmaya balanmtr. Ekonomist, Oto Show, Tempo rneklerinde olduu gibi eitli dergi adlar Show, Star rneklerinde olduu gibi televizyon kanallarnn adlar byk bir zenle Batdan alnan kelimelerle adlandrlmaya balanmtr. Bunlara komedi show, talk show gibi program adlarn da katabiliriz. Franszca kkenli kelimeler iin yaplan mcadelenin gerei gibi etkili olduunu sylemek mmkn deildir. Bu olumsuz gelime karsnda pek ok Franszca kelime ve terim dilde iyice yerleirken son elli yl iinde giderek hzn artran bir ngilizce kelime ve terim akmyla Trke yz yze kalmtr. Bir baka olumsuz gelime ise dilde mutabakat, uzlama veya uzlam gibi kelimeler varken bunlarn yerine konsenss gibi bir Bat kkenli kelimenin gemeye balam olmasdr. Delil, kant dilde varken imdi argman tercih edilmeye balanmtr. Yldz kelimesinin yannda star dilde yer bulmutur. te yandan Osmanl Trkesinden kalan herhangi bir kelime ile onun Trkede var olan veya nerilmi olan karl dilde birlikte kullanlrken bu defa onlara ayn anlamda Batdan gelen karl eklenmi, bylece bir kavram mtehasss, uzman ve kompetan rneklerinde olduu gibi sz ile kullanlmaya balanmtr. Bu olumsuz gelimeler karsnda dilde yozlama, kirlenme gibi szler icat edilmi ve baz tepkiler ortaya kmtr. Srekli kan baz gazete dergiler konu ile ilgili keler amaya baz gnll kurulular konuya eilmeye balamlardr. Bu arada Trk Dil Kurumunda da baz cidd atlmlar yaplm bin kadar Bat kkenli kelimeye karlk bulunmutur. rnek olarak viyadk kelimesine kpr yol, Bat kkenli faks iin belgegeer, sempozyum iin bilgi leni, brifing iin bilgilendirme toplants, market, sat merkezi, prime time iin altn saatler, vizyon ve by-pass iin grnm, damar aktarma, otobs yolculuklarnda kullanlan non-stop iin duraksz, molasz, eczaclkta geen prospekts iin tantmalk karlklar nerilmitir. l ve alar nerileri ise Trkiye dndaki Trkler tarafndan kullanlan Trke kkenli kelimelerdir. Bunlar da kota ve nans karl nerilmitir. Burada zlerek belirtmek gerekir ki, btn bu Bat kkenli kelimeler, byk bir zenti iinde yazl ve szl basn aracl ile yaygnlatrlmtr. Bu byk g bilinlenmedike yabanc kelime akm devam edecektir. Szn bu blmnde Trkenin yalnzca kelime alan bir dil olmadn baka dillere de ok sayda kelime verdiini hatrlatmak gerekir. Macarcaya verdii kelime says 50den fazladr. Yzk, arpa, elma, kz, yemi, kap, dana bunlardan birkadr. Srpa ve Hrvatada bulunan Trke kelimelerin says 6.500n stndedir. Bonakaya ise 7.000 Trke veya Trkelemi Dou kkenli kelimenin getii sylenir ve Bonakadaki Trke alntlarn ayr bir szl yaymlanmtr. Bunugibi Bulgarca ve Arnavutada da pek ok Trke kelime bulunmaktadr. Bunlar iin aa, ake, bac, bacanak, baklava, yklk, yufka, bilezik, dek, yastk, kayk, kurun gibi kelimeler rnek olarak gsterilebilir. Diller arasnda kelime al verii tabi bir dil hadisesidir. Ancak bunun snr ve ls vardr. Trkenin Doudan ve Batdan ald kelimelerle anlatm bakmndan zenginletii kabul edilebilir bir gerektir. Ancak dilde bir kavram karlayacak sz varken veya sz konusu byle bir yeni kavram

129

Trkenin zengin tretme imknlarndan yararlanlarak karlanabilirken yabanc kelimeyi olduu gibi alp kullanmak yanltr. Batl veya ada olmak, Batl grnmek Bat kkenli kelimeleri kullanmakla salanamaz. Aydn ve Batl olmak kendi deerlerini korumak, diline kar duyarl olmak ve onu gelitirmekle salanr. Arkan, Zeki, Bat Dillerinden Trkeye Geen lk Siyasal ve Diplomatik Kavramlar, 4. Cilt, Trk Tarih Kongresi, Ankara 1999. Ersoylu, Halil, Bat Kaynakl Kelimeler, Trk Dili, S. 509, 513, 570, Ankara 1994. Kiremit, Mehmet, Seydi Ali Reis, Miratl-Memalik, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1999. nler, Zafer, Cellddin Hzr (Hac Paa), Mntehab- if, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1990. zn, M. Nihat, Trke Yabanc Kelimeler Szl, nklp ve Aka Kitabevleri, stanbul 1962. Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1998, Yabanc Kelimelere Karlklar I, II, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1995.

130

Trkede Bat Kaynakl Kelimelerin Younluu ve Yabanclama Sebepleri / Prof. Dr. Fatin Sezgin [s.80-101]
Bilkent niversitesi / Trkiye Giri Her konuda olduu gibi, dilde de doru tehisler koymak ve hibir lye dayanmayan subjektif tartmalardan kurtulmak iin btn ilim dallarnn ortak yn olan veriye ve analize dayanmak kanlmazdr. Uygun metotlarla elde edilmi saylardan statistik ve matematik formller kullanmakszn sadece akl yrtme ile doru sonulara varlamayaca gibi, sadece saylar ustalkl kullanmaya dayanan statistik metot da aklselimin yerini tutamaz. Dolaysiyle hem verilerin konuyu aydnlatacak ve ilgilenilen ana ktleyi iyi temsil edecek ekilde seilmesi, hem bunlara uygulanan analitik metotlarn doru olmas hem de yorum yaplrken saduyu ve mantktan uzaklalmamas gerekir. Dilimiz zerinde daha nce deiik yazarlar tarafndan yaplm sayma dayal aratrmalar vardr. Ancak bunlar ou dilin sadeletiini ispata ynelik olup Bat kaynakl yabanclama ou zaman gzden kamtr. Ayrca sonularn yorumunda hipotez testleri ve statistik deerlendirmeler yaplmam, saylarn tablolar ve yzdeler halinde dkmyle yetinilmitir. rneklemede metot hatalar dolaysyla baz aratrclarn setii metinler deiik alanlara ve trlere ait olduundan kyaslanmalar gvenilir olmayan sonulara yol amaktadr. Bu alma Trkeye giren Bat kaynakl kelimelerin zaman iindeki younluunu saylara dayal olarak ele almaktadr. Bu amala ncelikle uzun bir etimoloji almas yaplm, sonra da otuz yla yakn bir sre devam eden incelemeler sonunda 82 romancmzn 561 eserinden alnan rnek metin paralar incelenmitir. Bu ynyle imdiye kadar bu konuda yaplan en kapsaml alma zelliindeki bu aratrmadan elde edilen Bat kaynakl kelimeler, rastlandklar metinlerin ait olduu yazar, yl ve esere gre kotlanarak bilgisayara aktarlmtr. Bu hacimdeki bir verinin analizi ancak bilgisayarla mmkn olmutur. Ayrca statistik analizler yaplarak gerek topluca gerekse belli bal Bat dillerine gre, zaman iinde meydana gelen art veya azallar uygun denklemlerle ifade edilmitir. Aada nce Bat kaynakl kelimelerin tarih iindeki seyri ele alnarak Anadoluya yerlememizden itibaren ortaya kan durumun genel bir deerlendirmesi yaplmaktadr. Bu blmde younluun belirgin bir biimde artmaya balad Tanzimat sonras dnem ayrntl olarak ele alnm ve 1872den gnmze kadar Trk romanndaki yabanc kelime younluklar tablolar ve grafiklerle izah edilmitir. kinci blm ise, yabanclamann sebepleri zerinde ayrntl bir ekilde durmaktadr. Bu sebepler, rastlanan yeni eya ve kavramlara ad verme ihtiyacndan balayp, medeniyet alan deitirmeye, Batya kar duyulan meraka, alafrangalkta ifadesini bulan zentiye, eitli meslek ve ilim dallarnn zel terimlerinden ayak takmnn kulland argoya kadar uzamaktadr. Trkede Bat Kaynakl Kelimelerin Tarih indeki Seyri

131

Dilimizdeki Bat kaynakl kelimelerin tarih iindeki seyrini ele alrken, Trklerin Anadoluya yerlemeye baladklar ilk dnemlerden itibaren gnmze kadar geen dnemleri incelemek gerekir. Ancak szl kltr geleneinin ar bast toplumumuzda eski metinler olduka snrldr. Bu bakmdan saylara dayal deerlendirmeleri ama edinen bir almada ilk dnemlere inmek mmkn grnmemektedir. Dolaysyla bu devirler hakknda sadece tasvir edici baz ifadeler kullanmak gerekmitir. Ancak matbaann kullanlmasyla analitik almalarn kolaylat sylenebilir. Dolaysyla son dnemlerde hangi kelimenin ilk olarak hangi ylda metinlerde grnmeye balad, hangilerinin kullanmdan dt belirlenebilir. almamzda tarih iindeki geliim, lk dnemler, Duraklama Sonras Osmanl dnemi ve Cumhuriyet dnemi olmak zere balk altnda toplanmtr. lk Dnemler On birinci asrda Dou Anadoluya yerleimle birlikte Bizans mparatorluu iinde yer alan Rum ve Ermenilerden birok kelime dilimize girmeye balamtr. Bylece gebe hayatta bulunmayan birok eya ve kavramn ad dilimize yerlemitir. Bunu takip eden asrlarda yerleik hayat tarznn mimari ve evreyle ilgili kelimeleri yannda yeni karlalan birok meyve, sebze ve dier gda maddelerinin adlar alnd. On drdnc asrda Osmanl Devletinin kurulmasyla Rumeliye gei sonucu bu ve bunu takip eden asrlarda Srplar, Slavlar, Macarlar, Cermenler ve Romenlerle; Karadeniz ve Akdeniz kylarna ulalnca Cenevizliler, Venedikliler, Portekizliler ve spanyollarla karlald. Btn bu kavim ve milletlerden, dilimize kelimeler geti. Gemicilik ve ticaretle ilgili birok kelime, Ceneviz ve Venediklilerle olan ilikiler sonucu talyancadan alnmtr. Bu kelimelerden ilek olanlar, asrlarca dilimizde ylesine zmlenmi ve birou dilin ses yapsna o kadar uydurulmulardr ki yabanclklar ancak etimolojilerinden anlalr. Bu dillerden girenlerin bir ksm Yunanca veya Latinceden, nce Arapa veya Farsaya gemi, daha sonra dilimize ulamtr. Bu bakmdan etimolojileri ihtilafldr. Yahudilerin spanyadan Osmanl Devletine g etmeleri sonucu 16. yzyldan sonra tp ve ticaret alanlarnda spanyolca ve talyanca birok kelime gemitir. Ayn asrda, kapitlasyonlar dolaysyla Fransa ile kurulan dosta ilikiler sonunda bu dilin Trke zerinde ciddi etkileri belirmeye balamtr. Tanzimattan sonra bile Bat denince ounlukla Fransa anlalmtr. Birok aydn ve eraf bu lkenin dil ve kltr ile yakndan tanmtr. Bugn bile Bat dillerinden alnan kelimelerin ou Franszcadaki telaffuzuna gre kullanlmaktadr. Ancak Amerikan etkisinin kendisini youn bir ekilde hissettirmeye balad gnmzde bu kural bozulmaya balamtr. Halk, Divan ve Tasavvuf edebiyatlar iledikleri konular itibariyle Bat kaynakl kelimeler kullanmaya elverili deildi. Mesela Yunus Emrede Trkeye mal olmu ve artk yadrganmayan kandil, mermer, poyraz, Rum, snr ve Farsadaki badeye benzeyen badya gibi Yunanca asll birka kelimeye rastlanmaktadr. Karacaolan dnyev konular daha ok ileyen bir halk ozan olduundan onda rastlanan Bat kaynakl kelimeler daha oktur: Austos, avlu, billur, erez, efendi, elmas, fener, fndk, frtna, furun, fidan, firenk, hoyrat, kandil, karanfil, kral, kiraz, kutu, mermer, Nemse, patrik,

132

portakal, poyraz, tavla, tavus, tl. Burada tl kelimesi Franszca olup dierleri Latince, talyanca, Yunanca ve Slavcadan gelmektedir. Gerileme Dnemi ve Sonras Gerileme devrinin balamasyla Bat medeniyeti karsnda duyulan hayranlk ve eziklik duygusu, ecnebi dil bilmenin ve bu dillerden kelimeler kullanmann bir meziyet olarak telakki edilmesine yol amtr. nceleri Batya kaytsz kalan Osmanl Devleti sonralar Avrupa lkelerine sefirler yollamaya balamtr. Fransa, Almanya ve Rusyay anlatan sefaretnamelerde pekok yabanc kelime gemektedir. Bu sefaretnameler arasnda Yirmisekiz Mehmet elebi, Resm Efendi ve Nahif Efendiye ait olanlar saylabilir. imir (1992), siyasi alanda balayan ve zamanla kltre doru kayan bu ilikiler hakknda toplu bilgiler vermektedir. Osmanl Hariciye Nezaretinde, Osmanl d temsilciliklerinde Latin yazs kullanlr. Diplomatlarmz yalnz yabanclarla yazmalarnda deil, kendi aralarnda da Franszca kullanmaya balarlar. Hariciyenin resmi dili Franszca olur. 1856 Paris Antlamasyla Osmanl Devletinin bundan byle Avrupa hukukundan yararlanacana karar verilince mparatorluk resmen ve hukuken Avrupa devletleri arasna alnr. Artk Avrupada yaplan irili ufakl, nemli nemsiz, hemen btn toplantlara Osmanl temsilcilerinin katld grlr. Bat dilleri renilir, renciler gnderilir, oradan uzman ve teknisyenler gelir. Bu sklaan ilikiler sonunda Osmanl mparatorluunda Franszca ikinci bir dil gibi yaylr. Tanzimatn ilanna yakn Bablide Tercme Odas kurulmu ve Batnn edebiyat ve fikir eserleri dilimize evrilmeye balamtr. Bu eserlerin birou yazldklar dilden deil de Franszca tercmelerinden dilimize aktarlmaktayd. Kayaolu (1998), devlet eliyle ilk tercme faaliyetinin balad III. Ahmetten gnmze kadar asra yakn dnemi ayrntl bir ekilde incelemitir. Lle Devrinde tercme faaliyetinin yn Douya, Encmen-i Danite hem Douya hem Batya, 1865 Tercme Cemiyetinden Osmanl Devletinin son Telif ve Tercme Dairesinin kaldrlmasna kadarki dnemde sentezci bir yaklamla Batya ynelik olmutur. TBMM ve Cumhuriyet Hkmetlerinin ilk dnemlerindeki tercme almalar milli bir izgi tamtr. 1940tan itibaren hmanizma ruhu ile hareket edilerek yaplan tercme faaliyetleri ise tamamen Batya yneliktir. Matbaann kurulu yl olan 1727den nce kelime aktarmlar daha ok konuma dili ile olmakta ve mahalli kalmaktayd. Matbaann getirdii imknlar sayesinde yabanc kelimelerin dile girme ve yaylmasnda yazl dil daha hakim bir rol stlenmeye balad. Yaz dili, Tanzimatla birlikte birok devlet kurumunun ve aydnlarn Batya ynelmesi sonucu etkisini daha da gl bir ekilde hissettirmeye balamtr. Roman, hikye, tiyatro ve tenkit gibi yeni edeb trler farkl duygu ve dnceleri de beraberlerinde getirmekteydi. 1831den itibaren toplumumuz gazete ile tant. 1870li yllarda bir yandan gazete tefrikalar ile bir yandan da kitap halinde baslarak yaylan bu yeni edeb trler, toplumda Bat kltrne kar domaya balayan hayranlkla bir araya gelince dilde yeni bir yabanclamann hzla yaylmasna yol at. Cumhuriyetten Sonra

133

Cumhuriyet dneminde Bat ile ticaret, kltr, eitim ve savunma gibi her alanda ilikiler artmtr. Yirminci yzylda bilim ve teknikteki hzl gelime sonunda yeni bulular, Batdaki adlaryla birlikte alnmaya devam etmitir. Yabanc dil eitimi yaygnlam, ilk, orta ve yksek retimde yabanc dille eitim yapan kurumlarn says artmtr. lim terimlerinde Bat dilleri arlk kazanm, hatta kaynak dil olarak Arapa ve Farsa yerine Yunanca ve Latincenin benimsenmesi savunulmutur. Dildeki sadeleme srasnda atlan birok Arapa ve Farsa kelimenin yerini Bat kaynakllar alm, mahalli azlardan yaplan derlemeler srasnda da farknda olmadan birok yabanc (daha ok Yunanca ve Ermenice) kelime dile sokulmutur. Bu arada alma, eitim ve gezi amal yurt d yolculuklar sklam, yabanc lkelerde ikamet eden Trk vatandalarnn oran ykselmitir. lkemize gelen yabanclarn says da srekli olarak artm, uluslararas ve ok uluslu irketler de yaygnlamtr. Bu dnemde giren yabanc kelimelerde Franszca olanlar ounluktadr. Ancak 1950lerden sonra artan Amerikan etkisi dolaysyla ngilizce kelimelerin girii de hzlanmtr. 1980lerden sonra Amerikan etkisi daha da belirginlemi, ngilizce eitim, radyo ve televizyon yaynlar artm, iyerlerine yabanc adlar verilmesi yaygnlamtr. Yabanc Kelime Younluunun Deerlendirilmesi Trkede Bat kaynakl kelimelerin zaman iinde nisp younluunda meydana gelen art incelemek ve bu konuda objektif veriler sunmak ok zordur. Dil, onu kullanan zmrelere ve deiik ortamlara gre farkllklar arz eder. Hukukular arasnda dolaan yabanc kelimelerin oran doktorlar veya ticaret erbabnnkinden farkldr. Dolaysyla sosyal yapdaki deimeler, sanayileme, ehirleme, gler, eitim sistemindeki farkllamalar, toplumda dil ynnden meydana kan farkllklar gittike bytmtr. Btn ilim dallarnda doru sonulara ulamann yolu, gvenilir veriler elde etmekten geer. lgi duyulan konuya ait btn verileri toplamak ise ok byk masraf ve zaman gerektirdiinden ounlukla mmkn deildir. Gnmzde aratrclar, gl ve gvenilir statistik metotlar kullanarak usulne uygun olarak yaptklar kk orandaki rneklemelerle isabetli hkmlere ulaabilmektedirler. rneklemenin baarl sonu verebilmesi iin ncelikle ilgi duyulan konunun erevesi izilmelidir. Dildeki yabanc kelime kavramnn bulanklktan kurtarlmas iin dilden ne kastedildii berrakla kavuturulmaldr. Bu hususta tutulacak en uygun yol, btn toplum kesimlerinin ortak diline ait bir arakesit elde etmektir. Bu ise yaayan dilin tanmdr. Roman ve hikyelerin yaayan dili iyi bir ekilde yanstt sylenebilir. Bu bakmdan almamzda rneklemeler romanlardan yaplmtr. Dilimizin zlemesiyle ilgilenen baz yazarlarn az da olsa rneklemeye bavurduklar grlmektedir. Ancak bunlarn say ve nitelik ynnden yeterli olduu sylenemez. Sadece baz saymlar ve yzdelerle yetinen bu almalarda herhangi bir hipotez testi ve matematik model kullanlmamtr. Aksoyda (1973) deiik yazarlarn eserlerinden alnan ve herbiri 3000 kelime hacmindeki rnekleri inceleyerek, yabanc kelime oranlarnn gittike azaldn, Trke kelimelerin inaside %33, Ziya Paada %34, Namk Kemalde %38, Atatrkn Nutkunda %35 olduunu ve bu orann zaman iinde gittike artarak, Faruk Kadri Timurtata %59, Ahmet Hamdi Tanpnar, Falih Rfk

134

Atay ve Peyami Safada %62, Yakup Kadride %66, Sait Faikte %67, H. Veldet Velidedeolunda %73, Yaar Nabide %80, Salah Birsel ve Asm Bezircide %81, Tahsin Sara, Yaar Kemal ve Samim Kocagzde %84, Adnan Binyazar ve Emin zdemirde ise %91e ulatn belirtmektedir. Ancak bu almann ele ald kk hacimli metinlerin, farkl alanlara ve edebi trlere ait olduu, bu yzden de bir biriyle karlatrlamayaca gzden uzak tutulmamaldr. zleme zerine sayma dayal daha geni apl ve sistemli bir alma yapan mer (1973) ise be ayr gazetenin 1930-1965 yllar arasnda baslm saylarna, be ayr dergiye ve 11 roman ve hikyeye dayanarak yapt saymlarla yzdeler kullanarak Arapa ve Farsa orannn azaldn, buna karlk Trkenin arttn tablolarla gstermeye almtr. Bu almada da Bat kaynakl kelimelerin durumu gzden kamaktadr. nk Arapa, Farsa ve Trke dnda kalan herey Baka yabanc diller ad altnda toplanmtr. Trkeye girmi Bat kaynakl kelimelerin younluunu tespit etmek iin eitli metinlerden rnek almak gerekir. Ancak deiik kaynaklar tarafsz bir karlatrmay zorlatracandan dolay, rnekler ayni edebi trden olmaldr. te yandan, yazl eserlerin yaayan dile en yakn olanlar roman ve hikyelerdir. Yaayan dil, milletin ounluunun gnlk hayatta kullanp anlad dil olup eitli zmre ve gruplarn kelime haznelerinin bir arakesiti gibi dnlebilir. Roman ve hikye geni okuyucu kitlelerini hedef alr. Yazarn ne kavumas ve yaynevinin kr etmesi bakmndan bu kanlmazdr. Dar zmrelere hitap eden rnekler varsa da dier edeb trlere nazaran bu arlklara daha az rastlanr. rnekleme asndan ise daha uzun metinler ihtiva etmesi bakmndan, roman hikyeye gre daha uygun bir malzeme olarak dnlm ve bu almamzda dilimizde ilk romanlarn grld 1870li yllardan balanarak bir asr akn bir dnem incelemeye alnmtr. rneklemeye dahil edilen en eski roman emsettin Saminin Taauk-i Talat ve Ftnat adl eseridir. En son romanlar ise 1999 tarihini tamaktadr. Dildeki deime srecinin daha ak grlebilmesi ve Tanzimatla hzlanan yabanclamann ileride nasl sonulara yol aacann anlalmas amacyla rneklememiz, uzun bir zaman dilimini iine almtr. Farkl yazarlarn katksn ortaya koymak iin de seksen iki romancmzn toplam 561 eseri ele alnarak herbir romandan 500er kelimelik paralar, metnin onda birini tekil edecek ekilde, rastgele sayfalardan seilerek saymlar yaplmtr. Her yazarn dilinde zamanla meydana gelebilecek deiiklikleri tespit edebilmek amacyla da, rneklemenin farkl tarihlerde yazlm eserlerden yaplmasna dikkat edilmitir. Bylece bir asr aan bir zaman dilimi iinde eitli noktalara serpilmi ok zengin bir rnek malzemesi elde edilmi bulunmaktadr. almann hacmi hakknda bir bilgi vermek iin alnan 6300 rnekteki toplam kelime saysnn 3,150,000 olduu, bunun da, bir sayfada ortalama 200 kelimeden hesaplanacak olursa yaklak 16,000 kitap sayfas tuttuu sylenebilir. Bu aratrmada eserleri incelenen romanclarmz ve ele alnan romanlar kitabn sonunda verilmitir. Bylesine geni bir malzeme ok deiik alardan ele alnmaya msait olup, bilgisayarda oluturulan ktklerin deerlendirilmesine ileride devam edilecektir.

135

Bahsi geen bu 561 romann 280 tanesinden elde edilen saymlar daha nce deerlendirilerek IV. Milletler Aras Trkoloji Kongresinde bildiri olarak sunulmu (Sezgin, 1982) ve daha sonra 1993 ylnda baslan Dil ve Edebiyatta Bilgisayar ve statistik Uygulamalar adl eserde yer almtr (Sezgin, 1993). Gene 1980 ncesine ait eserlerden 280 tanesinin sonular Osmanl Ansiklopedisinde baka bir adan deerlendirilerek (Sezgin, 1999), Bat dillerinden geen yabanc kelimelerin zaman iinde nasl bir art gsterdii ele alnmtr. Aratrmada elde edilen saymlarn hepsi birden deerlendirildiinde ise, 3,150,000 kelime iinde 105 bin dolaynda Bat kaynakl yabanc kelime olduu grlmtr. Bu kelimelerin beer yllk zaman dilimlerine gre ortalama dalm incelendiinde ekil 1deki durum ortaya kmaktadr. ekildeki noktalar temsil edebilecek dorunun denklemi Y=-309.3+0.175X olup, bu deerler ylda ortalama onbinde 1.8lik arta iaret etmektedir. ekil 1: ncelenen 560 romandaki Bat kaynakl yabanc kelimelerin orannda 130 yllk sre

boyunca meydana gelen deiim.

Yabanc kelimelerin en ok rastlanan dillere gre says, metin iindeki oran ve yabanc kelimeler iindeki pay Tablo 1de zetlenmitir. Hesaplarda oranlarn elde edili yolu yledir: Metindeki binde = (O dilden bulunan toplam kelime) *1000/(Metinlerdeki toplam kelime) Yabanclar iindeki yzde = (O dilden bulunan toplam kelime) *100/(Metinlerdeki toplam Batl kelime) Buna gre, bulunan 47026 Franszca kelimenin incelenen toplam 3,150,000 kelimelik metinler iindeki bindesi 47026*1000/3150000=14.92 kmtr. Franszcann yabanc kelimeler iindeki pay ise 47026*100/104865=%44.80dir. Tablo 1: eitli Bat dillerinden yabanc kelimelerin toplam says, bunlarn metin iinde

tuttuu yer ve kendi ilerinde sahip olduklar yzde deerleri. Dil Kelime Says Yabanclar Metindeki iindeki yzde 44.8 14.92 19.5 6.49 18.2 6.06 binde

Franszca 47026 talyanca Yunanca 20452 19100

136

ngilizce

3613 3.4

1.15 0.68 0.38 0.37 0.29 0.28

spanyolca 2155 2.1 Slavca Almanca 1208 1.2 1173 1.1

Ermenice 901 0.9 Latince ekil 2: 867 0.8

eitli Bat dillerinden yabanc kelimelerin metin iinde tuttuu yer (Binde).

Bu genel oranlar 130 yl gibi geni bir zaman diliminin toplu deerlendirmesi olup her dnemde ayn kald sylenemez. Bu bakmdan zamana gre ayrntl bir analiz yaplmas gerekmitir. Bu amala, incelenen 560 roman, ilk basm yllarna gre gruplandrlarak her dilin bu dnemlerdeki durumu ayr ayr ele alnmtr. Gruplamalar 1870-1874, 1875-1879 eklinde balayarak 1995-1999a kadar beer yl iine alacak ekilde dzenlenmitir. Kelime younluklarnn her dil iin zamana gre art veya azaln grebilmek amacyla gzlemleri temsil edecek dorular kelime oran Y, yl ise X ile gsterilerek Y=a+bx eklinde bir regresyon denklemiyle gsterilmitir. Burada analizimiz sonunda bulunan a ve b katsaylar, metin iindeki bindeler iin Tablo 2de, yabanc kelimeler iindeki yzdeler iin de Tablo 3te gsterilmiir. Tablo 2: Bat kaynakl kelimelerin metin iinde tuttuklar yerin yllara gre deiimini gsteren

regresyon analizi sonular. Diller a b a (***) 0.000 (***) 0.000 0.074 0.803 (***) 0.000 (***) 0.000

Franszca -214 0.1170 ngilizce talyanca Yunanca Latince Almanca -21.9 0.0118 -28.8 0.0181 3.1 0.0016

-4.34 0.0024 -4.93 0.0027

137

Slavca

-5.90 0.0032

(***) 0.002 (***) 0.000 0.273

spanyolca -10.83

0.0059

Ermenice -1.98 0.0012

Tablo 3:

eitli dillerin toplam Bat kaynakl kelimeler iinde tuttuklar yerin yllara gre

deiimini gsteren regresyon analizi sonular. Diller a b a 0.182 (***) 0.001

Franszca -308.3 ngilizce talyanca Yunanca Latince Almanca Slavca

-44.7 0.025 (***) 0.000 143.7 -0.063 277.7 -0.132 -5.9 0.004 (*) -2.4 0.002 -9.1 0.005 (*) 0.033

(***) 0.000 0.047 0.535 0.186 0.015 0.642

spanyolca -21.4 0.012 (*) Ermenice 3.80 0.002

Tablolarda verilen katsaylardan zerinde durulmas gerekenler b deerleridir. Bunlar doru denklemlerinin eimi olup birim zamanda (ylda) meydana gelen art gstermektedir. a deerleri 0.05ten kk olan dillerdeki b deerleri, zamana bal olarak istatistik anlamda nemli deiimlere iaret etmektedir. Bu saylarn iaretinin eksi olmas halinde ise art negatif demektir ki bu da azal anlamna gelir. Metin iinde tuttuklar toplam yer ele alndnda, talyanca, Yunanca ve Ermenicede nemli bir art meydana gelmemitir. Bu durum ise iki adan aklanabilir: Bu dillerden alnan kelimeler eski dnemlere aittir ve Tanzimattan beri pek fazla sayda yeni kelime girii olmamtr. te yandan eskiden beri var olan bu yabanc kelimelerin kullanmnda bir art da olmamtr. nk mevcut olan bir eyann kullanm yaygnlarsa yeni kelime girmese de kelime younluu artm olacaktr. Buna karlk Franszca, ngilizce, Latince, Almanca, Slavcave spanyolca kelimelerin metinlerdeki younluunda tesadfe balanamayacak kadar nemli derecede byk artlar olmutur.

138

Yabanclamann Sebepleri Dilimizdeki Bat kaynakl yabanclamann sebepleri zerinde birok aratrc gr belirtmilerdir. zn (1962), nver (1991), Sunel (1992), Ersoylu (1994 a ve b), Korkmaz (1995) bu kaynaklardan birkadr. Dilimize Bat kaynakl kelimelerin zaman iinde gittike artan bir tempoyla girmesinin birok sebebi vardr. Burada bu sebeplerden balcalarn zetle ele alnacaktr: 1. Karlalan Yeni Eya ve Kavramlar Orta Asyadan Anadoluya airetler halinde gelerek yerleen Trk halk, daha nceki hayat tarznda bulunmayan birok yeni kavram ve eya ile karlat. Bunlarn isimlerini blgenin eski sakinlerinin dilinden almak kanlmazd. Bu durumun rnekleri yukarda geni bir ekilde ele alnmtr. Daha sonralar da ilim, teknik ve sanayinin gelimesiyle ortaya kan birok kelime, bu bulular yapan milletlerin kendi dillerinde koyduklar karlklarla dilimize geti. Baz toplumlara has unvanlar, meslekler, siyas ve felsef akmlar da tercme edilmeksizin olduu gibi gemitir. Yeni eya ve kavramlarn says Batda teknik gelime ve sosyal deiimlere bal olarak arttka bu medeniyetle temas halinde olan milletlerin dillerinde de kanlmaz bir ekilde yabanc kelimelerin says artmtr. Deiik kavram ve eyaya Bat dillerinde verilen daha zel karlklar renenler, onlar kullanmak gerektiini dnmektedirler. Etrafmz bir yn eya doldurmutur. Bunlarn ounun ad, icat edildikleri lkenin dilinde konmutur. Eya alnrken de ona kendi dilimizde yeni bir ad bulma yoluna gidilmemi veya gidilememitir. nk bu icatlarn says ok hzl artmaktadr veya onlara uygun den kavramlar dncemizde olumamtr. Karlk bulunduu zaman ise ounlukla ge kalnmtr. Yabanc ad bir defa yaylp benimsendikten sonra sunulan Trke karlklar tutunamazlar. Bu almada ele alnan eserlerde, ismi Bat kaynakl olan eya ve kavramlarn getii blmlerde yabanc kelime oran hissedilir bir biimde artmaktadr. Daha yerli kalm ky hayatn veya tarihi konular ileyen metinlerde, bu kelimeler ok belirgin bir azalma gstermektedir. Bu durumu ispatlamak iin, ayn yazarn deiik zaman ve meknlar ileyen eserleri rnek verilebilir. Mesela Yaar Kemalin; konusu daha ok kasaba ve ehirlerde geen Teneke roman ile, yaym ayn yla rastgelen nce Memed karlatrlabilir. Benzer ekilde, Mustafa Necati Sepetiolunun Karanlkta Mum I ile Bu Atl Geide Gider, Fakir Baykurtun Amerikan Sargs ile Ylanlarn c, Kemal Tahirin Esir ehrin Mahpusu ile Devlet Ana, Yakup Kadrinin Bir Srgn ile Yaban romanlar ele alnabilecek dier rneklerdir. Her yazarn iki eseri, yaym tarihi itibariyle birbirine ok yakn veya ayni olmakla beraber, ky romanlar ve tarihi romanlar daha sadedir. Tenekede nce Memedin drt kat, Karanlkta Mum Inda Bu Atl Geide Giderin iki kat Bat kaynakl kelime vardr. 2. Farkl Bir Medeniyet Alanna Geme Gayretleri

139

Burada kastedilen durum, sadece Batya ait eya ve kavram adlarnn alnmas deildir. nk bu adlar dier medeniyet zmrelerine mensup birok milletin diline de girmitir. Bat medeniyet zmresine ynelmeyi, sadece d grne dayanan yzeyde kalm bir alafrangalk zentisinden de ayrmak gerekir. Burada sz konusu olan, eitim, bilim, sanat, hukuk ve ynetim alanlarnn Bat llerine uydurulmas yannda temel kltr aralarnn da deitirilmesidir. Kurulu ve ykseli devirlerinde Osmanl Devletinde grlen kendine gven ve azamet duygusu, duraklama ve ardndan gelen gerileme devirlerinde art arda alnan yenilgilerle yerini nce bir aknla, daha sonra da ylgnla brakmt. Bu durumdan kurtulmann yolu, Avrupann kulland sistem ve metotlar aynen benimsemek eklinde grlyordu. Bunlar sadece ilim ve teknik seviyesinde kalmamalyd. Sosyal ve siyasi kurumlar da ithal edilmeliydi. Kltr deimeliydi. Ksacas Bat medeniyet ailesine dahil olmak iin gerekli her deiiklik yaplmalyd. Bylece alnmaya balayan Bat kurumlar kanlmaz olarak kelimeleri de beraberlerinde getirdi. Dilimiz zerinde bu hareketin yapt en nemli etkiler, ilim dilinde Avrupa dillerinin terimler asndan nem kazanmas, Latin alfabesinin kabul sonucunda eski eserlerle balant kesilirken Batdan tercmelerin yaygnlk kazanmas yannda bu dillerin daha kolay okunur ve renilir hale gelmesidir. 2.1. Terimler Terimler, Trkenin en ok sknt ektii alanlarn banda gelmektedir. Merutiyet Devrinde Maarif Nezaretince kurulan Istlahat- lmiye Encmeninin rettii terimlerin hepsi Arapa olmutur. Ancak Batnn ortak terim retme dili olan Yunanca ve Latincenin esas alnmasn savunanlarn da kmsenmeyen bir arl vardr. Bu konuda yaplan tartmalarn sonu gelecee de benzememektedir. Trk Dil Kurumu tarafndan eitli alanlar iin Bat dillerinden geen terimlere teklif edilen karlklar klavuzlar halinde yaynlanmtr. Levend (1972), bu konuda ayrntl bilgiler vermektedir: Bat medeniyetinin ortak deerleri benimsenirken dilde de bu medeniyetin eseri olan kelimeleri almak kanlmazd. Levend, Ziya Gklpin 1922 tarihinde Kk Mecmuada yazd bir makaleden alnt yapmaktadr: Bir millet hangi medeniyet zmresine, beynel-mileliyyete mensub, onun btn mefhumlarn ifade edecek husus kelimelere malik olmas da lazmdr. Trkler, imdi Avrupa medeniyetine girdiklerinden, Avrupa mefhumlar ifade edecek kelimelere muhtatrlar. Gklp, baz kelimelerin olduu gibi alnmasndan yanadr: Batya has sosyal unvanlar, siyas, ideolojik ve sanat akmlaryla ilgili kelimeler bu gruptandr. Ayrca teknie ait kelimeler de olduu gibi alnacaktr. Bylece dilimizde eksik olan mill tabirler iin stanbul ve Anadoluda konuulan halk lisanna, milletler aras ortak kelimelerde ise Batya uyulmas gereinden sz edilmektedir. Asrlarca Osmanlcann gelimesinde temel dil devi gren Arapa da terk edilerek yerine dier Bat dillerinin temeli olan Latince ve Grekenin benimsenmesi ynnde bir akm ortaya kmtr. Dr. Abdullah Cevdet, terimleri temel olarak Latinceden almak taraftardr. Ama bunlar Arapa eklerle biimlendirmektedir: Psikolojiy gibi. ongur (1963) tarafndan ynetilen ak oturumda Yakup Kadri Karaosmanolu, Ben teden beri teknik terimlerin Latince kklerden alnmasndan yanaym. Bunlar milletleraras terimlerdir; bu milletleraras terimleri biz zaten konuurken, teknisyenler konuurken, Latince unsurlardan, Latince kklerden alnm szlerle sylyoruz. Bunlar dilimize Franszca,

140

ngilizce, Almancadan deil, dediim gibi, Latinceden, ama Trk fonetiine uygun olarak almalyz. demektedir. Peyami Safann dille ilgili birok makalesi Ergun Gze tarafndan bir araya toplanmtr (Safa, 1970). Bu makalelerde Safann da Greko-Latin kltrn savunduu grlmektedir. 1930lu yllarda okullardan Arapa ve Farsa dersleri kaldrlm, bunlarn yerine Latince ve Yunancann konmas gndeme gelmitir. Ancak Safa Mekteplerimizde Latince ve Yunancadan evvel balkl makalesinde, ncelikle bu kltrlerin sevdirilmesi gerektiini anlatmaktadr. Istlah davamz balkl makalesinde ise Bat Medeniyet ailesinin bir yesi olmaya ynelen Trkiyenin, terim retmede de ortak kaynak dilleri benimsemesi gerektiini yazmaktadr. Garp medeniyeti zmresine katlm olduktan sonra tereddde lzum yok, canl dillerde kullanlan, kkleri Latin veya Yunan mterek stlahlar, ivemize gre biraz yontarak alacaktk. Ancak bu Latince terim ynelimi tam olarak baarya ulamam ve dier Bat dillerinden dolayl olarak terim alma faaliyeti devam etmise de, Tanzimattan gnmze kullanlmakta olan Latince kkl kelimelerin oran, gittike ykselmitir. ster Latin ve Yunan kklerinden retilsin, ister dier dillerdeki ekliyle alnsn, Bat kaynakl terimlerin dilimize giriini nlemek pek kolay grnmemektedir. Trk Dil Kurumunca dzenlenen Dilde zletirmenin snr ne olmaldr? konulu ak oturumda (TDK, 1962), Konur Ertop, 21 Knunievvel 1925 ve 18 Mays 1962 tarihli Akam gazetelerini karlatrarak Arapa-Farsa kelimelerin %68den %29a dtn, buna karlk Bat kaynakllarn yzdesinin 6dan 10a ykseldiini belirtmektedir. Trke kelimeler ise yzde 26dan 61e kmtr. Ancak bu artta, dil devriminden sonra ortaya konan kelimelerin pay %13tr. Geriye kalan %48 lik blm, eskiden var olan Trke kelimelerden olumaktadr. Ayn ak oturumda mer Asm Aksoy, aralarnda 60 yllk bir zaman fark bulunan emsettin Saminin Kamus-i Trksi ile TDKnin Trke Szln karlatrmaktadr. Buna gre yzdeler yledir: Kamus-i Trk Trke Arapa Farsa Bat kaynakl 43 38 15 4 TDK Trke Szlk 58 23 4 15

Bu rakamlar yorumlayan Aksoy: Bu kadar abadan sonra dahi karlamak istediimiz btn kavramlarn Trkesini bulamyoruz ve Trke szlmze koyamyoruz. Szm uraya getirmek istiyorum: Yksek uzmanlk terimlerini bu kadar yeni keifler, ileri hamleler iinde hemen karlamak ve yaymak imkn olmad iindir ki zorlayamyoruz demektedir. mer Asm Aksoy, dier bir ak oturumda (ongur, 1963, Sf. 22-23), Bat kaynakl kelimelerin artndan yaknan H. Y. Nuholuna cevap verirken Arapa ve Farsa kelimelerin azalnda bir bakma teselli bulmu oluyor: Hesaba vurunca greceiz ki Bat dillerinden giren kelimeler, eskiden dilimize girmi Arapa ve Farsa szcklere gre, sayn arkadamn dedii gibi ok deil, azdr. Dilimizden attmz Arapa ve Farsa

141

szckler yerine Bat dillerinden girmi olan szckler daha azdr. Rakam vereyim: Son altm ylda Arapa ve Farsa %26 azalm, Bat szckleri ise %11 artmtr. Demek ki dilimiz Bat dillerinden kelime almasna ramen Trkeleme hznda ilerliyor. demektedir. Ancak burada unutulmamas gereken bir nokta vardr ki o da, Arapa ve Farsa kelime birikimi IX ve X. asrlardan balayan bin yllk bir srede gerekleirken, son dnemdeki yabanclamann ise sadece 60 yla sm olmasdr. Dilin sadelemesi dendii zaman sadece Trke kelimelerin art gznnde tutulunca yabanc dillerin kendi aralarndaki denge gzden kamtr. Aksoy (1973) dildeki gidiin olumlu ynde olduunu ispat etmek iin deiik rakamlara bavurmaktadr. Bunlardan biri de 1924 Tekilat- Esasiye Kanunu ile 1961 Anayasasnn dilinin karlatrlmasdr. lkinde %25 olan Trke kelime oran ikincide %70e km bulunmaktadr. Agh Srr Levend (1972), Dil devrimine inanm ve bu inanla u kitab yazm bir yurtta olarak, yaplan ve yaplmas gereken iler hakknda son olarak kendi dncelerimi belirtmek isterim diyerek 9 madde sralamakta, bu arada terimler hakknda unlar sylemektedir: Terimlerin aceleye geldii dorudur. Ders kitaplarna girmeden ve okullara yaylmadan nce, terimlerin, zerinde daha ok ilenerek bir sisteme balanmas, birok szgelerden getikten ve son biimini aldktan sonra yaymlanmas gerekirdi. Bununla birlikte bu i abartlmamaldr. Felsefe terimlerinin ok isabetli olmamasnda konunun etin ve soyut olmasnn kukusuz byk etkisi olmutur. Buna karlk fen terimleri ok daha uygundur. Terimler iin Trkeye bavurulmal, bulunamazsa Greke ve Latince kklerden Trke terimler yaplmaldr. Terim retmede Latince ve Yunancann esas alnmasn savunanlardan Nejat Muallimolu da, Trke Bilen Aranyor adl kitabnda bu konuya Halk dili ile ilim olmaz bal altnda 40 sayfa ayrmtr. 1954-60 ve1969-76 yllar arasnda Trk Dil Kurumu bakanl yapm olan Macit Gkberk, Avrupa kltr evresine ynelmi bulunan Trkiyenin bu yneliin bir gerei olarak Greke ve Latinceye de snmas gerektii grndedir. Avrupa dillerini birbirine balayan bir kpr vardr: Bu da Greke ile Latincedir. Avrupa kltrn tayan temellerden biri, Klasik Antikan kltrn trl alanlarnda ortaya koymu olduu gerekletirmelerdir. Yeni Avrupa kltr felsefesinin, biliminin, sanat ve edebiyatnn kkleri, ilk rnekleri Greklerdedir; devlet ve hukuk yaps Romallardan gelir. Greklerle Romallarn yaratm olduklar kltr ieriklerini dile getiren terimler sistemini, ulusal kltrlerini bu yaratmalar zerinde gelitirmi olan yeni Avrupal uluslar da benimsemilerdir. Bu yzden eski Greke ile Latince, ulusal dilleri bibirlerinden kopmu olan Avrupal aydnlar yeniden birbirlerine balayan bir ba kurmutur. te, kendi z formlarn bulmak yannda, Antik temel, Avrupa dillerinin ikinci karakteristiidir. Trke, Avrupa kltr evresi iinde biimlenirken, bu lden de kanamaz ve kanamayacaktr da. 2.2. Latin Harfleri Harf Devrimi ile Latin alfabesine geilmesinin Bat kaynakl kelimelerin artna dolayl yollardan etkisi olmutur. Bu harflerle baslm eserler arasnda dili ok sade olanlar da vardr. Ancak eski eserlerin yeni yazya aktarlmamas ve yeni eserlerde de yabanc kelimelerin orannda artlar gzlenmesi Bat kaynakl kelimelerin art eilimi pekitirmitir. Heyde (1954) gre Latin alfabesinin

142

kabul, Bat edebiyatndan yaplan ok sayda tercme ve toplumda yabanc dilleri bilenlerin art bu istilay kolaylatrmakta ve hzlandrmaktadr. Aksoy (1973), Yeni yaz, Arapa ve Farsa szcklerin Trkede yaama olanaklarn kstlad ve dil devrimi iin en gl ortam hazrlad demektedir. Eski harflerle yazlmas zor olan Bat kaynakl kelimeler ise daha kolay yazlr hale gelmi olmaktadr. Yakup Kadriye gre, yaz devriminin en nemli rol, eski kltre ait eserlerle balantnn kesilmesidir. 1928de yazd bir makalede unlar ifade etmektedir: Kimileri Arap harflerini brakrsak eski ulusal edeb eserlerimize veda ederiz, demilerdi. te bu sebepledir ki yaz devrimi gerekiyordu. Yeni yaz, yeni bir dnyann anahtar olacak, khne dnceler yok edilerek Hmanizm kaynaklarna ve yaama sevincine ulalacakt. Eski kltr eserlerinin yeni Trk nesilleri asndan hibir deeri de yoktu ve ksacas eski eserleri yeni yazya evirmeye gerek de yoktu. Arap harfleriyle baslm eserleri yeni nesiller okuyamayacandan dil ynnden kstas ve rnek tekil edecek metinler de bulunmayacaktr. Eski eserlerin yeni yazya evrilmesi ayrca hem ok masrafl hem de zaman isteyen bir itir. Alfabe deiikliinin dile yapaca etkiler zerine o dnemin Bat basn ve bilim adamlar ileriye ynelik tahminlerde bulunmulardr. D dnyada yaz devriminin yanklarna eserinde 53 sayfa yer ayran imir (1992), 14 yabanc lke basnndan rnekler vermektedir. Bunlar arasnda Londrada kan Observer gazetesi, The Economist dergisi, talyada kan Piccollo della Sera gazetesi ve Marsilyada kan Le Petit Marseillais gazetesi gibi yayn organlarnn yorumlar yer almaktadr. Grleri aktarlanlar arasnda arasnda, ngiliz tarihisi Arnold J. Toynbee, Oryantalist ngiliz profesr E. Denison Ross, Lon Bancal gibi yazarlar vardr. 2.3. Bat Kltr ve Medeniyet Kurumlar Bat medeniyeti btn kurumlaryla birlikte lkemize tanmak istenmitir. Baty grenler ve tanyanlar bu dnyaya ait kurumlar lkemize tama heves ve heyecan iindedirler. Bylece tiyatro, opera, bale ve sinema ile farkl zevkler ve dnceler, yeni fikir, sanat ve edebiyat akmlar lkemize gelmektedir. Girdiimiz yeni medeniyet dnyasnn kurum ve kavramlarn tayan yeni dil, artk hayatn her alannda varln duyurmaktadr. Batdaki fikir ve siyaset akmlar da bizde geni yanklar bulmaktadr. Fransz htilalinin heyecann ilerinde duyan genler, bu fikirleri yaymakta, bunu yaparken Franszca deyimleri kullanmakta ve bazen dorudan doruya bu dildeki metinlere ba vurmaktadrlar. 3. Yabanc lkelere Duyulan lgi Evliya elebi, on yedinci yzyla ait bir kaynak olan Seyahatnamesinde, grd birok eyann ismini, kii unvanlarn, gemicilik ve ehircilik terimlerini nakletmitir. Bu arada yabanc dille konumalarn veya iirlerin yer ald paralar da vardr. Seyahatnamedeki Almanca, Yunanca, Macarca, talyanca, Romence, Slavca ve dier dillere ait kelimelerin bir dkm Dankoffta (1991) bulunabilir. Osmanl Devletinin gl dnemlerinde dier lkeler hakknda, siyasi ve askeri amalara cevap verecek kadar bir bilginin varl yeterli grlmekte ve oralardaki hayatn birok ynne kaytsz kalnmaktayd. Osmanl iin Bat, Avrupa demekti. Bu dnyaya kar duyulan merak ve ilgi ise ancak

143

gerileme dneminde balad. Bu dnemde baslan sefaretnamelerin aydnlar arasnda geni bir ilgi uyandrmas, Yirmisekiz Mehmet elebinin sefaretnamesinin 1840 ile 1872 yllar arasnda be bask yapmasndan da anlalabilir. Avrupa seyahatnameleri yannda, bu lkeleri anlatan eserler de hayli merak uyandrmtr. Bat dillerinden ok sayda eser, zellikle roman dilimize evrilmitir. Telif eserlerde ise, Osmanl toplum yaps, yeni edebi trler iin uygun ve ekici konularn bazen stanbulun gayrimslim semtlerinde, bazen de Avrupa ehirlerinde aranmasn gerektirmitir. Yabanc bir yazardan adapte hissini veren bu eserlerin daha fazla yabanc kelime kullanmna yol at aktr. Ahmet Mithat Efendinin Demir Bey ve Hasan Mellah romanlar bu durumun rnekleridir. Gnmzde artarak devam eden bu ilgi dolaysyle birok blm yabanc meknlarda geen veya kahramanlar yabanc olan eserlere sklkla rastlanmaktadr. Basn yayn organlarnda Batyla ilgili aktel konular byk yer kaplamakta, bu yolla pek ok kelime dilimize tanm olmaktadr. 4. Yabanc lkelerde Yaama ve Oralara Yaplan Yolculuklar Yirminci yzyln belirgin zelliklerinden birisi, lkeler aras yolculuklarn ve deiik memleketlere yerlemelerin artmasdr. Amerika ve Avustralya gibi kitleler halinde gmen eken ktalarn kefinden sonra belki en byk apl yer deitirmeyi, gnmzde alma, eitim ve gezi amacyla yaplan yolculuklar tekil etmektedir. Asrn ortalarna kadar, lke dna km insanlarmz parmakla gsterilirken gnmzde yurt dna gitmi bir yakn olmayan aile yok gibidir. Osmanl dneminde eitim iin Avrupaya ok snrl sayda renci gnderilmiti. Gnmzde devlet, zel kurulular veya yabanc lkelerin verdii burslarla, yahut kendi imknlaryla ok sayda rencimiz Bat lkelerine gitmekte, bunlardan bir ksm oralarda i bulup uzun sreler almakta veya yerlemektedir. Avrupa lkelerinde 1950lerde balayan ii talebi, 1980lerde gelien yurt d mteahhitlik hizmetleri, her ya ve eitim seviyesinden birok vatandamzn yurt d tecrbesi edinerek az veya ok bir yabanc dille tanmasn salamtr. Ksa sreli de olsa gezi amal yurt d yolculuklarnn da bu ynde etkileri olmutur. Birok kii iin, yabanc lkede yaam olmak, bal bana bir vn kaynadr. Baz kiiler, bir yabanc dilden sadece birka cmle dahi bilseler gsteri yapmaktan geri durmazlar. Hele kardakinin yabanc dil bilmemesi bu kiilerin stnlk duygularn daha da arttrmaktadr. Yurt dnda bulunanlar veya okuyanlar ya kolaylarna geldii iin veya gsteri amacyla yazlarna ve zellikle de konumalarna yabanc kelimeler katmlardr. Bu tavr giderek vasat aydn veya okur yazarlarda da bir gsteri arac olarak yaygnlk kazanmtr. Bat dillerini bilmek, alafrangaln rabet bulmasyla tek bana yeterli bir meziyet saylmaya balamtr. Yabanc lkelerde eitilenler, kendilerinde bir ayrcalk grmektedirler. Kendilerine gvenleri tamdr. Herkesten sayg ve itaat beklemektedirler. Bazen de kendileri isim ve terim icat etmektedirler Kelimeler, gcn yabanc kkten almaktadr. 1950lerden itibaren almak ve eitim amacyla her geen yl artan sayda vatandamz Almanya, Fransa, ngiltere, Belika, Avustralya ve Amerikaya gitmektedir. Bunlarn bir ksm o lkelere yerlemitir. Gittikleri lkenin dilini renen bu kiiler araclyla da baz kelimeler Trkeye gemitir. Bu gei daha ok szl anlatm yoluyla ve o

144

kiilerin akraba ve yakn evresi araclyla olmaktadr. Ancak bu lkelerdeki Trklerin kendi aralarndaki konumalarnda kmsenmeyecek bir oranda yabanc kelime kullandklar bilinmektedir. Bu yolla dilimizde meydana gelen yabanclama ileride daha belirgin bir ekilde hissedilecektir. Ayrca yabanc kelimelerin yaygnlamasnn, onlar kullananlarn toplum iindeki sosyal mevkileri ile balantl olduu da bir gerektir. Yabanc lkelerde yaayanlar iki dili kartrrlar. Bu durum istek ddr. Almanyadaki Trklerin hayatn konu alan pek ok yazarmz vardr. Bunlar arasnda Yksel Pazarkaya ve Nevzat stn ilk temsilcilerdir. Daha sonralar Bekir Yldz, Abbas Sayar, Tark Dursun Kakn, Adalet Aaolu, Vasf ngren, Fakir Baykurt, Haldun Taner ve Aysel zakn saylabilir. Almanyada yetimi olan ikinci ve nc kuaklardan ise Almanca yazanlar da kmaya balamtr. Baypnar (2000) bu yazarlarmzdan birounu incelemi ve eserlerini bir antolojide toplamtr. 5. Alafrangalk Modas ve Bat Tarz Yaama zentisi Bat medeneniyeti llerine uymak her eyden nce pozitif dnceyi elde etmekten geer. Bu ise, dnyaya bakta, olaylar yorumlamada ilim yaklamnn edinilmesini gerektirir ki hi de kolay olmayan, byk emek ve zahmet isteyen bitip tkenmez sabrl almalarn bir meyvesidir. Kolayc bir yaklam olan alafrangalk ise hibir emek ve ceht harcamadan ksa yoldan Batllamay hedef edinmitir. Ktphaneler dolusu tercme ciddi bir ekilde okunmamakta, uzun tahsil hayat boyunca grlen msbet ilim dersleri hazmedilmeden kalmakta ve insanlarmza retici, analiz edici bir dnce yetenei kazandrmamaktadr. Buna karlk daha kolay ve ekilci bir yol olarak alafrangalk yaylmaktadr. Osmanl Devletinin son dnemlerinde yaygnlaan alafrangalk akm hayatn her sahnesinde deiimlere yol amtr. lk dnem romanlarndaki alafranga tipler zerine toplu bir yorum Balc (2000) tarafndan yaplmtr. Bu tiplere, Ahmet Mithat Efendi, Recaizade Mahmut Ekrem, Hseyin Rahmi Grpnar, ve Halit Ziya Uaklgil gibi yazarlarmzda ska rastlanmaktadr. Kendilerini topluma yn vermekle grevli sayan ilk romanclarmzn, ou zaman yerdikleri ve gln durumlara drdkleri bu tipler, daha sonraki dnemlerde pek fazla yadrganmayan, hatta zenilen kiiler haline gelmilerdir. Yaay tarzna yansyan bu deiimler eski birok meslei de gzden drm, iyerleri ve binalar anlamn yitirmitir. Bizde, Batdan alnan yeni icat ve aralar, o lkelerde olduu gibi, sadece ihtiyalar karlayan ve kullanlan birer eya olmayp, biroumuz iin, asl anlamlarnn zerinde bir deer ifade etmektedir. Bunlar, yeni bir medeniyete gemi olmann sembolleri ve birer itibar iaretidir. Avrupai davranmasn beceremeyenler, alafranga kesim tarafndan iddetle knanmaktadr: Zaman zaman alafrangalk hevesi arka ait hereyin inkrna kadar varmaktadr. Kendini inkr etmeye varan bu hayranlk sadece Trkiyedeki aydnlara has deildir. Azerbaycann nl mizah airi Mirze Elekber Sabirin Hophopnamesindeki refa Mar, ayn havann orada da esmi olduunu gstermektedir. Son yllarda Avrupallama, yerini Amerikallamaya brakmtr. Henz yazl edebiyata tam yansmayan bu akmn etkisi, daha ok televizyon, radyo ve basnda, baz genler arasnda ve ar-pazarda hissedilmektedir.

145

6. Yabanc Dil Eitimi ve Yabanc Dille Eitim Bu balk altnda ayr husus ele alnmaldr. Bunlardan ilki lke iinde yabanclarn etkin idareci ve eitici rolleri stlenmesidir. kinci olarak eitimde Bat dillerinin mfredata alnmas ve hatta bu dillerde eitime geilmesidir. nc olarak da Avrupa ve Amerikaya gittike artan saylarda renci gnderilmesidir. Batllama hareketleri ile birlikte, yabanclar baz resmi kurulularda danman olarak grev almaya ve birok eitim kurumunda ders vermee balamlardr. Ayrca, eitim kurumlarnn retim ve ynetim kadrosunda, Avrupada yetimi olan hocalara ncelik verilmitir. 1856 Islahat Fermanyla eitim alannda Mslim ve gayrimslim tebaa eit hale gelmitir. 1868 tarihinde Fransz tesiriyle alan Galatasaray Sultanisinde Fransz liseleri model alnm, Franszca eitim verilmee balanmtr. Burada ounluu tekil eden Franszlar yannda, ngiliz, talyan, Rum ve Ermeni retmenler de bulunmaktayd. 1913/1914 retim ylnda stanbulda kz renciler iin bir nas Sultanisi kurulmutur. Birinci Dnya Sava srasnda mparatorluktaki sultanilerin says elliyi bulmutur (Yolalc, 1999). Baz asker okullarda eitim ve programlarda Avrupa okullar esas alnmt. 1836da alan Mekteb-i Tbbiye-i Askeriyede eitim Franszca olarak yaplmaktayd. 1834te alan Mekteb-i Harbiyenin retim kadrosu renimini Avrupada grenler ve Mhendishane retmenleri arasndan seilmekteydi. 1847de okula Franszca dersleri konmu ve retim kadrosu Avrupadan getirilen yabanc hocalarla desteklenmitir. 1884 ylnda Almanyadan Von der Goltz Paa Askeri Okullar Mfettii olarak getirilmi ve mezunlar Almanyada staja gnderilmitir. Asker Baytar Mektebinin kadrosu 1896da Avrupada yetien elemanlarla takviye edilmitir. Sivil okullarda da yabanc dil eitimine nem verilmitir. Mekteb-i Mlkiyede 1883 ylnda Franszca reten Lisan Mektebi almtr. kinci Merutiyetten sonra okulun programnda ngilizce ve Almanca mecburi ders haline getirilmitir. 1880 ylnda alan Mekteb-i Hukuk- hnenin mdrlne, sonradan Mslman olmu Avusturya asll Mehmet Emin Efendi tayin edilmitir. Bu zat Avrupada eitim grm olup, Almanca, Franszca ve ngilizce bilmektedir. Dier yksek okullar yannda orta dereceli okullardan bir ksmna da yabanc diller konmutur. Mesela Hamidiye Ticaret Mektebinde bir yabanc dil hazrlk snf bulunmaktadr. Bylece eitim grm kiiler arasnda yabanc dil ve kltrlere aina olanlarn says artm, dilimize pek ok Bat kaynakl kelime tanmtr. Kocabaolu (1999) ondokuzuncu asrda Osmanl mparatorluunda, ilkokullar, ortaokul ve liseler, ilahiyat, ve kolejler olmak zere drt grup altnda toplanan Amerikan okullarna ait bilgi vermektedir. Buna gre 1840 ylnda 6 olan toplam okul says 1900de 417ye, renci says ise ayn dnemde 84ten 17556ya kmtr. Cumhuriyet dneminde de yabanc dille eitim yaygnlaarak devam etmi ve orta dereceli okullara kadar inmitir. Osmanllarn son dneminde balayan bir modayla baz ailelerde yabanc dil eitimi okul andan nce balamaktadr. Tutulan mrebbiyeler veya dadlardan ocuklar yabanc dili kk yata kapmaktadrlar. Osmanlnn son dnemlerinde verilen baz haklardan faydalanan aznlklar, Rum, Ermeni ve Yahudi okullarn amlard. Bu okullara Trk ve Mslman ocuklar da devam edebilmekte idiler. Buralarda aznlk dillerine ek olarak Franszca, ngilizce ve talyanca gibi Bat dillerini de okutulmakta idi. Tccar, diplomat ve retmen gibi meslekleri dolaysyla lkemize

146

Avrupadan lkemize gelen yabanclarn oluturduu topluluklar da yalnz kendi ocuklarnn eitimi iin Katolik ve Protestan olmak zere iki grup halinde zel okullar kurmulard. Bu okullardaki eitimin stn niteliinin farkna varlmas sonucu bu okullara ok sayda Trk ve Mslman ocuk girdi. Bunlarn oran 1890da %15 iken 1911de %56ya, 1926da %51e 1939da %76ya ulamtr (Ergin, 1977). Sinanolu (1994) Uluslararas bilim-ulusal eitim dili bal altnda yabanc dille yaplan eitime kar iddetle kar kmaktadr. Gene ayn bilim adammz son yllarda ana okullara kadar inen yabanc dille eitimin dilimizi nasl tehdit altna aldn ayrntl bir biimde ele almaktadr (Sinanolu, 2000). Toy (1988), Kilitta romannda Galatasaray, Saint Joseph ve Talas gibi yabanc okullarda eitim grm olanlarn toplum iinde kazandklar itibar canl ifadelerle anlatr. Bir dile yabanc kelime giri mekanizmasn inceleyen Haugen (1972), byle bir alveri iin bu iki dili de belli lde bilen bir grubun var olmas gerektiine iaret etmitir. ki dilliler, bazen bilinli bazen de farknda olmadan yabanc kelimeleri dile sokmaktadrlar. Bu kiiler bazen fikirlerini ifade iin Trkeyi kfi grmemekte ve iki dili kartrmaktadr. Birden fazla dil bilenlerin bazen irade d olarak bu diller arasnda kaydklar da grlr. Bilgilerini bir yabanc dil araclyla renenler ou zaman gsteri amac gtmeden, sadece kavramlarn kafalarndaki karl o dilden olduu iin yabanc kelimeler kullanabilirler. renci veya bilim adam her okuduunu kendi anadiline evirerek renme srecini yavalatmamak iin kavramlarn yabanc karlklarn aklnda tutmu olmaktadr. 7. Argo Yoluyla Yabanclama Her toplumda baz mesleki ve sosyal gruplarn kendi aralarnda anlamalarn salayan zel kelimeler kullandklar bilinmektedir. Yabanclarla yakn temasta olan halk, baz kelimeleri gerek anlamnn dnda ve ou zaman da argo eklinde dilimize sokmutur. Rumeli demiryollarnda alan Alman kontrolclerin tamam! anlamna makiniste bardklar fertik sznden fertii ekmek argosu tretilmitir. Film artisti Clark Gable gibi bakmaya Klark ekmek denmitir. ngilizce pinpon kelimesi, yal anlamna, Franszca espiyon kelimesi, ispiyon ekline sokularak ihbarc, mzevir anlamna kullanlmtr. Bu duruma daha ok ayak takm ve klhanbeyler arasnda rastlanmaktadr. Meyhane, kumarhane, bar ve batakhanelerin birou aznlklar tarafndan iletildiinden buralarn mdavimleri de onlardan birok kelime almtr. Dilimize argo yoluyla giren veya argoda anlam deitiren Bat kaynakl kelimeler, Develliolu (1945) szl zerinde yaptmz hesaba gre %45 Yunanca, %22 talyanca, %16 Franszca, %8 Ermenice %4 ngilizceden gelmektedir. Bunun dnda, Rusa, Romence, spanyolca ve Bulgarca olanlar da vardr Kopuk ve klhanbeyi takmndan kahramanlarn yer ald eserlerde bu tr yabanc kelimelere ska rastlanmaktadr. Bunlara, Hseyin Rahminin Dirilen skelet, Tebessm-i Elem; Ercment Ekremin Mehedi ile Devrialem, Kodaman, Beyaz emsiyeli; Mahmut Yesarinin ulluk; Orhan

147

Kemalin Murtaza, Kck, Gurbet Kular, Bir Filiz Vard, Sokaklarn ocuu, Kt, Arkada Islklar; Kemal Tahirin Esir ehrin nsanlar, Esir ehrin Mahpusu; Aziz Nesinin Kadn olan Erkein Hatralar, Gol Kral, Yaar ne Yaar ne Yaamaz, Tek Yol; Atilla lhann Zenciler Birbirine Benzemez, Fena Halde Leman; Rfat Ilgazn Hababam Snf, Osman Cemal Kayglnn ingeneler, Pembe Malahl Hanm, Harp Zengininin Gelini, Eski apkn Anlatyor; Aka Gndzn Tank-Tango ve Bir ofrn Gizli Defteri romanlar rnek verilebilir. 8. deolojik Akmlarn Dourduu Hava lkemizde dil konusundaki grler ideolojik kutuplamann bir gstergesi olmutur. Hepilingirler (2000), Kimileri ngilizce szck kullanmaya merakldr, kimileri Arapa, Farsa. nk setikleri szckler, insanlarn yalnz dncelerini, kiiliklerini deil, dnya grlerini de aklar. Birok kii bunu bildii iin kendi dnya grne uygun szck kullanmaya aba gsterir. demektedir. lkemizde uzun zamandan beri sren ve bir ara neredeyse bir i savaa yaklaan kutuplama, ykc sonularn dilimiz zerinde de gstermitir. yle ki, kullanlan kelimelere dayanan ayrmclklar, her alanda kendini gstermitir. Kiilerin hangi kampn yesi olduklar kullandklar kelimelerden anlalr hale gelince, bulunduklar ortama aykr dmek veya ideolojik damga yemek istemeyenler z Trke veya Arapa-Farsa kelimeler yerine Bat kaynakl kelimeleri tercih eder hale gelmilerdir. Bylece, mesele veya sorun yerine problem, amil veya etken yerine faktr, nazari veya kuramsal yerine teorik, evsaf veya nitelik yerine kalite, faraziye veya saylt yerine hipotez, hareketli veya devingen yerine dinamik, tekilat veya rgt yerine organizasyon demek daha uygun saylmtr. Sinanolu (1998) Trk ve Trke dmanln Batnn bir tuza olarak grmektedir: Suni bir blnme sonunda Osmanlcaclk-z Trkecilik ekimesi, sa-sol kavgas, hatta kiisel husumetler ie karmtr. Tasfiyecilik bir yandan gemie duyulan bir dmanla dnrken, buna gsterilen tepki, dilin kurallarna uygun ve gzel dahi olsa her yeni kelimeye kar koyma halini almtr. Son zanmanlarda ise bir kesim, Mslmanlk adna Trk ve Trke laflarna kar bir tavr taknd. Bu karmaa iinde sinsi bir el okullardan Trke ile eitim, hatta Trk Edebiyat derslerini kaldryor, Trke bilimsel yaynlar yok ediyor, yerine sadece ngilizceyi sokuyordu. Alev Alatlnn, Nuke Trkiye romannda dil konusu adeta bamsz bir makale eklinde ele alnarak incelenmitir. Franszca ve ngilizce kelimelerin artarak kullanlmas iki sebebe balanmaktadr: Birincisi, Trkler, kendilerini Bat medeniyetine adadlar. Tpk atalarnn kendilerini adadklar slam medeniyetinin dillerini kullandklar gibi, onlar da Bat medeniyetinin dillerini kullanyorlar. kinci neden, daha sakl bir neden. Trkler, evreden duyduklar Arapa ve Farsa kelimelerin umarsz biimde demode kelimeler olduu duygusuyla byrler, ama seslerini veya ekillerini beenmedikleri iin veya anlatmak istediklerini tam ifade etmedii iin yeni kelimeleri kullanmay da ilerine sindiremezler. Bir aratrma yapmak zere Cord Vakf aracl ile yurdumuzda bir faklteye gelen David Pavlovi, insanlarn siyasi grlerinin tercih ettikleri kelimeler dolaysyla nasl tehis edildiini grnce dehete kaplmaktadr. Siyasi tercihleri ne olursa olsun, anket uygulad btn renciler; bir yazarn sadece kulland kelimelere bakarak; onun, kadn erkek

148

ilikileri, din, milliyetilik, evrensellik gibi, paragraflarda yer almayan konularda bile ne dndn kestirebilmektedirler. 9. sluba Ynelik Kullanm Yabanc kelimeler bir slup arac olarak kullanlmaktadr. Bu adan ayr yaklam saylabilir: * Bunlardan ilki yabanc kelimelerin ahenk ve ses zelliklerinin arpc etkisidir. * kinci olarak ahengi bozan tekrardan (tnaptan) kanmann bir arac olarak yabanc szlerin kullanlmasdr. * nc bir kullanm ise ifadeye kuvvet katmak iin ayn kavramn deiik dillerde tekrardr. lk kullanmda yabanc kelimelerin kulaa hitap eden trmalayc veya ahenkli ses zelliindeki arpclk esas alnmaktadr. Burada yabanc kelimeler, dzgn ve durgun giden tek dze bir metin ierisinde aniden ykselen sivriltiler gibi dikkat ekmektedir. Bazen yazarlar, zor ifade edilen hisler ve tasvirler iin de byle bir etkiyi araya sokmaktadrlar. Bu kullanmda bir yabanc kelime ne kadar allmadk, hain ve Trkenin ses yapsna ne derece aykr ise muhatap zerinde o oranda etkili olmaktadr. Televizyonlarmzn kavga kokan ak oturumlar veya tartma programlarnda, TBMM krssnde, miting meydanlar ya da gazete stunlarnda hasmlarn, adeta kafalarna vurduklar bu tokmak gibi kelimelerle akna evirenlere sk sk rastlamaktayz. z Trke kelimelerin irkin olduu ynnde bir tenkidi cevaplayan Aksoy (1973), baz Arapa, Farsa ve Bat kaynakl kelimelerin daha irkin olduunu belirterek bunlarn neden yadrganmadn soruyor: Sylenmeleri Trkler iin ok g olan, irkin ses tayan dilimize girmi Bat kaynakl szcklere kar da bu ynde direnme gsterilmiyor: Transkripsiyon, fotokopi, konfeksiyon, ekspozisyon, gardenparti, portmanto, troleybs, meteoroloji, katalog, kokteyl gibi szcklerin irkinliinden sz eden yok. Gonk szcn kibar bulanlarn, konuk szcn kaba, irkin bulmalar hangi lye sar? Bu sorunun cevab gayet aktr. Bat kelimelerinin sylenme gl ve dilimizin kurallarna aykrl, umulann aksine onlara g katmakta, onlar yaz ve konuma iinde daha etkili hale getirmekte, muhatab sendeletmekte ve ezmektedir. kinci olarak ahengi bozan tekrardan (tnaptan) kanmann bir arac olarak yabanc szlerin kullanlmasdr. Bu kullanma bir rnek olarak Sevin okumun Karanla Direnen Dnya romanndan aadaki para verilebilir (Sf. 10-11). Burada remz sznn yerde tekrarlanmas sembol ve iaret kelimeleriyle nlenmitir: Babam kyl veya renber deil, esnaftan biri olmann remzi sayd kasketini sever, gariptir ama, sadece ehirliliin sembol kravat da kabullenebilirdi. Oysa bu ikisi bir arada olamazd, (olamaz diye dnmenin de nereden kaynaklandn bilemiyorum) bu ikisi birbirine zt eylerdi ve biri kylln, dieri ehirliliin iareti olduundan, obann takm elbiseyle davar gtmesi kadar tuhaf karlanabilirdi.

149

nc bir kullanm ise ifadeye kuvvet katmak iin ayn kavramn deiik dillerde tekrardr: Ne kadar tannm bir adam, diye sylendi, bu eski ailelerin hali baka prestijleri, itibarlar var. (Refik Halit Karay, 2000 Yln Sevgilisi, Sf. 70). Romanc mehur Safonun ektii hastalk Dassla-Nostalgieden baka birey deildi, demeye getiriyor ve Safiye Sultann o yurtsama, sla zlemi nbetlerini yaz akamlarna zg bir dinginlik iinde yazyordu (Selim leri, Mavi Kanatlarnla Yalnz Benim Olsaydn, Sf. 233). 10. Sadeletirme Akmnn Getirdii Ynelimler Trkenin sadeletirilmesini amalayan almalar, Arapa ve Farsa kelimelerin arl altnda ezilen dilimizi kurtararak kendi kaynak ve kurallarna dndrmek gibi hakl bir gerekeden hareket etmitir. arkllktan kurtulma ve modernleme heyecan iinde daha ok Dou dillerinin hedefte tutulmas sonucu Batdan gelen kelimeler zerine gerektii gibi gidilememitir. Burada, Batl olan hereyin iyi ve deerli olduu ynnde bir eilime yol aan eziklik duygusunun rol de inkr edilemez. Sadeletirme hareketinin Bat kaynakl kelimelere gc yetmeyince gzden dm birok eski kelimenin yerini bunlar doldurmutur. Lewis (1999) Yabanclamaktan bir dereceye kadar dil devrimi sorumlu tutulabilir: Yal kiiler dudaklarna gelen bir kelimenin anlalamayacann farkna varrlar, fakat yeni kelimelerle bunu doru bir biimde nasl karlayacaklarndan da emin deillerdir. Dolaysiyle anlam daha kesin olan yabanc bir kelimeye bavururlar. Dier bir grup da profesyonel kiilerdir. Bunlar anlam apak karlklar yeterince teknik bulmazlar. Mesela bir doktor besleme kelimesini uygun bulmayp bunu ntrisyon diye dzeltme ihtiyac duymaktadr. Gkberk (1997), Anayasa dili hakknda 1952de yazd bir yazda; ayrldmz bir kltr evresinin dnya gr erevesinde biimlenmi olan Osmanlcann artk yeni hayat duygumuzu karlayamayan bir alet olduunu, bu dilin kendisini besleyen kaynaklardan kopmu bulunduunu, btn ikmal yollarnn kesilmi olduunu belirtmektedir. Bu yzden kendi lleriyle yaratcl kalmamtr. Ayakta durmak gcn bile artk kendisinde bulamamaktadr. Avrupa dillerinin seli karsnda boyuna gerilemesi bunun en ak belirtisidir. Anayasa dilini Osmanlcaya dndrmek isterken son zamanlarda dilimize sokulan u szckler bakn: Konsey, asamble, delege, pakt, parti, antidemokratik vb. Bu eit szckler de dilimize kolayca sokulabiliyor, nk Trk aydnnn tarih diyebileceimiz bir alkanlndan rahata yararlanyorlar. Yzyllarca anadilini kltr dili olarak kullanmam bir topluluun okur yazarlar, kendi dil deerleriyle olgun bir kltr dili kurulabileceine inanmamaktadr. Bu inanmama bugnk Trk aydnnn gemiten yklendii kstekleyici bir idmdr.

150

Sadeletirme akmn deerlendiren Heyd (1954), Bat kaynakl kelimelere kar gerekli duyarlln gsterilemediini belirtmektedir: Genel olarak sylenecek olursa, Kurum imdiye kadar Trkedeki Avrupal kelimeler probleminden pek tasalanmamtr. 1933te halkn Trke karlklar bulmas istenen yabanc kelime listelerinde sadece Arapa ve Farsa kaynakl olanlar yer almtr. Cep Klavuzu ve Sade Trke Klavuzuna ok az Batl kelime dahil edilmitir. Tam aksine, Kurum modern Trkedeki Avrupal kelimeleri baz hallerde kastl olarak arttrmtr. Cep Klavuzunda pek ok Arapa ve Farsa dn kelimeler Bat dillerinden alnanlarla deitirilmitir. Ktip iin sekreter, mdir iin direktr, nazariye iin teori ve timsal iin sembol kullanlmas bunun rnekleridir. Kurumun Genel Sekreteri olan . N. Dilmen, 1935te yetkili kii sfatyla bu politikann aklamasn yapmtr. O, Ktip, mdir (mdr) ve dier kelimelerin eski devre ait dkntler olduunu sylemitir. Trklerin Bat medeniyetini bir btn halinde benimsedikleri bir dnemde bu gibi terimlerin Batl karlklarnn tercih edilmesi gerekmektedir. Heyd ayrca Bat kaynakl kelimelerin ounun sadece genel yapda baz kavramlara tek tek karlk geldiini, bunlarn tretmeler yoluyla Trke iinde aileler oluturmadn ve bu yzden de pek nemli bir tehlike saylmadn ifade etmitir. Kelime seimi yaparken ou yazar ve aydnn yabanc karlklardan yana tavr koymas dilimizi bu gnlere getirmitir. Kelimeler birtakm hatra ve duygular da artrdklar iin ayakta kalrlar. Yeni karlklar henz his, heyecan ve dnce hayatmzda gerekli destek zeminini bulamadndan, zenilen bir medeniyetin mal olan Bat kelimeleri, modernlik havalar sayesinde rabet bulmaya balamlardr. Baz kelimelerin karlklar ise ya tretilmemi veya hi yaygnlamamtr. Gerek daha nce var olan Trke karlklarn, gerekse tretilenlerin yerlememesi sonucu, sarslan Arapa ve Farsalarnn yerine geen Bat kaynakl kelimelere Danimend (1981 a, b), 250 kadar rnek gstermektedir. zerkan (1997), ar ve isabetsiz zletirmenin yabanclamaya zemin hazrlayacan ifade etmektedir: Fazla yabanc szck kullanm sekin dili ve halk dili ayrmn keskinletirmektedir. Burada dikkati eken dier bir eilim, ztrkecilik ad altnda ar anlalmaz szckler kullanlmas ya da anlam iyi tanmlanmam szcklerin suni ekilde yanyana getirilerek ortaya yine yabanc metinlere benzeyen garip bir dil karlmasdr. Dilde hasar oluturan durumu engellemenin yollarndan biri, yeni szcklerin halka iyi tantlmasdr. Dier bir olumsuzluk da, yeni szcklerin zensiz olarak yaplabilmesidir. Yazar bunlara rnek olarak uaktaki First class yerine birinci orun; business class karl ilik orun; economy class iin de hesapl orun kelimelerinin teklif edilmesini gstermektedir. Bu gibi karlklar tutunamayaca iin yabanclama devam edecektir. Sadeleme akmnn yol at yabanclamann bir dier yn ise kelimelerin etimolojisi hakkndaki bilgisizliimizdir. Prof. Dr. Hasan Eren, hazrlad etimoloji szlnn nsznde, sadeletirme akm srasnda bilgi noksanlndan dolay, farknda olmadan yabanc kelimelerin dilimize sokulduunu belirtmektedir. Szlerin kkenini gznnde tutmadmz durumda, yabanc bir sz dilimizden karmak isterken baka bir yabanc sz semek olaslyla karlaabiliriz. Eren,

151

buna bir ksm rnekler de vermektedir: Arapa olduu iin atlan hudut yerine Rumca snr, Arapa esas yerine Rumca temel getirilmitir. Ziyafet yerine getirilen len Moolca, hububata karlk gelen tahl ise gene Arapadr. a, e, tank, lke, ye gibi daha birok rnek verilebilir (Eren, 1999. Sf. XX, XXI). Mahalli azlardan derlenen kelimeler arasnda Rumca, Ermenice, Slavca, Arapa ve Farsa gibi kayna yabanc olanlar oktur. Dankoff (1995), mahalli azlar zerine yapt bir almada yaygn bir biimde kullanlan kelimelerden 2500 kadarnn Ermenice olduunu belirtmitir. Eren (1995). de bu konuyu ele alarak Dankoffun almas zerinde ayrntl deerlendirmeler yapmtr. 11. Baz Meslek ve Sanatlarn Yabanclar veya Aznlklar Tarafndan cra Edilmesi Osmanl Devleti, byk bir imparatorluk olarak deiik rk, dil ve dinden topluluklar bir araya, getirmitir. Bu topluluklar iinde konumuz asndan en nemli olanlar, birok yabanc kelimenin dilimize girmesine araclk etmi olan gayrimslim aznlklardr. Bunlardan bir ksm fethedilen topraklarn yerli halkdr. Bir ksm ise glerle imparatorlua gelmilerdir. Aznlklarn Osmanl Devletinde oynad rol zerine birok kaynakta ayrntl bilgiler bulunmaktadr. Sonyel (1993), mparatorluun btn tarihi boyunca aznlklar ayrntl bir ekilde ele almtr. Shaw (1999) ve Shmuelevitz (1999) Osmanl millet sistemi iinde Yahudi cemaatini; zkaya (1984) ve Gksel (1984) Ermenileri; Eken (1999) Rumlar ana hatlaryla incelemektedir. Dil zerine en fazla etki yapan ise elence yerleridir. Meyhane, bar ve dier birok elence yeri iletmecilii gayrimslim aznlk veya yabanclar tarafndan yrtlmtr. Tiyatro, opera ve bale gibi yabanc elence yerleri zellikle devrin genleri iin ekicidir. Buralarda hem elenmekte hem de hayranlk duyduklar Bat dillerini gelitiren bir kltr ortam bulmaktadrlar: 12. Uluslararas ve ok Uluslu irketler Osmanl dneminde Kapitlasyonlar araclyla lkede faaliyet gsteren yabanc irketler ve kurulular, kendi alanlarna ait kelimelerin dilimize girmesine araclk etmilerdir. imir (1992) bu konuyu zl bir ekilde incelemitir: Tanzimatla birlikte lkede yaylmaya balayan bankalarn kk Avrupadadr. Osmanl Bankas bile Banque Ottomanedr. Dyunu Umumiye, ilemlerini Franszca yrtr. Uluslararas ulatrmada kullanlan yaz Ltin yazsdr ve demiryollarn yapanlar, iletenler, krn toplayanlar hep Avrupaldr. Posta ve telgraf ilerinde byk lde Franszca ve Ltin harfleri kullanlmaktadr. Damgalarda ve pullarda Franszca kendini gsterir. Krm Sava srasnda stanbul, telgraf telleriyle Avrupaya balanr. Telgraf getirenler, Trkenin telgraf haberlemesine uygun olmadn ileri srerek, Osmanl Devletine Franszcay telgraf dili olarak kabul ettirirler. Ancak Mustafa Efendi adl hamiyetli bir Trkn Ltin harflerine dayal bir Mors alfabesi yapmas sonucu telgraf dilinin Franszca olarak lkeye yaylmas nlenmi olur.

152

Son zamanlarda ise, dnya apnda yaylma eilimi gsteren uluslararas irketler, iyerlerinde daha ok ngilizce kullanmakta, bu dili bilen kiileri ie almaktadrlar. Gazetelerimizde artk ou ngilizce olmak zere, Almanca veya Franszca gibi yabanc dillerden i ilanlar ska grlmektedir. Yabanc lkelerde veya yabanc dillerde eitim grenlerin bu firmalarda alma anslar ykselmektedir. Bu kiilerin iyerlerindeki ecnebilerle yabanc dilde konuabilmeleri, dier alanlar gznde itibar kazanmalarna yol amaktadr. Konumalarnda ok sayda yabanc sz gemektedir. ki dilliliin salad kolaylkla birok terimi Trkeye evirme zahmetine katlanmadan yazl ve szl ifadelerine katmaktadrlar. 13. tibar ve ncelik fadeleri Bat kaynakl kelimelerin kullanmyla ilgili olarak bu balk altnda konuyu iki adan ele almak gerekir. Bunlardan ilki bu kelimelere atfedilen g ve ekiciliktir. Bir zamanlar aevi denen yerlerin daha sonra neden lokanta ve en sonunda da restoran veya restaurant olduu bu zellikle aklanabilir. kincisi ise kaba, ayp veya irkin saylan baz kavram ve eya iin karlk olarak seilmeleri durumudur. Bylece daha nazik ve ince bir usluba varlm olmaktadr. Yabanc kelimeler, iitenlerde gl etkiler uyandrmaktadr. Kendilerine ofr ismini uygun bulmayan ehirler aras otobs kaptanlarmzdan ka tanesi, onlar at arabacs ile kartracak src unvann kabul edeceklerdir? Hele oto yarlarmz elbette anl anl birer pilot olup hantal bir gemi yneticisi olan kaptan szn kendilerine bir hakaret sayacaklardr. zerkan (1977), Trkede yaplan dil hatalarn inceledii almasnda, yabanc kelime kullanma zentisinin sebepleri zerinde de durmaktadr: Dilini benzersiz ve ulalmaz klma istei, dilde henz anlalamam, tutunmam yabanc kkenli szcklerle bezenmi bir metni, gizemli, ulalmaz ve farkl hale getirme arzusu da dildeki bu arpkl derinletiren etkenlerden biridir. zerkan, Nkleer Tp, Jeodezi ve Fotografimetri, Reanimasyon, Travma, Konsltasyon kelimelerini rnek vererek: Yukardaki meslek isimleri ya da tp terimlerinin bazlar, Trkede karl bulunmasna ramen youn olarak kullanlmaktadr. Karl olmayanlarn da anlalr ve sde szckler olmamas, fazlaca bir rahatszlk yaratmamaktadr. Nkleer Tp gibi rktc ve soyutlayc bir isim, ad geen gsterenle ilgili, baka bir szck ya da kavram artrmadndan, gsterilenden (sz edilen konu, kavram, nesne) daha fazla anlam yklenecek ve adeta bu ismin imgeledii gizemi arttracaktr. Gnmzde, zellikle ticari alanda, marka ya da iletme ad olarak, yabanc szcklere rabet edilmesi bu araylardan beslenen bir olgudur. Gsteren-gsterilen ilikisinde, aradaki nedenli balantnn ulalmaz ve anlalmaz oluu, szck gerisinde arm anlamlar yklenmesine ortam hazrlamaktadr. Bu yzden anlam hi bilinmeyen bir ismin, metin gerisindeki arm anlam, modern, Bat lsnde, ada, ileri ya da farkl dier imgeler olabilmektedir. Burada ana ama, isimlendirmek deil, imaj etkinliine katkda bulunmaktr. kinci kullanm olarak uslup incelii salama hususu btn dillerde var olan bir yaklamdr. DeBakey (1970), ilmi yazmalarda tarafsz, kesin ve ak ifade gerektiini, burada bu kullanma yer

153

olmadn belirten yazsnda ngiliz dilindeki bu zellie rnekler vermektedir. Dili yumuatma ve kiiler arasnda eitlik salama akm cmert ve iltifat ifadelere yol amtr. 14. Kavram Farklarn Karlama Dillerin zenginleerek ince kavram farkllklarn ifade edecek hale gelmesi asrlar alr. Bu arada gerekirse dier dillerden alntlar yaplr. Dilimizde bu durumun rnekleri oktur: Apartman, barnak, daire, dam, ev, fakirhane, hane, ikametgh, kane, konak, konut, kk, kulbe, lojman, mesken, ocak, yuva kelimelerinin hepsi ailenin barnd yapy ifade etmektedir. Ancak bunlar tek bir kelimeye indirgemek, anlamda daralma meydana getirecei iin her seferinde maksad uzun tanmlarla belirtmek gerekli olacaktr. Yabanc dilden alnan karlklar ou zaman ayrntlar belirtme arac olarak kullanlr. Bir rnek daha vermek gerekirse dilimizde Baget: nce ksa denek (orkestra efinin kulland ubuk gibi) Baston: Yrrken dayanmaya yarayan ara Baton: Kayak*larn kulland sopa Cop: Polislerin kullan kaln ksa denek ubuk: nce, uzun sert denek Cirit: Bir atl sporda kullanlan ksa denek Denek: Elde tanacak incelikte dzgn aa Rot: Direksiyonu tekerleklere balayan demir ubuk Sopa: Kaln denek vendire: ift kzlerini yrtmekte kullanlan ivili uzun denek kelimeleri ayni cismin deiik eitlerini ifade etmektedirler. Bugn dilimizde birok eya ve kavramn ad geni bir kitle tarafndan bilinmemektedir. Eski karlklar ise unutulmutur. Bunlar bilenler olsa bile knanmak veya anlalmamak endiesiyle kullanamamaktadrlar. Yabanc dil bilenler ise o dildeki karlklaryla dnmektedirler. Muallimolu (1999), bu duruma pek ok rnek vermektedir. Mesel Franszca la bataille ve la guerre kelimelerinin ngilizcede battle ve war eklinde karlklar vardr. Ama Trkede sadece sava kelimesiyle yetinilecek olursa; General de Gaullen La France a perdue une bataille, mais la France na pas perdue la guerre cmlesi, ngilizceye France has lost a battle, but France has not lost the war eklinde evrilebildii halde dilimize evrilemez. Gerekten de askeri terim olarak muharebe, harp, msademe ve cidal eskiden ayr ayr kavramlar iken sadece sava szyle yetinmek

154

anlam kayplarna yol amtr. Muallimolu, Trkeye evrilemeyecek birok cmle rnei daha vermektedir. Her biri ayr anlam tayan aadaki ngilizce kelime gruplarna dilimizde tek bir karlk sunmak dnceyi daraltaca gibi evirilerde de byk anlam kayplarna yol aacaktr. Kelimeler arasndaki ince anlam farklar, ancak o dile hakim olanlarca takdir edilebileceinden, bu kiiler konumalarnda veya yaptklar evirilerde ou zaman istemeyerek de olsa yabanc kelime kullanmak zorunda kalacaklardr. Aksi halde ya anlamdan fedakrlk yapmak veya tek kelime yerine yaklak kavram tanmlar yerletirmek gerekecektir. Yabanc dillerdeki birden fazla kavramn dilimizde karlnn bulunmamas, zaman zaman karkla yol aabilmektedir. Terimlerin ok belirgin ve ak olmas gereken bilim dnyasnda bulank ifadeye yer yoktur. nk bu, kavram kargaasna yol aacaktr. Bu sknty bilim adamlarmzn ou duyarlar. Basit birka rnek verilecek olursa dilimizde, ngilizcedeki rate ve speed iin hz karl kullanlmaktadr. Ancak verilerle ilgili olarak rate, farkl l birimlerinden deerlerin biribirine blmn anlatmaktadr. Ratio ise birimsiz olup ayn birimden byklklerin biribirine blnerek karlatrlmas iin kullanlr. Bu adan fiyat (TL/kg), srat (km/saat), basn (kg/cm2), younluk (kg/dm3) birer ratedir. O zaman speed hz ise rate nedir? Hele Rate of speedi dilimize nasl evirebiliriz? Bir baka rnek ise lm deerleri ile ilgili olarak accurate, precise, unbiased, exact, terimleridir. 15. Milli Deerler Konusundaki Duyarszlk ve Yabanclk Yabanc dillere duyulan zenti ve yerli deerlerin horlanmas da yabanclamay hzlandrmtr. Osmanl Devletini kuran asl unsur Trkler olmakla beraber ok uluslu imparatorlukta bu kimlik n plana kmamtr. Bu durum tarih boyunca deiik corafyalarda yabanclaan Trk boylar asndan daha geni bir erevede ele alnrsa milli duygu ve benlik bilincinin zayfl anlamna gelir. Gktrk ve Orhun Kitabelerinde inlileme tehlikesinden bahsedilmekteyken Macaristan ve Bulgaristanda yerleen boylarn yabanclamas, durumun Ortaalardaki rneklerini tekil etmektedir. XI. asrda yazlan Divan- Lgatit Trk, bir yandan Araplara Trkeyi retmek amacn tarken te yandan da bu dilin Arapadan geri olmadn ispata yneliktir. Araplar uzun sren Osmanl hakimiyeti ve daha sonra beliren Fransz ve ngiliz etkilerine kar diren gsterirken, millet olarak dillerine bak alarnn nemi ortaya kmaktadr. Ferguson (1972), Araplarn kendi dillerini drt adan stn grdklerini belirtmektedir: Onlara gre Arapa gzeldir, klasik iire, resmi ve yar resmi hitabete uygun beli bir dildir. Gramatik simetrisi ve salam mantk yaps dolaysyla eitli kelime tretmelerine elverilidir. Kelime hazinesi zengindir. Ayrca, Kuran dili olmas dolaysyla kutsal bir nitelik tamaktadr: Allahn ve meleklerin konuma aracdr, Cennet lisandr. Kurann 1400 yllk deimezlii de klasik Arapay ayakta tutmutur. Necip kavim ve mukaddes dil kavramlar Arapay yabanc dil etkilerinden koruma mcadelesi veren aydnlarn parolas olmutur (Saleh, 1984). Anadolu Seluklular Dneminde resmi dil Farsa idi. Medrese ve tekkelerde Arapa ilim dili, Farsa ise edeb dil olarak yerleip lkenin her yannda yaygnlamaya balamtr. Bu durum sonralar daha da arlaarak devam etmitir. Osmanl son dnem aydnlarnda ise Batya ynelme ile

155

bir Franszca modas ba gstermitir. Bu moda, gnmzde yerini ngilizceye brakmaya balamtr. Bir dnemler kltrl olmann yolu Franszca renmekten geiyordu. ttihat ve Terakki aydnlar modernlii Mon Cher, Mon Dieu demek redingot giyip ftr takmak eklinde algladlar. Gnmzde ise bu belirtiler Konumalar arasna ngilizce kelimeler katma, yabanc yazl tirtler, anoraklar ve apkalar giyme, Okey, Allright, Hello, Bye-bye, Woow gibi kelimeler kullanma eklinde kendini gstermeye balamtr. Deiik kltrleriyle toplumun genel yapsndan ayrlan baz gruplar, kullandklar yabanc dille, takndklar tavr ve davran biimiyle kendi aralarnda bir alt sosyal zmre oluturmakta ve iine girdikleri dayanma ile gven ve aidiyet duygusu aramaktadrlar. Milli deerlere kar bu duyarszlk eilimi gnn modasna gre deiik dillerden yer adlar ve tabelalarn yaylmasna yol amaktadr. Osmanl dneminde yabanc isimli iyerleri daha ok ecnebiler tarafndan almakta iken son yllarda gittike artan bir hzla iyeri adlar yabanclamaya balamtr. Dilimiz bir yandan eski Yunan ve Roma yer adlarna geri dnerken iyeri adlar da Fransa, Amerika, ngiltere, talya ve Yunanistandakilere benzemeye balamtr. Artk en byk ehirlerimizin bulvarlarndan, kerpi duvarl mtevazi kylerimizin tozlu sokaklarna kadar heryeri modaya uygun isimli iyerlerimiz sslemektedir. Bu durumu sadece turizmle aklamak da mmkn deildir. Belli bir ya dneminde genlerin anne ve babalarndan farkl olmaya altklar, kendilerine bir kiilik edinmeye uratklar bilinmektedir. Reklamclarn bu bamszlk zlemini smrd de bilinen bir gerektir. Baz amar suyu veya margarin reklamlar bu zayf noktay kullanmay baarmaktadrlar. Ancak bunun dil konusunda yaplmas, hele anadilin hakir grlmesi millet uurunu tehlikeye drecek bir belirtidir. 1996 yl ubat aynn ortalarnda en ok satan gazetelerimizden birinde, bir yabanc dil okulunun reklam kmt: Siz hl annenizin dilini mi kullanyorsunuz? We speak English. Tam bir bilinsizlik rnei olan bu reklam, ngilizcenin de bir anadil, ama farkl bir milliyete mensup analarn dili olduunu unutmu grnmektedir. Burada asl zerinde dnlmesi gereken ise, bu slogann toplumun ne kadar bir kesimi tarafndan ekici bulunduudur. 16. Dilin Kendi Yapsndan Gelen Diren Derecesi Arapann d etkilere kar gsterdii diren hakknda Ferguson (1972) ve Saleh (1984) tarafndan ileri srlen grlere yukarda iaret edilmiti. Arap dilinin kendine has kk, kalp ve ses yaps Saleh tarafndan ayrntl bir ekilde anlatlmaktadr. Bu dilde fiil kkleri l (slasi) ve drtl (rbai) harf temellerine dayanmakta olup bunlardan belli kalplara gre deiik kipler, isim ve sfatlar tretilmektedir. ok sk kurallara dayanan bu yap, dardan gelen kelimelerin dil iinde sindirilmesini zorlatrmakta ve onlar adeta yalnz brakmaktadr. Ayrca sesli ve sessiz harflerin dizili ekli de yabanclamaya bir engeldir. Osmanl medreselerinde okutulan sarf kitaplarnda, Arapada iki harekesiz (sakin) harfin bir araya gelemeyecei, huruf-i illet denen harflerin neden hareke alamayaca ve bu durumlarda nasl ilaller yaplaca uzun uzun aklanmaktadr. Aslnda bu durum her dil iin geerli olup konuyla ilgili teoriler 1881 de William Dwight Whitney tarafndan gelitirilen bir lek fikrine kadar dayanmaktadr (Haugen, 1972). Bu konuda ileri srlen teoriler, bir dilin yabanc

156

kelime kabullenme derecesinin, o dilin kuralllk (systematisation) derecesiyle ters orantl olduunda ittifak etmektedirler. Bu adan dilleri, homojen, alaml ve heterojen olmak zere ana grup altnda toplama eilimi vardr. Baz diller, ses yaplarn olduu gibi alabilmekte, bazlar ise, kendi ses kalplarna dkmektedirler. Trke kelimelerin hecelerinde ses uyumu bulunmas, harflerin biribirini belli bir oranla takip edii ve hecelerdeki sesli-sessiz harf dizililerindeki kurallar, bu llere uymayan kelimelerin dilimize giriini zorlatrmaktadr. Ancak gler ve deiik medeniyetlerin etkisine ok ak bir tarih dolaysyle milletimiz, dilinin bu kurallarndan byk apta tavizler vermek zorunda kalmtr. Dilimizin znde; kelimelerin banda c, l, m, n, r, v ve z harflerinin bulunmamas, kelime sonlarnn b, c, d ve g, ile bitmemesi, hece banda iki sessiz harfin bulunmamas gibi pek ok kstlayc kural vardr (Muallimolu, 1999). Osmanlca Batdan ald kelimeleri bu ller altnda baz deiikliklere uratm (Stachowski, 1999), ancak kurallara aykr birok kelimenin olduu gibi kalmasna kar konamamtr. Deiik dillerin istilas Trkenin kurallarn gevetmi, bu da Batdan gelen kelimelere kar yeterince diren gsterilememesinin bir sebebi olmutur. Ersoylu (1994), Bat kaynakl kelimelerin giri sreci ile, Arap-Fars kaynakllarn girii arasndaki benzerlie dikkat ekerek, dilin genel ileyii, kullanm ve yabanc unsurlarla olan uyum ve uyumsuzluunun, tarihindeki yabanc unsurlar dolaysyla dnt durumla aklanabileceine iaret etmektedir. slamlama ile ilk zamanlar yava bir ekilde balayan ve XI. asrda Kutadgu Bilige yansyan 400 civarndaki Arapa ve Farsa kelime ile o zamanlar gzden kaan yabanclama akm, Cumhuriyet dneminde kesinleen Bat medeniyetine giri hareketiyle bu sefer deiik bir cepheden kuatmasn srdrmtr. 17. Kitle letiim Aralar Gnmzde yazl, sesli ve grntl haberleme aralarnn dil zerindeki etkisi gittike artmaktadr. Bu etkiyi ele alan yazarlardan Ersoylu (1994 b), Gazete, dergi, radyo ve televizyon gibi zaman ve mekn engellerini ok geni lde aan, insanlara rahatlkla ulaan yaynlarn, Bat kaynakl kelime ve unsurlarn Trkeye tanmasndan benimsettirilmesine kadar btn oluumlarnda u veya bu lde pay ve sorumluluk sahibi olduu ak ve kesin bir gerektir. Bu aralar Bat kaynakl kelimeleri tam ve yaygnlatrmtr. Bu yaynlar, bununla da yetinmeyip, kullanla kullanla iyice eskitilen, ypratlan bktrlan baz unsurlarn yerine, ekici ve ynlendirici ifadeler elde etmek amacyla, yine ayni kaynaklardan bakalarn getirmektedir. Bir ksm zel radyo ve televizyonlar, artan eleman ihtiyacn niteliksiz kimselerden karlam, bunlar da, bata Amerikan aksan olmak zere, deiik ses ve syleyilerle dili bozmulardr. dedikten sonra kitle iletiim aralarn 1. Gazete ve dergiler 2. Televizyonlar ve radyolar eklinde gruplayarak rnekleriyle incelemektedir. Birok dergi ve gazete yabanclamaya daha ad konarken balamaktadrlar. Son yllarda yaynlanan dergi ve gazetelerin byk bir ounluunun ad Bat kaynakl yabanc kelimelerden seilmitir. Birok sayfa ad ve blm bal da yabancdr. Bunlar ke adlar, yaz balklar ve alt balklar takip etmektedir. Gazete ve dergilerde yer alan yazlar ayrntl olarak ele

157

alndnda da, haber, makale, izgi roman, karikatr, fkra ve yorum gibi her tr yazda gittike artan bir yabanclama gze arpmaktadr. Televizyon ve radyolardaki durum da bundan farkl deildir. stelik burada ses ve grntnn varl, telaffuz bozukluklarnn yaylmasna da yol amaktadr. TRT Geici Danma Kurulunun 25-26 Kasm 1998 tarihli toplantsnn 364 sayfay bulan tutanaklarnda bu konular ayrntl olarak ele alan pek ok konuma bulunmaktadr. Birka rnek vermek gerekirse, Canpolat (1998) kt evirilerin dile etkisini ele almakta, daha ilkokul anda yabanc retmenlerden ders almaya ve yabanc dille eitime balayan rencilerin, Trkenin tadna varacaklar yazarlar okumadan yetitiklerini, bu kiilerin yaptklar birok evirinin dilimizin kurallarna ve yapsna uymadn, yanl terimler kullanldn belirtmektedir. Artk ekranlarmzda baybay diye veda edilmekte waaw nlemiyle hayret belirtilmektedir. Daha kts bunlar bir kesimin gnlk konumalarna da girmi bulunmaktadr. Kocaman (1998), Son yllarda kitle iletiim aralarn kuatan yabanc szckler salgn da bir anlamlandrma sorunu yansmasdr. ou Trke karl bulunan bu szcklerin zellikle TV ekranlarndan gzmzn iine baka baka yinelenmesi kitle iletiim aralar yoluyla anlam-dnce dzleminde bulanklk, belirsizlik, yabanclama yaratmaktadr diyerek rnekler vermektedir: Alternatif, animasyon, doping, check up, data, dviz, fax, fast food, fotokopi, futuroloji, holding, medya, mega, rating, repo, self-servis, site, stres, show vb. Klebi (1998), dilimize ekleriyle girmi yabanc kelimelerin televizyonlarda yanl kullanmlarna rnekler vermektedir; Kaset deifreleri yapld, Kazanlarda byk deformeler oluyor veya Haberi duyunca ok oldu gibi. Klebi yabanclama modasnn radyo ve televizyonlar sardn, bunun Trkeyi ksa bir sre sonra ngilizce-Trke karma bir dil haline getirebileceini belirtmektedir. Show TV, Prima, Star gibi kanallar, Capital Radio gibi bir radyo istasyonu, ayrca bu radyolarda anonslar: ninety nine point five (99.5), financial report (para durumu), weather report (hava durumu), dinleyici ngilizceye programlanm durumda. diyen Klebi, Trkeleri varken Bat dillerinden karlklarn kullanlmasna da rnekler vermektedir: Yapm-prodksiyon, bildiri-deklarasyon, egdmkoordinasyon, kkten-radikal gibi. zerkan (1997) da kitle iletiim aralarnda yaplan dil hatalarna bol bol rnekler vermekte ve yabanclamada bunlarn oynad role dikkat ekmektedir. Verilen rnekler arasnda yabanc kelimelerin gereksiz yere kullanl, reklam dilinde farkllk imaj yaratmak iin yabanc kelimelere bavuruluu ve yabanc dillerden yaplan hatal eviriler bulunmaktadr. Hepilingirlere (2000) gre televizyon tm kt glerin 60-70 ylda, daha geni dnrsek 600-700 ylda yapamadn 10 ylda yapmtr. nsanlar ne sylediini bilmez, syleneni anlamaz duruma getirmitir. Televizyon icat oldu, zaten olmayan mertlik tmden bozuldu. Televizyon kanallarnn adlarndan balayarak (Show, nter Star, Flash, vs.) program adlarna kadar (Top Secret, Pop Stop, Top On, First Class, Magazin Forever vs.) her ey ngilizceleti. Trkeyi banal bulup ngilizce konumak, iki szn arasna yabanc bir szck sktrmak, o da olmazsa hem Trkesini hem ngilizcesini bozup orba haline getirilmi bir dille meramn anlatmaya almak moda oldu. dedikten sonra bu garip kullanmlara birok rnek vermektedir: Start almak, klip ekmek, zaplamak, formatlar kullanmak, asiste etmek recordlara gemek specifique konular konumak gibi. Artk ka

158

yllk sanatlar The best of albmleri karmakta, TRT sunucular cumulative puan artndan bahsetmektedirler. Bu zentiye kaplanlardan birksm ise bilgisizlikten, yan profilden, full dolu, otomatikman olarak veya btn full konsantresini vermek gibi gln laflar sarf etmektedirler. Yazl ve szl edebi eserler bir bakma dilin nirengi noktalarn tekil ederler. Kltrmzn daha ok szl bir yapya sahip olmas, kaynak ve kstas grevi yapacak metinlerin azlna yol amtr. Dildeki yabanclamaya okumularn daha byk tepki gstermesi beklenirken, bu kesimler bizde yabanclamann ncs ve bayraktar olmulardr. Masallar, destanlar, ataszleri, bilmeceler, halk ve tasavvuf airlerinin eserleri daha ok halkn szl kltrnde canlln koruyabilmitir. Dilleri yaatan, klasik ve yaygn edebi eserlerin varldr. Toplumumuzda ok zayf olan okuma alkanl, sesli ve grntl iletiim aralarnn gcn arttrmtr. Son zamanlarda szl kltrmzn maruz kald ykmda, kyden ehire gler yannda bu iletiim aralarndaki yaygnlamann pay da inkr edilemez. Gnmzde bir ksm yabanc kelimeler basn tarafndan bulunup dilimize sokulmakta, tantlmakta ve yaylmaktadr. u anda toplumumuzda ngilizceyi birazck skebilenlerin saysndaki art da byle bir eilimi cesaretlendirmektedir. Reklam dili de gittike artan bir oranda yabanc kelimelerle donatlmaktadr. Gazete ve dergilerde bir ksm firmalarn yabanc dilden verdikleri ilanlar, belki sadece o dilleri bilenleri ilgilendirdii iin byledir. Ancak herkese hitap eden sesli ve grntl medyada yabanc dil kullanmna byle bir mazeret aranamaz. Televizyondaki reklamlarn birou yabanc televizyonlar iin hazrlanm yazlar trkeletirmeden ve grntleri hibir deiiklie uratmadan sunmaktadr. Burada dinleyici veya seyirci, o yabanc dili biliyorsa kendine bu reklamn bir ayrcalk saladn dnerek memnun olmakta, bilmiyorsa artrlan stn teknoloji, yksek medeniyet ve ilmin ulalmas zor doruklar gibi kavramlar altnda ezilmektedir. Bugn uydu antenleri ve kablolu yaynla yabanc kanallar seyredilebildii gibi yurdumuzda tamamen veya ksmen yabanc dille yayn yapan televizyonlar da vardr. Birok yabanc film Trke alt yazyla yaynlanmaktadr. Filmlerin Trkeletirilmesi srasnda veya yabanclarla yaplan rportajlarda, yabanc dildeki szler arka planda iitilmektedir. Bylece bu dilleri bilenler verilenleri yabanc dilde takip etmekte, bilmeyenlerde ise bir yaknlama ve kulak alkanl salanmaktadr. Televizyonlarn d lkelerdeki muhabirleri, kurulan canl balantlarda ok sayda yabanc kelime tayan bir dille konumaktadrlar. Haberleme aralarna imdi bir yenisi eklenmitir: Kullanmnn yaygnlamas sonunda, daha ok da son on yl iinde kendini hissetiren dier bir yabanclama kayna, artk gnmzde hemen hemen btn iletiim aralarn saf d brakacak gibi grnen bilgisayardr. Cep telefonlaryla bilgisayar alarna ulalamaya balanmas bu iletiimi daha da yaygn hale getirmitir. Bilgisayarlardaki donanm ve yazlm adlarnn hemen hemen hepsi ngilizce olduu gibi, kullanlan programlama dilleri ve hazr programlar da ou zaman bu dildedir. El kitaplarn ve programlara ait

159

yardm dosyalarn anlayabilmek iin de yabanc dil (veya en azndan terim) bilgisi gerekmektedir. Bu sebeple bilgisayar kullanclar kendi aralarnda ok sayda yabanc kelime tayan bir dille konuurlar. nternetteki yarm milyara yakn kullancsyla bilgisayar alar, kiiler aras dorudan haberlemeye imkn vermektedir. nternet yardmyla birok konu hakknda haberler takip edilebilmekte, elektronik posta araclyla karlkl yazmalar ve her trl bilgi kayna alverii olmakta, eitim yaplabilmekte, ktphane dokmanlarna ve kataloglarna ulalabilmektedir. Adres verme ve protokol standard belirleme dnda, teknik ve ynetim bakmndan merkezi bir yapya sahip olmayan bu sistemin denetlenmesi ve kontrol altnda tutulmas da ou ynden mmkn grnmemektedir. Artk zaman ve mekn snrlar ortadan kalkt gibi, bu iletiim; lke, din ve milliyet engellerini de tanmamaktadr. Dnya apndaki bu haberleme anda daha ok ngilizce yaygn olduundan, kullanclar ister istemez birok yabanc kelimeyi szlklerine katmak zorunda kalmaktadrlar. Ekranda kan ikaz ve aklamalar ounlukla ngilizcedir. 18. Aydnlarn Halka Yabanclamas Aadaki iki rnekte yazar ya kltrmze yabancdr veya okuyucularn yle grmektedir. Drm ve ky ekmeini francala ve sandvi yardmyla anlatmaya almaktadr: oban beline sarl dokuma pekirini zd. inden kaln sucua benzeyen birey kard. Bu bir eit sandviti. Yass sa ekmeine biraz imansz peynir serpilmi, sonra sucuk gibi sarlm, pekire konmutu. (Aka Gndz, Yayla Kz, Sf. 36. Tavanldren, Anadolu yaylasnn hususi francalasdr. Tpk sandvi francalas biimindedir. Ekmektir. Biraz daha ince undan yaplm bir ekmek. (Aka Gndz, Yayla Kz, Sf. 36). Reat Nurinin Son Snak romannda Kars civarnda arac bozulan roman kahraman kendini z yurdunda, ssz adaya dm gibi yalnz hissetmektedir. Ayn yazarn Akam Gneinde Jlide, Kemann yemek odasndaki raflardan birine atmtr. Artk yaramazlk etmemekte, trk sylememekte, hatta glmemektedir. Eski manastrlarn duvarlarnda Meryem resimleri gibi sakit, durgun bir gen kz olmutur. Yurdumuzun, topramzn iiri ve romantizmi yaplamamtr. Kupkuru sahralar veya l kutup blgelerini bile olaanst tasvirlerle bize sevdiren yabanclara imrenmemek elden gelmezken, bazlarmz Anadolu manzaralarnda insann iine yalnzlk ktren bir hzn ve perianlk bulurlar. nsanlarmz da hep yabanc kahramanlarla kyaslanarak anlalmaya allr: nl bir yazarmz erife Hanm adl bir Trk hanmn, siyah yeldirmesi, bartsyle, rnesans mezarlarnda alayan boynu bkk kadnlara benzetmekte, bir dieri zmirin Yunanllar tarafndan igalini telin eden stanbul mitingindeki hanmlar Fransz htilalinde Versaya hcum eden Fransz kadnlar alaynn tablosuna benzetmektedir. Toplumcu bir yazarmzn roman kahraman olan ky retmeni ise Yunan tanralarn, tanrlarn, Zeus, Promete ve n aln efsanesini kyllere anlatlmaktadr. Bunlar huu ve heyecanla dinleyen kyller Eferim aslana, Yiit! Yiit!, ok yaa, ok gzel nidalaryla tezahrat yapmaktadrlar. Bir baka yazarmza Amanoslar hep, vaktiyle Montpellierde hkmet hesabna tahsilde iken grd ve gezdii Pireneleri hatrlatmaktadr. Aydnlarmzdaki bu yabanclama, kltrmzn daha ok yabanc eserleri okuyarak ve yabanc lkelerde bulunarak elde

160

edilmi olmasndandr. Yazl edebiyatn zayfl, eski edebi trlerimizin yetersizlii, dil, alfabe ve zevk deiimleri dolaysyla eski eserlere ulalamamas yznden aydnlarmz daha ok tercme veya asllarndan okuduklar yabanc eserlerle beslenmektedirler. Bu da yabanc kelime kullanmn arttran bir faktrdr. 19. Baz Meslek ve Sanatlarn Kendine Has Terim Kullanmalar Baz meslek gruplar ve sosyal zmrelerin kendilerine has terimler kullandklar bilinmektedir. Bu kullanm o meslek terimlerinin karlnn bulunmamasndan olabilir. te yandan yabanc kelimelerin esrarengizlii ve gcnden de yararlanlm olmaktadr. Hatta meslekten olmayanlarn yazlan ve konuulan anlamamas ynnde bir arzu da bunda rol oynamaktadr. Baz edebi trleri yabanc dillerden renen ve takip edenlerimiz de o dilden rendikleri terimleri kullanmaktadrlar. Yabanc terimlerden haberdar olma ayni zamanda bir bilgi gstergesidir. Bu bakmdan sluba ynelik bir kullanm da sz konusudur. eitli spor dallar da kendine has terimler kullanmaktadr. Bu durum gazetelerin spor sayfalarnda veya televizyonlarn spor programlarnda aka hissedilmektedir. Seyirciler ve merakllar da bu yolla birok kelime almaktadrlar. Toplumumuzda gemite bulunmayan sanat ve meslek dallar yabanclardan renildiinden, iin kolayna kalarak bunlara ait terimlerin dilimizdeki karln bulma gayreti de gsterilmemitir. Arif Nihat Asya, Benim Trkem Nerede? balkl makalesinde, deiik meslek grubu veya sosyal zmrelerin kulland kelime kmelerine rnekler vermektedir. Bunlardan birou sadece o grup iinde bilinip kullanlsa da bir ksm toplumun dier kesimlerine de yaylmtr (Asya, 1981). 21 grup ve meslekten rnekler veren yaz yle bitiyor: Fakat ben seni aryorum syle, sen nerdesin, ey benim Trkem; benim kayplara karmakta olan zavall Trkem! 20. Glnlk Arac Olarak Kullanma Yabanc kelime kullanmnn dile gizli bir g ve etki katt yukarda 9 ve 13. maddelerde belirtilmiti. Ancak bazen yabanc kelimeler yerli yersiz kullanlarak bir glnlk etkisi yaratlabilir. Karagz oyunlarnda Hacivatn adal bir Osmanlca kullanmas oyuna bir komedi havas verir. Daha ok ilk dnem yazarlarmz zppe ve alafranga tipleri gln gstermek iin onlar okuyucuya aykr gelecek bir dille konuturmulardr. Kullanlan yabanc kelimeler bazen de metnin genel havasna ters den abartl ifadeler eklinde kaldklarndan bir glnlk arac eklinde alglanmaktadrlar. Sonu Osmanl Devleti, kuruluundan yklna kadar, bulunduu corafya itibariyle zamannn bellibal btn medeniyetleriyle temas halinde bulunmutur. nceleri sadece dilimizde karl bulunmayan az saydaki eya ve kavramlara, yerli tebaann veya askeri ve ticari mnasebette bulunulan milletlerin dillerinden karlklar alnrken, Tanzimattan sonra deiik bir medeniyet dairesine girme ynnde arzu ve akmlar belirmi, yeni hayat tarz, yeni dnceler, beraberlerinde ait olduklar medeniyetin kelimelerini de getirmilerdir. Dildeki bu durum aslnda bir bakma toplum

161

hayatmzda meydana gelen farkllama ve aykrlklarn bir yansmasdr. Bat kaynakl kelimeler yerine Trke, Arapa ve Farsadan karlklar tretme gayretleri olmusa da bunlar uzun vadede istenen sonucu vermemitir. Bat dillerinden alntlar Arapa ve Farsa kelimeleri tasfiye etmekle kalmayarak z Trke kelimeleri de tehdit etmee balamtr. Durumun byle vahim bir hale gelmesinde Batya zentinin rol inkr edilemez. Ancak, son yzylda ilim ve teknikteki ba dndrc gelimenin payn da kabul etmek gerekir. Tanzimattan balayarak alnmak zorunda kalnan teknik ve ilmi terimler dnda asl nemli olan ve tehlike yaratan kelimeler slba ynelik olanlardr. Bu kelimelerin karladklar kavram ve eya adlar dilimizde daha nce bilinmektedir. Ama kelime sadece yepyeni bir slup ve hava vermek amacyla alnmaktadr. Benzer durumlar bizim etkilendiimiz dier diller iin de szkonusu olmutur. Osmanlnn son dneminde dilimizde balayan ve gnmzde iddetini arttrarak devam eden yabanclamann byk bir ykma yol amasnn sebebi, Avrupaya duyulan zentinin, yeni icat ve kavram saylarndaki byk patlamalar dnemine rastgelmi olmasdr. Kanmzca bu hususta ilk yaplmas gereken ey de ncelikle benlik bilincimizin glendirilmesidir. Aksoy, mer Asm (1973), Gelien ve zleen Dilimiz. TDK Yaynlar, 3. Bask, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara. Asya, Arif Nihat (1981), Benim Trkem Nerede? (Kubbeler). Yaayan Trkemiz I. Tercman Gazetesi Yaynlar. Kervan Kitaplk, stanbul. Sf. 48-49. Balc, Yunus (2000), Batllama Asndan Roman-Aydn likisi ve lk Dnem Romanlarmzda Aydnlar. Trk Yurdu. Trk Roman zel Says. Cilt 20, Say. 153-154. Sf. 133-139. Baypnar, Yksel (2000), Alman Dilinin Trkleri. Trk Yurdu. Trk Roman zel Says. Cilt 20, Say 153-154. Sf. 66-68. Canpolat, Mustafa (1998), Kt evirilerin Dile Etkisi, Radyo ve Televizyon Yaynlarnda Trk Dilinin Kullanm: TRT Geici Danma Kurulu Toplants 25-26 Kasm 1998. TRT Genel Sekreterlik Basm ve Yaym Mdrl Ofset Tesisleri, Ankara. Sf. 27-30. ongur, Rdvan (1963), Dilimizin zletirilmesinde ar davranlm mdr? TDK Ak Oturumlar Dizisi, No. 2, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara. Danimend, smail Hmi (1981 a), Frenkeye pasaport, Trkeye lm belgesi verenler, Yaayan Trkemiz I. Tercman Gazetesi Yaynlar. Kervan Kitaplk, stanbul. Sf. 101-103. Danimend, smail Hmi (1981 b), Dilimizi Frenkenin istilas, Yaayan Trkemiz I. Tercman Gazetesi Yaynlar. Kervan Kitaplk, stanbul. Sf. 103-105.

162

Dankoff, Robert (1991), Evliya elebi Lgati: Seyahatnamedeki Yabanc Kelimeler, Mahalli fadeler. Cambridge MA, Harward University Sources of Oriental Languages and Literatures, 14. Dankoff, Robert (1995), Armenian Loanwords in Turkish. Harrasowitz verlag Wiesbaden. DeBakey, Louis (1970), Every Careless Word that Men Utter, II. The Language of Science. Anesthesia and Analgesia Current Researches, C. 49, 5, ss. 827-832. Develliolu, Ferit (1945), Trk Argosu: (genel inceleme ve szlk) T. D. K. stanbul. Eken, Galip (1999), Tanzimat Dnemi Osmanl tarasnda Rum Cemaatinin Sosyo-Ekonomik Durumuna Dair Bir Deneme: Tokat rnei. Osmanl, Cilt. 4, Sf. 351-364, Editr: Gler Eren, Yeni Trkiye Yaynlar, Semih Ofset Basmevi, Ankara. Eren, Hasan (1995), Trkedeki Ermenice Alntlar zerine, Trk Dili, Say 524, Sf. 859-904. Eren, Hasan (1999), Trk Dilinin Etimolojik Szl, Bizim Bro Basmevi, Ankara. Ergin, Osman (1977), Trk Maarif Tarihi, Cilt I-II, Sf. 737-785, Eser Matbaas, stanbul. Ersoylu, Halil (1994 a), Trkiye Trkesinin ada Problemleri 4: Bat Kaynakl Kelimeler I, Trk Dili, Say 509, Sf. 375-384. Ersoylu, Halil (1994 b), Trkiye Trkesinin ada problemleri 5: Bat Kaynakl Kelimeler II, Trk Dili, Say 513, Sf. 200-212. Ertem, Rekin (1991), Elifbeden Alfabeye, Dergh Yaynlar, Emek Matbaaclk, stanbul. Ferguson, Charles A. (1972), Myths About Arabic. Readings in the Sociology of Language. (Edited by Joshua A. Fishman) Third printing. Mouton, the Hague-Paris. ss. 375-381. Gkberk, Macit (1997), Deien Dnya Deien Dil, (1. Bask ada Yaynlar, 1980), Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A. . stanbul. Gksel, Burhan (1984), Merutiyet ncesi ve Sonrasna Ait Resmi Devlet Yaynlarna Gre Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri. Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, 8-12 Ekim 1984, Atatrk niversitesi Yaynlar, Kurtulu Ofset Basmevi 1985, Ankara. Sf. 159-176. Haugen, Einar Ingvald (1972), The Ecology of Language, ss. 79-109: The Analysis of Linguistic Borrowing, Stanford University Press, California. Hepilingirler, Feyza (2000), Trke Off, 14. basm, Remzi Kitabevi, stanbul.

163

Heyd, Uriel (1954), Language Reform in Modern Turkey. The Israel Oriental Society. Hadassah Apprentice School of Printing, Jerusalem. Sf. 76-80. mer, Kmile (1973), Trk Yaz Dilinde Dil Devriminin Balangcndan 1965 Yl Sonuna Kadar zleme zerine Sayma Dayanan Bir Aratrma. ADTC Trkoloji Dergisi, Cilt 5, Sf. 175-190. peki, Leyla (1992), Yabanc Szck stilas, Show, 25 Ekim 1992, Say 31, 34-36. Kayaolu, Taceddin (1998), Trkiyede Tercme Messeseleri. Kitabevi Yaynlar, Umut Matbaaclk, stanbul. Kocabaolu, Uygur (1999), XIX. Yzylda Osmanl mparatorluunda Amerikan Okullar. Osmanl, Cilt. 5, Sf. 340-349, Editr: Gler Eren, Yeni Trkiye Yaynlar, Semih Ofset Basmevi, Ankara. Kocaman, Ahmet (1998), Kitle letiim Aralarnda Dil Kullanmnn Boyutlar, Radyo ve Televizyon Yaynlarnda Trk Dilinin Kullanm: TRT Geici Danma Kurulu Toplants 25-26 Kasm 1998. TRT Genel Sekreterlik Basm ve Yaym Mdrl Ofset Tesisleri, Ankara. Sf. 59-64. Korkmaz, Zeynep (1995), Bat Kaynakl Yabanc Kelimeler ve Dilimiz zerindeki Etkileri. Trk Dili, Say 524, Sf. 843-858. Klebi, Oya (1998), Dilbilim, Dil Bilinci, Dil Yanllar, Radyo ve Televizyon Yaynlarnda Trk Dilinin Kullanm: TRT Geici Danma Kurulu Toplants 25-26 Kasm 1998. TRT Genel Sekreterlik Basm ve Yaym Mdrl Ofset Tesisleri, Ankara. Sf. 65-76. Levend, Agh Srr (1972), Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri. nc bask, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara niversitesi Basmevi. Ankara. Lewis, Geoffrey (1999), The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success, Oxford University Press. Meydan-Larousse (1979-1985), Byk lgat ve ansiklopedi. Meydan Yaynlar, Istanbul. Muallimolu, Nejat (1999), Trke Bilen Aranyor. Avcol Basmevi, stanbul. zerkan, engl A. (1997), Trkeyi Nasl Kullanyoruz? Mart Yaynlar, stanbul. zkaya, Ycel (1984), Ariv Belgelerine Gre XVIII. ve XIX. Yzyllarda Osmanl mparatorluunda Ermenilerin Durumu. Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, 8-12 Ekim 1984, Atatrk niversitesi Yaynlar, Kurtulu Ofset Basmevi 1985, Ankara. Sf. 149-158.

164

zn, Mustafa Nihat (1962), Trke Yabanc Kelimeler Szl, nklap ve Aka Kitabevleri, stanbul. Safa, Peyami (1970), Osmanlca, Trke, Uydurmaca. Derleyen: Ergun Gze. tken Yaynevi, stanbul. Saleh, Asmahan (1984), Foreign Words in Modern Literary Arabic: Some Problems of Assimilation and Resistance. Ph. D. Thesis, University of Exeter. U. K., s. 256. Schmuelevitz, Aryeh (1999), Millet Sistemi ve Musevi Cemaati. Osmanl, Cilt. 4, Sf. 322-325, Editr: Gler Eren, Yeni Trkiye Yaynlar, Semih Ofset Basmevi, Ankara. Sezgin, Fatin (1982), Trk Romannda Bat Kaynakl Kelimeler ve Bu Adan Yazarlarmzn Snflandrlmas. IV. Milletler Aras Trkoloji Kongresi, stanbul. Sezgin, Fatin (1993), Dil ve Edebiyatta statistik ve Bilgisayar Uygulamalar. Dergh Yaynlar, Emek Matbaaclk, stanbul. Sezgin, Fatin (1999), Trkede Bat Kaynakl Kelimelerin Tarih indeki Seyri, Osmanl, Cilt. 9, Sf. 494-503, Editr: Gler Eren, Yeni Trkiye Yaynlar, Semih Ofset Basmevi, Ankara. Shaw, Stanford (1999) Osmanl mparatorluunda Yahudi Milleti. Osmanl, Cilt. 4, Sf. 307-321, Editr: Gler Eren, Yeni Trkiye Yaynlar, Semih Ofset Basmevi, Ankara. Sinanolu, Oktay (1994), Uluslararas Bilim-Uluslararas Eitim Dili. Bilim, Kltr ve Eitim Dili Olarak Trke (kinci bask). Sf. 1-5. Trk Tarih Kurumu Basmevi. Ankara. Sinanolu, Oktay (1998), Dilin ki Boyutu, Radyo ve Televizyon Yaynlarnda Trk Dilinin Kullanm: TRT Geici Danma Kurulu Toplants 25-26 Kasm 1998. TRT Genel Sekreterlik Basm ve Yaym Mdrl Ofset Tesisleri, Ankara. Sf. 151-158. Sinanolu, Oktay (2000), Bye-bye Trke. Otopsi Yaynlar, stanbul. Sonyel, Salahi (1993), Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. Stachowski, Marek (1999), Abrib Konsonentenadaptation der Westeopischen Lehnwrter im Osmanisch Trkischen. Trk Dilleri Aratrmalar, Cilt 9, sf. 67-117. Sunel, Hamit (1992), ada Trkede Yabanc Dillerin Etkisi, Trk Dili, Say 485, Sf. 951-960. imir, Bilal N. (1992), Trk Yaz Devrimi, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.

165

TDK (1962), Dilde zlemenin Snr Ne Olmaldr? Ankara niversitesi Basmevi, TDK Tantma Yaynlar, Akoturum Dizisi No. 1. TRT (1998), Radyo ve Televizyon Yaynlarnda Trk Dilinin Kullanm: TRT Geici Danma Kurulu Toplants 25-26 Kasm 1998. TRT Genel Sekreterlik Basm ve Yaym Mdrl Ofset Tesisleri, Ankara. Toy (1988), Kilitta, Bil Kitap Datm, Yaln Ofset stanbul. nver, smail (1991), Yabanc Diller Etkisinden Kurtarlamayan Trkemiz. Trk Dili, Say 470, Sf. 77-79. Yolalc, M. Emin (1999), XIX. Yzyl ve Sonras Osmanl Devletinde Eitim ve retim Kurumlar. Osmanl, Cilt. 5, Sf. 281-296, Editr: Gler Eren, Yeni Trkiye Yaynlar Semih Ofset Basmevi, Ankara.

166

Anadille Eitim ve Trke / Yrd. Do. Dr. Ahat stner [s.102-106]


Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Bilimsel adan gelimi olan milletlerin ekonomik ve kltrel adan da gelitikleri, siyas zeminde sz sahibi olduklar bilinen bir gerektir. Bilimsel bululardan yararlanabilen lkeler, vatandalarnn gelir seviyelerini ykseltmekte ve onlar iin daha mreffeh bir hayat imkan salamaktadrlar. Bu gerekler dolaysyla amz genellikle bilim a diye nitelendirilir. Bilimsel bakmdan gelimek, bilimle ilgili kurumsal ortamn niteliinden ok bilim dili olarak gelimi bir dile sahip olmaya baldr. Bir milletin dili, her trl fikir ve dnceleri btn ayrntlaryla ifade edebilecek bir zenginlikte deilse, o milletin bilimde ilerlemesi mmkn deildir. Gelimi ve zengin bir dil, her bilim dalnn eitim ve retiminde de byk kolaylklar salar. Bilim dili, btn bilim dallarnn aratrlmasnda, eitim ve retiminde kullanlabilen, bunun iin gerekli terimlere ve zengin bir kelime kadrosuna sahip olan dildir. Bilim dili en basit tanm ile bir dilin genel kltr dilinden az ok ayrlan, eitli bilim dallarnn, teknik ve sanat alanlarnn gerekli kld sz varln, slp ve anlatm zelliklerini ve terim ihtiyacn karlayabilen bir dil demektir. Her bilim dalnn dildeki genel kavramlar dnda zel kavramlarn karl olan bir hayli terime de ihtiyac olduu iin bilim dili bir bakma kltr dili + terimlerin oluturduu zel bir dil olarak da tanmlanabilir.1 Bir dilin bilim dili saylabilmesi iin, o dille eitli bilim dallarna ait aratrmalarn, incelemelerin yaplabilmesi, bunlara ait sonularn, yorum ve deerlendirmelerin en ince ayrntlarna kadar ifade edilebilmesi; dilde btn bilim dallar iin gerekli terimlerin bulunmas, eitli fikir ve dnceleri anlatan kavramlar karlayabilecek ileklie ve kelime kadrosuna sahip olmas gerekir. Her dilin insan duygu ve dncelerini ifade etme vastalar ve sistemi farkldr. Bu yzden bir dilin dier bir dile oranla stn olduunu iddia etmek gereklere aykrdr. Bir dildeki kelimelerin say bakmndan fazlal veya sadece yapm ve ekim eklerinin okluu yahut sz dizimi zellikleri o dilin baka bir dile stn olduunu ortaya koymaz. Hibir dil balangta tam bir bilim dili halinde domamtr. Ancak ilenmi veya ilenmemi; ilenerek bilim dili, kltr dili, edeb dil haline gelmi veya gelememi dillerden sz edilebilir. Yani dilleri ilenmilikleri bakmndan kyaslayabiliriz. Yaz dili, bilim dili olarak kullanlm, bu sayede gelimi olan diller zamanla daha zengin bir dil zellii kazanrlar. Yaz dili haline gelmi bir dil, zamanla edebiyat dili, kltr dili, bilim dili olarak kullanlr ve ilenirse zenginleir. Bir milletin btn tarihi boyunca edindii kltr, deer yarglarn ve hayat tecrbelerini sinesinde toplayan, onu koruyan ve yaatan kutsal bir hazine olan dil, sadece iletiim arac olarak dnlmemelidir. letiim arac olma nitelii yannda dilin hem fert ve hem de millet iin daha nemli olan yn kltrel kimlii belirleyici ve koruyucu olan yndr. Milletin i dnyasn, ruhunu yanstan dil, kiilerin mensubiyetlerinin, milletlerine olan ballklarnn da belirleyicisidir. Kiiyle kendi milleti arasndaki en salam ba dildir. Kendi milletine ballnn devam, anadilin bilinli bir ekilde yeterince renilmesi ve kullanlabilmesi ile mmkndr. Toplumun millet olarak yaayp devam edebilmesi de buna baldr. Eitim bu sonucu salyorsa millet devam eder; salamyorsa zlr.

167

Ekonomik baarlarla zenginlemi fertler, mill dil ve kltr bilinci tamadklar takdirde, baka devletlerin uydusu olmay rahatlkla isteyebilirler, yabanc bir dil ve kltr hi kayg duymadan kendi dil ve kltrlerinin nne geirebilirler.2 Atatrk, bu gerekleri u szlerle dile getirmektedir: Mill his ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin mill ve zengin olmas, mill hissin inkifnda balca messirdir. Trk dili dillerin en zenginlerindendir. Yeter ki bu dil uurla ilensin. Her eit bilim dalnda eitim ve retimin ana dille yaplmas bilimde ilerleme iin temel arttr. Yabanc dille yaplan bir eitimle bilimde ilerlemek, gelimek, yaratc olmak mmkn deildir. Yaratclk kiinin, ulusun ve toplumun en derinliklerinden gelen bir gtr. Bu gcn gelimesindeki en nemli etken ise, kiiliin ve kltrn derinliklerinden gelen serbest arm destekleyecek olan anadildir.3 inde anlalmayan bir kelime bulunan cmleleri bile renciler alglayamadklar iin ezberleme yoluna gitmekte; o cmledeki fikir veya dnceyi kendi cmleleri ile ifade edememektedirler. Bir tek kelimenin bile anlalmamas, cmlenin btnyle anlalmamasna yol amaktadr. Sonuta dnmeyen, kavramayan, anlamayan; anlamadklar iin de anlatamayan, konu hakknda kendilerine ait dnce ve grleri olumayan, yorum ve deerlendirme yapamayan, reticilikleri ve yaratclklar bulunmayan; sadece ve sadece ezberleme yoluna bavuran renciler ortaya kar. Anlalmayan bir kelime yznden cmleyi kavramayan, ezbercilie ynelen rencinin, tamamen yabanc dille yaplan bir eitim ve retim sonunda yaratc ve retici olmas, bilime katk salamas ne kadar beklenebilir? Eitim, byk lde, dil aracl ile bilgi, tecrbe ve deerler aktarma sreci olduuna gre, iletiim arac olan dilin bu sreci kolaylatrmas ya da zorlatrmas mmkndr. rencinin ilk kez karlat bir terim, eer onun zihninde yakn anlamlar uyandrabiliyor, ana dilindeki bilgi ve sezgileri ile iliki kurma olanaklar veriyorsa renme ilemi kolaylaacaktr.4 Milletimizin zaman zaman eitim dili olarak Trke dndaki dilleri kullanm olmas veya aydnlarmzn yabanc dillere meyletmi olmalar, dil felsefecilerinin zl sebebi saydklar ezbere gren, ezbere dnen nesiller yetimesine yol am ve bunun faturas milletimiz tarafndan ar bedellerle denmitir. Bunun sonucunda kendi tarihine yabanc, kendi varl ve hayat zerinde dnemeyen, fikir retemeyen ve dolaysyla kendi felsefesini yaratamayan aydn; bilim ve dnce birikiminden yararlanamayan, yaratclk ve zgnlk yetenei kaybolmu nesiller ortaya kmtr.5 Daha sonra da Trkenin bilim dili olamayaca iddialar ortaya atlm; kendi lkemizde bile dilimiz ikinci plana drlmtr. Bu lkenin en zeki ve en sekin ocuklar kendi okullarmzda yabanc dille eitim yznden hazrlk snflarnda bilimden uzaklatrlmaktadr. Henz Trkeyi yeterince renmemi geleceimizin teminat olan bu gen dimalar yabanc dillerin grameri, kelimeleri ve terminolojisi ile uratrlmakta; renme, dnme ve retmeleri adeta engellenmektedir. Bu

168

kuaklarn

aldklar

eitim

dolaysyla

aalk

duygusuna

kaplmalar,

kendi

kltrlerine

yabanclamalar, yabanc kltrlerin hayran olarak yetimeleri tabi bir sonu olacaktr. Osmanllarda ok yaygn olarak yrtlen din eitiminin medreselerde Arapa ile yaplmas, bu eitimi alanlarn zamanla eserlerini Arapa ile yazmalarna ve Trke yazlan eserlerde de ar bir dil kullanlmasna yol am, din konularda ortaya konan ok saydaki telif eserin tercme veya taklit dzeyinde kalmasna, en azndan dilleri dolaysyla toplumun din eitimine katk salayamamasna yol amtr. Bu eserlerden faydalanma ans kaybolan halkmz din konularda eitme grevini baz kar gruplar veya yar cahil insanlar ellerine geirmi, din kurumlar bozulmu, eitli yanl deerler dinin yerini tutmaya balamtr. Toplumun ahlak ve kltrel ynden zlmesi ve bozulmas dolaysyla Osmanl Devleti daha hzl bir ekilde zayflam ve yklmtr. nk retimin yabanc bir dilde yapl eitli meslek erbab ile kendilerine hizmet gtrmekle grevli olduklar kiiler arasndaki mesafeyi bytr, aralarnda anlama imkan ve llerini zayflatr. Yabanc bir dille bir meslek edinmee almak ok byk bir abay gerektirir. Ancak bir meslek edinmi kimsenin mesleine ilikin yabanc dil bilgisini edinmesi kolaydr.6 Hikmet Bayurun ngilizlerin egemenlikleri altndaki Hindistanda uyguladklar eitim politikasna ait tespitlerinin bir ksm unlardr: lkretimi yerli dillerle, orta ve yksek renimi ngilizce ile yaptrmak ve bylece: 1- Anadilin yahut mill dilin gelimesini nlemek; 2- Yabanc dille eitim yapmann glnden faydalanarak gen yerli ocuklarn kafa teekkllerini geciktirmek, onlar ders konularn anlamadan ve sindirmeden ezberlemeye mecbur etmek; 3- ngiliz dili ve edebiyatnn sekin rnekleri ile beyinleri, ngiliz kltr ve medeniyeti lehine ykamak, yerlilerde eksiklik duygularn gelitirmek ve kkletirmek; smrgelerde ngiliz kltrn yksek tabakadan balayarak yaymak; 4- Mill dillerin gelimesini ve mill eitimi engellemek,7 Btn bu hedeflere sadece eitim dili olarak ngilizcenin kullanlmas ile ulalabilecei gerei, zerinde dnmemiz ve ders almamz gereken bir olgudur. Trkiyede meslei ne olursa olsun yabanc dil bilenlere ek tazminat denmesi, akademik evrelerde ierii nasl olursa olsun yabanc bir dille yaplm yaynlarn stn tutulmas ve bunlara benzer dier uygulamalar, toplumumuzda yabanc dillere olan talebi arttrmtr. Yabanc bir dile kar ortaya kan bu ar talebin sebeplerinden biri de yabanc dil renimi ile yabanc dilde eitim ve retimin birbirine kartrlm, i ie girmi olmasdr.8

169

lkemizdeki yabanc dil talebinin dier nemli bir sebebi de, baz evrelerin ngilizceyi uluslararas bilim dili diye gstermeye almalardr. Bu konuda Oktay Sinanolu unlar sylemektedir: D lkelerde edindiimiz izlenim, en ok Trkiyede duyduumuz, dnya dili ngilizce olacak sznn harp sonras bir Anglo-Sakson propaganda ve efsanesi olduu ynndedir.9 Sevim Tekelinin Bilim dillerinin tarihsel geliimi balkl almasnda uluslararas dil veya bilim dili (!) konusundaki tespitleri yledir: Robert Hall, btn dnyada tek dilin konuulmas konusunda unlar syler: Uluslararas dil sorunu aldatcdr ve balamak iin gereki olmayan bir varsayma dayanmaktadr. Dnyay sarm olan sorunlar tmyle dil ddr ve tek bir dil konumak onlar zmlemekte yardmc olmayacaktr. spanyolca konuulan Puerto Rico ve Yeni Meksikada ngilizce eitim yaplmas iki toplumun da zararna yol amtr. nk ocuklar ngilizceyi iyi renemedikleri gibi spanyolcay da renememektedirler. Hallin dedii gibi yabanc dilde eitim yapmak, o ulus iin felaketlere yol aacaktr. Her eyden nce anadilin bir bilim dili olarak gelimesini nleyecek, dili her geen gn krletirecek, halk ve okumular arasndaki uurumu gittike arttracak, sonunda halk daha cahil, okumuu kendi deerlerine yabanc hle getirecektir.10 Uluslararas bilim dili tezi hakknda Oktay Sinanolu da unlar syler: Avrupa, Ortaalarda ululararas bir Latince ile bilim dili yapmaa abalam, fakat ancak rnesansta ulusal dilleriyle almaya baladktan sonra bilimde yaratcla geebilmitir. Ondan nce islam dnyasnn bilim eserlerinin Latinceye evirisi ve ezberlenmesi ile yetinmek zorunda kalmtr.11 Yukarda belirttiimiz gibi, bir dilin zengin bir kltr ve bilim dili haline gelmesi iin ilenmesi gerekir. Trke aydnlarmz tarafndan zaman zaman ihmal edilmi olmasna ramen, mevcut dnya dillerinin hi birinden geride kalan bir dil deildir. Esasen yaps ve sistemi itibariyle bilim dili, bilgisayar dili12 olmaya en uygun dillerden biridir. Trkenin bu zellii konusunda Zeynep Korkmaz unlar sylemektedir: Trke bilim dili olma asndan asla yetersiz deildir. Bizce yetersizlik onun zelliklerinin ve yaratclnn bilinmemesinden, ona gereken zen ve ilginin gsterilmemesinden kaynaklanmaktadr. Konuya bu yn ile ilgi gsterecek yerde, artlanm yanl bir zihniyetle Trkenin bilim dili olarak yetersizliinden sz ederek yabanc dilde eitim-retim ve yayna arlk tanmak dilimize kar hakszlktr, saygszlktr.13 Eski Uygur Trkesi, Karahanl Trkesi, Eski Anadolu Trkesi yaz dillerinin anlatm gc, kelime hazinesi Doan Aksan tarafndan Trkenin Sz Varl adl eserde eitli ynleriyle dile getirilmitir. Yazar bu eserinde, Trkiye Trkesinin ve tarih Trk yaz dillerinin sz varl bakmndan zenginliklerini incelemekte; deyimler, terimler, ikilemeler, tretme gc, ok anlamllk, kalplam szler gibi eitli ynlerden zenginliklerini ortaya koymaktadr.14

170

Esasen yabanc dil hayranlnn yaygnl Trkenin yetersizliinden deil, aydn evrelerde tpk Osmanl aydnlarnda olduu gibi; yabanc hayranlnn gaflet uykusuna dalnmasndan ve ana dilimize kar umursamaz, sorumsuz bir tavr taknlmasndan ileri gelmektedir.15 Yabanc Trkologlardan Jean Deny Trk dili iin yle der: Byk bir oryantalist, Trk dili hakknda, insann bu dilin sekin bir bilginler kurulunun danma ve tartmalar sonunda meydana km olduu zannna debileceini sylemitir. Fakat Trkistan bozkrlar ortasnda kendi bana kalm beer zekasnn doutan edindii dil duygusu kanunlaryla yarattn hibir bilginler kurulunun yaratmasna imkan yoktur.16 Max Mller de Trke iin unlar syler: Trkenin bir gramer kitabn okumak bu dili renmek niyetinde olmayanlar iin bile bir zevktir. Trl gramer kurallarnn belirlenmesindeki ustalk, isim ve fiil ekimlerindeki dzenlilik, btn dil yapsndaki saydamlk ve kolayca anlalabilme vasf, insan zekasnn dil arac ile beliren stn gcn kavrayabilenlerde hayranlk uyandrr Trk dilindeki duygu ve dncenin en ince ayrntlarn belirtebilme ve ses ve ekil gelerini batan sona dein dzenli ve uyumlu olan bir sisteme gre birbirleriyle badatrp bir araya getirme gc, insan zekasnn dilde gereklemi bu byk baars olarak belirir. Bir ok dillerde bu temel yarat rndan artk iz kalmam, bunlar gzden gizlenmitir. Onlar zlmez kayalar gibi karmzda durur. Ancak dilcinin mikroskobu ile dil yapsndaki organik eler meydana karlabilir. Trk dilinde ise her ey saydamdr, apaktr. Bu yle bir gramerdir ki, billur bir arkovannn iinde bal peteklerinin meydana geliini nasl izleyebilirsek, bunda da dncenin i oluumlarn ayn ekilde seyredebiliriz.17 Tarih dnemlerde Trkenin dndaki baz dillere bilim dili olarak meyledilmesi, asla Trkenin yetersizliine balanamaz. Bu ynelilerin eitli din, siyas ve sosyal sebepleri bulunmaktadr. Ancak unu da belirtmek gerekir ki ne sebeple olursa olsun aydnlarmzn Trke dndaki dillerle eitim veya bilim yapm olmalar hibir ekilde mazur grlemez. Byle bir hata her seferinde de Trk kltr iin vahim sonular dourmutur. Yabanc dillerle eitim ve bilimin yapld Seluklu Devleti, mill bir devlet olmaktan ok bir hanedan devletidir ve Seluklu hkmdarlar btn ranllarn da hkmdardr. Byle olunca Farsay yazma dili ve Arapay da din ve ilim dili saymakta saknca grmemilerdir.18 Ancak bu dnemde de Trke konuma dili olarak gelimesini srdrmtr. Ayn dnemlerde birtakm siyas gelimeler dolaysyla bir taraftan da Trkenin avantajl konuma getii grlmektedir. Fahrettin Mbarekah 1204 ylnda yazd ecere-i Ensb adl kitabnda yle diyor: Tklerin dier kavimlere stnlklerinin baka sebepleri de vardr. Bunlardan biri udur ki, Arapadan sonra Trkeden daha ince ve daha erefli olan bir dil yoktur. Trke imdiye kadar hibir ada olmad kadar rabettedir. Bu hkmdarlarn ve kumandanlarn ounun Trk olmasndandr. Herkes Trke bilgisine ihtiya hissetmektedir.19

171

Trk milleti siyas adan aznlk durumunda kalmad iin, aznlklarn ruh haliyle, yani kendilerini koruma igdsyle davranmamlar ve bu yzden yabanc etkilere ak kalmlardr. Kltrel temaslarn youn olduu dnemlerin pek ounda asker g ve nfus bakmndan daha gl durumda olanlar Trklerdir. Ayrca din deiiklikleri esnasnda Trkler karakter zellikleri dolaysyla yeni dinlerini btn samimiyetleri ve drstlkleri ile benimseyerek, yeni dinin kendisinden nce ortaya konmu kltrel deerlerini hi yadrgamadan benimsemilerdir.20 slam dnyasnda Arapann stnln savunan ve hadis olduu iddia edilen pek ok uydurma rivayet yaylmtr. Kurann Arapa olmasnn imtiyazn kullanan Araplar, yaydklar bu szlerle slam dnyasnda Arapaya ve dolaysyla Arap kltrne bir kutsallk kazandrmaya almlardr. Bu szlerden biri u ekildedir: Allahn en nefret ettii dil Farsadr. eytanlar Huzistanllarn (ran topraklarnda bir blge, Huzi dili), cehennemlikler Buharallarn, cennetlikler Arapllarn dilini kullanrlar.21 Arapa dndaki dilleri aalayan bu anlay, Trkler arasnda az da olsa etkili olmu, ranllar arasnda ise, bunlara benzer rivayetlerle Farsa savunulduu iin pek rabet bulmamtr. Allah gazab ettiinde vahyini Arapa, raz olduunda Farsa inzal eder.22 eklindeki pek ok sz de Farsllar tarafndan uydurulmutur. Btn bu gelimeler sonunda Osmanl aydnlarnn byk bir ksm Arapa ve Farsaya rabet gstermilerdir: Hac Paa 14. yzyln sonlarna doru yazd Telhis-ifa adl eserinde, herkesin anlayabilmesi maksadyla Trke yazm olduundan dolay zr dilemek lzumunu duymutur.23 Mstemleke lkelerde olduu gibi yabanc dille eitim yapmann Trk dili ve kltr iin byk bir tehlike arz ettii herkese bilinen bir gerektir. Yabanc dille eitim yoluyla bilimde ilerlemeyi beklemek bo bir hayaldir. eitli yanl uygulamalarn toplumda yaratt talepten kaynaklanan yabanc dile ynelme, asla Trkenin yetersizliine balanamaz. Bizim iin hayat nem tayan Trkemizin gelimesi hususunda herkes elinden geleni yapmal, bununla ilgili yanl tutum ve uygulamalara son verilmelidir. 1 2 Korkmaz, Zeynep, Bilim Dili ve Trke, Trk Dili, Say: 595 (Temmuz 2001), s. 7-19. Ercilasun, Ahmet Bican, Yirmi Birinci Yzyla Girerken Mill Kimlik Oluturmada dilin

nemi, Trk Dili, S. 579 (Mart 2000), s. 203-207. 3 4 Sinanolu, Oktay, Trke, Bursa 1999, s. 88. ahin, Nail, Dil ile Zihin leyiinin Etkileimi, Bilim Kltr ve retim Dili Olarak Trke,

Ankara 1994, s. 199. 5 Korkmaz, Ramazan, Dil Bilincimizin Serveni veya Bir Varlk Alan Olarak Trke ve

Atatrk, Trk Dili, S. 580 (Nisan 2000), s. 319-326. 6 Sayl, Aydn, Bilim ve retim Dili Olarak Trke, Bilim Kltr ve retim Dili Olarak

Trke, Ankara 1994, s. 542.

172

7 8 9 10

Bayur, Hikmet, Hindistan Tarihi, 3. C., Ankara 1987, s. 371. Korkmaz, Zeynep, Bilim Dili ve Trke, Trk Dili, Say: 595 (Temmuz 2001), s. 7-19. Sinanolu, Oktay, Trke, Bursa 1999, s. 88. Tekeli, Sevim, Bilim Dillerinin Tarihsel Geliimi, Bilim Kltr ve retim Dili Olarak

Trke, Ankara 1994, s. 207-208. 11 12 708. 13 14 15 16 Korkmaz, Zeynep, Bilim Dili ve Trke, Trk Dili, Say: 595 (Temmuz 2001), s. 7-19. Aksan, Doan, Trkenin Sz Varl, Ankara 1996. Korkmaz, Zeynep, Bilim Dili ve Trke, Trk Dili, Say: 595 (Temmuz 2001), s. 7-19. Sayl, Aydn, Bilim ve retim Dili Olarak Trke, Bilim Kltr ve retim Dili Olarak Sinanolu, Oktay, Trke, Bursa 1999. s. 88. Saliholu, Hilmi, Bilim Dili Trke, yazm Dili Trke, Trk Dili, S. 600 (Aralk 2001), s.

Trke, Ankara 1994, s. 388. 17 Sayl, Aydn, Bilim ve retim Dili Olarak Trke, Bilim Kltr ve retim Dili Olarak

Trke, Ankara 1994, s. 387. 18 Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihinde Tk Dili Sorunu, Bilim Kltr ve retim Dili Olarak

Trke, Ankara 1994, s. 22-23. 19 Sayl, Aydn, Bilim ve retim Dili Olarak Trke, Bilim Kltr ve retim Dili Olarak

Trke, Ankara 1994, s. 526. 20 21 22 23 stner, Ahat, Trkenin Anlatm Gc, Trk Dili, Say: 589 (Ocak 2001), s. 50-57. Cndiolu, Dcane, Anlamn Buharlamas ve Kuran, stanbul 1996 s. 143-146. A.g.e., s. 147-148. Sayl, Aydn, Bilim ve retim Dili Olarak Trke, Bilim Kltr ve retim Dili Olarak

Trke, Ankara 1994, s. 527. Aksan, Doan, Trkenin Sz Varl, Ankara 1996. Bayur, Hikmet, Hindistan Tarihi, 3. C., Ankara 1987. Cndiolu, Dcane, Anlamn Buharlamas ve Kuran, stanbul 1996.

173

Ercilasun, Ahmet Bican, Yirmi Birinci Yzyla Girerken Mill Kimlik Oluturmada Dilin nemi, Trk Dili, S. 579 (Mart 2000), s. 203-207. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihinde Tk Dili Sorunu, Bilim Kltr ve retim Dili Olarak Trke, Ankara 1994, s. 7-96. Korkmaz, Ramazan, Dil Bilincimizin Serveni veya Bir Varlk Alan Olarak Trke ve Atatrk, Trk Dili, S. 580 (Nisan 2000), s. 319-326. Korkmaz, Zeynep, Bilim Dili ve Trke, Trk Dili, Say: 595 (Temmuz 2001), s. 7-19. Saliholu, Prof. Dr. Hilmi Bilim Dili Trke, Yazm Dili Trke, Trk Dili, S. 600 (Aralk 2001), s. 708-709. Sayl, Aydn, Bilim ve retim Dili Olarak Trke, Bilim Kltr ve retim Dili Olarak Trke, Ankara 1994, s. 325-590. Sinanolu, Oktay, Trke, Bursa 1999. ahin, Nail, Dil ile Zihin leyiinin Etkileimi, Bilim Kltr ve retim Dili Olarak Trke, Ankara 1994, s. 181-204. Tekeli, Sevim, Bilim Dillerinin Tarihsel Geliimi, Bilim Kltr ve retim Dili Olarak Trke, Ankara 1994, s. 205-232. stner, Ahat, Trkenin Anlatm Gc, Trk Dili, Say: 589 (Ocak 2001), s. 50-57.

174

175

B.

Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat

Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat / Prof. Dr. nci Enginn [s.107-145]


Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat terimi Trk edebiyatnn 1923 ylndan sonrasn ifade eder. Bu dnem edebiyatnn nde gelen kalemlerinin ou hretlerini II. Merutiyette yapm, Osmanl Devletinin ykl, yeni devletin kuruluunun ahidi olan ahsiyetlerdir. Onlar, Mill Mcadelede Ankaray desteklemi, bir ksm bizzat savan iinde bulunmu, dnemin etin artlarn yaam, aydn-halk birlemesini salamlardr. Cumhuriyeti gerekletiren Atatrk, Trk aydnlarnn nice zamandr bekledikleri gl nderdir, halk ve edebiyatlar, onu ayn zamanda bir destan kahraman olarak grrler. Bunun sebebi Trklk akmn kefedip yeniden iledii ve Mill Mcadele ile birletirdii destanlardr. O, yaptna inanan ve tuttuu yolda ylmayacak azimli insan zleminin bir rnei olarak Namk Kemalden beri zlenen insandr. Gazi Mustafa Kemal Atatrk iin, Cumhuriyet dneminde bir ksm edeb, bir ksm sosyolojik ve psikolojik bakmdan ok nemli nice eser yazlmtr. Cumhuriyet dneminin nde gelen hassasiyeti mill heyecandr. Bu heyecan hayatn her alann ve kurumunu etkiler. Edebiyatta da yazarlarn ahs zelliklerine gre ok deiik tezahrler gsterir. Edebiyatta kalclk sanat eserlerini belirleyen en nemli lttr. Bu adan bakld zaman 1960lara kadar az ok kesinlemi gzyle baklabilecek olan kalc eserlere karlk 1960 sonrasnn yeni adlar iin ayn ey sylenemez. Trk edebiyatnda zellikle Tanzimat dneminde artan ve gnmze kadar ulaan edebiyat-politika ilikisi, eserlerin deerlendirilmesinde de, edebiyat (sanat, gzellik) dnda ltler kullanlmasna yol amtr. Bu durum zellikle 1960 sonras ok yaygnlamtr. Edebiyatn gelimesinde yaymcln, eletirinin ve ocuk edebiyatnn da nemi vardr. iir Edebiyatmzda en ok sevilen yaygn trdr. Asrn banda Mehmet Emin Yurdakul Biz Nasl iir steriz balkl iiriyle, iire sosyal ilev yklerken Yahya Kemal Beyatl bizim bir iirimiz varken byle sorular sorulmazd der.1 Bu iki zt anlay gnmze kadar etkisini srdrmtr. Cumhuriyet dnemi Trk iiri, Tanzimat sonras yenileme hareketlerinden itibaren gelenekle beslenmi ve gelimitir: Bat iiri, Divan iiri, Halk iiri. Bat iiri dediimiz en gl tesir, aslnda balangtan beri Fransz iiridir. Ancak zellikle son yllarda Fransz etkisine ngiliz, Amerikan ve dier lke edebiyatlarnn etkileri de katlmtr. On dokuzuncu yzyln ortalarndan balayarak airlerimiz, Fransz iirini aslndan okumular ve onlardan

176

yararlanmlardr. Yahya Kemalin parnaslardan hareketle kendi, ahs iir anlayn gelitirmesi, Ahmet Haimin sembolistleri tantmas, iirimizde kuvvetli bir Valry etkisine yol amtr. Baarl sanatlar Bat iirini bizzat okumu, onlardan eviriler de yapmlardr. Batya hakim olan Dada akmnn bu yllarda bize gelmemesi, baz yazlarda ileri srld gibi Baty ok ge takip etmemizden deil, yeni bir var olma mcadelesini yaamamzdan kaynaklanmaktadr ve 1918 sonras Batl sanatlarn aksine, yazarlarmz hayata, gelecee gvenmekte, deerlere inanmaktaydlar. Divan iiri (Klasik Trk iiri), Tanzimattan itibaren btnyle reddedilmesine ramen, gl bir gelenektir. Divan iirinin itibar kazanmasnda Yahya Kemal Beyatlnn rol nemlidir. Divan edebiyatnn itibar dnyas, g anlalan dili, bu gelenee kar olanlarca daima ileri srlmse de kltrl airler Divan iirini tandka, ondan yararlanmlardr. Baz yazarlar sadece ekil ve vezin olarak onu devam ettirmeye almlar, bir ksm ise onu -imaj dnyasn, yapsn yorumlayarakiirlerine katmlardr. Yahya Kemal, Mehmet narl, Attil lhan, Behet Necatigil, Turgut Uyar, Edip Cansever, Cemal Sreya, Turan Oflazolu, Hilmi Yavuza kadar ulaan bu airlerde iirimizin gelenei de vardr. Halk iiri gelenei, hem ekil zellikleri ve hece vezni hem de dnya gr ile Cumhuriyet devrinin en besleyici kaynadr. Divan iiri gibi, kendisini yaatan artlar ortadan kalkt iin halk iiri gelenei de artk yaamamaktadr.2 Bu gelenein son temsilcisi k Veyseldir. ada Trk iirinde btn yazarlar kendi kltr ve yeteneklerine, tercihlerine gre bu zengin kaynaklardan yararlanmaktadrlar. Onlar aynen kopya etmeye kalkanlar, btn taklitilerin ortak akbetine, unutulmaya mahkmdurlar. 1923ten sonra kronolojik olarak 1923-1940, 1940-1960, 1960 ve sonras olarak kendi iinde kmelendirilirse de kesin ayrlklar yoktur. Zira btn bu tarih dnemleri idrak eden airler kendi iir servenlerinde de zamanla deimeler gsterirler. 1923-1940 Dnemi 1. Eskiler: Cumhuriyetin ilk yllarnda Abdlhak Hmit Tarhan (1852-1937) bata olmak zere Servet-i Fnundan Cenap ahabettin (1870-1934), Ali Ekrem Bolayr (1867-1937), Smih Rifat (1874-1932), Faik li Ozansoy (1875-1950), Hseyin Siret zsever (1872-1959), II. Merutiyet sonrasndan Cell Sahir Erozan (1863-1935), Sleyman Nazif (1869-1927) Mehmet Emin Yurdakul (1869-1944), Ziya Gkalp (1876-1924), Mehmet Akif Ersoy (1873-1936), Ahmet Haim (1887-1933), Yahya Kemal Beyatl (1884-1957) hayattaydrlar. Zevkleri ve iir anlaylar eski dnemlerde oluanlar da Cumhuriyet ile birlikte bir uyan iine girerler. Gnn olaylar yaygn temler olarak iirlerinde yer alr. Dillerinde genellikle, inanlmaz bir sadelik balar. Mehmet Akif stikll Marnn airidir. Bunlardan modern Trk iirinin gelimesinde byk pay olan Ahmet Haim ve Yahya Kemal Beyatl, en gzel iirlerini Cumhuriyet dneminde yazdlar.

177

Abdlhak Hmit Tarhan, Tanzimattan beri Trk aydnlarnn hayal ettikleri gnleri gren bir gzlemci gibidir. Yeni denemelere devam etse de artk o devrini doldurmu bir yazardr. Dilde sadelemeyi balangtan beri reddedenler, artk sade yazmaya balarlar. Cenap ahabettin ve Ahmet Haimin iirlerinde bu deime ok ak ekilde grlr. Her ikisi de en gzel iirlerini Cumhuriyetten sonra yazmlardr. Hece vezniyle gzel iirler yazlabileceini ispatlam olan Rza Tevfik Blkba (1869-1949) Mill Mcadele gnlerinin sevilen iirlerinden birini sylemi olan Samih Rifat (1874-1932), hicivleriyle Neyzen Tevfik (1879-1953) ve Halil Nihat Boztepe (1882-1949) dnemin teki airleridir. hretlerini II. Merutiyet sonrasnda kazanan Ahmet Haim (1887-1933) ve Yahya Kemal Beyatl (1884-1958) iirleri ile bir lt oluturmu airlerdir. Etkileri gnmze kadar ulaan bu airlerden Yahya Kemal skpte, Ahmet Haim Badatta domutur. Kendi klasiimizi Divan iirimizde bulan Yahya Kemal, onun rzgryla yazd iirleriyle iirde gzelliin kaynaklarn ve onlardan nasl yararlanlacan gstermitir. Yahya Kemal, stanbulu Osmanl medeniyetinin sembol olarak deerlendirir ve eserlerinde vatan ve tabiat sevgisini stanbul ile birletirir. Dergh dergisi, milliyeti havasyla hem iyi yazarlar hem de rencileri evresine toplamtr. mer Seyfettinin Gen Kalemlerde balatt konuma dilini yaz dili hline getirme tezi, Yahya Kemalde iirini bulmutur. Yahya Kemal iirde sesi her eyden stn tutar. II. Merutiyetin tarihte rnekler arama eilimi Yahya Kemalde de vardr. Yahya Kemalin iirlerinin ou 1923ten sonra yaymlanmtr. iirine gnlk olaylar asla sokmayan Yahya Kemal, nesrinde Mill Mcadeleyi destekleyenlerin bandadr ve bu yazlar Eil Dalarda kitaplamtr. Tepe gibi yazlaryla edebiyatmzn yeni hedeflerini gstermitir.3 Cumhuriyet dnemi airleri zerinde Yahya Kemal kadar tesirli bir dier ahsiyet de Ahmet Haimdir (1887-1933). Nesri de iiri kadar etkili olan Haim denemelerini Akam, kdam, Milliyet gibi eitli yerlerde yaymlar. Bir ksmn da Gurabahne-i Laklakan, Bize Gre ve Frankfurt Seyahatnamesinde toplar.4 Haim sembolist akm benimsemi ve iirde ak seik bir anlam aramamtr. Yaynland zaman mizah dergilerinin alaylarna hedef olan Bir Gnn Sonunda Arzunun yol at tartmalardan sonra Haim iir anlayn ortaya koyan iirde Man ve Vuzuh adl yazsn yazar ve Gl Saatleri (1921)ne tenkitlerini cevaplandrr. Haim bu yazsnda kendisini etkileyen hlis iirle ilgili grlerini belirtirken Rahip Brmondun grlerinden de yararlanmtr: iir bir hikye deil, sessiz bir arkdr. iirde kelimelerin anlamlar deil, cmledeki sesleri nemlidir. iir kelimeler arasndaki dalgalanma ve birlemelerden doan seslerin uyandrd duygudur. Bu iir anlay, iirin tadlmas iin okuyucusunun katksn gerektirir. iir anlamn okuyucunun ruhundan, yorumundan alr. Bu yazy Piyale (1926)ye alr. Nurullah Ata, Ahmet Haimin iirimizde bir merhale olduunu ve Haimden nce, Haimden sonra diye iirimizin ayrlabileceini yazar.5

178

2. Memleket Edebiyat: Cumhuriyet devri iirinin bu nemli akm ilk rneklerini II. Merutiyetten sonra vermeye balamtr ve gnmzde de, kendisini yenileyemeden, Yahya Kemalin bir devam vehmiyle devam etmektedir. Memleket kurtarlmtr. Artk Anadolu corafyas ve lkenin kalknmas n plandadr. Bunu da yapacak olan lkenin kurtarclardr. airlerin ou Anadolu halk airlerinin yolundan giderek yeni bir iir yaratmaya alrlar. Yllardr devam eden aruz-hece tartmalar da Yahya Kemalin etkisine ramen hecenin mutlak hakimiyetiyle sonulanmtr. Bu kmeye giren iirlerde; a. Konu memlekettir. b. ekil, halk iiri ekilleridir, vezin hecedir. c. Dil sadedir, halk dili, mahall syleyiler, hatt argo iire girer. d. Ton, hitabete kaar. e. lenen konulara uygun olarak gurur, iyimserlik ve irade n plandadr. f. Lirikten ok didaktiktir. Mehmet Emin Yurdakulun 20. yzyln banda syledii Ben bir Trkm dinim cinsim uludur msrasnda dile gelen gurur, artk btn airler tarafndan paylalmaktadr. Temel kaynak halk edebiyat ise de kendi iinde bu akm mensuplar eitlilik gsterirler: lk defa karlalan veya anlatlmaya deer bulunan memleket manzaralar, insanlar tasvir ve hikye edilir. nsanlarn kahramanlklar vlr ve tarih mirasla birletirilir, folklor orijinal bir kaynak olarak kefedilir. nsanlarn duygu ve i dnyalar aratrlr. Fakirlik, kt artlar bir an nce tedbirler alnmay gerektirir. dealizm/milliyetilikte veya kuzey komumuzdaki komnizmde aranr. Balangtan itibaren de kutuplar oluur. A. Tasvirde Kalanlar: (Gzlemci Gerekiler): rnekleri halk edebiyat olmakla birlikte Yahya Kemalden ok ey renmilerdir. lk hretlerini Mtareke dneminde yapan ve doru bir tabir olmasa da Hecenin Be airi diye bir ksm edebiyat tarihlerinde yer alanlardan en nemlisi Faruk Nafiz amlbel (1898-1973)dir. nceleri aruz, sonra hece ile yazd iirlerle kendisini kabul ettirmitir. Faruk Nafizin olgunluk devri, 1924-1938 arasdr. Han Duvarlar ile kazand hret ona yllar boyu ileyecei konuyu da buldurmutur. Memleket corafyas, bu corafyada yaayan insanlar ve onlarn estetii eserine hakimdir. Sanat iiri ile benimsedii estetii aklar. Bu anlayta dier milletlerin sanatlaryla, Trk sanat arasnda alveri sz konusu edilmez. airin gz sadece kefedilmemi, gizli hazinesinde btn sanatlar besleyecek Anadoludadr. Faruk Nafiz bu inancnda yalnz deildir. Devir, Mill Mcadeleyi zaferle sonulandran Trkn derinliklerinde saklad gcn

179

anlalmas ve anlatlmasn art koar. Bu iirde yer alan grler pek ok air tarafndan devam ettirilmitir. Gnmzde bile buna bal kalanlar grlmektedir. O yllarn heyecan iinde, baka kltrleri taklitle yetinmeyi reddeden bu tavr anlalabilir. Ancak kltr ufkunu daraltarak byk sanat eserlerine ulalmayaca da bir gerektir. 1960-1972 yllarnda, air geirdii hazin tecrbeleri Zindan Duvarlarnda dile getirir. Yllar boyu milletvekili seilmek isteini mizah iirlerinde duyuran airin bu arzusu hazin bir sonuca ulamtr. Milletvekili seildikten sonra 27 Mays darbesiyle Yassadaya gnderilen Faruk Nafiz yaantlarna zindan da sokmutur. Orada yazd iirlerin arasnda gzel rubailer yer almaktadr Yahya Kemalin tesirinde kalan, fakat gnn heyecann, iirleriyle ifadeden ekinmeyen Faruk Nazifde Yahya Kemaldeki mkemmellik endiesi yoktur. O, iirlerini, stad gibi yllarca olgunlasn diye bekletmemi, sca scana yaymlam ve devrin heyecann beslemitir. Mehmetikin sava sonras yaay ve milletini zafere ulatran Bakomutan Mustafa Kemal Paa, Faruk Nafizin iirlerinde dile gelir. Faruk Nafiz, sadece iirleriyle deil, manzum tiyatrolaryla da bu devrin en nemli temsilcisidir. Faruk Nafiz amlbel ile birlikte adlar anlan dier airler, Halit Fahri Ozansoy (1895-1971) tiyatro oyunlar da vardr-, Orhan Seyfi Orhon (1890-1972), Yusuf Ziya Orta (1895-1967) ve gr sesli iirleriyle Enis Behi Koryrek (1891-1949)tir. Bu airler ok yazm olmakla birlikte, kendilerinden sonraya fazla bir ey brakmamlardr. Yusuf Ziya Akbaba adl mizah dergisiyle tannmtr. Bir Yolcuya adl iiriyle mehur Necmettin Halil Onan (1902-1968), kfe Nihal Baar (18921973), Halide Nusret Zorlutuna (1901-1983) ve Haluk Nihat Pepeyi (1901-1972), Zeki mer Defne (1903-1992), Sabahattin Ali (1907-1948) de bu kmede yer alrlar. Faruk Nafiz amlbelin nemli iki takipisi Kemalettin Kamu ile mer Bedrettin Uakldr. Mill Mcadeleye bizzat katlan Ben gurbette deilim/Gurbet benim iimde msralaryla lmszleen Kemalettin Kamu (1901-1948) ve mer Bedrettin Uakl (1904-1946) memleket edebiyatnn lirik airlerindedirler. B. Folklor Unsurlarna Arlk Verenler: Halkevleri vastasyla gcn ve saysn arttran bu tarz iirler, ounlukla retmen yazarlara aittir. Ahmet Kutsi Tecerin lk dergisinin idaresini stlenmesinden sonra folklora arlk verilir. Ahmet Kutsi Tecer (1901-1967) bilinli olarak Orda Bir Ky Var Uzakta ile memleketin her meselesini ve folkloru iirine sokmakla birlikte iirimizin nadir gzellikteki rneklerinden, Nerdesini sylemitir. Ahmet Kutsi Tecer Orda Bir Ky Var iirinde, Nerdesindeki sesin yerine yine ok uzaklardaki bir hayali, hedef olarak, zlem olarak kor. Ondaki benin yerini biz zamiri almtr. Ahmet Kutsi Tecer, kye, folklora ait deerleri ortaya karrken, Halk iir geleneinin son byk temsilcisini, k Veysel atrolu (1894-1973)nu kefeder.

180

air-ressam Bedri Rahmi Eyubolu (1913-1975) folklor ile modern sanat, cokun bir heyecan ile hem resminde hem de iirinde birletirerek, orijinal ve baarl rnekler vermitir. Bu iirde byk bir yaama sevinci ve cokunluk vardr. Tanpnar gibi kinci Yeni yazarlar da edebiyatta folklorun kullanlmasna tepki gsterirler C. Hamas iirlerle Yiitlikleri Gr Sesle Anlatanlar: Behet Kemal alar (1908-1969) ok kstl iir kabiliyetiyle Cumhuriyetin dayand temelleri, nderi, tarih bak tarzn ihmal etmeksizin iler. Behet Kemal Onuncu Yl Marn Faruk Nafiz amlbel ile beraber yazmtr. brahim Alettin Gvsa (1889-1949), Bu Vatan Kiminle Orhan aik Gkyay (1902-1994); Bayrak iiriyle nl Arif Nihat Asya (1904-1975) ve Hseyin Nihal Atsz (1905-1975) bu trn nde gelen adlarndandr. Bu tr Niyazi Yldrm Genosmanolu (1929-1992) devam ettirmitir.6 D. lke Dertlerinin Halli in Marksizmi Teklif Edenler: Memleket edebiyatnn btn mensuplar lke dertleri ile dertlenirler, fakirlik, cehalet, yokluun bir kader olmaktan karlmasn savunurlar. Eitimini Rusyada yapan Nazm Hikmet Ran (1902-1963), dertleri ortadan kaldracak sihirli reete olarak komnizmi sunar ve bu ideolojinin gl bir propagandacs olur. Dil ve slbuyla da dikkati eken Nazm Hikmet lirik iirlerine ramen, asl tesiri ve hretini propaganda mahiyetindeki iirlerinden kazanr. Nazm Hikmetin iirlerinde kitlelerin hareketini hatrlatan kuvvetli ahenk, kelime beklerinin baaryla dzenlenmesinden kaynaklanr. Mayakovskiden ald iir emasyla, klasik halk iiri eklini krmas, gr sesi, serbest nazmn yaygnlamasna yol amtr. Asaletin kelimelerde bile dman olan airin Trkiyeden kamas, adn deitirmesi, bir yabanc lkenin ve ideolojinin hizmetine girmesi yznden iirlerinin yeni basklarnn yasaklanmas, Nazm Hikmetin iir tarihimizdeki yerini bir sre deta unutturmutur. Eserleri lmnden sonra yeni batan baslmaya balandnda yeni bir keif olmu, onun iirlerini eskiden okumayanlar, bunlar taze ve yeni bulmulardr. Bu bakmdan Nazm Hikmetin tesiri hem 1930larda hem 1960lardan sonraki iirimizde iki defa grlr. Ercment Behzat Lav (1903-1984), Nail V., lhami Bekir Tez (1906-1984), Hasan zzettin Dinamo (1890-1989) Nazm Hikmetin takipileridir. E. Mistik Bakla Dnyay Aratranlar: Nazm Hikmetin ihmal ettii, insann bir de manev taraf olduudur. nsanlarn bir de grnmeyen i lemlerini, ferd duyu tarzlarn da anlatmak isteyenlerden Necip Fazl Ksakrek (1905-1983), 1930larn sonunda Nazm Hikmetin tam karsnda grlmtr. O da halk iiri geleneinden hareket etmi, heceyi kullanm, Bat iiriyle kendi geleneimizi birletirmeye almtr. Felsefeye duyduu merak bir eit mistik anlay ve duyua ynelmitir. iirlerinden bir ksmn, son yllarda kendisini bir air deil de bir din mrit olarak gsterme uruna reddetmitir.

181

Yararland mistik iir gelenei, Atan Baudelairein bir air sayd Necip Fazln ruhunu sakinletirmekten uzaktr. Ancak bu zellii, Necip Fazln iirinin asl cazibesini yapar. Mustarip, arayan, bekleyen ve hi tatmin olmayan modern insann huzursuzluu onda grlr. Cumhuriyet dneminin kltrl, pervasz ve iir duygusu kuvvetli denemeci tenkitisi Nurullah Ata, 1930 sonlarndaki deerlendirmelerinde iirimizde iki isimden sz eder: Necip Fazl ve Nazm Hikmet. 1960 sonrasnda Nazm Hikmet gibi onun da ikinci defa tesiri zerinde ayrca durulmaldr. Mistik akm, en orijinal rneklerinden birini Asaf Halet elebi (1907-1958)nin iirlerinde gsterir. Daha sonralar da Sezai Karako gibi airler kinci Yeni akm iinde, insan i dnyasnn karmaklndan kurtaracak esrarl gc sezdirmeye alrlar. F. Memleket iirleri le Balayp, Yunan Mitolojisini Bir Anlatma Vastas Olarak Kullanan lk rnek Yazar: Yazarlardan biri Salih Zeki Aktay (1896-1970)dr. Yunan mitolojisinden yararlanlarak yazlan en gzel iir, Mustafa Seyit Sutven (1908-1969)indir. Grek ve Latin mitolojisi 1940 sonras yazarlarnda, tabi bir beslenmenin sonucu olarak renilir ve kullanlr. Mitik yorumlaryla Ahmet Haimin Batan Ayn Kenarna Satrlar iiri veya Yahya Kemalin iirlerindeki telmihler, yararlanmann bir kltr ve yorum meselesi olduunu gstermektedir. Salih Zeki Aktayn sadece mitolojik adlar sralamaktan te gitmeyen abas Melih Cevdet Andayn Kollar Bal Odeseusunda, Oktay Rifat Agamemnonu, Edip Canseverin Nerde Antigoneu, Behet Necatigilin Pan, Ahmet Hamdi Tanpnarn Tanrlar Arasnda-Prolog ve dier airlerde yabancln kaybeder. Bu kayna gnmz airleri, kltr ve zevklerine gre baaryla kullanmaktadrlar. 3. z iir (Sanat sanat iindir): Bu gr savunanlarda estetik tavr n planda gelir. retici manzumenin iirle bir ilgisi yoktur. Bundan dolaydr ki, ilk yllarn heyecan tavsaynca, airler de hakl olarak beylik edebiyat diye nitelendirdikleri ve birok kt airin elinde basmakalp tekerlemeler hlini alan memleket edebiyatndan ayrlmlardr. Batda sava sonras ortaya kan akmlar airlerimiz, kinci Dnya Savann eiinde kefettiler. A. Yedi Mealeciler: Beylik edebiyat hline dnen memleket edebiyatna, Garipten nceki kar ktr. Sanat sanat iindir anlayyla yazdklarn Yedi Meale (1928) adl bir kitapta toplayan Muammer Ltfi (Bahi) (1907-1961), Sabri Esat Siyavugil (1907-1968), Yaar Nabi Nayr (19081981), Vasfi Mahir Kocatrk (1907-1961), Cevdet Kudret Solok (1907-1991) ve Ziya Osman Saba (1910-1957) ve Kenan Hulusi Koray -nasirdir- (1906-1943). Servet-i Fnun ve Fecr-i ti anlayn devam ettirmektedirler. Yedi Mealenin nsz bir tatminsizlik ve bir tepkiden ibarettir. Bu ifadelerin ou Makber Mukaddimesi bata olmak zere Abdlhak Hmidin, Recazde Ekremin iirin hibir ekilde snrlandrlamayacan anlatan yaz ve iirlerini andrr. Yedi Mealecilerin iirlerinden, onlarn batdaki Parnas akmndan etkilendikleri anlalmaktadr. Bu hareket uzun srmez. Yedi Mealeyi karan genlerden Ziya Osman Saba dndakiler iiri brakr. Yaknlarndan balayarak

182

btn insanlarn mutluluk iinde yaamalarn dileyen Ziya Osman, kendisinden bahsedenlerin belirttikleri gibi, geleneimizin bu cephesini Yunus Emre ve Mevlndan alarak modern aa tar. B. z iiri Savunan ahsiyetler: Ahmet Hamdi Tanpnar (1901-1962) kendi iirine kar ok insafsz bir tenkit lt kullanmtr. Zaman, gemi, yaanan an ve gelecein birlikte idrak edildii yekpare bir btn olarak gren ve anlatan Tanpnar, okunduka etkisini arttran, unutulmaz iirler yazmtr. Tanpnar yaanm anlar, ancak sanat eserlerinin gelecee aktardn Bursada Zamanda ortaya koymutur. Tanpnar balangta heceyi kullanmasna ramen, sonralar serbest iire gemitir. Folklordan daima uzak kalmtr. Hayat karsndaki pasif tutumu, sevdii kelime ile eikte oluu, Tanpnarda rya ve hayal ile gerein karmasna yol aar. Estetiini btnyle rya ve masala dayayan Tanpnarn insan pasiftir. Olaylar, sosyal sarsntlar iirinde yer almaz. nsan kader ve olaylar karsnda mahkm gren Tanpnar, tek ka yolunu sanata snmakta bulur. Eikteki bu insan, hatralarndaki bir aklamaya gre, iirinde erotizmi aramtr. Kendisini en ok ilgilendiren kadn vcudu ve bununla ilgili imajlardr. Ahmet Muhip Dranas (1901-1980) iirlerinde kuvvetli bir tabiat sevgisi ve ak duygusunu iler, halk iiri geleneiyle Fransz iiri, zellikle Baudelaireden gelen zevki, gzelliklere trajik bir duygu ile yaklamasn salar. Genleri etkileyen airlerdendir. Cahit Stk Taranc (1910-1956) kendinden nceki btn tesirlere ak, Fransz iirini iyi tanyan ve Trkenin en gzel iirlerini yazarak, gelecein iir okuyucusunu memnun etmekle kendisini grevli sayan bir airdir. Tanpnarn romanlarnda byk bir titizlikle kurduu zaman/hatrann donduu eya ile insan arasndaki ilikiyi Cahit Stk da iirinde kurmutur. Az kelimeyle ok ey sylemekten yana olan, sylediklerinin ses ve arm bakmndan zenginliine nem veren Cahit Stknn iirlerinde lm tehdidinin altnda tadlan bir yaama sevgisi hissedilir. Onun iirlerinden, okuyucu, yaama zevkini, saadetini tadar. ekil ve vezin zerinde de srekli denemeler yapm olan Cahit Stk, iir grlerini, arkada Ziya Osman Sabaya yazd mektuplarda dile getirmitir: Ziyaya Mektuplar (1957). Fazl Hsn Dalarca (d. 1914) gerek bir air muhayyilesiyle domu, iirin kayna mitlere ulamtr. 1935 ylndan beri, byk bir bereketle fkran iir kaynan olduu gibi okuyucusuna sunmas, onu bir bakma gerekstclere yaklatrr. Hayat ile lm arasndaki trajik durumun fertlerin davranlarna yansmasn ok iyi yakalayan Dalarca, vatan sevgisi ve savunmasn da lmsz masallar hline getirir. 1960l yllardan itibaren

183

iirlerinin dili ok etrefilleen Dalarca, konularn da yaym, kendi estetiinin dndaki gnlk politik konular da ilemitir. 1940-1960 Dnemi 1940tan sonra iirimizde nceki eilimler devam etmektedir, adlarn andm airler parlak dnemlerine ulamlardr. 1940 ylndan itibaren yazdklar ile ilgi eken ve hatt alaylara hedef olan Asaf Halet elebi (1907-1958), baz aratrclar tarafndan Cell Slay (1914-1974) ile birlikte garip iirin ncs saylmtr. Asaf Halet elebi ok kltrl bir ahsiyettir; airi bir veli saymtr. D manzara tasvirleri, tandklarn adlarn zikrederek gnlk iir yazma modasnn yannda, Asaf Halet, iirin esrarl i lemlerden karlacana inanmtr. iirlerinde semboller ve anlam bilinmeyen kelimeler kullanmas, deta zaman ve mekndan soyutlanan insann mphem dualarn andrr. Bu esrarl, mehul lemden bahsederken Asaf Halet elebi, masaln srl kapsn aralayan sz kalplarndan da yararlanr. Garip Hareketi Yeni iir, Birinci Yeni iir diye de adlandrlan hareket, Orhan Veli Kank, Oktay Rifat Horozcu ve Melih Cevdet Andayn, o yllarda savunduklar iir grn aklayan iirlerinden bir ksmn Garip (1941) adyla yaymlamalaryla balar. Kitaplarna setikleri ad ve kitaptaki Bu kitap, sizi allm eylerden pheye davet edecektir cmlesi, geleneklerin dnda, yepyeni bir tutum takndklarn, yerleik btn iir anlaylarna meydan okuduklarn duyurmaktadr Orhan Velinin yazd Garipin nsz, ortak gr olduundan imzasz yaymlanmt. Bu kitap aslnda kendilerinin iirde garip sayldklarn, fakat allm her eyden uzaklaacaklarn haber veriyordu. Msrac zihniyete kar olduklar iin vezin ve kafiyeyi reddediyor, ahengi, vezin ve kafiye dnda aryorlard. Btn sz oyunlarnn karsndaydlar. Tebih ve istiareden, tabiat zek ile deitirdii ve bozduu iin uzak kalyorlard. Gibi kelimesini hi kullanmyorlard. Garipin nsz iir yani sz syleme sanat diye balyordu. iir, gnlk konuma dilinin alelde kelimeleriyle yazlabilirdi ve zel bir iir dili lzumsuzdu. iir btn geleneklerden uzaklamalyd ve Orhan Veli sanatlarda tedahle taraftar deildi, bundan doan ses ve ekil oyunlarn da reddediyordu. iiri iir yapan, sadece edasndaki hususiyettir, o da mnya aittir diyen Orhan Veli Paul Eluardn dedii gibi, bir gn gelecek, o; sadece kafa ile okunacak, edebiyat da bylece yeni bir hayata kavuacak der.

184

Aratrclarn belirttikleri gibi bu anlay daha nce de dile getirilmitir. ok kolay yazlr grnen iir, pek ok kimseyi iir yazmaya sevketmi ve yeni bir basmakalp ortaya kmtr. Garip hareketinin en nemli yan, iiri gnlk tartmalar arasna sokmasdr. Bir sre toplumda, iir herkesin konutuu ortak bir konu olur. Ancak bylesine s bir iir anlaynn srekli olmas ve birka istisna ile lmsz eserler vermesi mmkn deildi. 1950 ylnda Orhan Velinin lmnden sonra, Oktay Rifat ve Melih Cevdette nceden balayan Garipten uzaklama eilimi artar. Bundan sonra Garip akm, yaratclarnn deil, taklitilerinin elinde kalr ve yozlar. Garipin ikinci basksnda sadece Orhan Veli Kankn iirleri vardr. O da daha sonraki eserlerinde (Destan Gibi, 1946) kendisini halk iiri geleneine kaptrr. Yol Trklerinde Faruk Nafiz amlbelin Han Duvarlarndaki gibi yol izlenimleri yer alr. Bundan dolay Garipi bir akmdan ok, darbe saymak yerinde olur. iiri gnlk hayatn gndemine getirmi, her yerde geni olarak tartlmasn salam ve grevini yaparak dalmtr. Akm hlinde kal, Orhan Veli Kankn taklitleriyle snrldr. Garip akmn Nurullah Ata, Sabahattin Eyubolunun desteklemesine kar Ahmet Hamdi Tanpnar, bu hareketi iirden uzaklamak sayar. Bu gre daha sonra Behet Necatigilin de katld grlmektedir. Attil lhan batan itibaren bu akma kar kmtr. Oktay Rifat Horozcu (1914-1989), kinci Yeni hareketinde yer alr. Garip hareketinden sonra yeniden halk edebiyat kaynaklarna dner, sosyalizme kayar. Gariple ilgili olarak Biraz Garip, Biraz Orhan Veli adl yazsnda Garip hareketi her eyden nce bir havalandrma hareketidir der. O gnlerde yazd iirlerde gerekten byle bir havalandrma bir uma istei bulunur. Oktay Rifat gerekstclerin tekniini de halk edebiyatnn, folklorun malzemesini de benimser. Oktay Rifatn folklorla ilgilenmesini Cemal Sreya, onun iiri asndan zararl bulmutur. Romanlar, oyunlar dahil Oktay Rifatn btn eserlerindeki temel duygu yalnzlktr. Melih Cevdet Andaya (d. 1915), Garip hareketinden sonra zihn bir iir gelitirmitir. Yunan mitolojisinden geni alntlarla, ada ilimlerin formlleriyle iirini duygudan alabildiince uzaklatrmtr. Destan ve tarih kiilerinden hareket ettii iirlerinde onun insan gereini, fert ve toplum boyutunda ele ald grlr. Onlarda bugn de iine alan insanlk macerasn sezdirir okuyucusuna. Dnce iirinin beraberinde hem kuruluu hem de alay getirmesi kanlmazdr. Andayda ikisi de bulunur. Ele ald temalarn acl ironiyi zaman zaman kara mizaha dndrr. Cahit Klebi (1917-1997) kuvvetli ocukluk izlenimleri ve hatralarn iirlerine tamtr ve halk edebiyat geleneine baldr. Hatra ve meslek izlenimleri Ceyhun Atuf Kansu (1919-1978), brahim Zeki Burdurlu (1922-1984)da da bulunur.

185

Bu dnemin en ilgi ekici airlerinden biri de, ilk iirlerini 1940 ncesi vermi olmakla birlikte asl ahsiyetini 1940 sonras bulan Behet Necatigil (1916-1979) dir. iirlerinde evresini anlatan air, ekingen mizacndan da kaynaklanan bir tavr ile ev ii/d dnya; insann aklanmayan i dnyas ile/herkese grnen ehresini dile getirir. Halk kltrnden gelen unsurlar, Bat iiri ile birletirmi olan Necatigil, sonralar Divan iirinin zelliklerinden de yararlanarak ok kapal bir iire ulamtr. Divan iirinin cinasl, tevriyeli anlatm, Trkenin yap ve ses zelliklerinden kaynakland iin, air bu zellikleri konutuumuz dil malzemesinde de arar. Necatigil Trkenin ifade imknlarnn ok bol olduuna inanr ve bunlar gsterir. Kltrszlk yznden sadece taklitte kalanlara Trk iir geleneklerini iaret etmesi yararl olmutur. iirlerinin bir eit agrandisman olarak grd radyo oyunlar ile iirleri arasnda paralellik vardr. Mitolojik unsurlar (Yunan, Asur; slmlam Dou mitolojisi) bir arada kullan, iirine esrarl bir hava katt gibi, bu mitleri gnmz hayatnda aramas da iirinin orijinalliidir. Salh Birsel (1919-1999) kendine has ironik ifadesiyle alelde insanlarn gnlk yaaylarndan kesitler verir. Sabahattin Kudret Aksaln (1920-1993) lk iirlerini gnlk hayatn kesitleri tekil ederken, insann kinattaki yerini arayan dnce iirine kaym, Baudelaire ve Eluarddan eviriler yapmtr. air iir, hikye, tiyatro gibi gevezelii kaldrmayan, younluk isteyen trlerde ok baarldr. Necati Cumal (1921-2001) yaama sevincini anlatan yaant iirleriyle dikkati eker. Ege blgesindeki hayat, mesleinden gelen dava konular ve bunlarn insan ruhundaki akisleri, hikyelerinde olduu gibi iirlerinde de geer. yi bir hikyeci olan Necati Cumal yakndan tand kyl ve iftileri, hem hikyelerinde hem de iirlerinde anlatmtr. zdemir Asaf (1923-1990) zellikle ksa iirleriyle, halk edebiyat syleyiiyle nktelere snmtr. Bu yntem zdemir Asafn iirine mekanik, tekdze bir hava verir ve ilk tadndan uzaklatrr. Hisar Grubu 1950den itibaren Hisar dergisi faslalarla 1950-1957 ve 1964-1980 arasnda kmtr. Derginin kurucular ve idarecileri arasnda bulunan Mehmet narl (1925-1999), Gltekin Samanolu (d. 1917), lhan Geer (d. 1917) ve Nevzat Yaln (d. 1916) dergide memleket edebiyatnn bir devam olarak belirli kavramlar savunan; yozlamaya kar mcadeleci tavrlaryla dikkati ekmektedirler. Dergi pek ok yazar etrafnda toplamtr. Bu yazar ve airlerin ou ortak grlere sahip olmakla birlikte bir ksm onlardan ayrlr. Batnn taklidiyle yetinilmesine kar kan; sanatn zarur art olan deimeyi reddetmemekle birlikte, bu deimenin geleneklerin reddi anlamnda olmasn istemeyen, belirli bir siyas gr veya ideolojinin arac, propagandas olan sanat reddeden, dil konusundaki arlklara kar, gnlk dilin kullanlmasn savunan bu yazarlar, ortak bir gr etrafnda birlemiler ve ztrke akmna kar kmlardr.

186

Onlar ztrke akmnn, dilde ifade gcn azalttn savunmulard. Bu dergide yazan airlerin hepsi gelenekle balarn srdrmekten yanadrlar. Vezin ve ekil konularnda da gelenekten yararlanrlar. Dergi eski airlere de yenilerle birlikte sayfalarn amtr. Hisar airlerinden zellikle Munis Faik Ozansoy, Salhattin Batu, Mehmet narl, Mustafa Necati Karaer, lhan Geer, Gltekin Samanolu, Nevzat Yaln, Bekir Stk Erdoan, Feyzi Halc, Yavuz Blent Bakiler isim yapmtr. Mustafa Necati Karaerin halk edebiyat kaynaklarn baar ile kullan ve yeni araylar dikkati eker. Mill konulardaki tavizsiz tutumu ve gr sesiyle hamas havay devam ettiren Yavuz Blent Bakiler (d. 1936) Trkiye dndaki Trkleri de iine alan geni bir dnyay kucaklamak ister. Hisar airlerinden Nzhet Erman (1926-1996) konularn Anadoludan alan, sert ifadeli iirleriyle dikkati eker. dareci olarak Anadoluda grev yapan Nzhet Erman, ilenmeyi, hizmet gtrlmeyi bekleyen yurt topraklarna sevgi ile yaklar ama grdkleri karsnda duyduu iddetli isyan da, bu iirlerde hissedilir. Anadolunun ac ve straplarn ak seik anlatmtr. Talt Halman Amerikada ngilizce yazd iirlerle Trkiyeyi darda tantt gibi Kbrsl Nevzat Yaln (d. 1926) da Almanyada yaamaktadr. Nevzat Yaln ekilde kendisini serbest hisseden airlerdendir. Doduu adada yaayan soydalarnn straplarn etkili bir ekilde dile getirmitir. Dier airler genellikle yaantya arlk vermekte, hatralarn dile getirmektedirler, geleneklere ballklar, hayli ktmser tavrlar -yalar ilerledike bu ktmserlik artmaktadr- mill deerlere bal olular dier zellikleridir. Nazm Hikmeti Devam Ettirenler Garip hareketine ilk kar kanlardan biri de Attil lhandr (d. 1925). Mavi dergisinde Sosyal Realizmin Mnasebetleri yahut Balang adl yazsnda (say 21, 1 Temmuz 1954) Orhan Veli, Oktay Rifat ve Melih Cevdeti bobstiller diye nitelemitir. Ayn derginin yazarlarndan Ahmet Oktay (d. 1933) Orhan Velinin Yeri (say 26, Ocak 1955) adl yazsnda Orhan Veli eksik bir nc ve eksik bir airdi hkmyle, Garip akmnn sln anlatmt. Daha sonralar Mavi dergisindeki bu yazlardan hareketle bir Mavi Akm oluturulmak istenmi; Birinci Yeni hareketine kar ktklar iin kinci Yeninin ncleri olarak deerlendirilmilerse de Attil lhan, kinci Yeniyi yozlukla itham ederek kar kmtr. Attil lhan, Trk iirinin Batl ve Trk olabilen esthtique bir bileime varabilme sorunu iinde olduunu, ancak nce Garip sonra kinci Yeni hareketinin iirimizi yozlamaya gtrdne inanr. ml kurallarn btnyle reddetmi veya kendisine has bir iml tarz gelitirmi olan Attil lhan (Byk harf kullanmaz ama zel isimleri ek almalar hlinde () ile ayrr.) dil konusunda ok keyfidir.

187

Gnlk dilden kaybolan ok eski kelimeleri, Franszca veya Almanca kelimelerle beraber kullanr. Bunlar, hem yazarn dikkati ekme abasn, orijinal olma merakn yanstr, hem de karmakark bir dnyada yaadmz okuyucuya hissettirme amacna baldr. Sinema tekniini kullanan Attil lhan deta kamerasn kalabalklar zerinde gezdirir, zaman zaman belirli noktalarda uzunca durur. Renkli, slak, rperi ve korku dolu bu iirlerde bazen byk bir ferahlk bazen de melankoli gizlidir. Nazm Hikmeti ve Marksist retiyi devam ettirenler arasnda birok air sloganlara snm ve toplumsal iiri bir eit ihtill iiri saymlardr. 1960tan sonra hzlanan bu akmda Arif Damar (d. 1925), Hasan Hseyin Korkmazgil (1927-1984) ve ok bask yapan iir kitaplarndan Hasretinden Prangalar Eskittimin (1968, 38. b. 1997) yazar Ahmet Arif (1927-1991) bata gelir. Ahmet Arifin kitabnn bask says da 1968 sonras siyas ortamn edebiyat ile ilikisini gsteren en anlaml gstergelerdendir. Ahmet Oktayn bu airle ilgili incelemesindeki grleri, airin benzerlerini de aklayacak niteliktedir.7 1940lara kadar milliyetilik her eye ramen n plandadr. 1960lardan sonra baka milletler, milletleraras dertler airlerimizi daha ok ilgilendirmeye balar. 1964ten sonra Vietnam, Kba, ili, Afrika deta Nazm Hikmetin bir devam gibi airlerimiz tarafndan ilenir. Bu vasta ile Trkiyede de ihtill ortamnn hazr olduu telkin edilmek istenir. Bir tarafta bu fikirler, ideoloji savalar, i g, ehirleme olgusu, bir yanda Garip sonrasnn sradan iirlerine duyulan tepki, yazarlar yeni ifadeler aramaya gtrr. Bu fikirleri dolak bir ifade ve sembollerle gizleyerek anlatanlara kinci Yeni8 ad verilir. Gerekten deerli sanatlarn yannda, 1960-1980 arasnda youn bir propaganda iiri yer alr. 1960 Sonras Dnemi kinci Yeni: 1955-1965 yllar aras kendisini gsteren kinci Yeni iir, ortak nitelikleriyle beliren bir akm deildir. Yeniyi deneyen, dnya gr, yetime ekilleri ve beslenme kaynaklar bakmndan birbirinden ok farkl olan airlerin eserlerindeki benzerliklere dayanlarak ona bu ad verilmitir. 19551965 ylnda Yeditepe dergisinde, bir nceki hareketten farklln hissettiren bu iir anlaynda lhan Berk (d. 1916), Turgut Uyar (1927-1985), Cemal Sreya (1931-1989) ncler olarak grlr. Papirs dergisinde yaymlanan antolojide9 Mehmet H. Doan bu akmn kyla ilgili bilgi verir. Garip hareketinin yozlamasna tepkiden doan bu harekette, semboller n plana kar. Basitlik, aleldelik airlere yetmemektedir. Gnlk konuma dilinden uzaklaarak, anlalmas g bir dile dnmek, bu iirin okunmasn da, anlalmasn da zorlatrmtr. Halk kltrne genelde kardrlar, dikkatleri byk ehrin kalabalklnda kaybolmu olan, yalnz insana evirmitir. Yeni bir duygu dalgas ve youn bir armlar a ren bu airler, vezin ve kafiyeyi btnyle reddetmemekle birlikte, zaman zaman yeniden mensur iir denilebilecek tarz denerler. Btn edeb sanatlar, bol semboller, ok kark cmle yaps, ztrkeden, eitli yabanc dillerden alntlara kadar zengin, fakat belirli bir arm uyandrmaktan uzak kelime kadrosu kullanmak bu akmn belli bal

188

zellikleriydi. iirler ok uzundu. Bazlar Divan ekillerinin sadece adlarn tayorsa da, o ekillerin kurallarndan uzakt. Bu iirin yeni gerekilik olduunu ileri srenler oldu. Sezai Karako (d. 1933) Diimizin Zar adl yazsnda bunu aklamtr: Benin en kk davran bile byk bir haber gibidir. Yaama vardr ve nemlidir. Ama bir haber olarak. Neyin haberi? Bunu air de bilmez. Orhan Veli akm gnlk rpnlarn iiriydi, bu iir ise yaamay, gerek yaamay cevheriyle grmeye, yakalamaya alyor.10 iirlerinde gelenekten orijinal ekilde yararlanm olan airler -zellikle Folklor iire dman diyen Cemal Sreya ve Turgut Uyar-, genel olarak folklora kardrlar. kinci Yeni airleri iir grlerini de aklamlardr. Bu onlarn iirin kuram zerinde de durduklarn gsterir. Faydac iirden yana olanlar, kinci Yeninin toplumsal yarar asndan deerlendirilmesini istiyorlard. Ahmet Oktay Bir sanat yapsnn ana zellii insanlar arasnda bir anlama arac olmasdr. Seslendii insanlar arasnda bir ortak dil kurmasdr demektedir.11 Benzer bir kar k Asm Bezircinin bir makalesinde de yer alr.12 kinci Yeni ortak bir hareket olmamakla birlikte, anlamszl savunmas, kelimecilii, orjinal hayalleriyle 1957-1961 aras kendisini kuvvetle hissettirdi ve anlamszl zmeye uramaktansa ne dedii aka anlalan ama iir duygusunu kaybettiren, kalabalklar kkrtc bir iir ihtiyacn ortaya karmaya vasta oldu. Oktay Rifat (Peremli Sokak, 1956), Edip Cansever (1928-1986) (Yerekimli Karanfil, 1957), Cemal Sreya (vercinka, 1958), lhan Berk (Galile Denizi, 1958), Turgut Uyar (Dnyann En Gzel Arabistan, 1959), Sezai Karako (Krfez, 1959), Kemal zer (d. 1935) (Gl Yordam, 1959), lk Tamer (Souk Otlarn Altnda, 1959), Ece Ayhan (Knar Hanmn Denizleri, 1959), Ercment Uar (1028-1996) (Et, 1960) bu hareket iinde yer alan airlerdi. Bu airlerden bir ksm mr boyu kendi izgilerini aradlar, kendilerini gelitirdiler. Bu akmdan da yine kendi kendisi olmay bilen ahsiyetler ortada kald. iiri hayatnn tek gayesi olarak alanlar nceki nesillere mensup airlerle birlikte, iirimize katkda bulundular. Bir ksm airler ise, sosyalist, komnist propagandasnn aleti olarak birok defa baslan kitaplar yazdlar ve adlar iir sanatnn dnda toplumsal savan ncleri arasnda kald. kinci Yeninin nclerinden Cemal Sreya Seber (1931-1990) Papirs dergisiyle kinci Yeni hareketinin toplaycs oldu. Cemal Sreyann kendine has bir dil oluturduu grlmektedir. Bu dili yaratrken halk deyimlerinden yararlanmtr. Ak veya kapal btn iirleri anlam ykldr. iirin belirli kalplara hapsedilerek yazlamayacan, gelenein yeterli olmadn da ok arpc balklar tayan (iir Anayasaya Aykrdr, Folklor iire Dman) yazlarnda ortaya koydu. Cemal Sreyann iir anlayn gsteren yazlar dndrc, dikkat ekici grlerin yer ald yazlardr. Marksizm ile srrealizm arasnda iliki kurarak, ahsiyeti n plana alarak, biimin nemini belirterek,

189

ilk bakta birbirine zt grnen grler de ileri srmtr. Bu grler daha nceleri baka yazarlar tarafndan da zaman zaman sylenmi olmakla birlikte, slogan iirinden bkanlara ok taze grnmtr. kinci Yeninin orjinal airlerinden olan lhan Berk (d. 1916) bu akmn en yal yesidir. Hece vezniyle olan iirlerini ilk defa 1935te kitaplatran lhan Berk, srekli denemelerle iirin yapsn da deitirir. Gndelik yaay sahnelerini tasvirden, zamanla nesre yaklaan bir anlatma ynelir. Zengin armlar, anlamsz, yn tesiri uyandran ifadeler, stanbul yorumlar, tarihe olumsuz bak, cinsiyetle ilgili yer yer pornografiye ulaan youn telmihler lhan Berkin iirinden alnan ilk izlenimlerdir. Sezai Karako (d. 1933) kinci Yeni airleriyle ayn zamanda eser vermesi ve kapall dolaysyla bu akm mensuplar arasnda sayld. slam dn, nce dank hayallerinde, sonra destans iir anlaynda grnd. Sezai Karako kutsal kitaplarn kssalarn byk bir baar ile ada bir anlatm ile dile getirmitir. Dank imajlar ve eitli gndermelerle bugn -teknik medeniyeti de iine alacak ekildeanlatan Sezai Karako hakknda yaplm olan deerlendirmelerde henz yeterince aydnlatlamam olan airlerdendir.13 Bu onun eserlerindeki derin din bilgi ve Bat edebiyat rneklerini tanmasndan kaynaklanr. Bu kaynaklara hakim olmadan onu yorumlamak gtr. airin yer yer epik anlatm byk bir cokunlukla devam eder ve gndermeleri farketmeyen okuyucuyu da bir bilinmeze doru gtrr. Sezai Karakou ilk mehur eden iiri 1952de syledii Monna Rosadr. Bu ak iiri uzun zaman dillerde gezmi ve kendisinden vgyle sz ettirmitir. lk iirlerinin heceyle olmasna karlk sonralar serbest iire dner. Cahit Zarifolu (1940-1987) ve Erdem Bayazt (d. 1939) da iirlerinde yer yer hamas tonda srekli lmden sz eden slmc airlerdendir. lk Tamer (d. 1937) lm ve yiitlik temalarn ak temasnn etrafnda iler. lk Tamerin ngilizceden yapt baarl eviriler yannda Alleben ykleri (1991) adn tayan ok gzel bir hikye kitab da bulunmaktadr. Edebiyatmzda airanelii ykan, kara mizaha kadar varan gl ironiyi kullanan Sreyya Berfe (d. 1943) bu akm iinde yer alr. kinci Yeniyi postmodern anlayn iirimizdeki erken tezahr sayabiliriz. Bu zor ii baaramayan unutulur, baaranlar da edebiyat dnyasndaki yerlerini alrlar. kinci Yeni en azndan Garip hareketi kadar iirimizde etkili olmu, deiik dnya grne sahip yazarlar da srklemitir. 1960tan sonra kinci Yeni dnda dikkati ekenler arasnda Trkeye yeni ifade imknlar salayanlar bulunmaktadr. Can Ycel (1926-1999), Kbrsl Osman Trkay (1927-2001), Talt Sait Halman (d. 1931) aruzla ruba denemeleri vardr-, Turan Oflazolu (d. 1932), Ahmet Necdet (Szer) (d. 1933), zdemir nce (d. 1936), Hilmi Yavuz (d. 1936), Hsrev H. Hatemi (d. 1939), Yksel Pazarkaya (d. 1940) Almanyada bulunan yazar hem Trke hem Almanca iir yazmakta ve eviriler yapmaktadr-, Ataol

190

Behramolu (d. 1942), Refik Durba (d. 1944), smet zel (d. 1944) kendi yollarnda devam etmekte olan airlerdir. Kbrsn sesini hamas tonda duyurmu olan zker Yandan (d. 1932) farkl olarak Osman Trkay btn zamanlar ve meknlar uzayn sonsuzluunda yakalamak ister. iirdeki sonsuz dalp birlemeler, bol sfatl imajist slp, iirinin zelliklerindendir. Sonsuzluk iinde ok somut sahneler, okuyucuyu zapteder. Glten Akn (d. 1933) Halk edebiyat geleneinden baaryla yararlanm, eserlerinde kadnn savunmasna da arlk vermitir. lk iirlerinde kendi duygular ve duygulanmalarna arlk verirken sonralar toplumsal konulara ynelmitir. 1970lerden sonra iirimiz, adlarn daha nce andklarmza eklenen ok daha genlerle (1950 doumlular) birlikte, bu izgilerde devam etmektedir ok ak seik ifadeden sonra, kapallk arzusu, hatt kelimeleri redde kadar giden yeni bir lettrizm, anlalmaz zmekten usannca, vuzuh merak iirimizde srasyla birbirini takip etmektedir. Gnmz iirinde geni bir kitlenin, ad etrafnda heyecanla birletii bir air ad zikredemeyeceim. 1920lerin memleket iirleri anlayn gnmzde de devam ettirenlerin yannda, didaktik, ihtillci, din, btnyle anlamsz veya son derece kaba ve mstehcen yazlar iir olarak sunanlar bir arada grnmektedir. Bunlarn dar okuyucu zmreleri vardr. Okuyucular ne kadar dar olursa olsun son yllarda sayfalarnda iire yer ayran dergilerin yan sra mstakil iir dergileri kmtr (Sombahar, Broy). Yaymlanan iir kitaplarnn saysnda azalma olmamtr, iir antolojileri belki eskisinden daha zengin baslmaktadr. Dnya iirini etkileyen airlerin eserleri dilimize evrilmekte, eski yazarlarmzn iir kitaplar yeni basklarn yapmaktadr. Bunlar iirin hayatmzdaki gl devamllnn ve canlln iaretleridir. 1980den itibaren iirlerini yaymlayanlar, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra toplumsal gereki airler aklk politikasnn sonucu olarak Yenibtnc adn verdikleri yeni yaplanmaya ve adlandrmaya gitmilerdir. Seyit Nezir, Veysel olak, Hseyin Haydar, Metin Cengiz, Turul Keskin tarafndan imzalanan Yenibtn: kendini Biriktiren Bireyin iiri adn tayan bildirileri Broy dergisinde kmtr. Yenibtnc iir, politikayla bark olmayan insan politiklemedir14 diyen Ahmet Oktay, bu hareketin canl tartmalara yol aacan umar. Son yllarda kendilerini kabul ettirmi airler arasnda Ebubekir Erolu (d. 1950), Enis Batur (d. 1952), Erol ankaya (d. 1953), Turul Tanyol (d. 1953), Metin Cengizin (d. 1953), Tark Gnersel (d. 1953), Veysel olak (d. 1954), Ali Cengizkan (d. 1954), Murathan Mungan (d. 1955), Haydar Erglen (d. 1956), Lle Mldr (d. 1956), Enver Ercan (d. 1958), Ahmet Erhan (d. 1958), Hseyin Atlansoy (d. 1962)un adlar da yer almaktadr. Cumhuriyet dnemi iirinin ilk yllarndan 1960a kadarki devresi hakknda hkmler kesinlemi saylabilir. Ancak ondan sonraki yllarda ortaya kan airlerin ve iirlerinin deerlendirilmeleri,

191

phesiz ki tartmaya aktr. Burada adn zikrettiim airlerin de ok byk bir ksmn zaman, her halde tasfiye edip gtrecektir. Cumhuriyet dnemi, ihtiyalar, araylar dorultusunda airlerinin teklifleriyle zengindir. Gzel iirler yazlmtr, bitmez tkenmez araylarla airler dnyamz zenginletirmitir. Bazen tek bir iir ebedileir. Bundan dolay antolojilerde yer alabilecek nice iir olduu halde edebiyat tarihinde o airlerin adlar bulunmayabilir. air lmsz iinde tayan o, bir msrann peindedir. Tpk Ragp Paann dedii gibi: Eer maksud eserse msra- berceste kfidir. Tiyatro Tiyatro oyunlar lkemizde sevilen bir tr olmakla birlikte edebiyat alannda onlardan hakk olduu kadar sz edilmemektedir. Edeb deer de tayan birok tiyatro oyunu vardr. Gnmzde oyuncu ve ynetmenler hatralarn da yazmaktadrlar.15 Cumhuriyet dnemi tiyatromuzda Muhsin Erturulun emei, yol ac ve kurucu olarak ok nemlidir. Pek ok oyun yazarn da ortaya o kartmtr. Szl kltr rn geleneksel seyirlik oyunlarmz gnmz tiyatrosunda yararlanlabilecek bir kaynaktr. l. Geleneksel tiyatronun gldrmeye ynelik yer yer kabalaan, ak sak ifadeleri ve gevek dokusu ile yabanclatrma teknii zellikle sosyal ve siyas eletiri eserlerinde, zaman zaman metin dna kmaya da elverili olarak kullanlmaktadr. Musahipzade Cell, Turgut zakman, Aziz Nesin,16 Hamet Zeybek, Ferhan ensoy. 2. Geleneksel tiyatromuzdan, ele aldklar konuyu zenginletirmek ve yerliletirmek amacyla yararlananlar: Ahmet Kutsi Tecer, Haldun Taner, Sabahattin Kudret Aksal, Turan Oflazolu. lk oyun yazarlarmz arasnda Faruk Nafiz amlbel (1898-1973), Musahipzade Cell (18701959), bnrrefik Ahmet Nuri Sekizinci (1874-1935) ve Reat Nuri Gntekin (1889-1956) bulunmaktadr. Bu yazarlarn ortak noktalar seyirciyi elendirmek, inklplar tantmak, Cumhuriyet dneminin getirdikleriyle Osmanlnn yozlam yanlarn karlatrmak ve Atatrkn tarih tezini ilemektir. 1940tan itibaren Nazm Hikmet (1902-1963) ile Necip Fazl Ksakrek (1905-1983) iirde olduu gibi tiyatroda da kar karyadrlar. Eserleri ayn tarihlerde oynanr. 1960l yllar tiyatromuzun altn adr. Yeni yazarlar bu alana da el atarlar. Bat tiyatrosunun ncleriyle seyirci tanr. Yerini ksa sre sonra propaganda tiyatrosuna brakacak olan eserler de bu arada yazlr.

192

1970-80 aras tiyatrodan seyircinin souduu bir dnemdir denilebilir. Yazarlarmzn bir ksm btn trlerde yazdklar gibi oyun da yazmlardr. Oyun yazarlar arasna gazeteciler, tiyatro oyuncular hatt i adamlar katlmaktadr. Bu durum, oyun yazarlnn gncel olaylar gndelik dille anlatmann yeterli olduunun sanlmasndan kaynaklanr. 1923-1995 tarihleri arasnda yaynlanm olan tiyatro metinlerini de yle kmelendirebiliriz: 1. ocuk oyunlar. ounlukla retmen yazarlarn, eitim amal almalardr. 2. Eski yazarlarn eserleri yeniden baslmaktadr: A. Bilim Amal almalar: Geleneksel seyirlik oyunlarn (Karagz, ortaoyunu) metinleri, inasi, Namk Kemal, Ahmet Vefik Paa, Feraizcizade Mehmet akir, Direktr li Bey, Namk Kemal, Recaizade Ekrem, Abdlhak Hmid, Ahmet Mithat Efendi, Tahsin Nahit. B. Sahnelenme Amacyla Eskimi Eserleri Yeniden lemek: Finten Ahmet Muhip Dranas, alkuu Necati Cumal tarafndan sahneye uyarlanmtr. Reat Nuri Gntekin kendi romanlarn [Yaprak Dkm, Eski Hastalk (Eski ark adyla)] Turgut zakman Deirmen romann (Sarpnar 1914.); Kemal Bekir, Nahit Srr rikin Sultan Hamid Derkenini [D (1975)], Kemal Tahirin Esir ehrin nsan ile Esir ehrin Mahpusunu [Kmil Bey (1991)], Turan Oflazolu eyh Galibin Hsn Akn [Gzellik ile Ak (1986)] oyunlatrmlardr. Orhan Kemalden 72. Kou, Murtaza, Yaar Kemalden Teneke, Nazm Hikmetten Kuvay Milliye Eserden hareket ederek biyografik oyunlar da dzenlenmitir. Kendi Gk Kubbemiz (Yahya Kemalin hayat), Bir Garip Orhan Veli (1971), Abdlcanbaz (1972) (Turhan Selukun izgi romanndan), vb. 3. Oyun yazarlarnn btn eserlerinin topluca yaynlanmas. Oyunlar, konularna gre yle kmelenebilir: 1. Ky Konulu Oyunlar: Kapal bir toplum olan kyden konularn alan ve kendi kurallarna gre yaayan kylnn hayatndan kesitler veren eserler. Bu akm Cumhuriyet sonrasnda Faruk Nafiz amlbelin Canavar (1925) piyesinden kmtr denebilir. 1950 sonras kyden yetienlerin besledii ky edebiyat sahnede de yanksn bulmu ve 1960-70 aras sahnelerimizde birok ky oyunu oynanmtr. Ky konusunu ileyen oyunlarda kadnn durumu, aile ilikileri, kyn teki meseleleriyle birlikte ele alnr. Ky hayatn anlatan eserlerde yazarlarn ou mahall syleyie yer vermektedirler. Kylnn byk ehre gyle oluan gecekondu hayat ile birleen eserler ky konulu oyunlarn bir uzants saylabilir: Orhan Asenann 1968de yazlan Fadik Kzyla alan yol devam etmektedir. Bu eserlere Teneke de eklenebilir. Ky oyunlar iinde ive taklidi gibi kolay bir yolu semeden ky hayatnda trajediyi bulan en baarl eserler arasnda Kurban (Gngr Dilmen, 1967), Keziban-Allahn Dedii Olur (1967) ve Elif Ana (Turan Oflazolu, 1979) bulunmaktadr.

193

Hidayet Sayn Pembe Kadn ile yakalad baary devam ettirememitir.17 Cahit Atay (d. 1925) Ana Hanm Kz Hanm, ky kadnlarnn nesilden nesle geen straplarn dile getirir. Mal derdi ve evlt sahibi olamamak, kumay eliyle kocasna getirmek kyl kadnn ilesidir. Kadn rflerin, erkek cehaletin elinden kurtulamaz. Cahit Atay, kara mizah kullanarak kyn, treleriyle meselelerini zmelerinin imknszln iaret eder.18 Murathan Mungan (d. 1955) Mahmud ile Yazida (1979), Taziye (1982) oyunlaryla balad tiyatroda salam bir yap kurmutur. ok karanlk olan bu oyunlarda yazar, doduu blgenin geleneklerini trajik bir yapda aktarmasn bilmitir. 2. Aile Dramlar-Kadn: zellikle d artlarla sarslan aileler, aile fertleri arasndaki atmalar ve yalanmann getirdii psikolojik deimeler bu tr eserlerde ele alnmaktadr. Tiyatromuzda bu konu teden beri ok yaygndr. 3. Politik Hiciv: Gldrlerle toplumsal talama. Bu kmede yer alan eserler kara mizaha kadar ulaan ve zellikle politik olan hicivlerdir. Siyas ahlktaki yozlamann siyaset dna etkisini ileyen en nemli yazarmz Haldun Tanerdir. 4. Tarih Oyunlar: Bu eserlerin gncel konularla yakn ilgisi vard, hatt bir ksm siyas talamalarn yannda yer alr. Tarih dnem ve kiiler vastasyla insan ve toplumun deimez zellikleri belirtilir. Bu amala yeni yazlan eserler olduu gibi daha nceden yazlm romanlardan da oyunlar karlmtr. Osmanl tarihine ilgi gitgide artmaktadr. A. Destanlar ve Efsanelerin Yorumlanmas: a) Trk Destanlar: Gkalple balayan bu hareket Mill Mcadele gnlerinden itibaren glenmitir. Atatrkn kendi el yazsyla dzeltmeler yapt Mnir Hayri Egelinin Bay nderi (1934) dnemde destan bir tiyatro zlemini gstermektedir. Bu akm Faruk Nafiz amlbelin Akn (1932) ve zyurt (1932) oyunlarndan sonra moda hline gelmi. Cumhuriyetin 10. yl kutlamalarnda konusunu Orta Asyadaki anayurttan alan oyunlar yazlmtr. Ayrca hayatlar efsanelemi halk kltr kahramanlarn ve eserlerini ileyen oyunlar da yazlmaktadr. b) Mezopotamya: Baz yazarlarmz hakl olarak byleyen bir destan da Glgame destandr.19 Orhan Asenann Tanrlar ve nsanlar-Glgame (1959)i yazarnn en nemli eseridir. Gngr Dilmen Akadn Yay (1967)nda insan-Tanr/kader, adalet/hakszlk kavramlarn tartr. Murathan Mungan masallar, kssa ve hikyeler gibi deiik kaynaklardan yararlanarak Mezopotamya lemesi ad ile oyun yazmtr: Mahmut ile Yezida (1980), Taziye (1982), Geyikler Lanetler (1992).

194

c) Mitoloji/Yunan: Konusunu Yunan mitolojisinden alan Selhattin Batunun (1905-1973) Iphigenia Tauriste (1942), Gzel Helena (1959), Munis Faik Ozansoyun Medea (1966), Kemal Demirelin Antigone (1966) adl oyunlarndan sonra klasik kltr iyi bilen yazarlarmz bu konular byk bir baaryla kullanmlardr. Gngr Dilmenin Midasn Kulaklar (1965) ile balayan Midasn Altnlar (1969), Midasn Krdm (1975), ve Medea modelini bir Trk kyne uygulad ve Kurban (1967), Turan Oflazolunun Sokrates Savunuyoru (1971), Behet Necatigilin Dou mitolojisinden de unsurlar ekleyerek masalms bir havayla yazd Gece Aevi (1967), Temmuz Trk tiyatrosunun yabanc kaynaklar ne kadar baaryla kendisine malettiini ve onlarn evrenselliini anladn gsterir. B. Osmanl Tarihi: Balangta Musahipzadenin yakn dnem Osmanl hayatndan bozulan kurumlar gstermek amacyla yazd komediler vardr. Bu komediler sevilerek oynanmtr. Osmanl tarihinin anl sayfalar, mstesna hkmdarlar ve sanatlar da konu olarak yazarlarmz tarafndan seilmitir. Elbette bu seimde sadece bu kiilerin sahneye karlmalar amalanmaz. Gnn olaylar da uyandrdklar armlarla Osmanl tarihine bir baka adan baklmay kanlmaz klar. C. Mill Mcadele dnemini konu edinen yazarlar ilk dnemlerde belirli bir modelin dna kamamlardr. Bu bakmdan yazllarndaki iyi niyete ramen bu konuyu ele alan ilk eserlerin kalclndan sz etmek mmkn deildir. Bu eserlerin banda Faruk Nafiz amlbelin Kahraman (1933), Yaar Nabi Nayrn nklp ocuklar (1933) Necip Fazl Ksakrek, Tohumu (1935) vardr. D. Baka lkelerin Tarihleri: Ali Mustafa Soylu Napoleon (1934), Aziz allar, Rasputin (1966), Gngr Dilmen Ak Tanrlar (1983), Hasan Sabbah (1983), Kemal Demirel, Byk Yarg (1971) 5. nsann Yalnzl ve Gcn sorgulayan Felsef Oyunlar: nsann kendi kendisini sorgulamas ile gelien bu oyunlarn psikolojik derinlii bulunmaktadr. Genellikle felsefe eitimi grm olan yazarlarmz -Dranas, Aksal, Gngr Dilmen, Anday, Oflazolu- bu trn iyi rneklerini vermilerdir. air yazarlarn elinde lirik dramann rneklerini oluturan bu tr eserlerin, yazarlarn bulamadnda gevezeliklere dnmesi de mmkndr. 6. Kasaba ve byk ehirlerin kenar mahalleleri de toplumsal hesaplamaya elverili ortamlar salar. Oktay Rifat il Horoz, Adalet Aaolu atdaki atlak, Tuncer Ccenolu Krd (1972), Erhan Bener Hzr Doktor (1979). Haldun Tanerin Keanl Ali Destan siyas gndermelerle zengin bir eserdir. 7. Almanyaya giden iiler, yabanc, zaman zaman dman bir ortamda hayatlarn kurmaya almaktadrlar. Onlarn dertleri ve kltr farklarndan doan meseleler ele alnmaktadr. Uzun yllardan beri Almanyada yaayan ve Trk edebiyatna evirileriyle de katkda bulunan Yksel Pazarkayann Mediha (1992), Ferhatn Yeni Aclar (1993) adl oyunu yerli kaynaktan beslenen ve bir baka lkede kk salmaya alan Trklerin gerilimini verir.

195

ahslar bnrrefik Ahmet Nuri Sekizinci (1874-1935) Galatasaray mezunudur, bir oyununun ad olan Sekizinciyi (1923) soyad olarak almtr. Tiyatroya erken yata balayan bnrrefik sahneye de kmtr, 1919-1922 aras byk bir ksm uyarlama olan eserleri oynanmtr. Halkn glme ihtiyacn karlamak isteyen bnrrefikin btn oyunlar komedi ve vodvildir. Arkadalar Mahmut Yesari ve Reat Nuri ile birlikte Kelebek adl mizah dergisini karmtr (1923). bnrrefikin daha az tannan tek perdelik oyunlar da vardr. Bunlar diyalog vastasyla dnemin geim skntsna, deien aile mnasebetleri ve asla deimeyen kadn erkek mnasebetlerine hafif, alayc bir ton ile temas etmekten ibarettir. bnrrefikin en mehur eseri Hisse-i ayia (1920)dr,20 Cumhuriyetin ilnndan nce yazlm olmasna ramen tiyatrolarmzda ok uzun sre oynanm, yeni harflerle de yaymlanmtr. Hisse-i ayia bir hukuk terimidir, taraflarca paylalamayarak zerinde taraflarn hakk devam eden mal anlamna gelir. Boanmalarda ocuk hisse-i ayiadr. Ahmet Nurinin pek ok uyarlamasnn tam bir Trk oyunuymucasna baar gsterdii genellikle kabul edilir.21 Ceza Kanunu (1930), Naks (1931), eriye Mahkemesinde (1933), Son Altes (1934), Himmetin Olu (1934), Belks (1934) teki oyunlarndandr. Musahipzade Cell (1870-1959) ocukluundan itibaren tiyatroyla ilgilenmi Ortaoyununda zenne rolne kmtr. Musahipzade Cellin eserlerinin hepsi oynanm, bir ksm filme de alnmtr. Orhan Hanerliolu Musahibolu, tiyatro sanatnda ulusall, ayn zamanda, geleneksel Trk seyirliiyle balant kurarak baarmtr. Bu bakmdan da onun tiyatroda yapt, Yahya Kemalin iirde yaptyla karlatrlabilir22 demekteyse de, bu gre katlmak mmkn deildir. Musahipzade Cell gelenekten yararlanm, fakat byk bir eser ortaya koyamamtr. Musahipzade yazd eserlerde, konularn Osmanlnn son zamanlarndan almtr. Musahipzade iin tarih zamann seilmesi, dnemin rengini vermek anlamn tamaz. Osmanl toplumundaki k gnlerinin bozukluunu tehir eden eserleri Cumhuriyetin ilk dneminde inklplarn nemini gsterme amac tar. Osmanl mparatorluunun k sebeplerinden biri idare ve adalet cihazndaki bozukluklard. Cumhuriyetin ilk yllarnda Aynaroz Kadsnn tutulmasnn sebepleri arasnda gen Cumhuriyetin, bozulmu ve rm brokrasi ve eski idareye kar duyduu nefret ve fke de gizlidir. Tek tarafl bir bakla, deerli tek bir ahs ortaya koymayan Aynaroz Kads geleneksel temaa sanatlarnn bir devam olarak grlebilir. Aynaroz Kads oyununda kendi ifadesiyle dini, eriat hasis emellerine alet edilen yobazl, hile-i eriyeleri, tezvirat, mrailikleriyle sahnede halka gstermek istemektedir. taat lm (1933)nda Musahipzde Cell yeni kanunlarn kadna evlilik hayatnda salad gveni iler. Fermanl Deli

196

Hazretleri (1936), Kafes Arkasnda (1936), Bir Kavuk Devrildi (1936), stanbul Efendisi (1936), Lle Devri (1936), Yedeki (1936) teki oyunlarndandr. Faruk Nafiz amlbelin Franszcadan uyarlamalar ve okul oyunlar da vardr; Canavar (1925), Akn (1934), Kahraman (1938) adl manzum oyunlarnn etkisi srekli olmutur. Canavar (1925) Osmanl Devletinin son zamanlarnda kylnn nasl sahipsiz kaldn ve kanunlarn uygulanamaz hale gelerek, iyi ve drst insanlardan canavarlar trettiini iler. Bu oyun daha sonra yazlan ky oyunlarnn balangcdr. Yazarn Trklerin Orta Asyadan gn, Atatrkn tarih tezini bir destan/oyunla anlatt Akn (1933) ve zyurt Cumhuriyetin 10. ylnda yazlmtr. Kahramanda Mustafa Kemal Paann Mill Mcadelenin balangcnda bezgin ve mitsiz kyllere, canlandrc yeni bir mcadele ruhu vermesi anlatlr. Yayla Kartal (1945) stanbulda tiyatroda kazand hretle iftlii arasnda blnen ve kendisini hi bir yere ait hissetmeyen bir insann dramn iler ki, Haldun Tanerin Ve Deirmen Dnerdide ileyecei evre-insan ilikileriyle yabanclama kavramnn balangc saylabilir. Reat Nuri Gntekin, romanlarnda olduu gibi oyunlarnda da toplumdaki iki yzllklerin, soyguncularn, karclarn tehirini hedefler. Yazar Tanrda Ziyafetinde bu davranlar siyas alanda ele alr. zellikle Balkesir Muhasebecisi ferdin bozulmasndaki toplum ve aile etkisini ileyen yazar, toplumdaki yozlamann yaygnln etkili ekilde anlatmtr. Nazm Hikmet Ran (1902-1963) ilk tiyatro eseri olarak Kafatasn (1932) yazm ve eserde bir kif ilim adamnn, karclar elinde kaln anlatarak, toplumun kendisi iin alan ilim adamlarna kaytszln ilemitir. nsanlarn sahtelikleri ve kar dknlkleri bir baka boyutta, aile iinde lenin brakt parann peine nasl dld Bir l Evi yahut Merhumenin Hnesinde (1932) komedi olarak ilenmitir. teki oyunlar, Unutulan Adam (1935), Ferhat ile irin (1965), nek (1965), Enayi (1965), Sabahat (1966), Ocak Banda, Yolcu (1966), Yusuf ile Menofis (1967), van vanovi Var myd, Yok muydu? (1985). Son yllarda Nazm Hikmetin roman ve iirleri de sahnelenmektedir. Necip Fazl Ksakrek (1905-1983) iirlerinde olduu gibi oyunlarnda da mistik adan konulara yaklamakta, grnenin ardndaki grnmeyeni aratrmaya ve anlamaya almakta bu abayla eserlerini byk lde monologlara dndrmektedir. Fransz himayesindeki yerli Ermeni komitecilerle Marallarn mcadelesinin anlatld Tohum (1935) maddenin emrindeki insann aczi ve ruhun emrindeki maddenin gc zerine kuruludur.

197

Bir Adam Yaratmak edebiyatmzda ve mistisizmde byk yer tutan yazar-eser (yaratanyaratlm) arasndaki ilikiyi, insann aresizliini ve toplum dzeninden sorumlularn iki yzllklerini tehir ederek ele alr. Necip Fazl Ksakrek de Nazm Hikmet gibi gerek bir tiyatro yazar deildir. Ahmet Kutsi Tecer (1901-1967) halk tiyatrosu zerinde yapt incelemelerle de dikkat eker. Keba (1948) yazarn en nemli eseridir. Bir mahallenin yirmi drt saatlik hayatnda lm, doum, evlenme gibi nemli olaylar ile dostluk, vefa, sadakat gibi duygular ileyen, geleneksel tiyatromuzdan baaryla yararlanlm bir eserdir. Ortaoyunundaki Piekr andran mahalle bekisinin balatt oyun yine onun szleriyle biter. Ancak Piekrn ortaoyununda eseri balatmas ksadr, bu eserde ise uzun bir balang ve sonu yer alr. deta prolog ile epilog (n sz, son sz) mahalle bekisinindir ve himyesinde olan mahalleyi kuatr. Gndz dardan gelenler gitmi, gece mahalleli kendi kendisine kalmtr. Ahmet Kutsi Tecerin Keba oyunu tiyatro edebiyatmzn ke talarndan biridir. Yazar Kyl Temsilleri adl kitabnda ham malzeme olarak kylerde bulduklarn yaymlam ve bu kaynaktan yararlanlabileceine iaret etmitir: Her ne kadar mazide -muhtelif millerle-inkiaf etmi bir kyl sahnemiz, bir tiyatromuz, bir drammz yoksa da Trk dramnn inkiaf etmemi kaynaklar hl grl grl alamaktadr. Ahmet Kutsi Tecer de bu hedefi iaretle kalmam, ondan nasl yararlanlacan da eserinde gstermitir. Koyiit Krolu (1949)nun kahramann da yazar, Ouzun iindeki mcadele gcnn timsali olarak yorumlar. Cevat Fehmi Bakutun (1905-1971) eserlerinin hepsinde iyi ve kt arasndaki atma tek boyutta verilmitir. Eserlerinin konular ounlukla gnlk hayattan, gazetelere yansyan haberlerden alnmtr. Meknn kiilikler ve davranlar zerindeki tesirine iaret etmitir. Gazeteci-yazar btn eserlerinde haksz yere ve uygunsuz yollarla para kazanma-karaborsaclk, hrszlk, hazine arazisinin gasp, kaaklk-taklit ve iki yzllk, dolandrclk ile ahlkszlk temalarn ilemitir. Bunlar aile hayatnda, politikada kendisini gsterir. Harputta Bir Amerikal (1955), Amerikan hayranlnn alaya alnmasdr. Buzlar zlmedende (1964), devlet idaresindeki bozukluklarn ulat boyut tehir edilir. Paydos (1948), yazarn sevilen ve ok oynanan bir eseridir. Emekli maa ile geinemeyen retmen Murtazann bakkallk yapmaya almas, fakat ticaret hayatnn drst olmayan cephesine ayak uyduramayarak paydos demesidir. Drst retmen ile karc, dindar grnen muhtar bir tezat tekil eder. Ahmet Muhip Dranas (1909-1980)n ilk ve nemli oyunu Glgeler (1947)dir. Yal bir adamn Babann kuruntular iinde hayat evresindekilere ve kendisine zehrettii bir yalnzlk dram olan Glgeler Maeterlichin sembolist tiyatrosu ve bsenin eserlerini andrr.

198

ki yalnz kiinin -Emin ile dostu tarafndan yaralanm Hayriyenin- arasnda geen O Byle stemezdi (1948) bir d sahnesiyle biter. Bu eser Mikadonun pleri bata olmak zere kadn-erkek arasndaki konumalara dayal oyunlarn balangc saylabilir. Oktay Rifat (1914-1988)n ilk oyunu 1948 ylnda oynanm olan Kadnlar Arasnda ya da Fettah Paalar (1966)dr. Eserde, stanbulda bir paa ailesinden geri kalan kadnn skntlar, birbirleriyle olan atmalar ele alnmtr. Birtakm nsanlar (1961)da dekor olarak alnan vapur iskelesi ve anlatc olan Yardmc eitli hayat sahnelerini gsterirken byk ehrin yalnz insanlarn, umutlar, krgnlklklaryla, kiilik blnmln yer yer sosyal ve psikolojik bozukluklara gndermelerle anlatr. il Horoz (1964)da kadnn cinsiyeti yznden horlanmas, istismar ve ldrlmesi ayn aile iindeki fertlerle anlatlr. Bahelerini ineyerek mahalleliyi bktran komunun illi horozuna benzeyen erkekler, kadnlarn hayatna hakimdir. Yamur Sknts (1969), bir komisyoncunun para uruna, karsn satmak ve onu intihara sevketmek dahil her eyi yapabileceini gsteren iki kiilik bir oyundur. Yazarn teki oyunlar Zabit Fatmann Kuzusu (1965), Oyun inde Oyun (1949/50)dur. Melih Cevdet Anday (d. 1915)n bir air olarak kelimelere ve armlara verdii nem onun oyunlarna da yansmtr. Bu eserlerin hepsinde konuma n plandadr. Konumalaryla herkesin av ve avc, zindanc ve mahkm olduu anlalr. Sartren cehennem bakalardr sz bu oyunlarn anafikrini zetler niteliktedir. Melih Cevdet Andayn eserleri yorumlanmaya elverili, arm alar geni, modern insann kmazn, sonsuz mahkmiyetini anlatan oyunlardr. Siyas polis basksyla cinsel bask arasnda kalm kahramann yaadklar erdekileri, dramatik gerilim bakmndan en sarsc oyunlar arasna sokmutur. Mikadonun pleri (1967)nde sokakta rastlad ocuklu kadn eve getiren erkein, onunla konumas ve plerle oynanan, dikkat ve incelik isteyen bir oyun olan mikadonun pleri oyununu oynamalarn iler. Tpk pleri tekileri sarsmadan almak gibi, sorularyla da birbirlerinin zelliklerini kefederken, birbirlerini rktmemeye alrlar. Kadn-erkek ilikileri, toplum kurallar hatrlanr ve hrpalanr.23 Haldun Taner (1916-1986) 1945 ylndan itibaren hikye, deneme ve tiyatro alanlarnda eser vermitir. Eserleri Gnn Adam (1949)ndan Keanl Ali Destanna kadarki ve Keanl Ali Destandan sonras olmak zere iki kmede incelenmelidir. Haldun Taner, ilk eseri Gnn Adamndan itibaren kuvvetli bir sosyal tenkiti ve hiciv yazardr.

199

Haldun Taner bu ilk oyununda balad oyun iinde oyunu sonrakilerde de (Ltfen Dokunmayn, Sersem Kocann Kurnaz Kars) srdrr. Ve Deirmen Dnerdi (1958), Fazilet Eczahanesi (1960), Ltfen Dokunmayn (1961), Huzur kmaz (1962) takip eder. Fazilet Eczahanesini de yazar, Oyunu Eczanenin Akam Mterileri adl hikyesinden karmtr. Bu oyunlarn hepsi gleriz alanacak hlimize szn pekitirir niteliktedir. Ltfen Dokunmaynda Prut savanda Baltacnn Katerina ile karlamas, gnmzn farkl kiilerince Topkap Saraynda yorumlanr. Eserde sadece tarihin yorumu yoktur. Yazar bu tartmaya katlanlarn temsil ettikleri nesilleri ve meslekleri de eletirir. Dardakilerde -Sahib-i Seyf Kalem adl hikyesinden oyunlatrlmtr (1957)- aile ii ilikileri baaryla canlandrm olan yazar, Huzur kmazn btnyle aile ii ilikilere ayrmtr. Bu ehr-i Stanbul ki (1962) adl ilk kabare tiyatrosu denemesinden sonra Keanl Ali Destan (1964)ndan (1964) itibaren, 1960 sonras tiyatromuzda moda olan Berthold Brechtin epik tiyatrosunun tesiriyle Haldun Taner -seyirlik oyunlardan yararlanarak- baarl epik tiyatro rnekleri yazm, sonra da, bu tarz kabare tiyatrosunda devam ettirmitir. Keanl Ali Destan da yazarn teki eserleri gibi sosyal ve siyas eletiridir. Gecekondu semtlerinde devlet otoritesinin yerini zorbalarn doldurmas ciddi bir tehlike olarak iaret edildii gibi, byk ehirlerin etrafndaki yeni yerleim birimlerinin byk ehre uymak yerine, kendi deerlerini ehre yanstacaklar eserde haber verilir. Haldun Taner mit/efsane oluturmann bir rneini Keanl Alide gsterir. Hikyelerinde ve denemelerindeki ironik anlatm tekniini oyunlarnda da kullanan Haldun Taner geleneksel yerli ile Batnn yenilerini birletirerek yeni bir tiyatro anlayn lkemize getirmi kltrl bir yazardr. Haldun Taner geleneksel tiyatronun klie ibarelerini bazen biraz deitirerek bazen aynen tekrarlanarak kullanr. Tanerin hemen hemen btn eserlerinde yakn tarihimize gndermeler vardr. Gzlerimi Kaparm Vazifemi Yaparm (1968) oyununda da drst, kurallara uyan Vicdan ile her devre uyan, kendi karlarn n planda tutan Efruz vastasyla, 1909dan 1960lara kadar uzanan sre iinde toplumdaki deimeler ve dnemlerin siyas, sosyal tenkitleri yaplr. karc Efruzun ad mer Seyfettinin her devre uyan kahramannn addr. Oyunun ad ise Ziya Gkalpin 1915 ylnda yaymlanm olan Vazife balkl iirinin nakarat ksmndan alnmtr. Gkalpin sava yllarnda yazd bu iirin nakarat daha nce de tenkitlere hedef olmutur.24 Haldun Taner bu anlayn ferdin nasl aleyhinde sonular verecek ve dolaysyla toplumu da bozacak bir felsefe olduunu ac bir komedi hline sokmutur. Ahmet Vefik Paann Bursa valilii srasnda Faslyaciyan Efendinin kumpanyasnda bir Molire oyununun (George Dandin) sahnelenmesiyle balayan Sersem Kocann Kurnaz Kars (1969, 1971) tiyatro tarihimizden birka kesitle, yazarn nasl bir tiyatromuz olmaldr sorusuna cevabdr.

200

Eein Glgesi (1965) phesiz ki Haldun Tanerin abese dayanarak ina ettii en etkili siyas eletiridir. Masalms isimler aslnda anlamldr ve ok yakn tarihlere gndermeler yapmaktadr. Bu oyun sadece i siyasetle de ilgili deildir. ki budala ran kiralanan eein glgesinden kiracnn faydalanlp faydalanlamayaca tartmasndan balayan grlt, niteliini kaybedip neredeyse milletler aras boyuta ykselir. Bu eserde, kar grlty arttrmak olan basn da payn alr, davay bir trl sonuca balamayarak srncemede brakan adalet cihaz da. Toplumu denetlemesi gereken kurumlarn grevlerini yapmamalar karclara frsat salamakta, masum budalalar eziyet ekmektedirler. 1964teki temsilinde savcln yasaklad eser, yer yer tekrarlarla arlamasna ramen, abesin nasl ciddiye alnarak btn kurumlar bouna uratrdn gsteren usta ii bir siyas talamadr. Eserlerinde zaman zaman masallatrmaya bavuran yazar zellikle Eein Glgesinde masal tekerlemelerini kullanr ve onlarn benzerlerini retir. Tark Bura (1918-1994) ilk ad Pete 56 olan Ayakta Durmak stiyorum (1966)da 1956 ylnda Rus igaline kar giriilen ve kanl bir ekilde bastrlan Macar mill hareketini iler. Akmlatrl Radyo (1988) ehov tarz bir aile oyunudur. Mehur Naitin hayatndan mlhem biin Ryas (1982)n, ayn ad tayan romanndan oyunlatrmtr. Sabahattin Kudret Aksal (1920-1993), air, kk hikye ve tiyatro yazar olarak edebiyatmzda sekin bir yere sahiptir. Felsefe eitimi gren yazarn btn eserlerinde insan-evre ve kinat mnasebetlerini aratrmaya ynelik bir tutum grlr. Aslnda yazar btn eserlerinde ortak duygu ve dnceleri ile ayn tutumunu devam ettirir. Onun edebiyatmzda her eyden nce bir tiyatro yazar olarak yerini alm olduu kesindir. Yazar bir air olarak dil ile ifadeyi n planda tutmu ve bunu btn eserleriyle ilgili aklamalarnda tekrarlamtr. Ionesco havas tayan eserlerinde felsef dnce ar basar, soyuta ve genele doru kayar. Sabahattin Kudretin dile verdii nem, Yahya Kemalin tiyatro sanatn bir dil ayini sayan grne benzer. Yazar hikyelerindeki gibi bakalarnn duygu ve dnceleriyle ilgili yorumlara dayanr ve karamsarl da aktarr: Evin stndeki Bulut (1948)ta, akac (1958). Bir Odada Ayna (1952), Tersine Dnen emsiye (1958) de aile fertleri arasndaki iletiimsizlii ve ailenin deta kiiler iin birer tutsaklk emberi oluturduunu gsteren oyunlardr. Kahvede enlik Var (1966) yazarn tiyatro edebiyat tarihimizde mstesna bir yeri olan, klasikler arasna girmi eseridir. Birbirlerini tanmadklar, pek de birbirlerine uymadklar halde evlenmeleri gerektii iin evlenecek olan bir ifti iler. Garson onlara mutsuz bir gelecein kendilerini beklediini sylerken, aslnda gerei sylemi olsa da, bu ok yalnz ift anlatklar iin deil, anlamak iin evleneceklerdir. Birbirine yabanc olanlar, evlilik bayla da balansalar, aralarndaki iletiimsizlik daima srecektir. Bu karamsar bak tarz, komedi ile verilmitir.

201

Sabahattin Kudret Aksal bu oyunundan itibaren sembolik anlamlar tayan oyunlar yazar. Kral mesinde (1970) lkesini bask altnda idare eden Kral, tek dnen ahstr. Hi kimsenin dnmedii, bir yeniliin ortaya kamad, tek gcn hakimiyeti, canll yok eder. Zira dncenin de gelimesi iin kartlklara ihtiya vardr. Kral sonunda meye balar ve yirmi dokuz yldr oturduu tahtn brakmak isterse de dzenin bekileri deiiklie raz olmazlar ve kral lme mahkm edilir. Kendi kurduu dzen, Kral yutar. Oyun tek gcn hayat dondurma tehlikesine iaret ettii gibi, tek gcn ayn zamanda kendi kendisini de yok ettiini belirtir. Nice feci ve ok tehlikeli durumlara glen insanlarn bir anlamda hicvi olan oyun, yer yer rpertici bir ironiye dnerek, tpk Kral gibi okuyucuyu/seyirciyi de tr. Dzenin bozulmasna hi kimsenin tahamml yoktur. Dzenin devam iin, o dzeni kurmu olan bile yok edilir. Uzaktan uzaa Sartren Siyaset arkn hatrlatan bu eserde, Sartredan farkl olarak lke d bask bulunmaz. Bay Hi (1981), Sonsuzluk Kitabevi (1981), nemli Adam (1983) yalnz kiilerin, sadece kendileri iin hayal ettikleri evreyle balarn ele alr. Kendilerini anlamayan insanlarla konumann boluu, bu oyunlarda ilenir. Sabahattin Kudret Aksal, hikye ve iirlerinde olduu gibi oyunlarnda da insann gereklemeyen duygular ve tepkilerini dile getirir. Tiyatro eserini edebiyat rn olarak grmesi ve dile verdii nem onun nesiller boyu tekrar tekrar ele alnarak deerlendirilmesine imkn verecektir. Necati Cumal (d. 1921) konularn byk lde kyden, orta tabaka insanndan ald oyunlar yazmtr. air-yazarn bir ksm oyunlarn lirik oyunlar olarak nitelendirmek mmkndr. Bo Beik ve Yryen Geceyi Dinle bu tr oyunlarndandr. Bo Beikte (1949) -eserin ikinci defa yazl (1968)- geleneklerin gc karsnda kadnn kaderi sadece mutsuzluktur ana fikri bulunur. Bo Beik ve Ak Ku adl bir halk hikyesinden (ve Bebek trksnden) konusunu alan eserde, geleneklerin hapishanesinde tabiat tek teselli olur. Eserde arpc bir ekilde vurgulanan bir nokta da udur: Kadn, geleneklerin hem tutsa hem de gardiyandr. Bylece iki tarafl olarak gelenekler btnyle kadnn mutsuzluk sebebini oluturur. Minede (1959) kasabann evre artlarnda uyumsuz grnen kadnn namusuna dil uzatl, Derya Glnde (1963) yal kocasndan kurtulmak iin cinayeti gze alan Meryem, Susuz Yazda (1965) namus intikamn kanla temizleyen kadn, Ezik Otlar (1969)da hayatlarn baka yerlerde kazanmak iin yerinden yurdundan ayrlanlarn strabn (aabeyi len, sevdii adam hapse den Glsmn aclarn) anlatan yazar, kadnlarn hangi artlarda yaarlarsa yaasnlar mutlu olamayacaklarna inanm gibidir. Nalnlar (1960)da sevdii erkee kamay baaran ve ailesine bu kan kendi isteiyle olduunu nalnlarn dzgn bir ekilde arkasnda brakarak anlatan Seher, belki de bir baka tutsakla gemektedir. Hi deilse bu eserde Seher, aileler aras dmanl ve engelleri aabilmektedir. Bu sade yapl oyunlar sk sk oynanmtr.

202

Masalar (1967), Bakan Bekliyoruz (1972), Tehlikeli Gvercin (1967) brokratlarn i yzlerini gsteren siyas nitelikteki oyunlardr. Kaynana Cieri (1954), Tehlikeli Gvercin, Yeni kan arklar (1967), Zorla spanyol (1969)da ahs adlar kullanmayan yazar soyutlamaya gitmitir. Ky, ky ve kasaba insann ve aralarndaki ihtilflar, meslei dolaysyla tanyan Necati Cumal, halk kltrn de bilir ve folklor malzemesiyle eserlerini zenginletirir. Eserlerinin mekn genellikle Bat Anadolu, Urla blgesidir. Yazarn teki oyunlar Vur Emri (1966), Ak Duvar (1968), Gm (1972), Kristof Kolombun Yumurtas, (1953) Yryen Geceyi Dinle, Karar Vermekte, Yaral Geyik (1980), Vatan Vatan Diye Diye (1990), Devetaban (1992)dr. Orhan Asena (1922-2000) btn edebiyat almalarn tiyatro yazarlna hasretmitir. Son eserlerinde ocuk oyunlarna ynelmitir. Orhan Asenann oyunlarnn hkim cephesi; insanlarn gc ele geirene kadarki tavrlar ve g kavramndan anladklarna dair eitlemeler diye nitelenebilir. Fertlerin dar evrede hakimiyet kurma gayreti, genileyerek politik g ve iktidar ihtirasna ular. Yazarn gnlk politikay insann ezel hakim olma ihtirasyla yorumlamas onu tarih konulara ve dneminin nemli ihtill hareketlerini ele almaya yneltmitir. Bu bakmdan onun Glgamei ile Allendesi, Hrrem Sultan veya tek perdelik oyunlarndaki kahramanlar arasnda, hareket noktalar bakmndan bir fark yoktur. Baz eserleri bir sohbetin tarihe nakledilmi rahat anlatmlar izlenimini vermekle birlikte, Orhan Asena bunlar baaryla ilemi, bir ksm lkemizdeki politik alkantlarla denk dt iin eserlerin konular, ilenilerindeki geveklii unutturmutur. nsan, erdemleri ve zayflklaryla bir btndr. Erdemleri koruma mcadelesi, insanlarn zayf taraflarn da ortaya karabilir. Asenann Glgameinde de Korkusunda da ayn zellik bulunur. Asenann eserleri konular bakmndan iki kmede incelebilir: I. Kadn konusunu ele alanlar: Yazar kadn erkek ilikilerinden hareketle, aile konusunu da ileyen oyunlarndan sonra, cahil ve ekonomik gc olmad iin toplumda elden ele dolamaya ve strap ekmeye mahkm kadn anlatr. Aile mnasebetlerinde, taraflarn daima gzle grlmeyen bir cephesi vardr. zellikle Yalan adl oyununda yalann hayatmzdaki yerine dikkati eker. Kadn erkek ilikilerinde yalann yeri, kadnn aresizlii Asenann eitli eserlerinde ilenmitir: Gecenin Sonu, Kocaolan, Fadik Kz, Bir Kadn zerine eitlemeler (El Kaps, Gekin Kz, kili Yaam, Ana) Kaplar, Korkun Oyun.

203

Fadik Kz (1966), kadnn smrlnn anlatld nemli eserlerdendir. Kyl bir kz olan Fadik sevdii ile kaar. Bu ka daha nce annesi de yaamtr ve destekler. Zira baba, kzn zengin birine vererek eve bir kuma getirmek istemektedir. Annenin bunu nlemesinin tek yolu, kznn kamasna yardm ederek onu evden uzaklatrmaktr. Fadik Kz sevdii Ali ile kasa da, bir trl evlenemez, nk nfus kd yoktur. Alinin gnl geince Fadik el deitirmeye balar. almak iin girdii yerlerde de hep ondan kadn olarak yararlanmak isteyenlerle karlar. Sonunda Fadik geneleve der. Fadiki orada gren Ali, onu ldrr. Herkesin kendince hakl sebepleri vardr ama hepsinin bedelini deyen Fadik Kzdr. Bu eser kadnn mevcut kader izgisini amasnn imknszln gsteren ve daha sonralar benzerleri de yazlan bir oyundur. II. ktidar arzusu ve mcadelesini ileyen oyunlar: Yazar iktidar tutkusunu tarih kahramanlarn hayatlarndan, yaadmz gnlerin olaylarndan almaktadr. Bu iktidar ve g tutkusunun kahramanlar hem erkekler hem de kadnlardr. Aslnda yazar kendisine byk bir hret kazandran eseri Glgame ile bu konuyu ilemeye balamtr. Her ne kadar bu eserinde, Glgame, insanlara yararl olmak iin tanrlarla mcadeleyi gze alrsa da bu davran bile en azndan tanrlarla eitlikte yarma anlam tar. Tanrlar ve nsanlar ile Glgame Orhan Asenann sanat hayatndaki dnm noktasdr. Orhan Asena Tanrlar ve nsanlar adl eserinde, otorite ile itaat, lmszlk arzusu ile, lml oluun aresizliini ilemitir. Onun eserinde de destanda olduu gibi, balangca hareket, sona ise dnce ve teslimiyet hakimdir. Orhan Asena, sonralar Osmanl tarihiyle ilgilenmi ve Kanun Sultan Sleyman drtlemesinde [lk Yllar-Roksalan (1985), Hrrem Sultan (1960), Ya Devlet Baa Ya Kuzgun Lee-ehzade Bayazt (1982), Snt] olduu gibi iktidar tutkusunu ayn evrenin, ayn ailenin fertleri arasnda da teker teker ele almtr. Kanun Sultan Sleyman Drtlemesi adyla toplamsa da, oyunlarn asl fkrd ahsiyet Hrrem Sultandr. lk Yllar-Roksalanda Hrremin amacna ulamak iin neler yapabilecei ve kendisini yetitirenleri de geride brakan ihtirasl karakteri iyi belirtilmitir. Alemdar Mustafa Paa -Tohum ve Toprak- (1964)ta, 28 Temmuz 1808de stanbula gelen Alemdar Paa II. Mahmutu tahta karrsa da, stanbulun topra Alemdar Paay sa brakmayacaktr. Yazar ihtillcileri ilk defa Korku (1956)da ele almtr. Ancak eserde soyut planda kalan ihtillcinin kofluu inandrc olmamtr. Glgamete ihtillci, destan kahramanyla birlemitir. Yazar bu tipi tarih oyunlarnda [Simavnal eyh Bedreddin ve Atal Kel Mehmet (1970-71)] ve gnmzdeki rneklerle -ilide seimle iktidara gelen solun sembol Allendeyi ncesi ve sonrasylaanlatmtr. Mutlak idealist ile bir devrimin evresinde yer alanlarn birbirinden farkl, hatta elien amalarnn kendi karakterlerine bal olarak anlatld ilide Av (1975), Bir Bakana At (Allende), l Kentin Nabz (1978)n yazar, ili lemesi genel bal altnda yaymlamtr (1992).25

204

Orhan Asena Glgameten sonra tanr/kaderin yerini alm olan zalim/despota kar ba kaldran kiilerden mlhem oyunlar yazm ve insann gcn -sonu aresizlikle hsranla bitse de-, mutlak deerler uruna mcadelenin, vazgeilemezin cazibesini ilemitir. Glgame, bunlarn hl en iyilerindendir.26 Yurtta A. Yurtta B, Yurtta C adl birer perdelik oyunlarnda yazar yurttalar deiik ortamlarda farkl uygulamalar karsndaki tepkileriyle ilemitir. Bunlar Tanrlar ve nsanlardan itibaren yazarn, fert olarak insann, karsndaki almaz grnen glerle mcadelesini veya onlar karsnda siniini dile getirir. Yldz Yarglanmas (1990) yazarn Mithat Paann Abdlazizi ldrtmekle sulanarak Taife srld mahkemeyi iledii bir eserdir. Bu eser Gngr Dilmenin Devlet ve nsan adyla yazd ve Mithat Paann srgndeki gnlerini ve ldrlmesini anlatan oyunuyla birlikte baslmtr. ki eser birbirini tamamlamaktadr. Asena, ahat, konuur gibi yazar, fakat eserlerinin dramatik yapsn kurmakta aksar. Tek perdelik oyunlarnda daha youn ve daha baarldr. Adalet Aaolu (d. 1929) Aile ve kadn meselelerine, sadece psikolojik bir olay deil, bir eitim konusu olarak bakan sosyal talama oyunlar yazmtr. Evcilik Oyunu (1964), atdaki atlak (1969), Tombala, k (1970), Bir Kahramann lm (1973), Kozalar (1971) Oyun (1973) gibi yazarn birer perdelik oyunlar ok youndur. Turgut zakman (d. 1930) ilk oyunu Pembe Evin Kaderi (1951)nden itibaren, nesiller arasndaki atmalarla deien Trkiyeyi eserlerinde ele almtr. Ocak (1963), Parampara (1963), Kanavie (1960), Tre (1986) kadn, kadn-erkek ve aile ilikilerini iler. Fehim Paa Kona (1980), Resimli Osmanl Tarihi (1983) konusunu tarihten alan oyunlardr. Gnete On Kii (1955), Duvarlarn tesi (1965), Babamla Birlikte (1970), Ben Mimar Sinan (1988), Ah u Genler (1990) yazarn teki eserlerindendir. Gngr Dilmen (d. 1930) Tekirdada domu, .. Edebiyat Fakltesi Klasik Diller Filolojisi blmn bitirmi, tiyatro eitimi iin Amerikaya gitmitir (1960-61). Klasik tiyatroyu ok iyi bilen Dilmen sadece tiyatro alannda almtr. lk eseri, Ayak Parmaklar (1960) abes (uyumsuz) tiyatronun bir rndr. Avc Karkap (1960) avc ile avn ilikisini ele alan sembolik bir eserdir. Canl Maymun Lokantas (1963) etkili bir dramatik yap ve iirli bir slpla iki ayr dnyay kapitalist, maddeci, smrgeci ile fakir, maneviyat, smrlen- Amerikal petrol kral ve kars ile inli airin ahsnda canlandrlr. Bu ikisinin arasnda kalanlar seslerini ancak pes perdeden duyurabilirler. nsafsz madde beyni yok etmekte hi bir engel tanmaz. ok ince iirli diliyle Gngr Dilmenin en baarl eserlerindendir Canl Maymun Lokantas. Bu bir perdelik eserde tek bir kelime

205

bile fazla deildir. Birbirini anladn sanan ve hi anlamayan uzak dnyalarn insanlar bir lokantadadrlar. Sonra herkes yoluna gidecektir. Yenenin nitelii nemli deildir. Para ile ne alnabilirse o yenir. Derinlik, eski ve ruh kart olan yzeyle, yani, maddeyle atmaz, ona teslim olur. Midasn Kulaklar (1965)nda mitolojiden alnan konu, sosyal tenkit bakmndan baarl bir ekilde kullanlmtr. Bilginlerin bo konumalar, halkn dedikodusu, Midasn gururu etrafnda ynetici-halk ilikisi de baaryla yanstlmtr. Gngr Dilmen Akadn Yaynda, Orta Dou mitolojisiyle geleneksel halk hikyelerinin motiflerinden yararlanarak klasik tiyatronun tanr-insan mcadelesini ilemi ve insann kendi kaderiyle babaa kaldn ve kendinden baka yceltecei veya sulayaca kimse olmadn belirtmitir. Efsanelerden yola kan bu oyun ileniiyle modern dnyann ve insann kmazlarn gstermekte ve insan yceltmektedir. Kurban (1967) Klasik tiyatronun Medea hikyesinin ok baarl ekilde Anadolu kadnna uyarlanmasdr. Ta kesildi sevin eserin son cmlesidir. Bu cmle oyunu Anadoludaki nice ta kesilme efsanelerine de balar. Deli Dumrul (1979)da Dede Korkuttaki ayn adl hikye baarl bir ekilde ilenmitir. Ak Tanrlar (1983)da spanyollarn Amerikay zaptederek yerlilerin inanlarndan yararlanarak onlar yok edileri anlatlmtr. Hasan Sabbah (1983) Hasan Sabbahn anariyi dzen hline getirerek en yaknlarn bile ortadan kaldrmas, yazld gnlerin sosyal ve siyas olaylarn artracak ekilde anlatlmtr. Ben Anadolu (1984)da pagan dnemin bereket tanras Kibeleden itibaren Anadoluda tanralar, Bizans imparatorieleri, Nilfer Hatun, birka sultan Nasrettin Hocann kars, Nigar binti Osman, Halide Edib ve tiyatro oyuncusu olarak Anadolu kadnlar arka araya kendilerini tantrlar. Trk kadnnn cephedeki Mehmetiin hikyesini anlatan, Halide Edibin, sadece esir Yunanlya acyan ynyle verilmesi, yazarn tarih gereklere bakndaki ahslii gsterir.27 Devlet ve nsan (1990) Mithat Paay devlet ve insan kavramlar asndan yorumlayan ve Taifte ldrlmesini anlatan bir oyundur. Yazarn teki oyunlar Akmz Aksarayn En Byk Yangn (1988) ve Hakimiyet-i Milliye Aevidir. Gngr Dilmenin ok salam bir tiyatro bilgisi vardr. iirli dili ile de tiyatro edebiyatmzn nde gelen yazarlarndandr. Turan Oflazolu (d. 1932), ocukluunda Bnyanda kendi yapt ekillerle Karagz oynatm, felsefe eitimi grmtr.

206

Konusunu kyden alanlar, tarih oyunlar ve- insann iindeki hem zalim, hem de mazlmu ortaya karan ve deiik yorumlara elverili- sembolik oyunlar olarak eserleri kmede toplanabilir. Turan Oflazolu -Elif Anann ahsnda temel insanlk deerlerinin bozulmadan korunmas uruna sembolleen annenin abasn-, ky kadnnn bitmez ilesini Elif Ana (1979)da tragedya boyutunda iler. Keziban (1967)da insanolunun en gl eilimlerinden intikam arzusunun, kan davasnn kadn tarafndan nasl devam ettirildii anlatlr. Allahn Dedii Olur (1967)da ise ky hayatnn romaneski ve neesi ile karlarz. Bu iki eser bir anlamda birbirlerinin tamamlaycsdr. Kezibanda koroyu tekil eden kadnlarn syledii gnlm neeli bir ezgi ister cmlesi Allahn Dedii Olurdaki komediye hazrlktr. Oflazolu kendi slbuna aktard atasz ve deyimler ile mahall havay verir. Turan Oflazolu geleneimizin bilmedii tragedya trndeki eserlerinde, tarihimizden ald konular ilemektedir. Bunlara eserlerine ses ve k gsterisi metinlerini (Sultanahmet (1981), Atatrk, 1987), (Topkap, 1992, Mtarekeden Byk Taarruza, 1994) adl eserlerin eklenmesiyle Oflazolunun bir bakma tarihimizi Bilge Kaandan itibaren bir btn olarak ele ald anlalr.28 Oflazolu bu hkmdarlar sadece saraylar iinde ele almaz, halk ile de karlatrr. Onlar cihan hkmdar olarak Hristiyan Bat ile de kar karyadrlar. Bizans Dt-Fatih (1981)te Bizansllar Fatihi kolayca alt edip, Trkleri geldikleri Orta Asyaya gndereceklerini hayal ederler. Oflazolunun konusunu Osmanl tarihinden alan ilk oyunu Deli brahim (1967)dir. Onu IV. Murat (1972), Gen Osman (1979) ve Ksem Sultan (1982) takip eder. Ksem Sultan, her oyunda da gl bir ahsiyettir, fakat oyun bir arada ele alndnda, onun evresindekilerle mnasebetinden son derece girift, inili kl bir ruh yaps ortaya kar. Cem Sultanda, iktidar almak iin isyan eden Cem Sultan iktidar elinden kardktan sonra gurbette devlet adamlnn ne olduunu renecektir. Oyun kahraman air padiahlar, airleri ve sanatlar korurlar. Oflazolu Kanunnin adn ebediyen yaatacak olan Sleymaniyenin yapln Sinan oyununda eksen almtr. Okuyucu bu muhteem sanat eserinin iine giren btn teki gzel sanatlar -hat, camclk, oymaclk- da inaatn devam sresince tanr; bir medeniyetin btnln, mabedin ta ta ykselii ile grr gibi olur. Oflazolu eserlerinde Divan edebiyatmzn yan sra halk edebiyatndan da bol bol yararlanr. Onlara eserinin iinde yeni ilevler ykler. Yine Bir Glnihal (1998) Dede Efendinin dramdr. Abdlmecidin tercihi Bat mziidir. Gen Osman oyununda eseri evreleyen Yunus, Ksem Sultanda, Deli brahimde de sesini duyurur. III. Selimde Kabaknn yanndakiler halk trkleri sylerler. yi ile ktnn savat bu oyunlarda devlet ile ahs karn atma hlinde olduu belirtilir. Zaman zaman gl olan ferdin kaderi, ayn zamanda toplumun kaderi hline de gelir.

207

Sokrates Savunuyorda Ancak oynayabildiimiz eyi kavrarz/kafayla, yrekle. diyen Oflazolu, eserlerine baz durumlarn parodisi saylabilecek sahneler eklemi ve bunlar ya eserinin temel kiileri (Deli brahim, 4. Murat gibi) veya ortaoyuncu ve meddahlar dile getirmitir. Turan Oflazolunun eserlerinde geleneksel seyirlik sanatmz zaman zaman koronun yerini tutar. Her insann iinde mahkm ve gardiyan vardr anfikrini ileyen Gardiyanda Gardiyan, bir eit kader hline girmektedir. Drtbamamur ahin akr Penede insann ahin ve mazlm cephelerini iki ayr kiilikte toplayan yazar eserine bir ortaoyunu havasnda balar ve insann doymazl ile ezilmiliini bir komedi havasnda yanstr. Eserin balangc orta oyunu havasn yanstt kadar yazarn tiyatro hakkndaki dncelerini, eser-seyirci ilikisini de aklar. Turan Oflazolunun Kanun Sleyman -Hem Kanun Hem Muhteem adl tragedyas, Kanunnin hayatndaki en trajik olay dile getirmekte ve hkmdar- babann ikilemini ortaya koymaktadr. Kanunyi byk bir hkmdar yapan, lkesinde adaleti hkim klmasdr. Bylesine dil olmak arzusu Kanunnin olu Mustafay feda etmesini gerektirecek ve ona derinden yaral bir baba ehresi kazandracaktr. Grevini yerine getiren devlet adam bundan sonra beer strab daha yakndan tanyan bir tragedya kahraman olacaktr. Korkut Ata oyununda da lm ancak sanatla yeneceini anlayan Korkut, topuzun iini oyarak onu kopuz yapar ve iki tel ile kendisinin ve Ouzun hikyelerini anlatr, gelecekte bu tellere yenilerinin ekleneceini umar. Yazarn baarsnn temelinde, atan gleri birbirine eit olarak gstermesi yatar. IV. Murat gl bir hkmdar olur fakat onu gl klan bir zaman kendisi kadar gl olan zorbalk ve anaridir. Bizans Dt-Fatihte Fatih Bizans kltmez. Onun bykl hasmnn byklnden gelir. Slogan tiyatrosuna kar olan Turan Oflazolu, tiyatronun malzemesini nereden alrsa alsn, hayat anlattn ve bundan dolay tarih oyunlarnn da gncel olduunu belirtmektedir ki bu gr btn oyunlarna da sinmitir.29 Behet Necatigilin radyo oyunu olarak nitelendirmesi dolaysyla henz edebiyat tarihimizde yer almam olan, dramatik eserleri de tiyatro eserleri arasnda zikredilmelidir. Behet Necatigil radyo oyununun esasn Konu ki seni greyim diye zetler ve radyo oyunlarn, iirlerinin agrandisman sayar. Turunlar adl oyununda gerekle masal benzerliini aklayc ekilde gstermitir. Yldzlara Bakmakta gnlk hayatn grltl yaay iinde gzelliklere gz kapamann ne byk hata olduunu insana kuvvetle hatrlatr. ounda en yaknlaryla bile iletiim zorluu eken insanlar ilemitir. Pencere adl oyununda Behet Necatigil yal anneye bakmak zorunda olan kznn ve damadnn duygularn, konuamayan, lmn eiindeki yal kadnn ve hayatn banda her eyi masum bir merakla aratran ocuklarn tavrlarn byk bir baaryla dile getirmitir.

208

Erturul Facias (1995) oyunu uzun okyanus yolculuuna dayanamayaca bilindii hlde, Japonyaya gnderilen Erturul gemisinin dn yolunda batyla ilgilidir. Bu faciada hastalanarak lenlerden biri de gen bir yazar olan Ali Ruhidir. Gemi mrettebatnn, akbetlerine bile bile greve gidilerinin ilendii bu oyununda yazar, emir-grev-gerek anlayn ele alr. *** 1970-1995 arasnda tiyatro yazarl mstakil bir meslek hline gelmitir. Yazarlar dnya tiyatrosunu tanyarak, bir ksm tiyatro okullarnda okuyarak ve zengin bir tiyatro birikiminden yararlanarak eserlerini vermektedirler. Son yllarda tiyatro eserleri arka arkaya sahnelerimizde oynanmakta olan Mehmet Baydur (1951-2001), edebiyatn her trnde bolca eser vermi olan Murathan Mungan (1955-2001) gibi yazarlar, kendilerinden sz ettirmi ahslardr. Murathan Mungann gl bir gerilim yaratma becerisi ve mahall malzemeyi iirli bir dille vermesine karlk, Mehmet Baydurun eserlerinin salam bir yaps ve etkili syleyii yoktur. ki yazarn ortak noktas eserlerindeki karanln hakimiyetidir. Hikye ve Roman Tanzimat sonras roman retme amac ve sanat asndan olmak zere iki yolda ilerlemiti. Halit Ziya Uaklgili romanmzn pri sayan yazarlarmz roman sanat olarak grmlerdir.30 Trk edebiyatnda hikyeciliimizin gelimesinde mer Seyfettin zel bir yer tar ve Mill Mcadelenin henz banda lmesine ramen, bugn de Trk edebiyatnn vazgeilmeyen ve ok okunan hikyecilerindendir.31 Yazarlarmzn ou -Haldun Taner, Tomris Uyar gibi, muteber istisnalara ramen- kk hikyeden romana gemilerdir. Btn roman trlerinin balangc Tanzimat sonras edebiyatmzda bulunmaktadr, baz yazarlar hayattadr ve eserlerini vermeye devam ederler.32 kinci Merutiyette hikyede mer Seyfettin ve Refik Halit, romanda Halide Edib (Salih) ve Yakup Kadri yepyeni seslerdir. Trklk akmnn yer yer realist, yer yer topik eserlerini Mfide Ferit Tek, Aka Gndz yazar. Anadoluya geen ve btn Mill Mcadele boyunca Anadoluda kalan Halide Edib bata olmak zere Mill Mcadeleyi kalemleriyle destekleyen yazarlar, Cumhuriyet dneminin de ilk yazarlar olurlar. Cumhuriyet dnemine ulaldnda roman ve hikyemizde epeyce bir birikim bulunmaktadr. Cumhuriyet dneminde ok nemli bir yeri olan Ziya Gkalp, sosyolojik gcyle deerlendirdii roman hakknda yle der: Mademki Trk halk bugn romandan baka bir ey okumuyor ve mademki ok kitap okumak da medenliin miyardr, bugnn mrebbileri de romanclar olmak iktiza eder. Ah romanclar, ah romanclar! Bugn siz elinizdeki kuvveti biraz bilseydiniz, az zamanda memleketin ahlkn deitirebilirdiniz.33

209

Okullamann yeterli olmad dnemlerde bir eitim arac ilevini yerine getirmi olmakla birlikte, sanat eserlerinde aranan faydac zihniyet, o sanata zararl olmaktadr. Yahya Kemal Beyatlnn Tepe adl yazsnda belirttii gibi, edebiyatlarmz nce amlcadan sonra Tepebandan bakmlardr, artk sra lkeye Metristepeden bakmaya gelmitir.34 Cumhuriyetin ilk dneminde stanbullu yazarlar Anadoludadrlar. Grdkleri, yaadklar, bildiklerinden ok bakadr. Onlar 1912 Balkan Savandan itibaren stanbula taradan gelen byk g dalgalaryla karlam olmakla birlikte -bu malzeme henz pek az edeb eserde ilenmitirstanbullu yazarn Anadolu ile karlamas ok daha vurucu bir etki uyandrmtr. Mill Mcadelenin baarya ulamas halk ile aydnn, tek bir lk, vatann kurtarlmas amacnda birlemeleri sayesinde mmkn olmutur. Mtarekenin amansz artlarn, Mill Mcadelenin etin gnlerini yaam, iinde gelecek umudunu daima taze tutmu, elemi, kederi kendisine yasaklayarak canl, iyimser bir edebiyat besleyen edebiyatlarn, edebiyat, lkc ve faydac adan grmeleri tabidir. Halide Edib Advar, Yakup Kadri Karaosmanolu gibi dnemin ate altndaki ahitleri olan yazarlar, gzlem rn eserleriyle, bugn de yerlerini korumaktadrlar. *** Cumhuriyet Dneminin lk Romanclar: Halide Edib Advar (1882-1964) adn II. Merutiyette duyurmutur, hayatnn ve sanatnn ikinci devresini Mill Mcadelede yaar.35 Halide Edib zerinde ilk uyarc etkiyi, birok aydnmzda olduu gibi Balkan Sava yapmtr.36 Batya olan inancn ve gvenin ilk sarsl Balkan Savanda Batnn Trk ve Mslman topluma kar tutumudur. Balkan Savana kadar yazd roman ve hikyelerde daha ziyade kadn ve aile konusunu ileyen, Batnn kltr deerlerine hayran olan Halide Edib; Balkan Savanda stanbula dolan muhacirleri grdkten sonra byk bir deime geirir. Batl byk devletlerin; Trkler ve Mslmanlar sz konusu olduunda vahete cevaz verdiklerini ve gerek bir insanlk anlayna sahip olmadklarn anlar. Halide Edib zmirin igalinden (15 Mays 1919) sonra dzenlenen mitinglerde (Fatih, skdar, Sultanahmet) konuur ve Sultanahmet mitinginde efsaneleir. Nutkunda Halide Edib, Hristiyan Bat dnyasnn Osmanly yok etmeye karar verdiini belirtir. Hkmetler dmanmz, milletler dostumuzdur diyerek ve halk bayramza, ecddmzn namusuna hyanet etmeyeceiz diye yemine arr. 16 Mart 1920de stanbulun igalinden sonra Ankaraya giden Halide Edib ve ei Dr. Adnan (Advar), bundan byle Mill Mcadelede faal olarak yer alr. Sakarya Sava ve Byk Taarruzda onba rtbesiyle cephededir. Yunanllarn yapt zulmleri tespit eden Tedkik-i Mezalim Komisyonu raporlar, Genel Kurmay tarafndan yaymlanr.37 Advarn rportaj-hikyelerinin kahramanlar Mill Mcadeleye katlan halkn portrelerinden oluur. Onun bu tr hikyeleri hem yazarlar hem de idarecileri bylemitir. Dergh dergisinde

210

yaymlanan ebbenin Kara Hseyni adl hikye dolaysyla Yahya Kemal, bu yerli rengi tayan hikyenin uyandrd gereklik ve canlla hayranln belirtir.38 Mill Mcadele dnemini veren eserleri, Ateten Gmlek (kdam, 1922), Vurun Kahpeye (Akam, 1923, 1926); zmirden Bursaya (Yakup Kadri, Falih Rfk, Mehmet Asm ile birlikte, 1923), Daa kan Kurt (hikyeler, 1922)tur. Sakarya Savann destan-roman olan Ateten Gmlekin ad Yakup Kadriye aittir. Bu ateten gmlek btn milleti brm olan var olma savan ifade ettii gibi, roman ahslarnn her birinin brndkleri ak ve kskanlk duygularnn ateten gmleini de anlatr.39 Zaman, zmirin igalinden Sakarya zaferine kadar geen devredir. Yazar zengin, ahs yaant ve gzlemlerine, muhayyile gcn de katm, savaan insanlarn i dnyalarn da gzlerimizin nne sermitir. Bu eserde Mustafa Kemal Paann destan kahraman ehresi, uzaktan ruhlara serptii kurtulu umudu olarak izilir. Her kahraman onda kendi ahsiyetine uygun bir zellik bulur. Mill Mcadele denilen, o mucizelerin beklendii fedakrlk dolu gnleri Halide Edib mr boyunca unutmam, zaman zaman yazd makalelerde ve hikyelerde de tekrar o gnlere dnmtr.40 O gnlerin heyecanyla sca scana yazd, insann kudret ve dayanma gcnn nerelere ulaabileceini gsteren hikyeleri her neslin ba ucu kitab olmaya lyktr. Dua Tepede o byk savan emsalsiz komutanlarn ve Mehmetiini destan kahramanlar gibi anlatr ve bunlar grebilmek iin elli sene ileri gidip bakmak lzmdr. nk onlarn kalblerini ve yzlerini grmek iin bizim bulunduumuz yer kfi deildir. Onlarn balar o kadar, bugn gklerdedir der. 1923 ylnda Akam gazetesinde tefrika edildikten sonra 1926da kitap hlinde baslan ve ok yanklanan Vurun Kahpeye, Kalb Ars (1924) ve Zeynonun Olu (1928)ndan sonra Halide Edib, 1926-1935 yllar arasnda hatralarn yazar, konferanslar verir. Halide Edibin romanclnn nc devresi Sinekli Bakkalla balar.41 Sinekli Bakkalda Halide Edib, II. Abdlhamid stanbulunda geni bir alan dolar. Halide Edib iyi bildii halk seyirlik sanatlarndan, zellikle Karagz ve ortaoyunu tiplerinden bu romann yazarken yararlanmtr. Bu eserden itibaren Halide Edibin eserlerinde ahslarn says artar, mekna bal evreden doan farkllklar bir uyuma iinde yer alr. Tatarck (1939) Cumhuriyet dneminin genlerini tantr. Birbirinden farkl yedi gen ve onlarn setikleri eler, yeni Trkiyeyi ina edecek olan insanlardr. II. Dnya Sava gnlerinde stanbulun i evrelerini, para ile siyas nfuzun birlemesini, Anadoludan gelen, hemen zengin olmaya alan grgsz ve cahil insanlar baaryla canlandrrken gelecek iin umutlarn korumaya devam eder: Sonsuz Panayr (1946), Akle Hanm Soka (1957), Dner Ayna (1954).42 Halide Edib zengin hayat tecrbelerinden yararlanarak yazd romanlarnda en dehet veren olaylar anlatrken bile iyi bir gelecee inanr, insanlara gven duyar.43 nsandan umudunu kesmeyen Halide Edib, Tanzimattan beri zlemi ekilen kadn tipidir. Yazar olarak hretini de bir kadn

211

olmasna borlu deildir. Evlerin iine girmesi, toplumun btn fertlerine sevgi ile yaklamas, en dehet verici sahneler karsnda bile direncini ve idealizmini kaybetmemesi, eserlerinin zelliklerini oluturur. Mukayeseci zihniyeti eski kltrmzn deerleriyle, Bat kltrnn deerlerini kyaslamasna ve ortak noktalar belirtmesine de imkn verir. Bylece o Trklerin deerlerinin mill olduu kadar evrensel olduunu srarla savunur. Yakup Kadri Karaosmanolu44 (1889-1974). Kahire doumlu olan Yakup Kadri kk yata geldii Manisada Anadolu ile karlamtr. Gereki Fransz yazarlarndan etkilenen yazar, II. Merutiyetten sonra kurulan Fecr-i ti topluluundadr. Mtareke iln edildiinde yurt dnda tedavidedir. Dnnce kdam gazetesinde alr ve Fecr-i tinin taassupla savunduu sanat sanat iindir anlayn terkederek, birok arkada gibi memleket edebiyatna katlr. Yakup Kadri kendi sanatndaki bu deimeyi Kiralk Konakn air kahraman Hakk Celise syletir.45 Sanatkrne ifadeyi hi brakmamakla beraber Yakup Kadri, slbunun gc ile gerein trajedisini birletirir. O Mill Mcadelenin bir destan slbuyla anlatlmasn istiyordu. Makalelerini ve hikyelerini Ergenekon ad altnda toplamas da bu arzusunun ifadesidir.46 Karaosmanolunun Mill Mcadele dneminde yazlm olan hikyeleri konularn Mill Mcadele artlarndan ve insanlarndan alr: Mill Mcadele Hikyeleri Ergenekon IIIte yazarn Erenlerin Bandan (1922)da denedii fakat asl gcn gerek hayatta ekilenleri anlattnda gsteren, iten ie yanan bir mistik atein varl hissedilir. Yakup Kadri k dneminin romancsdr. Her bir roman ken Osmanl Devletini oluturan bir kurumun yozlamasn ele alr. Bylece kurumlar yozlaan bir devletin k de kanlmaz olur: Kiralk Konak (1920) toplumun en kk birimi olan ailenin -sembolik olarak- Osmanl Devletinin;47 Nur Baba (Akam tefrika 1921) din kurumundaki; Hkm Gecesi (1927) siyaset ve basnn; Sodom ve Gomore (1928) ise igal altndaki stanbulun yozlamasn anlatr. Yakup Kadri ky ve aydndaki bozulmay da Yabanda (1932) iler. Karaosmanolunun devrinin halkna yabanc, onlarn yaban saydklar aydnn kendi kendisinin tenkidi olan Yaban romanyla da, dnemin aydnlarn uyandramayarak onlarn arasnda da yaban kalmaya mahkm olmutur. Buna Bir Srgndeki amasz ihtillci tipi de eklenebilir. Bu sosyal k, ferd ahlk k ve deerlerin karmasyla da ilgilidir. Yakup Kadrinin gemi ile gelecek hlyasn birletiren, yaanan zamana ait tenkitlerle dolu Ankara (1934) roman devri veren nemli eserlerdendir. Halk ile ban koparm aydnn, kar peindeki siyasetilerin ve lksn kaybetme yolundaki insan ve particilerin gl tenkidi Panorama (Tefrikas Yeni stanbul, 1950; 1953/54) romannda yer alr. Son roman Hep O ark (1956)dr. Gerek romanlarnda, gerek kk hikyelerinde slpuluu grlen Yakup Kadrinin hayata bak tarz trajiktir. Yakup Kadrinin romanlarnda kadnlarn zayfl incelemecilerin dikkatini ekmitir. Hatta toplumdaki bozulmay biraz da kadnlarn taklide ynelmelerinin sonucu olarak grm gibidir.48 Bu grn dnem yazarlarnda ortak olduunu sylemek gerekir. Kadn-aile-toplum ls bir bakma toplumdaki gelime ve yozlamadan kadn

212

sorumlu tutmaktadr. Bunu sadece ken konak romanlarnda deil, ky romanlarnda da grmek mmkndr. Anamn Kitab (1957), Vatan Yolunda (1958), Genlik ve Edebiyat Hatralar (1969), Zoraki Diplomat (1955), Politikada 45 Yl (1968) adl hatralar, sekin edebiyatnn yaad dnemi ve eserlerini de aklar. Atatrk iin yazd monografi (Atatrk, 1946) nderin tahlil olarak zelliklerini ortaya koyan ok nemli ve almam bir eserdir. Sunu yazsnda Atatrk, kendisini unutmayanlar iin, tkenmez bir enerji ve optimizma kaynadr ve onu unutturmamak hepimize kutsal bir vatan borcudur. der.49 ok sayda makalesi, mensur iirleri ve oyunlar bulunan yazar, Prousttan Swanlarn Semtindeni evirmitir. Reat Nuri Gntekin (1889-1956) Cumhuriyet devrinin ilk roman, devrinin en sevilen ve etkisiyle baka hi bir esere benzemeyen alkuunun (Vakit, 1922)50 yazardr ve ok sayda roman, hikye ve deneme yazmtr. Anadolu ve Anadolu insannn derinliini, yalnzln, halk hikyesi yapsndaki romanlaryla nakleder. Kyl, ifti, kk memur ve aydn gnlk geim derdindeyken, bunlarn kaderiyle megul olan retmen, doktor, asker gibi meslek mensubu aydnlar hem onlar gibi geim derdindedirler, hem de onlarn hayatnda kurtarc rol oynarlar. Onlarn hikyeleri yazar iin Cumhuriyetin ilk yllarndaki imknszlklar ve idealizmi anlatma vastas olur. alkuu nesiller boyu retmenlik mesleini yce klarak gen kzlara rnek olmu, lk alamtr. Bu eserin asl mahiyetinden farkl bir yorumudur, ama alkuu tam Mill Mcadele yllarnda yaymlanmtr. Yunan igali altndaki zmir ve civarndaki durum ile sava dolaysyla okulu asker hastahane hline getirilen Feridenin hastabakc olarak asker doktorun yannda almas, Anadolunun perian hlini anlatmas, esere bir gncellik eklemi ve ok hassaslam olan o dnemin okuyucularn etkilemitir. Reat Nurinin babas asker doktordur. ocukluundan itibaren Anadoluyu adm adm dolamtr ve bu ona teki yazarlardan ok farkl bir tecrbe kazandrmtr. Genellikle basit bir ak hikyesi iindeki yorumlarnda kuvvetli tenkiti kiilii ile grlr. Eserlerindeki kuvvetli tenkit, tesirli bir ironi ile dile getirildiinden, kiilerin duygularn zedeleyen, onlar inciten kaba alaylara dnmez. Bu yzden o, gl bir sosyal tenkiti olduu kadar sevilen ak romanlar yazar olarak da kabul edilir. Reat Nuri, romanlarndaki vakalar iie geen erevelere oturtur. Bu teknik, birbirinden ok farkl zevk ve kltr dzeyindeki okuyucular cezbetmesini salar. Yeil Gece (1928) ideolojik bir romandr.51 Eserin medreseden yetitii iin o zihniyeti ok iyi bilen kahraman ahinin softa zihniyetiyle mcadelesi ok arpc sahnelerle anlatlmtr. Bu eseri sadece slmiyete kar sayarak onu okumay bile reddedenler, aslnda din ile dini kendi amalarna uydurmak isteyenleri kartranlardr. Bir din eer birtakm softalarn elinde, onlarn ahs yorumlarndan ibaret saylrsa, elbette Yeil Gece de daha nce benzer ithamlar paylam

213

olan Halide Edibin Vurun Kahpeyesi de dine kar eserlerdir. Bu iki eser slmiyete deil, slmiyeti kendi karlar iin mahiyeti dnda yorumlayanlara kardr.

Ahlk ile mal skntlar arasnda dengelerini koruma abasndaki memurlarn ileleri, yazarn dier romanlarnda da ele alnmtr. Acmak (Hayattaki tefrika 1927, 1928) ve Yaprak Dkm (1930) bunlarn banda gelir. Yaprak Dkmnde Batllamann yanl anlalmasnn ve ayrntlar dikkate alnmadan genel ahlk kurallarna gre verilen kesin kararlarn ailede meydana getirdii k anlatan Reat Nuri, Ali Rzann ahsnda mutlak dorularn iflsn haber verir. Gntekin, gelenek ile modern hayatn atmasn Eski Hastalkta (1938) Anadolu dekorunda gsterir; Dudaktan Kalbe, Kzlck Dallar, Son Snakta sanat roman rnekleri saylabilir. Reat Nuri temiz dili, mizah dergilerinde keskinleen alayc ifadesi, setii konular, canlandrd tipler ve ironik anlatm tekniiyle her seviyeden okuyucunun kendisinde bir eyler bulduu ve vazgeemedii yazar olmutur. Anadoludaki gezilerinin izlenimlerini derleyen Anadolu Notlar (1936) onun bir denemeci olarak da stn yann ortaya koyar. Bu kitaptaki nice para okuyucuyu yeni batan dndrecek yeni bak alar getirmektedir. Gntekinin okuyucusu gerein birok keleriyle karlar. Reat Nurinin romanlarnda canlandrd kiilerini asla feda etmekten yana olmamas, onun bu insanlar deiik cepheleriyle tanm olmasndan kaynaklanr. Reat Nurinin 1923ten sonra yaymlanan hikye kitaplar Tanr Misafiri (1927), Snm Yldzlar (1928), Leyl ile Mecnun (1928) ve Olaan ler (1930)dir. Bu hikyeler hemen hemen daima bir olay etrafnda geliir ve sonutan mutlaka bir hisse karlr. Ksack bir hikyede yazarn aile ii ilikileri, eitim anlaymz, hayvan sevgisini, evre konularn bir darbe uyandracak sertlikle verdii grlr. Refik Halit Karay (1888-1965)52 gazetelerde evirici olarak yaz hayatna balam, mizah dergilerinde yazm ve bu yazlar yznden iki defa srlmtr. Anodoludaki (1913-1918) srgnl srasnda Memleket Hikyelerini (1918) yazan Refik Halit, Mill Mcadele aleyhindeki yazlar dolaysyla Yzelliliklerle yurt dna srldnde Beyrut, Halep dolaylarnda yaad ve buram buram memleket hasreti kokan hikyeler yazd: Bir im Su (1939), Gurbet Hikyeleri (1940). Yabanclar arasnda yaarken edinilen yabanclama duygusunu ve anadilini kullanma hasretini Refik Halit byk bir baaryla hikyelerinde dile getirmitir. ok rahat yazlm, bu hikyelerinde Refik Halit, derinden derine okuyucusuna ileyen ironik/mizah bir slbu da Maupassantn tekniiyle birlikte kullanr. stanbullu olan yazar temiz bir stanbul ivesini ve anlatmn eserlerinde yaygnlatrm, mahall szler ve gerekilikte vazgeilmez olduu sanlan irkin ifadelerden daima uzak kalmtr. ok hain sahneleri anlatan, vahi duygular sezdiren hikyelerinde hi bir adiliin yeri yoktur. Keza Ben temiz realizmi severim. Maupassant ele alalm. Kulland kelimelerle insana tiksinme vermez.

214

Sadece tiksinmenin intiban alrsnz53 derken de nice gereki yazarmz eletirir. Yazarn temiz kelimesini ska kullanmas da dikkat ekicidir. Refik Halit Karay 1938de yurda dndkten sonra, gazetelerde romana arlk vererek yazmaya devam etmi, ak ve macera tr romanlar ile sevilmitir: stanbulun yz (1920), stanbulun Bir Yz, 1939), Yezidin Kz (1939), ete (1939), Srgn (1941), Anahtar (1947), Bu Bizim Hayatmz (1950), Nilgn dizisi (1950-1952) vb. Edebiyatmzda zellikle kk hikyeleri ile nemli bir yeri olan Refik Halit Karayn mizah ykl pek ok deneme ve gazete yazs [Guguklu Saat (1925), Bir im Su (1931), Bir Avu Sama (1939) vb. ve hatralar da(Minelbap lelmihrap (1946), Bir mr Boyunca (1990)] bulunmaktadr. Eserleri daima gzel kadnlarn bysne kaplan erkeklerin srklendikleri esrarl bir macera havas iinde yrr. Dnyay be duyusu ile idrak etmekten holanan ve sonsuz bir yaama sevincine sahip olan yazar II. Dnya Savandan sonraki yazarlarmz andrr. Damak zevkine onun kadar dkn baka yazarmz yoktur denebilir. 1990 sonrasndaki romanmzda Refik Halitin egzotik lkelerde, tarih ncesinde geen ve olaanst unsurlar bulunan romanlarnn nice unsurlaryla karlamaktayz. Refik Halit Karayn esrarl l ve Arap lkelerinden sz eden hikyeleri Yedi Mealenin tek hikyecisi Kenan Hulusi Korayn Bir Yudum Su gibi Arap, l leminde geen hikyelerini etkilemi olmaldr. Peyami Safa (1899-1961): Kalemini iki ana vadide kullanm olan Peyami Safa bir gazeteci olarak kuvvetli bir polemikidir. Roman sanatn ciddiye alan Peyami Safa, hayatn kazanmak iin yazm olduu romanlar, Server Bedii imzasyla yaymlarken aslnda kendi romancln tasnif etmitir. lk roman Szde Kzlardan (1922) itibaren toplumun eitli yaralarn deen, insan psikolojisini derinlemesine tahlile girien Peyami Safa, Birinci ve kinci Dnya Savalarnn getirdii yeni artlarn toplumun yerleik deerlerini nasl alt st ettiini ele alr. Eserlerinde youn bir sosyal tenkit bulunan yazar, gl bir gzlemci ve anlatcdr. Eserlerindeki genler iki ayr dnya arasnda kalm, bir k arayan skntl, hasta veya saplantl kiilerdir. Yazarn en nemli eserlerinden Madmazel Noraliyann Koltuu (1949), birine tamamen siyah, tekine beyazn hakim olduu iki blmden oluur. Parapsikolojiye merakl yazar, birinci blmde hasta ve huzursuz kahramann binbir olay iinde tanttktan sonra, ikinci blmde bir anda beyaz rengin hakimiyetindeki pansiyonda huzura kavuturur ve btn dertlerinden bir anda syran esrarl bir olay yaatr. Tanzimattan itibaren medeniyet deimesi buhrann yaayan toplumumuzda birok yazarmz tarafndan ilenen dou bat atmas veya sentezi konusu, lke meseleleri zerinde dnen her yazar gibi Peyami Safann da iledii balca temalardandr. Fatih-Harbiye (1931) adl kk romannda, daha adndan balayarak grlen bu zellik, Bir Teredddn Roman, (1933), Biz nsanlar (Cumhuriyet gazetesi 1939), Matmazel Noraliyann Koltuu (1949), Yalnzz (1951), adl romanlarnda daha derinleerek, daha kalabalk ve geni bir panoramada ele alnr. Romancnn psikolojiye olan merak onun zamanla parapsikolojiyle de ilgilenmesine yol am, zellikle Matmazel Noraliyann Koltuu ve Yalnzz romanlarnda hain gerekler, bunalml insanlar, gergin sosyal atmosfere zaman zaman mistik bir hava ve esrarl bir gerilim de katmtr. Peyami Safann

215

eserlerindeki kadn kahramanlar genellikle birbirlerinin modeli gibidirler. Dokuzuncu Hariciye Kouu (1930) otobiyografik romandr. Romanclmza getirdii anlatm teknikleri onu edebiyatmzn nemli yazarlarndan biri klmtr. atma btn meknlar ve herkes arasndadr. Kiiler kendi ilerinde de blnml yaarlar. Duyu tarz bakmndan son derece huzursuz bir modern dnem kiisi olan yazar, kendi dnya grn de kahramanlarna yanstmtr. Trk nklbna Baklar (1938) adl inklplar ele alan kitab bata olmak zere Peyami Safann birok fikir yazs ve polemikleri bulunmaktadr.54 Mithat Cemal Kuntay (1885-1958) tek iir kitab Trkn ehnamesinden (1945) ve kendi hayat tecrbelerine dayanan Istanbul (1938) adl, tek romann yazmtr. stibdattan Cumhuriyete kadar geen gnlerin stanbuldaki yanklarn da anlatt stanbul (1938)da, sosyal rme ile insanlarn rmesi arasndaki balar ortaya koyar. Eserin 1976daki yeni basks birok tartmaya da yol amtr. Abdlhak inasi Hisar (1888-1963) stanbulda doan, Dergh mecmuasnda (1921) iirle edebiyata balayan yazar, tenkit ve incelemeler yazmtr. Fahim Bey ve Biz (1941) adl romanyla 1942de CHP roman yarmasnda nclk alan yazarn teki romanlar amlcadaki Enitemiz (1944) ve Ali Nizam Beyin Alafrangal ve eyhlii (1952)dir. Bu eserlerinde bir slpu olarak grnen Abdlhak inasi Hisar btnyle dnde yaayan bir yazardr. Bugn onun iin birok adiliklerin, kadir bilmezliklerin toplamdr. Gemie ait gzellikleri bugne tamak iin de edebiyat kullanr. Maziye bakarken yazar sadece kaybolan mekn ve kiileri deil, kendisinden artk ok uzakta kalan ocukluunu ve genliini de zlemektedir. Boazii medeniyeti ifadesini edebiyatmza sokan Abdlhak inasi Hisar, vaktiyle kullanlm olan tesbihler, yorganlar gibi nice eyaya dikkatimizi eker. Bu bakmdan denemelerinde teker teker anlatt hatralar, romanlarn aklama veya onlara balanmalar bakmndan nemlidir: Boazii Mehtaplar (1941), Boazii Yallar (1954), Gemi Zaman Kkleri (1956); Gemi Zaman Fkralar (1958), stanbul ve Pierre Loti (1958).55 Abdlhak inasi Hisar, stat sayd Yahya Kemal ile birlikte, yeni ile bylenen nesillere, eskinin gzelliklerini feda etmemeyi ve tattrmay baaran yazarlarmzdandr.56 Memleket edebiyat akm sadece gl sanatlardan ibaret deildir. Ayn gte olmayan yazarlarn, etkileri belirli bir sreye inhisar eden eserleri de vardr. Bugn hemen hemen unutulmu olan bu yazarlar, dnemlerinde okuyucularn heyecanlandrm veya onlara ok gzya dktrmtr. Aka Gndz (1886-1958) hitabet slbuyla yazd tezli romanlarnda mill heyecanlara ve sosyal tenkide arlk verir, gnmzde de tartlan kadn koruma evleri gibi kurumlardan sz eder. Dikmen Yldz (1928), Bir frn Gizli Defteri (1928), ki Sng Arasnda (1929), Tank-Tango (1928) vb.57 Mahmut Yesar (1895-1945)nin ilk roman oban Yldz (1925)dr. Gzleme verdii

216

nem dolaysyla ulluk (1927) romann yazmadan nce reji fabrikasnda bir hafta ii olarak almtr. Baryank mer (1930), Tipi Dindi (1933) teki romanlarndandr.58 Makedonya ve Romanyadan Anadoluya, Yemene ulaan geni bir corafyada yaanan cokun aklarla beslenen macera romanlar yazan Esat Mahmut Karakurt (1902-1977)da devrin ok okunan yazarlarndandr. Bu tr romanlarn -ounlukla kadn yazarlar tarafndan yazlmas da dikkat ekicidirbalangtaki ilevleri, okuma alkanl kazandrmalardr. Kadn okuyucular hedefleyen bu eserlerin, okuyucular zerindeki etkilerinin incelenmesi edebiyat d bir alan, sosyolojiyi ilgilendirmektedir. 1960lardan sonra artan eviri rnler karsnda hemen hemen silinmilerdir. Popler romann mizah blmnde yer alan isimlerin banda gelen Hseyin Rahmi Grpnar59 yetimesinde, ocukluundan itibaren duyduu masallarn etkili olduunu belirtir. Grpnar avam iin edebiyat savunur ve edebiyatn sadece edebiyatlar aras geerli bir ifre olmasna kar kar; eserleri ile halkn glerek bir eyler renmesini ama edinir. Hseyin Rahmi, bu taraf ile realist, anlatm ve yap bakmndan geleneksel meddah slbunun daha yeni bir devamdr. Para ve cinsiyetin insan ve toplum hayatndaki nemini modalar, savan ortaya kard agzllk ve sefalet, batl inanlar vastasyla anlatr. Konaklardan kenar mahallelere kadar stanbulda yaayan hemen btn tipler eserlerinde yer alr. Savalarn sokaklara dkt kimsesiz sokak ocuklarnn maruz kald tehlikeleri ilk anlatan yazarlarmzdandr.60 Batl inanlarla, cehalet ve sahtelikle alay, Hseyin Rahminin mizahnn temelini tekil eder. Romanlarnn zk yapsna karlk, Hseyin Rahminin hikyeleri ok derli toplu ve tesirlidir. Kadnlar Vaizi (1920), Namusla Alk Meselesi (1933), Katil Puse (1933), ki Hdn Seyahati (1933), Tnelden lk k (1934), Gnl Ticareti (1939), Melek Sanmtm eytan (1943), Eti Senin Kemii Benim (1963). Yazar, Ben Deli miyim? (1924, Son Telgraf)in ahlka aykrl iddias ile mahkemeye verilir. Bu muhakeme edebiyat eserlerindeki anlatc ile romancnn grleri hakknda uzun tartmalara yol aar.61 Ercment Ekrem Talu (1888-1956) sava gnlerinin cephe gerisini, fakir semtleri,

karaborsaclar ve kiileri doruluktan sapmaya sevkeden evre artlarn tenkiti bir tavrla iler (Gn Batarken (1922) Kan ve man (1924). Yanl anlalan, ekilde taklitten ibaret Batllamann ve bundan doan krgnlklarn anlatld eserleri (Sabir Efendinin Gelini (Dersaadetde 1920; 1922) ve Mehedi tiplemesiyle nlenmitir: Mehed ile Devr-i lem (1927) ve Mehed Arslan Peinde (1934). Sermet Muhtar Alus (1887-1952) eski Osmanl tipleri, detleri ve Batllama abalarn anlatrken, devri de tenkit eder. Canl, ahs izlenimlerle ykl sohbet slbunu devam ettiren Sermet Muhtar stanbul folkloruyla da ilgili pek ok bilgi verir. Kvrck Paa (1933), Pembe Malahl Hanm (1933).

217

Osman Cemal Kaygl (1890-1945) hikyelerini toplad Ekiya Gzeli (1925), uzun hikyesi Sandalm Geliyor Varda (1938) adl eserlerinin yan sra asl hretini ingeneler (1939) ve Aygr Fatma (1944) romanlaryla yapmtr. Dank, sohbet slbu, stanbulun arka mahallelerinin renkli folklorunu da verir. Bu yazarlarn hepsinin, Hseyin Rahmi de dahil, eserleri stanbulda devam eden folklor zellikleri ve dil malzemesi bakmndan ayr bir nem tamaktadr. Hseyin Rahminin zensiz anlatm, naturalizmini ve keskin sosyal hicvini devam ettiren bir yazar da Selhattin Enis Atabeyolu (1892-1942)dur. Eserlerinde Hseyin Rahminin mizahndan eser bulunmayan bu yazarn en mehur roman Zniyeler (1923)dir. Salhattin Enis itimaiyattaki nokta-i nazarmz mtegallibe dmanldr diyerek Zaniyelerde grndkleri gibi olmayanlar, soysuzlam stanbul sosyetesinin tatl hayatn tehir eder. Hikyeleri Bataklk iei (1924)nde derlenmitir. Ky Edebiyat Atatrkn zmirde toplanan ktisat Kongresi (1923)nde artk klcn yerini sabann almas gerektiini belirtmesi ve kyl efendimizdir demesi lkenin kalknmasnda gzlerin yeni bir hedefe evrildiinin ifadesidir. Eitim, salk ve tarm hizmetlerinin lkenin her tarafna gtrlmesi iin byk gayret sarfedilmitir. Hatralarn yazan retmenler sayesinde, retmenlerin faaliyetleriyle ilgili bilgimiz varsa da stma, frengi, trahom, verem gibi insanmz kemiren nice hastalkla edilen mcadelenin hikyeleri hl yazlmamtr. Bu mcadelelerin kazanlmasdr ki nfusun artmasna yol am, hatt 10. Yl Marnda bu nokta dile getirilmitir. Halide Edib, Yakup Kadri, Falih Rfknn belirttikleri gibi, Yunanllarn ekilirken sistemli bir ekilde bir daha zerinde ot bitmesin62 dercesine yakp yktklar, bereketli topraklarn yeniden yaanr hle gelmesi iin alan insanlarn hikyeleri de henz yazlmamtr. 1925te Faruk Nafiz amlbelin yazd Canavar oyununun etkisi yllarca devam etmitir. Eitimin kyllere ulamas, kyl genlerin yetimesini, bunlarn arasnda eli kalem tutanlarn kendi kyleriyle ilgili eserler yazmalarn salamtr; zellikle roman ve hikyeden oluan bir yn tutan bu eserler 1950 sonras edebiyatmzda ky edebiyat adyla anlmaktadr.63 Sadri Ertem (1900-1943) genleri bu alanda yetitiren bir gazetecidir. krklar Durunca (1931) adl roman Osmanl Devletini kerten sebepler, kapitlasyonlar zerinde durur ve yazarn misyon sahibi olmas gerektiine olan inanc ile yazd ilk ii romanlarndandr. Kk hikyelerinde de ayn temlere temas eder: Bacay ndir Bacay Kaldr (1933). Reat Enis Aygen (1909-1984)in eserleri de slp deil, konu bakmndan ilgi uyandrmtr Toprak Kokusu (1944)nda I. Dnya Sava aa/kyl konularn ele alr; Adana dolaylarndan ilk sz edenlerden biridir. Toprak reformu, siyas ekimeler, ii ve ky konular bata olmak zere dneminin btn meseleleri bu romanlarda byk bir karamsarlkla anlatlmtr.

218

Edebiyat ve sanatn bir nevi propaganda olduunu belirten ve sanatn bir tek ve sarih maksad vardr: nsanlar daha iyiye, daha doruya, daha gzele ykseltmek, insanlarda bu ykselme arzusunu uyandrmak64 diyen Sabahattin Ali (1907-1948) toplumsal gerekilik akmnn sanatkr hikyecisidir. Deirmen (1935), Kan (1936), Ses (1937), Yeni Dnya (1943), Sra Kk (1947) adl eserlerinde hikyelerini toplayan yazarn de roman vardr: Kuyucakl Yusuf (1937), imizdeki eytan (1940), Krk Mantolu Madonna (1943).65 Sabahattin Ali toplum artlarna yenik den kadnlara kar byk bir acma duyduunu hissettirir. Kadn Yazarlar Cumhuriyet sonrasnn hayatmzdaki en nemli konularndan biri ky ise, dieri de kadn konusudur. Edebiyatmzda kadn konusu ilendii gibi ok sayda kadn yazar yetiir. Kadn yazar ayrm doru olmasa da Cumhuriyet sonras yaplan inklplarn yaygnlamasnda kadn eitiminin ve kadn haklarnn kazanlmas asndan nemlidir.66 Kanlamayan bir akn kaderlerini oluturduu insanlarn ackl hikyelerini sade bir yap ve dille anlatt Mnevver, lm Bir Kadnn Evrak- Metrukesi, vb.romanlaryla Gzide Sabri (18831946) okuyucularna ok gzya dktrmtr.67 Cumhuriyetten sonra yazd tezli roman (Pervaneler, 1924) ile Mfide Ferit Tek (1892-1971), yazarla iirle baladklar halde sonralar, malzemesini oklukla retmenlikle dolat evrelerden alan romanlaryla kufe Nihal Baar (1896-1973) ve Halide Nusret Zorlutuna (1901-1984)nn da adlar anlmaldr. Her iki yazar da kadn sorunlar ve Anadolu zerinde dururlar. Halide Nusret Bir Devrin Roman (1978) ve Benim Kk Dostlarm (1977)da hatralarn yazmtr. Muazzez Tahsin Berkand (1900-1984), Mkerrem Kmil Su (1906-1984), Kerime Nadir (19171984), Mebrure Sami Koray (1907), Nur Tahsin Salor, Fakihe Odman (d. 1908), Cahit Uuk (d. 1911), Nezihe Muhittin (d. 1916) dnemin ihtiyacna cevap veren ok sayda eser yazdktan sonra unutulmulardr.68 Trk romannda toplumsal gerekilik akmnn, sosyalist edebiyatn ilk temsilcilerinden olan Suat Dervi (Baraner) (1905-1972) Yeni Edebiyat (1941) dergisini karmtr. Birok roman kitaplamam olan Suat Dervite gerekilik ile masala has unsurlar karktr. Kara Kitap (1923),69 Ankara Mahpusu (1957), Fosforlu Cevriye (1968). Muhafazakr bir yazar olarak toplumdaki deimelere Tanzimatn ilnndan itibaren muhalif olan ve bunu sadece romanlarnda deil, inceleme eserlerinde de gsteren Samiha Ayverdi (19061993) -roman olarak en iyi eseri Mesihpaa mam (1944)dr. brahim Efendi Kona (1964) kendi biyografisiyle yakndan ilgili, konan kn anlatan bir eserdir.70-, Cierdelen (1947) romanyla Safiye Erol (1900-1964), Yunus Emre ve Mevlny ileyen romanlaryla Nezihe Araz (d. 1922) Dertli Dolapta (1961), Mevlnnn Roman (1962)- dnemin romanclardr.

219

Peride Cell (d. 1915) yazd popler ak romanlarndan sonra yeni anlatm tekniklerini deneyerek romanclnn yeni devresine balamtr: Kadnn Roman (1954), Krknc Oda (1958), Gecenin Ucundaki Ik (1963), Gz arks (1966), Evli Bir Kadnn Gnlnden (1971), Yirmidrt Saat (1977), Kurtlar (1990). Hikyeleri: Jaguar (1978), Pay Kavgas (1985), Bir Hanmefendinin lm (1981), Mektup (1994). Hikyeciler 19. yzyln son yllarnda ve 20. yzyln banda doan ve roman yazm olsalar da kendilerini hikyeci olarak kabul ettirmi olan yazarlarmzn doum tarihleri arasnda byk farklar vardr. 71 1895 doumlu Fahri Cell 1923te yazarlnn son basamana ulamtr. Buna karlk 1883 doumlu Memduh evket Esendal, eserlerini daha sonra verecektir. Aadaki sralamada doum tarihleri esas tutulmutur. 1900 ncesi Doan Hikyeciler Memduh evket Esendal (1883-1952) Ayal ve Kiraclarnda (Vakit gazetesi, 1934) zengin Ayal brahim Efendinin evindeki bir odada oturan banka memuru kiracnn azndan, teki odalarda oturanlar ve birbirleriyle mnasebetlerini anlatr. Esendal asl nn kk hikyeleriyle yapmtr. Hikyeler (2 c. 1946). Esendaln eserleri hi bir ideolojik gr yanstmaz. O hikyelerinde sradan insanlarn en basit hareketlerini, davranlarn anlatrken insan ilikilerinin ne kadar etrefil olduunu, uyum salamann her zaman mmkn olmadn da sezdirir. Ben, insanlara yaamak iin mit, kuvvet ve nee veren yazlardan holanrm. nsanlar younmu mutfak paavrasna eviren ve yeise dren yazlardan holanmam. Zaten tam bir refah iinde, huzur iinde yaamyoruz. Bir de karanlk, kt eylerden bahsederlerse bize, onlar okursak. Bu, insanlar bir havana koyup ezmeye benzer Halbuki insanlarn iinde bir umut olmal Yaama umudu, nee vermeli insana okuduklar demektedir.72 Halikarnas Balks (1886-1973) (Cevat akir Kabaaal)73 zengin hayat macerasnn ve byk bir kltr birikiminin sahibi ve eserlerinde bir bakma Yahya Kemalin gereklemesini denedii Akdenizli edebiyatn oluturan bir ahsiyettir. slbuna sk sk eitli nidalar hlinde yansyan cokun mizac Mavi Srgn (1971) diye adlandrd Bodruma srlnn arttrd deniz tutkusunu ilemi ve deniz insan ile topra ileyenleri karlatrmtr. Aganta Burina Burinata (1946), telerin ocuu (1956), Ulu Reis (1962), Deniz Gurbetileri (1969) gibi romanlarnda deniz tutkunu insanlar, tutkulu ve cokun bir slpla anlatlmtr. Hikyeleri Ege Kylarndan (1939), Merhaba Akdeniz (1947), Egenin Dibi (1952), Yaasn Deniz (1954), Glen Ada (1957), Egeden (1972), Genlik Denizlerinde (1973) adl kitaplarnda toplanmtr. Hakk Kmil Bee (1889-1982), F. Cellettin (1895-1975) (Fahri Cell Gktulga) yazdklaryla gerek hayattan sahneler anlatmlardr.

220

Nahit Srr rik (1895-1960) hatralar, roman ve hikyeleri ile tannmtr.74 Eve Den Yldrm (1934), Kskanmak (Tan, 1937; 1946), Sultan Hamit Derken (1947) adl romanlar aile evresinde geer, zellikle zayf erkek kahramanlarn gl kadnlar tarafndan tketilmesine dayanr. Arka planda sosyal eletiri yer alr. Kadnlar Arasnda (1941) adl kitabnda ailesindeki kadnlar tasvir etmitir. Hikyelerinde (Krmz ve Siyah, 1929; Sanatkrlar, 1932, Eski Resimler, 1933) ok iyi bildii stanbulu ve zlemlerine kavuamam kskn insanlarn hayal krklklarn, ounlukla aile evresinde geen olaylarla anlatmtr. Nahit Srr Selim lerinin Cemil evket Bey, Aynal Dolaba ki El Revolver (1997) adl romannda bir roman kahraman olarak okuyucu karsna kmtr. 1900 Sonras Doan Hikyeciler Kenan Hulusi Koray (1906-1943) Yedi Mealenin tek hikyecisidir. Balangta lde geen tutkulu, masalms ak hikyeleri (Bir Yudum Su, 1929) ile n kazanmtr. En gzel hikyeleri Poenunkilerini andran korku hikyeleridir (Bahar Hikyeleri,1939). Bir yan ile Sadri Erteme bal, bir yanyla da Sait Faiki mjdeleyen Kenan Hulusi, askerliini yaparken tifsten lmtr. Sait Faik Abasyank (1906-1954) en sekin hikyecilerimizdendir. mzas 1929 ylndan itibaren grlen Sait Faik75 edebiyat grn yle aklar: Cemiyetimizde ahlk telakkileri deiiyor. Bugn eskiler diye adlandrlan yal muharrirler, hayata, cemiyete yukardan bakarlard. Hl da yledirler. Hayata karmyorlar, yalnz tepeden seslenerek cemiyeti dzeltmek sevdasndalar. Bize gelince: cemiyeti dzeltmek hususunda hi bir iddiamz yok. Biz cemiyette, insanlarmzla birlikte, ayn hayat yaamak istiyoruz.76 Sait Faikin anlatt ahslar hi de gzel, cazip deildirler. Ama onlarn hepsi btn kusurlaryla sevimlidirler, tpk hayat gibi. Ziya Osman Saba (1910-1957)nn genellikle hatralarna dayanan hikyelerinden oluan kitaplar Mesut nsanlar Fotorafhanesi (1952) ve Deien stanbul (1959)dur. Ziya Osman Sabann edebiyatmzda eserlerinin dnda, pek sz edilmeyen iki nemli katks vardr: arkada ve dostu Cahit Stk Tarancnn kendisine yazd mektuplar onun lmnden sonra arkada adna yaymlamas [Ziyaya Mektuplar (1957)] ve Krml yazar Cengiz Dacnn ilk romann gzden geirmesi. Bylece Cengiz Dac okuyucusunun karsna temiz bir Trke ile km ve okuyucu tarafndan sevilerek eserleri Trk edebiyat iinde yerini almtr. Deimeler karsnda gemii hatrlama, hatralar yeniden yorumlama Ziya Osman Saba da olduu gibi birok yazarmzda da grlr. Bu tr eserler bir yandan gemi zaman tantrken, bir yandan da bir tr aydn tavrn belirleyen tenkitler tar. Mahmut zay (1908-1981), Samet Aaolu (1909-1982), Hababam Snf (1957) yazar Rfat Ilgaz77 (1911-1993); Orhan Hanerliolu (1916-1991) dikkat eken hikyecilerdendir. Samet Aaolu

221

bir ksm babasndan gelen zengin hatralarn da kitaplatrmtr: Kuvay Milliye Ruhu (1944), Babamn Arkadalar (1958). Haldun Taner (1916-1986) 1945 ylndan itibaren balad yaz hayatnda hikye, deneme ve tiyatro alanlarnda eser vermitir. Haldun Tanerin hikyeleri, Yaasn Demokrasi (1949), Tu (1951), ihaneye Yamur Yayordu (1953), Aynda alkur (1954), On kiye Bir Var, Sanchonun Sabah Yry (1969), Yalda Sabah (1983)da toplanmtr. Hikyelerini gzlemlerinden ve evresindeki olaylardan kardn syleyen yazar, sosyal ve siyas tenkitleri usta bir ironi ile vermitir. Eserlerinde canlandrd kiiler genellikle stanbul ile gecekondularnda yaarlar. Baz hikyeleri Almanyadaki iileri ele alr. stanbullu olan yazar gecekondularda oluan alt kltrlerin ve oralara ulaamayan devlet otoritesinin getirdii boluklara, evre konularna dikkat ekmitir. Konularn gnlk hayattan, tarihten, hatralardan alan Haldun Taner baz hikyelerinde kurduu fantastik dnya ile gl tenkitler yapar. Eserlerinde amacna uygun ekilde dil ile oynayabilen, gl ironisi ile emsalsiz bir hikye yazardr. Arada kalmln gereklerle yz yze gelmekten kanmann bir sembol olarak kulland Devekuunu sadece kurduu tiyatroya ad olarak vermemi, yllarca Devekuuna Mektuplar stununda denemelerini yazmtr. Haldun Tanerin setii bu ad bile onun hitap ettii okuyucunun da kusurlarn bildiini hissettirir. 1946-1980 dnemi 1946 yl Trkiyede oulcu demokrasiye geiin balangcn da tekil eder, edebiyatmzn sonraki yllarnda grlen ok seslilik balar. II. Dnya Savann bitii Avrupada yerleik deerlerle yeni bir hesaplamay getirmitir. Artk Avrupa kltrne daha rahat alan yazarlarmz bu esintileri Trkiyeye de tarlar. 1940l yllarda edebiyat dergilerinin edebiyatn gelimesi ve yaylmasndaki etkileri byktr. ou 1900-1919 aras domu olan yazarlar, bu dnemin yazar kadrosunu olutururlar. 1950lerin kk hikyeciliini hazrlayan en nemli faaliyetlerden biri Salim engilin kard (d. 1916) Seilmi Hikyeler Dergisinin (1947-1957) hikyecilere salad geni imkndr. 1920 ncesi Doumlular Ahmet Hamdi Tanpnar (1901-1962)78 iir, roman, hikye, deneme, inceleme trlerinde eser vermi byk bir yazardr. O, kendi ifadesiyle asrn kapsnda domu ve ahsiyetini bulmasnda byk rol olan Yahya Kemalle karlamtr. Onun derslerinde, yaanan gnlerin aclar ve ebed deerler uruna verilen mcadele, edebiyatn lmez eserleriyle birlemitir. Tanpnar mr boyunca Trk tarihine, mutlak deerler silsilesinin tezahr olarak bakm, Trk milletinin mill ve evrensel deerlerini farkederek eserlerinde ilemitir. Geni kltr, edebiyatn yan sra resim, heykel, mzik gibi sanat eserlerini tanmas ve zengin hayal gcn hi bir zaman gerein artlarn unutturacak kadar fantezilerinin emrine vermemesi, sanatnn anahtarn tekil eder.

222

Romanlar Huzur (1949) ve Saatleri Ayarlama Enstits (Yeni stanbulda tefrika 1954; 1962), Sahnenin Dndakiler (Yeni stanbulda 1950; 1973)dir. Mahur Beste (lkde tefrika 1944) ile msveddelerinden derlenen Aydaki Kadn79 adl romanlar yarm kalmtr. Mahur Bestesi onun romanclnn nemli bir cephesini verir. Eserin sonuna ekledii Behet Beyefendiye Mektup Tanpnarn hem alma eklini hem de roman anlayn ortaya koyar: Siz kinatn etrafnzda dnmesini istiyorsunuz. Dnmyorsunuz ki hayat sizi mahrekinin dna atm. Hayat kimsenin etrafnda dnmez, herkesle beraber yrr.80 Bat tekniklerini iyi inceleyen Tanpnar Proust, Huxley ve Joyce zerinde durmutur. Huzur romannda onlarn tekniini kulland grlr. Mahur Beste, Huzur ve Sahnenin Dndakiler iin bir hareket noktas olmutur. Huzur ve Sahnenin Dndakilerde ayrntlarla ilenen kiilerin derinlikleri ve Trke has deerler, evrensel boyutlaryla ortaya konmutur. Mehmet Kaplann Bir airin roman, Fethi Nacinin Trkenin en gzel ak roman81 diye nitelendirdikleri Huzur, genellikle ihtiva ettii fikirler asndan ele alnmtr. Tanpnarn kendisinden birok izgi tayan Mmtazda ortaya koyduu aydn sorumluluu, romanmzda Yakup Kadriden sonra yeniden belirmitir ve yllar sonra Tanpnarn etkisi sadece yazma tarznda deil, aydn kavramna bal olarak sekinlerin, kltrllerin dnyasn yazma eklinde nice yazar etkileyecektir. Tanpnar hayatta iken kadrinin bilinmemesinden ok yaknm olmakla birlikte, yaptnn doruluuna inanarak yolunda devam etmi bir yazardr. Saatleri Ayarlama Enstits Tanpnarn byk ve bir ei daha olmayan, ironik anlatmn her tonlamasn kulland, Osmanl dneminin olduu kadar, Cumhuriyetin ilk dnemlerini de brokrasiden, modalara kadar her kurumunu derinden eletirdii romandr.82 Eserde Huzurda olduu gibi yaayan kiilerden hareket etmesi bu romanlara birer anahtar roman nitelii de vermektedir. Says az olmakla birlikte [Abdullah Efendinin Ryalar (1943) ve Yaz Yamuru (1955)] Tanpnarn hikyeleri grnenle grnmeyenin ardn aratran, kimisi fantastik niteliktedir.83 Tanpnar asla tekdzelie dmeyerek her zaman kendi kendine kalmay baarm bir yazardr. Bu zellii mektuplarnda da grlr.84 Kemal Tahir (1910-1973) konusunu kyden alanlar ve tarih dnemlerinden alanlar olmak zere iki kmeye ayrlabilecek ok sayda eserin sahibidir. Gl nsanlar (1955)nda toplad hikyelerindeki gl tasvirler, etkili anlatm romanlarnda gevemitir. ncelemeciler Kemal Tahirin ky ve kyly sadece hapishanede tand iin duyduklarn yazmakla yetindiini belirtirler. Gerekten de yazarn her trl sapklk ve ktlkle dolu kahramanlarnn ne kyly ne de insan temsil ettikleri sylenebilir. Kemal Tahirin Osmanlnn kuruluunu anlatt Devlet Ana (1967) dnda, konusunu tarihten ald eserleri yakn tarihimizle ilgilidir. Esir ehrin nsanlar (1956), Esir ehrin Mahpusu (1962),

223

Yorgun Sava (1965), Kurt Kanunu (1969), Yol Ayrm (1971). Bunlardan Ky Enstitlerinin kurulmasn hem politikaclar hem kyller arasnda ele alan Bozkrdaki ekirdek (1967) adl eseri her iki blme de girebilecek niteliktedir. Kemal Tahir kahramanlarn hi sevmeyen yazarlardandr. Onun ky anlamay esas tuttuu sylenirse de Osmanl Devletinin k ve Cumhuriyetin ilk yllarndaki hliyle tasvir ettii ky ve kylden tiksindii hissedilir. Kemal Tahir tasvir ettii insann sadece hayvan ihtiyalarn grr ve anlatrken, onlar insan klan zelliklerini farketmez. Herkes para, mevki, kar ve cins arzularn tatmin peindedir. Din, yksek mevki, yetki sadece irenlikleri rten bir paravandr. Cahil kyl de bunlarla aldatlr. Orhan Kemal (1914-1970) Baba Evi (1949) ve Avare Yllar (1950) ve Cemile (1952) onun kendi hayatndan alnm romanlarndan sonra yakndan tand Adana evresindeki tarm kyls ve dokuma fabrikalarnda alan iilerin, byk ehre gelenlerin, gecekondulara yerleerek, byk ehir yaayna uyma abalarn anlatr. Kk hikyelerinin younluunu tamayan bu eserlerde, halk hikyecilii geleneinin anlatm zellikleri bulunur. Murtaza (1952), Bereketli Topraklar zerinde (1954) nl eserlerindendir. Anlatt insanlar iyice ezilmi, kurtulu umutlar kalmam, zavall kiilerdir. Orhan Kemal kahramanlarn konutururken ive taklitlerine bavurur. ocuk iilerin zayf bedenlerinin gcn aan sorumluluklar anlatan hikyelerin edebiyatmzdaki yeri ok zeldir. Eserlerinde anlatt vasfsz iilerin, zellikle gurbetteki istismarlar ve insanlk d bir yaaya mahkm edilerek smrlmeleri, Almanyaya giden ii hikyelerine rnek olmu gibidir. Aziz Nesin (1915-1995) Sabahattin Ali ile birlikte Markopaa gazetesini karm, gazetenin kapatlmas zerine onu Malmpaa, Merhumpaa gazeteleri takip etmitir. eitli mahkmiyetleri dolaysyla takma adlar kullanmtr. Aziz Nesinin uluslararas eitli dlleri vardr. Mizahn etkisi fazla gevezelie kamadan vurucu bir darbe etkisi uyandrmayla salanr. Bundan dolay da mizahn asl uyarc etkisi ksa fkralarda, skelerde veya ksa hikyede bulunur. Mizah hikyelerinde [Geriye Kalan (1948), t Kuyruu (1955), Yedek Para (1955), Fil Hamdi (1956), Damda Deli Var (1956), Koltuk (1957), Kazan Treni (1957), lm Eek (1957), Mahallenin Ksmeti (1957), Ah Biz Eekler (1960), Biz Adam Olmayz (1962), vb.] olan baarsn Aziz Nesinin gevek yapl, bol tekrara dayanan romanlarnda bulmak mmkn deildir. 46 cilt iinde yer alan hikye ve romanlarndan on biri romandr. Tark Bura (1918-1994) hikyelerini Olumuz (1949), Yarn Diye Bir ey Yoktur (1952), ki Uyku Arasnda (1954)da toplamtr. Romanlarnda geni bir corafyada ve tarihte dolamakla birlikte, onun asl baars ok iyi tand kasaba hayatn ve insann anlatrken grlr.85 Kk Aa, Dnemete, Yamur Beklerken ve Osmanck phesiz ki Tark Burann Trk edebiyatnda yerini salam eserleridir. Kk Aa Mill Mcadeleyi o gne kadar yazlanlardan daha farkl bir kapsam ve bak asndan almasyla dikkati ekmi, deeri teslim edilmitir. Eserin

224

kahramanlarn ocukluunda ve babasnn yannda tandn belirten Tark Bura, iyi tand kasaba hayat iinde Mill Mcadelenin en g anlarnda kiileri, kendi benliklerini bulma ve yollarn seme srecinde ele almtr. Seme ile balayan sorumluluk duygusunun kiilerde yaratt hesaplama eserin en gzel sayfalarn tekil eder. Fethi Nacinin eylem iinde bilinlenerek grlerinin tam kart olan grlere ulamak86 dedii bu psikolojik gelime, usta romanc tarafndan byk bir baaryla yanstlmtr. Tiyatro tarihimizle ilgili olan biin Ryas87 sanat roman zellii tamaktadr. Yamur Beklerken Serbest Frkann birka aylk ksa mrn, bir kasaba hayatnda sebep olduu alkantlarla anlatrken, kylnn asl bekleyiinin yamur olduunu hem ayr hem de birbirini tamamlayan iki hikye gibi sunar. Susuzluk ve yeni bir parti kurulmas kasabann hayatn alt st eder. Fethi Naci ayn konuyu baarsz bir ekilde ileyen Kemal Tahirle yapt karlatrmada hakl olarak Kemal Tahirde bulamadmz Tark Burada buluyoruz: Siyasal, toplumsal gerekliklere tam bir romanc yaklam demektedir.88 teki romanlar Genliim Eyvah (1979), Dnyann En Pis Soka (1989). Anadoluyu, halk-devlet ilikisini meslekleri dolaysyla yakndan tanyan Bekir Stk Kunt, Umran Nazif Yiiter (1915-1964), lhan Tarus (1907, 1967), Kemal Bilbaar (1910-1983) gibi yazarlarn eserleri, edebiyat d llerle de deerlendirmeyi gerektirmektedir. Kemal Bilbaar hikyeleri ve zellikle Cemo (1966) roman ile byk yanklar uyandrmtr. ancnn Kars (1953) adl hikyesinden yola karak yazd Cemo ve onun devam Memo (2 c., 1968-69) Cumhuriyetin ilk yllarnda, eyh Sait isyan srasnda Dou Anadoluda aa-kyl, aa-memur ilikilerini gzel ve hazin bir ak hikyesiyle verir. Kemal Bilbaar masal ve destan dilini kullanarak halka ulamay amalamtr. Samim Kocagz (1916-1993)n89 konularn toprak meselelerinden, ky ve kasaba ve tarih olaylardan alan, ok sayda hikye ve romanlar bulunmaktadr. Yazar toplumun sarsntl dnemlerini romanlatrmaya zen gstermi, Kalpakllar (1962) ve Doludizgin (1963) Mill Mcadele Ylan Hikyesi ve Bir ift kzde ok partili dnemi, Onbinlerin Dnnde II. Dnya Sava yllar stanbulunda renci ve aydn evrelerini, zmirin inde (1973), 27 Mays 1960, Tartma (1976)da 12 Mart 1971; Mor tesi (1986)nde 12 Eyll 1980i ele almtr. yi tand toprak insannn, iftinin makineleme karsndaki durumuna da yer veren yazarn anlatm kurudur. Mahmut Makaln Bizim Ky (1950) Ky Enstitlerini bitirmi birok yazar, ky edebiyat adyla anlan90 kalp fikirlerin ardndan kylnn anlatld eserler yazmaya sevketmitir. Bunlarn yerine daha sonra byk ehirlere g, iiler ve gecekondu edebiyat almtr. 1950den sonra tarih romanlarn da says artar. Turhan Tan (1885-1939), Refik Ahmet Sevengil, (1903-1970), Reat Ekrem Kou (1905-1975), Hasan zzettin Dinamonun (1909-1989), Mithat Sertolu (1910-1989), Rap Yeim (1910-1971), Feridun Fazl Tlbenti (1912-1982) bu

225

alann nde gelenleridir. 1950 hatta 1960larda tefrika romanlarla bu gelenek, gazetelerde devam ediyordu. Bunlarn basit, sade anlatmlar, okuyucularn tarih sevgisinin gelitirilmesinde etkili olmutur. Kzl Tu (1927) yazar Abdullah Ziya Kozanolu (1906-1966) daha ok ocuk ve genlik romancs saylm, Trk tarihini ilk dnemlerinden balayarak kahramanlk hikyeleri, biyografik romanlarla anlatmtr. Hseyin Nihal Atsz (1905-1975) nce iirle balam (Yollarn Sonu, 1946) slmiyet ncesi Trk tarihiyle ilgilenmi ve pek ok bask yapan romanlar yazmtr. Bozkurtlarn lm (1946) Bozkurtlar Diriliyor (1949), Deli Kurt (1958), Ruh Adam (1973)da Trklerin tarih alanna ktklar andan itibaren savunduklar beer deerler anlatlmtr.91 Tarih renimi grm olan yazar eitli dergiler kararak zellikle slmiyet ncesi Trk tarihini tantmaya alm ve birok incelemeler yapmtr. 1920 Doumlular 1920 doumlular 1950den sonra eser vermeye balamlardr. Gazoz Aac (1954) ve Yaral Hayvan (1956)daki hikyeleriyle Sait Faiki hatrlatan Sabahattin Kudret Aksal (1920-1993) ondan ayrlan temel fark Sait Faikin avareliinde mutlu Aksaln kahramanlarnn ise kendilerini bir ember iinde mahkm grmeleridir. Korkun Yllar (1956), Yurdunu Kaybeden Adam (1957), Onlar da nsand (1958) gibi romanlarnda Krml yazar Cengiz Dac (d. 1920)92 kendi izlenimlerinden II. Dnya Sava gnlerini anlatm, Krml Trklerin kaderleriyle bir milletin hayatnda feda edilemeyecek deerlerini dile getirmi ve Krm meknn bin bir ayrntsyla edebiyatmza sokmutur. Yalnz Kadn (1955), Deiik Gzle (1956), Susuz Yaz (1962), Ay Byrken Uyuyamam (1969)n yazar Necati Cumal (1921-2001) Makedonya 1900da muhacir olmadan nceki Rumeli hatralarn ilemitir. Youn ve salam kurululu hikyeleri vardr. Yaar Kemal (d. 1922) (Kemal Sadk Geli) zengin folklor birikimini kullanarak yazd romanlarla yurt iinde ve dnda byk bir hret kazanmtr. nce Memed (1955)e grd rabet dolaysyla, halk hikyecilii geleneindeki gibi yeni ciltler eklemitir. nce Memedin sonraki ciltlerinde, siyas hayatmzdaki dzen deimelidir slogann ekiyann gerekletirecei telkini balar. Yaar Kemalin eserlerinde tarafsz okuyucuyu asl zapteden ksmlar, onun severek anlatt halk kltr unsurlardr. Etrafnda byk bir propaganda yn bulunan Yaar Kemal de benzeri baz yazarlar gibi ayrntl deerlendirmelerden henz uzaktr.93Dan te Yz lemesi, Anadolu Efsanesi (1967), Arda Efsanesi (1970), Binboalar Efsanesi (1971), Demirciler ars Cinayeti (1974) eserlerinden bazlardr. Hikyelerinde soyutlamaya arlk veren Vsat O. Bener (d. 1922); Aylak Adam (1959) ve Anayurt Oteli (1973) adl iki romannda da yalnzlk ve bunalmlarn hikyesini anlatan Yusuf Atlgan (1921-1989) zellikle slbu dolaysyla beenilen yazarlardr.

226

Sait Faik, Halikarnas Balks gibi denizden nafakasn karan insanlar hikyelerinde anlatan Zeyyat Selimolu (1922-2000); Sait Faikin devam olan ve hatralarndan hz alan nce Ekmekler Bozuldu (1944) ve Aksz nsanlar (1949)n yazar Oktay Akbal (d. 1923); ylklklar anlatan Abbas Sayar (1923-1999) (Ylk At (1970), elo (1972), Can enlii (1974) ) da dikkati eker. Attil lhan (d. 1925) Sokaktaki Adam (1953)da kendi genlik tecrbelerini ilemitir. Zenciler Birbirine Benzemez (1957)den sonra tarihi sorgulad Kurtlar Sofras (1963/64) ile siyas nitelii ar basan romanlar yazmtr. Aynann indekiler (1973-74)de Trkiyenin son elli yln aydn ve asker kahramanlaryla anlatan Atilla lhan-millet olmak iin tarih bilincini art kotuu iin-btn romanlarnda kendi yorumuyla bu bilinci okuyucusuna alamaya alm, cinselliin her trn ilemitir. Nezihe Meri (d. 1925) kadnlarn yalnzlklarn anlatan eserlerinde kulland iirli dil ve bilinaltn yoklayan yapsyla ilk eserinden itibaren dikkati ekmitir. Bozbulank (1953), Topal Koma (1956), Menekeli Bilin (1965), Dumanalt (1979), Bir Kara Derin Kuyu (1989) adl hikye kitaplar bulunan Nezihe Meriin bir de Korsan kmaz (1961) adl roman vardr. Ky romanlaryla nlenen Talip Apaydn, Mehmet Baaran (d. 1926) ve retmen Yusuf Ziya Bahadnl (d. 1927) tandklar ky anlatrlar. lk roman Ylanlarn c (1959) ile nlenen Fakir Baykurt (1929-1999) romancln ayn izgide devam ettirmi, kylnn kader sayd yoksulluktan kurtulmas iin mcadeleci tiplere ihtiya olduunu gstermitir. Bu konuda en olumlu eletirileri alan Kaplumbaalar olmutur. Harput ehrinin savalar, yabanc sermaye, misyonerlerin yerli halk zerindeki blc etkileriyle kn anlatt Yukar ehir (1986), Toprak Kurun Geirmez (1988), Yz Uzun Yl (1993) ile emsettin nl (d. 1928) edebiyatmzda henz hakkettikleri ilgiyi grmemi yazarlardandr. Brokrasi tecrbelerinin eserlerinde geni yer ald, iletiimsiz insanlarn sembolik olarak anlatld eserleriyle Hikmet Erhan Bener (d. 1929) dikkati eken isimlerdir. Adalet Aaolu (d. 1929), 1970 sonras byk bir n kazanm yazarlardandr. Adalet Aaolu geni kltr ile romanda yeni yollar ve anlatm ekilleri denemitir. lk roman olan lmeye Yatmak (1973) bir saat iinde intihar amacyla bir otel odasna kapanan bir doent hanmn hatrlaylaryla, geni bir zaman iine alan, i ie gemi zamanlar iler. Bu roman Bir Dn Gecesi (1979) ve Hayr (1987) ile de balantldr. Bu roman Dar Zamanlar lemesi (1994) adyla baslmtr. Adalet Aaolu, toplumdaki deimelerden, kiilerin snf deitirmesinden sz eder. Ortak kiilerle birbirine balanan bu eserlerde kiilerin deime sreleri de takip edilebilir. Modern anlatm teknikleri, romanlarn ok deiik yorumlanma ve deerlendirmelerine yol amaktadr. Adalet Aaolu eserlerinde yeni anlatm tekniklerini uygulad gibi gnmz romannn nde gelen zelliklerinden olan cinsellik konusunu da her eserinde dozu artan bir ekilde ilemektedir.

227

Hatt Ruh mesi (1991)nde bu konuda ayr bir kadn sylemi ve lugat yaratma abasnda bulunmutur. Adalet Aaolu hikyelerini Yksek Gerilim (1974), Hadi Gidelim (1982)de toplamtr. Yazarn hatra-roman veya anlat diye nitelendirdii eserleri G Temizlii (1985), Geerken (1986), Gece Hayatm (1991)dr. 1930 Doumlular Bir iki istisnann dnda 1930lu yllarda doanlar 1960 sonras hretlerini kazanrlar. zerlerinde biraz daha geni durulacak olanlar dnda dikkate ekenler unlardr: Muzaffer Buyruku (d. 1930), Bilge Karasu (1930-1995), retmen ve sendikac Dursun Akam (d. 1930); Ktmserlii isyanla amaya alan hikyeleriyle Leyla Erbil (d. 1931); ilgi ile karlanan Yank Saraylar (1965)la Sevim Burak (1931-1983); hikyelerinde Sait Faik, Memduh evket Esendal gibi sradan insanlarn yaaylarn anlatan Tark Dursun K. (d. 1931); Kilit (1971) romanyla Seluklulardan balayarak yakn tarihe kadar uzun bir dnemi romanlatran M. Necati Sepetiolu (d. 1932), Ayhan Bozfrat (1932-1981); Kbrsta yaad sava ortamn anlatt Mcahitler (1971) Girneden Yol Baladk (1976) gibi romanlaryla Trkiyede nlenen zker Yan (d. 1932); gerekst, bilim-kurgu, kara mizahtan bol yararlanan Orhan Duru (d. 1933); dil konusunda titiz Tahsin Ycel (d. 1933); arpc hayat sahnelerini yanstrlar. Mizah yazlaryla Muzaffer zg (d. 1933), Reo Aa (1968)syla Bekir Yldz (1933-1998); kadnlarn i dnyalarn yanstan Seluk Baran (1933-1999); Demirta Ceyhun (d. 1934), Tekta Aaolu (d. 1934), Mbeccel zmirli (1934-1982); Meral elen (d. 1934); Gner Ener (d. 1935); Nurten Karas; evreye yabanclama temini baaryla ileyen Demir zl (d. 1935); duyarllkla yazlm ou ky konusunu ileyen hikyeleriyle evket Bulut (1936-1996); tarih ve siyas yorumlarla ky romanlar da yazm olan Erol Toy (d. 1936), karamsar bir dnyann yanstcs Ferit Edg (d. 1936); kadn konusunu ve biyografisine balanan hapishane izlenimleri ve hastalk psikolojisini yanstan Tutkulu Perem (1962), Tante Rosa (1968), Bar Adl ocuk (1976) adl hikye kitaplar Yrmek (1970),Yeniehirde Bir le Vakti (1973), afak (1975) adl eserleriyle Sevgi Soysal (Nutku, Sabuncu 1936-1976); Alleben ykleri (1991) ile lk Tamer (d. 1937); zikzaklar izen dnya gryle Afet Muhteremolu (Ilgaz); ky edebiyatn devam ettiren Osman ahin (d. 1938); son roman Emir Beyin Kzlar (1998) dahil Trkiyenin geirdii anarik olaylara katlanlar aileleri ve gemileriyle ele alan bir eit belgesel romanlar ve gzel hikyeleriyle Ayla Kutlu (d. 1938); Osmanl Devletinin yklndan sonra, Osmanl topraklarnda kalan soydalarmzn akbetlerini [Tutsak (1973), Azap Topraklar (1969), iekler Byr] ve Trkiyenin yaad siyas alkantlar (Sanc) ilemi olan Emine Insu (d. 1938). Ouz Atay (1934-1977) yeni bir roman tekniini ilk defa uygulad Tutunamayanlar (1972) romanyla byk ilgi uyandrmtr. Onun etkisi romanmzda Ahmet Hamdi Tanpnarnkiyle birlikte ykselen bir izgi oluturmaktadr. Yazarn ktmser havas Tehlikeli Oyunlar (1973) adl roman ve hikyelerine de (Korkuyu Beklerken-1975) hkimdir.

228

Fruzan (d. 1935) Parasz Yatl (1971), Kuatma (1972), Benim Sinemalarm (1973), Gecenin teki Yz (1983), Gl Mevsimidir (1985) hikyelerini toplad kitaplardr. 47liler (1974) bir retmen ailenin iki kzyla birlikte hayatlarn anlatan eserin bir ksm, belli bir adan 12 Marta yol aan olaylara ayrlmtr. Berlinin Nar iei (1988) Almanyadaki bir ii ailesinin, yal bir Alman kadnyla kurduu dostluu anlatmaktadr. Almanyadaki aile, komuluk ilikilerinin II. Dnya Sava gnlerinden itibaren anld, sevginin kurtarcln gsteren bu gzel roman, hak etmedii bir suskunlukla karlanmtr. Fruzan hikyelerinde genellikle krk hayatlardan sz ederken gmenler, kadn ve ocuklar zerinde durur. Hatralar ve armlar bu hikyelerde geni yer tutar. Yazarn Trk iileriyle yapt rportajlardan oluan Yeni Konuklar (1977) adl eseri hikyecinin keskin gzlem ve canlandrma gcn gsteren ve dorudan anlatm yntemiyle iileri ve onlarn maruz brakldklar hakszlklar byk bir baaryla anlatt eseridir. Bizim Rumeli (1994, daha sonra Balkan Yolcusu 1996 adyla yaymlamtr) adl bir gezi-rportaj kitab da vardr. Sovyetler Birliinin kmesinden sonra btn dnyada grlen deimeler ve Bosna Hersekteki sava Balkanlarda bir zamanlar Osmanl idaresinde yaanabilen kark yapnn nasl yok edilmekte olduunu da gstermektedir. Bu gerein kavranmas yazarlarmz yeniden Osmanl kavram zerinde dnmeye sevketmektedir. Nitekim kitabnn ilk blmne Fruzan da Osmanlnn Renkliliinden, Renksizlie Geme abalar baln koymutur. Deien dnya ile ilgilenirken kendi mazimiz zerinde dnme mecburiyeti yazarlarmz son yllarda tarihle de ilgilenmek zorunda brakmtr.94 1940 Doumlular ok karamsar bir dnya grn yanstan Rasim zdenren (1940); tarih romanlar yazan M. Mehmed zdemir (d. 1940); kaybolan stanbula hayflanan Melisa Grpnar (d. 1941); Geyikler, Annem ve Almanya (1981)syla Nursel Duruel (d. 1941) 1940l yazarlarmzdandr. Hikyeleriyle edebiyatmzda nemli bir yer edinen ve Virginia Wolfu Trkeye en iyi aktaran Tomris Uyar (d. 1941); kyden byk ehre geliin dourduu skntlar ileyen Aysel zakn (d. 1942); gnlk, kk mutluluklar, paralanm aileleri anlatan eserleriyle Sevin okum da (d. 1943) Trkiye snrlarnn dndaki Trklerle ilgilenir. Tezer zl (1943-1986); Yaseminler Tter mi Hl (1984)nn havasna bir daha ulaamayan Alev Alatl (d. 1944); polisiye roman tekniiyle bu tr eserleri alaya alan Bir Cinayet Roman (1989) ve kadn cinselliini on plana karan eserleriyle Pnar Kr (d. 1943); kadnn aile ii ilikilerini hikyeletiren Sabahat Emir (d. 1943); kamburluunu eserlerinin malzemesi klan Necati Tosuner (d. 1944); postmodern romann en arpc rneklerinden biri olan Yeni Yalan Zamanlar (1994)n yazar nci Aral; fantezist hikyelerinin cazibesini, sonu gelmez tekrarlarla azaltan Nazl Eray (d. 1945); gerei kabule ramen, hayalden vazgemeyiiyle dikkati eken Mustafa Kutlu (d. 1947); srrealist bir anlatmla anaristleri sempatik klan Burhan Gnel (d. 1947); Kadnlar da Vardr (1983), Lanetliler (1985) gibi hikyelerindeki derinlii romanlarna yanstamayan Erendiz Atas (d. 1947); mutsuz kadnlar anlatan yaanmlk tad tayan, titiz diliyle Feyza Hepilingirler (1948); sava ve anarinin izlerini -melodram havasnda yanstan- yer yer psikolojik hesaplamalaryla Mehmet Erolu

229

(d. 1948); mizah yazarlarndan Sulhi Dlek (d. 1948); Hulki Aktun (d. 1949), Necati Gngr (d. 1949) ve usta bir hikyeci olduu kadar, vefal bir okuyucu olarak da bir eit kltr arkeolojisini denedii romanlaryla Selim leri (d. 1949). stanbullu bir yazar olan Selim leri yetitii dnemin stanbullularnn zlemi iinde yaar. stanbulu oktan unutulmu, hayatmzn dna atlan bir ayrntdan hareketle anar ve anlatr: ok defa sonuna kadar duyup sonlarn da rendiim romanlarn, oktan bitmi yklerin kiilerini yeni bir hayatta yaatabileceim kuruntusuna kapldm. Bu sze dkemeyeceim, ayrca kimsenin tahmin edemeyecei kadar heyecan verirdi.95 diyen Selim lerinin dikkati ak krgn kadn tanma arzusuna ynelmitir. Btn eserlerinde krgnlklar, yalnzlklar ve ayrntlara dikkat yer alr. Yazarn son romanlar Gemi, Bir Daha Geri Gelmeyecek Zamanlar: Drt, Solmaz Hanm, Kimsesiz Okurlar in (2000), Bu Yaz Ayrln lk Yaz Olacak (2001)tr. 1950 Doumlular Hemen her eseri byk yanklar uyandran Ahmet Altan (d. 1950); Fransada yaayan ve eserlerinin bir ksmn nce Franszca yazan stanbul tutkunu Nedim Grsel (d. 1951); Mahir zta (d. 1951); Feride iekolu (d. 1951); kadnn kaderini ileyen ve ocuklar iin eserler yazan Aye Kilimci (d. 1954); Krfez st Yldz Gezer (1986) adl hikye kitabndan sonraki romanlarnda hatralarndaki kimliklerini devam ettirmek isteyenlerin uradklar hayal krklklarn ileyen, Kore Sava kahramanlaryla roman dnyasn genileten Ahmet Yurdakul (d. 1954); iir, hikye, roman ve tiyatroda ok velut olan Murathan Mungan (d. 1955); geni bir corafyada dolaan ve genleri hedef alan kitaplaryla Buket Uzuner (d. 1955); Kadrgada Son Horon (1987)la Semra zdamar (d. 1956); ilk roman Sevgili Arsz lm (1983)de ocuun kopuk kopuk izlenimlerini onun gzleriyle grerek anlatan ve unsurlarn btnlemesini okuyucuya brakan fakat kazand yeri sonraki kitaplarnda koruyamayan Latife Tekin (d. 1957); zentili ve ssl bir dil kullanan Nazan Bekirolu (d. 1957); yazarlk servenini anlatan hikye ve romanlaryla dikkati eken Mario Levi (d. 1957); smail (1999), Son Yenieriler, (2000) gibi tarih romanlaryla Reha amurolu (1958). 1950 doumlular arasnda Orhan Pamuk (d. 1952) ilk eseri Cevdet Bey ve Oullar (1982)ndan itibaren byk bir hret kazanan ve her eseri yurt iinde ve dnda ok tartlan bir sanatdr. Sessiz Ev (1983), Beyaz Kale (1985), Kara Kitap (1990), Yeni Hayat (1994) ve Benim Adm Krmz (1998) adl eserlerindeki yabanc okur iin yazlmlk amac ne olursa olsun, Orhan Pamuk son yllarda eseri etrafnda geni bir okuyucu kitlesini toplayan, eserinden eser olarak sz ettiren kltrl, yazmasn bilen bir romancdr 1960 Doumlular 1960 doumlulardan dikkati eken bir yazar hsan Oktay Anar (d. 1960)dr, ilk eseri kark bir ryay andran Puslu Ktalar Atlas (1995)dr. Kitab-l Hiyel (1966) ve Efrsiybn Hikyeleri (1998) teki kitaplardr.

230

Sadk Yalszuanlar (d. 1962); Krat Baar (d. 1963) adlar duyulmutur. Polisiye roman yazarl yeni bir canllk kazanmtr. Deneme Fikirden fanteziye kadar geni bir konu alan olan deneme tr sreli yaymlar sayesinde ok gelien bir trdr. Edebiyatlarmzn byk bir ksm bu alanda kalemlerini denemilerdir. Aralarndan Ata gibi bu trn byk ustas kmtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda hemen hemen btn yazarlarmzn denemelerini gryoruz: Ahmet Rasim (1864-1932), Ruen Eref naydn (1892-1959), Reat Nuri Gntekin (1889-1956), smail Habib Sevk (1892-1954), Malik Aksel (1901-1987), Hasan Ali Ycel (1897-1961). Ahmet Haim (1887-1933) deneme trnn en mehur adlarndandr. Haim, iirinde o kadar uzaklamaya alt gnlk meseleleri nesrinde dile getirmitir. Zengin kltr, parlak zeks ile o, fkralarnda fanteziyi arar. Gurabahne-i Laklakan (1928), Bize Gre (1928) ve Frankfurt Seyahatnmesi (1933)nde toplamtr. Hemen her denemesinde ztlklarn birlemesinden akan imekler nda okuyucu her aleldenin hrkuldeye dntn grr. O her eyi, hayalinin havuzunda seyreder ve seyrettirir. Nurullah Ata (1898-1957) kendisini gnde yirmi drt saat edebiyat olan diye niteleyen bir denemeci ve tenkitidir. Yahya Kemali ve rencilerini tanm (1922) ve ilk eserlerini Derghta yaymlamtr. Franszca, edebiyat ve sanat tarihi retmenlii yapm olan Atan ok baarl bir retmenlik hayat olduu, rencilerinin onun hakknda yazdklar hatralardan anlalmaktadr. Trk Dil Kurumunda Ynetim Kurulu yesi olarak alan ve Trk Dili dergisini yneten (1951-1957) Atan bu dergide Dergiler Arasnda balyla yazd denemeleri kitap hlinde yaynlanmtr (1980). Atan denemeleri kadar nemli bir baka alma alan evirilerdir, pek ok dnya yazarndan seme eserleri Trkeye kazandrmtr. Ata dil konusundaki tutumu ve deerlendirmelerinde kendi zevkini hkim klan izlenimci tavr dolaysyla hem ok beenilmi hem de ok yerilmitir. Divan, halk ve Avrupa edebiyatn iyi bilmesi, onun hkmlerinde salam bir zemin oluturmutur. Eskiyi iyi bilmesi, yeniyi srekli takip etmesi ve beendiklerini aka sylemekten ekinmemesi ona -ister yazdklarn beensinler, ister beenmesinler- geni bir okuyucu kitlesi kazandrmtr. Bir yazarn ilk denemeleri hakkndaki grlerini bile yazmaktan ekinmemi ve bylece gen yazarlar tevik etmi, uyarmtr. Ata hakkndaki yazlar gzden geirildii zaman onun deerlendirilmesinde tek bir tavrnn esas alnd grlr. Elbette dil konusundaki tutumu ok yank uyandrm, dil devriminin ncs saylmtr. Bu konuda benzer bir tavr benimsemi ve uygulam olan mer Seyfettini pek anmamas yadrgatc grlebilirse de Ata, daha nceleri dil sadelemesi konusunu anlamadn syler. Bunun bir sebebi Atan yazdklarnda tarih geliimi dikkate almamasdr. Onun zengin kltr birikimiyle btn dnya edebiyatn, divan ve halk geleneklerimizi bir arada anmas, insanln ortak davranlarnn,

231

deerlerinin edebiyata yansmasn ortaya karr. Ata hayranlar onun hemen daima ikyet ettii bir tavr benimsemi ve toptan ve kesin hkmlere ynelmilerdir. Ahmet Hamdi Tanpnar (1901-1962) Be ehir (1946)de tarih, toprak ve kltr iinde oluup bugne ulaan insan, gnlk yaay, gemie bak ve gelecee uzanyla, baz ehirlerin ekseninde anlatr. Bu ehirler Anadolunun yurt edinilmesindeki safhalar da belirleyen tarihin her an kendisini hissettirdii Ankara, Erzurum, Konya, Bursa, stanbuldur. Yazar eserinde bu ehirleri kltrmzn aynalar hline getirir. Tanpnarn teki denemeleri Yaadm Gibi (1970)dedir. Abdlhak inasi Hisar gemi zaman hatralarn, eya tasvirleriyle tespit eder. Suut Kemal Yetkin (1903-1980) denemelerinde zellikle edebiyat konularn ilemitir. Yeni Sabah gazetesindeki fkralar henz kitaplamam olan Sabri Esat Siyavugil (1907-1968) hakk bilinmemi deneme yazarlarmzdandr. O bu denemeleriyle kltr hayatmz, zaman zaman biraz alayc bir dille yanstmtr. Ahmet Muhip Dranas, Sabahattin Eyubolu (1908-1973) da deneme yazmtr. Haldun Taner (1915-1986)in Devekuuna Mektuplar abesin ironisini yakalar. Salh Birsel (1919-1999), gerek iirlerinde gerek denemelerinde ok zel, kendisinden baka hi kimseye benzemeyen bir sanatdr. ok renkli ve canl, geni bir kltrden szlm olan nesri, her an yeni ve tazedir. Kendisini yazlarnda sakladn syleyen, ironinin her trn ve tonunu baaryla kullanan yazar, nice basmakalptan yararland halde asla basmakalp izlenimi uyandrmaz. Ancak kelimeleri, deyimleri srekli olarak yenilemesinin bir noktadan sonra okuyucuyu yorduu da unutulmamaldr. Fikir yazlar ve edebiyat tarihi almalaryla tannan Mehmet Kaplan (1915-1986) Alainin yazarak dnmek metodunu benimsemitir. Bu tr yazlarnda fikir ile duyguyu da birletirir. Fethi Naci (Kalpakolu) (d. 1927) kendisini btnyle edebiyat incelemelerine veren Toplumcu sanatn teorisini kurmaya savaan, bilimsel yntemle alan gnmz eletirmeci ve denemecilerindendir. Gnlk eklinde dergilerde yazd deneme/eletirilerinde edebiyat gn gnne takip ederek, semelerini ve yorumlarn/izlenimlerini okuyucularna aktaran Fethi Naci Nurullah Ata andrmaktadr. Deneme trnn teki adlar unlardr: Vedat Gnyol (d. 1912), Oktay Rifat (1914-1988), Orhan Burian (1915-1953), Melih Cevdet Anday (d. 1915); Bedri Rahmi Eyubolu; Vedat Trkali (d. 1919); Oktay Akbal (d. 1923), Attil lhan (d. 1925), Nermi Uygur (d. 1925); Memet Fuat (d. 1926), Asm Bezirci (1927-1993), Bilge Karasu (1930-1995), Orhan Okay (d. 1931), Turan Oflazolu (1932), Orhan Duru (d. 1933), Ahmet Oktay (d. 1933), Onat Kutlar (1936-1995), Ouz Demiralp, Ahmet Turan Alkan, Mustafa Kutlu (d. 1947), Selim leri (d. 1949). Gnmzde edebiyat dergilerinde ve gazetelerde pek ok deneme yazlmaktadr.

232

*** Roman ve hikye bata olmak zere edebiyatmzdaki zellikler u maddelerde toplanabilir: 1. Balangta stanbul d ve Ankara ile sava blgeleri; burada yaayan kyller ve onlarla karlaan stanbullu grevliler ve aydnlar ilenir. Mill Mcadele ve inklplarn anlatlmas. stanbuldan Anadoluya bak daha sonra ele alnr. 2. Eskiye ve stanbula kar, yeni deerlerin ve Ankarann yceltilmesi. Son yllarda bu bak tarznda deime olmu ve yazarlar gzlerini yine stanbula evirmilerdir. 3. Zaferle sonulanan mcadele ve vatann kurtulmas, yeni zaferlerin kazanlaca umudunu verir. Bundan doan iyimserlikle tabiat, yoksulluk ve cehaletle mcadele hedeflenir. Yine de romanmzda ktmser bir ekilde fakirlik tablolar yer alr. hmal edilen, unutulan ky. deolojik bak alaryla romanlar ve hikyeler yazlmtr. Bunlar Anadoludan byk ehirlere, zellikle stanbula gn ortaya kard gecekondu blgelerinin anlatlmas ve ii romanlar takip etmitir. 4. Maziyle hesaplama bugne kadar srmekle beraber, 1930dan sonra mazi ile barlm, hatralarn gzellii dile getirilmeye, Osmanlya kar daha msamahal baklmaya balanmtr. 5. Ak romanlar, sava sonrasnn getirdii ahlk kntsn zellikle stanbul meknnda ilemitir. Son yllarda cinselliin her tr bol miktarda ilenmektedir. 6. Psikolojik eserler ve sradan insanlarn hikyeleri bugn de devam etmektedir. 7. Kadn balangtan itibaren yazarlarn konusu olmakla birlikte, kadn yazarlarn saysnn artmasyla konu, eitli cephelerden ilenmitir. 1970 sonras kadn konusu artk sadece aile ve alma hayatnda deil, cinsellik asndan da ele alnmaktadr. 8. Medeniyet deitirme konusu bir aydn roman oluturmaktadr. Aydn halk fark, memur romanlar diyebileceimiz eserlerde Anadolu gereine yeni bir gzle baklmasna yol amtr. Aydna bak farkllamaktadr. 9. II. Dnya Savann izleri ve izlenimleri, genlik zerindeki etkisi ve Trkiye dndaki baz olaylarn ilenmesini demokratikleme sreci takip eder. Siyas partilerin kurulmas, ihtilller, romanlarn konusu olurken, siyas grlere gre romanlar yazlmaktadr. htill ve asker mdaheleler (27 Mays, 12 Mart, 12 Eyll) zellikle son yirmi yln hikye ve romanlarnda oktur. Yazarlarn byk bir ksm konularn kendi tecrbelerinden almaktadrlar. Son yllarda romanc olmayanlar da bu tr eserler yazmaktadr. 10. Tarih romanlar balangtaki ilevlerinin dna kmtr. Gnmzde bu tr eserlerin grd ilginin sonucu olarak hi bir salam tarih bilgisine dayanmayan eserler tarih gerekleri olarak sunulmaktadr. Tarih romanlarda yeni bak alar domutur.

233

11. Sosyal deimeler ve propaganda nitelikli romanlar kyl, i-iveren ilikileri ile devam etmi Almanyadaki iilerin maceralar ayr bir kme oluturacak kadar artmtr. 1960 sonras Almanyadaki Trklerin maceralarn ileyen eserler, paralanm aileler, geleneksel gurbet temi ehirleme, sanayileme ve yabanc lkelerde ekmeini arama abasnn getirdii bin bir sknt ile yorulur. zellikle arkada kalan kadnlar ve ocuklarn hikyeleri yazarlara yeni bir alan oluturur. Almanyadan sonra baka lkelere gidenler de ele alnr. Almanca renen, Alman okullarnda okuyan ikinci ve nc nesiller yazdklar eserlerle hem Alman hem de Trk edebiyatnda kendilerine yer edinmektedirler. 12. Gnmzde slm ierikli roman tr diye bir nitelendirme mevcut.96 Bu kme iinde balang Hekimolu smaildir (asl ad: mer Oku, d. 1932). Minyeli Abdullah (40 b.1989) Maznun (1970, 14.b. 1988) adl romanlarnn dnda slm konular ileyen denemeleri de bulunmaktadr. Son yllarda says artan din amal yaynlar ve bu tr eserleri basan yaynevleri oalmtr. Bu eserler edebiyattan ziyade sosyolojik bir nem tamaktadr.97 13. Yazarlarmz eitim ve kltr dzeyleri bakmndan farkllk gstermektedirler. Balangta Halide Edibin dndaki stanbullu yazarlar, genellikle Fransz edebiyatyla yetimilerdir. Bu yazarlar realist, naturalist ve romantik yazarlarn etkisindedir. Yakup Kadri, Peyami Safa, Abdlhak inasi ve Ahmet Hamdi Tanpnarda Dostoyevskinin yan sra Proust, Joyce ve Huxleyden gelen bilinalt roman akm etkilidir. 1935 sonras doanlarn yabanc dilleri iyi renmeleri ve dnyaya alabilmeleri, btn akmlarn sca scana lkemizde de uygulanmasna yol amtr. nceki etkiler Wolf, Kafka ve D. H. Lawrenceye, Umberto Eco da eklenmitir. Balangtan itibaren sz konusu edilen temalarn hepsini bir arada, gnlk hayatn karmakln verme amacyla Postmodern yntemle anlatma son yllarda yaygnlamtr. 14. Her dnemde belirli isimler etrafnda kyamet kopmutur. Bunlarn byk bir ksm edebiyatla dorudan doruya ilgisi olmayan sebeplerle kamuouyunda duyulmutur. Baz isimler ise srekli olarak gndemde yine benzer sebeplerle canl tutulabilmitir. 15. Deerlendirmeler edebiyat d yaplm, yazarlarmz toplumun blnmesine yol aacak taraflar oluturmulardr. Sa, sol, dinci, Trk ayrmlar, yazarlarla ilgili shhatli deerlendirmeleri engelledii gibi baz durumlarda onlarn yok saylmalarna yol amtr. Bu gibi kmelendirmeler ancak edebiyat deeri olmayanlar iin yaplabilir. 16. Tiyatromuzda yerli yazarlarn says artmtr. Yarna kalacak nemli drama yazarlarmz vardr. 17. Tenkit de ise edebiyat tarihi asndan incelemeler ile ada yeni deerlendirme yntemleri ayr yollarda ilerlemektedir.

234

Tenkit alannda sregiden inanlmaz taassup, baz konular etrafnda tabular ryor. O kadar sk tekrarlanan zgr dnce szde kalyor. 18. Cumhuriyetin ilk dnem yazarlarnn byk bir ksmnn eserleri bugn okunmaz olmutur. Bunda dilimizin hzl deimesinin etkisi olduu gibi, kltr eserlerini tanmak ve tatmak iin nce dile sahip olma gereinin ocuklara ve genlere telkin edilmemesi ve retilmemesi de etkilidir. Byk bir ksm yazara, sanata ve okuyucuya kar hi bir saygs olmad anlalan sadeletirmelerle okuyucuya sunulan eserler veya zetleri, gen okuyucular da hakl olarak uzaklatrmaktadr. Bunun dorudan doruya bir eitim konusu olduu aktr. Zira hi bir edebiyat eseri dil malzemesine sahip olmadan tadlamaz. Ancak son yllarda bu yozlamaya kar kan yaynevlerinin, eserlerin asllarn yaymlama abalarn saygyla anmak gerekir. 19. Edebiyatn gelimesinde yaymcln ve dergiciliin de etkisi oktur. Trkiyede farkl nitelikte yaymclar vardr. Okuyucunun kk yalarda hazrlanmas ihtiyacnn ortaya kard ocuk edebiyat da biraz ba bo olmakla birlikte yaylmaktadr. Roman ve hikyemizin yaplan aklamalardan da anlalaca gibi ok geni bir yelpazeye dald grlmektedir. Bu geni yelpazede her trl arlk yer ald gibi, reticilik vasf da gl bir ekilde devam etmektedir. Bunlarn byk bir ksmnn yarna kalmayacak, edeb deerden yoksun olduklarn sylemek mmkndr. Ancak bunlarn sosyolojik ve psikolojik adan tadklar nemi de grmezlikten gelmek doru deildir. 1 2 Yahya Kemal Beyatl, Edebiyata Dair, 1971, s. 11-16. k gelenei gnmzde yaatlmaya allmaktadr. klk Gelenei ve Gnmz Halk

irleri Gldeste, hzl. Feyzi Halc, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Kltr Kurumu Yaynlar, Ankara 1992. 3 Tepe, Eil Dalar, 1966, s. 294-299. lk neri Dergh, 15 Nisan 1921.

4 1987.

Ahmet Haim, Btn iirleri, hzl. nci Enginn-Zeynep Kerman, Dergh Yaynlar, stanbul

Ahmet Haim, Btn Eserleri 2-4, hzl. nci Enginn, Zeynep Kerman, Dergh Yaynlar, 1991. 5 6 Milliyet, 2517, 12 ubat 1933. Arif Ylmaz, Niyazi Yldrm Genosmanolu Hayat ve iir Sanat, AKDTYK, Atatrk

Kltr Merkezi Yay. 2000.

235

7 8 9 10 11 12 13

Karanfil ve Pranga Ahmet Arifin iiri zerine Eletirel Bir alma, Metis Eletiri, 1990. Asm Bezirci, kinci Yeni Olay, 1974. kinci Yeni Antolojisi, Kasm 1969, s. 41. Pazar Postas, 29, Haziran 1958. Pazar Postas, 24 ubat 1957. kinci Eski kmaz, Dnem, Mart 1964. air iirlerinin tamamn Gn Domadan (Dirili Yaynlar, 2000) ad altnda toplamtr.

Sezai Karako hakkndaki deerlendirmeleri de iine alan ok geni bir inceleme iin bk. Turan Karata, Dounun Yedinci Olu Sezai Karako, Kakns Yaynlar, 1998. 14 15 Ahmet Oktay, iirimizde Yeni Aray, Milliyet, 19 Ocak 1988. Vasfi Rza Zobu, O Gnden Bugne, Milliyet Yaynlar 1977, Vasfi Rza Zobu, Uzun

Hikayenin Sonu, 1990, Glriz Sruri, Kldan nce Kltan Keskince, Milliyet Yaynlar, 1978, Haldun Dormen, Src- Lisan Ettikse, Geliim yaynlar 1977, Muhsin Erturul, Benden Sonra Tufan Olmasn!, Dr. Nejat Eczacba Vakf Yaynlar, 1989. Macide Tanr, Ali Poyrazolu, Nedret Gven de hatralarn yaymlamlardr. 16 Aziz Nesin (1915-1995)in tiyatro oyunlar hikyeleriyle benzer zellikleri tar. Aziz

Nesinin yer yer kaba bir mizahta kalan eserleri unlardr: iu (1970), Hakkm Ver Hakk (1970), Hadi ldrsene Canikom (1970), Tut Elimden Rovni (1970), Yaar, Ne Yaar Ne Yaamaz (1972), Ah Biz Eekler (Sermet aanla birlikte). Halk temsndan yararlanan Aziz Nesin Milliyet gazetesinin dzenledii Karagz Oyunlar yarmasnda Karagz Oyunu (Karagzn Kaptanl, Karagzn Berberlii, Karagzn Antrenrl) adl oyunlaryla Karacan Armaann kazanmtr. Romandan oyunlatrlan Yaar Ne Yaamaz Sabahattin Alinin Kafa Kd adl hikyesine dayanmaktadr. 17 teki oyunlar: Topuzlu, Uzak Dnyalar, (1972), Yabanclar (1975, Kim Hakl (1977),

Yldrm Beyazt, Oyuncaklarn Dans, Cennet ve Kii, Kekapmaca (1982), Kklerdeki Kurtlar) 1983, D Ykl Bulutlar (1997), Kanl Kuku (1999), Tanrlarn Oyuncaklar (1999). 18 Pusuda (1961), Karalarn Memetleri (1961), Sahildeki Kanepe (1961), Ormanda (1964),

Sultan Gelin (1965), Krlanglar (1966), Palabyk (1967), Gltepe Oyunlar (1968), Mangoma Maskeleri (1984).

236

19

Eser hakknda bilgi iin bk. S. Noah Cramer, Tarih Smerle Balar, ev. Muazzez lmiye

, Ankara 1990. 20 Bir dnemin bu mehur eserinin yazar olarak Reat Nuri Gntekin gsterilmitir. Orhan

Burian-Vedat Gnyol: Konumalar (1945-1950), Sabahattin Eyubolu-Vedat Gnyol: ada Trk Edebiyatnn Kycndan, Cem/Kltr, 1995, 31. 21 vermitir. 22 Musahipzade Cell Btn Oyunlar, hzl. Orhan Hanerliolu, Milliyet Yaynlar 1970, s. Metin And, Merutiyet Tiyatrosu, 1971, s. 272. Metin And yazarn eserlerinin tam listesini

139. Bu kitapta sadece zetler ve eserlerden baz paralar bulunmaktadr. Sevda ener, Musahipzade Cell ve Tiyatrosu, A. . Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, 1963. 23 Ayegl Yksel, Yapsalclk ve Bir Uygulama Melih Cevdet Anday Tiyatrosu stne,

Yazko Yaynlar 1981. 24 77-86. 25 Hlya Nutku, Orhan Asenann ili lemesi: ilide Av, l Kentin Nabz, Bir Bakana Cumhuriyet dneminde bu iirdeki anlay demokrasi asndan eletirenlerden biri de

Halide Edibdir. nci Enginn, Ziya Gkalp ve Halide Edib, Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar, 1991, s.

At, Toplu Oyunlar 1, ilide Av, Bir Bakana At, l Kentin Nabz, Boyut Tiyatro 8, Aralk 1992, s. 35-43; Ali Ekber Diriba, Deien Toplumsal Koullar Karsnda Aydnn Tutumu ve ki Model Oyun: Orhan Asena ilide Av, l Kentin Nabz, D. E. . Gzel Sanatlar Fak. Sahne ve Grnt Sanatlar Blm Tiyatro Anasanat Dal (Oyunculuk Lisans Tezi. Yard. Do. Dr. Hlya Nutkunun ynetiminde), zmir 1992. 26 Orhan Asena son yllarda Yunus Emre (1995), Hnkar Hac Bekta (1995) gibi mistik

edebiyat konularn ele almaktadr. Bu ksa eserler, onlar tarih ahsiyetleri ve eserleriyle tantma amacna ynelmitir. Yunus Emre hakkndaki oyunlarn en iyisi Recep Bilginerinkidir. 27 Kadnlar. 28 nci Enginn, Turan Oflazolunun Tarihe Bak, Trklk Aratrmalar Dergisi-Hakk Son yllarda Halide Edib Advar, Mill Mcadele ile ilgili oyunlarda farkl yorumlarla

ilenmektedir. Orhan Asena, 16 Mart 1920, (1974), Bilge Erenus, Halide (1985); Kuv-y Millye

Dursun Yldz Armaan, 1995, s. 211-219. 29 30 Yazarn tiyatro grleri iin bk. Mutlak Avclar, Ankara, TDK Yaynlar, 2001. Halit Ziya kendi eserlerini sadeletirmitir ancak onun ustaln gnmzde kt bir

ekilde dili deitirilen eserlerinden tadlamaz. Uaklgil iin bk. Zeynep Kerman, Halid Ziya

237

Uaklgilin Romanlarnda Batl Yaay Tarz ile lgili Unsurlar, Atatrk Kltr Merkezi yaym, Ankara 1995. mer Faruk Huyugzel, Halit Ziya Uaklgil, MEB 1995; Zeynep Kerman-. Faruk Huyugzel, Halit Ziya Bibliyografyas, Trk Dili 529, Ocak 1996, s. 164-248. 31 mer Seyfettin ancak son yllarda aslna uygun bir klliyat olarak baslmtr. mer

Seyfettin, Btn Eserleri, hzl. Hlya Argunah, Dergh Yaynevi, 1999-2000. 32 lk romanndan itibaren (1896) Hseyin Rahmi Grpnar gr bir pnardan fkrarak

yazm, Cumhuriyet dneminde de romanlarna -yap ve ieriini deitirmeden- devam etmitir. 33 Ziya Gkalp, Roman, Atatrk Devri Fikir Hayat II, s. 108. Yaznn ilk yaym: Cumhuriyet,

142, 28 Eyll 1924. 34 Yahya Kemal, Tepe Dergh, I/1, 15 Nisan 1921; Atatrk Devri Fikir Hayat II, 1992, s.

541-542. Ahmet Hamdi Tanpnar, Yahya Kemalin bu makalesiyle yeni bir edebiyatn programn verdiini syler (Yahya Kemal, Dergh Yaynlar, 3 b. 1995, s. 44). 35 Mor Salkml Ev (1963) adl hatralar Suriyeden dnyle kesilir. Halide Edibin

Mtareke gnlerinde, zmirin igali sonrasn ve Anadoludaki gnlerini zmire girene kadar anlatt eseri Trkn Atele mtihan (1962) adn tar. Advar, hatralarn nce ngilizce yazmtr: Memoirs (Mor Salkml Ev adyla 1963) (1926) ve The Turkish Ordeal (Trkn Atele mtihan adyla 1962), (1928, 1981) adl hatralar ile Amerikada verdii konferanslar (Turkey Faces West, 1930, 1988), Hindistanda verdii konferanslar (Conflict of East and West in Turkey, 1935) Trkiye ile ilgilenenlerin bavurduu birinci derecedeki eserlerdendir. Halide Edib ayrca Trkiyede ark, Garp ve Amerikan Tesirleri (1955) adl eserinde yabanc lkelerde verdii konferanslarna dayanmtr. 36 Halide Edib Turkey Faces West adl eserinde Avrupalnn ift ltlerinden sz ettii gibi,

sylediklerini Avrupa belgelerine dayandrr. bk. nci Enginn, Halide Edib Advarn Eserlerinde Dou ve Bat Meselesi. M.E.B. 1995, s. 471-506. 37 Bu tarihlerde Halide Edibin istihbarat grevlerinde de yer ald elimize ulaan baz

mektuplardan anlalmaktadr. Dr. Heath W. Lowry, Halide Edib in Ankara: April 2, 1920-August 16, 1921, Uluslararas Atatrk Kongresi, Al Konumalar, Bildiriler 21-23 Eyll 1989, Atatrk Aratrmalar Merkezi Yaynlar, 1994, s. 691-710. Murat Bardak, Halide Edibin Cavit Beye yazd mektuplardan drdnn kliesini Halide Edibin resimleriyle ve mektuplar ksmen ksaltarak ve sadeletirerek yaynlamtr. Halide Onbann Gizli Mektuplar Hrriyet gazetesinin ilvesi olan Yeni Super Show, 15 Austos 1993, s. 6-8. . Enginn, Aratrmalar ve Belgeler, s. 493-511. 38 Bu konuda bir yorum da smet nnye aittir. Trkn Atele mtihan, an Yaynlar 1962,

s. 251. Yakup Kadri de Halide Edib Hanmefendiye balkl makalesinde Elverir ki Halide Hanm, Handan ibda ettikten sonra ebbenle alkadar olacak kadar ruh ve hassasiyet mlyemetine mlik bulunalm ve atlak tabanl bir kyl kadnndan en mefkrev bir mptel enmuzeci karmasn

238

bilecek kadar maharet ve cesaret sahibi olalm der. kdam, 9011, 17 Nisan 1922. Mill Mcadele dneminde Anadoluda kylerde, sava alannda Yunanllarn vahice ve sistemli olarak yok ettikleri yerlerde dolaan ve Tedkik-i Mezalim Komisyonu raporlarn hazrlayan Halide Edib, izlenimlerini bu eserlerine aktarm ve byk bir ilgi uyandrmtr. Ateten Gmlekin 1923te filmi ekilir, 1924te ngilizceye bizzat yazar tarafndan evrilir (nci Enginn, Ateten Gmlek Romannn ngilizce evirileri, Mukayeseli Edebiyat, Dergh Yaynlar 1992, 59-6 ). 39 Mfide Ferit Tekin Almancaya Otto Spies tarafnan evrilen, -ne yazk ki Trkesi elimize

ancak Almancadan Pnar Besenin yapt baslmam evirisiyle ulaan- Affolunmayan Gnah (1933) adl romannda da benzer bir hikye anlatlmak istenmitir. Cemil Demirciolu, Mfide Ferit Tek ve Romanlarndaki Milliyetilik, Yksek Lisans tezi, Boazii niversitesi 1998, s. 61. 40 Anadoluda Bahar-Tazelenen Hayat; Kubbede Kalan Ho Sada, Atlas Kitabevi 1974, s.

241-245; Otuz Yl Sonra, nci Enginn, Halide Edib Advar, Kltr Bakanl, 1989, s. 231-233. 41 Sinekli Bakkal Halide Edib nce ngilizce olarak yazmtr (The Clown and His Daughter).

Eser genelde ok beenilmi ve hakknda birok deerlendirme yazlmtr. Bu yazlarn listesi iin bk. nci Enginn, Halide Edib Advarn Eserlerinde Dou ve Bat Meselesi, s. 579. 42 Kitaplarna girmemi olan hikye ve denemeleri derlenmitir: Kubbede Kalan Ho Sada

(1974). Nasrettin Hoca ve Shakespeare (Gazeteci Shake) hviyetleriyle madde ve ruhun karlatrld oyunu Maske ve Ruh (1936)tur. 43 Halide Edib Advarn geni biyografisi ve btn eserlerinin incelenmesi iin bk. nci

Enginn, Halide Edib Advarn Eserlerinde Dou ve Bat Meselesi, M.E.B. 1995 (Eserin ilk basks 1978). Ksa bir tantma ve eserlerinden semeler iin nci Enginn, Halide Edib Advar, Kltr Bakanl Yaynlar, 2. b. 1989. 44 Yakup Kadriyi edebiyat tarihi erevesinde anlatan en nemli inceleme Hasan li Ycele

aittir: Edebiyat Tarihinden, 1957: Niyazi Ak, Yakup Kadri Karaosmanolu nsan-Eser-Fikir-slp, stanbul 1960; erif Akta, Yakup Kadri Karaosmanolu, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1987. Doumunun 100. Ylnda Yakup Kadri Karaosmanolu, Marmara niversitesi Yaynlar, Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar 1989 (Bu eserde Yakup Kadri hakknda incelemeler bulunmaktadr). 45 46 Kiralk Konak, 6. b. 1974, s. 155. Ergenekon destannn yorumlanmasyla ilgili birok yaz vardr. Bir rnek olarak bk.

evket Sreyya, Ergenekon, Kadro, 13, kinci Knun 1933, 9. s. 5-9. 47 Memduh evket Esendaln ne yazk ki Meslek gazetesinde tefrika edilirken yarm kalm

olan Miras adl romannda da grlr.

239

48

Berna Moran, Alafranga Zppeden Alafranga Haine, Trk Romanna Eletirel Bir Bak,

letiim Yaynlar 1983; Fethi Naci, 100 Soruda Trkiyede Roman ve Toplumsal Deime, Gerek Yaynevi, 1981, s. 54. 49 50 Atatrk, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981, s. 8. alkuu ile ilgili deerlendirmeler ve eserin kaynaklar hakknda bk. Birol Emil, Reat Nuri

Gntekinin Romanlarnda ahslar Dnyas, c. 1, .. Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1984; Birol Emil, Reat Nuri Gntekin, s. 2, Kltr Bakanl Yaynlar, 1989; Olcay nertoy, Reat Nuri Gntekin (1983), Ahmet Oktay, Cumhuriyet Dnemi Edebiyat, s. 709 v. d.; Fethi Naci, Reat Nurinin Romancl, Olak Yaynlar, 1995. 51 Zolann Hakikat ile karlatrlm olan Yeil Gecedeki bu benzerlikten Reat Nuri de

sz eder ve romann bir polemik roman olarak niteler (M. Baydar: Edebiyatlarmz Ne Diyorlar, 1960, s. 89-90). 52 53 erif Akta, Refik Halit Karay, Kltr ve Turizm Bakanl Yay. 1986. Ahmet Oktay bu noktaya dikkat ekerken Refik Halitin temiz dil dedii anlayn Yahya

Kemalin beyaz lisanna benzerliini belirtir (Cumhuriyet Dnemi Edebiyat 1923-1950, Kltr Bakanl Yay. 1990, s. 967. Beyaz lisan ifadesinin Yahya Kemalden nce stanbul Trkesi, konuulan Trke, tabi lisan ibareleriyle birlikte mer Seyfettin tarafndan kullanldn hatrlamak yerinde olur (nci Enginn, mer Seyfettinin Dil Konusundaki Grleri, mer Seyfettin, Yahya Kemal ve Yakup Kadrinin Dil ve Edebiyat Grleri, Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar, 2 b. 1991, s. 285-306.). 54 1990. Peyami Safay romanc olarak ve tarafszca deerlendirebilen son dnemin aratrclar iinde Ahmet Oktayn adn anmak gerekir. Ahmet Oktay, Cumhuriyet Dnemi Edebiyat, s 1233-34. 55 Abdlhak inasi Hisar iin bk. Sermet Sami Uysal, Abdlhak inasi Hisar, 1961; Yakup Mehmet Tekin geni olarak Peyami Safay incelemitir: Roman Sanat ve Romann

Unsurlar, Konya 1989; Peyami Safann Roman Sanat ve Romanlar zerinde Bir Aratrma, Konya

Kadri Karaosmanolu: Genlik ve Edebiyat Hatralar, Bilgi Yaynevi 1969; Abdullah Uman, Abdlhak inasi Hisar ve Eserleri zerine, Fahim Bey ve Biz, tken Yaynevi 1978, N. Grbilek, Paralanm Zamann Aknda, Defter, 1, Ekim-Kasm 1987.; S. Ouzertem, Modern Edebiyat ve A. . Hisar, Defter, 18, Ocak-Haziran 1992. Necmettin Trinay, Abdlhak inasi Hisar, M.E.B. 1993, Ahmet Oktay, Cumhuriyet Dnemi Edebiyat. 56 Yazarn teki kitaplar: Ak mi Her Ne Var lemde (1955), Yahya Kemale Veda (1959),

Ahmet Haim, iiri ve Hayat (1963).

240

57 Gndz,

Sema Uurcan, Aka Gndz, Trk Dili, 427, Temmuz 1987, s. 33-44; Abide Doan, Aka Kltr Bakanl Yaynlar, 1989. Aka Gndz Cumhuriyetin istedii inklplar

gerekletirecek genleri (doktor/aratrc, retmen, i kadn/i adam) okul oyunlarnda ilemitir. 58 Mahmut Yesari hakknda geni bir inceleme iin bk. evket Toker, Mahmut Yesarinin

Romanlar, E.. Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir 1996. 59 nder Ggn, Hseyin Rahmi Grpnar, Kltr Bakanl Yaynlar, 1990 (Yazar

hakkndaki ayrntl bibliyografya bu eserde bulunmaktadr.); nder Ggn, Hseyin Rahmi Grpnarn Romanlar ve Romanlarndaki ahslar Kadrosu, 1987; Abdullah Tanrkulu, Hseyin Rahmi Grpnar, stanbul 1974; Refik Ahmet Sevengil, Hseyin Rahmi Grpnar, 1944; Mehmet Kaplan; Hseyin Rahmi Grpnarn Romanlarnda Asl Tipler, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar 1, 1976, s. 459-475. evket Toker, Hseyin Rahmi Grpnarn Romanlarnda Alafranga Tipler, Ege . Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir 1990. 60 61 Alev Snar, Hikye ve Romanmzda ocuk (1872-1950), Alfa Yaynlar, 1997. Hseyin Rahmi, Hakimlere, Karilerime, Efkr- Umumiyeye, Son Telgraf, 99, 23 Eyll

1340/1924 (nakleden . Ggn, s. 54). Muzaffer Gkman; Hseyin Rahmi Grpnar, Aklamal Bibliyografya, Devlet Kitaplar, 1966. 62 63 Trkn Atele mtihan, an Yaynlar 1962, s. 392. Ramazan Kaplan, Cumhuriyet Dnemi Trk Romannda Ky, Kltr ve Turizm Bakanl

Yaynlar, Ankara 1988 (Eserin sonunda incelenen metinleri gsteren zengin bir kaynaka bulunmaktadr). 64 65 Ahmet Oktaydan nakil, M. Reit: S. Ali ile Bir Konuma, Varlk, 65, 15 Mart 1936. Mustafa Kutlu, Sabahattin Ali, 1972; Asm Bezirci, Sabahattin Ali, Ama Yaynclk, 1987;

Ramazan Korkmaz, Sabahattin, Ali nsan ve Eser, Yap ve Kredi Bankas Yaynlar 1997. Fethi Naci, Modern Bir Tradgedya, On Trk Roman, 1971; 40 Ylda 40 Roman, Olak Yaynlar 1994, s. 100111. 66 Tezer Takran, Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Haklar, 1973; nci Enginn, Trk Kadn

Yazarlar, Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar, 2. b. Dergh Yaynevi 1991, s. 268-281. Mill Mcadelede Trk Kadn (Dr. Mjgn Cunbur, Cahide zdemir ile birlikte) Cumhuriyetin 50. Yldnm Yaynlar, Ankara 1983, Halide Edib, s. 62-79; Edebiyatmza Akisleriyle Mill Mcadelede Trk Kadn, s. 80-133. 67 s. 8. vd. Nazan Bekirolu, Edebiyatmzda Gzide Sabri maj, Dergh, 24-26, ubat-Nisan 1993,

241

68 69

Dnemin kadn yazarlar iin bk. Murat Uraz, Kadn air ve Muharrirlerimiz, 1941. Zehra Toskayn yeni harflerle yaynlad kitabn banda Suat Dervi hakknda bir

deerlendirmesi yer almaktadr (Olak Yaynlar 1996, s. 11-16). 70 stanbulda byk ailenin paralanmasn inceleyen bir alma iin bk. Nket Esen, Trk

Romannda Aile, 3. b. 1997. stanbulda sermayenin el deitirmesi ve Anadoludan gelen kylnn eski stanbul ailelerinin ilerine ve evlerine sahip kmalarn ve ince bir zevke ulam nice malzemeye kar hoyrat tutumlarn anlatan bir kitap, Ylmaz Karakoyunlunun Salkm Hanmn Taneleri (1989)dir. (Sedat Simavi roman yarmasn kazanm olmasna ramen, pek roman nitelii tamayan, ancak sosyoloji asndan nemli bir eserdir). 71 1968. 72 Alangu, 100 nl Trk Eseri, s. 1071 (Varlk, Haziran 1952den nakil). smail etilinin bir Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikye ve Roman 1919-1930, c. 1. 2. b. stanbul

incelemesi vardr: smail etili, Memduh evket Esendal, Kltr Bakanl Yaynlar, 1991. 73 Halikarnas Balks hakknda bk. lknur Hatice nal, Halikarnas Balks Cevat akir

Kabaaal Hayat-Kiilii-Eserleri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1997. 74 Olak Yaynlar yazarn eserlerini dilinde herhangi bir deiiklie gitmeden

yaynlamaktadrlar. M. Kayahan zgln evkefzdan Szdilrya Bir Gezinti (Yldz Olmak Kolay m?, 1996, s. 7-13) balkl incelemesi. 75 Tahir Alangu, Sait Faik in. Bir Biyografi ve Basnda km Yazlardan Semeler,

Yeditepe Yaynlar, 1956; Hilmi Yceba, Btn Cepheleriyle Sait Faik, 1964; Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikye ve Roman, 1930-1940, c. 2, stanbul 1965, s. 102-137; Mustafa Kutlu, Sait Faikin Hikye Dnyas, 1968; Fethi Naci: Bir Hikyeci: Sait Faik-Bir Romanc: Yaar Kemal, Gerek Yaynevi, 1990. Eserlerinin bibliyografyas iin bk. Sami N. zerdim, Sait Faik Abasyank Bibliyografyas, Btn Eserleri 15-16: Birtakm nsanlar. imdi Sevime Vakti, Varlk Yaynlar, Aralk 1965, s. 277-333. Bu bibliyografyadan sonra yaplan incelemeler iin bk. Ahmet Miskiolu Sait Faik Yaam, Kiilii, Sanat, Yaptlar Deerlendirmeler, iirler, 1979 (Geniletilmi 2. b. Altn Kitaplar 1991). 76 2/110-111. 77 78 Asm Bezirci, Rfat Ilgaz, 1988. Tanpnarn biyografisi ve eserlerinin listesi iin bk. . F. Akn, Ahmet Hamdi Tanpnar, Akam 1949 ankete cevap bk. Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikye ve Roman,

.. Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, XII, 1963. s. 1-32. Turan Alptekin, Bir Kltr Bir nsan-Ahmet Hamdi Tanpnar ve Edebiyatmza Baklar, Naklar Yaynevi, 1975.

242

79

Byk bir emek mahsul olan bu derlemeyi Dr. Gler Gven yapm ve karmakark

sayfalar okuyup dzenleyerek yeniden ina etmitir. Bu zahmetli almay nasl yaptn anlatan blm iin bk. Ahmet Hamdi Tanpnarn Son Roman, Journal of Turkish Studies-Trklk Bilgisi Aratrmalar 3, 1979, Center for Middle Eastern Studies of Harvard University Cambridge, s. 135143. Eser bu dergide ktktan sonra kitap olarak baslmtr. Aydaki Kadn, Adam Yaynlar, 1987. 80 81 Mahur Beste, 3. b. 1995, s. 175. Mehmet Kaplan, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar I, Trk Edebiyat zerinde

Makaleler, Dergh Yaynlar 1976; Fethi Naci, Edebiyat Yazlar, Gerek Yaynlar, s. 80; Trkiyede Roman ve Toplumsal Deime, Gerek Yaynevi 1981, s. 75. 82 Turan Alptekin, Bir Kltr Bir nsan-Ahmet Hamdi Tanpnar ve Edebiyatmza Baklar

(Naklar Yaynevi, 1975, s. 32-37. ) adl kitabnda Saatleri Ayarlama Enstitsnn sevimli kahraman Hayri rdal hakknda, yine romann kahramanlarndan Halit Ayarcnn azndan Doktor Ramize hitaben kaleme alnm bir mektubu yaymlamtr. Bu mektupla ilgili olarak Turan Alptekinin yazdklar bana biraz mphem gelmekte. Tanpnar birok denemeler yapan, eserini ok deitiren bir yazar. Onun iin bu mektubun kitabn bir baka versiyonuna ait olabileceini sanyorum. Bu mektupla ilgili olarak Berna Moran Tanpnarn bu mektubu iyi ki romanna koymadn syler. Zira o zaman romann yorumu bsbtn zorlaacakt. Trk Romanna Eletirel Bir Bak, letiim Yaynlar, 1983, s. 311-312. 83 Hikyeler, Dergh Yaynevi, 1983. Tanpnarn hikyeleri zerinde yaplm bir inceleme:

Sarah Moment Ati, Semantic Structuring in The Modern Turkish Short Story An Analysis of The Dreams of Abdullah Efendi and Other Short Stories by Ahmet Hamdi Tanpnar, Leiden E. J. Brill 1983. 84 Ahmet Hamdi Tanpnarn Mektuplar, hzl. Zeynep Kerman, 1974; Bedrettin Tuncele

Mektuplar, hzl. Alpay Kabacal, Yap Kredi Yaynlar, 1995; Tanpnardan Hasan-li Ycele Mektuplar, (hzl. Canan Ycel Eronat), Yap Kredi Yaynlar, 1996. 85 Hseyin Tuncer, Tark Bura, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar 1988; Sema Uurcan,

Kk Aada Zamann Kullanlmasna Dair Bir Deneme, Trk Dili, 521, Mays 1995, s. 544-564; Beir Ayvazolu, Tark Bura Gne Rengi Bir Yn Yaprak, 1995; Tark Buradan Notlar, (hzl. Hatice Bilen Bura) tken Yay. 1996; Sema Uurcan, Tark Burann Roman Kahramanlar zerinde Bir Tasnif Denemesi, Kubbeal Akademi, 1, Ocak 1996, s. 24-31. 86 87 Fethi Naci, Kk Aa, 40 Ylda 40 Roman, Olak Yaynlar, 1994, s. 183. Bilge Ercilasun, biin Ryas, Yeni Trk Edebiyat zerine ncelemeler, Aka

Yaynlar, 1997, s. 669-677.

243

88

Serbest Frka Karsnda ki Romanc: Kemal Tahir ve Tark Bura, Eletiri Gnl,

1986, s. 39. 89 Yazar hakknda bir inceleme iin bk. Songl Ta, Samim Kocagz Yazar-Eser-slp,

Kltr Bakanl, Ankara 1998. 90 Ramazan Kaplan, Cumhuriyet Dnemi Trk Romannda Ky, Kltr ve Turizm Bakanl

Yaynlar: 857, Ankara 1988; Fethi Naci, Trkiyede Roman ve Toplumsal Deime, Gerek Yaynevi, 1981, s. 268-269. 91 Sadk Tural: Tarih Roman ve Atszn Tarih Romanlar zerine Dnceler, Atsz

Armaan, tken Yaynevi 1976, s. XCIV-CXXX. 92 93 sa Kocakaplan, Cengiz Dacnn Drt Roman, MEB 1992. Yazara kar byk hayranlk besleyen Fethi Nacinin deerlendirmesi iin bk. Bir

Hikyeci: Sait Faik Bir Romanc: Yaar Kemal, Gerek Yaynevi 1990. Hayranlna ramen Fethi Naci Yer Demir Gk Bakrda kiinin mit yaratma abasn yanl bulur (Trkiyede Roman ve Toplumsal Deime, Gerek Yaynlar, 1981, s. 294. Ayrca Yusufcuk Yusufu son byk roman sayar. Yusufuk Yusuf tan sonra Yaar Kemalin romanclk izgisi artk srekli bir d gstermee balar der (s. 298). Yaar Kemal hakknda bir doktora tezi olarak hazrland anlalan bir inceleme yaymlanmtr: Ramazan iftliki, Yaar Kemal Yazar-Eser-slup, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1997. 94 Bu konuda Necati Cumalnn Makedonya 1900 (1976) ve Nedim Grselin Balkanlara

Dn (1995) adl eseri de bulunmaktadr. 95 96 97 Krk Deniz Kabuklar, s. 6. Trkiye Kltr ve Sanat Yll 1993, Trkiye Yazarlar Birlii Yaynlar, s. 332. Bilkent niversitesinde dzenlenen Trk Kadn Roman ve yk Yazarlar

Sempozyumunda, Dilek Dolta 9 Nisan 1999 tarihinde Politik slmc Kadn Yaznnde Kadn Kimlii konusunda nemli bir bildiri sunmutur. Ahmet Necdet: Modern Trk iiri, Broy Yaynlar, stanbul 1993. Akatl, Fsun: Fsun Akatlnn Bir Pencereden, Adam Yaynlar, stanbul 1982. Ak, Niyazi: ada Trk Tiyatrosuna Toplu Bak 1923-1967, Atatrk . Yay. 1968. Aknc, Gndz: Trk Romannda Kye Doru, Ankara 1961.

244

Akyz, Kenan: Bat Tesirinde Trk iiri Antolojisi (1860-1923), nklp Kitabevi 1986 (Cumhuriyet dneminin ilk yllarna ait metinler iin). Alangu, Tahir: 100 nl Trk Eseri, 2 c., Milliyet Yaynlar, stanbul 1974. Alangu, Tahir: Cumhuriyetten Sonra Hikye ve Roman, 3 c. (2. b.) stanbul 1968. And, Metin: Cumhuriyet Dnemi Trk Tiyatrosu, Bankas Yaynlar, Ankara 1983. And, Metin: Elli Yln Trk Tiyatrosu, Bankas Yaynlar, Ankara 1973. And, Metin: Trk Tiyatrosunun Evreleri, Turhan Kitabevi, Ankara 1983. Atsz, Yamur: Yeni Trk Edebiyatndan Semeler iir, Hikye, Deneme, Sander Yay., stanbul 1976. Ayta, Grsel: ada Trk Romanlar zerine ncelemeler, Gndoan, Ankara 1990. Bakrcolu, N. Ziya: Trk Roman, tken Yaynlar, stanbul 1983. Banarl, Nihat Sami: Resimli Trk Edebiyat Tarihi, M.E.B. Yaynlar 1997. Baydar, Mustafa: Edebiyatlarmz Ne Diyor?, Varlk Yaynlar, stanbul 1960. Bezirci, Asm: On air On iir, stanbul 1971. Bilgegil, Kaya: Yakn a Trk Kltr ve Edebiyat zerinde Aratrmalar, Erzurum 1980. Birinci, Necat: Edebiyat zerine ncelemeler, Kitabevi, stanbul 2000. Canberk, Eray, Metin Cell: ada Trk Edebiyatnda 199 airden 199 iir, Olak Yay., stanbul 1997. Cevdet Kudret: Trk Edebiyatnda Hikye ve Roman, c. II, III. Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat Sempozyumu 20-21-22 Kasm 1998, (Yayna hzl. Hseyin Ataba, Aydn imek, Devrim Dirlikyapan), Edebiyatlar Dernei Yaynlar, Ankara 1998.

Dil, ahinkaya: ada Trk iirinden rnekler, 1961. Drder, Baha: Roman Anlay, Remzi Kitabevi, stanbul 1971. Elin, kr: Yurt Duygular (Antoloji), Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1990.

245

Emirolu, ztrk, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyatnda Hisar Topluluu ve Edeb Faaliyetleri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2000. Enginn, nci: Aratrmalar ve Belgeler, Dergh Yaynlar, stanbul 2000. Enginn, nci: Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat, Dergh Yaynlar, stanbul 2001. Enginn, nci: Mukayeseli Edebiyat, Dergh Yaynlar, stanbul 1993. Enginn, nci: Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar, Dergh Yaynlar stanbul 3. b. 1998. Ercilasun, Bilge: Yeni Trk Edebiyat zerine ncelemeler 1-2, Aka Yaynlar, Ankara 1997. Ertan, Temuin Faik: Kadrocular ve Kadro Hareketi, Kltr Bakanl, 1994. Es, Hikmet Feridun: Bugn de Diyorlar ki, 1932. Esen, Nket: Trk Romannda Aile Kurumu 1870-1970, Boazii ni. Yaynlar, stanbul 3. b. 1997. Fethi Naci: 40 Ylda 40 Roman, Olak Yaynlar, stanbul 1994. Fethi Naci: 100 Soruda Trkiyede Roman ve Toplumsal Deime, Gerek Yaynevi, stanbul, 1981. Fethi Naci: Eletiri Gnl, zgr Yaynlar, stanbul 1986. Fethi Naci: Eletiride Krk Yl Eletiri Gnl: IV/1992-1994, Adam Yaynlar, stanbul 1994. Halc, Feyzi: Bizim airler, 1952. Halc, Feyzi: arda Yeniler, 1959. Geer, lhan: Cumhuriyet Dneminde Trk iiri, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1987. Gm, Semih (Derleyen): Trk Yaznndan Seilmi Ksa ykler, Adam Yaynlar, stanbul 1992 Gnmz Trk Hikyesi Trk Hikyecilii stne Dnceler, Yansma 6, Haziran 1972. Gzel Yazlar Dizisi 1: Ouzdan Bugne, (hzl. . Parlatr, . Enginn, O. Okay, Z. Kerman, Kzm Yeti, Necat Birinci), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1996. Gzel Yazlar Dizisi 2-3: Hikyeler 2 c. (ortak), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1996. Gzel Yazlar Dizisi 4: Ksa Oyunlar, (ortak), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1996.

246

Gzel Yazlar Dizisi 5: Gezi-Hatra, (ortak), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1997. Gzel Yazlar Dizisi 6: Mektuplar (ortak), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1997. Gzel Yazlar Dizisi 7: Rportajlar, (ortak), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1997. Gzel Yazlar Dizisi 8: iirler, (ortak), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1997. Ik, hsan, Yazarlar Szl, Risale Yaynlar, 1990. leri, Selim (hzl. ): Genlere Trk Romanndan Altn Sayfalar, 2 c. Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1994. leri, Selim (hzl. ): Modern Trk Edebiyatnda 99 Hikyeciden 99 Hikye, Olak Yaynlar, stanbul 1997. Kaplan, Mehmet, Enginn, ., Emil, B., Birinci, N., Uman A.: Devrin Yazarlarnn Kalemiyle Mill Mcadele ve Gazi Mustafa Kemal, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1981, 2 b. 1992. Kaplan, Mehmet-Enginn, -Kerman, Z-Birinci N-Uman A.: Atatrk Devri Trk Edebiyat, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1981, 2 b. 1992. Kaplan, Mehmet-Enginn, -Kerman, Z-Birinci N-Uman A.: Atatrk Devri Fikir Hayat, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1981, 2 b. 1992. Kaplan, Mehmet: Edebiyatn inden, Dergh Yaynlar, stanbul 1978. Kaplan, Mehmet: Hikye Tahlilleri, Dergh Yaynlar, stanbul 1979. Kaplan, Mehmet: iir Tahlilleri I, Dergh Yaynlar, stanbul 7 b. 1981. Kaplan, Mehmet: iir Tahlilleri II, Dergh Yaynlar, stanbul 2000. Kaplan, Mehmet: Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar I, Dergh Yaynlar, stanbul 1976. Kaplan, Mehmet: Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar 2, Dergh Yaynlar, stanbul 1987, 2 b. 1994. Kaplan, Ramazan: Cumhuriyet Dnemi Trk Romannda Ky, Kltr ve Turizm B. Yay., Ankara 1998. Karakan, Hseyin: iirimizin Cumhuriyeti, Yeniler Antolojisi, 1958. Karaosmanolu: Yakup Kadri, Edebiyat ve Genlik Hatralar, Bilgi Yaynevi, Ankara 1969. Kerman, Zeynep: Yeni Trk Edebiyat ncelemeleri, Aka Yaynlar, Ankara 1998.

247

Karpat, Kemal: ada Trk Edebiyatnda Sosyal Konular, Varlk Yaynlar 2. b. stanbul 1971. Kurdakul, kran: ada Trk Edebiyat, 2 c., Broy Yaynlar, stanbul 1986. Memet Fuat: ada Trk iiri Antolojisi, Adam Yaynlar, stanbul 1985. Memet Fuat: Trk Edebiyat, Yllk 1963-1972. Memet Fuat: Trk Yaznndan Seilmi Denemeler, stanbul 1993. Metin Cell: Cumhuriyet Dnemi ada Trk iiri Antolojisi, Papirs Yaynevi, stanbul 1998. Moran, Berna: Trk Romannda Eletirel Bir Bak, c. 1 (Ahmet Mithattan A. H. Tanpnara) 1983 (2. b. 1987), c. 2 (Sabahattin Aliden Yusuf Atlgana), letiim Yaynlar, stanbul 1990. Mutluay, Rauf: 50 Yln Trk Edebiyat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 1973. Nayr, Yaar Nabi: Edebiyatlarmz Konuuyor, Varlk Yaynlar, stanbul 1976. Necatigil, Behet: Edebiyatmzda Eserler Szl, Varlk Yaynlar, stanbul 4 b. Necatigil, Behet: Edebiyatmzda simler Szl, Eklerle 16. basm, Varlk Yaynlar, stanbul 1995. Nutku, zdemir: Yaayan Tiyatro, ada Yaynlar, 1979. Nutku, zdemir: Zmrdankann Klleri Tiyatro Yazlar, Ylmaz Yaynlar, 1991. Oktay, Ahmet: Cumhuriyet Dnemi Edebiyat, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1993. Orta, Yusuf Ziya: Portreler, Akbaba Yaynlar, 1960. nertoy, Olcay: Cumhuriyet Dnemi Trk Roman ve yks, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara 1984. Soysal, lhami, 20. Yzyl Trk iiri Antolojisi, Bilgi Yaynevi, Ankara, 3 b. 1988, (1b. 1973). ener, Sevda: ada Trk Tiyatrosunda nsan (1923-1972), A. . DTC Fakltesi Yaynlar, Ankara 1972. ener, Sevda: Trk Tiyatrosunda Ahlk, Ekonomi, Kltr Sorunlar, DTC Fakltesi Yay., Ankara 1971. Taner, Refika-Bezirci, Asm: Seme Romanlar (Yazarlar, zetleri, eletiriler, kaynaklar), Hr Yaynevi, 1973; 3 b. Varlk Yaynevi, stanbul 1983.

248

Tanpnar, Ahmet Hamdi: Yahya Kemal, Dergh Yaynlar, stanbul, 2 b. 1982, 3 b. 1995. Tanpnar, Ahmet Hamdi: Edebiyat zerine Makaleler (hzl. Zeynep Kerman), Dergh Yaynlar, stanbul, 4. b. 1995 (1. b. 1969). Tatarl, brahim-Mollof, Rza: Hseyin Rahmiden Fakir Baykurta Marksist Adan Trk Roman, Habora Kitabevi, 1969. Timur, Taner: Osmanl-Trk Romannda Tarih, Toplum ve Kimlik, Afa Yaynlar, 1991. Tural, Sadk K., Zamann Elinden Tutmak, tken Neriyat stanbul 1982. Tural, Sadk-Kerman Zeynep-zgl: Hikyeciliimizin 100. Ylnda Yz rnek, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1987. Trk Dili Dergisi Trk iiri zel Says IV/ada Trk iiri, 481-482, Ocak-ubat 1992. Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, c. 1-8, Dergh Yaynevi, 1977. Trkiye Kltr ve Sanat Yll, 1983-1997, Trkiye Yazarlar Birlii Yaynlar. Varlk Yll 1961-1987. Yakar, Aytekin: Trk Romannda Mill Mcadele, A. . DTC Fakltesi Yaynlar, Ankara 1973. Yaln, Alemdar: Sosyal ve Siyas Deimeler Asndan Cumhuriyet Devri Trk Roman 1, Ankara (1992). (Kitapta zengin bir roman bibliyografyas bulunmaktadr s. 293-313). Yan, Mehmet (Haz. ): Kbrsltrk iiri Antolojisi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1994. Yavuz, Hilmi: Roman Kavram ve Trk Roman, Bilgi Yaynevi, Ankara 1977. Yazar, Mehmet Behet: Edebiyatlarmz ve Trk Edebiyat, 1938. Ycel, Hasan li: Edebiyat Tarihimizden, 1957 (2. b. letiim Yay. 1989). Yksel, Ayegl, ada Trk Tiyatrosundan On Yazar, Mitos Boyut, 1997.

249

Trk Edebiyatnda Cereyanlar / Prof. Dr. Ahmed Hamdi Tanpnar [s.146160]


Modern Trk Edebiyat Bir Medeniyet Kriziyle Balar Bugnk Trk edebiyatnda mevcut cereyanlar inceleyebilmek iin birka byk realite zerinde durmak ve bilhassa, bu edebiyatn, bir medeniyet deimesinin neticesi olarak doduunu gz nnde tutmak gerekir. 1826da, Yenierilerin ortadan kaldrlmasyla balayan ve 1839da Tanzimat Fermanyla devlet messeselerinin ve cemiyet bnyesinin yava yava Avrupallamasna varan ve srasyla 1876da Birinci Merutiyet, 1908de kinci Merutiyet devrelerini idrk eden bu medeniyet krizi, 1923te Cumhuriyetin iln, Ankarann bakent oluu, Atatrk inklplar gibi kesin manzaral safhalarla Trk cemiyetinin bugnk durumuna kadar gelir. Bu hdiselerin ve tarihlerin yan banda mparatorluun dalmas (1918), lisizm ve halkln devlet programlarnda yer almas, kadn hrriyeti gibi mhim vkalar da saymak lzmdr. Btn bu hdiselerde Modern Trk Edebiyat aadaki bahsedeceimiz ideolojiler etrafndaki mcadeleleriyle mhim bir rol oynad gibi bazen de bizzat hazrlad bu vkalarn kuvvetle tesiri altnda kalmtr. Ziya Gkalpn Trkln Esaslar adl kitabnda Cumhuriyetin ilnndan sonra yeni bir terkip eklinde verdii bu ideolojiler, Medeniyetilik, slmclk ve Trklk cereyanlardr. Her biri cemiyetin ayr bir realitesini karlayan bu ideolojilerin etrafndaki mcadele belki de Modern Trk Edebiyatnn asl tarihini yapar. Alelde hayat modalarndan (kyafet, yaama tarz ve elence) retime (yeni mektepler) ve bilginin ekil ve seviyesi (yeni ve mspet ilim) nihayet zihniyete kadar giden bu medeniyet deimesinin dourduu bir yn ayrlklarn ve meselelerin yan banda, imparatorluun dalmas neticesine varan ve belki de bu sosyal deiiklikleri abuklatran byk siyas hdiselerin ve harplerin de tesirini unutmamaldr. Filhakika bu siyas hdiseler arasnda 1911-1913 Balkan Harbi, o zamana kadar az sayl bir zmrede taraftar bulan Trklk ve Milliyetilik fikirlerinin gelimesine ve yaylmasna sebep olduu iin saf Trke yazmak cereyanna yol amtr. 1914-1918 Cihan Harbinin tesirleri ise daha byk olmutur. Bu harpte mnevver snfn urad byk kayp, ark kltrne ve eski dile ballk noktasndan gelecek nesillerin terbiye artlarn kknden deitirmitir. Filhakika bu devirden sonra gramere (Trk-Arap-Fars) birden dayanan eski dil retimi sistemi bir trl evvelki eklini alamamtr. Kadnn byk ehirlerde i hayatna girmesi de bu muharebe ile balar. Gerek bu muharebe, gerek onun sonunda balayan stikll Muharebesi yznden Trk mnevveri ve dolaysyla edebiyat be asrdan beri deta devaml ekilde ehirlisi olduu stanbuldan kar. Mill savatan sonra Ankarann hkmet merkezi olmas ise edebiyatmzn gerek dil, gerek zihniyet bakmndan deimesine sebep olur. Edebiyatmza bugn hkim olan Anadolucu realizmi ve halklk mistiinin balca millerinden biri bu hdisedir. Bugnk Trk iirinin mhim bir saysn Ankaral airler yapar. Atatrk inklplaryla gelen deiiklikler yznden edebiyatmz u veya bu fikir etrafnda geni bir anket halini almtr. yi bir dikkat bu edebiyatn mevzu itibaryla hemen hemen btn

250

memleket corafyasna daldn bize gsterir. Btn bunlar bahsettiimiz siyas hdiselere kendiliinden balanrlar. Dil Deiimi ve Dourduu Meseleler Medeniyet deiiminin hakik bir kriz halini ald saha phesiz dildir. Hakikatte, Trk edebiyatnda slmlama devrinden balayarak btn tarihi boyunca devam eden bir dil meselesi vard. Bilhassa 14. asrdan sonra Fars ve Arap edebiyatlarnn ve bu dillerin gramerinin tesiri altnda kalan ve airden aire ok keyf bir ekilde bu dillerin lgatini kullanan Divan iiri (Farslardan aldmz ekilde kullandmz aruzla yazlan ve medrese tahsili grm yksek tabakaya mahsus bir zmre edebiyat) teekkl edince bu dil meselesi, Garp milletlerinin edebiyatlarnda pek az grlecek ekilde birbirinden byk farklarla ayrlan bir zmre ve tabaka edebiyatlarnn domasna sebep olmu ve hemen hemen Cumhuriyet devrine kadar sren bir zevk ayrln beslemitir. Bu ayrln derecesini anlatmak iin yksek tabakann Araplardan gelen aruz vezniyle iir yazdn, halk ve tekke edebiyatlarnda ise slmlamadan evvelki vezin olan hece vezninin devam ettiini syleyelim. ifah halk edebiyatyla, yksek tabaka arasnda teekkl eden bu zmre edebiyatlarn Garptaki Trubadourlara ok benzeyen ve onlar gibi Anadolu iinde kasaba kasaba gezen saz airleriyle, tekkelerde halkn anlayabilecei din ilhler ve nefesler yazan mutasavvf halk airleri diye balca iki snfa ayrabiliriz. Her Orta a edebiyatnda mevcut olan, bu zmrelere mahss edebiyatn asl mhim taraf, 19. asrn ortasna kadar gelmesidir. Hakikatte, eski medeniyetimiz birok messeselerde slm Ortaan sona kadar devam ettirmitir, demek yanl olmaz. Fakat asl mhim olan ey bu zevk ayrl deildi. Yksek tabaka edebiyatlarnn medrese kltrne, ran zevkine ballklar yznden Trke nesrin teekkl etmemi, hatt Trk-gramerinin ve herkese kabul edilmi bir lgatin tespit edilmemi olmasyd. 18. asrn ortasna kadar Trkenin ilim dili olarak kullanlmamas da bu neticeyi douran miller arasndadr. te Tanzimattan sonra evvel yeni mekteplerin almasyla retimin Trkeye dnmesi, sonra da gazeteciliin balamasyla, bu dil meselesi gnn meselesi olmu; bir taraftan Garp dillerindeki edeb rneklerin tesiriyle dnce ve hayat gr geniler ve deiirken, br yandan da memlekette yine Garp tesiriyle balayan tarih hareketlerinin etrafnda ve bahsettiimiz hdiselerin tazyiki altnda mill uurun yava yava uyanyla Trke deimee balamtr. yle ki, hrriyet ve rejim meseleleri, halklk gibi byk dvalar istisna edilirse, hatt bu dvalarn yardmcs olarak Tanzimat mnevverlerinin Garp dncesinin eiinde ilk karlatklar byk mesele bu dil meselesi olmutur, denebilir.

251

Filhakika ilk byk iareti veren inasinin (1826-1871), kard Tasvir-i Efkr gazetesi, etrafnda uyandrd halk dil hareketi, onun peinden gelenlerin getirdikleri yeni edebiyat anlay, btn gayretler daha ziyade dili slm ark medeniyetinden gelen, dardan ok cazibeli, hakikatte aklktan ve eya ile gerek temastan mahrum, terbiyesini daha ziyade iirle yapm ve onun yar cansz unsurlaryla dolu, terifatl bir yaz dilinin itiyatlarndan, keyf bir kelimecilik iptilsndan kurtarmakla hlsa edilebilir. O kadar ki, istenirse btn bu hareketler, insan ve dnyay dilin iinde yeni batan aramak diye vasflandrlabilir. Bu gn dahi muhtelif istikametlerde Trk dncesi kendi dilinin iinde yerlemeye almaktadr. Sylemee hacet yok ki, dil meselesinin kltrmz iin en ehemmiyetli noktas ilm ve bilhassa felsef terimler meselesidir. Unamunonun Metafizik metalinguistiktir sz bugn iin dnce hayatmzn programn verebilir. Filhakika on asrdan beri muhtelif lgatlerin arasnda dolaan Trk dncesi ancak Trkenin iinde kendisini bulabileceine inanmtr. Bittabi, bu kadar geni ve kkl harekette lzumsuz ve mfrit hareketler de olacaktr. Nitekim ok gen neslin baz tecrbeleri dildeki yenilii ve milllemeyi, mill hayatn kendisi olan sreklilik iin bir tehlike addedilecek ekle kadar getirmiler, yni halkn dilinin ok tesine gemilerdir. Bunlar tabiatyla zamanla durulacak akslmellerdir. Garp Tefekkrnn ve Edebiyatnn Tesiri Burada zaman meselesinden de bahsetmemiz icap eder. Tanzimattan sonra Avrupal iir, roman, hikye, tiyatro, tenkit ve deneme, hatt eski vakanvislerimiz iinde hakikaten lezzetli ve byk muharrirler bulunmasna ramen tarih gibi nevileriyle yeniden balayan bu edebiyat, bu nevilerin tercme ve telif Trkede ilk grldkleri tarihten itibaren (1859-1861) ancak yz senelik bir vkadr. Bu ksa zamann modern Trk edebiyatnda kendisine mahsus, tesirleri devaml bir ekilde takip edilmesi mmkn olabilecek tam bir gelenek yaratmaya yetiemeyecei aikrdr. Garp medeniyetinin yirmi be asrlk miraslarna ve gittike ve birdenbire hzlanan bir edeb almann mahsullerine birdenbire alan Trk edebiyatnda, nesillerin dardan getirdikleri eylerle ayrlm hissini verirler. Bu itibarla her edebiyatta tabi olan filiationu bu yz sene iinde ancak yukarda bahsettiimiz byk memleket meseleleri etrafnda takip mmkndr, demek hatal olmaz. Kald ki, dildeki deiiklikler ok defa en yakn nesilleri birbirine kapamtr. Burada da dil meselesi kendiliinden ne gelir. Filhakika bu geni rnekler karsnda rpnnda en mspet i, dilin deien insanla beraber bu yeni dnce ufuklarna nesilden nesle intibak keyfiyetidir. Dili o kadar abuk ve irad ekilde deien, realite ile mnasebeti Garpl rneklerden yeni yeni renen, btnyle yeni batan kurulmasna allan bir gzel sanatlar sistemi iinde (minyatre kar Garpl resim ve desen, hi mevcut olmayan heykel, bizdeki zengin geleneklerine ramen mimar, musik ve dekoratif sanatlar) kendisini idrke alan bu yeni edebiyatta, btn cemiyet

252

hayatnda olduu gibi, elbette ki darnn tesirine kar mazi ile mnasebetler ve mill kaynaklar meselesi sk sk mevzubahis olacak ve bir yn kolay veya imknsz terkiplerin peinde koulacakt. Mill Kaynaklar Hakikat udur ki, Tanzimattan beri Trk cemiyeti ve Trk insan nasl hayatndaki ikiliin dourduu bir benlik buhran iinde kalmsa, Trk edebiyat da bu cinsten bir ikiliin tesiri altndadr. Filhakika Garptan setikleri rnekler karsnda ok acemi ve rkek bir elle ilk denemelerini yapan, fakat yzlerini arka evirir evirmez kendilerini asrlarca ilenmi miraslarla birdenbire zengin ve usta bulan ilk yenileme devri muharrirlerinden bugnn artlar iinde maziyi kendilerine ok uzak gren genlere kadar bu yz senenin yetitirdii nesillerin hemen hepsinde bu iki dnyal olmann verdii huzursuzluu, bir nevi vadedilmi toprak midine benzeyen bir yerini yadrgamay ve aramay grmemek mmkn deildir. Srf edeb cereyanlar ynnden baklrsa bu yz sene iinde Trk edebiyatnn Garp edebiyatlarnda ve bilhassa Fransz edebiyatnda mevcut btn cereyanlar uzak ve yakn faslalarla, muntazam surette takip ettii grlr. Fakat byle tek cepheli bir inceleme bizi hibir zaman bu edebiyatn, asl meselelerine gtremez. Bu itibarla onlar tarih erevesi iinde ele almay tercih edelim. Yeni Trk edebiyatn kurmak iin gayret eden ilk iki neslin (1825 ve 1840 sralarnda doanlar: inasi, Ziya Paa, Nmk Kemal) zevk ve gayretleri hemen hemen ayndr. Bu iki neslin ikisi de 17. asr Fransz klsikleriyle beraber 18. asr Fransz filozoflarnn ve gene Fransz romantiklerini okumulardr. Kendilerinden sonra gelen 1850 nesli ile beraber vcuda getirdikleri edebiyatta iir ve tiyatroda az ok romantizme bal grndkleri halde hikyede daha ziyade srrn lykyla zemedikleri realizme yaklamak isterler. Bununla beraber asl yaptklar i Trkenin genilemesi ve insann deimesi olmutur. Bahsettiimiz bu neslin sonuncusundan olan Abdlhak Hmitin (1852-1937) len kars iin yazd Makber isimli byk iirinin asl mns kader karsnda davran deien bu insandr. Bu byk pomein bir yn unsurunu, hatt azap ve phelerini bile eski slm iirinde bulmak mmkndr. Fakat davran yenidir ve 19. asrdr. 1860tan sonra doanlarn nesli daha ziyade Fransz realistlerinin ve hatt natralistlerinin tesiri altnda grnr. Yava yava memlekete giren mspet ilmin etrafnda bir eit buhran uyanr. Voltaire ve Victor Hugonun iki denemesiyle Trk romann natralist rneklere aan Beir Fuat Beyin belki de bu buhran yznden intihar ettiini ve bir eit bilgi mistii ile cesedini Tbbiye mektebine hediye ettiini burada zikredelim. Dostu Ahmed Midhat Efendiye yazd bir mektupta son dakikasna kadar kendi lmn mahede eden Beir Fuadn bu intihar Trk mnevverinin 19. asrn sonuna doru iinde bulunduu ruh halinin bir cephesini verir. Madalyonun br yzn ise onun biyografi olan dostu Ahmed Midhat Efendide (1844-1912) buluruz. Filhakika bu muharrir uzun yaz hayatnn byk bir ksmn slmiyetle modern

253

ilmi birletirmee ve elinden geldii kadar pozitivist felsefeyi cerhe sarf etmitir. Onun bir nevi dman gibi grd Schopenhaurea o ocuka hcumlar, ifade ettii mn itibaryla devrinin en dikkate deer ahsiyetleridir. Asrn Banda 1908den sonraki devirde Trk edebiyat, biraz da Abdlhamid devri istibdadnn neticesi olan bu estthimeden ve bedbinlikten kar ve imparatorluu sarsan hdiselerin ve kkl meselelerin iine girer. Bizzat Fikret (1867-1915) bile dargn psikolojisine ramen Rbab- ikestenin ikinci tabna koyduu iirleriyle, hemen arkasndan nerettii Halkun Defterinde (Halk olunun addr) bu aksiyonun iindedir. Filhakika bu sonuncu kitap ideolojik sahada medeniyet ve terakk fikriyle, trl tefsire msait bir athismein sarih bir beyannamesidir. Tarih-i Kadim manzumesinde daha da katleen onun bu athismeini, vezin, manzume anlay, hatt kelime itibaryla daha sade olmasna ramen dil bakmndan onun tesiri altnda olan Mehmed kifin (1873-1936), arkn kendi deerini muhafaza etmek artyla uyanmasn isteyen slmcl karlar. Fikret yukarda bahsettiimiz Garplk ve medeniyetilik ideolojisini temsil eder. Trkenin sadelemesine ok hizmet eden ve Mill Marn airi olan Mehmed kif ise terakk fikrinden hi ayrlmayan fakat Garp ile mnasebetin muayyen hadlerde kalmasn isteyen slmclk ideolojisinin mmessilidir. Bu iki kutbun dnda bu senelerin edebiyat panoramasn da stanbulda 1909da kurulan Fecr-i ti grubu ile Selnikte Gen Kalemler mecmuasn karan genler mhim bir yer tutarlar. Pek az devam eden Fecr-i ti cnacleinin edebiyatmzda, baz Garpl rnekler (iirde symbolisteler, hikyede Maupassant, tiyatroda bsen) teklifinden baka bir rol oynad iddia edilemez. Bununla beraber balangta symbolistelerin kuvvetli tesiri altnda bulunan air Ahmed Himle Yakup Kadri Karaosmanolu (doumu 1888) ve Refik Halit Karay (doumu 1888) gibi romanclar, sonradan Trk Ocan kurarak cemiyet ve fikir hayatmzda byk rol oynayan Hamdullah Suphi Tanrveri (doumu 1886) ve hretli Trkolog Profesr Mehmet Fuat Kprly (1890) ilk defa bu cnaclede tanrz. Tpk Fecr-i ti gibi yeni rnekler zerinde duran ve iirde symbolisteleri tercih eder grnen, fakat dilde ve prosodiede halka ve hatt rk kaynaklarna dnmeyi teklif eden Gen Kalemlerin hareketi memlekette ve hdiselerde bulduu akislerle daha ehemmiyetlidir. Bu ehemmiyet aada zerinde duracamz Ziya Gkalpn bu mecmuaya girii ile bir kat daha artar. Filhakika bu Trk filozofu bu mecmuann asl kurucusu hikyeci mer Seyfeddinin (1884-1920) halka yakn, sde bir dil prensibini btn bir sistem haline getirir. Bu devire umum bak tamamlamak iin, bu arada daha Abdlhamid zamannda hece vezniyle Trk Saz adl bir iir kitab karan Mehmed Emin Yurdakul (1869-1944) ile ilk eserlerini bu senelerde veren byk kadn romancmz Halide Edip Advar (doumu 1886) saymamz icap eder. Bunlardan

254

birincisi Trk Ocaklarnn mill dil ve mill vezin dvasnda ilk tecrbeyi yapan airidir. Daha ziyade dnce taraf galip olan bu air, milletlerin hrriyeti ve sosyal adalet fikrini ve bunlara bal dvalar Trk cemiyetinde ilk defa halkn kullandna yakn bir dille anlatan bir eserin sahibidir. Yazk ki Emin Bey, Trk iirinin ok zengin ve zevkli geleneine tamamyla yabanc idi. Halide Edip Hanma gelince, kadn hrriyeti, Trklk ve yenilik fikri gibi dvalarda byk rol oynamtr. Onun Seviye Talip adl roman kadn dvasnn, Yeni Turan nasyonalist idealin ve halkln kitaplardr. 1921 ylna kadar Trk edebiyatnda roman nevinin en yeni ve ahs mahsulleri olan Son Eseri, Mevut Hkm adl romanlar deerler karsnda daima dikkatli ve az ok muhafazakr olan bu hrriyet ve yenilik nn kaleminden kar. Nihayet btn bu adlara o zamana kadar ancak kapal muhitlerde tannan halk ve tekke edebiyatnn baz mahsullerini toplayan ve yayan Dr. Rza Tevfik Beyi de ilve etmek lzmdr. Rza Tevfik, Servet-i Fnunda iirle balamt. Onun Anadoludan ve Rumeliden toplad trkler ve nefesler (chants mystiques), Mehmed Emin Beyde Trk iirinin mazisiyle alkasz, deta ahs ve eksik bir icat gibi kullanlan hece vezni tecrbelerine yeni bir istikamet verir. Rza Tevfikte byk bir temessl kabiliyeti ve doymaz bir tecesss vard. Ayrca kendisi de Bektaydi, yazd koma ve nefesler gibi bu veznin klsik ekillerini de yeniden canlandrr. 1913 ylnda Edebiyat Fakltesinde Profesr olan Fuad Kprlnn yine o yllarda 14. asrn byk mutasavvf airi Yunus Emre zerinde yapt tetkikler de bu cereyan, tarihini meydana karmak suretiyle kuvvetlendirir. Bylece eski klsik airlerin ayr bir eni gibi zaman zaman kullandklar, sade dil taraftarlarnn aruz veznine kar sadece saf Trkeye ait bir akslmel vastas gibi aldklar hece vezni birdenbire meydana kan geni ve kkl bir edebiyatn belli bal hususiyetlerinden biri olur. Bununla beraber bu devirde en sarih teklifler Ziya Gkalpla 1913te Parisden dnen Yahya Kemal Beyatldan gelmektedir. Diyarbakrda yetimi, Baytar Mektebinde okumu olan Ziya Gkalpn (1875-1924) fikr hayat belki de sk Mslman aile terbiyesiyle biyolojiye ve tecrb ilimlere dayanan tahsilinin neticesi olan din bir buhranla balar. Zira Bey kendisini intihara kadar gtren bu buhrandan Bergsonun eseriyle kurtulur. Fakat asl ahsiyetini Fransz Sosyologu Durkheimin eseriyle temastan sonra teekkl eder, diyebiliriz. Filhakika bu eseri iyice tandktan sonra onu gittike artan bir vuzuh iinde btn cemiyet meselelerini ele alm grrz. 1904te Ziya Bey, Selnikte kan Gen Kalemler mecmuasndaki genlere katlr ve Trklk cereyannn efi olur. Kendisini ttihat ve Terakk Frkasnn fikr lideri yapacak olan siyas hayat da hemen biraz sonra balar. Tanzimatn banda, Avrupadaki Trkoloji tetkiklerinin neticesi olarak mnevverlerimiz arasnda filizlenen tarihi ve dilci Trklk hareketine asl uurlu istikametini veren odur. Onun daha Gen Kalemlerde kan ilk byk manzumesi Turan iirinde unutulmu bir ecdat dinine dner gibi keskin bir eda vardr. Ziya Beyin bu ilk devirde en byk gayreti kendi idealiyle cemiyetimizin had realiteleri arasnda mnasebeti tanzimle geer denebilir. Filhakika tamamyla slmiyete ait olan ve devletin teekkllerinden birini veren hilfet messesesiyle, zaruretiyle anasrc olan imparatorluk realitesinin yan banda Trklk ancak onlarla karlaan

255

nc bir realite gibi yer alabilirdi. Ziya Bey, milliyet fikrinin hayattaki tabi yeri zerinde srarla durarak btn bu tezattan hayatmzn kendisi olan bir sentez vcuda getirmee alr. Dardan belki de yalnz bir makale gibi grnen bu eserin (makaleler, kitaplar, iirler) asl ehemmiyeti, hemen btn dnenlerdeki bir buhran kendisinin de yaamasdr. Onda hibir eyden vazgeemez ve her eyi kendi ana fikri iinde eritmek ister gibi bir hal vardr. Bununla beraber Ziya Bey feda edecek bir ey bulmutur. Filhakika sentezini Tanzimattan sonra ve bilhassa 1856 Islahat Fermanyla doan Osmanlclk ve Trklk antitezleri zerine kuruyordu. Cumhuriyet devrinde Ziya Beyin fikirleri hilfet ve Osmanl mparatorluunun ortadan kalkmasyla diyalektiinin zayf taraflarndan kurtulur ve daha btn olarak meydana kar. Mill Mcadele yllarnda hayatmza o kadar byk tesir eden ve hakikatte Trk milliyetiliinin ilmihli gibi bir ey olan Trklemek, slmlamak, Muasrlamak (1918) eseri bu sefer Trkln Esaslar eklinde geniler. Atatrk inklplarnda Ziya Beyin getirdii aydnln byk pay olmutur. Ziya Gkalpin fikirlerini sadece mphem ve 20. asr iin imknsz Osmanlclk idealini karlyor sanmamaldr. Byk Durkheim mektebi gibi o da bir tarafyla Marxismee cevap veriyordu. Ziya Beyin aksiyonunun ikinci ksma 1917de kard Yeni Mecmuadaki makaleleriyle balar. Birinci Cihan Harbinin bu korkun yllarnda Ziya Bey yukarda bahsettiimiz cemiyet mistiinin en had devrindedir. Baz iirlerinde cemiyet duygusu ferdi inkr eden imperatif halini alr: Gzlerimi kaparm Vazifemi yaparm. Ben sen yokuz biz varz unu da syliyelim ki bu devirde Ziya Beyin milliyetiliinde Alman romantizminden ve bilhassa Fichteden gelen unsurlar vardr. Trk medeniyet tarihine, slm fkhna getirdii yeni ve mphem aydnlklara (memleketimizin yetitirdii son yeni fkhlardan biridir), mill hayat iinden tanzim edecek mahiyette geni aksiyon programlarna ramen Ziya Beyin asl aksiyonu dil meselelerinde olmutur, denebilir. iirle balayan Ziya Beyin Kzl Elma ve Yeni Hayat adl iir kitaplarnda toplad manzumelerde o kadar tuttuu hece vezninin ndir olsa da devrinde en gzel ve plstik msralarn verdiini ve bu rneklerin kendisini takip eden hececi nesil zerine Mehmed Emin Beyden fazla tesir ettiini de ilve edelim. uras da var ki Halkun Defteri airi hayatnn sonunda ocuklar iin yazd kk manzumelerde bu almann yolunu hazrlam gibidir. Yeni Mecmua ve Dier Edebiyat Organlar

256

Ziya Gkalp, 1917 senesinde biraz da resm imknlarn yardmyla Yeni Mecmua adl byk edebiyat organn kurdu. Srasyla Servet-i Fnun, Gen Kalemler, Trk Yurdu mecmualarndan sonra Edebiyatmzda byk tesir brakan organlardan biri de hemen hemen o devir Trk liteini toparlayan ve Ziya Beyin bayazlar dnda hibir ideolojik gaye gder grnmeyen bu mecmuadr. Filhakika, Yeni Mecmuada Yahya Kemal, Yakup Kadri gibi mstakiller, o zaman srgnde bulunduu halde mecmuaya itiraki temin iin affedilip stanbula getirtilen Refik Halit gibi muhalifler, ve yeni yeni yetien genler yazyordu. ayan dikkattir ki, bu mecmuaya Trklk dolaysyla Ziya Beyin yakn arkada saylacak Trk Yurdu muharrirleri fazla itirak etmezler. Ziya Bey ayrca Trkoloji hareketlerine byk bir hz veren Mill Tetebblar Mecmuasn da kurmutu. Yeni Mecmuann yerini mtareke yllarnda Yahya Kemalin kard Dergh mecmuas ald. O zaman Maltada bulunan Ziya Bey, yurda avdetinden sonra cumhuriyet rejimimizin ideolojisinde o kadar yeri olan Kk Mecmuay karr. Bu mecmualar yeni edebiyatmzda ok mhim rol oynamlardr. Bu bahsi burada kapatmak iin 1930dan sonraki edebiyat ve fikir hayatmzda Yakup Kadrinin Ankarada kard Kadro mecmuasn, bugnk edebiyatn inkiafna yukarda saydklarmz kadar hizmet eden ve tpk Serveti Fnun gibi kendi neriyatndan btn bir ktphane kuran Varlk mecmuasn da zikredelim. ark Ufuklarnda Vuzuh1 Yahya Kemalin (1884-1959) yapt i bsbtn baka trl oldu. Pariste kald on sene zarfnda Ecole des Sciences Politiques ve Sorbonneda bilhassa Albert Sorel, Albert Vandal, Emil Bourgeoisdan tarih okumu ve Louis Renautdan Husus Beynelmilel Hukuku, Charles Dupuyden Umum Beynelmilel Hukuku grmtr. Fikirlerinin teekklnde bir zamanlar hayran olduu Jaures kadar milliyet fikirlerinin mritlerinden Albert de Munun da bu genlik yllarnda tesiri olduunu kendisi syler. Yahya Kemal dokuz sene sren bu tahsil zamannda Jean Moras ahsen tanm ve bu airin etrafna toplanan genlerle dost olmu, Birinci Dnya Harbinden evvelki fikir ve sanat hareketlerini yakndan takip etmiti. Daha o devirde Trkl benimseyen Yahya Kemal ald sk tarih ve realite disipliniyle Trk tarihi ve Trk dili zerinde dnmt. Memlekete dndkten sonra Trk Ocanda ve beraber oturduklar Byk Adada Ziya Gkalpla yapt mnakaalarda fikirlerinin birounu ona da kabul ettirmiti. Yahya Kemalin esas fikrini mill hayat, dokunulmamas yahut kendi tabi gelimesine mdahale edilmemesi lzm gelen bir sentezdir. eklinde hlsa edebiliriz. Ona gre Trklk dvas, Trkiye meselesidir. 1071deki Malazgirt zaferiyle yeni bir vatanda yeni bir millet domutur. Bu milletin dili ve kltr bu yeni vatann maldr. kliminden ve tarihinden gelen birtakm hususiyetlere sahiptir. Ziya Gkalp diyalektiinin dayand antitez olan Osmanlcla verilen ehemmiyeti reddediyor, Trkl ve sade dille yazmay Trk tarihinin gelimesinin tabi bir neticesi addediyordu. Yahya Kemale gre rk dahi tarihin bir terkibidir. Bir iirindeki Irkn seni iklimine benzer yaratrken msra ile kadn gzelliini, hatt btn estetiini bu tarih vetireye balar. Yahya Kemal bu fikirleri, Fransz edebiyat profesrl yapt niversitedeki derslerinde Ahmet Haim, Yakup Kadri, Falih Rfk ve Bergson felsefesini memleketimizde tantan Prof. Mustafa ekip Tun ve niversite

257

talebesi olan genlerden bir ekiple beraber 1922 senesinde karmaa balad Dergh mecmuasnda yazd makalelerde, daha sonra muhtelif gazete ve mecmualarda kan, yaz, beyanat ve bilhassa husus. konumalarnda forml haline getirmitir. Dil bahsinde Evde ve sokakta konuulan Trkeyi bir had gibi alyor, iirin her trl verbalismein ve airane davranlarn dnda sade kendisi olmasn istiyor, edebiyatmzn Garp edebiyatlar karsndaki vaziyetini de mektepten memlekete dnmek szyle tasrih ediyordu. Hemen yalnz aruzla yazan bu air vezni bir eit let, daha dorusu poetiqu actionn emrinde bir vasta gibi telkki ediyor ve iirin hece ve aruz dvalarnn stnde bir dern henk meselesi olduunu sylyordu. O daima edeb ekol fikrinden kam ve bilhassa nazariyelerin esere mdahalesini istememitir. Ona gre iir, dille dncenin, yahut insann geni ve tam uygunluudur. Fikirlerinin heyeti umumiyesi toplanrsa Mallarmye, hatt Valryye yaklaan baz izgilere ramen edebiyatmz yeniletiren ve devrine o kadar tesir eden bu airin daha ziyade Neoclassicismee yakn olduu anlalr. Filhakika tesiri de byle oldu. Bir taraftan Tanzimattan sonraki iirin romantik ikinliklerini ve airane davranlarn tehir etti, dier taraftan da eski iirin asl gzelliinin emalam hayllerde, belgat oyunlarnda ve o ok allm kelimeciliinde olmadn, bu gzelliin daha ziyade airlerin syleyi tarznda ve seslerinde (intonation) aranmas gerektiini anlatt. 16., 17. ve 18. asr airlerinden (Bak, Fuzul, Nail, Nedim ve Galipten) ve halk iirimizden setii her konumasnda tekrarlad msralarla eski iirin ve mill dehann dayand lirizmi gsterdi ve bu cins eserlerle Garp iirinin arasnda yle sanld gibi byk bir fark olmadn anlatt. Kendi iiri de dionisiaque neesi ve melnkolisiyle, geni sesiyle ok saflatrd diline ve temlerinin bsbtn yeniliine ramen, bizzat deerlendirdii bu eski iirin bir devam hissini verir. Bylece onun eserinde elli senelik bir koputan sonra Trk iiri byk ve esasl izgilerinde tekrar birlemi olur. Yahya Kemal sadece yaayan realiteye dikkatiyle dili yenileyen adamdr. Lgatini byk bir zevkle szd eski dildeki manzumelerinde (gazeller ve rbler) Trk zevkinin ve Trk tarihinin belli bal merhalelerini terennm etti. Bir ksm stanbulun semtlerine ithaf edilen bu iirlerin en byk bir zellii gazel eklini bir eit sonnet haline getirmesi, yni tek bir temin iyi teksif ve tanzim edilmi mzikal ekli yapmas ise, dier zellii de ark zevkini hi rahatsz etmeden ok Garpl bir imaj dnyasyla konumasdr. Yeni dille yazd manzumelerde imaj hususunda o kadar tutumlu olan bu air bu manzumelerde tam bir cmertliktedir. ark iirinin byk bir tarafn yapan arap ve musiki meclisi ve dionisiaque nee ona bu iirlerde bazen mphem ekilde mistik bir kinat grn anlatmak frsatn verdii gibi, bazen de tarih vetiresi iinde gstermek istedii lemin mutlakn yakalamak imknn verir. Yahya Kemalin hayl dnyas deniz ve alkol etrafnda toplanabilir. Bu apollonien air alkoln hallerini iir halinin daima bir baka ekli addetmi ve onda bazen kendisi olmann imknn veya

258

byk ve zarur kalarn kapsn grmtr. Denize gelince, tpk stanbulun peyzaj gibi onun iiri hemen her noktasndan denize alr. Deniz onda bazen hrriyet idealinin dnlmez yoludur, bazen de derinliklerine atlarak dar varlmzn hendesesinden kurtulacamz cemiyetin kendisi ve ok defa da imknsza susam insan ruhunun eidir. Bunlarn dnda (bu sefer stanbulun denizi ve Boaz sular) hfzamzn kendisi olur ve btn gemi zaman, kendi htralarmz iine alr. Boaz krfezlerindeki durgun sularda btn bir mazi saltanat, bizim gemi gnlerimiz ve sevdiimiz kadn ehreleri mehtapla beraber yzerler. nk bu mutlak air iin itim veya ferd hayat, btn ryalar daima mevcutturlar. Her byk air gibi Yahya Kemalde de lm dncesi daima vardr, baz iirlerinde lm ebediyetin kendisi mutlak deerlerimizle babaa kaldmz yerdir. Bazen de ona en plak bakla bakmasn bilir, o zaman anne topran yaama maceramzdan sonuna kadar habersiz olduunu dnr ve insana sarlr. Bir konumasnda insann ufku insandr. diyen air iin hakik ebediyet insan hfzasndadr. Yahya Kemal, iiri ve ahsiyetiyle son devir edebiyatmzda en derin tesiri yapmtr denebilir. O tam zamannda gelmi ve birok meseleye beklenen cevab getirmitir. Bununla beraber bu tesir dil ve muayyen zevk seviyesinde kalm, hibir zaman vezin meselesine girmemitir. lham ve dnceleriyle ona en yakn olanlar bile, aruz veznini onun iirine mahsusu bir let gibi kabul etmiler ve asl mcadele hece vezniyle serbest msra veya manzume arasnda olmutur. Filhakika ilk nvesi Trk Oca etrafnda teekkl eden ve ou aruz vezniyle balayan ilk hececiler grubu (Enis Behi, Faruk Nafiz, Orhan Seyfi, Halit Fahri ve Yusuf Ziya) sonuna doru tamamyla heceyi tercih ederler. Ahmet Haim iiri ve sanat byk dvalarn dnda ve daha kendi bana bir ey olarak alan ve daima hayatn haiyesinde ferd fantezisini kovalar grnen Ahmet Haimin (1883-1933) eseri hibir zaman Yahya Kemalinki kadar geni ktlede akis bulmamt. Bu airin Fransz symbolistelerine yaknln yukarda syledik. Filhakika fikirlerinin asl zemini ilk devirlerde daha ziyade Fransz mnekkidi Rmy de Gourmanta baldr. Bununla beraber Piyale adl iir kitabnn bana yazd gzel mukaddemede son devir Fransz mnekkitlerinden Abb Brmondun anlad ekilde bir saf iire yaklam grnr. iirin her trl yap fikrinden uzak, mphem ve daha ziyade musikiye yakn olmasn isteyen bu air hibir zaman tam bir dil zevkine erimedi, fakat daima byk bir haylci kald. Daha saf bir Trke ile yazd, o tek bir haylin etrafnda bir mcevher gibi toplanan kk manzumelerinde Uzak Dou resmini ve hatt primitif kabile sanatlarn andran garip bir expressionisme vardr. Bununla beraber genlik zerindeki asl tesiri kronikleriyle oldu. ok sevilen ve tadlan bu kroniklerde air, yeni yetienlere 1926 yllarnn o ok tatl ve kark modernismeini, mphem ve tesadfle dolu bir ekilde olsa bile yeni resmin zevkini tantt ve daha rahata takip edebilecekleri kendilerine daha yakn yollar gsterdi ve bilhassa ok hr bir fantezinin sahibi olmann ok tehlikeli zevkini retti. Asrn Banda Doanlar

259

1901de doan Kemalettin Kamu, mer Bedrettin gibi airler zerinde Faruk Nafizin (1898) bariz bir tesiri olmutur. Ali Mmtaz, Necmettin Halil Onat, Ahmet Hamdi Tanpnar gibi Dergh mecmuasnda yetien airlerle bu mecmuaya sonradan iltihak eden Ahmet Kutsi Tecer ve ilk eserlerini 1923ten sonra nereden Necip Fazl Ksakrek, Yedi Meale ad altnda toplanan airler grubu ve nihayet Ahmet Muhip Dranas, Cahit Stk Taranc gibi 1908 seneleri etrafnda doan airler hep hece veznini tercih ettiler. Bunlardan Ahmet Kutsi Tecer ilk devrinde bilhassa eski halk iirinin en toplu ekli olan koma zerinde durmu ve onu redif2 denilen kafiye sisteminden kurtararak modernletirmitir. Ahmet Kutsi Tecerin kader sezileriyle dolu rpertili ve ok renkli komalar, Rza Tevfikin tpk tpksna eski saz airlerimiz gibi kulland bu ekli tamamyla deitirmitir. 1931de Sivasa maarif mdrl ile giden Tecer, orada halk iiri ananesini daha yakndan tanm ve folkloru yeni bir iklim gibi kefetmitir. Ankarada uzun zaman idare ettii lk mecmuasnda balayan ve oradan muhtelif ekilde bugnk nesle yaylan folklor ve halk iiri zevki, iir dilimize yeni imknlar amtr. Yazlan Bozulmaz adl tek perdelik piyesinde kyl hayatnn dekorunda ilk iirlerindeki kader duygusuna dnen Kutsi Tecerin Krolu adl byk trajedisi de bu addaki halk destanndan gelir. Ke Ba adl piyesi Amerikada husus ekilde oynanm ve iyi tenkit almtr. Tecerin btn yeni edebiyatmzda derin ekilde duyulan bir kaynaa balama ihtiyacna cevap verenlerden biri olduu muhakkaktr. Halk iir ananesiyle mnevver zmrenin almalarn ilhamnda birletiren halk airi Veyseli efkr umumiyeye tantan da odur. Ahmet Hamdi Tanpnar kendi iir dilini rya nizamnn hkim olmasn istedii bir estetiin iinde aramtr. Abdullah Efendinin Ryalar adl hikyesi bu estetiin bir tarafn verir. Bu air dier hikye ve romanlarnda yukarda bahsettiimiz medeniyet buhrann ve onun dourduu zihniyet ikiliini tema olarak alanlardandr. Be ehir adl denemesi bugnk meseleleri arasndan mazi ile kaynama arelerini arar. Hece vezninde aruzun sesini bulmaa alanlardandr. Tamamyla yerli ve yetitii devre ait tesirlerle balayan Necip Fazl Ksakrek ok ykl bir irsiyetin gizliden gizliye idare ettii bir istidatla 1926 ile 1940 yllar arasnda olduka geni bir tesir brakan bir eser verdi. Ben Ve tesinde toplad iirleri, vehimlerle, korkularla dolu bohem bir ferdiyetilikten yava yava tam sesini bulamad bir mistisizme doru ykselir. Tiyatro eserlerinde (Tohum, Bir Adam Yaratmak, Parmaksz Salih) daha iyi grlen bsen, hatt Stridbergden gelme bir cokunluk ve ferdiyetilik (1923ten 1940a kadar bu muharrirler ve imal tiyatrosu sk sk Trk tiyatrosunda grlyordu) bir trl idare edemedii ve imajlarnn safln zoraki hamlelerle bozduu bir modernizm, mistik iirlerinin havasnda da grlr. O da koma ekliyle balad ve yava yava, kafiyenin delletiyle yryor hissini vermesiyle baz srrealist tecrbeleri uzaktan hatrlatan bir manzume eklini ve dilini buldu. Konserto adl byk iirinde ilhamnn getii yollarn hemen hepsi toplanm gibidir.

260

Serbest Manzume Byk bir nazm kolaylna sahip olan ve ekil endielerine cokun bir lirizmi ve belgati tercih eden Behet Kemal alarn sanat daha ziyade yukardan beri bahsettiimiz saz ve halk airleri ananesine baldr. Atatrk nklplarn bandan beri kendisine ilham kayna yapan bu airin bugnk Trk iirinde ihmal edilmez bir yeri vardr. lk manzumesi Yeni Mecmuada kan Nzm Hikmet (doumu 1902) de iire hece vezni ile balar. stikll Sava yllarnda yazd birka manzume ile dikkati eken bu air biraz sonra gittii ve 1926 ylna kadar kald Rusyadan yeni bir iir anlayyla dnd. Bir nevi Constructivismele hlsa edebileceimiz bu anlay bir taraftan iir sanatnn tabiatnda mevcut olan ekle ait btn kaide ve artlar reddediyor, dier taraftan istenen tesiri elde etmek iin her trl dil oyununu kabul ediyordu. Srasna gre sentimantal ve dramatique olan ve destan unsuru kadar hicve hikyeye de yer veren, eski msra paralarndan ata szlerine, gazete havadislerine kadar btn hazr dil unsurlarn iine alan bu iir hakikatte klsik anlayn belli bal ekil unsuru sfatyla reddettii kafiyeye dayanyor, onun tekrarlar ile asl srprizini yapyordu. Mill zaferin ve Atatrk nklplarnn getirdii heyecan ve ideolojik hava iinde (Garp emperyalismine akslamel ve halklk) bu geni ve her snfa hitp imkn olan eser, bilhassa Hazer ve Salkm St gibi solcu ideolojinin dnda kalan ve daha ziyade dil kudretiyle dikkati eken manzumeleriyle hemen herkes tarafndan sevildi ve mektep kitaplarna kadar girdi. Bugn, Rusyaya kat iin Trk tbiiyetinden drlen bu air iin bizim burada teslim etmemiz gereken tek gerek, iir dilini geniletmi olmas ve btn bir konkret leme amasdr. O iyi ve salam bir dil makinesi kuranlardandr. Politika sahasna girmeden yaplacak belli bal tenkit ise iiri kendi tabiatnn dna karmas ve btnyle daha ziyade nesre ait gayelerin emrine vermesidir. Vastalarn rahata seen ve hitabetten sinemaya kadar (Einsteinin asl eserini verdii ve hretini yapt yllarda Rusyada bulunan Nzmn iirinde bu sinema tesiri bilhassa zerinde durulmas gereken noktadr) btn imknlar kullanan bu airin 1926 ile 1940 arasndaki iirde byk bir tesir olduu iddia edilemez. Bu devirde onun eseri daha ziyade halklk fikrinden daha sert ve engag ideolojilere giden baz hikyecilere yol am grnr. Ahmet Muhip Dranas (D. 1908) msra zevkinin byk bir yer tuttuu sensuelle ve taze bir lyrismele iire balad. Baudelairele Veflainein k tuttuu bir yolda kendisine asl ahsiyetini bulduracak iklimler arad. Ar Da iin yazd byk manzumede belki de asl istedii eye, geni dile ve aydnla kavutu. Trk iirinde daima tesirini greceimiz modern resim bu aire ilhamnda yardm eder. lk iirlerinde kendi uuraltn alaca karanlk bir lem gibi yoklayan Cahit Stk Tarancda (19101956) daha bu devirden itibaren saz ve tekke airlerinden gelen bir taraf vardr. Gen yata lmne ok acdmz bu air ikinci devre iirlerinde (CHP iir Mkfatn kazanan) (Otuz Be Ya) Verlainein kvrak lirizmine varmasa bile, ona ok yakn bir duyua erer. Tarancnn iiri daha ziyade

261

rtl bir merhametin ifadesi olan bir intimismein, bir iyileme stmasna benzeyen kk ihsaslarn ve saadet hlyalarnn iiridir. Bu intimisme ve rpermeler lm dncesiyle yazd iirlerde bir eit byk ses kazanr, hatt denebilir ki ilk iirlerinden biri olan ve halk iirimizle temastan domu hissini veren Sanatkrn lm manzumesinden beri onun iiri lmn aynasnda kk ve dank tularla btn hayat ve insan kaderini toplar. Ahmet Muhipin iirindeki stepe mukabil Cahit Stkda bu lm korkusu vardr. Onun bu intimismeine bugnk Trk iirinde, hatt en yeni hayat artlar tasavvur eden airlerde bile trl ekilde rastlayacamz, bazen onu ok daralm bir dnya gibi ve bir nevi inkrdan gelen kk adam saadetleri halinde bulacamz imdiden syleyelim. Ressam Bedri Rahmi Eybolunun serbest nazm diyeceimiz tarzda yazd iirlerde bu intimisme yeni bir ekil alr. airin modern resim tecrbesinden ve bilhassa ressam gznden gelen bir yn hayl ve yaklatrma bu iirin bir tarafn vcuda getirir. Andr Gide ve Dnya Nimetleri uras da var ki 1938de tercme edilen Les Nourritures Terrestrein bu devir iir mahsullerinde byk tesirleri olmutur. Filhakika yukardan beri saydmz sebeplerle yerli kltr balar zayflam, deerler karsnda az ok pheci, itim meyyidelerin basksndan u veya bu sebeple az ok kurtulmu genlie aslndan veya dank tercmelerinden tandklar bu muharririn ve bilhassa bu eserin dnya nimetlerinin, d dnyann ve kendi ferd hayatlarnn kapsn at, yaama kelimesinin onlar iin mnsn deitirdii ve yanl bir tefsirle biraz da kendi hayatlarna ve ilk gze arpan realiteye hapsettii muhakkaktr. Bu devrin iir mahsullerinde hemen daima rastlanan sensualiteyi, onlarn peinde koan hdomismei ve babo ferdiyetilii baka trl izah kabil deildir. Bununla beraber Trkiyede tam mnsnda bir Gideisme olmamtr. Bu muharririn ne btn zevahirin dndaki ahlk endieleri, ne de kendine mahsus phecilii ve criticismei, hatt ne de klsik slbunun tesirleri genlerin eserlerine girmitir. Daha iyisi 1935-1940 yllarnn edebiyatmza ondan sadece birka ykc tavr getiini syleyelim. Bedri Rahminin iirinin bir tarafn bu hayat itihas yaparsa, br yann da gittike ar basan bir populisme meydana getirir. Filhakika bu airde bandan itibaren grlen saz ve halk iirinden ve bilhassa halk dilinden gelme unsurlar sonuna doru eserin hkim vasf olurlar. Bedri Rahmi Eybolu bu tecrbeyi son zamanlarda bsbtn kilim ve dier halk sanatlarndaki motiflerin ve stylisationun emrine vermek suretiyle resmine de nakledecektir. Daha ziyade kark sentaks, daima bitirilmemi hissini veren cmleleri, ifade atlamalar ile az ok mphem grnen, ihsaslarnda bir eit naivityi arayan Fazl Hsn Dalarcann her trl mkemmellik fikrinden prensip itibaryla uzak iirleri bu devrin daha bandan itibaren dikkati ekerler. Bu airin kendisine mahsus olan o kolaylkla izah edilemeyecek kadar keyf dil ve kelime sevgisi, koyu ve szlanan realizmi, ok basit krk izgilerle elde ettii expressionismei onun eserini brlerinden

262

kuvvetle ayryordu. Dalarcann baz iirlerinde insan hakikaten sadece kelimelerden yaplm bir dnyada yaar. Fazl Hsn Dalarca bu dil ve kelime sevgisiyle, ve dilin mantk tarafn ihmal eden husus ifade ekonomisiyle bu devir iirinin saydmz hususiyetlerini az ok deiik bir terkipte verir. Bununla beraber bu iirin nesil arkadalarndan asl ayrld taraf ilk eserlerinden beri kendinde mevcut olan acma hissi, insana, hayvana ve eyaya nere alt subjektivitdir. Orhan Veli ve Yeni Populisme Bununla beraber iirdeki populismein asl mmessili Orhan Veli Kank (1914-1950) olmutur. lk iirlerini hece vezniyle yazan, aruza Hayyam rbaisini tercme edecek kadar hkim olan Orhan Veli, kinci Dnya Harbi sralarnda yazd serbest ekilli birka iirle Superviellee yaklam grnr. Bu tecrbeden sonra arkadalar Oktay Rfat Horozcu ve Melih Cevdet Anday ile kardklar Garip adl iir kitabyla birdenbire yukardan beri saydmz temayllere, istenirse bir eit deer buhran denebilecek olan yeni bir istikamet verir. Orhan Velinin asl yapt ey 1910dan sonra doanlarn iirlerinde grdmz hususiyetleri bir snfn adamnda toplamasdr. Onun hibir romanesquei olmayan ve yalnz nasrlarndan ikyet ederek yaayan ve len kahraman Sleyman Efendi her trl idalismein ve dier hirarchiesinin dnda ilk domu insan, yahut bilinmeyen ameliyelerden gemi ve trancendentalle her trl alkasn kesmi bir mahlk gibi sadece var olmakla yetinir. te 1940tan sonra yetienlerin nesrinde ve iirinde en ok rastlanacak eylerden biri de bu alibi (asl benliin yokluu) olacaktr. Daha ziyade safderunluuyla artan ve hoa giden bu ak inkr, Orhan Velinin birbiri ardnca yazd birka manzumede hayatn btn ekillerine doru geniler. Fakat bu manzumelerin aldrsz ifadelerine fazla aldanmamaldr. Hakikatte derun hayat olmayan, mesuliyet hissinden mahrum, klie kelimeler ve dn hislerle yaayan bir snf insana kar tevcih edilmi bir hicve benzeyen bu inkrn altnda Orhan Velinin asl teklifleri vardr. O, edebiyatn ve iirin diliyle ve gayeleriyle deimesini istiyordu. Ve bunun iin etrafnda dnecei insan aryordu. Sleyman Efendi bu arayn ilk merhalesi oldu ve iirden iire onun ehresi deiti. Yalnzlnda mahpus insann yerine btn kibar modalarn gafili, her trl erime hrsndan mahrum, kendi hayatn baka trlsn tasavvur etmeyecek kadar ciddiyetle kabul eden ve daha ziyade stanbul klhanbeyi ile Anadolu efendisinin arkasnda bir halk ocuuna benzeyen bir insan ald. Hakikatte onun, iirlerinde bulduu bu adamlar veya tipler iirin volutionunda, gecikmi romana kar bir galebesine ok benzer. Filhakika roman ilerde de greceimiz gibi ancak Hseyin Rahmide ve o da komik anekdot eklinde bu tipin zerinde durabilmiti. Orhan Veli ise sntimentalitsini o kadar sevdii ve benimsedii ehirli trklerinden onu hayatnn trajedisiyle yakalamt. air ilk denemelerinde bir nevi muhakeme ile ve dtan bir ey gibi kabul ettii bu tipi yava yava iten de benimseyecek, ona temessl edecektir. Son iirlerinden biri olan ok dokunakl

263

stanbul Trksnde kendi ferd hayatn dorudan doruya ona syletecektir. Bu iir iin yaplabilecek en cidd tenkit fazla akada kalmas, okuyucunun hayretini fazla istismar eden bir safderunluu hemen hemen tek vasta gibi kullanmasdr. Filhakika onda daima mrahk bir taraf vard. Bununla beraber Orhan Veli sadece bu iirlerle kalmam stanbulu Dinliyorum gibi manzumelerinde ve daha dorudan doruya konutuu birka kk iirde iten gelen trky hibir makalenin bozmad asl iire varabilmitir. urasn da syleyelim ki Orhan daima zevkli kalm, hatt cretlerine bir eit ocuk safl katmasn bilmitir. Hoca Nasrettin Hikyelerinin, La Fontaine tercmelerinin ve dier Fransz airlerinden yapt tercmelerin baars dilin bir damarn bulduunu gsterir. kinci Dnya Harbinin facialarna ilk iirlerinde byk yer veren ve baz iirlerinden hakik ressam gzyle domu olduu anlalan Oktay Rfatla Melih Cevdette de ayn zelliklere rastlanr. u farkla ki Orhanda alayla kark olan hiciv (Orhan daima ehir ocuudur) bu iki airde daha keskin ve realizm daha kuvvetlidir. Bu sonuncusunun Ana adl iiriyle hakik ekle doru gittiini ve iirine yeni bir symbolisme aradn da syleyelim. Bu airin yapt i (yukarda saydklarmzn ou burada beraberdir) bilhassa edebiyatmz airane modalardan kurtarmak ve bir de dilimizde ilk aruz denemelerinden itibaren Trk iirinin hkim vasf grnen musikalityi sarsmak olmutur, denebilir. Resim Zevki ve Sinemann Tesir Filhakika 1940tan sonra yetien genlerin ounun iirinde herhangi bir ritm endiesine rastlamak bile mmkn deildir. Btn anti-intel-lectualismeine ramen bir tarafyla on zihn (crbral) olan bu iire daha ziyade gz hkim olacaktr. Bu noktada memlekette gittike inkiaf eden resmin tesirini de kaydetmek lzmdr. Bilhassa 1930dan itibaren ok genileyen, srasyla D Grubu, 10lar, Tavanaras ressamlar gibi teekklleri douran resim hareketleri, mekteplerde resim retiminin ald yer Trk iirini modern resmin birok hususiyetlerine amtr. Modern resmin zenginlii, abstractionu, ok defa ihsasta kalmaktan holanan ve yalnz n yaamakla iktifa eden gen airlere kolaylkla benimseyebilecekleri bir zevk hazrlyordu. Filhakika bu devrin iirinde (bilhassa kinci Cihan Harbinden sonraki iirde) beyaz perde sanatnn da gittike artan bir tesri vardr. Manzumelerinin yry ve rgs, hatt sentimentalitsi ve trajiquei dorudan doruya bu sanata bal grnen baz airlerin dnda (bu cins airlerde nc Adam gibi baz filmlerin, Walt Disney masallarnn ve Charlie Chaplinin tesirleri daima aranabilir) bile imajdan imaja geisiz atlaylar, kelimeyi her trl potique prestijinden syrp plak brakmak suretiyle deta bir objet yapmalaryla sinema daima az veya ok hkimdir. Bununla beraber Trkiyede dorudan doruya sinema estetii zerinde pek az durulmu olmasna ramen bu tesirin mevcudiyeti ancak devir dediimiz byk etki ile izah edilebilir. Dar Tesirler

264

Tanzimattan beri memleketimizde dardaki edebiyat hareketlerini daima yakndan takip eden bir mnevver kitlesi vardr. kinci Cihan Harbi yllarnda ise Devletin giritii Klsikleri ve modern muharrirleri tercme hareketleriyle bu alka bir kat daha artmt. Yukarda saydmz airlerin ou ilerde sayacamz air ve romanclarla beraber bizzat bu tercme hareketlerine itirak etmilerdir. Nihayet kinci Cihan Harbinden sonra dardan okunan muharrirler ve sairlerin tamamyla deitiini de syleyelim. Bir evvelki neslin o kadar ok okuduu Valry, Proust, Gide gibi air ve muharrirlere mukabil bu devirde Apollinaire, Blaise Cendrars, Philippe Soupault, Max Jacob, Aragon ve Eluard, hatt Prvert, H. Michaux; Amerikallardan Edgar Allan Poe, Whitman, ngilizlerden T. S. Eliott gibi airler okunur ve tercme edilir. Bu iir tercmelerinde Maarif Vekletinin yaymlad Tercme Dergisinin byk hizmeti olmutur. iirden romana ve bilhassa tiyatroya doru genileyen bu hareket bugn yirmi yanda olanlarn yetimesi zerinde phesiz byk bir tesir yapmtr. Eski Deerlerin Peinde kinci Dnya Harbi yllarnda hretini yapan airler arasnda olduka sk bir iir nizamn brakmayan Ziya Osman Saba ile Baki Sha Edibolunu, serbest ekilde yazan Cahit Klebi ve Behet Necatigili de sayalm. Cahit Klebi doduu memleketin (Sivas) dasslal peyzaj arasndan, Yunus Emreden beri Anadolu halk iirinin en iten unsuru olan gurbet hissini tazelemee alan airdir. Reiner Maria Rilkeden M. L. Briggenin Notlarn Trkeye eviren Behet Necatigil, iirinin karakteristiini yapan tam bir ekil ve dil inkr iinde, insann tek kaderi gibi grd ve sessizce raz olduu bir yalnzlk hissini anlatr. Biraz evvelki nesilden Asaf Halet elebiyi de bizde lettrisme ile kark bir eit surralismei deneyen bir air olmas itibaryla sayalm. Cumhuriyet devrinden sonra yetien airler arasnda Necati Cumal bir masal havas iinde realiteyi yakalamaa alr. Daha sonraki airlerden surraliste tecrbelere ok yakn olan zdemir Asaf, Cocteaunun aynalarn hatrlatan bir dnyada en kk hareketlerini bile datan bir iirin peindedir. Hzn dildeki telkin imknlarndan alan Nevzat stn de hemen hemen ayn ekilde gz hapsine ald derun varln verecek iiri arar. Bu saydm hususiyetleri yukardan beri zerinde durduumuz yeni dil ve ztrke mihveri etrafnda kalmak artyla kh romanesque, kh engag taraf galip gelmek artyla yeni yetienlerin hepsinde bulabiliriz. Yeni dil dvasn iddetle tutan denemeci ve mnekkit Nurullah Atan tesirinin bu son nesil zerindeki hkimiyetini de burada belirtmek gerekir. Dildeki yenilii syntaxa kadar gtren Ata bugnk edebiyatmzn byk fikir kmldatclarndandr. Bununla beraber bugnk iir neslimi sadece kendisini modernismee vermi zannetmemelidir. Genler arasnda iirin ie ve da ait bir nizam meselesi olduuna inananlar bulunduu gibi bilhassa halk iirinin traditionunda kendilerini arayan byk istidatlar da vardr.

265

Yeni Trk hikye ve roman, nevin hususiyetlerinden gelen ufak tefek ayrlklarla iirin gelimesini takip eder; filhakika o da hi olmazsa balangta Garpl ustalarn rnekleriyle yerli hususiyetler arasnda acele terkiplerin peinde koacak, gittike safln ve nizamn kazanan bir dilde ve politik imknlarn msaadesi nispetinde ele alabildii meselelerde istikrarn ve ahsiyetini arayacaktr. Mslman ark edebiyatlarnn bir taraf daima karakter peindeydi. Karagz, Orta Oyunu, Meddah hikyeleri gibi halk sanatlarmz, daha ziyade halk komedisi sahasnda kalmak artyla az ok karakter sanatlaryd. Eski tarihilerimizin en parlak sayfalarn belki de bu karakter gr vcuda getiriyordu. Bu itibarla insan yakalamak, romanclarmz iin belki de g bir ey deildi. Btn glk hayatn kendisini yakalamak o contrepoint bulmakt. Ayrca ne dilde, ne de gelenekte psikolojik tecesssn yeri olmad gibi, dilin kendisi de realitnin iinde koan sanatlarn tecrbelerinden, hatt realite ile cidd bir temastan gelen sarahatten ve rahatlktan mahrumdu. Bu vdide, eski dilin ve ark nesir sanatlarnn zaafn hibir ey Garpl mnda hikye denemeleri kadar iyi gsteremez. Lisan, insanlar aras en basit mnasebetlerin lgatine kadar din terbiyenin tesiri altnda idi. Fakat asl nesri ve dnceyi boan ey daha ziyade sarahatsiz slp oyunlar ve arka mahsus sfat iptilsyd. Vka eski muharrirlerimiz arasnda bu ifte tesirden kurtulan ve en samim halk diliyle yazan muharrirler de vard. Ve bunlar eski edebiyatmzda balangtan sonuna kadar byk bir gelenek tekil ediyorlard. te Tanzimattan sonra gelen muharrirler, resm edebiyatn pek de farkna varmad bu gelenee ba vurarak dili tazelemee altlar ve imknlar nispetine Avrupal yaz tarzn Trkeye soktular. Burada ilk Trk romanclarnn almasndan bahsedecek deiliz. Sadece yukarda ad geen Ahmed Midhat Efendinin olduu gibi ald konuma diliyle, yeni Trk hikyesinin temelini st ste kard eserlerle kurduunu yni edebiyat yaanan hayatn hudutlarna kadar genilettiini, yine yukarda bahsettiimiz Namk Kemalin bir mukaddemesinde (ntibah romannn eksik mukaddemesi) syledii gibi hikye dilini ve descriptif slbu kurmaa altn belirtelim. Ayn zamanda ie balayan bu iki muharrirle, psikolojik roman, vaka roman, tarih roman, ideolojik roman ve onlarn etrafnda btn beer alkalar bir yn acemilik arasnda Trkeye girer. urasn da syleyelim ki bu muharrirlerin memlekete getirmek istedikleri hikye ve roman nevi zerinde yazdklar yazlar tefekkrn bu devirde ne kadar iptida olduunu gsterir. Filhakika, niversite ve hatt liselerin almasndan ok evvel ie balayan yeni Trk edebiyat kendisini besleyecek fikr almadan tamamyla mahrumdu. Geen asrn sonunda yetien Serveti Fnun (1865ten sonra doanlarn etrafnda topland mecmuann ad) romanclar memlekete realist roman tekniini ve psikolojik aratrmay getirmilerdi. Yukarda Halit Ziya Uaklgilin Mai ve Siyahndan bahsetmitik. Bu muharririn yine Concourt kardelere az ok yakn olan Ak- Memn adl roman sadece realist teknik ve psikoloji itibaryla

266

baklrsa her zaman iin mkemmel saylabilecek bir eserdir. Yazk ki bu mkemmel teknik yine yukarda bahsettiimiz bovarysme ve esthtismede mahpustu. Baz kk hikyelerinde hayat o kadar iyi yakalamasn bilen ve kk insanlarn talihine efkatle eilen yazar, byk romanlarnda sadece kendi tahayyl ettii bir realitenin peinde (isterseniz, bir hayl dnya zleyiinde) realist iddial bir slp makinesi kurmutu. Onun yan banda ve tam zt kutupta eserlerini veren Hseyin Rahmi Grpnarda ne bu idalisation ve ne de bu slp hevesi vard. O sk skya yerli hayata balyd. Fakat Hseyin Rahminin alaturka-alafranga hadleri arasnda kalan mahedesi, yahut mizah insana yabancyd. Hemen hibir eserine sevginin scakln koyamamt. ahs ve karakter repertuar yukarda bahsettiimiz halk sanatlarna ok bal olan bu muharririn eserlerinde u veya bu sebeplerle eskinin iinden kamayanlar gln ve biare, yeniye doru gidenler ise tabiatyla sakat ve yarmdrlar. Bu yzden daima cemiyetin meseleleriyle megul olmasna ramen hibirine hakik bir derinlik koyamam, ok salam yapl romanlarnda bir yn kuklay oynatmaktan ileriye gidememitir, denebilir. Hseyin Rahmi ilk romanlarnda -sonradan dorudan doruya polis ve tefrika romanna derbelki de memleketteki hrriyetsizlik dolaysyla sadece gln ztlar karlatrmakla iktifa ediyordu. Bu ynden baklrsa onun romanlarnda bilhassa gze arpan ey isiz yahut iin terbiyesini lykyla alamam bir cemiyetin hercmercidir. Fakat itiraf edelim ki bu tarzda bir gr daha ziyade tenkidin bir tefsiridir. Her halde bu tatl muharririn halkmza okuma zevki alad ve onun komiinde mevcut olduu inkr edilemez. Edebiyatn stanbuldan k 1908den sonra Trk edebiyatnn asl byk hususiyeti Refik Halit, Yakup Kadri gibi muharrirlerle yava yava olsa da bilhassa hikyenin stanbuldan ve imparatorluk merkezinden memlekete doru almasdr. Arada geen zaman zarfnda bir nceki neslin realismei daha sk sanat terbiyesi haline girmitir. Fakat tecrbeyi asl keskinletiren eyler bizzat merutiyet inklbnn getirdii hayat ekillerine dikkat, ideoloji buhranlar, zihniyet farklarnn bariz ekil al ve nihayet Balkan Harbi ve onu takip eden hdiselerdir. Bu yllarda Trk hikyesi Trklk cereyann daha bandan benimsemi olan Ahmet Hikmetle (1870-1927), yine Servet-i Fnun neslinin en gen muharriri olan ve Hayat- Hakikiye Sahneleri adl eserinde belki de konuma Trkesinin ilk balangcn veren Hseyin Cahit Yaln (1875-lm tarihini bilemeyeceim) istisna edilirse drt adn etrafnda toplanr. Bunlardan mer Seyfeddin, Gen Kalemler mecmuasndaki hareketi uyandran muharrirdir. Balkan Harbi fcialarna dair yazd Bomba, Krmz Zambak hikyeleriyle asl hretini yapar. Ziya Gkalpn kard Yeni Mecmuada, halk dilini seven bu muharrir bu ideali halk hayatna ve zihniyetine, hatt halk hikmetine doru geniletmee alr. Efruz Bey adl kahramanyla itim tenkidin hudutlarna kadar varr. Ayrca bir nevi destan havas vermee alt tarih hikyeler yazar. Bir iki roman tecrbesine ramen kk hikyede kal, mizahnn daima Farsa ka, tenkitlerini, bir trl idare edemedii bu mizahn arkasndan yapmaya almas, hudutlarn tyin edemedii anti-intellectualismei ve

267

phesiz ok gen yata lm saf Trkeye gidenlerden biri olan bu muharririn eserinin muayyen bir seviyede kalmasna sebep olur. Halide Edip Advar, yukarda sylediimiz gibi yeni Trk romann 1908 ve 1920 yllar arasnda tek bana temsil etmekle kalmaz, o kadar cesaretle ve faydal ekilde katld stikll Sava yllarnda ve ondan sonra da Garp vilyetlerini (Vurun Kahpeye), Dou Anadoluyu (Zeynonun olu) kefeder. Kk hikyelerinde mill dayann srlarn aar. Son eserleri iinde (1935ten sonra) asl ngilizce yazlan Sinekli Bakkal, edebiyatn ve resmin bize ait ark olarak tand yerli bir dekor iinde ( II. Abdlhamid devrinin ok melez ve iten ok arkl havas ve dekoru) fantastik kahramanlaryla kaybedilmemesi lzm gelen deerlerin ve yeni, kurtarc dncelerin sentezini veren gzel, romanesque taraf bol bir gemi zaman ryasdr. Biraz sonra Yolpalas Cinayeti ve Dner Aynada tatl ve hznl rya kinci Cihan Harbinden hemen evvel ve daha sonraki yllarda genliin geirdii deer buhrannn sk tenkidi olur. Memleket Hikyeleri ve Realisme Fecr-i tiden Refik Halit Karayn sanat Maupassanta ok yakndr. 1917de srlm olduu Anadoludan dndkten sonra Yeni Mecmuada nerettii memleket hikyelerinde 1910 senelerindeki hikyelerinin nihilismeinden syrlarak daha kkl bir mahedeye dner. Refik Halit grmesini bilen ve grdn verebilen muharrirlerdendir. lk roman olan stanbulun yz, Octave Mirebeau realizmine yaklaan bu muharririn asl zelliini saf ve salam Trkesinde ve kuvvetle verdii baz Anadolu peyzajlarnda ve insannda aramak icap eder. deolojik Roman Yakup Kadri Karaosmanolunun getii yol daha kark ve sanat daha serttir. Bir Serencamda toplad ilk hikyelerinde bataki byk hikye olmasa onu daha ziyade Maupassant realisminde grrz, Vka onun eserlerinde Boule de Suif muharririnde gelen bir taraf daima devam edecektir. Buna mukabil ok renkli ve kl bir Msr ryas olan asl Serencam hikyesi esir bir kzn macerasnda bize ilk Trk romannn gelenei ackl bir esaret mevzuuna gtrr. Daha bu ilk kitapta ve onu takip eden hikyelerde realiteye ancak bir fikrin arasndan bakan, insan ancak bir idealle tamamland zaman kabul eden Yakup Kadriyi bulmak mmkndr. 1917de Yeni Mecmuada nerettii Rahmet hikyesi o zamana kadar daha ziyade ideolojik dvalarn emrinde grnen realizmi yumuatr. Yazar birdenbire tenkidin, tehirin br yzn, acmay kefeder. Rahmet, gzn yerine kalbin gelmesi, muakelelerin ve kzlarn yerini duygunun ve mazi ballnn almasdr. Bu hikyenin hemen arkasndan ve sanki bir set yklm gibi Erenlerin barndan ve okun ucundan adl mensur iirlerle air Yakup Kadriyi karmzda grrz. Bu yllar Yakup Kadrinin sanatnn malzemesi ve srr zerinde en ok dnd yllardr. Halk edebiyatmz ve tekke iirini bir kaynak gibi bulmutur. Rahmetin getirdii hidayetin fazla devam etmemesine memnun olalm. nk bu muharrirde asl olan mcadeledir. Ve bu mcadele sayesindedir ki Yakup Kadri hep ayn realist zemin ve

268

Flaubertten gelen bir taraf esas olmak zere teknik itibaryla birbirinden deiik romanlarla modern Trkiyenin deta sosyal kroniini yapmtr. lk roman olan ve mparatorluun dalmasn anlatan Kiralk Konaktan kinci Cihan Harbinin sonunda Cumhuriyet rejiminin tam bir tenkidi olan Panoramalara kadar bu eser roman nevini 19. asr ortasndan 1930 senesine kadar geirdii safhalarn hemen hemen byk bir ksmn takip etmitir. Filhakika onun roman tekniinde Maupassant, Flaubert ile Aldous Huxley ve Jules Romainsi (Les Hommes de Bonn Volent), byk eserinin bir cildini dilimize tercme ettii Prousttan gelme baz slp endieleriyle ve Maurice Barrs ve Matherlinckten gelen eylerle beraber grrz. Yakup Kadri doduu memlekete (Manisa) ait hikyelerden balayarak edebiyatmza Anadoluyu getiren muharrirlerdendir. Zengin hikye tecrbesinde romanlarnn ahs ve karakter repertuarn hazrlayan bu muharrir Ankarada kard Kadro mecmuasnda (1932-1933) Atatrk inklplarnn itima ve ahlk plnda mcadelesini yapmtr. Maurice Barrs ve Matherlinck gibi muharrirleri de edebiyatmz onun vastasyla tanmtr. ddiasz Realizm 1918 Mtarekesinden sonra yazd alkuundaki temiz Trkesi ve Bursa peyzajlar, yerli karakterleriyle kendisini tantan Reat Nuri Gntekinin (1892-1958) eseri de btn Anadoluyu iine alan geni bir ankete benzer. O da yukarda bahsettiimiz zihniyet ikilii zerinde durmutur. Yeil Gece ve Miskinler Tekkesi romanlar bu zihniyet farkn en canl rnekleriyle verir. Tiyatroda da ok velt olan Reat Nuri, Zoladan Albert Camusa kadar bir ok Fransz yazarlarn tercme etmitir. Asrn banda doanlardan Peyami Safann romanlarnda da bu zihniyet fark ve memleketteki deerler buhran sptiritualiste bir tercihle n safa gelir. Mauriactan Engerek Dmn tercme eden bu muharririn eserleri arasnda Dokuzuncu Harbiye Kouu, Fatih-Harbiye romanlarn, birincisini yaanm bir strabn hikyesi olarak, ikincisini ark ve Garp meselesini belki en had noktas olan musikide almas itibaryla zikredelim. Matmazel Noralyann Koltuunda muharrir eski meselelerini ve hayat tecrbelerini daha spirituelle bir plna nakleder. Yakup Kadri ile Himin neslinden olan Abdlhak inasi Hisar, belki de yaz hayatna ok ge balad iin daima htralarnda kalmtr. Fahim Bey ve Biz adl byk hikyesinde bile bu htra enisi vardr. Bu hikyenin tek bir kahraman etraftaki akisleriyle alan teknii ayan dikkattir. Boazii Mehtaplar ve Boazii Yallar gibi eserleri edebiyatmzn cemiyet meseleleriyle dolu havasna bir mazi hasreti ve notu getirmitir. tim Realizm Yeni Mecmuada Dostoievskinin Beyaz Gecelerinin (1918), Derghta Gorkinin Arkadam adl hikyesinin tercmeleriyle balayan edebiyatmzdaki Rus hikyesi tesiri bilhassa 1930 ve 1940 seneleri arasnda yeni bir safha aar. Memduh evket Esendaln Gorki ile ehov ve Maupassanta ok yakn hikyelerine bir eit enstantane demek hi de hatal olmaz. O, ehovun Gzel hikye yazmak iin yazdklarmzn ban

269

ve sonunu atnz nasihatn aynyla tutmua benzer. Ayal ve Kiraclar adl byk roman yeni kurulan Ankarann havasnda memleketteki seviye ve zihniyet farklarn kuvvetle gsteren bir eserdir. Bu hi mtearrz grnmeden her sylemek istediini syleyen realizmi bugnk edebiyatmz en canl taraflarndan birini borludur. Filhakika ilerde bahsedeceimiz Sait Faik gibi gen nesil hikyecilerinin ounun eseri yerli tesir olarak ona baldr tarznda bir iddia hi de mbalal olmaz. Kuyucakl Yusuf ile imizdeki eytan muharriri Sabahattin Alide bu itim realizm daha keskinleir. Muharririn baz hikyelerindeki trajik vision ve karlamalara daha sonraki nesillerde ok nadir olarak rastlanr. Halikarnas Balks adyla yazan Cevat akirin sanatnn zn daha ziyade deniz sevgisinde ve yaanan eylere ballnda aramaldr. Filhakika o her eyden evvel btn bir mitoloji arasndan grd Ege denizinin airidir. Sait Faik Sait Faik Abasyankta bu deniz sevgisi insan sevgisiyle beraber yrr. Gen yata len bu hikyecide neviler bir daha karr. Filhakika Lzumsuz adam muharririni hikyeci olduu kadar ve belki daha fazla air saymak da mmkndr. Onun kahramanlarnn ou girift cemiyet makinesinden kendiliinden frlayp km, yahut bu makinenin iine girmeyi hi tecrbe etmemi (yersiz) insanlardr. Byk dalgalarn srkledii yosunlar gibi hayat kylarna bilmeden gelirler, yldz , dalga kp, iyot kokusu iinde alkanrlar. Keskin bir sensualisme ve her teminde onu karlayan fete uzv bir azap ve buhran, bir nevi can sknts ve btn bunlarn arasndan gelen kk temaslarn saadeti, hemen hemen konusuz ve yapsz bu hikyeleri beslerler. Sait Faik galiba yalnz tabiatn ocuuydu. Tabiat para para kefettike mesut oluyordu. En trajik hikyesinde bile bu yzden bir ak namesi edas vardr. Bu muharririn yukarda saydklarmzla beraber Panait Istrati ile olan mnasebeti zerinde durulacak noktalardan biridir. Her halde bu dzensiz, sadece kk ihsaslardan rlm hikyelerin bilhassa kendi nesli ile edebiyatmzda balayan yaama sevincine cevap verdii muhakkaktr. kinci Dnya Harbi balarnda edebiyatmzda beliren ve gen nesil zerinde kuvvetli tesiri grlen Steinbeck ve Hemingway tesirine yabanc kalmasna mukabil eserinde Camusun LEtranger (Yabanc) sini hatrlatan baz benzerlikler bulmamak kabil deildir. Son hikyelerinde ise aktan aa surrealismee doru gider. 1945 ile 1950 arasndaki Trk hikyeciliinde imdi Amerikada olan Dr. Fikret rgpn getirdii bu Sur-raliste eniye burada yer vermemek imknszdr. Yeni Bir Realizm Son on senenin asl karakteristik eserlerini daha ziyade toprak ve ziraatin makinelemesi gibi meselelerin dourduu, gittike keskinleen itim realizmde toplanm grmek daha yerinde olur. Belki de yukarda bahsettiimiz Steinbeck ve Amerikan roman tesiri genlere bu meselelere yaklamak imknn vermitir. Bu son on senenin en byk hususiyeti yukarda bahsettiimiz gibi

270

edebiyatn Anadoluya yerlemesi daha dorusu mntka mntka Anadolunun kendi muharrirlerini yetitirmesidir. Filhakika 1908den sonra yetienlerde olduu gibi muharrir artk memleket iinde seyahat etmez belki yetitii memleketin artlarn arar. te Orhan Kemal, Yaar Kemal, Samim Kocagz, Kemal Bilbasar kendilerinden evvelkilerinden ayran teknik, slp, hatt fikr seviye itibaryla aralarndaki farklar bir eit hlislik telkki eden hususiyet budur. Bu saydmz isimlerden Orhan Kemal daha ziyade Adana havalisinin ve oradaki itim artlarn romancsdr. Ve phesiz teknik itibaryla ilerinde en salam odur. nce Memediyle 1955 yl roman mkfatn alan Yaar Kemalin sanatn sdk bir rportajla hlsa etmek mmkndr. O da ocukluunu geirdii Anadolunun cenup taraflarnn romancsdr. Yaar Kemalin bir hususiyeti de kyly iyi tanmas ve bilhassa folklora yakndan ina olmasdr. lk terbiyesini Ankarada ktn yukarda sylediimiz lk mecmuasnda yapar. Bu son on sene iinde hretini kuran hikyeciler arasnda acayibin, realizminde o kadar yer tuttuu Haldun Taneri, Ali adl byk hikye kitabyla 1956 Trk Dil Kurumu sanat mkfatn alan Orhan Hanerliolunu, slp endiesi ile nesil arkadalarndan ayrlan Tark Buray sayalm. Bu muharririn de kuvvetli bir sosyal tenkitle insann ferd hayatn beraberce yrtrler. Bugnk Trk Sahnesi Burada Trk tiyatrosunun geirdii safhalardan bahsedecek deiliz. Tanzimatla gelen nevilerin iinde yerli eser itibaryla bir bakma en zayf kalan belki de bu sanattr. Halbuki yeni edebiyatn ilk nesilleri, ayn zamanda bir elence olmas itibaryla halkn hayatna arabuk giren tiyatroda fikirlerini yaymak iin en tabi vastay grmlerdi. Filhakika bu ilk devirdeki (1865-1885 seneleri arasnda) edeb mahsullerin ou oynatmak imknlarnn azlna, mhim eserlerin hkmet tarafndan iddetle takip edilmesine ramen tiyatro eserleridir. Yine bu devirde, hatt daha evvelden, ilk ecneb kumpanyalarnn memleket iinde temsil vermee baladklar tarihten itibaren (1840), Shakespeare ve bilhassa Molire tesirleri edebiyatmza girmiti. ki defa Bavekil olan ve Trklk hareketlerine yazd bir lgatla nderlik eden Ahmet Vefik Paann (1823-1891) yapt Molire tercme ve adapteleri etrafnda bir temsil mektebi deilse bile, bir tiyatro anlay teekkl etmiti. Filhakika teden beri mevcut olduu anlalan halk komedisi byle bir almaya daha fazla imkn veriyordu. Buna ramen Trk sahnesinin asl inkiaf 1914 ylnda balar, demek daha doru olur. O yl iinde memleketimize gelen ve Cihan Harbi yznden ancak birka ay stanbulda kalan Fransz sanatkr Antoinen idaresi altnda imdiki ehir Tiyatrosunun balangc Darlbedayi kuruldu ve memleketteki dank imknlar muayyen bir anlayn etrafnda topland. Bu ilk cidd teebbs, 1923ten sonra Trk kadnnn sahneye girmesi, Ankara Konservatuarnda bir tiyatro mektebinin almas ve nihayet Ankara Devlet Tiyatrosunun kuruluu tamamlad. Bugn modern tiyatronun btn problemlerini benimsemi, geni repertuarl, hi olmazsa dary adm adm takip eden bir Trk

271

sahnesi vardr. Ve daha mhimi ve mitlisi, tiyatro sevgisinin genlere ve bilhassa yksek tahsil, hatt lise genlerine gemesi, onlarn arasnda ok cidd sahne teebbslerinin balamasdr. Yazk ki, yerli tiyatro eseri henz ok azdr. Yukarda ismi geen Reat Nuri Gntekin, Ahmet Kutsi Tecer, Necip Fazl Ksakrek, Ahmet Muhip Dranas (Nzm Hikmet de bu isimlerin arasndadr) gibi ya krktan yukar olanlar istisna edilirse, bilhassa gen nesillerde tiyatro yazanlar ok azdr. Hatt tiyatro hayatmz iin o kadar mit verici olduunu sylediimiz gen teekkllerin (Cep Tiyatrosu ve Yeni Tiyatro gibi) etrafnda bile bu vdide asl yaratmann kendisi olan byle bir almaya rastlanmyor. Meseleler Tiyatrodaki bu ksrl bir tarafa brakalm. Yukardan beri verdiimiz izahattan da anlalaca gibi, bugnk, Trk edebiyatnda, bilhassa iir, roman ve hikyede modern dnya edebiyatlarnda grlen btn cereyan ve modalar hemen hemen mevcuttur. Trk edebiyatlar nesilden nesle artan bir hzla yaadklar zamana katlmaa alyorlar. Birka nesil evvelinde sadece bir zenti gibi grnen bu devir ile birleme keyfiyetini bugnk nesiller iin mterek bir ruh halinin tabi bir neticesi addetmek en dorusudur. Bu mhim vakann yan banda belki daha ehemmiyetli olan ikinci bir vaka vardr ki o da bu edebiyatn cemiyetimizin realiteleriyle olan sk mnasebeti u veya bu ekilde olsa da Trk insannn ve meselelerinin etrafnda dndr. Bu bakmdan Trk edebiyat hayatn anahtarn eline geirmitir demek hatl saylmaz. Bununla beraber bu edebiyat iin henz en mhim i meselelerini halletmitir de denemez. Bu meselelerin banda phesiz ki mazi ile olan mnasebet gelir. Halk edebiyat ile, halk dili ile olan geni balarna ramen gen nesiller eski kltrn byk bir tarafna ve bu yzden de o kadar peinde kotuu insann bir tarafna hemen hemen yabancdr. Bilhassa Cumhuriyetten beri byk bir inkiaf gsteren tarih etrafndaki hareketlere, zaman zaman resm hayata hkim olan tarih mistiine ramen, bugnk edebiyat nesilleri kendilerini deta tarihin dnda grmektedirler. O kadar zengin ananesi olan folklorun bys onlara mesel iirde alt asrlk bir gayretle elde edilmi olan eyleri ve bilhassa eski klsik iirin asl zaferi olan geni ve dolgun sesi unutturmu gibidir. Dildeki sadelik hareketlerinin, dili kendi mant dnda bir kullana doru akmas, hakik bir ihtiyac karlamadan yaplan tasfiyeler dili plstik imknlarndan mahrum ettii gibi, muayyen konularn zerinde srar ve muayyen zaviyelerden bakmas da deta yeni bir conventionneli dourmutur. Bilhassa ok renkli ve kendi balarna btn bir gzellik olan halk ifadelerinin olduu gibi ve srarla kullanlmas aire kendi eserinde ferd olmak imknn pek az brakmakta ve hatt dili ve dnceyi muayyen bir seviyede kalmak tehlikesini drmektedir. Btn bunlara hibir garp edebiyatnda grlmeyen bir ifratla veznin ve gelenekten gelen iir ekillerinin terk edildiini de ilve etmek icap eder. Dildeki esasl deime yznden dnlmesi g

272

olan aruz vezninin yerine gelen hece vezni kfi derecede ilenmeden istidatl genler tarafndan braklm gibidir. iir tekniindeki bu ihmal, yahut dile ve gelenee kar bu sorumsuzluk, airi ok defa sathta bulduklar ile yetinmee gtrmekte, hi olmazsa iirin mucizesini sadece tesadfe brakmaktadr. Biraz evvel sylediimiz muvazaay douran millerden biri de bu keyfliin kendisi olsa gerektir. Btn bunlar ok deerli bir yn eserin asl hitap etmee alt kitleye gerektii gibi yaylmasna engel olmaktadr. Halbuki cemiyetimiz, trl kltr tabakalarnn mevcudiyetine ramen airlerini ve muharrirlerini daima ciddiye alm bir cemiyetti.Bu noksanlarn iinde bizce en mhimi bize anahtar vazifesini grecek olan, dardan baklnca o kadar eitli bir manzara arz eden bu almalarn arkasnda hakik bir tefekkrn yokluudur. Sembolizmden existansialisme veya poplizm yahut itim realizme kadar bugnn edeb mahsullerini snflandrabileceimiz hemen hepsi edebiyatmzda garpl yol aclarnn dili ile, onlarn yaptklar mnakaalarla girmi bulunuyor. Daha msait artlar iinde yetien ve bir eit entellektel kudrete sahip olan evvelki nesillerin asl tecrbelerini mill mcadele devirlerinde yapm olmalar ve sadece mill dvalara kapanm olmalar belki de bunun sebebidir. Byk bir okuyucu kitlesine dayanmamalar, dardan gelen cereyanlarn ar basmas yznden hareketleri yarm kalan bu nesildeki gecikme yzndendir ki bugnk edebiyatmzda nesil farklar baka memleketlerden ok bariz ekilde grlr.Genler arasnda tam mnas ile toplu bir almann yokluu, hatt bahsettiimiz cereyanlarn kendi adlar etrafnda toplanm olmamas da bu sebeplere balanabilir. Bugnk edebiyatlar sadece mecmualar etrafnda toplanyorlar diyebiliriz. Bu hususta bir fikir verebilmek iin yukarda bahsettiimiz Yeni Mecmua ve Derghtan sonra bugne kadar yalnz iki mecmuann muayyen bir edebiyat grubunu muayyen nazariye ve endieler etrafnda toplanm olduunu syleyelim. 1929 senelerinde kan Yedi Mealeden sonra hakik ve insicaml bir i birlii Orhan Veli ve arkadalarnn kartt Yaprak (1944) mecmuasnda grlr. Yukarda bahsettiimiz gen tiyatro teekkllerini o kadar mitle karlamamzn sebebi de, byle bir anlamaya hep beraber yaplacak sanat yolculuuna imkn verebileceini dndmzdendir. Btn bu mlhazalar, bugnk Trk edebiyatnn dilde, dncede realite ile derin mnasebet ve memleketi grme ve yoklamadaki baarlarn vmemize elbette mni olamaz. 1 Itri adl manzumesinde mill uur ve sanatn mnasebetini balyor ark ufuklarnda

vuzuh msrayla anlatr. 2 Redif sistemi, gerek klsik ran ve gerek bizim halk iirimizde lirik devreden gelen bir

kafiye eklidir. Bu sistemde manzumenin ekline gre beyit veya ktay daima tekrarlanan ayn kelime bitirir. Asl kafiyeyi bu tekrarlanan kelimeden evvelki kelimelerin hece ve ses uyarl vcuda getirir. Bu kafiye eklinin douunda her iki dilin nahiv hususiyetlerinin bir pay vardr.

273

Mehmet Akif ve stikll Mar / Yrd. Do. Dr. Fazl Gkek [s.161-165]
Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanl Devletinin, kuruluundan itibaren fetihi bir anlayla srekli snrlarn genilettii ve bu snrlar iinde yaayan millet ve topluluklardan gayrimslim olanlar zimmet hukuku erevesinde, Mslman olanlar ise aralarnda kavim fark gzetmeksizin slm milleti kimlii altnda ynettii bilinmektedir. Bat karsnda yzyllar boyunca tartmasz bir asker, siyas ve ekonomik g olarak varln srdren bu devlet, burada zerinde durmaya gerek duymadmz eitli sebeplerle on yedinci yzyln sonlarndan itibaren her alanda zayflamaya balam ve nihayet on dokuzuncu yzylda Bat medeniyetine katlma karar vermek zorunda kalmtr. Ancak Batl devletlerin ve Rusyann amac temelde bir Trk imparatorluu olan Osmanl Devletini btnyle ortadan kaldrmak ve bu devletin snrlar iinde yaayan farkl etnik ve din kkenlere mensup Mslman ve gayrimslim milletleri Batnn asker ve ekonomik nfuzu altnda siyaseten bamsz devletler olarak yaplandrmakt. Bu milletler ierisinde elbette Trklerin bamszl sz konusu deildi ve Trk milletiyle ilgili asl ama, bin yl nce geldii bu topraklardan btnyle karlmak veya en azndan eski tebaas olan milletlerden birinin ynetimi altnda braklmakt. zellikle ngiltere ve Rusyann ncln yapt bu pln, yirminci yzyln balarna gelindiinde byk lde baarya ulam bulunuyordu. lk olarak Yunanistan, ardndan Bulgaristan bamszln iln etmi, Trablusgarp, talyann egemenliine gemi, Msr bir sre kt zerinde Osmanlya bal grnmekle birlikte byk lde ngilterenin nfuzuna girmi ve ardndan da tamamen Osmanl Devletinden koparlm, nihayet Birinci Dnya Sava ierisinde gerekleen Arap isyanyla Arabistann da Osmanl Devletiyle balar kopmutur. Bu sre ierisinde, Osmanl Devletinin hakim unsuru olarak brokrasiyi elinde bulunduran Trkler, devletin sahibi sfatyla milliyetilik fikrinden uzun sre uzak durmaya almtr. 1860l yllardan itibaren, Osmanl Devletindeki btn unsurlar bir arada tutmay amalayan Osmanlclk1 fikri Trk aydnlar tarafndan gelitirilmi, Mslmanlarla gayrimslimler arasndaki eitsizlikler ilk olarak Tanzimat Ferman ve ardndan -biraz da Batl byk devletlerin ve Rusyann zorlamas sonucunda- Islahat Ferman ile ortadan kaldrlmaya ve bir Osmanl milleti projesi gerekletirilmeye allmtr. 1908de II. Merutiyetin ilnndan sonra iktidara gelen ttihat ve Terakk Cemiyeti tarafndan da balangta benimsenen bu proje, Balkan Savann sonunda hemen btn gayrimslim unsurlarn bu bir arada yaama projesine katlma arzusunda bulunmadnn fiilen anlalmas zerine uygulama alan bulamamtr. Bunun zerine ttihat ve Terakki Frkas, en azndan Mslman milletlerin Osmanlya balln korumak amacyla slmc2 politikalara ynelmitir. Esasen slmclk ideolojisinin fikr temelleri 1860l yllarda Yeni Osmanllar tarafndan atlm3 ve II. Abdlhamit tarafndan ksmen ve biraz da st rtl olarak uygulanmt. Yukarda belirttiimiz gibi Balkan Savandan sonra ttihat ve Terakki frkas yneticilerince de benimsenen bu projeye, bu kez, imparatorluun gayri Trk unsurlarnn katlm salanamamtr. Kltrel ve fikr temelleri on dokuzuncu yzyln ortalarna kadar gtrlebilecek olan, fakat siyas ve pragmatik endielerle Trk aydnlarnn fazla itibar etmedii Trklk ideolojisi4, balangta ne kadar uzak

274

durulmaya allsa da, Birinci Dnya Savandan sonra devlet adamlar ve aydnlar arasnda kuvvet kazanmaya balamtr. Mehmet Akif, on dokuzuncu yzyln ikinci yars ve yirminci yzyln balarnda Osmanl devlet adamlar ve aydnlar arasnda etkili olan bu ideolojiler ierisinde, II. Merutiyetten sonra yaymlamaya balad iirleri, slm dnyasndan eitli fikir adamlarndan yapt eviriler ve dier yazlaryla slmclk ideolojisinin srarl takipi ve savunucular arasnda grnmektedir. Ancak bu idealin gerekleme imknnn ortadan kalkmas, Mehmet Akifi, kendisini Mslman Trk olarak tanmlayan ve Batl emperyalist devletlerin saldrlarna bu tanmn kazandrd motivasyonla kar koyan Trk milletinin szcs olma konumuna getirmitir. Baka bir deyile, II. Merutiyet Dneminde slmc ideolojinin nemli temsilcilerinden biri olan Mehmet Akif, Milli Mcadele srecinde, byk lde Trklk fikrinin temel yaklamlarn benimsemitir. stikll Mar bu yeni yaklamn nemli belgelerinden biridir. Ancak bu yeni yaklamn Mehmet Akifin slmclk ideolojisinin savunuculuunu yaparken ald tavra aykr bulunmadn belirtmek gerekir. nk bir ideoloji olarak Trklk, en azndan nemli temsilcilerinin -rnein Ziya Gkalpn- tanmlad erevede slm dlayan bir ideoloji deildir. Milli Mcadele sresince slm duyarlk bu mcadelenin nderlerince srekli diri tutulmaya allmtr. Ancak siyas anlamyla slmclkn artk yrrlkte tutulma imkn kalmamtr. Mill Mcadeleye fiilen katlan Mehmet Akif, bu mcadele sonucunda kurulacak yeni rejimin Trk unsurunu temel alan bir mill devlet yaplanmasna gideceinin bilincindedir. Millet iradesini ynetim anlaynn temeli kabul eden bu yeni yaplanmaya gnll olarak katlan Mehmet Akif, bu bilinle stikll Marn kaleme almtr. Trk stikll Marnn hangi artlarda ve nasl yazld, Mehmet Akifin bu mar yazma grevini nasl stlendii, Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan marn nasl kabul edildii konusunda kaynaklarda yeterince bilgi bulunmaktadr.5 Maarif Vekletinin, Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan bir mill mar yazdrlmas konusunda grevlendirildii, veklete alan msabakaya Mehmet Akifin katlmad bilinmektedir. Aslnda byle bir marn en iyi ekilde onun tarafndan yazlaca hususunda hemen herkes hemfikirdir. nk o gne kadar verdii eserlerle edebiyat dnyasna kendisini mill air olarak kabul ettirmitir. Ancak sz konusu marn yazlmas iin bir yarma dzenlenmesi ve birinci seilen esere nakd mkfat verileceinin duyurulmas Mehmet Akifin konuya uzak durmasna sebep olmutur. Maarif Vekili Hamdullah Suphi Beyin bir mektupla Mehmet Akiften husus olarak ricas ve nakd mkfat konusunun istedii ekilde halledilecei eklindeki vaadi zerine Mehmet Akif, stiklal Marn yazmaya karar vermi ve birka gn ierisinde tamamlamtr. Bu iirin Trkiye Byk Millet Meclisinde hemen hibir muhalefetle karlamadan ittifakla kabul edildiini de biliyoruz. Bu yzden biz yazmzda bu hususlarn ayrntsna girmeyecek, Mehmet Akifin btn iirlerini kronolojik olarak takip ederek stikll Marnda zellikle vurgulanan millet kavram ve bununla balantl olarak istikll ve hrriyet kavramlar erevesinde stikll Marn aklamaya alacaz.

275

stikll Marndan nceki iirlerinde Mehmet Akifin millet szyle sadece Trk milletini kastetmedii, bu kavram, Trklerin de iinde bulunduu btn dnya Mslmanlarn kapsayacak ekilde kulland kukusuzdur.6 Bu tanm erevesinde Akifin milletin hli ve istikbali konusunda karamsar bir tavr ierisinde olduu ve birok iirinde milletten tahkir ve tezyif edici ifadelerle sz ettii grlmektedir. rnein Sleymaniye Krssnde adl, bir vaizin krsden verdii bir vaaz biiminde kurgulad eserinde, slm dnyasnn eitli blgelerini dolatktan sonra stanbula gelen sz konusu vaiz, milleti oluturan unsurlar, yani din adamlar, aydnlar, baka bir deyile asker ve sivil brokrasi ve geni halk kitlelerini olumsuz bir bakla tasvir eder. Kla yok, daire yok, medrese yok, mektep yok;/Ne kl var ne kalem Her ne sorarsan hep yok!tur. Askerde terbiye kalmamtr. lmiye snf bayadan da aadr. Siyasetiler curnalc, mzevvir, d bir sr hrsz etesi, halk (avam) ise vurdumduymazdr:7 yle dalgn ki, meer srunu srafilin, itip, yatt yerden azck silkinsin! Yryor, alt rk topraa gelmi, seyyar Bir mezarlk gibi: Her nasiye bir seng-i mezar! Duymam kayg denen duyguyu vicdannda. Okunur her birinin cebhe-i hsrnnda, Ne gelenden haberim var, ne gidenden haberim; Serseri kevne geleliden beri sersem gezerim! Eskiden kalma bu sz, sanki o cansz beyinin, Dest-i kudretle yazlm ezel hatras! Yine ayn eserde, slm dnyasnn eitli blgelerini dolaan ve Rusya ve indeki Mslmanlarn vaziyetinden de umutsuzlua den vaiz, Hindistanda iken stanbulda II. Merutiyetin iln edildiini haber alr. Fakat padiahn durup dururken bu karar vermeyeceini, daha nce vurdumduymaz olarak niteledii milletten ise bu yolda bir basknn gelemeyeceini dnd iin bu habere inanamaz:8 Verdi kanun- esas Bu, kar rya m? Yok canm yle deil: Milletin istirham,

276

ekl-i tehdid alvermi, o da muztar kalm Hangi millet acaba? Her ne iitsen yanl. Millet hakkndaki bu karamsarlk, Mehmet Akifin 1915ten nceki iirlerinin ounda bulunmaktadr. anakkale Savandan nceki tarihlere ait iirlerinin birounda onun, iinde bulunduu feci durumu kavrama ve gelecei dnerek endielenme yetisinden mahrum bulunduunu dnd milleti yn, cenaze, le, dilenci, meyyit ve yreksiz gibi sfat ve imajlarla birlikte and grlmektedir. Hakkn Seslerinde yer alan, Yusuf suresinin 87. ayetinin serbest bir yorumu mahiyetindeki iirde, umutsuzluk iinde bulunduunu gzlemledii milleti bu olumsuz sfatlarla tasvir eden msralar vardr:9 Ey dipdiri meyyit! ki el bir ba iindir Davransana Eller de senin ba da senindir! His yok, hareket yok, ac yok Le mi kesildin? Hayret veriyorsun bana Sen byle deildir. Kurtulmaya azmin niye bilmem ki sreksiz? Kendin mi senin, yoksa, midin mi yreksiz? () Evler tnek olmu, tyor bir sr bayku Sesler de: Vatan tehlikedeymi Batyormu! Lkin hani milyonlar rten u yndan, Tek kol da Yapsam demiyor bir tarafndan! Ayn kitapta yer alan, Zmer suresinin 9. ayetinin yorumu eklindeki iirde de le imajyla karlarz:10 Ey millet, uyan! Cehline kurban gidiyorsun! slm da Batsn! diye tutmu, yediyorsun! Allahtan utan! Bari brak dini elinden Gir le gibi topraklara kendin, gireceksen!

277

Fatih Krssnde adl eserde air, millet iin yine le ve cenaze imajn kullanr. Sz konusu eserin anlatcs durumundaki vaiz, slm dnyasn oluturan milletleri Cenazeden o kadar fark olmayan canlar hlinde grr. Yine bu milletler esaretiyle mbahdirler. Damarlarndaki kan adeta irinlemitir ve btnyle slm dnyas bir yn leten ibarettir. Milletlerin iindeki yeri dilenci mevkiidir. Sadece gn kurtarmak iin eref, an, ehamet, din, iman, vatan, hiss-i hamiyet, hak, vicdan gibi btn mukaddeslerini terk etmitir.11 Mehmet Akifin Asm adl eserinde, gelecee umutla bakan Hocazade ile umudunu byk lde yitirmi olan Kse mam atma hlindedirler.12 Bu iirde de, Akifin karamsar tarafn temsil eden Kse mam, milleti lee benzetir. Fakat Akifteki iyimser ruh halini yanstan Hocazade buna itiraz eder. Ona gre millet dipdiridir. Sadece biraz dalgndr, elinden tutan ve yol gsteren olduu takdirde kurtuluunu gerekletirecektir.13 1919 ylnda Sebilr-reatta nerine balad14 ve 1924 ylnda tamamlad Asm, Mehmet Akifin millete bakndaki deiimin izlenebilecei bir eserdir. anakkale ehitleriyle ilgili abidev msralarn da bulunduu Asmda Akifin millet konusundaki olumsuz ve karamsar tavrnn yukarda baz rneklerini verdiimiz Hakkn Sesleri ve Hatralar adl kitaplarnda yer alan iirlerle karlatrldnda deimeye baladn gryoruz. Bu deiimin ve umudun zirvesi stikll Mardr. Artk millet le, dilenci, meyyit, cenaze vb. deil, istiklli hak eden kahraman bir rktr. Ve stikll Marnda artk milletle rk ayn anlama gelecek ekilde kullanlmtr. nk Mill Mcadeleyi veren Trk milletidir ve savunduu yurt da Trk milletinin vatan olan Anadoludur. Dolaysyla stikll Maryla Akif, slm duyarln korumaya devam etmekle birlikte, artk slm dnyasnn deil Trk milletinin szcs durumundadr. Mehmet Akifin iir ve dnce dnyasnda ordu ve millet birbirinin iinde ve birbirini tamamlayan kavramlar olarak yer almaktadr. Bu yzden onun iirlerindeki, orduyla ilgili deinmeleri milletten bamsz olarak dnmek mmkn deildir. rnein Hatralarn ilk manzumesi olan, Bakara suresinin 286. ayetinin yorumunda air, milletinin yzyllar boyunca slmn koruyuculuunu yaptn hatrlatarak, Allahn bir emrine ecdad da ahfad da kurban olduu hlde bugn felketten felkete srklenmesinden duyduu acy anlatr ve Balkandaki yangn daha kl balamamken yeni bir savala kar karya kalmasnn bir bakma bu milletin hak etmedii bir sonu olduunu syler. Fakat -Birinci Dnya Savan kastederek- bu cehennemin bile onu yldramadn, kum dalgalarndan, llerden, kar ktlelerinden bir alayan gibi gemekte olduunu belirtir. Bylece milletten sz edilen msralarla balayan iir, milletin orduya dnmesiyle, Allah yolunda korkusuzca lme atlan ordunun zaferi hak ettiini belirten msralarla sona erer:15 Bir byle ehidin ki mkfat zaferdir, Vermezsen lh dklen hnu hederdir! iirin bu ikinci ksm, daha sonra Asmda greceimiz, anakkale ehitlerine hitap eden para ve stikll Mar ile benzerlik gstermektedir. Sleymaniye Krssnde, Fatih Krssnde ve Hakkn

278

Seslerindeki manzumelerde grlen karamsarlk, bylece tedricen dalarak yerini umut ve iyimserlikle deitirir. Berlin Hatralarndaki, anakkaleyi savunan ordudan sz eden msralar da Akifteki bu dnm arpc bir ekilde yanstr. Yine karamsarlkla balayan ve slm dnyasnn zellikle son yzylda ektii aclar terennm eden msralarla sren iir, anakkale savunmasnn yaratt umut ve iyimserlikle sona erer. iirin sonunda, anakkalede geri ekilmeyen Muazzam ordumuzun en muazzam evld, aire, Korkma! Cehennem olsa gelen gsmzde sndrrz eklinde seslenir. Askerin bu hitab Yaknda kurtulacaktr bu cephe msrasyla sona erer ve air bu hitab, inanlmas g bir mjde olarak deerlendirerek iiri u msralarla tamamlar:16 -Kurtulacak?. Demek yklmayacak kblegh- mlim Demek ki lmyoruz Haydi arkada gidelim! Bu iirde, ordunun aire ve airin ahsnda millete seslenerek syledii Korkma! haykr, stikll Marnda airin orduya -iirin orduya ithaf edildiini hatrlayalm- ve millete sesleniine dnecek ve bylece air, ordu ve millet birleecektir. zerinde duracamz kavramlardan ikincisi istiklldir. Mehmet Akif bu kavram ounlukla izmihll kavramyla birlikte kullanmtr. Bunlarn hemen yan banda, istikllle ayn anlam dairesinde bulunan hrriyet ve anlam izmihlle yakn olan istibdad kavramlar vardr. Bu kavramlar erevesinde de Mehmet Akifi, Safahattaki birok iirinde nceleri karamsar bir yaklam iinde gryoruz. stikll Marna takaddm eden iirlerde bu karamsarlk dalmaya balar ve airimizin iyimser ve umutlu ruh hli galip gelir. Birinci Safahattaki, ilk ksm Mithat Cemale ait olan Acem ah balkl iirde izmihll, istibdadn bir sonucu olarak gsterilmitir. iirin btnnden kan anlam, hrriyetin yokluunun bir toplumun da felketi olacadr. Bu yzden stikll Marndaki Ben ezelden beridir hr yaadm hr yaarm/Hangi lgn bana zincir vuracakm aarm msralar ile Ebediyyen sana yok, rkma yok izmihll ve Hakkdr hakka tapan milletimin istikll msralarn birlikte dnmek gerekir. Sleymaniye Krssnde adl eserde airin konuturduu vaiz, II. Merutiyetten sonra istikll ve hrriyetin deerini anlamayan toplumu eletirir ve onlara zgrln deerini bilmelerini, bunun iin esaret altndaki milletlerin hayatna, izmihllin ehre-i meumuna bakmalarn salk verir:17 Azck bilmek iin kadrini istikllin,

279

Baknz ehre-i meumuna izmihllin Mehmet Akif, Hatralardaki, l-i mran suresinin 102. ayetinin yorumland iirde18 toplumu ahlk bir izmihll iinde grr ve en mthi izmihll olarak grd bu dn milliyet ve istiklli de ortadan kaldracan belirtir. Yine ayn kitaptaki, Mslmanlk nerede! Bizden gemi insanlk bile msrasyla balayan iirde19, toplumun his denen devletliden nasibi kalmadn syleyen air, bunun douraca sonucun topyekn bir felaket olacan belirterek Davrann haykrmadan nks- izmihlliniz der. Ayn kitaptaki, Mslmanlk huyun gzelliinden ibarettir hadis-i erifinin yorumu mahiyetindeki iirde de20 milleti tek bir dalgann pml-i izmihlli ve mahkmiyetin timsali olarak niteler. El-Uksurda21 iirinde ise slam dnyasn iinden bir gn heva-y istikll esmemi bir kitle olarak grr. Daha da oaltabileceimiz bu rneklerde grld gibi Mehmet Akifin 1915ten nceki iirlerinde istikll ve hrriyet, slm dnyasnn eskiden sahip olup sonradan kaybettii deerler arasnda yer almaktadr. airin bu dnemde millete baknda olduu gibi hrriyet ve istikll konusunda da karamsar ve hatt umutsuz olduu grlmektedir. Bu karamsar ruh hli anakkale ve Milli Mcadele ile dalmtr. Millet iin artk izmihll yoktur ve millet ortaya koyduu mcadele ile hrriyet ve istiklli hak etmitir: Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll. Mehmet Akifin ilk iirlerinden itibaren zerinde srarla durduu istikll kavramnn mill marmzn yazld dnemde adeta byl bir kavram haline geldiini de belirtmek gerekir. Trkiye Byk Millet Meclisinin airlerimizden yazlmasn istedii marn ad adeta toplumsal bir mutabakatla stikll Mar olarak belirlenmitir. Maarif Vekletinin at msabakaya katlan ve ilk elemeden sonra mecliste grlmek zere tespit edilen alt iirden birinin ad stikll Trks, bir dierininki stikll Mardr. Bal bulunmayan drdnc iir Ey Mslman, Ey Trk olu/Ald istikll yolu msralaryla balamaktadr. Beinci iirin bir msras Atl, ez, vur senindir istikll eklindedir.22 Gazi Mustafa Kemalin de, stikll Marnn ilk kez meclis krssnde okunduu gn yapt konumada istikll ve izmihll kavramlarna vurgu yapm olmas, stikll Marnn yazld dnemin ruh hli hakknda bir fikir vermektedir:23 Muhterem arkadalarm, btn bir millet lmle gz gze baktmz mtareke gnlerinden balayarak bugne kadar kat ettiimiz mesafeleri, atladmz saysz mklt bir defa daha beraber tahattur edelim. Ne vakit balad bilinmeyen zamanlardan beri eref-i istikll ile yaayan milletimiz en feci bir izmihll ile nihayet buluyor gibi grnm iken kayd- esarete kar evldn kyama davet eden ecdad sesi kalplerimiz iinde ykseldi ve bizi son hals mcadelesine davet etti. Yine ayn iirlerde millet ve Trklk kavramlarnn da -stikll Marnda olduu gibi- ne kmas dikkat ekicidir. lk elemede seilen iirlerden Hseyin Suada ait olan Trkn evvelce byk bir pederi/ekti sancaa hill-i seheri msralaryla balamaktadr ve nakarat msralar Yr ey milletin efrad yr/Ak st emmi vatan evld yr eklindedir. A. S. mzal iir Millet ak, din ak, vatan ak uyansn msrasyla balar. Ayn iirin nakarat ktas Trk oludur bu millet/Trkndr bu

280

memleket/Trk oludur bu millet/Trkndr bu memleket eklindedir. Kemalettin Kminin iirinde Trkn kolunun bklemezliine, Trk milletinin her milletten ulu olduuna vurgu yaplmaktadr. skender Haknin iiri Ey Mslman, Ey Trk olu msrasyla balar, Trk ordusuna duyulan gveni, Trk vatannn gzelliini anlatan msralarla devam eder. M. mzal iirde de Kahraman Trk, Ey byk nl milletim gibi ifadeler vardr. Son olarak Mehmet Muhsinin iirinde de ayn ekilde Trk ordusu ve milleti yceltilmektedir. Bu iirin nakarat msralar Ey kahramanlar ordusu, ey yldrm-itab/Gster cihan- maribe bin anl inklb eklindedir. Bu iirlerden hibiri elbette edeb ve estetik bakmdan Mehmet Akifin iiriyle karlatrlacak dzeyde deildir. Fakat stikll Marnda ne kan kavramlarn bu iirlerde de hemen hemen ayn bak asn yanstacak ekilde yer alm olmalar devre hakim olan ruh hlini gstermesi bakmndan dikkate deer. Elbette devir bir istikll mcadelesinin verildii devirdir ve dolaysyla Mehmet Akifin iiriyle birlikte mill mar olmak zere kaleme alnan bu iirlerde de mill bamszlkla ilgili kavramlarn ne kmas da tabidir. Fakat -yukarda gstermeye altmz zere- Mehmet Akifin iirine bu kavramlar yeni girmi deildir. 1908de yaymlamaya balad ilk iirlerinden itibaren millet, istikll ve hrriyetin yokluunun yasn tutan Mehmet Akif, milletin dirilii ve hrriyet ve istiklline sahip knn cokusunu da milletinin en yetkin bir kalemi olarak dile getirmitir. Trk edebiyatnda Mehmet Akif kadar yaad dnemde toplumu derinden etkileyen ve sarsan olaylarla ilikili olan az air vardr. stikll Sava ncesinde lkenin yaad facialar Akifi byk lde umutsuzlua drm, fakat kuvvetli bir imana sahip olduundan, bir bakma Allaha isyan anlamna geldiini bildii bu umutsuzluu imanyla yenmeye almtr. Birinci Safahatta yer alan Tevhid Yahud Feryad ve nsan manzumeleri, Akifte esasen insann varoluuna dair iki farkl ruh hli veya dncenin bir arada bulunduunu gstermektedir. lk iirdeki, iinde bulunduu evrenle ilgili hibir tasarruf hak ve yeteneine sahip bulunmayan bir insan anlayna karlk ikinci iirde insan, azim ve iradesiyle dnyay hatta evreni deitirme iradesine sahip bir varlk olarak tanmlanr. stikll Marna kadar yazd iirlerin birounda bu iki farkl ruh hli atma hlindedir. Szgelii, Birinci Safahattaki Azim ve Geinme Bels iirleri, Safahatn ikinci kitab olan Sleymaniye Krssnde adl eser, Hakkn Seslerindeki iirlerin hemen tamam, Hatralardaki manzumelerin ou bu atan ruh hlini yanstr. Akifin aheseri olan, Hocazade ve Kse mam adl iki kiinin karlkl konumalar eklinde dzenlenmi Asm da sz konusu iki ahsiyet airimizin iindeki atmann iki farkl kii hlinde da vuruluudur. Bu atmann, Akifin iirinin, -yukarda belirttiimiz gibi- dneminin olaylarna bal oluundan kaynakland kukusuzdur. anakkale Savandan itibaren karamsarln byk lde yenen ve bu iyimserlik ve umutla Milli Mcadeleye katlan Akif, nceden yazd iirleri ile bir bakma stikll Marn yazmas gereken air olduunu kabul ettirmiti.

281

O, istikllin milletinin hakk olduunu syledi. Trkiye Byk Millet Meclisi de, temsilcisi olduu millet adna, ona stikll Mar airi olma hak ve onurunu verdi. 1 Osmanlclk ideolojisinin tanm ve erevesi iin bkz. kr Haniolu, Osmanlclk,

Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c. 5, s. 1389-1393. 2 slmclk ideolojisi konusunda bkz. erif Mardin, slmclk, Tanzimattan Cumhuriyete

Trkiye Ansiklopedisi, c. 5, s. 1400-1404; smail Kara, Tanzimattan Cumhuriyete slmclk Tartmalar, a.g.e., s. 1405-1420. 3 slmc ideolojinin Yeni Osmanllarla ilikisi konusunda bkz. Mmtazer Trkne, Siyas

deoloji Olarak slmcln Douu, stanbul, 1991, zellikle bkz. s. 93-143. 4 Trklk konusunda bkz. kr Haniolu, Trklk, Tanzimattan Cumhuriyete

Trkiye Ansiklopedisi, c. 5, s. 1394-1399. 5 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Hasan Basri antay, Mill stikll Mar Nasl Yazld?

Nasl Kabul Edildi?, Akifnme, stanbul, 1966, s. 62-73. 6 Esasen kelimenin o dnemin yaz dilindeki kullanmnn da din aidiyeti ifade edecek

ekilde olduu belirtilmelidir. 1900 ylnda yaymlanan Kamus- Trknin millet kavram iin yapt tanm bunu dorulamakta, fakat kelimenin anlam deimesine uramaya baladn da gstermektedir: Millet: 1. Din, mezhep, k: Millet-i brahim; din ve millet ikisi birdir. 2. Bir din ve mezhepte bulunan cemaat: Millet-i slm; milel-i muhtelife resas (Lisanmzda bu lgat sehven mmet ve mmet lgati millet yerine kullanlp mesel milel-i slmiye ve Trk milleti ve bilakis mmet-i slmiye diyenler vardr. Halbuki dorusu millet-i slmiye ve mem-i slmiye ve Trk mmeti demektir. Zira millet-i slmiye bir ve mem-i slmiye yani din-i slma tbi akvam ise oktur. Tashihen istimali elzemdir.). 7 Safahat, Eski ve Yeni Harfli Metinler ile Tenkidli Neir (Edisyon Kritik) Bir Arada, (Hz. M.

Erturul Dzda), z Yaynclk, stanbul, 1991. 8 9 10 11 12 Safahat, s. 160. Safahat, s. 192-193. Safahat, s. 197. Safahat, s. 236-237. Orhan Okayn da isabetle belirttii gibi bu eserde Kse mam, Akifin anakkale

Savalarna kadar bedbin olan ruh halidir. Kse mam tenkit eden, onu haddinden fazla karamsar bulan, onun mensup olduu medrese takmn da zaman zaman sulayan, yer yer milletimizin anl

282

mazisinden ve ecdadndan bahsederek yeniden o gnlerin gelecei midini veren Hocazade ise Akifin, anakkale Savalarn grerek mitsizlikleri imanla deitiren ruh halidir. Orhan Okay, ehitlikte Bir air: Mehmet Akif, Sanat ve Edebiyat Yazlar, stanbul, 1990, s. 168. 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Safahat, s. 394. Sebilr-reat, c. 17, nr. 441, 22 Zilhicce 1337/18 Eyll 1919, s. 201. Safahat, ss. 277-279. Safahat, s. 325. Safahat, s. 165. Safahat, ss. 282-283. Safahat, ss. 284-285. Safahat, ss. 288-289. Safahat, ss. 292-297. Sz konusu iirlerin metinleri iin bkz. M. Erturul Dzda, Mehmed Akif Hakknda

Aratrmalar I, 2. bs., stanbul, 1989, ss. 126-131. 23 Aktaran; Eref Edib, Mehmed Akif, C. 1, stanbul, 1962, s. 160.

283

Yahya Kemal ve Eski iirimiz / Do. Dr. Nezahat ztrk [s.166-169]


Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Yahya Kemal, iir zevkini ve iir dilini Eski iirimizde bulmu, divan iirini hlis iir olarak kabul etmitir. Yahya Kemalin bu iir anlayn, doduu ehir, yetitii muhit ve ilk iir karalamalar oluturur. Bu tercih ylesine doaldr ve Yahya Kemalin yapsna sinmitir. Hatralarnda, doduu ehir skp iin son zamanlara kadar ilk asrlardaki enisini tamamiyle muhafaza etmi bir Trk ehriydi. Murad- Sn devrinin canl bir resmi gibiydi. Halk hl o leheyle konuur, o trl esvaplar giyer, o devirdeki gibi yaard. satrlarn kaydeder. Yahya Kemale gre bir stanbullu, skpn yallarn grse Naima tarihinden frlam tipler sanr, genlerini ise yenierilere benzetirdi. Yahya Kemal on be yanda iken aruzla iir yazmaya balar. Ebced hesabn renir. skpteki Sdi Derghnn semahanesine tarih drr. Vezin hatalarn Rfa eyhi Sadeddin Efendiye tashih ettirir. iir konusundaki belgat bilgilerini Muallim Nacinin eserlerinden alr.1 Muallim Naciyi mteakip Recizde Ekremin Tlim-i edebiyatn okur, ayn zamanda Ruh Divn zerinde alr. On be yann iir dnyasna, az sonra Abdlhak Hmit Makberiyle katlacaktr. Yahya Kemal bu srada vezinlerin birounu kullanabildiini kafiyelerinin acemilikten kurtulduunu, rindne iirler yazmaya baladn kaydeder.2 Yahya Kemal, Selnik ddisine gnderildiinde Selnik ok daha meden bir ehir olmasna ramen, khne skp camileriyle, adrvanlaryla, ruhn haliyle zler, bu hasretle iire ynelir. 1902de stanbula geldiinde, stanbul Edebiyat, Servet-i Fnn Edebiyat demektir. Yahya Kemal bu ilk genlik yllarnda, Selnikteki hocalarnn etkisiyle Jn Trklere hayranlk duymaktadr. stanbulda Tevfik Fikret ve Cenap ahabettinin iirlerini tanynca Muallim Naci ve Recizde Ekremi artk eski bulur. Kendi ifadesiyle bir kelime Franszca bilmeden alafranga olmutur. stanbulda bir sene kalr, kaarcasna Parise gider. Pariste hem Franszca renir hem de ten bir merakla Fransz iirini inceler. Bu yllarda artk Servet-i Fnncular da beenmez. Onlar Fransz iirinin taklitisi, ihtirassz, kksz ve acemice bulur. Zihninde daima Yeni Trkeyle, kendi duygumuzun ifadesi, hlis ve samimi bir iir nasl yazlabilir3 dncesi vardr. te bu noktada Parnas air Jose Mari de Herediann iirleri Yahya Kemale k tutar. Bu iirlerle hemhal olurken Yunan ve Ltin iirinin tadn alr. teden beri arad iir dilini bulduunu kefeder. Bu yeni Trk iirinin dili, Yunan ve Ltin iirinde tecessm eden antikite heykellerinin kusursuz yontusu ve yalnlna sahip beyaz lisan dedii bir dil gibi olmaldr. Byle bir Trke ve iir dili eski iirin berceste (sram) msralarnda vardr. Bu msra- bercesteler yaln bir Trkeyle bizim duygularmz ifade ederler. Mesel: Alarm htra geldike gltklerimiz Bugn dm ki yr alar benimn

284

Gittin amma ki kodun hasret ile cn bile stemem sensiz olan sohbet-i yran bile msralar byle beyaz bir Trkedir. Eski iir, hatralar bir musik notasyla cisimletiren bir lisana sahiptir. iirde musik, bir dier deyile dern ahenk, dilin yaratt iirsel musiknin olumas, konusunda Yahya Kemali uyaran sembolist airler Mallarme ve Verlaindir. Yahya Kemal arad dern ahengi Divn iirinde bulur. Grld gibi Yahya Kemal, Divn iirinde arad iki zellii bulmutur: I. Konuma Trkesine dayanan yaln dil beyaz lisan; bunun msra- berceste ve beytlgazellerde olduundan emindir. II. Bize has duygularn mziini, notasn veren iirsel musik dili. Bu da eski iirimizde sesleri, hece ve kelime olarak yatay ve dikey bir ekilde istif etmek zelliidir. Bu zellik Bk, Net, eyh Galip gibi airlerde aklkla gzlemlenir. Yahya Kemal, Faruk Nafize Varovadan gnderdii mektupta iir kalpten geen bir hadisenin lisan halinde tecelli ediidir; hissin birdenbire lisan oluu ve lisan halinde kaldr. Dndklerimizi vezinle ve lisanla ifade ediimiz iir deildir. Dern ahenk ile ifade edilmise iirdir. Fakat duyulmakszn yalnz vezin ve lisan mmaresiyle sylenen sz iir olamaz der.4 Yahya Kemal, iir Okumaya Dair makalesinde Nedimin Dklen mey krlan ie-i rindn olsun msrasnda bu kelimelerin hibiri fazla veya eksik deildir; alts birden musik cmlesidir. Bataki dklen, bin trl manda kullandmz dklen deildir. Nedimin tam o evk nn ifade ettii bir tnnetdedir. Kelimelerin istifini bozarsak o dern ahenk kaybolur5 satrlarn kaydeder. Yahya Kemal, halis iir ndir bir madendir. iir gfteden nce bestedir. Msralarnda name hissedilmeyen bir manzume sadece bir gftedir nesir sahasna atlmaldr6 der. Bu anlayn bir gazelle dile getirir: Bir ir mest edince arab- ezel gibi Her msrayla vehm olunur en gzel gibi stad elinde ser-te-ser henk olur lisn Mzraba ses verir kelimtyla tel gibi Elhn duyulmadka belgat girn gelr Lf gzftan mtehassl kesel gibi

285

Bir tek gazel braksa yeter bir gazel-ser Her beyti olmal beytl- gazel gibi Ber-ceste ir baka mesel bakadr Kemal Pesten ternedir nice szler mesel gibi7 Yahya Kemalin eski iirde bulduu dier nemli bir zellik, eski Trk toplumunun ruhunu dile getirmesidir. Kl, kyafeti, dn ve yaayyla zevk u evkn yanstr. Btn toplumun terennmdr. Toplumdan kopuk deildir.8 air, divnn yazp bitirdikten sonra hattata verir. Hattat talik hattn kvraklyla sanatn ortaya koyup mcellide gnderir. Mzehhip ve mcellid yeteneklerinin en gzel ilemlerini ortaya koymaya alarak kitab tamamlarlar. airin divnndaki gazellerden bazlar musikinaslar tarafndan bestelenerek Rumeli ve Anadolu konaklarnda, kahvehanelerde, kervansaraylarda, klalarda dilden dile sazdan saza dolar. air camilere, emelere, imretlere, sebillere, kasrlara tarih drr, kitabe yazar. Ta ustalar bunlar sls ve cel slsle talara hkkederler. air, sultanlarn, devlet adamlarnn baarlarn, savalarn kaside ve fetihnmelerle dile getirir. Halkn beenmediklerini hicveder. Ynetim elden ele dolanan iirlerle tenkd edilir. Devlet trenleri, saray trenleri, halkn elenceleri surnmelerle anlatlr. ehirler, ehrengizlerle tasvir edilir. Eski iir bylesine hayatn iindedir. Artk bu ruh lmtr. Ancak henz yerine yenisi kurulamamtr. Edebiyat artk ten bir hayattan fkrmaz, zemini oraktr. Bu yeni iirde insanlar irenir, hayran olmaz tiksinir, zevk almaz elenir. Akn mans alka, hayatn mans nefsin arzularna teslim olmu gibi kabul edilir.9 Bu noktada Yahya Kemal nasl bir iir istiyoruza gelir. Evet iir her eyden nce musikdir. Beyaz lisanla bu musik yaratlmaldr. Ama Yahya Kemalin ruh olmazsa iir olmaz dedii yeni ruhtan anlad nedir? Buna Yahya Kemal Vatann Kinat adn koyar.10 Trk Edebiyat vatann kinatndan ibaret bir daire olmaldr. Bizim kinatmz Malazgirtten sonra bin yllk Trkiye tarihi yaratmtr. Ondan nceki tarihimiz sadece bir mukaddimedir. Yahya Kemalin bu gr, ok etkilendii Fransz tarih gr olan Fransay bin yllk Fransz topra yaratmtr cmlesidir.11 Bizde Trkiyeyi vatan yapanlar, Alpaslan ve Yavuz Sultan Selim gibi aknc hkmdarlardr. Yahya Kemal onlar tebcil eder. Yahya Kemale gre Mslmanlk, halkmzn saf ruhunun yapcs ve sahih aynasdr. iirlerinde byle bir mslman hayat tarzn anlatmaya alr. Mslmanln mistik yorumu melmik ve kalenderilik, Anadolu halknn yaaynda zgn bir renktir. Vatann Kinatnda tarih, corafya kltr sentezinin ortaya koyduu nemli bir dier tip, bu mistik zellikleri tayan rind tipidir. Yahya Kemal rindne iirlerinde eski iirin dilini ve ruhunu yakalar; ayrca bu eski mistisizmi kaybetmenin hznn dile getirir. Fer almken tul- kibriydan

286

Bugn b-vye kalm her ziydan Bu mlkn fark yok bir tengndan Niin nr inmiyor artk semdan Bu ek, barmda her gn gh u bgh Dolatm hu deyp dergh dergh Aba var post var meydanda er yok Horasan erlerinden bir haber yok Uzun yollarda durdum hi eser yok Diyar- Rma gelmi evliydan Tecelligh iken binlerce rinde Melmet snd arkn her yerinde Bu devrin geri son sohbetlerinde Nefesler dinledik saz- Rzadan12 Yahya Kemal, rindne iirlerinde tasavvuf felsefesinin ruhunu yakalamtr. Bu iirler ruh ve dil olarak eski iirin tadndadr. ksri ienler ezel sgardan Mest-i melmetle geerler serden Bir kerre enel-hak diyen erbb- dile Hallk- avlim grnr her yerden13 Seyreylediim sem- Mevlndr Devreyleyen ecrm- cihn-rdr Sa elden uzattklar peymnelere Glrenk seblardan akan sahbdr14

287

Tanpnar, Yahya Kemalin Tanzimattan beri edebiyatmzn Eski iirden ayrlma, uzaklama imknlar arayaca yerde eski iire yaklama, onun arkasndan gitme arelerini aradn kaydeder.15 Yahya Kemal, Bkdeki, Netdeki, eyh Galipteki lirik sesi ister. Eskiler bu sesi bize ait lirizmle, sesleri sedl ve sedsz olarak yatay ve dikey tekrarlayarak, bunlara en uygun terkipleri bularak, edeb sanatlar, vezni, kafiyeyi, redifleri gz nne alarak meydana getirirler. Yahya Kemal, bu sesi tutkuyla ister: Yarab ne msavt ne hrriyeti ver Hatta ne yoldan gelecek hreti ver Hep neve veren ak terennm dilerim Yarab bana bir ses yaratan kudreti ver16 Bata Tanpnar olmak zere Yeni Edebiyatlar Yahya Kemalin eski mazmunlarla yeni imajlar, yeni terkipler yaptklarn syleseler de Yahya Kemal, eski iiri hem duygu hem ses olarak yakalamtr: Virne cihanda ne hz ne bendeyiz Rind-i b be-d fakr-i revendeyiz Pr civn bahar bahar eyleriz sefer Hem dem ota- Cemle diyr- emendeyiz Yattk blend servlerin glgesinde d Dehrin bu hy u hyundan mecbl-i handeyiz Demdir yanar, remad olamaz eb-era- dil Demdir ki ay u n ile ifn-y tendeyiz17 Yahya Kemalin bu gazelinde Bk, Ruh, Net ve Nailiye ait iir dilini ve sesini duymaktayz: Ruh: Bu lem-i fnide ne mr ne gedyz Allara allanrz pest ile pestiz18 Bk: Ezelden h- akn bende-i fermanyz cna

288

Muhabbet mlknn sultan- l-anyz cn19 Nail: Hev-y aka uyup ky- yare dek gideriz Nesm-i subha refikz bahara dek gideriz Palas pre-i rind be-d u kse be-kef Zekt- mey verilir bir diyra dek gideriz20 Neti: evkz ki dem-i blbl-i eydda nihnz Hnuz ki dil-i gonce-i hamrada nihnz Olsak nola b-nm u nin uhre-i lem Biz dil gibi bir turfa muammada nihnz Yahya Kemal deta tayy- zaman ederek eski iirin ruhunu ve dilini yakalar: k tayy- zaman et alr her perde Bir devir geir istediin her yerde Ben hicret edip zamanmzdan yaadm stanbulu fethettiimiz gnlerde21 Yahya Kemal eski iirdeki kompozisyon btnln de gzden karmaz. Divn iirinde birim beyit olmakla beraber, gazellerde bir tem ve kompozisyon btnl daima vardr. Bunun en ak delili rediflerdir: O dem ki bir evk tabn olur gnl gnle Bil-irde itbn olur gnl gnle Grnce ayine-i nevesinde lhtu Kemal-i vecd ile kurban olur gnl gnle22 Yahya Kemal, gnl redifli bu gazelindeki tasavvuf neveyi terennm ederken eyh Galipten farkl deildir. Ancak una dikkat ekmeliyiz ki Yahya Kemal tayy- zaman edip tarihi yaarken

289

kulland kelime, kelime grubu ve sentaksa yaad an anlam derinliini de katar. Parnas ve Sembolist iir deneyimiyle gazellerini yazarken Cem bezminden bahsediinde eski diyonizyak trenlerini bulmak da mmkndr. Hlyal, ay kl, kzl atmosferli gazellerinde sembolizmin mbhemiyeti de dnlebilir. Yahya Kemal tasavvuf terimleri kullanrken sadece Lht anlam vermez. Baknin kullan gibi dnyevi anlamlar da ykler. Mesel: Sk, parldasn afak- meyle cmmz Mutrip de kim cihanda murad zre kmmz Bizler, kadehde aks-i rh- yari grmz Bundandr ite lezzet-i rb-i mdmmz23 Yahya Kemal, tatir24 ve tahmislerinde ele ald gazellerle btnleir. Hem dil hem mazmun olarak onlara tetabuk eder. Bknin gazeline tatir: Fermn- aka can iledir inkydmz Prdr hayl-i yr ile her lahza ydmz Mevkufdur o mha samm-i fudmz Ahr varnca haddine hest-i dmz Hkm-i kazya zerre kadar yok indmz25 Netnin gazelini tahmis: Yese gark etti felek klbe-i ahzn bile teim geti cehennemdeki nrn bile C edp sndremez gzya tufan bile Gittin amma ki kodun hasret ile cn bile stemem sensiz olan sohbet-i yrn- bile26

290

kinci Yeni Trk iiri / Yrd. Do. Dr. Turan Karata [s.170-175]
Gaziosmanpaa niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Her milletin edebiyat tarihinde olduu gibi Trk edebiyat tarihinde de muhtelif dnemlerden, devirlerden, mekteplerden, ekollerden, hareketlerden, topluluklardan, rlardan ksacas her birinin etkisi ve etkinlii dierinden farkl olan oluumlardan sz edilir. Genel manasyla bir btn olan bir millet edebiyatnn daha iyi anlalmas iin, bu kabil ayrmlara haddizatnda ihtiya vardr. Trk iir tarihi iinde kayda deer oluumlardan biri olan kinci Yeni iiri, edebiyat tarihimizin mhim bir meselesidir ve bu yaznn konusunu tekil etmektedir.1 Trk iirindeki geleneksel sesi ve biimi ykan, gemiten gelen deerleri inkar eden ve zellikle kk insan tipinin, daha bilinen bir ifadeyle ii snfnn iiri olmay ama edindiini dillendiren Orhan Veli iirinin (Garip Akm), 1950li yllarn balarnda modas gemeye balaynca, daha dorusu bu yoldaki rnlerin suyu knca ona tepki olarak Attila lhan iiri, dier ve daha kapsayc adyla Mavi Hareketi zuhur etmitir. Attila lhan salt yazd iirlerle deil, yazlaryla da Garip iirine ilk ak ve sert tepkiyi gstermitir.2 kinci Yeni airlerine gre, Attila lhann getirdii bu iir tarz da btnlenen dnya karsnda, ksa srede kendini hzla eskitmi ve tketmitir. (Parantez ap belirtmek durumundayz ki, byle bir iddiaya katlmak gtr. nk Attila lhann iiri, bugn bile yaayan iirimizin nemli damarlarndan biridir. Trk iirinde bir duraktr. yle ki, sol cenahta seyr- sefer eyleyen birok gen air, dnp dolap Attila lhan iirinde nefeslenir, bu iirle ilhamn tazeler. Kanaatimizce, Attila lhan iiri nemli bir yap tadr, modern Trk iirinde.) Bu ve benzeri tartmalarn yapld, eskinin sulanp yeninin alkland gz gz grmez bir iir tufannda, siyasal3 ve sosyal manzaraya da mtenasip olarak, Trk iirinin son byk atlm kabul edilen ve vaftiz ad kinci Yeni olan iir doar. Bu ad, Muzaffer Erdost koymutur.4 kinci Yeni iirinin ad etrafnda olduu gibi mahiyeti ve ne idine dair de olduka fazla ve birbirinden farkl grler ileri srlmtr. nk kinci Yeni airlerinde ne bir ibirlii ne de bir ezamanllk grlr. lk dnem iirlerinde bile birbirinden farkl yollardan iir dnyasna adm atan bu airler, tek tek bir aray iine girmiler ve kiisel sezgileriyle orda burda, dank ular verdikten nice sonra, benzerlikleri dolaysyla, ortak zellikleri tespit edilmeye, kurallara balanmaya allmtr. Bu gnden baknca, bu iir oluumunun ortak zelliklerini gz nnde bulundurarak ad geen airlerin bir grup oluturduklarn, dorusu bir arada bulunduklarn grmek ve sylemek daha kolaydr. Bu hareket iinde yer alan airlerin balandklar ortak bir manifesto, hepsinin paylat ortak iir ilkeleri olmad iin bir ekol ya da akm nitelii tamaz. Bu sebeple de, hareket, atlm, topluluk, gibi adlarla anlr. kinci Yeninin niin akm olmadna dair deiik grler vardr. Mesela, Asm Bezirci, kinci Yenici airler arasnda tam bir tutarlk bulunmad iin bu iirin bir ekol olma

291

zellii gsteremediini ileri srer ve der ki: Ayrca kinci Yeniye ilikin zellikler de tutarl bir btn meydana getirmezler: Baz zellikler ne birbiriyle kaynarlar ne de birbirini pekitirirler. Bu sebepten kinci Yeniyi badak bir akm deil, ortak bir hareket saymak daha doru olur.5 Edip Cansever de, hemen hemen ayn kanaattedir. Yerekimli Karanfil airi, kinci Yeninin bir akm olmadna, olamayacana dikkati eker: kinci Yeni diye bir akm yoktu, olamazd. () bu alm birtakm airlerin bir araya gelip, eilim, ynelim ve belli bir dnya grnden hareket ederek, ksaca bir n andlama dzeyinde balatmadklarn iyi biliyorum. () dtan baklan, yalnlatrlm, hatta basite indirgetilmi kk insandan insana, insann karmak yapsna, onun ayn zamanda toplumun bir birimi olmasna karn bireyliine de arlk verme giriimidir6 Cansever, kinci Yeniye bir akm nitelii kazandrma gayretlerinin, ikinci bir yanlgya dmek olacan da belirtir ve O, deiik airlerin, deiik kiilikler kurduu bir yenileme alandr olsa olsa.7 der. Bu hareket iinde yer alan ve utalklaryla dikkati eken air Ece Ayhan da, kinci Yenilerin okluuna deinir: mdi. Sadece 1955-58 yllar arasnda iir oynadklar gerekesiyle, Orhan Velilerden ayrdrlar gerekesiyle, bu ozanlar, ayn bir Futbol Takmndan saymak mmkn deildir diyorum ben. () Bir deil, birok kinci Yeniler vardr. ahs irketleri, menfaat gruplar deil, birok iir faklteleri vardr.8 Kanaatimizce, bu konudaki doru tespitlerden birini Eser Grson yapmtr: bir akm iirinin deil, bir deiim iirinin ad oluyor kinci Yeni, youn bir hava btnlnn ad oluyor. () nk onun belirli snrlar yoktur. Her bir airi, kendi benimsedii olanaklarn, kendi tuttuu iir izgisinin ustas olmutur (ya da olabilir).9 Konuyla ilgili olarak gr ortaya koyanlarn kimilerine gre bir aznln iiri olan kinci Yeni, kimilerince de ikinci diktatrln (Demokrat Partinin) iiridir. Ne denirse densin, kinci Yeni, tm kusurlarna ramen, bir inktadan sonra iire yeniden dntr. Bir dier ifadeyle kinci Yeni, Tarihimizde ilk kez parasz yatllarn, tara doumlularn, hibir bir zaman mran grmemilerin bir sramasdr. Yani ksacas, bakmszlklar, sivillikler, utalklar, atonallklar bin yldan bu yana kinci Yeniyle ilk kez gndeme geliyordu.10 kinci Yeni adnn ortaya atlmas, taraftar bulmas, yerlemesi ve gelimesinin, Sartre, Camus, Kafka gibi Bat Avrupa yazarlarnn, Fransz gerekstclerinin ve T. S. Eliot, Dylan Thomas, E. E. Cumming gibi gizemci ya da biimci airlerin Trkiyede tannmaya balamasyla paralellik tad sylenir ki, yabana atlacak bir tespit deildir bu. yi derecede Franszca ya da Bat dillerinden birini bilen kinci Yeni airlerinin kaynaklarndan biri de, phesiz Bat iiridir. Yani, kinci Yeninin ortaya kmasnda, Bat iirinin ve o gnk dnya iirinin etkisi byktr. Edebiyat aratrmalarnn allm, kolayc/genel pencerelerinden baklnca kinci Yeni, Garip Akmna bir tepki olarak domutur. Bu iirin, Garipilerin kar olduklar birok geye sahip kt,

292

onlarn savunduklar birok geyi ise reddettii11 dorudur ne var ki, derinliine aratrldnda bu oluumun bir tepki iirinden ok, bir kar iir,12 bir yenileni ve aray iiri olduu anlalr. Baka bir syleyile kinci Yeninin ilk vasf bir tepki iiri olmaddr. Bu iirin kesin belirtileri, yani ilk rnekleri 1955-1956 yllarnda Yeditepe dergisinde grlr diyenler, Sezai Karakoun 1953-54 yllarnda stanbul dergisinde kan iirlerinden habersizdir. Yahut da bu rnekler, grmezlikten gelinmitir. Halbuki, kinci Yeni diye bahis konusu olan iirin ilk rnekleri, kanaatimizce Karakoun yukarda ad geen dergide yaymlanan iirleri olmaldr. kinci Yeni iirinin gelimesi, dal budak salmas, Pazar Postasnda13 grlr. Belli bir sre bu gazete/dergi etrafnda toplanan Oktay Rifat (1914-1988), han Berk (do. 1918), Turgut Uyar (19271985), Edip Cansever (1928-1986), Ece Ayhan (do. 1931), Cemal Sreya (1931-1990), Sezai Karako (do. 1933), Kemal zer (do. 1935), lk Tamer (do. 1937) kinci Yeni iirinin nde gelen isimleri olmulardr.14 Bu iirin tipik/zgn rneklerini ieren ve bu dnem airlerinin en ortak zelliklere sahip rnleri u kitaplarda bulunabilir: Oktay Rifat: Peremli Sokak (1956), Edip Cansever: Yerekimli Karanfil (1957), Cemal Sreya: vercinka (1958), lhan Berk: Galile Denizi (1958), Turgut Uyar: Dnyann En Gzel Arabistan (1959), Sezai Karako: Krfez (1959), Kemal zer: Gl Yordam (1959), lk Tamer: Souk Otlarn Altnda (1959), Ece Ayhan: Knar Hanmn Denizleri (1959). smet zelin hemen her annda srarla 1954-59 atlm diyerek be yllk bir zaman dilimine sdrd/sktrd ama kanaatimizce yaklak on yllk bir sre iinde (1953-1963) geliip serpilen, iir tahtna oturan ve iirimize yn veren; bu dnemdeki ve sonraki yllarda birok airi etkileyen kinci Yeni iirinin belli bal zelliklerini Asm Bezirci yle zetler: - mgeye kaplar yeniden ve sonuna kadar amak. - Edeb sanatlara zgrlk tanmak. - Basitlik, aleladelik ve sadelikten ayrlmak. - Konuma diline, ortak dile srt evirmek. - Halkn hayatndan ve kltrnden uzaklamak, folkloru iire dman bellemek. - ehirli, kk adama, tip izmeye bo vermek. - Nkte, artma ve tekerlemeden kamak. - iiri ustan ve anlamdan kaydrmak. - Duyguya ve arma yaslanmak. - Konuyu, hikayeyi, olay atmak.

293

- Fakir ekseriyete deil, aydn aznla seslenmek vb.15 Edebiyat ve zellikle iir aratrmalar, deerlendirmeleri okluk znellikle iiedir. (Bizim burada yaptmz deerlendirmelerde bile bunu hissetmek mmkndr.) Aratrmacnn dnya gr, edeb zevki ve birtakm hassasiyetleri ortaya koyaca tespitlere, grlere adeta mdahil olur. kinci Yeni meselesinde de farkl dncelere, birbirinden uzak tespitlere, dahas taban tabana zt grlere tesadf etmek mmkndr. Herkes kendi zaviyesinden bakt ve kendi setii rneklerden yola kt iin farkl sonulara ulalmtr. Ya da Eser Grsonun belirttii gibi, kinci Yeni kuram diye ne srlen yazlarn hemen hepsi, bu iir hareketinin gerek verileriyle ilgisini kesmi ve ondan uzak dmtr. Yahut ancak bir iki airden yola ktklar iin btncl olamamlar, hava btnln haksz yere paralara ayran kurgusal ve duruk kalplar olmaktan teye gidememilerdir.16 kinci Yeniyle ilgili olarak u tespitleri nesnellie yakn bulduumuzu ve nemsediimizi belirtmeliyiz: Batyla da bants olan geni bir iir olana, ada yaknlamalar iinde paylalmtr. Soyutlamak, kapal olmak, anlam bulandrmak, karanla gizlenmek, gerekstnden alanmak, yaam paralarndan ok btnyle vermek, duygusal anlam ussal anlama yelemek, imgeyi nemsemek, zde, biimde, dilde deformasyona gitmek, doal dilden ok yapay dile eilmek, iir yalnlna (1. Yeni yalnl anlamnda) kar koymak, kinci Yeni airlerinin bol bol kulland olanaklardr. Bu zelliklerinin her birinin bana, yer yer ya da zaman zaman deyimlerini eklemeliyiz. nk her airde btn bu saydmz zellikleri bulmamz mmkn olmayabilir.17 Bir gre gre (Asm Bezirci) anlamszl deneyen kinci Yeni iiri, kart gre gre de (Behet Necatigil) en yaln rneklerinde bile, anlamsz deildir. Fakat aprak bir iirdir.18 Bu balamda, Muzaffer Erdostun kinci Yeni iiri iin sarfettii anlamsz, anlamszl ilke olarak savunma rastlantsal gibi ifadelere katlmak mmkn grnmyor.19 Eer bu hkm kinci Yeni diye piyasaya srlen tecrbesiz iir heveslilerinin rnleri iin sylenseydi, buna bir itirazmz olmazd. Ancak, btn kinci Yeni iiri rnekleri iin, hele hele bu iirin usta airlerinin eserleri iin ayn eyi sylemek mmkn deildir. kinci Yeni iiri anlamsz deildir phesiz. Daha ok, kapal bir iirdir. Bir baka deyile, poplist endiesi yoktur. Dorusu, okuyucudan geni lde anlama abas bekleyen bir iir oluudur. Behet Necatigil, Ece Ayhann Kanto Aac iirindeki sen karanla giderayak bir kanto aac izmitin yusuflardan nce/gelip kanto aacn kesmiler kantolarn delik deik etmiler/hadi seni yine pandomima sahnelerinde dnelim alamadan kanto aac/hadi sen de dn bizi bakalm ocuklar alkazar alamadan kanto aac20 dizelerde ve kinci Yeninin dier u rneklerinde gene de bir gerek sezdiriliyor der ve devamla dikkate deer iki cmle kaydeder: kinci yeni tamamyla bir ey sylemeyen iir olmuyordu. Yalnz iirin btnnden sezgi yoluyla yar karanlk bir anlam, gizli bir gzellik karmak, okuyucunun hazrlna bakyordu.21 Sezai Karakoun uzun soluklu iiri Kpkteki kimi dizelere de ayn dikkatle baktmzda, Necatigile hak veririz:

294

Bir kadn havlyor tayor o ssz kpekler ki Krmz bir karpuzun ortasndan kesilen o kpekler ki Bu kpekler neyi havluyor hangi kadn Bu horozlar neyi rperiyor ocuklar m22 Her ne kadar iir bu dizelerde airinin ifadesiyle anlam tatilleri yapsa da, sezgi yoluyla bu paralar, iirin btnndeki anlam halkalarna balamak mmkndr. Kald ki bu rnekler, yukarda da vurguladmz gibi, kinci Yeninin belki de en u rnekleridir. kinci Yeniyi deerlendirirken ilk planda bu hareketin usta airlerinin, nde gelen airlerinin eserlerine bakmak gerekir. Bu airlerin kapal gibi grnen iirlerinde bile anlamszl denemek ya da anlamszl ilke olarak savunmak gibi bir kayg gremeyiz. Bir fikir vermesi bakmndan Kemal zerin At isimli iirini aaya alyoruz: annem mi bir kadn geciken bir kadn geceyatsna lm kendini gstereli babamn salarndan gnbirlik bir kadn skdarla istanbul arasnda babamd sakalyd babamn bir akam gle batrd kmamak zere bir daha hepsi de ekmek kokard says unutulan parmaklarnn akam bir attr btn lkelerde serin esmer bir attr terkisine ocuklarn bindii23

295

Oktay Rifatn Peremli Sokak kitabnn ilk iirinden aldm u dizeleri de ayn balamda okunmaldr: Bulutlarn knnda/Mis kokulu gvercinleri gkyznn/ldrtrlar insan gzl kedileri/Ay doar kuyulara yaln ayak/Telgraf tellerinde gemi leleri. lk bakta anlamsz gibi grnen yukardaki iiri, dizeleri ve kinci Yeni iirinin dier rneklerini daha iyi kavramak iin, iirin arkaplanndaki espriden, ona u veren ilham kaynandan ve yahut ibd sebebinden haberdar olmak gerekir. Ayrca, iirin gerisindeki kltrel birikimi ve ona yn veren asl kayna da gzard etmemek gerekir. Sezai Karakoun aaya bir ksmn aldmz Liliyar iirindeki anlam katmanlarn zihnimizde berrak dzlemler bulup yerletirmek, iirden gelen mana filizlerine mevcut bilgi donanmmzdan kvlcm aktracak karl bulabilmek iin phesiz eserin mlhimesi olan milin tarafmzca bilinmesine ihtiya vardr. Bu kuklalarn kukla olmad besbelli Ne syledilerse tptpna gerek besbelli Altn salarn yana at yok mu Lilinin Lilinin yadan kl ekercesine inan Lilinin yadan kl ekercesine yaay yok mu Kuklalar titremesin ne yapsn Adam konumasn bilmezse ne yapsn Kuklalarn kukla olmad besbelli Lilinin ekip gidecei besbelli Lilinin dnp gelecei besbelli Lilinin gnein altnda duruu yok mu Perdeleri syrp irkin adam burnundan yakalay yok mu Eline bavulunu al yollara koyuluu yok mu irkin adamn gzel adam oluu yok mu Yaklap onu salarndan yakalay Uzaklap yollarda yol oluu yok mu

296

Lilinin bir tavan gibi kouu Keklik gibi dnp bak ve yldrm gibi kouu yok mu Adam da tam o zaman kapdan kmaz m dar Lilinin adamn boynuna ocuka ve lgnca atl yok mu Ben konumasn bilmem Lili24 kinci Yeni iiri, temas apak belli olan, bir yerde balayp bir yerde biten iir deildir. lhan Berkin deyiiyle ykl iir de deildir.25 Btn glne ve kapallna ramen, yz manaya da dnktr bu iirin. Hareketin iyi airleri, gzellii yani estetik beeniyi iirin birinci amac olarak benimsemiler, sanata ballklarn ortaya koyduklar edeb rnleriyle ispat etmilerdir. Bir bakma kinci Yeni, salt iiri26 aray ve onu gerekletirme teebbsdr. kinci Yeni hareketinin yanllarnda srar etmeyen, iirlerini daha salkl bir izgide srdren airlerin hemen ounda bu eilim dikkati ekmektedir. amz iirinin nemli unsurlarndan biri olan imgeyi btn imkanlaryla iire tamak; zeka ve espriye, artmacaya, basitlie, aleldelie srt evirmek; duyarl, arm ve biimi ne karmak, edeb sanatlara gz krpmak, airnelie meyletmek gibi zellikleriyle kinci Yeni iiri, bu vadide gzeli, mkemmeli yakalama gayretindedir. Sezai Karakoun nekahet dnemi iiri dedii kinci Yeni, Onca, savaa artlanm insann yeniden dnyaya alma denemeleri iiridir. Ekmek meselesinin dnda da meseleler bulunduunu yava yava grmeye balayan insann iiri. () bir sese ve biime ihtiya hissetmi bir iir. Bu iir bir kpr iir, bir aray iiri olduu iin birok kt rnekler vermitir. Anlam ve biim safsatalar rneklerine bol bol rastlanr. Ama bu ekoln esas kurucular olan airler, bir nekahet dneminin btn duyarln yklemesini bilmilerdir iirlerine. iirimizden kovulan kelimenin haysiyeti, imaj gibi kanlmaz sanat ynlerini tekrar geri getirmeye almlardr.27 Karakoa gre, kinci Yeni iiri, bir ideolojiler sergisi gibidir. Bu iirlerin iinde marksist izgiler tayanlar olduu gibi, Hristiyan edebiyatnn unsurlarn, mistik ve metafizik unsurlar da gizli gizli duyumsatanlar vardr. Ksacas, belli bir genel sv iinde her trl zn yer ald bir iirdir kinci Yeni. Bu sebepten z ve etkileyi bakmndan bir btnlk tamaz. z bakmndan tek ortak yan ahlak bir edebiyat oluudur. Garip Akmnn btn gemi edebiyata ve genel gidie kar aykr bir yol tutmasna ve prensipsizliine ramen, kinci Yeniciler genel bir moralist eilim iindedirler. Her air, kendi benimsedii dnya grnn ve poetik dncenin ahlak prensiplerine bal grnr.28 kinci Yeni airlerinin dilde deformasyona gitmek, anlatmda kartrmlara bavurmak, zgr arm yntemini kullanmak, soyuta ynelmek ve nem vermek, g anlalmak gibi zelliklerine tipik ve u bir rnek olarak Ece Ayhann Ecegiller balkl iirini verebiliriz: sam yeli de dalgnlklarla bir ocukmu

297

iilip barlklar izermi evler zerine nasl bir aadysak ocukken tmceleri zneleri nasl unuttuysak denizde turun olmak istiyoruz yine turunuz da29 kinci Yeni iirinde evreden uzaklamak ve ka gibi airi balayan hususi davranlar da grlr. kinci Yeni airi, okuru ziyadesiyle nemsemez, yani evvela okur iin yazmaz. Okur, en ok da lhan Berk ve Ece Ayhann umurunda deildir. kinci Yeni iiri, aykrlklar arz eden, son snrlar zorlayan bu gibi seyrek grlen zellikleri ve zayf airlerinin kt rnekleri yznden birok olumsuz eletiriye maruz kalmtr. kinci Yeninin kuramcs Muzaffer Erdost bu ktler iin u aklamalarda bulunur: Savunduumuz iire deil, savunduumuz bu imkana, bu rahatla, bu cesarete rnek verdiimiz bir iki msrann arkasndan skn eden birka ozan, anlayamadklar, ama salt bir akm olarak beliren iire bilinsizce katldlar. Savunduumuz iiri deil savunduumuz imkanlar ama bilerek birok eyler yazdlar. Balangta ben bu ozanlara imkan verdim, iirlerini yaynladk. Ama onlar savunduumuz iiri deil, savunduumuz iirin bir imkan olan yann yazmakla yetindiler, kendilerini kmaza soktular.30 Buraya kadar yazdklarmz zetleyecek olursak, kinci Yeni, ad gibi, dnemi iin yeni bir iirdir; hl da yledir. Dnya iiri ile, zellikle Bat sanat ve dnce kaynaklaryla derinlikli bir ilgi ve tanmadan sonra ortaya kan, modern dnya iirine paralel olarak modern Trkiyenin kendi sesini bulduu bu yeni iir, duygu ile dnce arasnda eriyen bir iir olma vasfn da bnyesinde tamaktadr. inde doduu dnemin realiteleri olan bireycilik, absrdite ve inkarclk asndan bakldnda, yirminci yzyln en acl iiri olma zelliine de sahiptir. Ortak bir manifestolarnn olmayna karlk, kinci Yeni airlerinin ounun, ksmen ortak bir iBir zevkinde/anlaynda birletikleri sylenebilir. Bireycilik, gizemcilik, kapallk, mulaklk, edilgenlik, ie kapanklk gibi zelliklerin oluturduu bu anlay, temelini idealist dnya grnde bulur.31 Bir ekol diyenlere karlk (lhan Berk, Sezai Karako, Muzaffer Erdost), bu iirin kendini arayan iirimizde yeni bir damar olduu, edeb manasyla bir hareket olduu en isabetli tespittir. Bu hareket iinde lhan Berk ve Ece Ayhan gibi u airlere karlk, 40 kuann lm deine drd Trk iirini adeta dirilten Sezai Karako, Cemal Sreya, Turgut Uyar ve Edip Cansever daha ok ilgi oda olmutur. Nihayet, kinci Yeni, iirimize yeni tadlar getiren, zsuyuyla gnmz Trk iirini besleyen ciddi bir atlmdr. 1 kinci Yeni iiri hakknda yaplan tartmalar, konuyla ilgili imdiye kadar yaynlanan

mstakil kitaplar, yzlerce yaz ve nihayet akademik almalar bile bu hareketin iirimiz iindeki nemini gzler nne sermektedir. Bir bilgi vermek amacyla konuyla ilgili olarak kan kitaplar ve akademik almalar burada zikretmekte yarar vardr:.

298

Asm Bezirci: kinci Yeni Olay, Tel Y., st. 1974. Attila lhan: kinci Yeni Sava, Bilgi Y., 3. bs., st. 1996. Muzaffer lhan Erdost: kinci Yeni Yazlar, Onur Y., Ank. 1997. Memet Fuat: kinci Yeni Tartmas, Adam Y., st. 2000. Ramazan Kaplan: iirimizde kinci Yeni Hareketi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ank. niversitesi, Ank. 1981. Sheyla Dnmez: kinci Yeni Hareketinde Dil Problemi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi, Ank. 1993. Cevat Akkanat: Gelenek ve kinci Yeni iiri, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Krkkale niversitesi, Krkkale 2000. 2 Bu konuda geni bilgi arayanlar, Attila lhann Mavi dergisinde (ilk say: 1 Kasm 1952)

kan Sosyal Realizmin Mnasebetleri yahut Balang (S. 21, Temmuz 1954) balkl yazsna; Ahmet Oktayn Orhan Velinin Yeri balkl yazsna (Mavi, S. 26, Ocak 1955) bakabilirler. 3 kinci Yeni iirinin ortaya kmasnda, Demokrat Parti ktidarnn baskc tutumundan sz

edilir ki, bu tespit bir dereceye kadar doru kabul edilebilir. Bu tesbiti u ekilde ifade etmek daha doru olur kanaatindeyiz; kinci Yeni airinin karsna ald/kar koyduu dnemin siyasal ve toplumsal artlarnn, egemen koullandrmalarnn ve yerletirilmek istenen deer yarglarnn bir ynyle de ortaya koyduu eserlere etki ettiidir. kinci Yeninin oluum sreci ve dnemin siyas manzaras iin Cevat Akkanatn kinci Yeni iiri, Oluumu ve Sonras. (Trk Dili, S. 595, Temmuz 2001) balkl incelemesine baklabilir. 4 Asm Bezirciye gre kinci Yeni yanl bir adlandrmadr. nk, iirimizin Tanzimattan

beri geirdii yenilik olaylar gz nnde tutulursa, kinci Yeniye ancak sekizinci yeni demek uygun der. (kinci Yeni Olay, s. 7.). Bu iire yeni gereki (neo-realist) iir diyen Sezai Karako, Bezircinin yukardaki itirazlarn hakl bulmaz: Orhan Veli ve arkadalarnn iiri, yeni iir ise, bu yeni iir iin, yeninin yenisi farkna, kinci Yeni demek kadar doru ne ola? Byle hkm, byle hipotezin bandan artk. Bazlar, yenilii, byle, 1, 2, 3. vs. numaralamann sama olduunu, bunun bir hayal ktlndan doduunu sylemeye kadar vardrrlar ii. in iinde bir samalk, bir hayal ktl varsa bu, Orhan Veli ve arkadalarnn iirine yeni iir demekteydi. Zaman ve eya boyunca daha baka bir iir yokmu ve olamazmcasna bir iire yeni iir ismini verenlerin, onun yenileniinden ibaret ikinci bir akma kinci Yeni denilmesine alnmalar olur ey deildi. Hem bu kinci Yeni sz, bir birincisini, bir ncsn

299

hatrlatmak bakmndan, yeni iir sznn mutlak deyiine gre, daha alakgnll ve daha namuslu deil miydi? Hem, alt taraf bu bir isim deil miydi? (Edebiyat Yazlar II, Dirili Y., st. 1986, s. 31.). 5 6 7 8 9 10 kinci Yeni Olay, s. 26-27. Edip Cansever, kinci Yeni zerine Bir Soruturma, Trk Dili, S. 309, Haziran 1977. Gl Dnyor Avucumda, Adam Y., st. 1987, s. 46. Nereden de Andm imdi, Pazar Postas, S. 48, 30 Kasm 1958. Devinim 60n Yeri Yurdu, Devinim LX, S. 1, ubat 1965. Ece Ayhan: Sk Bir Dnr ya da Ubeyi, Gne Gazetesi, 17 Ekim 1987. Ece Ayhan, kinci Yeniyi anlatmaya devam ediyor: Bana baka; kinci Yeni (ben, Sk iir diyorum imdi buna; o baka, ya da Sivil iir) 1950lerden sonra, Trkede taradan gelmi ve ok gen parasz yatllarn oluturduklar hi beklenmedik, garip bir biimde de zgn, ada, acl ve nemli bir iir ve dnce sramasdr; yani 13/15 bir akm. ok zgl bir anlamda belki de bir Mlkiye hareketi, hi deilse ilgin bir Ankara iir olay. (iirin Bir Altn a, s. 15.) Ece Ayhann kinci Yeni ve airleri hakkndaki ilgin tespitleri iin ayn kitabna baklabilir. 11 12 Cevat Akkanat: kinci Yeni iiri, Oluumu ve Sonras., Trk Dili, S. 595, Temmuz 2001. Bu kar oluu lhan Berk u ekilde zetler: 1. kinci Yeninin kendinden nceki bu iir

[Garip iiri] anlama dayanan bir iirdir. kinci Yeni ise bu anlama kardr. 2. Orhan Veli, Melih Cevdet, Oktay Rifat iiri konuma diline dayanr. kinci Yeni konuma diline kardr. 3. Orhan Veli, Melih Cevdet, Oktay Rifat iiri salt iirden yana deildir. kinci Yeni, salt iirdir. (airin Topra, Simavi Y., st. 1992, s. 95.) Ya da Mehmet H. Doann tespitiyle Garip iirinin yozlam uzantsnn eskittii, orta mal durumuna getirdii iir diline kar k. mgesiz, sradan gnlk dile yaslanan, basitlii, aleldelii l olarak alan, ksa artc olay anlatmay iir sayan bir anlayn yerine, iiri szce, imgeye dayamaya alan, ie syleyiteki rahatl bozarak balayan bir iir anlay koymaya alr. (iirin Yalnzl, Broy Y., st. 1986, s. 70.). kinci Yeniyi yanl ve yer yer stnkr ele alan Asm Bezirci ise, bu iir tutumunu, Garip Akmna bsbtn kart saymann doru olmadn savunur. Dahas, Bezirci, bu iki iir anlay arasnda baz yaknlklar bulunduunu da syler. kinci Yeni Olay kitabnda iir geleneimizle balarn koparmak, msrac iire kar kmak, ideolojik balanmaya yanamamak, toplum sorunlaryla ve lke gerekleriyle ilgilenmemek, ar iire varmaya almak, biime ncelik tanmak, ierii gereince nemsememek, gzlerini okluk Batya evirmek, modern airlere zellikle de gerekstclere ilgi gstermek eklinde zetledii bu ortak eilimlerin hemen ounda Asm Bezircinin yanldn, Garip iirine ina olanlar ve bu yazy okuyanlar anlayacaktr.

300

13

Pazar Postas, haftada bir yaynlanan siyasal, aktel bir dergidir. Gazete de denebilir.

nk dergi boyundan biraz byk, gazete ebatlarndan kk, ierik olarak her iki trn de zelliklerini yanstan bir periyodiktir. Sahibi, Cemil Sait Barlastr. Derginin ortasnda, Muzaffer Erdostun ynettii, ounlukla drt sayfalk yani iki yaprak, bazan gazetenin dier sayfalarna da taan bir sanat-edebiyat blm vardr. Sezai Karakoun dediine gre, birok okuyucu, Pazar Postasn srf bu ksm iin alr, o iki yapra ayrdktan sonra gerisini buruturur atarm. (Hatralar, Dirili, S. 73, 8 Aralk 1989.). Pazar Postasnn Cumhuriyet iir ve dnce tarihinde 1956dan 1959a kadar ok nemli bir ilevi ve etkinlii olduunu belirten Ece Ayhan, dergiyle iligili ve derginin artrd baz dncelerini u ekilde nakleder: Pazar Postas denilince; benim aklma (aa yukar) , drt ya da be adam gelir; ayakta ve kendi alanlarnda at koturan. Maherin Drt Atls demitim; (dncede) Muzaffer Erdost; (dnce ve iirde) Cemal Sreya; (iirde ekri (tavla) deitirmeyi bir yana braktmzda) lhan Berk; (ya da dnce ve iirde Sezai Karako). Maherin Drt Atls iin yle de diyebilirdik: Cemal Sreya, Sezai Karako, Muzaffer Erdost (ya da lhan Berk) (iirin Bir Altn a, Yap Kredi Y., st. 1993, s. 20.). 14 kinci Yeninin kesinlemi bir kadrosu olmasa da yukardaki isimlere Ylmaz Gruda (do.

1930), Tevfik Akda (1932-1993) ve harekete sonradan katlan zdemir nce (do. 1936), Nihat Ziyalan (do. 1936), Ercment Uar (do. 1928), Turgay Gnen (do. 1939) gibi airleri de eklemek gerekir. 15 kinci Yeni Olay, s. 8. Bezircinin sralada bu zellikler nispeten kapsaycdr. Ancak,

halkn hayatndan ve kltrnden uzaklamak ve iiri ustan ve anlamdan kaydrmak ifadeleri yoruma muhtatr. 16 17 Devinim 60n Yeri Yurdu, Devinim LX, S. 1, ubat 1965. Eser Grson: Ayn yer. kinci Yeni iiri nedir, ya da ne deildir sorusuna aklk getirecei dncesiyle, bu hareket iinde yer alm olan iki airin bir soruturmaya verdikleri cevaplardan birer kk pasaj veriyoruz: Benim iinden geldiim, orada beslenip bydm o gnk toplumcu iire de kar bir iir. () kinci Yeni, ite bu tkankln, tekdzeliin nn amak, daha geni alanlara akmak iin kt. Usun, dilin, bilincin, alkanlklarn stne yrd. () Tekdzeliin stne gitti. Btn bunlar bazlarnn sand gibi de topluma srt evirmek, basklardan kamak iin yaplmad. iir adna yapld. () Demek ki yazlan iire kar kmadr bu ynelme. Bir gerekseme. Onu en ulara gtrrken, yine de yeterince gz pek olmadm kansndaym. (lhan Berk: kinci Yeni zerine Bir Soruturma, Trk Dili, S. 309, Haziran 1977.). kinci Yeni, yakn akrabalar sahip kmad iin, ls belediye tarafndan kaldrlan, ama miras yenilen bir garip akrabadr. () bir bunalm dneminin iiridir; yani toplumsal eliki ve

301

bunalmn bireyin varlna, sanat alanna sramasdr; braklmla, geimsizlie, kltr ikilemine, insann yozlamasna, toplumsal erozyona, smrye, kapka ekonomik dzene, baskya kar bir bakaldrdr. () 1954-60 aras kinci Yeni iiri nihilist bir iir olarak tanmlanabilir. () zyle nihilist, biimiyle iir geleneimize aykr gibi grnen, lsne kimsenin, mirasna ise herkesin gizli gizli sahip kt bu amar olan iirin sadece gnmz iirine deil tm sanat ve kltr yaamna taze kan getirdii, bir itici g olduu grlecektir. () kinci Yeniyi. Jdanarun terazisiyle, Jean Frevillein zeti terazisiyle tartmlar, emalardan yola kp yanl ve yanltc yarglara varmlardr. (zdemir nce; Ayn yer. Bu alntnn son cmlesindeki yanl ve yanltc yarglara varmlardr ifadesiyle kastedilen kii Asm Bezirci olmaldr.). 18 Geni bilgi iin baknz, Behet Necatigil: Dzyazlar I-Bile/Yazd Yazlar, Cem Y., st.

1983, s. 266-272. 19 Yaymland dnemde ve sonraki yllarda Erdostun bu dnceleri, epeyce tepkiyle

karlanmtr. Sezai Karakoun dediine gre, Muzaffer Erdost, yllar sonra, kinci Yeniyi hi anlamadan, kendince, yani keyfince deerlendirdiini itiraf etmitir. (Hatralar, Dirili, S. 73, 8 Aralk 1989.). 20 21 22 23 24 25 Pazar Postas, S. 13, 24 ubat 1957. Bile/yazd, s. 270. iirler III: Krfez/ahdamar/Sesler, s. 7-8. Ataol Behramolu: Son Yzyl Byk Trk iiri Antolojisi II, Sosyal Y. s. 729. iirler III: Krfez/ahdamar/Sesler, s. 75-76. Bu hareket iinde yer alan kimi airlerin bu dnemde yazdklar iinde ykl iire

rastlanabileceini ama hasseten sonraki yllarda bu trden iire meylettiklerini belirtmek gerekir. 26 lhan Berk, Edgar Allan Poenn bir sznden yola karak salt iiri yle tanmlar: iiri

dzyaznn ilkelerinden kurtarmak, iiri kendi z yapsyla babaa brakmak. () salt iirin asl sava, gerekten, dzyazya kardr. Bu, iirin amacn izmek, zellikle de alann belirtmek demektir. (airin Topra, s. 111.). 27 28 29 30 Edebiyat Yazlar II, s. 38. A.g.e., s. 44. Pazar Postas, S. 14, 31 Mart 1957. iirimizi Gtrenler, Pazar Postas, S. 42, 27 Ekim 1957.

302

31

Memet Fuat, Kimi batan sona, kimi belli bir dneminde, kimi imgeler dnyasna ekerek,

kimi simgelerle rterek toplum sorunlarna hep kafa yormulard. diyerek (ada Trk iiri Antolojisi, Adam Y., st. 1985, s. 42.) kinci Yeni airlerinin, bu yeni ve biraz da aykr iir anlay iinde bile toplum sorunlarndan uzaklamadklarn syler ki, bunun, ihtiyatla karlanmas gereken bir hkm olduu aikrdr. nk kinci Yeni iirinin znde evvela ve daha ok insan vardr, her ynyle ve tm cepheleriyle insan. Birey olma sava veren insan. AKKANAT, Cevat, Gelenek ve kinci Yeni iiri, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Krkkale niversitesi, Krkkale 2000. , kinci Yeni iiri, Oluumu ve Sonras, Trk Dili, S. 595, Temmuz 2001. AYHAN, Ece, Nereden de Andm imdi, Pazar Postas, S. 48, 30 Kasm 1958. , Sk Bir Dnr ya da Ubeyi, Gne Gazetesi, 17 Ekim 1987. , iirin Bir Altn a, Yap Kredi Y., st. 1993. BEHRAMOLU, Ataol, Son Yzyl Byk Trk iiri Antolojisi, 2 C., Sosyal Y., st. 1987. BERK, lhan, kinci Yeni zerine Bir Soruturma, Trk Dili, S. 309, Haziran 1977. , airin Topra, Simavi Y., st. 1992. BEZRC, Asm, kinci Yeni Olay, Tel Y., st. 1974. CANSEVER, Edip, kinci Yeni zerine Bir Soruturma, Trk Dili, S. 309, Haziran 1977. , Gl Dnyor Avucumda, Adam Y., st. 1987. DOAN, Mehmet H., iirin Yalnzl, Broy Y., st. 1986. DNMEZ, Sheyla, kinci Yeni Hareketinde Dil Problemi, yaymlanmam yksek lisans tezi, Gazi niversitesi, Ank. 1993. ERDOST, Muzaffer lhan, iirimizi Gtrenler, Pazar Postas, S. 42, 27 Ekim 1957. , kinci Yeni Yazlar, Onur Y., Ank. 1997. GRSON, Eser, Devinim 60n Yeri Yurdu, Devinim LX, S. 1, ubat 1965. LHAN, Attila, Sosyal Realizmin Mnasebetleri yahut Balang, Mavi, S. 21, Temmuz 1954. , kinci Yeni Sava, Bilgi Y., 3. bs., st. 1996. NCE, zdemir, kinci Yeni zerine Bir Soruturma, Trk Dili, S. 309, Haziran 1977.

303

KAPLAN, Ramazan, iirimizde kinci Yeni Hareketi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ank. niversitesi, Ank. 1981. KARAKO, Sezai, iirler III: Krfez/ahdamar/Sesler, 3. BS., Dirili Y., st. 1978. , Edebiyat Yazlar II, Dirili Y., st. 1986. , Hatralar, Dirili, S. 73, 8 Aralk 1989. KARATA, Turan, Dounun Yedinci Olu Sezai Karako, Kakns Y., st. 1998. Memet Fuat, ada Trk iiri Antolojisi, Adam Y., st. 1985. , kinci Yeni Tartmas, Adam Y., st. 2000. NECATGL, Behet, Dzyazlar I-Bile/Yazd Yazlar, Cem Y., st. 1983. OKTAY, Ahmet, Orhan Velinin Yeri, Mavi, S. 26, Ocak 1955.

304

klk Gelenei ve k Edebiyat / Do. Dr. Erman Artun [s.176-204]


ukurova niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Aklk gelenei, Trk kltrnde nemli bir yer tutmaktadr. k, bulunduu toplumun szcsdr. klk gelenei, yzyllarn deneyimlerinden szlerek biimlenmi, belirli kurallar olan, iirin kalc ve etkileyici zelliinden yararlanarak kuaktan kuaa aktarlan bir deerler btndr. k edebiyat szl gelenekte yaatlan btn rnlerle beslenir. k iirinin znde bal bulunduu kltre ait rnek deerler ve ahlak anlay yatar. Din, gelenek ve gncel yaam, k edebiyatn besleyen dier kaynaklardr. k edebiyat, kendisini besleyen btn kaynaklarn ynlendirmesi ve mutlak gzellie ulama abas ile ilahi ak, dn-tasavvuf iirlerle yceltir, gnlk yaamn zelliklerini ve beenisini ver, aclarn dramatik dille vurgular, toplumsal ve kiisel arpklklar talamalaryla gzler nne serer. Anadolu insannn dnya grnn yan sra estetik modeller de bu rnlerde temsil edilir. klar, sazl (telden), sazsz (dilden), doalama yoluyla, kalemle (yazarak) veya birka zellii birden tayan gelenee bal olarak iir syleyenlere k, bu syleme biimine klk-klama, klar ynlendiren kurallar btnne de klk gelenei adn veriyorlar. Aklk geleneindeki tanmlamaya gre aklar; saz alp alamama, atma, karlama yapp yapamama, doalama iir syleyip syleyememe, usta-rak ilikisi iinde yetiip yetiememe vb. gibi geleneksel llerle birbirlerinden ayrlrlar. Aklk geleneinin olumasnda ve bu gelenek iinde yetien aklarn ekillenmesinde gemiten gnmze kalan tarihi ve kltrel mirasn nemli bir rol vardr. klk Gelenei, k Edebiyatnn Oluumu ve Geliimi slmiyet ncesi Trk edebiyat hakknda bilebildiklerimiz kadar bilemediklerimiz vardr. Trklerin, slmiyet ncesi dnemlerde din inanlarn yerine getirirken yaptklar trenlerde ozanlarn da bulunduunu kaydeden Kprl, bu sanatlarn toplumda nemli bir yerleri olduunu belirtmektedir.1 Fuat Kprl, slmiyet ncesi Trk edebiyatn tantrken genel srek avlarndan ve lenlerden sonra ozanlarn kahramanlk konulu destanlar okuduunu incelemelerinde yazarak Trk edebiyatnn, Trk kltr iindeki srekliliini ortaya koymaktadr. Ayrca ozanlarn orduda eitli sosyal ve kltrel etkinliklerde bulunmak gibi ilevlerinin olduunu reniyoruz.2 Din-tasavvuf halk edebiyatnn oluumundan sonra da tekkelerle ba bulunan ordu klarnn, ozanlarn grevlerini stlendiklerini biliyoruz.

305

klar hakknda yeterli kaynak yoktur. eriye sicillerinde ok ksa da olsa klar hakknda bilgilere rastlanr. Ayrca Evliya elebi Seyahatnamesinde de k adlarna rastlanr. Bekta tekkelerinde tutulan defterler ve cnkler, dzenli deilseler de kaynaktr.3 Bu alanda nemli kaynaklar olarak airnameleri gsterebiliriz: airnameler, klar tarafndan genellikle on bir hece ile yazlan/sylenen, ada yahut kendilerinden nce yaam olan aklarn mahlaslarna ve onlar niteleyen birtakm niteliklerine yer verilen iirlerdir. klar, klara Methiye, klar Destan, klar Serencm, knme, Ozanlar, Ozanlar iiri, Tekerleme, airler Destan, airnme, gibi adlarla anlan airnameler, divan airlerinden bahseden uar Tezkireleri kadar olmasa da aklarn memleketi, ad, tarikat, fiziki ve ruhi yaps gibi niteliklerini yanstmalar, asl nemlisi de bir an baka ak tarafndan deerlendirilmesi bakmndan nem kazanrlar. Sz edilen aa ait ipular bir araya getirildiinde, o ak hakknda yeni bilgiler elde edilebilir. Ayrca, hangi aklarn kendisinden sonraki aklarca tanndn ve hret bulduunu, hangi niteliklere sahip olduunu bu eserlerde grebiliriz. airnmelerde, sz edilen belli bir aa ait ipular bir araya getirildiinde, o ak hakknda yeni bilgiler elde etmek mmkndr.4 Osmanl tarihileri, klar gerek k kabul etmedikleri iin eserlerinde onlara yer vermezler. 16. yzyl tarihilerinden Mustafa Ali, ilk Osmanl padiahlar zamannda yetien varsa syleyicilerinden sz ederse de onlar airden saymaz. Divan edebiyatnn ana kaynaklarndan biri olan tezkirelerde divan airleri konu edildii halde nadiren klardan sz edilir.5 2. Muratn saraynda bir ziyafette bulunan seyyah Betrandon de la Broquierenin halk airlerini dinlediini reniyoruz.6 Anadoluda yeni bir kltr senteziyle oluan Trk edebiyat, divan edebiyat, k edebiyat, dintasavvuf Trk halk edebiyat gibi disiplinlere ayrlmasna ramen ayn kltr kaynaklarndan besleniyordu. Bunlar; Kuran ve hadisler, peygamber ve evliya menkbeleri, tasavvuf, ehname, Arap, Fars ve Hint edebiyatlarndan aktarlan eitli eserler ve bunlara ek olarak yerli ve mill malzemelerdi. Bu ortak malzemenin edebiyata yansy biimi Anadoluda farkl edebiyat disiplinlerinin domasna neden oldu. Fakat sanatlarn hayat alglaylar ok farkl deildir.7 12. yzylda Trkistanda ortaya km ilk Trk tarikat olan Yesevcilik ile slm bilgi, ahlk ve tasavvuf prensiplerini geni halk kitlelerine retip telkin eden Ahmet Yesev ve halifeleri olmutur. Yesevcilik dncesine bal dervi ve ozanlar, 11. yzyldan itibaren Anadoluya geldiler. 13. yzylda Anadoludaki siyas ve ekonomik knt ortamnda din-tasavvuf dncelerle beslenen bir zemin zerinde Mevlna ve Yunus Emre gibi iki byk sanat yetiti. Klasik slm kltrne bal Mevlna, Farsa yazd iirlerle aydn evrelerde, Yunus ise Trk diliyle yazd iirlerle halk evrelerinde byk etki brakt. Bu dnemde din konular dnda iir syleyen ozanlarn yan sra dintasavvuf dncelerini tekkeler evresinde sistemli bir ekilde yaymaya alan birtakm dervilerin yeni bir iir yarattn gryoruz. Bu tarzn ilk ve en byk airi Yunus Emredir. Yunus Emre, divan, k ve tekke edebiyatlarn etkilemitir. Tanzimattan beri halk edebiyat olarak adlandrlan edebiyat farkl biimde

306

ekillenmitir. Trklerin ilk anayurtlar olan Orta Asya Trk edebiyat gelenei, slmiyet, Anadolu kltr, Arap-Fars kltr iinde yeni ihtiyalara, talep ve zevklere gre gelimi ve yeniden ekillenmitir. Trk halk edebiyat, Osmanl kltrn ekillendiren btn kaynaklardan beslenmitir. Bunlar: Kuran, hadisler, peygamber ve evliya hikyeleri, tasavvuf ve tarikatlar, ran ve Arap edebiyatlarndan tercme edilen divan edebiyat yoluyla halk edebiyatna aktarlan eserler ve szl kltrn tayclyla beslenen yerli, mill malzemelerdir.8 Hicretin ilk yzylndan itibaren bir zht ve takva anlay iinde ortaya kmaya balayan tasavvuf hareketi, miladi 9. yzyldan sonra geni ve renkli bir dnce sistemi olmutur. XI. yzylda tarikatlarn kurulmasyla tasavvuf btn slm alemine yaylmtr.9 Trklerin slmyeti kabul ettikleri 9. yzyldan Tanzimata kadar sren edebiyatlarnda ortaya konulan eserlerin ortak nitelii dini z tamalardr. slmiyet sonras gelien btn edebiyatlarda slm dnya gr hkimdir. k edebiyat da yazd ve beslendii kltr birikimi nedeniyle din d karakter tamaz. Ortak corafyada yaayan insanlarn duygu ve tasalar, deer yarglar bir birikim sonucu oluur.10 Trk edebiyat, slmiyetin kabulnden ve orta dnem Trk tarihindeki siyas-sosyal gelime ve deimelerinden dolay iki farkl biimde ekillenmitir. Bunlar; Arap-Fars geleneklerine dayal olarak doup, gelime sreci iinde millileen divan edebiyat ve Trklerin ilk mill edebiyat geleneklerine bal gelien, yeni gelerle zenginleip eitlenen Trk halk edebiyatdr. 13. yzylda, zellikle ikinci yarsnda Trk iirine baktmzda iirin, nazm ekli ve vezin, tercme ve bir de konu olmak zere kolda gelitiini grrz. Bu durum 13. yzylda yazl edebiyatn kltr malzemesinin Farsadan kurtulup Trk diline dnmesidir.11 Divan edebiyat dil ve anlatmda halktan gittike uzaklamakla birlikte halk edebiyatn fikir ve anlatm yoluyla srekli beslemitir. Divan iiri, mill ve yerli kaynaklardan uzaklap d kaynaklardan etkilenmi, halk iiri ise mill ve yerli kaynaklara belli lde bal kalp d kaynaklardan daha az etkilenmitir.12 13-15 yzyllar Trk edebiyatnn gei dnemidir. slmiyet ncesi edebiyatn yansmas kuvvetlidir, eski edebiyatn birok gesi korunurken slm ve mill geler yeni kltrde baaryla birletirilmitir. Divan airleri ve klar, ortak yaadklar kltr, aldklar eitime bulunduklar iir evresine, seslendikleri kltr evrelerine, geleneklerine zg edeb ekillerle ortaya koymulardr. Farkl iir ve kltr evrelerinde bulunmalar nedeniyle aralarnda estetik fark vardr.13 n iirlerinde, n dnyas ve seslendii toplum gizlidir. klar, divan airlerinin aksine Trk, Arap, ran asll tarihi ve mitolojik kahramanlar sembolik bir ge olarak anarlar.14 slmiyet sonras ilk dnemde, slm kltre ramen slmiyet ncesi yaama biimiyle olan balar korunmutur. iirde de Trk kltr tarihi iinde zincirleme sreklilii bulabiliriz. slmiyet ncesi iirler yerini din konulu iirlere brakm ya da bnyesine yeni geler alarak slm yapya brnmlerdir.15 Bunun yannda din menkbeleri, kssa ve destanlar anlatan meddah, kssahan adl sanatlar edebiyatmza slm kaynakl konular tamaktaydlar.16 Yeni corafyada bir yandan tercmelerle Arap ve ran edebiyatlarna uygun yeni bir edebiyat anlay oluurken, dier yandan

307

Arap ve slm edebiyatlarndan gelen kahramanlk hikyeleriyle din-destan edebiyat ve geni halk kitlelerine seslenen Trk iiri gelenei sryordu.17 Eserlerdeki slm geler Trk dnya gr ve kltryle yeniden ekillenmitir. k edebiyat, ozan-baks edebiyat geleneinin slmiyetten sonra tasavvuf dnce ve Osmanl yaama biimi ve kabulleriyle birlemesinden domutur. nceleri din-tasavvuf halk edebiyat olarak gelien mill Trk edebiyat 15. yzyln sonlarndan sonra sosyal ve siyas nedenlerden dolay yeni bir oluum iine girerek k edebiyat olarak ekillenmeye balamtr. Bunda sre etken olmutur. Bunlar: Kutsallktan arnma, kltrel farkllama ve halkn yeni corafyada yerleik dzenle bireyselsellemesidir. 15. yzyln ilk yarsnda Hurifilik, Bekta tekkelerine, oradan da yenieri ocaklarna girince, din d geler, zahiri bir tasavvuf rengi altnda daha serbest bir grle k iirine girdi. Birok k tarz edebiyat alannda alan aratrmac, k tarz iir geleneinin Bekta edebiyatndan doduu grnde birleirler. k edebiyatnda Bekta dnce ve eilimlerinin izleri gzlenir. klar, Bektalik d tarikatlara mensup olsalar da k edebiyatnda Bekta edebiyatnn ruh ve edas gzlenir.18 15. yzylda orduda, ky, kasaba gibi krsal yrelerde k edebiyat ad verilen bir gelenek olumaya balad. Divan edebiyatnn st kltre seslenmesine karlk, k edebiyat blgesel, doal ve bir lde somut zellikleriyle belirginleerek geni halk kitlelerine seslenir. klk gelenei her blge ve yrenin kltr, dil ve beenisiyle oluur. Bireysel yaantnn toplumsal rnekleri olan anonim rnler k geleneini besler. Anadolu halknn dnya grnn yan sra estetik modelleri de k iirinde temsil edilir. Kltr evresi deitike toplumsal kurallar etkileyen kkl farkllk ve deiimler k iiri geleneine kademe kademe yansr.19 k iiri, 13. yzyldan itibaren Anadolu dervi edebiyatndan gelen motiflerden etkilenmeye balamtr. n olaanst glerle donatlmas, onun sanatn hazrlayan dolu ime trenlerinin yaps, bizi Orta Asya inan sistemlerine kadar gtrr. k tipi, Allahla mistik birlik arayan tekke ndan ve mzik, dans eliinde yar sihirbaz, bilici, destan syleyici ozan-baks tipinden ayrlr. k kutsal olmayan yerlerde kahvehanelerde, hanlarda, dn evlerinde halk elendirmekle grevli, bir gzele ballk gibi din d konular ileyen bir sanat tipi olmutur.20 14-16. yzyllar aras yaayan ozan-bakslara ait metinlerin olmamas bizim bu konuda salkl deerlendirme yapmamz engellemektedir.21 Trk kltr, yeni yurt edindii Anadolu corafyasnda yeni bir kltrel kimlik kazannca, mill ze bal epik iirler syleyen ozan-bakslarn yerini slm ze bal lirik iirler syleyen k ald. slmiyet ncesine ait baz pratikler, slm renge brnerek tarikatlara tand. Anadoluda ekillenen k edebiyat, bir ynyle slmiyet ncesi Trk iirine, dier ynyle Bekta iirine dayanr. Bu sentez daha sonralar zgn bir ekil ve ze sahip olmutur. Anadoluda oluan yeni kltrel kimlik

308

halk iirinde yeni bir sanat tipini dourmutur. Epik iir gebe kltrn, k iiri de Anadolu yerleik dzeninin rndr. Epik iir kaybolurken lirik iir ortaya kmtr. klarn kk, slmiyet ncesi ozanlara kadar dayanr. Ozanlar, slmiyetten sonra da bir mddet ilevlerini srdrmlerdir. Seluk ordularnda 9-12. yzyllarda ozanlar kopuz denen mzik aletlerini alarak epik iirler sylerler, askerleri elendirirlerdi. 16. yzyldan sonra ozanlar artk grlmez olur. Onlarn yerini k alr. Gebelikten yerleik hayata geerek yeni bir toplum dzeninin kurulmas, ehir ve kasabalarn byk lde oluumu, destan anlatcs ozann yerine k tipinin gemesini hazrlayan en kkl etkendir. Destan anlatan epik iirden, gnlk hayata ynelen komaya gei bu yolla olmutur. klar, kopuz yerine saz almaya, epik iir yerine yerleik hayata bal tablolar isteyen halka komalar sylemeye balamlardr.22 Epik iir, nasl ki gebe bir toplumun rn ise, k iiri de yerleik dzenin iiri olmutur. Epik iir kaybolurken k iiri ortaya kmtr. Sosyal yapdaki bu deiimden sonra ozanlar artk grnmez olmu ve onlarn yerini k almtr. Yerleik hayatn dzeni iinde k, 15. yy.da ortaya kar. Epik iir kaybolurken k iiri belirmeye balar. Denilebilir ki, k tipi, yeni kltr ve edebiyat anlaynn getirdii bir gereksinimden domutur. k iirini, 13. yzyldan itibaren Anadolu dervi edebiyatndan gelme motifler etkilemeye balamtr. n olaanst glerle donatlmas, onun sanatn hazrlayan dolu ime trenlerinin yaps, bizi Orta Asya inan sistemlerine kadar gtrr. k tipi, Allahla mistik birlik arayan tekke ndan ve dans, mzik eliinde yar sihirbaz aman ozan tipinden ayrlr. k, kutsal olmayan yerlerde, kahvehanelerde, hanlarda, dn evlerinde halk elendirmekle grevli, bir gzele ballk gibi din d konular ileyen bir sanat tipi olmutur.23 Gebenin konmas, kiinin ev, tarla ve toprak gibi tanmaz mallara sahip olmas, hayvan yetitirmenin yanna ya da yerine iftiliin gemesi, kkl kltr deimesini getirir. Sava, bir geim arac olmaktan kar. Yerleik hayat tam tersine bar ister. Yerleik hayatta geim kiinin omuzlarna yklenmitir. Bylece gebe toplumunda topluluktan ayrlmayan insan, kendi kiiliini gelitirmeye balayarak yerleik kltrn etkisine girer.24 lhan Bagzn yukarda verdiimiz dncesi, aslnda Fuat Kprlnn bu konudaki grlerinden fazla farkl deildir. Fuat Kprl, klarn slmiyet ncesi ozan ve baks olarak adlandrlan air tipinin devam olduu grne kardr. Kprl, k tipini yerleik uygarla zg yeni bir oluum olarak kabul eder.25 Eski Trk Edebiyat geleneinin bir uzants olan k edebiyat, Bekta tarikat mensuplar arasnda yaylp yeermi, yeni kltr ve dinin etkisi altnda bir lde deierek yeniden ekillenip gelimitir. 12. ve 13. yzyllarda Horasan Blgesinden Anadoluya kadar yaygn bir sahada rnleri grlen din-tasavvuf nitelikteki edebiyatn, 16. yzylda ekillenen k edebiyatnn olumasnda

309

etkin rol dikkati eker. 12 ve 13. yzyllarda tekke mensubu airlerin unvan olan k, sonralar hem k edebiyatna hem de sanatsna verilen ad olmutur. k edebiyat erevesindeki klarn, din olmayan konular geni bir ekilde ilemelerine ramen din-tasavvuf edebiyat dairesindeki airlere ad olan kullanmalar din-tasavvuf fikirlerin ve hareketlerin, bu edebiyatn oluumundaki etkisini gsterir. Bylece slmiyet ncesi airlere ait ozan ve baks terimlerinin yerini tamamen k alm, ozan kelimesi de geveze, sama sapan sz syleyen ve algc anlamlarna gelmeye balamtr. Ayrca klar din-tasavvuf edebiyat etkisinde kalarak kul lkabn da kullanmlardr. Tekkelerin kurulduu ve gelitii ehir ortamlarnda klar, usta-rak ilikileri iinde, tekke ve medrese kltryle yorularak 19. yzyln sonlarna kadar geleneksel tavrlarn srdrmlerdir. Medrese ve tekkelerin devam ettirdii slam kltr ve 19. yzyldan kalan klarn yaatmaya alt edeb gelenek, bu zmrenin gittike g kaybetmesini nleyememitir. Yenieri ocaklarnn kapatlmas, tekkelerin zamanla ilevlerini yerine getiremez hle dmeleri ve kapanmalar sonucunda klarn nemli yetime kaynaklar ortadan kalkmtr.26 Her edeb gelenek, belli bir kltr birikimi, dnya gr ve inan sisteminin, yaama biiminin sanatlar tarafndan zmlenip, yorumlanmasyla zgn anlatmlara kavuur. Anadolu halk edebiyat, ozan-baks geleneinin geni anlamda deien zaman, zemin, inan sistemi, dnya gr ve yaama biiminin deimesiyle olumutur.27 klk gelenei yeni corafyada yeni bir baka, yeni bir hayat anlayna ve zevkine cevap verecek bir biim ve z kazanmtr. Tasavvuf dier edebiyatlar olduu gibi Anadoluda oluan k edebiyat ekillendiren bir yol, bir yaama biimi olmutur. Anadoluda ozan-baks gelenei yerini yeni kltrle oluan yeni bir sanat tipine ve bu kltrn beenisine cevap verecek k iiri olarak adlandrlan bir gelenee brakmtr. 15. yzyldan sonra ozann yerini k, kopuzun yerini karadzen, balama, r, tambura, cura vb. almtr. 15. yzyla gelinceye kadar din-tasavvuf halk edebiyatnn yan sra sanatlarna ozan, baks vb. ad verilen destan gelenei vard. Ozan-bakslar, bildii duyduu kahramanlk olaylarn, zaferleri, felaketleri ve toplumu yakndan ilgilendiren sorunlar derleyip dzenleyerek bunlar zel durum ve toplantlarda kopuz eliinde sylyorlard. Ozanlarn anlatt doann, gzelin ve gzelliin anlatm iirde lirizmi salamtr. Atl-gebe kltrn temel temas olan kahramanlk, ozanbakslar tarafndan kuaktan kuaa aktarlarak destan gelenei olumutur. Efsaneyle tarihin kaynatrld destan kltr, szl gelenekte olumu, ozan-bakslarca tanarak aktarlmtr. 15. yzylda slmiyetin Trkler arasnda tam olarak kabul edilmesinden ve toplumsal gelimelerin yaanmasndan dolay zevk ynnden farkl iki zmre ortaya kmtr. Bunlar kendi zevklerine gre sylenmi iirleri dinleyip okumular ve desteklemilerdir. Buna gre airler yksek snfa zel iirler yazan klasik airlerle, halka sazlaryla alp syleyen klar olmak zere ikiye ayrldlar. ehir kltrne ak yerlerde klasik edebiyatn k edebiyat zerine etkisi daha youn olmutur. Bu hem dilde hem de iir imajlarnda kendini gsterir. k, mistik birlik arayan dervile,

310

dans ve mzik eliinde aman kltrnn izlerini yaatan ozan-bakslardan ilevsel olarak ayrlr. klar din d iirler syleyen eski ozan-baks tipinin grevlerinden arnmlardr. Bazen yalnzca halk elendirme, halkn sesini iirlerinde duyurma ilevini stlenirler. k soyut ve ulalmaz sevgili tipiyle mistie balanr. Bugnk klk geleneinde eski inan ve geleneklerin izlerini bulmak mmkndr. Trklerin slmiyeti kabul etmelerinden sonra edeb ekiller, yeni zle slm renge brnerek varlklarn srdrmlerdir. Ozan-bakslarn syledikleri mitlerle rl destan iirleri Anadoluda yeni kltr gerei slm gelerle bezenen k iirlerine dnmtr. Yeni kltr ve uygarlk dairesinde kmsenen ozanlar, yava yava ilevlerini kaybetmilerdir. Anadolu kltrnde yeni yaama biimi klk geleneini ve k ad verilen yeni sanat tipini ortaya karmtr. klar, atalar ozanlarn Anadoluya getirdii destan geleneiyle beslenerek ak, tabiat, kahramanlk iirlerini saz eliinde sylemiler, halkn renme ve elenme ihtiyacn da karlamlardr. Kopuz eliinde sylenen destanlarn yerini saz eliinde sylenen eitli konulardaki halk hikyeleri almtr. k edebiyat, 12. yzyldan beri sren tekke edebiyatndan ayrlarak 16. yzylda ayr bir edebiyat olmutur. Tekke kurumu, Trklerin slmiyeti kabulnden sonra sosyo-kltrel hayat dzenleyen merkezlerden biridir. Dinsel ilevinin yan sra birok etkinlii de bnyesinde toplamas, tekkeleri eitim yn de olan etkin bir sosyal kurum haline getirmitir. klk gelenei ve k edebiyat, bamsz bir sosyo-kltrel kurum kimliiyle ortaya kt 16. yzyldan gnmze kadar, Trk kltr yaam iinde yer alan btn geleri iine alan Trk kltrnn btn katmanlarnca zmsenen ve alar sren toplumun ortak kltr kodlarn oluturan nemli bir kurum olmutur. Trk sosyo-kltrel yaps iinde oluan serbest ve zorunlu kltr deimeleri toplumsal dokuyu ekillendirmi, yapsal ve ilevsel ynden klk geleneine nemli kaynak olmutur.28 klk gelenei, Anadoluda ozan-baks gelenei ve tekke edebiyatnn yapsal ve tematik verimlerinden yararlanarak yeniden yaplanmtr. k edebiyat zel bir edebiyat biimidir. 16. yzylda balad kabul edilen k edebiyatnn bu yzylda balay nedeni toplumun toplumsal deiim ve geliimi ile aklanabilir. 16. yzyl, divan edebiyat iin de nemli bir yzyldr. Yeni yurt tutulan Anadoluda kltrlemeyle yeni bir yaama biimine geilmi, Anadoluda yeni bir Trk kltr olumutur. Divan edebiyat, gei dnemi olan 13-15. yzyllardan sonra Arap ve zellikle Fars edebiyat etkisinden byk lde kurtulan Trk divan edebiyat olarak adlandrabileceimiz bir dnem balamtr. k edebiyatnn 16. yzylda balamas bir tesadf deil, bir deiimin sonucudur. Yeni kltr dairesiyle birlikte yeni bir edebiyat ve sanat tipinin ortaya kmas doaldr.

311

klk gelenei, Anadolu corafyas dnda Azer ve Trkmen sahalarnda da yaamaktadr. klk Gelenei ve k Edebiyat Osmanl mparatorluunun yayld btn topraklarda ve Trkiye snrlarnn dahilinde incelenecektir. klk gelenei, Balkanlarda da yaylm ve gelimitir. klarn ozan-bakslarn devam olduu grne karlk Fuat Kprl, k tipini yerleik uygarlklara zg bir oluum olarak kabul eder. 12-13. yzyllardan itibaren Osmanl Devletinde gelimeye devam eden asker ve siyas merkezlerde, byk kervan yollar zerinde kurulan kasabalar ve buralarda ina edilen medreseler, tekkeler, dier kltr kurumlarnda, asker ocaklar evresinde belli bir kltr hareketi oluup yaygnlamtr. Bu kltr evrelerinde yetien ou tasavvuf nevesiyle yorulmu bir ksm okuma yazma dahi bilmeyen kiilerin, Trke anlatm malzemesini ileyerek geni kitlelere seslendikleri grlmektedir. k edebiyatnn Anadoluda oluumu zerinde eitli grler vardr. Anadoluda deien deerlerle ozan-baks geleneinin son rnekleri olan ozanlar, byk ehirlerden kasabalara, kylere, konar-gerlere kadar ekilmi olmaldr. Ozan-bakslarn, seslendii kitlenin yeni bir sanats olmas gerekiyordu. klk gelenei, ozan-bakslarn bir devam mdr? Tekke edebiyatndan m domutur? Yoksa Anadoluda yeni kltrn oluturduu bir edebiyat gelenei midir? 13-15. yzyllar arasnda Yunus Emre vd. klarn olgunlam bugn bile rnekleri verilemeyen ekil, ierik ve estetik olgunluun doruundaki iirlerini din-tasavvuf halk edebiyat iirleri olarak alp, tleme, ahlk vd. konulu iirlerini k iiri olarak almayp grmezlikten mi geleceiz? 13-15. yzyllar aras klarn dintasavvuf iirlerinin dnda syledikleri tasavvuf d iirlerini klk geleneinin hazrlk dnemi rnekleri olarak deerlendirebilir miyiz? Ancak bu yllardaki baz iir rnekleri olgunlama dnemi zellii gstermektedir. Bu durum bizi daha gerilere gtrmekte, klk geleneinin ne zaman balad sorusunu da beraberinde getirmektedir. k edebiyatnn, ozan-baks geleneinden, anonim edebiyattan, tekke edebiyatndan ve divan edebiyatlarndan sonra olumas beraberinde etkilenme ve birbirinin devam olup olmad sorununu da getirmektedir. Kprl ve takipileri, klk geleneinin, ozan-baks geleneinin devam olmad Anadoluda oluan yeni bir edebiyat olduu grndedirler. Hurufliin etkisiyle din konular dnda da iirler yazmaya balayan Bekta edebiyat tekke edebiyatndan ayrlarak yeni bir zmre edebiyat olmutur. Kprl, din iirden din d iire gei kuralndan yola karak k edebiyatnn oluumunda Bekta edebiyatnn etkili olduu grndedir. k edebiyatnn oluumunda birok etken vardr. klk geleneinin kendisinden nceki edebiyatlardan etkilenmesi kanlmazdr. zkul obanolu, 16. yzyln ikinci yarsnda tekkelerin yan sra kahvehanelerin sosyal kurum olarak ortaya ktn, topluca elenilen, eitli sosyo-kltrel faaliyetlerde bulunulan yer olarak tekkelerdeki uhrevi bir neve ile yaplan toplu elenmelerin kahvehanelerde dnyev bir karakter kazandn belirtir. Kahvehanelerin sosyo-kltrel deimelerin merkezi olarak Osmanl Devletinde serbest bir kurumsal yap ve din d bir kamuoyu oluturma meknizmasnn olutuunu, halk kltr

312

ve dier geleneklerin yan sra ozan-baks ve tekke kltr gelenei zerine bamsz bir edebiyat biimi olarak klk geleneinin ve k edebiyatnn kn kahvehanelere balar.29 Kylerde, kahvehane gelenei ok yakn zamanlarda ortaya kmtr. Ky odas ve evler klarn topland yerlerdir. ehirle balar ok az olan kapal toplum rnei gsteren konar-gerlerdeki klk geleneinin kkenini nereye balayacaz? Osmanl dnemine ait kahvehanelerde oluan klk gelenei ile bilgilerimiz daha ok k edebiyatnn oluum dnemlerinin sonrasna ait bilgilerdir. Kahvehaneleri k edebiyatnn oluumunda etkili olan bir sosyal kurum olarak almamz yerinde olacaktr. Aksi halde k edebiyatnn ehirlerde balayp kylere kadar yayldn kabul etmemiz gerekecek. k iiri, szl kltr ortamnda ortaya kan bir gelenektir. klk gelenei tekke edebiyat ve ozan-baks geleneiyle beslenmi olmakla beraber kendine zg bir icra tresi olan bamsz bir edebiyattr. Tekke edebiyat, ozan-baks gelenei zerine temellenmitir. Toplumun genel kabulleri dorultusunda yeni kltr gerei slm motiflerle bezenip ilevini kaybetmitir. Daha nceleri ozanbakslarn kopuz eliinde anlatt destanlarn Anadoluda yeniden yaplanan ekilleri olarak kabul edebileceimiz Dede Korkut Hikyelerinin elimizdeki metni slm renge brnm eklidir. Bu rnek, Anadoluda edebiyatn geliimi iin gzel bir rnektir. Deien beeni ozanlar dlamtr. k edebiyat 16. yzylda oluup 17. yzylda oluumunu tamamlamtr. k edebiyatn ozan-baks geleneinin devam sayamayz. k edebiyat, kendinden nceki ve olutuu zamandaki btn edebiyatlarla beslenmi bamsz bir gelenektir. k edebiyat slm kltr dairesine girdikten sonra din d karakter kazanan ozan-baks gelenei ve yenieri ocaklarnn kurulmasndan sonra ordu airi olarak ortaya kan Bekta tarikat mensuplarnn ve dier tekke mensuplarnn iirleriyle ekillenmi ve bamsz bir edebiyat olmutur. Yenieriliin kuruluuyla yenieri ocaklar Hac Bekta Veli Tekkesine balanmtr. Bekta edebiyatnn tavr tekke edebiyatnda farkl bir boyuttur, birok ynyle k edebiyat tavryla benzeir. k edebiyatna ve saza tepkinin altnda din karakterli tekke ve medrese gelenei karsnda klk geleneinin din d karakter tamas ve elence amal bir kurum olmas yatmaktadr. k edebiyatnn iir evresinin st kltr temsil eden medrese ve tekkelerden farkl olarak Osmanl halk kltrnn davran kalplarn tamas, iki farkl yaama biiminin ortaya kmas sonucu Osmanl aydnlar, klar kk grerek aalamlardr. Halkn beenisini kazanan klar tekke edebiyatnn nasihat geleneini koruyarak komalarla, gzellemelerle iire yeni bir kap amlardr. slmiyet ncesi Trk edebiyatnn bir uzants olan k iiri gelenei, yeni corafyada mill zden kopup, slm ze balanarak en ok Bekta tarikat mensuplar arasnda kabul grp gelimi, Bekta tarikatnn dnya gryle beslenerek yaylmtr. Ozan-baks gelenei her ne kadar k tarz edebiyat beslese de iki ayr kltr dairesine ait olduklar iin mill ze bal ozanbaks tipi, k tipinin prototipi deildir.

313

klar raklktan balayarak k oluncaya kadar belli bir eitimden geerler, fasllara katlrlar, ustalarndan mahlas aldktan sonra k olurlard. ehir hayatnn kltr havas iinde klasik iire ve musikiye, tasavvuf dncesine, slm tarihine, evliya menkbelerine, ran ve Trk edebiyatnda grlen motiflere ait birok bilgi edinirlerdi. ehirli klarn kltr dzeyleri klasik medrese ve tekke kltryle temas halinde olduklarndan, kyde yetienlerden dil, sanat ve anlatm asndan bakalk gsterir. k edebiyatnn mill ve kkl bir gelenei vardr. 16. yzyldan balayarak yakn zamana kadar Osmanl topraklarnda yaayan Ermenileri de etkilemitir. ne ulam birok Ermeni au, k edebiyat geleneklerini benimseyerek k iiri sylemitir. Bunlardan u Mecnuniyi, Au Vartan, Au Civan sayabiliriz. k edebiyatnn temel zelliklerinden en nemlisi szl oluudur. Bu ynyle anonim Trk edebiyat gelenein birok zelliini tar. Szl gelenein kural ve ilkelerine k da baldr. klk geleneinde sz heceyle tartlr, drtlk iinde anlamsal bir btnle kavuur, dize ba ve sonu kafiyelerle ritm kazanr. k edebiyat rnleri iirler ve anlat tr olarak ikiye ayrlr. Anadoluda klar toplumsal, tarihsel olgular karsnda epik diye niteleyebileceimiz, bireysel olgu ve durumlar karsnda lirik bir syleyi gelitirmilerdir. k bir aktarmacdr, nce gelenekte usta mal diye adlandrlan usta klarn rnlerini syler, sonra dili zldnde klk gelenei erevesinde kendi iirlerini syler. Genellikle doalamayla yaratlan, szle ve sazla yaylan k iiri zgn biimiyle yazya geirilemedii, yeni eklemeler ve karmalarla deitirildii iin yazl edebiyat rnleri gibi tam bir kesinlik tamaz. k edebiyat, divan edebiyat, din-tasavvuf halk edebiyat, Anadoluda bir gelenek oluturunca sanatlarna da k, hak , air gibi adlar verilmitir. Bu yeni disiplinler, ayn kltr kaynandan beslenmelerine ramen farkl iir evreleri oluturmular, farkl kitlelere seslenmilerdir. n olaanst glerle donatlmas onu sanata hazrlayan dolu ime trenlerinin yaps, bizi aman kltrnn pratiklerine kadar gtrr.30 klar, ncelikle usta mal iirler syleyerek tayclk grevini stlenirler. Belli bir aamadan sonra yaratc olup kendi iirlerini dillendirirler. klar, iirlerini doalama yarattklar, szle ve sazla yaydklar iin ekleme ve karmalarla iiri hep deitirirler. Bu iirin olgunlama aamasdr. lk sylendii biimde yazya geirilemedii iin yazl edebiyat rnleri gibi kesinlik tamaz. k iiri, divan iiriyle, tekke iiriyle ba kurarak zmreler aras alveriin salanmasnda kpr grevi yapmtr. Divan airi, aydnlar arasnda Osmanl kltrn yayarken klar da halk aydn olarak Osmanl-Trk kltrn halk arasnda yaymlardr. Halkn Osmanl-Trk kltr evresinde toplanmalarna yardmc olmulardr. k edebiyat, kendisinin veya bakalarnn iirlerini saz eliinde alp okuyan ya da halk hikyeleri anlatan ve k ad verilen saz airlerinin oluturduu edebiyattr. k edebiyat be yz yl

314

aan bir zamandan gnmze Anadolu, Rumeli ve Azerbaycanda geliip olgunlaan ou manzum eserlerden bazen de nazm-nesir karm hikyelerden meydana gelmitir. k edebiyat geni halk kitlelerinin dil ve duygu inceliine, heyecanlarna cevap veren bir edebiyattr. Bir topluluk ya da zmre edebiyat olarak kabul edilen klarn eserleri uzun sre halk edebiyat iinde deerlendirilmi ve aydnlardan ilgi grmemitir.31 k iiri, k ad verilen sanatlarn maldr, dili, nazm ekilleri, trleri, hayata bak farkldr. Gelenee baldrlar, divan edebiyat etkisinde kalmalar onlar anonim edebiyattan ayrmtr. k edebiyat anonim edebiyatla, divan edebiyat arasnda bir edebiyattr. Divan edebiyatndan etkilense de z ve ekli bakmndan anonim edebiyata yakndr. klar insan topluluklarnn belirli bir gelime anda yaam olan mzisyen air tipinin bizdeki benzerleridir. Bunlarn kk ilkel toplumlarn iir, mzik, dans ve sihir gibi birok sanat balatan sanatlarna kadar uzanr. k edebiyat, yalnz bir sosyal snfa veya din bir toplulua zel bir edebiyat deil; birbirinden farkl, eitli evrelere, eitli tarikat ve meslek mensuplarna, farkl beeniye sahip insanlara seslenen, eitli zmreler arasndaki ortak bir edebiyattr. k edebiyat slmiyet ve Osmanl kltrnn rndr. 16. yzyldan 18. yzyla kadar eitli kaynaklardan gelen eitli edeb ve fikri elerin kaynamasndan olumu yeni bir sentezdi. 18. yzyldan 19. yzyln ortalarna kadar geirdii edeb geliim sonucunda eski halk edebiyat gelerinin yerini divan edebiyat geleri almaya balamtr.32 16. yzylda klk Gelenei ve k Edebiyat 15. yzylda din-tasavvuf halk edebiyat yksek zmre edebiyatndan henz ayrlmamtr. Bu bakmdan bu yzyl, 15. yzyln ve Yunus Emre geleneinin devam saylr. k edebiyat 16. yzyldan itibaren yazl kaynaklara aktarlmaya balanmtr. Anadoluda ozan-baks geleneinin k edebiyat balayana kadar srd kabul edilmektedir. Ozan-baks geleneinin Anadoludaki rnekleri tespit edilememitir. k edebiyatn ilk rnekleri hakknda yeterli bilgimiz yoktur. 16. yzyl sonlarna doru yazldn sandmz rnekler, ilk rnekler olarak niteleyemeyeceimiz olgunlam rneklerdir. 16. yzylda Osmanl-Trk kltr ilerlemi, Anadolu Trkesi ilek bir dil olmutu. Kltr hayat, lkenin btn byk ehirlerinde geliiyordu. 16. yzyla damgasn vurmu klarmza konu olmutur. Bunlar destanlarda grebiliriz. Bu yzylda divan airlerinin byk merkezlerde toplanmalarna karlk, klar Anadolu ve Rumeliden baka Msr, Suriye, Kuzey Afrika gibi imparatorluun uzaklardaki topraklarna kadar yaylmlardr. Bu klarn byk blm yenieri ve sipahi klardr. Bu yzyln en nemli olay, klk geleneinin iki ayr corafyada geliip boy atmasdr. Kuzey Afrikada ou kahramanlk ve sava zerine iir syleyen Garp Ocaklarna mensup bu klarda Anadolu ve Rumeli klarnn izlerini gryoruz.33

315

klarn ilk dnemleri hakknda tam bir bilgimiz yoktur. Tezkirelerde klarn biyografilerine ve eserlerine rastlayamayz. Bu nedenle 16. yy. bir ynyle k iirinin hazrlk dnemidir. 17. yzyl k iirinin altn dnemidir. Bu yzylda birka k hari divan iirinin dil, zevk ve estetiinden etkilenilmitir. Ancak k iirinin hkim nitelii korunmutur.34 16. yzyl, Osmanl kltrnn en parlak dnemidir. Halk kltr ve k edebiyat gelimeye balayp Anadolu ve Rumelinin byk merkezlerinde, serhat kalelerinde klarn oald grlmektedir. Bu klardan kalan eserler az olmakla birlikte geliim hakknda fikir verecek ldedir. klarn iirlerinde halk kltr geleri yzyl balarnda kuvvetle kendini hissettirir. Yzyln ikinci yarsndan balayarak divan edebiyat ve tekke edebiyatnn etkisi artar. Arapa ve Farsa kelime ve terkip kullanm artar. slpta, mecazlarda divan iirinin etkisi belirginleir. 16. yzylda tarih ve edeb kaynaklarn artmas, bu dnemde klarn genellikle ordu iinde olmas bu yzyl klk gelenei hakknda bilgi sahibi olmamz salamtr.35 15. yzyln ortalarna kadar devam eden ozan yerine slm tasavvufundan gelen etkiyle k ad yaylmaya balad. 16. yzyldan gnmze kadar gelen zengin halk kltr iir geleneinin yaratclar veya tayclar genellikle hece lsn kullanmlardr. Biraz eitim grenler aruz lsyle de iir sylemilerdir. klarn bir blm Alev-Bekta dnce ve zevkinden uzaklaarak din-tasavvuf konular dnda halk diliyle eserler vermilerdir. Bu klar sazlaryla ky, kasaba ve ehir evrelerinde eitli ezgileriyle geni kitlelere ulamlardr. 16. yzylda ak, kahramanlk, tabiat vd. konularn yan sra yerleik hayata ait zellikler de tablolar halinde k edebiyatna girmeye balamtr. k edebiyat Osmanl toplumunun Anadoludaki kkl kltr ve yap deiikliine uramas sonucu olumutur. Byk ehirlerin evresinde oluan st kltr mimaride, mzikte, edebiyatta yeni bir bak as, yeni bir yaama biimi, yeni bir zevk oluturmutur. Anadoluda ky ve konar ger evrelerde slm kltr etkisiyle Orta Asya Trk kltrnden farkl, fakat byk ehirlerin etrafnda oluan st kltr de yakalayamayan bir kltr olumutur. k iiri ile divan iiri ayn kltr kaynaklarndan beslenmelerine ramen kltr ve iir evresi farkllndan dolay iki ayr disiplin ortaya kmtr. Divan iirinin st kltrn besledii iir olarak byk ehir ve kltr merkezlerinin dnda kasabalarda st kltr yakalam esnaf arasnda bile yaygn olmas bizi halkla, eitimli kitle arasndaki izgiyi belirlerken ok dikkatli olmaya zorlamaktadr. klar kendilerine zg estetik anlaylarna ramen divan edebiyatndan kelime, tamlama, mecaz ve nazm biimleri almlardr. ehir kltrnden ve divan iir evresinden uzak yaam kyl klarda etki azdr. Bu yzylda klarmz hakknda kesin bilgilere sahip deiliz. Pir Sultan Abdal, Kul Himmet, Karacaolan, Ahmetolu, Bah, Bahiolu, rpanl, Hayal, Hzrolu, Kul Mehmet, Kul Piri, Ozan, ksz Dede, Krolu, Surur ve kr Mehmeti Anadolu ve Rumelide yaayan klarn nde

316

gelenlerinden sayabiliriz. Armutlu, Dalman, Geda Muslu, Kul ulha ve Ouz Ali de denizar topraklarda yaayan klardr. 17. Yzylda klk Gelenei ve k Edebiyat 17. yzylda Osmanl mparatorluu genilemi, Osmanl kltr ve uygarl ileri dzeye ulamtr. Bu yzylda klasik iirin iir evresine yakn yerlerdeki klarn iirlerinde klasik iirin etkileri grlmeye balamtr. Dil arlam, baz klar divan iirinin nazm ekillerini ve aruz lsn kullanmaya balamlardr.36 17. yzyldan sonra divan iiri ile k iiri arasnda bir yaknlama grlmektedir. Baz klarn ehirlere gelip ynetimden snrl da olsa destek grmeleri, medrese ve divan kltrnden etkilenmeleriyle, kalem uaras ad verilen divan iirinin taklitileri diye niteleyebileceimiz yeni bir k topluluu olutu. Bunlar genellikle saz almay bilmezdi. Bu klar, k gelenei ile divan iiri arasnda bir tr kpr ilevi grmlerdir. 17. yzylda 16. yzyla gre daha ok k yetimitir. Yzyla damgasn vuran klarn kk bir blm de Garp Ocaklar klardr. 17. yzylda k edebiyat geliimini tamamlamtr. Bu yzyl k edebiyat iin altn adr. Osmanl Devletinin geni snrlar ierisinde binlerce k yetimitir. Bu klarn bir blm, orduyla birlikte savaa katlarak askerlerin cesaretini arttrd gibi dier zamanlarda da onlar elendirmitir. klar, 17. yzyldan sonra tekilatlanm, geleneksel klk gezileri diye adlandrlan seyahatleri yaygnlamtr. k edebiyat edeb rnekleri kadar icra tresi ve gnlk hayatn akislerini tayan det ve pratikler btnyle Osmanl halk kltrnn biimlendirdii bir edeb gelenek olarak bu kltr birikiminin balca belge ve birikimi olarak incelenmelidir. 17. yzylda klarn en bykleri yetimitir. klk gelenei bu yzylda gelierek ekilde, trde, konuda mkemmeli yakalamtr. klar, klk gelenei kurallarn belirleyerek bunlara uyulmasn salamlardr. k edebiyat, kendi gelenei iinde klasiklemi bir edebiyat olduu iin klarn syleyilerindeki benzerlik, divan iirinde olduu gibi gelenee uyma zorunluluundandr. Bu da iirlerin karmasna neden olmutur. klar k, kul, ksz gibi sfatlar kullanmaya balamlardr. Bir ksm klar, yenieriler, sipahiler, leventler gibi asker topluluklar arasndan yetimitir. 17. yzyln ikinci yarsndan sonra grlen dier klarsa daha ok byk yerleim merkezlerinde yaam divan iirinin evresinde bulunmu klardr. Bunlarn en nemli temsilcileri; k mer, Gevher ve Katibdir. Aruz ls bildikleri gibi, belli lde renim grmlerdir. Aralarnda saz almay bilmeyenler bulunsa da genellikle saz alarlar. Bu dnemde baz divan airleri hece lsyle iir yazmay denemilerse de divan edebiyatnn k edebiyat zerinde etkisi daha fazla olmutur. Bu etki daha sonraki yzyllardaki Erzurumlu Emrah, Dertli, Bayburtlu Zihn ve emi gibi klarda aka grlr.

317

Bu yzylda yaanan tarihi olaylar destanlara konu olmutur. Bunlar tarihin destanlatrlm rnekleridir. klar katldklar savalar, duyduklar zafer ve hezimetleri konu almlardr. klar zmresi iinde okur-yazarlar oalmaya balam, hatta iyi eitim grp devlet hizmetinde yer alanlar da olmutur. Gevheri, k mer gibi klar divan airlerine zenerek aruzlu iirler yazmlardr. Bunun sonucunda bu klarn dilleri arlamtr. Dnemin klar hakknda fazla bilgimiz yoktur, bilgilerin ou cnklerdeki iirlerin deerlendirilmesi yoluyla salanmtr. Birok cnk ve mecmuada k mer ve Gevhernin iirlerinin yer almas klarn kendilerini aydn zmreye kabul ettirdiklerinin bir gstergesidir. klk gelenei Osmanl kltrnn merkezi olan stanbulda, klasik mzikten de geler alm, klasik Trk mzii makamlar ve aruzlu ekiller, k fasllarnda nemli yer tutmutur. Klasik iir evresinden uzak yaayan klarn iirlerinde iirin merkezine gzelleri ve bunlara bal heyecan ve duyarll koyup evrelerini dekor olarak aldklarn ve doayla bezediklerini gryoruz. Ayn kltr kaynaklarndan beslendikleri iin, k iiri ile divan iiri arasnda benzerliklerin ve ortaklklarn olmas kanlmazdr. klar ve divan airleri, gzeli ve gzellikleri anlatmak iin eitli kavramlardan yararlanarak, benzetme geleriyle sevgili ve evresini anlatrlar. Bu geler, divan ve halk iirinin tarihsel geliimi iinde belli kullanm kalplar kazanarak klie mecazlar haline gelmitir. Bunlar da belirleyen iirin sunulduu kltr evresinin ortak beenisidir. Gebe topluluklar iinde yetien klarda gebe kltr etkisiyle gebe yaamn ve doal evrenin etkisi grlr. Ky ve kasaba kltrnn etkisiyle yetien klar zerinde, evrelerine ait zelliklerin varl dikkati eker. klar ve divan airleri birok mazmun, mecaz ve benzetme gelerini kk deiiklikler yaparak ortaklaa kullanmlardr. Sanatlar, bu ortak motifleri kendi geleneklerine uygun bir ekilde ilemilerdir. klarn iir evresi, kltr ve beeni farkll nedeniyle klasik edebiyatn iir evresinden ayrlr. klar, tabiat, insan ve olaylar konuma dilimizin rahatl iinde zgn imgelerle anlatrlar. klar, slmiyet kltr ve Allah birliine varma yollarn arayan grler btn olan tasavvuftan etkilenmilerdir. Tasavvufun, klara ve divan airlerine olan etkisi onlar ortak bir dnya grnde birletirir. Ak anlaylar, rintlik dnceleri, lm ve hayat karsndaki tavrlar benzerdir. Tasavvufta ak, Allahla btnlemektir. Dnyev ak geicidir, kiiyi olgunlatrr, nefsi eitir. Madd ak, manev aka gei iin bir basamaktr. klar, tasavvuf kltr etkisiyle kendilerini bahtsz, sevgiliyi eriilmez ve vefasz grrler. Divan airlerinin vuslatsz, paylalamayan ak aclaryla yaamalarna karn klar, sevgiliye ve vuslata taliptirler. Felekten yaknmalarna ramen, yaama sevinci gzlenir. klarn slm motiflere, inan esaslarna, ibadetlere, hukuka ve ahlk konularna deindiklerini grrz. lk airname bu yzylda yazlmtr. k mer airnamesinde pek ok n adn vermi, fakat klarn zelliklerini sralamamtr. Ayrca bu yzyldan elimize ulaan cnk ve mecmualar bize kaynaklk etmektedir.37

318

17. yzylda Osmanl Ordusunun seferlerine katlan iirlerinde bunlar ileyen klara ocak klar ad da verilmektedir. 17. yzyln nde gelen klarn ylece sralayabiliriz. Gevher, Tmvarl k Hasan, k mer, Kayk Kul Mustafa, Ercili Emrah, Katib, Bursal Halil, Kulolu, k, k brahim, k Nevi, k Yusuf, Benli Ali, Berberolu, Halilolu, Kamil, Ktip Osman, Kef, Krm, Kul Mehmet, Kul Sleyman, Mahmutolu, ksz k, Suni, ahinolu, skdar, Yazc vb. 18. Yzylda klk Gelenei ve k Edebiyat 18. yzyln klar siyasal tarihimizde ok nemli olaylar olmasna ramen 17. yzylda yetien usta klarn gcne ulaamamlardr. k edebiyat gerilemeye balamtr. Buna ramen klar, divan airlerine gre daha canl daha hayati konulara ynelen iirler yazmlardr. 18. yzylda klar, etkilerini ve varlklarn srdrmlerdir. Divan edebiyatnn etkisinde kalarak kusurlu biimde aruzu kullanan klarn says artmtr. Bu dnemde kahvehanelerde, bozahanelerde, meyhanelerde ve panayrlarda ellerinde sazlaryla iirler syleyen klk geleneinden yetime klara her yerde rastlanyordu. klk, bu yzylda ok yaygnlamtr. Hatta aruz lsyle iirler yazan klara uara tezkirelerinde bile rastlanmaktadr. Nedimin hece vezniyle bir trk yazmas bu ilginin bir kantdr. Bu dnemde klarn deeri her kesimde bilinmeye balam ancak nemli bir k yetimemitir. Bu yzylda siyas tarihimizin nemli olaylar olmasna ramen byk k kmamtr. 18. yzylda sosyal konular zerine yazlan destan ve komalar ayr bir nem tar. 18. yzyln nde gelen klarn ylece sralayabiliriz: Abd, Agah, Agah, k Ali, k Badad, k Derun, k Halil, k Kamil, k Nigar, k Nuri, k Ravz, k Sadk, k Said, Hocaolu, Hkm, Kabasakal Mehmet, Kara Hamza, Katib, Kymet, Ksad, Levn, Maripolu, Nakd, Neat, Rza Seterolu, Srr, Sleyman, erm, Talib, k Kusur, k Kemter vd. 19. Yzylda klk Gelenei ve k Edebiyat 16. yzyldan beri geliimini srdren k edebiyat 19. yzylda daha byk nem kazanmtr. Divan edebiyatnda mahallileme akm artarken, dier yandan k iiri divan edebiyat etkisine daha fazla girerek halktan ve halk zevkinden uzaklama eilimi gstermeye balamtr. klar, k mer ve Gevher etkisinde kalarak aruz lsn, divan iirinin nazm ekillerini daha ok kullanmaya balamlardr. Hece lsyle yazdklar iirlerde de daha ok Arapa ve Farsa kelime, terkip ve tamlamalar kullanmaa balamlardr. k edebiyat ve divan edebiyat 19. yzyln ikinci yarsnda toplumdaki deiim ve geliime paralel olarak gerileyip gelenekten uzaklamaya balamtr. Sultan Abdlaziz dneminde Bekta tekkelerinin tekrar almasyla geici bir gelime gstermi; fakat bu, eski sanat ekillerine dnmeye yetmemiti. Byk ehir merkezlerindeki k kahvelerinin yerini tutmaya alan sema kahveleri

319

gelenekten kopmu eski ortak zelliini kaybederek, dar bir evreye seslenen bir zmre edebiyat karakteri almaya balayan k edebiyatnn eski canlln kazanmasna yetmedi.38 19. yzylda k iiri nemli bir gelime gsterememitir. Eski sylenenlerin tekrar yaplmtr. Osmanl mparatorluunun her tarafnda klarn says artm, k zmreleri olumutur. 19. yzyl klar hakknda dier yzyllara oranla daha ok bilgi sahibiyiz. mparatorluun paralanmas, siyas ve sosyal deiimler iirin konularn etkilemitir. Toplumun her kesiminde ve kurumlarnda grlen kkl deiimlerden biri de 19. yzylda Tanzimatla ortaya kt. Batda 18. yzylda ortaya kan Fransz htilali, btn dnyay sarst. Milliyetilik, zgrlk, eitlik, hak, adalet gibi yeni kavramlar simgeleti. Fransz htilalinin etkileri, 19. yzyln banda Osmanl mparatorluunda kendini gstermeye balar. Bireyi ve toplumu derinden etkileyen ve yeni bir sanat, edebiyat anlay getiren bu dnem yine yz Batya dnk, ama ncekilerden ayr bir yolda olutu. Bat uygarl etkisinde gelien Trk edebiyat, insana ve yaama bak alarn deitirerek da dnk konulara yneldi. Tanzimat sonras batllamaya uyum gsteremeyen yenieri ocaklarnn kapatlmasndan sonra g kaybeden medrese ve tekke, k tarz heceyle iir rnekleri vermeye balamtr. 19. yzylda Batya alma Trk sosyo-kltrel yapsn belirleyen kurumlar da etkiledi, deiime uratt. Matbaann yaygnlap yazl ortamn balamas szl kltr ortamnn rn olan klk geleneini de etkiledi. 2. Merutiyetle birlikte basndan sansrn kalkmasyla birlikte gittike gelien basn ve tiyatro kumpanyalarnn faaliyetleri gibi yeni elence formlar karsnda 19. yzyln sonlarna doru ortaya kan sema kahvehaneleri ilevlerini kaybederek birer birer kapanrlar. Sema kahvehaneleri ve algl kahvehaneler stanbula zg bir zmre olan klhanbeyi-tulumbaclarn kontrolndeydi.39 Tanzimatla birlikte, aydnlar arasnda halk edebiyatna gsterilen ilgi artmsa da bu srekli bir ilgi olmamtr. Ziya Paa gerek Trk edebiyatnn halk edebiyat olduunu sylemi ancak ksa bir sre sonra klasik airlerin klar aalayan szlerinden daha ar ifadeler kullanmtr. 19. yzylda stanbul, k edebiyatnn gelimesi bakmndan ok uygun bir evre olmutur. Bunda, 2. Mahmutun klar korumasnn pay byktr. klk gelenei ve k edebiyat yeniden canlanmtr. 19. yzyln sonlarnda byk yerleim merkezleri ve zellikle stanbuldaki kuvvetli klk gelenei yerini baka bir gelenee sema kahvelerine brakmtr. Bu kahvelerde sz sahibi olan klar artk gezginci k deildir. Meydan airleri de denen bu tarzn temsilcileri sema kahvelerinde mani, destan, koma, divan, sema, kalender gibi iirler sylerlerdi. Ramazan, bayram ve Cuma geceleri sema kahvelerinde byk toplantlar olurdu. nce klarnet, darbuka ve zilli maa gibi alglarla mzka fasl yaplrd. Alafranga marlardan sonra trklere geilirdi. En sonunda k iirleri okunurdu. stanbulda sema ocaklar genellikle tulumbac ocaklarna bal stanbullu klard.

320

19. yzylda klk gelenei, zayflayarak g kaybetmeye balamtr. Yenieri ocaklarnn kapatlmas, tekkelerin zamanla ilevlerini yerine getiremez duruma dmeleri ve daha sonralar kapatlmalar nedeniyle klarn yetime kaynaklarndan ou ortadan kalkmtr. 19. yzyl, k edebiyatnn stanbulda saray ve konaklara da girdii bir dnem olmutur. klarn yetimesinde nemli bir yeri olan yenieri ocaklarn kaldran 2. Mahmut klar koruyarak saraya almtr. 2. Mahmuttan Abdlazizin son zamanlarna kadar dzenli tekilatlar ve esnaf loncalarna benzer loncalar vard. k fasllarndan holanan 2. Mahmut, Abdlmecit ve Abdlaziz dnemlerinden sonra ehir evrelerinde klar ve k edebiyat nemini kaybetmeye balamlardr. Saraylardaki klarn hkmet tarafndan tayin edilen bir k kahyalar bulunur bazen hkmet bu klar kendi propagandalar iin kullanrd. Dier klar ise belli kahvehanelerde toplanp saz ve sz fasllar yaparlard. klarn rnleri, mzikle iirin bir birleimidir. eitli dnemlerde kopuz, kara dzen, bozuk, tambura, r gibi sazlar kullanmlardr. Usta klar zgn ezgiler, makamlar yaratmlardr. 19. yzylda stanbulda Tavukpazarnda, Tahtakalede daha ok tulumbaclar ve kabadaylar tarafndan iletilen k kahvelerinde sazl szl elenceler dzenlenirdi. klar kahvenin duvarna aslan dll balamay (muamma) nazmla zmeye alrlard. Balamay zen n dl para, saz, tfek vb. olurdu. Bu kahveler, 1826 ylnda yenieri ocaklarnn kapatlmasyla yktrld. Daha sonra semavi kahveleri adyla yeniden ald. Bunlar da sonradan yerini stanbulda, Beikta, Tophane, Boazkesen, Eyp, Halcolu gibi semtlerde alan algl kahvelere brakt. 1908 merutiyetinden sonra birer birer ortadan kalkt. k edebiyat, Osmanl mparatorluunda yaayan, saraylarda, konaklarda, asker ocaklarnda, snr kalelerinde, kahvehane ve bozahanelerde, panayrlarda, kylerde ve konar gerler arasnda zevk ve heyecanla dinlenen bir edebiyatt. k edebiyat, Osmanl mparatorluunun sosyal yapsn ve hayata bakn yanstr. Byk tarih olaylar karsnda halkn sevinlerini, zntlerini, devlet bykleri hakknda duygularn anlatan destanlar tarih birer belge niteliindedir. k ana tanklk etmesi, yaanlan hayattan kesitler sunmas ynyle ilevseldir. k edebiyat, kltr tarihine de kaynaklk eder. k edebiyatnn derinlemesine incelenmesi, yaad dnem edebiyat anlay ve insan yapsna ait ak bilgiler vermeyen divan edebiyatnn sosyal evresi hakknda da bilgi verecektir.40 19. yzylda, 16. yzyldan beri geliimini srdren k edebiyat, nem kazanmtr. Bir yandan klasik edebiyat iinde mahallileme akm artarken, dier yandan halk iiri klasik edebiyat etkisine girerek halktan ve halk zevkinden kopmaa balamtr. k zmreleri olumu, imparatorluun paralanmas, politik ve sosyal deiimler iirin konusunu etkilemitir.41 19. yzylda en dikkati eken olaylardan biri de k kolu adn verdiimiz usta-rak ilikileridir. klk geleneinde nemli rolleri olan k kollarnn bu dnemde yer almas nemlidir.Bu kollar; 1) Emrah Kolu 2) Ruhsat Kolu 3) enlik Kolu 4) Smman Kolu, 5) Dertli Kolu, 6) Huzur Kolu, 7) Dervi Muhammed

321

Koludur. Tekkelerin kurulduu ve gelitii ehir ortamlarnda klarn, tekke ve medrese kltryle yorularak 19. yzyl sonlarna kadar geleneksel tavrlarn srdrdkleri grlmektedir. Yeni bir estetik ve dorudan doruya yaamdan alnan yeni konular, yaam ve gerekle beslenemeyen, soyut dncelere dayal dncelerle iine kapanm divan iirini sarst. Tanzimatla birlikte yeni edebiyatn yapsnda kullanlacak deer ve kavramlar getirme abas, gnlk hayatla ilgili her trl olay, duygu ve dnceyi iirin ve nesrin konusu olarak seen Tanzimat edebiyatn dourdu. nceleri biimde eski, zde yeni iir anlayyla balayan Tanzimat edebiyat, divan iirinden aktarlm deitirilmi gelerle yenilie balar. Divan iirinin sebk-i Hindi hayallerinden ve girift mazmunlarndan syrlarak, iirde yaln dnce diye niteleyebileceimiz dorudan anlatm kullanmlardr. Yeni duygular, yeni heyecanlar, yeni dnceler divan geleneine bal ekil ve tekniklerle ilenerek yeni hareket balatld. Yeni bir hayal dnyas, yeni bir estetik, renk ve d lem yakalanmaya alld. Hayaller, tabiattan ve eyadan gelen duygulara ald. Bu yzylda klarn ou okur yazardr. Baz klarn iirleri klasik kalplara uymasa da divan eklinde baslmtr. Okur yazar klarn yan sra eski gelenee bal klar dar evrelerde iir syleyerek klar, geleneini srdrmeye devam etmilerdir. 19. yzyln nde gelen klarn ylece sralayabiliriz: k emi, k enlik, Kazmanl Hfz, Bayburtlu Celali, Yusufelili Huzur Habib Karaaslan, lham, Posoflu Mdam, Posoflu Zlal, Bayburtlu Celali, Yusufelili Huzur Habib Karaaslan, lham, Posoflu Mdam, Posoflu Zlal k Tahir, Bayburtlu Celal, Bayburtlu Zihn, Ceyhun, Dadalolu, Deliboran, Dertli, Erzurumlu Emrah, Geda, Hzr, Kamil, Kusur, Meslek, Minhac, Muhibb, Ruhsat, Serdar, Seyran, Silleli Surur, Smman, Tokatl Nuri, Tfl, Bezmi, Devam, k Veli, k Hseyin, k Serdari, k Mesleki, k Gufrani vd.42 20. Yzylda klk Gelenei ve k Edebiyat 20. yzylda, klk gelenei eski nemini kaybetmeye balad. zellikle Cumhuriyetten sonra madd ve sosyal hayattaki deimeler bu zmreyi yaratan ve besleyen toplumsal artlar da deitirmitir. Yeni iletiim aralarnn ortaya k, sanayileme, tekke ve medreselerin kapatlmas sistemin deimesiyle klar zmresi yava yava ortadan kalkarak byk merkezlerden krsal kesimlere, gelimenin az olduu yerlere doru gitmeye balamtr. Bu yzylda millileme hareketine paralel olarak dil sadelemeye balam, hece lsyle mill nazm ekillerimize uygun olarak klar iir sylemeye balamlardr. Gnmzde eskiye oranla az da olsa klar vardr. Halka doru hareketinin, halk kltrn, yaatma hareketinin etkisiyle hl klar arasnda atmalar yaplmakta, k elenceleri dzenlenmektedir. Yzyln balarnda, gelenee bal olarak iirler syleyen klar nce iirlerine ad vermek suretiyle ilk deiiklie gitmilerdir. Cnklerde trk, koma gibi genel adlarla anlan iirler, artk konularna uygun adlarla anlmaya balamtr.

322

Osmanl mparatorluu dneminde devlet destei gren klara Cumhuriyet dneminde yardm edilmemitir. 1931 ylnda Ahmet Kutsi Tecer, 1964te brahim Aslanolu tarafndan Sivasta dzenlenen klar bayram ile klk geleneinin yaadna dikkat ekilmitir. 1966 ylnda Konya klar bayramnn yaplp dzenli hle gelmesiyle klar birbirilerini tanm, yerel klk geleneinden Trkiye klk gelenei srecine geilmitir. klar, gelenei srdrmeye almaktadrlar. 20. yzyln nde gelen klarn ylece sralayabiliriz. Ali zzet zkan, k Ferrah, k Mehmet Yakc, k Veysel, Talib, Meslek, Emsal, Sefil Selim, smet, Kul Gazi, Bayburtlu Hicran, Davut Sular, Efkar, Gufran, Kazmanl Hfz k Cemal Hoca, k Yorgansz Hakk avu, k Andrnl Halil, k Yzbaolu-Mihman, k Posoflu Mdam, k Zakir, k Habib Karaaslan, k Deli Hazm, k Halil Karabulut k Azer, k Zlfikr Divan, k Mevlid hsan, k Fehmi Gr, k Hasret, k Hseyin rakman, k Kul Mustafa, k Pryan k Mustafa Ruhan, k Kul Sema, k Pervani, k Daim, k Yaar Reyhan, k Ferrah, k Kara Mehmet, k Selman, k lhami, k Abdulvahab Kocaman, k smeti, k Mihman, k eref Talova, k Rstem Alyansolu, k Musa Merdanolu k Murat obanolu, k Hda, k Firgan, k Feyman, k Mahsun erif, k Nusret Toruni, k Hac Karaklk, k ra, k Ahmet Poyrazolu, k mam. Gnmzde klk Gelenei ve k Edebiyat 19. yzyldan itibaren klarn ordudaki grevlerine son verilmesi ve tekkelerin kapatlmasyla, klar koruyucularn kaybetmilerdir. Bu nedenle k edebiyat, bu yzylda gerileme sreci iine girmitir. Aydn evrelerde, Bat edebiyat rnek alnarak gelitirilmeye allan yeni edebiyat anlaylar da bu sreci hzlandrmtr. Bu arada halk edebiyatndan yararlanma niyetleri de zaman zaman dile getirilmitir. 20. yzyln balarnda mill edebiyatn ancak halkn dili ve edebiyatna dnlerek oluturulabilecei gr arlk kazanm, halk edebiyat anlatm tekniklerinden belli semelerle yararlanlmtr.43 Cumhuriyet dneminde Trk iiri iinde k geleneine folklor gzyle baklm ancak yine de sanatta gelenekten yararlanma anlay dorultusunda baz rnekler verilmitir. Tanzimat, Merutiyet, Birinci Dnya Sava, Trk toplumunu ve gnlk yaamn hzl deiim ve dnmlere uratmtr. Toplumsal yaamda geleneksel yap yer yer atlamaya, krlmaya ve yerlemi deerler sarslmaya balam, gei dnemlerine zg ikilemler ortaya kmtr. Yeni kltrle nerilen yeni yaama biimleri karsnda halkn uyum gsterememesi, eski yeni atmas edebiyata da yansmtr. Sorunlar dier sanatlar gibi klar tarafndan da sorgulanmaya balar. Toplumsal ve bireysel alkantlar geni bir perspektifle bakldnda eski ve yeni arasnda bocalamalar halk iirine de konu olmutur. n iirinin eksenini eski-yeni atmas oluturur. k eskimeye yz tutan gelenekler karsnda ne yapacan bilemez. Yeni olumaya balayan geleneklere de uyum gsteremez. Dier yandan da n iirine derin boyutta olmasa da toplum kurallar arasna skan veya yeni yaamn nerdii deerleri benimseyip eskinin deerleriyle atmaya giren insanlarn

323

mutsuzluklar girer. n tavr kendine gre belirledii ahlktan yanadr, gelenekidir, yeni gelenei zmleyemeyip taklit eden, davran ve kiilik bozukluklar gsteren kiileri eletirerek talar. k edebiyatnn talama iirlerinde toplumun eitli kesimlerindeki dengesizliklerin, elikilerin ustalkla talanp, eletirildii grlr. klarn tleme tr komalarnda halk bilinlendirmeyi, aydnlatmay, bilgilendirmeyi ilke edinen bir tavr ve aba grlr. Aslnda k da ikilem iinde eski ile yeni arasnda bocalar. k, toplumsal konumunu ykseltme urana giren, ounu genlerin oluturduu tipleri talar. a gre yeniyi zmlemeden kabul eden bu tr genlerin ahlk deerleri anmtr. k bu ynyle dn vermez ahlkdr. k Tanzimat sonras, toplumdaki deiim ve geliimde dou ile Bat kltr arasna skm, bu ikilem srecinde deta ayn duygular yaayan Anadolu ruhunun sesidir. klar, kark bir sosyal yapdan oluan Osmanl mparatorluunda zel bir zmre oluturmulard. Toplumun belli zmrelerinin sanat zevkini karlayan zel bir topluluktu. 20. yzylda, bat kltr etkisiyle yeni bir yaama ekli arayan Osmanl toplumunda eski gelenekleri srdren, yeni geliim ve deiimi yakalayp izleyemeyen klarn eski biimde yaayamayacaklar bir gerekti. Trk toplumu Tanzimatla balayp, Cumhuriyet dneminde devam eden geliim ve deiimle yeni bir yaama biimine geti. Bu yeni yaam, yaama yeni birbak asn beraberinde getirdi. Osmanl lonca tekilat kadrosunda zel bir zmre oluturan klar, eski klk gelenekleriyle yeni toplumda yerlerini alamaynca azalmaa baladlar. Yaanlan son elli ylda, alar boyu sren kltr ikilii hzla ortadan kalkmaktadr. Bugn kyl ve ifti toplumdan kentli ve sanayilemi topluma gemekteyiz. Halkn yars artk aydnla ayn kltr evresini paylamaktadr. Kyde kalanlar da ulam ve iletiim aralaryla kent kltrne balanmlardr. Gnmz insan artk dte grlen bir gzelin sevda iirleri yerine, daha somut, yeni toplumun yaratt yeni insan tipinin zlemlerine cevap verecek yeni duyularla rl yeni iirler istiyor. Sosyal deiim sonucu k iiri de en belirgin zelliklerini kaybetmeye balamtr. k iiri, byk lde szl yaratlr olmaktan ve szle yaylr olmaktan kmtr. Gnmzde doalama iir syleyen klar olmakla beraber, saz eliinde topluluk karsnda domaca iirler syleyen k tipinin yerini yazan, saz almay biliyorsa yazd iiri sazla syleyen k tipi almaya balamtr. Domaca iirde, geleneksel iir malzemesini kullanan k, artk geleneksel baskdan kurtularak kiisel yaratmaya dayanan yeni ve deiik iire imzasn atmaya balyor. k iirinin yaylmas artk ada aralarla oluyor. Bylece k iirinin eitlemelerle yaylma zellii de kaybolmaya balyor. Baz klar taprma kullanma geleneini terk ederek iirlerine adlarn soyadlarn yazyorlar. Bazlar da adlarnn nndeki k kelimesini atyorlar. Gnmzde k tarz iir, kitle iletiim aralaryla yaylmaya balamtr. Bu bir noktada teknolojinin szl gelenein ilevini stlenmesidir. Teknoloji, gelenei yayan gezginci n, yerini

324

alarak gelenein dar evrelerde skp kalmasn nleyerek yaylmasn salamtr. Gnmzde k tarz iir yeni ortamlara, yeni artlara uyum gstermeye, gelenek d dncelerle beslenmeye balamtr. zellikle Cumhuriyetten sonra kylerden kentlere g sonunda ky ve ehir kltr i ie gemitir. 1950 ylndan sonra Trkiye, byk bir yapsal deiiklik geirdi. Son 50 ylda kylerden kentlere doru byk bir nfus akm balad. stanbul, Ankara, zmir ve Adana gibi byk kentlerde kyden gelenler yaamaya balad. Byk kentlerdeki isizlik, elektrik, su, yol, gecekondulama gibi sorunlar onlar derinden sarst. Kyden gelip byk kentlerde tutunma ura verenlerin skntlar, ikilemleri klar da etkiledi. Yeni yaamn getirdikleri de n iirine konu oldu. Bu dank ve dzensiz kentleme kyden gelenleri ky kltryle kent kltr arasna sktrd. Bu olgu geleneksel kltr de etkiledi. Kylyle kentlinin ayn iir ortamnda yaamalar, toplumdaki ok ynl ve hzl deiim, k geleneinin ok kkl deiikliklere uramasna neden oldu. Yeni bir olgu olarak ortaya kan yeni ehirli k, kentlileme srecini yaayan insanlarn aclarn, sevin ve mutluluklarn, zlemlerini iirine konu yapt. Bu bir tr kent ortamnda halk kaynandan yararlanan yeni bir k tipinin gelenee yeni konular, yeni almlar salamasyd. Gnmz klar kendilerine ozan, halk ozan gibi adlar veriyorlar. Fakat bu kelimenin eski epik anlatcs ozanla ilgisi yoktur. 1950 sonrasnn klar Trk dilinin sadeleme sreci iinde kendilerine ozan diyorlar. Aydn airlerle, klarn ayn ad kullanmalar kltr ikiliinin nemli lde ortadan kalktnn belirtisidir.44 k, gnmz koma biimini ve saz koruyor. k iirine geleneksel biimleri uyguluyor. Bu da k tarz iirde kkl bir deiimin olduunun gstergesidir. k iiri geleneinin 1930dan sonra Cumhuriyetin ilkeleri nda yeniden canlanmaya ve k Veyselle toplumdaki yerini almaya baladn gryoruz. k iiri son yllarda byk kentlerin kenar mahallelerinde, kasabalarda ve kylerde az da olsa seslenecek bir kitle bulabilmektedir. Cumhuriyetin 10. yldnm, klk geleneinde bir dnm noktasdr. 1960-1970 yllar arasnda klk gelenei byk bir gelime gsterir. Somut sorunlar iire konu olur. Gelenekteki klarda grlen evrensel bar temi gnmz klarna da hkimdir. Hatta insan sevgisi, birlik, kardelik, ayrla kar olup birlik beraberlikten yana olma dncesi, ada airlerden daha belirgindir. Gnmz klar biim asndan gelenee bal olsalar da iledikleri temalar bakmndan aydn sanatlara yaklamlardr. k iiri gelenei, belli bir zaman ve belli bir toplum yapsnn iiridir. Aydn evreyle halk evresinin arasnda kltr ikiliinin olutuu dnemlerin rn olan k iiri, seslendii dar evrelerde kalmtr. k iiri dnemi kltr evrelerinden uzak evrelerde gelimitir. O, halkn dnlerine, toplantlarna, elencelerine lmlerine kadar girmitir. Bir grevi vardr. Her ortamda sylenilebilir. Dar evrelerin temsilcileri olan klar, uygarln ky yaamna kadar girmesi sonucu, toplumun geneline alarak halkn sanats olma yolunu tuttu. klar her geen gn Cumhuriyet sonras hzl, kltr deiikliinden etkilenip halk kltrnden ve k edebiyat geleneinden kopuyorlar.

325

Gnmz klar, k tarz gelenee sahip olarak edeb gelimelere ne kadar aktr? nsan gereini bireysel ve toplumsal boyutlaryla ne lde dile getirebilmilerdir? Seslendikleri kitlenin kimliini ne lde ortaya koyabilmilerdir? klar siyasal oluuma paralel olarak topluma almlardr ama iirleri bireysel yaamn anlatmnda odaklanmtr. Deiim ve geliime paralel olarak toplumdaki deiim rzgarn yakalayamayan klar ie dnm, ou kez tepkisiz kalarak toplumdaki yeni deerleri yakalayp, toplumun nne geerek yeni kitleleri kucaklayacak bir yenileme hareketini balatamamlardr. k iiri gelenei, ilevini tamamlayp kltr tarihinin mal olup, tarihteki yerini mi alacaktr? Bugn kesin bir yargya varabilmek iin erkendir. n seslenecei bir kitle vardr. Halk, ilerleyen zaman ierisinde kltr yapsna gre iinden klar karacaktr. Bir baka deyile, halkn kltr hangi dzeyde ve konumda olursa olsun kendi yapsn yanstan sanatlar karacaktr. Bir topluluunun kltr, dnya gr ve buna bal olarak davranlaryla zaman boyutundaki srekli oluumdur, statik deil dinamiktir. Bu da bize bir kltrde oluan eserlerin an ve seslendikleri kitlenin kltr anlay ve beenisine gre nasl ekillendiini gsteriyor. k tarz edebiyat, halkn edebiyat olduuna gre klar halktaki geliimi ve deiimi yakaladklarnda, yeni z ve biimiyle gelenek yaamaya devam edecektir. Trk Kltrnde k iirinin Belirleyici Rol ve levi klk gelenei, Osmanl Trk kltr varlnn nemli bir blmn oluturmutur. Anadoluda Yunus Emreyle doruk noktasna ulaan din-tasavvuf edebiyatn her dnemde her zmrede Osmanl-Trk kltrn oluturmakta nemli rol olmutur. k, hem dneminde hem de sonraki dnemlerde sesini geni kitlelere duyurmu bir sanatdr. Her edebiyat akm gibi, k iiri de kendi dneminin zihinsel atmosferinin bir sonucu olarak olumutur. k yaad kltrel ortamla i iedir, k iiri toplumun ihtiyacna bal olarak ortaya kmtr. Toplum bilinciyle k iiri arasnda bir ba vardr. klar, toplumsal konular en ok destanlarda kullanmlardr. Gnlk hayatn kk olaylarndan byk sosyal hareketlere kadar destanlar her trden olay iine alr. Bir tarih olayn toplum zerindeki etkisinin bilinmesi onu temellendirmekte nemlidir. Destanlarda tarih olayn getii zamana ait yaay, dn ve inanlarn izleri vardr. Toplumlar derinden etkileyen savalar destanlara konu olur. Destanlar bu ynleri ile eski ve yeni kltr arasnda bir badr. Destanlarda tarih kitaplarnda yer almayan halkn duygularn buluruz. Destanlar toplumun deer verdii kii ve olaylar anlatan halkn umut ve isteklerini yanstmalar ynyle hayata ak yapya sahiptir. Destanlarda halkn devleti nasl deerlendirdiine ait ipular buluruz. klar devletin iradeli, gl, adaletli, ordusu eitimli ve sava yeteneine sahip olduunu belirterek devletin beks, kutsall dncelerini halka anlatarak Osmanl Trk kltrnn olumasna olumlu katklar salamtr. Devletin gcnn toplumun dayand ilkeler erevesinde biimlendii dncesi halka anlatlarak devlete ballk dncesi pekitirilmitir.

326

k iirinde reticilik vazgeilmez zelliktir. k gncel konular halkn ilgisini canl tutacak biimde iler. Onlar yaadklar toplumun szcleridir. Toplumun ortak norm deerlerini iirlerinde gnlk olaylarla ba kurarak anlatrlar. iirlerinde sevgi, kardelik insanlk gibi evrensel deerleri bkmadan usanmadan konu ederek halk insanln ortak paydalarnda birletirmeyi kendilerine grev sayarlar. Olaylara ayna tutarak insanlar iyide, doruda, gzelde birletirmee aba sarf ederler. Toplumda aksayan bir yn grdklerinde toplumu temsil grevini stlenerek dorular sralarlar. klarn tlemeleri ayrc, yarglayc deil birletiricidir. Onlarn tleri yararl, denenmi, yaam kesitleridir. Bu tr iirlerin arka plannda dnemin sosyal, ekonomik arpklklar, yozlaan deerler karsnda farkl davran biimleri sergileyen kiiler vardr. klar toplumun norm ve deerlerine ters den kiileri mizaha konu ederler. Onlarn bu trden iirleri bireysel talama, toplumsal talama, talama-taklma, yalanlama-mbala iiri olmak zere drt grupta toplanabilir. Bunlar elendirme, dndrme, eitim, eletirme amaldr. nsan-insan, insan-toplum ilikilerini irdeleyen, eletiren boyutuyla ilevseldir. Halk kltr geleneinde kssadan hisse alma deyimi yaygndr. klar, t vermeyi, yol gstermeyi kln gerei sayar, halk da bekler. klarn bu trden iirlerini incelediimizde dn insan ve toplum zerine kurulduunu gryoruz. klar bir insanda olmas gereken zellikleri u balklarda toplarlar: Drst, sr saklayan, yapc, sznde duran, byn seven, dosta sadk, zorda kalana yardm eden vb. Bir insanda olmamas gereken zellikler ise u ekilde sralanr: Gururlu, hrsl, fkeli, insanlar kk grme, emanete hyanet etme, dedikodu yapma, ktle ktlkle karlk verme, n ve servetin tutsa olma vd. klar, toplumun yap talarndan biri olmalar ynyle ilevseldir. Onlar din-nasihat konulu iirlerinde Allah, Peygamber sevgisini ileyip slam ahlkn kurallarna uyulmasn tlerler. Bunlar; kutsal deerlere ballk, insanlar iyiye doruya ulatrma abas, dinin gereklerini yapma gibi tavr ve dncelerdir. klar yiitlemelerinde halkn ortak duygu ve dncelerini dile getirmeleri bakmndan Osmanl-Trk kltrnn korunmasnda, yaatlmasnda hizmet verirler. Onlar vatan, bayrak, zgrlk gibi yksek ahlk deerleri telkin ederler. Sava konu alan iirlerinde halkn duygu ve dncelerini yanstarak sosyal tarihe kaynaklk ederler. k edebiyatnn beslendii ve geldii evrelerin diliyle divan edebiyatnn dili arasnda byk farkllklar vardr. klarn gnlk konuma dilini kullanmalar, iirlerini saz eliinde sylemeleri, divan iirinin st kltrn yakalamayan geni halk kitleleriyle kolaylkla btnlemesini salamtr. klar, Trk dilinin doal geliimine ve Trk diliyle aheserler yaratacak edebiyata zemin hazrlamlardr. k iiri, divan iiri, tekke iiri gibi Osmanl-Trk kltrnn en nemli belirleyici dinamiklerinden ve balca anlatm kaynaklarndan biridir. klarn iirlerinden sylendii dnem Trk

327

halknn estetik modelini, beenilerini, ahlk anlayn, insana, topluma, dnyaya bakn vd. renebiliriz. klar, toplumu rnek deerler evresinde toplamalar ynyle ilevseldirler, deta kltrn oluup, kkleip, yaylmasnda birer kltr gnllleridir. klar, seslendikleri kitlenin nndedirler. Bu ynleri onlar ve tlerini daima nemli klmtr. Onlar iirlerinde devletin birlii ve beraberliini ileyerek devletin bekasnn nemini anlatrlar, insanl sevgi ve kardelik, insanlk gibi ortak deerlerde birletirme abas verirler. Sanat rnleri toplumun yapsndan soyutlanamaz. Bunlar toplumsal ilikilerden doan olgulardr. Her toplumun kendine zg aclar, sevinleri, umutlar, zlemleri, tepkileri ksacas kendine zg bir i dnyas vardr. Bu i dnyann birikimleri sanatlarca, sanat rnlerinde dile getirilir. Edeb eserler yaayan kltr topluluunun ortak dnya grne ve deerler sistemine gre ekillenir. Sanatlar da eserleriyle toplumun kltrne katkda bulunurlar. klar halkn ortak duygu ve dncelerini zellikle sosyal ve tarih konulu iirleriyle dile getirerek geni kitlelere yayarak Trk kltrnn tamacln, koruyuculuunu yaparlar. k tarz iir toplumun ihtiyacna bal olarak ortaya kmtr. Toplum bilinciyle bu iirler arasnda bir ba vardr. Bir tarih olayn toplum zerinde etkisinin bilinmesi onu temellendirmekte nemlidir. Bu ynyle k iirinin bir blm sosyal tarihe kaynaklk eder. k iiri eski Trk iiri gelerini bnyesinde barndrp gnmze getirerek Trk kltrnn srekliliine katk salamtr. klar iirlerinde tasavvuf dncesini halk dili ve kltryle btnletirerek ilemiler ve Anadoluda Mool istils sonras madd manev ykma urayan insanlar ortak duygularda birletirerek yeni bir yurt kurulmasnda olumlu bir katk salamlardr. Sonu olarak, k iiri halk arasnda mayalanm, halkn kltr yapsn, dokusunu ekillendirmekte nemli rol oynamtr. Toplum bilinciyle k iiri i iedir. k, toplumun yaamakta olduu serveni sorgulayp anlamaa alarak Trk insann her boyutuyla kavrayp aydnlatma abasyla Osmanl-Trk kltrnn belirleyici dinamiklerinden birisi olmutur. Gnmzde Yeniden Yaplanan klk Geleneinin Sosyo-Kltrel Boyutu Toplumun her kesiminde ve kurumlarnda grlen kkl deiikliklerden biri 19. yzylda Tanzimatla ortaya kt. Batda 18. yzylda ortaya kan Fransz htilli dnyay sarst. Milliyetilik, hrriyet, eitlik, hak, adalet gibi yeni kavramlar, yeni deerleri simgeletirmitir. Bat uygarl etkisinde oluan Tanzimat edebiyat, bireyi ve toplumu derinden etkileyen yeni bir sanat ve edebiyat anlayyla yz batya dnk ayr bir yolda olutu. k tarz edebiyat da geliimlerden etkilenerek yzn insana evirerek da dnk konulara ynelmee balad. Toplumsal sorunlar, klar tarafndan sorgulanmaa balar. k eskiyen gelenek karsnda ne yapacan bilemez, deiim ve geliime uyum gsteremez. Gelenekler, iinde bulunduklar evrenin sosyo-kltrel durumuna gre

328

davran kalb gelitirirler. Gnmz klk gelenei ile ilgili tespitlerimizi ve nerilerimizi balkta toplayabiliriz. I. Gnmz klk Geleneiyle lgili Tespitler klk geleneini besleyen kltr kaynaklarnn azalmasyla klk gelenei gerilemitir, nedenlerini ylece sralayabiliriz: 1- klk geleneini besleyen szl gelenek zayflamtr. 2- Usta-rak ilikisi zlme noktasna gelmitir. 3- Usta klarn yeni klar zerindeki denetiminin azalmasyla, yeni klar gelenei tam olarak renemeyip uygulayamyorlar. 4- Gelenei bilen dinleyici kitlesi ok azald iin yeni klar denetlenemiyor. 5- Blgelerde, dar evrelerde, kylerde yetiip tannan klarn iirleri yazya geirilmese de szl gelenekte sylendii iin gnmze gelebiliyordu. Szl gelenein zayflamasyla bu klar ve iirleri unutulma tehlikesiyle kar karyadr. Ayrca szl gelenekteki eski klarn iirleri usta mal olarak sylendiinde gelenekte usta-rak ilikisi olmasa da yeni klarn yetimelerine yardmc oluyordu. II. Gnmzde k Toplantlar ve lenleriyle lgili Baz Tespitler 1- Usta klarn ve gelenei bilenlerin denetimi ok azald iin bu toplantlarn byk bir blm geliigzel, dzensiz ve gelenek dikkate alnmadan yaplmaktadr. 2- k toplant ve fasllarnda icra ve treye, gelenee uyma yerine meclisin merebine gre program yaplmaktadr. 3- klarn sazn doal sesiyle alp sylemeleri yerine elektro-saz kullanmalar geleneksel ezgiyi bozmaktadr. 4- Gelenein tanmasnda nemli rol olan usta klarn iirlerinin alp sylendii hatrlatmacanlandrma blmleri ou kez yaplmamaktadr. 5- k toplantlar ve enliklerinde, yeni klarn klk geleneiyle ilgili; kafiye, ayak, redif, nazm ekilleri, nazm trleri, klk kurallar, k toplantlar ve fasllarnn dzeni vb. konularda pek ok temel bilgilerinin eksik olduu grlmektedir.

329

k tarz iir gelenei ilevini tamamlayp kltr tarihinin mal olup tarihteki yerini mi alacaktr? Gnmz klar, edeb gelimeleri takip ettiklerinde, insan gereini bireysel ve toplumsal boyutuyla dile getirdiklerinde, seslendikleri kitlenin kimliini yakalayabildiklerinde, olaylar karsnda tepkisiz kalmayp, toplumsal deerleri yakalayp toplumun nne getiklerinde yeni kitleleri kucaklayp, yeniden yaplanan klk geleneini yeni zyle srdrebilirler. letiim anda klk Gelenei ve Gelecei Anadolu, gemi zaman iinde ok sayda kltrn dourganln yapm topluluklara yurt olmutur. Bu kltrel miras Anadoluya gelen topluluklara aktarlmtr. Bu kltr alverii sonunda kltr srekli bir bireimin rn olarak deiimini srdrmtr. Bylece gnmzde Anadolunun sosyo-kltrel yaplamas ortaya kmtr. klar, kark bir toplum yapsna sahip Osmanl dneminde, belli zmrelerin sanat zevkini karlayan zel bir topluluktu. Yeni deiim ve geliimi yakalayamayan klarn, eski biimde yaayamayacaklar bir gerekti. Cumhuriyet sonras kyl ile kentli arasndaki kltr ikilii kalkmaktadr. Ulam ve iletiim aralar kltr birliini salamtr. k iiri byk lde szle yaratlr olmaktan kmtr. Saz eliinde domaca iirler syleyen k tipinin yerini, yazan k tipi almaa balamtr. k iirinin yaylmas artk ada aralarla oluyor. Yeni kltrleme ve topraa bal ekonomiden sanayi toplumuna gei srecinde yre insannn deiim ve geliim karsnda sosyo-ekonomik konumu deimitir. Bu hzl deiim ve geliim geni bir zaman boyutunda olmad iin yeni yaama biimi bir bocalama yaratmtr. Byk ehirlere gler nedeniyle eitli kltrler tanmtr. Ky kltr evresiyle ehir kltr evresi i ie yaamaa balamtr. Farkl geleneklerin bir arada yaamas halk kltrne yeni bir boyut getirmitir. Byk ehirlerde ehir merkeziyle kenar semtler arasnda iki ayr kltr yaanmaktadr. Gle gelenler kentlileme srecini yaamaktadr. Doku kaynamas henz tamamlanamamtr. Byk ehirlerde tarm ncesi topluluklarn ritele dayal dnce yapsnn kalntlarn, tarm topluluklarnn din dnce yapsn, sanayi toplumlarnn lik dnce yapsn i ie buluyoruz. Toplumsal ve kltrel deiiklikler halk kltr rnlerinin deiip yeniden ekillenmesine neden olurlar. Gnmzde k iiri kitle iletiim aralaryla yaylmaa balamtr. Bu bir noktada teknolojinin szl gelenein ilevini stlenmesidir. Teknoloji, gelenei yayan gezginci n yerini alarak, gelenein dar evrelerde skp kalmasn nleyerek yaylmasn salamtr. k iiri yeni ortamlara, yeni artlara uyum gstermee, gelenek d gelerle beslenmee balamtr. Son yllardaki kyden kente g olgusu klarn doal ortamn da etkilemitir. ehir kltryle beslenmee balayan k iiri de kanlmaz olarak deiime uramtr. Yeni bir olgu olarak ortaya kan ehirli k tipi, kentleme srecini yaayan kesimler arasnda iir sylemee balamtr, artk o ne kyl, ne de kentleme srecini tamamlayamad iin ehirlidir. klarn ehirdeki bu yaama biimleri sanatlarn

330

da etkilemitir. Artk onlarn seslendikleri kitle eski evreleri deildir. Yeni insan tipinin sanats da farkl olacaktr. klar gnmzde saz, hece lsn ve k edebiyat nazm biimlerini koruyorlar. k iirinin beslenme kaynaklarnn deimesi, yeni evrede, yeni insan tipinin beklentilerini karlayacak bir yne ynelmee balamtr. Somut sorunlar iire konu olmaa balamtr. Hatta bar temi, insan sevgisi, birlik, kardelik vd. konularna ada klardan daha duyarldrlar. Dar evrelerin temsilcileri olan klar uygarln ky yaamna girmesi sonucu toplumun geneline alarak halkn sanats olma yolunu tuttu. klk gelenei evresinden kopu beraberinde birok sorunu da getirdi. k iiri doal ortamndan uzaklap, halk kltr kaynandan yeterince beslenemez oldu. Gnmzde gelenei renemeyen, gelenei yaamadan kulaktan dolma k iiri bilgileriyle iir syleyen klar ortaya kt. k seslendii kitlenin gerisinde kald. Sanat seslendii kitlenin bir adm nnde olmak zorundadr. k iiri statik duraan bir gelenek deildir. Onun da deiime uramas doas gereidir. nsanlar sosyal klan birbirleriyle kurduklar iletiimdir. nsanlarn yaz, matbaa ve elektronik gibi ses ve sz mekna balayan teknolojiler kullanmakszn yz yze ve sese dayanarak iletiim kurduu ortama szl kltr ortam adn veriyoruz. letiim amacna ynelik bir ara araclyla nakledilerek ve kaydedilerek icradan bamszlatrlarak aktarmnn saland kaydedilmi icralara da kendi iinde yaratldklar yazl kltr ortam, elektronik kltr ortam adn veriyoruz.45 klk gelenei rnleri gnmzde szl, yazl ve elektronik kltr ortamlarnda retilmekte kitlelerle bulumaktadr. klk gelenei ve kla balama deiime uramtr. Gelenei renmek iin rak olup bir ustaya kaplanmann yerini byk ehirlerde saz ve balama kurslar almtr. Bu imkn bulamayanlar kaset dinleyerek, klar ve onlarn usta mal iirlerini taklit ederek rtl bir raklk dnemi yaamaktadrlar. klk geleneinin doal ortam dnda yazl ve elektronik ortamn btn olumsuzluuna ramen olumlu ynleri de vardr. kla hevesli gen, raklk dnemimde yalnzca ustasnn bilgi daarcyla snrl kalmayp eitli yollarla pek ok yrenin yerel ezgilerine ulaarak renir, bu zenginliktir. Kaset karan klar hi yz yze gelmedikleri dinleyici kitlelerine ulayorlar, onlara doal ortamnn dnda seslenebiliyorlar. Ayrca kla balamann olmazsa olmaz art olan gelenekteki rya grme ve bade ime motiflerinin yerini artk kaset dinleyerek, klip seyrederek kla zenip kla balama alyor.46 Ayrca klarn sanat kiilie getikleri geleneksel ortamn yerini elektronik ortam almaktadr. Gnmzde klarn raklk, yetime dnemleri deiiklie uramtr. klar artk k toplantlar yerine kaydedilmi icralar araclyla tannyorlar. Hatta mahlas almalarnda ticar kaygyla kasetilerin nerileri ne kyor. Bugn katlalm katlmayalm klk gelenei yeni bir deiim ve dnm iine girmitir. klk geleneinde an getirdii yeni bir grenek balamtr.

331

klk gelenei, her gelenek gibi deien sosyo-kltrel artlara uyum gstererek deimee mecburdur. Gelenek, sosyo-kltrel yap iinde ancak yeni ilevler kazanarak, varolan ilevlerini koruyarak yaayabilir. Kltrel deiim ve geliimle yozlama farkl olgulardr. klar bir deiimin farkndadr. Bu deiimi yakalayp halkn beenisini kazanmazlarsa gelenein eski canllkla sremeyeceinin bilincindedir. klar atalar miras klk geleneini her ynyle renmeli, gen klara retmelidir. klk gelenei doal ortamndan ayrlm gelenei besleyen szl gelenek de zayflamtr. Gelenei bilen dinleyici kitlesi azald iin klar denetleme imkn ortadan kalkmtr. k toplantlar ve fasllarnda icra ve gelenek gz ard edilerek meclisin merebine gre yaplmaktadr. Gnmzde klar hem krsal kesime hem de ehir evresine sesleniyorlar. Her ne kadar eskiye oranla halk ile aydn kesim arasnda kltr fark azalsa da beeni farkll vardr. klar bunun farkndalar. klk gelenei alar boyu nemini korumu, ulusal kltrn korunmasnda ve tanmasnda nemli rol oynamtr. Deien zaman ve koullar gerei deiimden etkilenmitir. Gnmzde de seslenecek kitle bulmalar gelenein srdnn ve sreceinin en nemli gstergesidir. k, halkn sanatsdr. Halkn beenisi sanat tipini, sanat eklini belirler. klk gelenei gnmz insannn beenisine uygun, znden sapmadan, yozlamadan yeniden yaplanmaldr. Yeni gelenek, ancak iyi renilen ve uygulanan eski gelenek zerine bina edilebilir. klar, halktaki geliimi ve deiimi yakaladklarnda yeni z ve biimiyle gelenek, yaamaa devam edecektir. Bu da yeni kitleleri kucaklayacak bir yenileme hareketinin balatlmasna baldr. klk geleneinin devam iin her eyi klardan bekleyemeyiz. Bu hususta devletin ve kurulularn da destek olmas lzmdr. Aksi taktirde hzla gelenein bozulmaya hatta yok olmaya doru gidecei aikrdr.47 klk Gelenei rak Yetitirme (Kaplanma) klk gelenei yalnzca alp sylemee dayanmayan, bir usta tarafndan retilmesi gereken bir itir. Anadoluda oluan eski esnaf tekilatlarnn hepsinde olduu gibi klkta da rak yetitirmek bir gelenektir. Bir kiinin k olarak nitelenebilmesi iin alar boyu gelien gelenee uymas gerekir. Usta k, saza ve sze yetenei olan bir genci rak edinir, yannda gezdirir. rak ustasnn lmnden sonra meclislerde, sohbetlerde, onun iirleriyle sze balar, adn yaatr, izinden gider.48 Yahut k olmak isteyen kii, usta bir k yanna rak olarak verilir. Buna kaplanma denir. Usta raa meydan amay, gelenein gereklerini, divana kmay, yarmay, hikye anlatmay, ayak kurallarn ve k makamlarn retir. rak ustasyla birlikte gezerek dier klar tanr. Onlarn bilgilerinden yararlanr. Bu devre ran yeteneine gre srer. ran yetitiine inanan ustas ona, icazet vererek tek bana meslei srdrmesine izin verir.

332

raklk, klk geleneinin okuludur. Usta klar kendi sanatlarnn devamn raklar araclyla gelecek kuaklara tarlar. Gn gelir rak, sazn, izin, zn srlarn, saz, sz, makam, ayak verme ve atmay renir. Ustas gibi, klar divan kurulduunda atmalarda ak, din, gzellik, sevgi, insan vd. konular gnl sesiyle dile getirir. Olgun bir kta musiki, iir ve hikye anlatmak yeteneinin bir arada bulunmas gerektii iin raklk eitimi uzun srer. rak ustasyla dolarken saz fasllarnda ve hikye meclislerinde bulunur Bylece gemi klarn eserlerini, ustasnn iirlerini, eer varsa hikyeleri renir. Ayrca usta rana klk sanatnn iir, musiki ve hikye anlatmadaki incelikleriyle beraber iyi saz almay, irticalen iir sylemeyi, usta mal eserleri nakletme tekniini de retir. raklk dnemini tamamlayan a ustas tarafndan bir de mahlas verilerek ustal tescil edilmi olur. Kaygusuz Abdal, mridi Abdal Musaya krk yl hizmet eder ve eyhi Abdal Musann yazd bir para kd yuttuktan sonra air olur. Yunus Emre de eyhi Tabduk Emreye krk yl hizmet etmitir. Gnmzde kkl usta-rak ilikisi yok denecek kadar azdr. kla hevesli genler usta klarn meclislerine katlarak belli lde gelenei renirler. Usta klar, eitli toplantlarda kla hevesli genlere rehber olarak gelenein yaatlmas iin aba harcarlar. klar bir usta a kaplanmadklar halde baz klar usta kabul ederler. Bu ustalk klarn etkilenip rnek aldklar usta klar anlamndadr. Mahlas Alma Mahlas, divan edebiyatnda ve k edebiyatnda sanatnn benimsedii, eserlerinde kendi ad yerine kulland takma addr. klk geleneinde mahlas kullanma gelenee bal bir kuraldr. Hls kelimesinden gelen mahlasn szlk anlam kurtulacak yerdir. Saflk halislik, gnl temizlii anlamlarna da gelmektedir. Mahlas kelimesi yerine taprma da kullanlmaktadr. Kendini tantma, bildirme anlamna gelen taprma iirin son drtlnde yer alr. iirin kime ait olduunun bilinmesi ve iirlerin karmas kaygsndan doduu sanlan taprma ya da mahlas, klarn iirlerinin gnmze gelmesini salamtr slmiyetin kabulnden sonraki metinlerde, Trk airleri iirlerinde ad ve mahlaslarn kullanrlar. slamiyetten nceki dnemde yaayan Pratyaya Sr, Kamala Ananta Sr, Slg Tigin gibi airler de mahlas kullanmtr. Yusuf Has Hcib ve Edip Ahmetle balayan bu gelenek Ahmet Yesev ve Hkim Sleyman Ata ile devam etmitir. 13. ve 14. yzyllardan sonra mahlas alma gelenei sistemlemitir. Mahlas, zamanla klarn asl adlarn unutturur. Mahlaslar genellikle usta klar tarafndan verilir. Gnmzde raklk gelenei ok zayflad iin klar genellikle mahlaslarn kendileri semilerdir. Baz klar mahlas allarn ryaya balamaktadrlar. Yeni klardan bazlar ise, mahlas olarak iirlerinde ad-soyadlarn kullanmaktadrlar. Mahlaslar, sanatlarn soyu sopu (Dadalolu), memleketi (Magripliolu), yaam yks ve yaam biimi (Krolu, Seyran) meslei, bilgi ve becerileri (Ktib, Sipah), grnm (Benli Ali),

333

inanc, tarikat (Kul Nesm, Pir Sultan Abdal) ile ilgilidir. Sanat bazen vnme (Bk, Fasih), yaknma (Cevr, Dertli), duygularn alak gnllln (Fakir) dile getiren mahlaslar benimser. Deer verdii nitelikleri ortaya koyar (Adl, Avn). Mahlaslar genellikle son beyit ya da son drtlkte bulunur. k karlamalarnda hangi k ayak atysa veya nden gittiyse, karlamaya taprmak suretiyle son vermek de onun hakkdr. kinci k daha nce tapramaz. Aksi taktirde mat olmu saylr. k Musikisi-Saz klar, dz konumayla iir sylemeyi dilden sylemek, saz eliinde iir sylemeyi de telden sylemek eklinde ifade etmilerdir. Bununla n iirine elik eden sazn, iirden ayrlmaz bir unsur olduu anlalr. lk klar r ad verilen saz aldklarndan kendilerine rc ad verildii grlmektedir. Halk topluluklar karsnda saz eliinde iir syleyen klar, her hangi bir konuda topluluk nnde saz alp doalama iir syleme zellikleriyle vnrler. klk geleneinde sazn nemli bir yeri vardr. deta saz ve sz btnlemitir. klarn byk bir ounluu saz alar. Baz klarn doalamas vardr, saz yoktur. Bazlarnn ise ne saz, ne de doalamas vardr. Ancak gelenee uygun olarak heceyle iir yazarlar. Kprl, klk geleneinde yetimi klar arasnda saz alamayan bir n dnlemeyeceini syler. klk geleneinde saz alamayan baz klar, yanlarnda sofu ad verilen saz alan klar gezdirirler.

Saz alabilmek klarn nemli niteliklerinden biridir. k saz almay genellikle ustasndan renir. k, deyii belleinde hazrlamak ve szlerini melodilerle sslemek amacyla sazn bir ilham kayna olarak kullanr. klarda ses gzellii ve sazn ustalkla alma hneri aranmaz. klar iin duygu gzellii nde gelir. klar, genellikle gezgin olduklarndan rahat tayacaklar, rahat alabilecekleri sazlar seerler. Bekta klarn sazlarnn ekilleri ve sazn paralar zel remizler ifade eder. Tellerin sra balanmas; Allah, Hz. Muhammet, Hz. Ali lemesi, sazn on iki teli; on iki imam simgesi olarak kabul edilir. klk geleneinde iir sylemede olduu gibi musikide de usta mal kullanlr. klar gerek kendi iirlerini, gerekse eski usta klarn iirlerini hazr ezgi kalplarna deyerek icra ederler. Bir ustaya balanan rak, ustasndan yalnzca sz sylemeyi deil, sz melodiyle birletirmenin inceliklerini de renir. Edeb ekillerin kolay renilmesi ve dinleyici zerinde etkili olabilmesi, melodi kalplarnn iyi bilinmesine ve musikinin szle birlikte baarl bir ekilde kullanlmasna baldr. zellikle aruz lsne dayal trlerde vezin kalplarnn doru kullanlabilmesi, szle birlikte sunulan bu melodi kalplarnn salad kolaylklarla mmkn olabilmektedir.

334

k musikisinde slp, tavr ve sslemeler kiiden kiiye yreden yreye deiiklik ve farkllk gsterir. Ayrca deiik okuyu ekilleri ve az zellikleri k musikisinde bir tarz oluturmutur. k musikisinde musiki ve sz, birbirini tamamlayan ve ayr dnlmesi mmkn olmayan gelerdir. Aruzla yazlm ekiller, klarn aydn zmrenin yannda yer alabilmek endiesinden domutur. Eitim grm klar saz almak, doalama iir syleme yetenekleri dolaysyla kendilerini kalem airlerinden stn grmler, divan iirinin vezin, dil, kafiye ve konularn alarak kalem airlerini taklit etmilerdir. Zamanla klk geleneinde klasik fasl denilen bir blm ortaya kmtr. Osmanl Devletinin byk yerleim merkezlerinde yaygnlaan aruza dayal biimde iir yazmak, ehir musikisinin etkisine girerek, Trk halk musikisinde zel bir blm olumutur. k havalar adlarn iir, biim ve trnden,klarn adlarndan, hikye kahramanlarndan almtr. klarn rnleri mzikle iirin birleimidir. Toplumlarn namelerini ezgiyle dile getiren ulusal sazlar vardr. Trklerin de kendine zg kopuz ad verilen telli bir sazlar vard. eitli dnemlerde kopuz, kara dzen, bozuk, tambura, r gibi sazlar kullanmlardr. Usta klar yeni ezgiler buldular, zgn makamlar yarattlar. Bylelikle zengin bir trk daarc olutu. Bade me ve Rya Motifi Rya motifi, klk geleneinde sk karlatmz bir motiftir. Baz klar madd aktan manev aka geerken, saz alp sylemee balarken, ilh aralarla yani, bir mridin, bir pirin, Hzr Peygamberin ryada tecellisiyle k olup saz almaa baladklarn sylerler. Bunlar, halkn inanna gre ilham kaynaklar ilh olan klardr. Bir dier aratrmacmz ryalar ve amanlarn, sihri, din hayatn evreleyen gelerin, Anadolu mistisizminde arac rol stlendiine deiniyor. Bir kadeh arap iip vecde dmek halk hikyelerinin rya motifi kompleksinin minyatr bir eklidir. k edebiyatnn temsilcileri iin rya motifi bir hareket ve balang noktasdr. klarn gerek hayat hikyelerini incelediimizde rya grene kadar belli bir sre ya bir usta n yannda raklk yaptklarn veya k fasllarnn sk sk icra edildii, halk hikyelerinin anlatld yerlerde yetitiklerini grmekteyiz. klk geleneinde rya nedeniyle k olmak olduka yaygndr. Baz klar gelenek gerei ryalarn anlatmamakta, bazs ryasn hatrlayamamakta, bazs her gece ryasnda saz aldn sylemekte, bazs pir elinden dolu itiini sylemektedir. Baz klar da badeli kla inanmamaktadr. klarn kla balamalarndaki d motifi meslee altrma trenlerinin btn naklarna sahiptir. Bunlar; ile ekme, zorluklara katlanma, eski kiiliin sembolik olarak ldrlmesi, yeni bir kii olarak yeni bir adla meslee girme gibi zetleyebileceimiz trenlerin yaps aynen d motifinde de grlr. Bu dn ilevi de genci klk mesleine sokmaktr. Bu dler mezarlklar, evliya mezarlar, ziyaret yerleri vd. tekin olmayan yerlerde grlr. Bazen kutlu yerlerin, Kadir gecesi gibi kutlu zamanlarla yer deitirdii grlr. Bu motif zincirinin ana naklarnda ak badesini ierek bir

335

gzele k olma ve bu dle sanatlk vergisine kavumadr. Doluyla k olma klk geleneinde karmza kar. Bu motifler zincirinin kkeni Trk halknn kltr gemiindedir. Dte kln kkeni Asya Trk kltrdr. Asya Trklerinin bahi, akn, manas ve k adyla anlan klarnda da dte k olma vardr. Trklerin slmiyet ncesi inan sistemleri ve ozan-baks geleneindeki klk pratikleriyle badeli k gelenei arasnda bir ba kurabiliriz. Destan anlatcs, kutsal kiiler olarak nitelenen ozan bakslarla bade ierek kutsallaan badeli klar arasnda bir gelenek aktarmas, yeni corafyada, yeni inan sisteminde ald yeni bir ekil olarak niteleyebiliriz. slm edebiyatta arabn kayna rann efsanev hkmdar Cemide dayandrlmaktadr. Bir bardak araba da cam- Cem ad verilmektedir. Bade ime motifi ile ilgili ifadelerin kaynann Alevliin kabul treniyle balantl olduu dnlmektedir. Ak badesini gence sunanlar: Hzr, Hzr lyas, ler, yediler, krklar, pir-i mugan, dervi, Hz. Ali, yal bir adam, ihtiyar bir kadn vd.dir. D motifinde pir, pir-i mugan, ak badesi gibi geler klk geleneinin tasavvufla ilgisini ortaya koyar. Hak klarnn iirlerinde, tarikata giri trenlerinde de d motifi zincirini bulabiliriz. Hak klar, 13. yzyldan balayarak, ak badesinden iip mest hayran olduklarn, gerek dnyann srlarna ancak byle erdiklerini, ilh aka kavutuklarn, iir yazmaa bu nedenle baladklarn anlatrlar. k iiri, Anadoluda dervi iiri geleneinin gelimesini izlemi, en nemli etkiyi gerek ekil, gerek z bakmndan ondan almtr. klarn ou ya bir tekkeye balanm ya da bir tarikata girmitir. Alevlerde tarikata girmeyen k yoktur. k edebiyatnn yaatld evrelerde yetien ocuklardan sanat kabiliyetine sahip olanlar nce usta k ve gelenek tayc durumunda olan klar dinleyerek ve seyrederek usta mal hikye ve deyileri doru olarak nakletmeyi renirler. Bu edebiyatn teknikleri yannda gerekli bilgileri de renerek yeterli olgunlua ulaanlar yaratclk kabiliyetine sahipseler, zgn deyiler sylemee balar ve kendi evrelerinden balamak zere yurt apnda n sahibi olurlar. Yaratclk yetenei olmayanlar ise gelenek taycs roln benimseyerek gelecek nesillere usta mal deyileri aktararak gelenein canlln salarlar. klar toplumda alar boyu ok nemli yer tutmular, anonim halk edebiyatyla klasik edebiyat arasndaki boluu doldurmulardr. Halk arasnda klarn hayatlaryla ilgili pek ok efsane anlatlr. klarn bade itikten sonra madd aktan, manev aka getiklerine, saz alp iir sylemee baladklarna inanlr. k, ryasnda pir grp onun elinden bade ierek, ilh ak heyecannn uyanmas iin eyhinden yardm bekler. Hzr, lyas ve birtakm efsanelere gre de pirlerden biri, baz hllerde uyankken fakat daha ok uyurken n ryasna girer, kudret gl denilen kollar ile uzattklar badeyi a iirir. defa sunulan badenin birincisi kendi bir, ad bin adna yani Allah akna, ikincisi pirler akna, ncs de sevdii akna iilir. Bundan sonra pir a buta gsterme ad verilen bir sevgili yz gsterir.

336

k gzele ynelince pir ve gzel ortadan kaybolur. k uyannca grd ryann etkisiyle alar, zlr, hatta azndan ve burnundan kan gelinceye kadar dvnp sevgilisini aramaya koyulur. klarn ryadayken veya uyku ile uyanklk arasnda itikleri bade (dolu) iki trldr: 1- Er dolusu: Er dolusu ien klar, ryada k olmann yan sra kahramanlk kimliini de kazanrlar. Artk ok zorlu savalarn, yiitliklerin aday saylrlar. Bunlar halkn iyilii uruna ba kaldrrlar, snrda devlet iin dvrler, sevdikleri iin lm gze alrlar. 2- Pir dolusu: k, uyku ile uyanklk arasnda bir d grr. Dnde bir pir gelip banda durur. Kimi anlatlanlara gre a dolu ak badesi sunar. Kimi anlatlanlara gre de pir ya saz verir, ya elma verir ya da bir sz syleyip yol gsterir. bade annda girdii oktan ustas uyandrr. Bade vecde dalmak halk hikyelerindeki kompleks rya motifinin minyatr eklidir. Badeye; dolu, arab- ak, ak badesi, cam u muhabbet gibi sfatlarla kutsal kii, ruhani liderlere pir, ah, pir-i mugan, Ali, eyh gibi adlar verilir. Bade ien n, badenin sihriyle gzel iirler syleyip ustalkla saz alan biri haline geldiine inanlr. Bade annda oka dayanamayarak dili zlmeyenlere tutuk, srr alana murdarlanm, badeyi imeyen ya da ryas yarm kalanlara yarm k denir. Bade ime annda a bilmedikleri de retilir. Bade ime geleneinde klarn bir blm itenlikle dolu imi olduklarn sylemelerine ramen baz klar da n kazanabilmek iin bade imedikleri hlde bade itiklerini sylemilerdir. 16. yzyldan bu yana yazya geirilen k hikyelerinde tespit edilen bu kompleks rya motifi, bugn yaayan klar arasnda hl grlmekte ve inanlmaktadr. k Edebiyat gelenei iinde sade kiilikten sanat kiilie geite nemli role ve fonksiyona sahip olan rya motifi, Orta Asya Trk kltrnde yer alan amanla giri trenlerinin slmiyet ve Osmanl kltr altnda sembolleerek rya motifine dnmesiyle ortaya kmtr. Gelenekte Aranan klk Kurallar klar, atalar gibi sazla alp syleyen kiiler olmalarna ramen, ilkel bulunup dlanan ozanlara ve divan iirinin kt birer temsilcisi olan kalem uaralarna benzememek iin birtakm kurallar benimsemilerdir. Bunlar ylece sralanabilir: 1- Yeni kafiye ve ayak disiplini: klar, kafiye ve ayak verme geleneine uyulmasna ok dikkat ederler. Yeni kafiyeler ve ayaklar bulan klar baarl saylrlar. 2- Hikye tasnif etme ve anlatma: Gelenekte usta ktan hikye tasnif etmesi ve anlatmas beklenir. 3- Divan iirinin dil ve trlerine yaklama: klar, aydn kesimin edebiyatna zenerek onlarn dil ve trlerine yakn trlerde yazmaa almlardr. 4- Muamma tekellm etme: klarn muamma tekellm etmesi, ustalk olarak kabul edilir.

337

5- Yeni iir trleri gelitirme: klar, yeni iir trleri gelitirmee alarak gelenei zenginletirmek iin aba harcamlardr. klarn klk kurallarn belirlemelerinde halkn edebiyat anlaylarna cevap verebilmek, divan iirinin evresine yaklamak kaygs vardr. Her eline saz alan kii k olamaz. k olabilmek iin klk geleneinin tarihi boyunca sregelen birtakm kurallara uyulmas gerekir. k Fasllar Ak Karlamalar klar, butalarn aramak, n sahibi olmak, para kazanmak iin evreyi gezerler, dier klarla yarmalar yaparlar. Bu yarmalara meydan edilme, divana kma denir. klarn halk iindeki toplantlarndan biri ve en nemlisi meydan edilme geleneidir. Bu meydan edilmelerde saz airi, ne kadar gl ve usta olursa olsun, soukkanl grnr; ama iinden yenilebilecei korkusunu da karmazd. te o zaman ve karlama balamadan nce, iini coturma arac olan sazn gvenerek: Medet senden sar telli kepe gibi szler sylemekten kendini alamazd. Bu meydan edilme ya da divana kma iini ynetmek zere, divan dedikleri yol, erkn bilen usta bir k merakllarca seilirdi. Bu toplantlarda yaran klara divan ad verilirdi. Divan idare etmek iin bir hakem heyeti bulunur. Karlaacak klar tanmyorlarsa, bunlar tantma treni yaplr. Sonra arlamalar balar. Birbirine ho geldin yollu, ama hafiften sitemli, kinayeli, talamal sylemeler yaplr, gittike bu sylemeler sylendike hzlanr. Aralarnda karlkl alm satmalar balar. klar birbirlerine hayatlarn iirle hikye ederek tanrlar. Tanmadan sonra arlama denilen deyiler sylerler. Arlamay ineleyici, kmseyici, taklmal deyiler izler. Daha sonra tutmaca lara, kar berilere, balama-zmelere geilir. Balamazmeler gnlerce srebilir. Sonunda biri dierini yenerek mat eder. Yenen k ortaya konan dlleri alr. Yenilen n sazn rakibine teslim ederek, bir daha divana kmamas, gelenei brakmas da sz konusudur. Bu ar kuraldan dolay n devran krk gndr deyimi yaygndr. k, alm yapmak zere mzrabn sert sert vurarak alar ve arada bir de yle bir kalender syler: Alatma beni gzleri afet yeter oldu Yakt yreim ate-i hicran yeter oldu. B-re bu Fazli kulunu ey eh-i hubn Dnyaya edp akla destan yeter oldu. Bu gibi kalenderileri oradaki klardan sesi gzel olan okur; bylece ortama neeli bir hava katlr. Bundan sonra her k yine gezinti yaparak sazn hakkn verdikten sonra dem gelmi olur; ilk

338

balayan karsndakine ses gelsin der, o da balar, tekerleme ve tutmacalar birbirini kovalar. lk balayan k, karsndakine: Hele dillen de grelim. Seni sazn telleri gibi haddeden geireyim ki, bir daha saz eline almaya tvbe edesin der. Karsndaki de takn ve taraf bir k deilse: k dediin, saz altnda belli olur. ok dillenme, Allah ya sana verir, ya bana der. Bundan sonra kendisine sorulan tutmacalara cevap verir. Sonunda klardan biri mat olur ve pes eder. Yenilmeye, balanmak, hapis etmek dedikleri gibi, yenmeye stn gelmek, berabere kalmaya da denk gelmek denir. Bundan sonra yenilen k kalkar, sazn yenenin nne brakr; kendinden bykse ve gerekirse, elini de per. Yenen de saz alr ve yenilene geri verir. Byle deil de dillendirirken birbirlerini ok kzdrmlarsa, yenen k, saz alr, yenilenin bana vurarak krar. Artk halk, yenen el stnde tutar. Eer o k, birka meydan edilmede byle stn gelmise, onun n dillere destan olur. Her yarmada olduu gibi, bunda da taraf tutmalar olur. Yenenin taraf yenilen iin Gznn kurdu yle krld ki, elleri bir daha saz tutamaz, Ne olacak ky , tutuk ktan ne beklenir? gibi szler syler. n az, dili sazdr, onu her eyden korur. Bunun iin de: Kel bandan, k da sazndan korkar derler. Omuzunda sazyla gezen bu klar, yurdun ok yerlerinde byle toplantlar yaparlard. Bu toplantlar yazn balarda, bahelerde; kn da kahvehanelerde, byklerin konaklarnda yaplrd. k toplantlar kapal yerde yaplrsa, orada sigara iilmez, sesli konuulmazd. Usta k, yetitirdii rana, saza kma izni verecei zaman, bildiklerini ve sylediklerini unutmamas iin, azna tkrrd. Bu tkrme hafza grevini yaptna inanlrd. klarn meydan edilmelerinde syledikleri iirler, nceden hazrlanm deil, o an ilerinden geldii gibi domaca olurdu.Bu toplantlardaki k airlerin kimi, pirin kudret gl denilen eliyle bde imi olurdu ki, bunlar daha ok itibar grrd. Badeli ve badesiz klarn atmalarda kullandklar sazlara meydan saz denirdi. klar toplants deil de, dosta ve yrn arasnda olursa, buna sohbet ve beyitleme derler. Bu gibi toplantlarda hikayeler anlatlr, nazireler sylenir, kendilerinden ya da bakalarndan iitilen beyitler sylenir ve can sohbeti yaplrd. Toplant, muamma zmek iin yaplrsa, akam yemeinden sonra halk kahvehaneye gelmeye balar, yerlerini alr, oturur. Muammay dzenleyen k, oraya gelenlerin sanat ve mesleklerine gre sazna el gtrerek, arlama dedikleri vme iirini makam ile syler, gelen de kesesine gre, k airlerin yanndaki zeri balmumu ile svanm tahtaya para yaptrr. Bu tahtaya saz tahtas, verilen paraya da muamma dl derlerdi. Hazrlanm olan muamma byk bir kada yazlarak, kahvenin en gze arpan yerine aslr. Muammay kim zerse, dln yarsn o alr. Yarsn da muammay yapana verirler. Eer kimse zemezse, o zaman muammay dzenleyen zer, parann hepsini alr. klk geleneinde karlamalarn zel bir yeri vardr. Karadenizde klar, temeli daha ok mni esasna dayal karberi veya atma trk sylerler.

339

klar, bu karlamalar belli bir sistem iinde gerekletirirler. Herhangi bir karlamann bu ak iinde olmas zorunluluu yoktur. zellikle de sicilleme ve yalanlama rnekleri pek az k tarafndan ortaya konmutur. Ayrca bu tasnif iinde yer almayan ve hemen her n icra edemedii lebdemez (dudak demez) tarz da kendisini gl gstermek isteyen klarn zaman zaman bavurduu yollardan biridir. Karlama terimi ile deyime ve atma terimleri, konuyla ilgili eserlerde genellikle birbirine kartrlmtr. Terimlerin anlamlar, aa yukar birbirine yakn ifadelerle karland iin ortaya anlam karmaas kmaktadr Atma, klarn saz eliinde verilen bir ayaa uygun olarak ve birbirine laf dokundurarak sazl szl karlamalardr. Terimler neredeyse ayn szlerle tanmlanmaya allmtr. Oysa bunlar, birbirinden kk farklarla da olsa ayrlmaktadrlar. Her eyden nce karlama genel bir isimdir. Eskiler bunu tekellm sz ile karlyorlard. k edebiyatnda karlama terimi genel bir kavramdr. En az iki n irticali olarak, dncelerini, durumlarn, duygularn, dnya grlerini, bilgi, kanaat ve tecrbelerini sergilemek, dinleyenleri elendirmek veya birbirlerine stnlk salamak iin belirli kurallar erevesinde manzum olarak sylemeleridir. klarn soru-cevap usulyle, dar ayakla veya ift kafiyeli ayakla birbirlerine stnlk salamaya almalar ise karlamann bir baka ynn gsterir. klar, bylece, bir bakma rakiplerini snarlar. Bu ynyle karlama daha zel bir durum arz eder ve atma ile deyime den ayrlr. Karlama denildiinde, klarn u veya bu ynteme bavurarak rakiplerine stn gelme gayreti grlr. Atmalarda da klar sz oyunlaryla rakipten stn grnme abasndadr. Ancak atmada galip gelme, mat etme sz konusu deildir. Her eyden nce seyirciyi elendirme amac gdldnden dar ayak kullanlmaz. Rakip, seyirciye ho gelecek arpc ve mizah szlerle, alayc ifadelerle ve tuhaf benzetmelerle seyirci karsnda kk drlmek istenir. Rakibe laf atlr, onun birtakm kusur ve zaaflarndan yararlanlarak kzdrlmaya allr. Karadeniz yresinde grlen trk atma klar arasnda yerini atma ya brakr. Bu ynyle atma, genel anlamda, her ne kadar bir karlama eidi ise de mat etme-galip gelme esasna dayal olan karlamadan ayrlr. Deyime de bir karlama eididir. Ancak deyime alt balk olarak karlama dan ayrlr. Deyime, iki veya daha fazla n herhangi bir konuda manzum olarak sylemeleridir. Yani deyime de ne galip gelme ne de rakibe taklma ve laf atma vardr. Verilen bir ayakla veya klardan birinin aaca ayakla duygularn, kanaatlerin, kabullerin, inanlarn, tavrlarn ksaca pek ok yaradllarn ortaya konulmasdr. Ksacas; karlamada mat etme, atmada elendirme deyimede ise sohbet esastr. k Toplantlar ve k Fasllar

340

Trkiyede klk geleneinde belli yrelerde karlama, deyime, atma veya karberi gibi adlar altnda toplanan sistemli deyimeler; en az iki n dinleyici huzurunda veya herhangi bir yerde kar karya gelerek, birbirlerini sazda ve szde belli prensipler iinde denemeleri esasna dayanmaktadr. klk geleneinde atmalar ok nemli bir yere sahiptir. klkta ilk i ruh dnyasndaki deiiklii saza dkp toplulua saz ile sunmaktr. kinci i ise n tannm bir kla karlamas, onu yenmesi balamas gereklidir. Eski kaynaklar bunu maare olarak nitelemilerdir. Yine Muhan Balinin k Karlamalar-Atmalaradl incelemesinden unlar reniyoruz: ki usta k karlanca treye gre nce sazlarna dzen verip birer divani ile meclisi aarlar. Tekellm blmnde muamma, taklmaca, talama gibi fasllar yaplr. Bunlara bir de klarn ayn vezin, ayak ve ekli kullanma, ayn konu zerinde eit hanede sz syleme zorunluluklar da ekleniyor. k Yaar Reyhaniden naklen, atma, iki n birbirlerinin eksik taraflarn bulmas, bir n dierinden stn olduunu kabul ettirmek istemesidir. klar karlatklarnda atma, soru-cevap, talama, tartma srasna gre yarrlar. Karlama yenme yenime (mat etme-balama) iin yaplyorsa, hasmn balayan k fasla sema-talama ya da bir destan ile balar. Karlama eer sohbet havas iinde olmusa, fasl vmece ile bitirilir. Bu da karlkl deyimelerle yaplr. Karlamalar dosta bir havada yapldnda yenme-yenilme, szn tkenip sazn susmas olmad iin yarmaclar rahattr. Byle ortamda klar gzel bir ayak bulup gzel iirler sylerler.49 k iiri, daima saz eliinde, k dzeni veya k aya ad verilen zel bir akort sistemi iinde dile getirilmektedir. k tarz iirin ezgilerinden ve icra geleneinden ayrlamayaca ve ezginin nemi konulu eitli aratrmalar vardr. klk geleneinde, iir sylemede olduu gibi musikide de usta mal kullanlr. klar gerek iirlerini gerekse usta mal iirlerini hazr ezgi kalplarna deyerek icra ederler. k, deyiini syleyecei melodi kalb iin sazndan yardm ister. Atmalarda ayak ama esnasnda yine sazyla karsndaki a ezgi aya verir. k tarz iir, kendine zel ezgileriyle sylenen deyileriyle belli bir icra gelenei ve tresine sahiptir. Atmalar, k tarz iir gelenei iinde nemli bir yer tutar. Gnmzde Dou Anadolu blgesinde yaayan klar arasnda yaygndr. k fasllar, klarn yaptklar sazl szl sanat toplants, yarmasdr. klarn domaca ad verilen herhangi bir konu zerine herhangi bir ayakla iir syleme kudretine sahip olmalar balca zelliklerindendir. Byk ehirlerde, k tekilatnda, raklktan balayarak k oluncaya kadar geirilmesi gereken dereceler vard. nl usta klarn etrafnda, kla merakl genler, rak olarak toplanrlar. Ustasndan mahlas alp k olmak iin gerekli olan edeb ve meslek terbiyeyi grdkten sonra fasllara girerler, lke iinde gezilere karlar, sonunda resmen k olurlard. Kylerde, gebe yahut yar gebe airetler arasnda yetien klarla ehir hayatnn ve kltrnn yaratt klar arasnda nemli fark vard. Bu klar, iinden yetitikleri ve hitap ettikleri kyl snfnn duygu ve hayat grlerini dile getirirlerdi. Farkl kltr

341

evrelerinde yetitikleri iin ehirli klarla ky evresine seslenen klarn toplantlar ve fasllar da farklyd. k karlamalar, klk gelenei iinde en az iki n ya bilirkii ya da hem bilirkii ve dinleyiciler yahut da herhangi bir yerde kar karya gelerek, sazla ve szle belli kaideler iinde karlamalardr. Diyalog esasna dayanr, klarn karlkl olarak birbirlerini denemeleri ya da mat etmeleri amacyla dzenlenir. Bir k adaynn denenmesi ve yetenekli olup olmad hakknda karar vermek iin dzenlenen karlamalar da vardr. Ask Asmak -Ask ndirmek-Muamma klar hece lsyle oluturduklar bilmeceler dnda divan edebiyatnda grlen muamma ve lugazlar da yapmlardr. Muamma: Arapa krletmek gizli ve g anlalr sz anlamlarna gelir. Bir ismi iaret eden sz, dize veya beyittir. Remiz, ima, kalb, tashif gibi edeb sanatlarla yaplr. Muammalarn, i ve d olmak zere iki anlam vardr. Muammay dzenlemede ve zmek iin eitli yntemler vardr. Bu yntemlerle ad meydana getiren harfler toplanr, ad bulunur ve muamma zlm olur. Muammann zlmesi olduka zordur. Bundan dolay klar muammalarnn balarna hangi anlama geldiklerini, adn yazarlard. Muammalarn zlmesinde verilecek cevaplarn nemi vardr. Bu cevaplarn anlaml ve konu ile ilgili olmalar gereklidir. Divan edebiyatnda, belli kurallara gre dzenlenip zmlenebilen ve cevab Tanrnn sfatlarndan biri ya da bir insan ad olan manzum bilmecelere muamma denir. Divan edebiyatna Fars edebiyatndan geen muamma genellikle beyit, kta gibi kk nazm biimleriyle bazen de mesnev paralaryla yazlmtr. airler muammalarn divanlarnn sonunda muammiyat bal altnda toplamlardr. lk Trke muamma rnekleri 15. yzyldan kalmadr. Divan edebiyatna zgn bir tr olan muamma, klar tarafndan da taklit edilmitir. zellikle k kahvelerinde muammann ayr bir yeri olmutur. ou zaman klem uarasndan birinin dzenledii muamma, kahvenin uygun bir yerine konulmu ssl bir levhaya yazlarak zlmesi beklenmitir. Bu ie de muamma asmak ad verilmitir. Muammay dzenleyen kii muammann cevabn yazl olarak kahve sahibine verir. Kahve sahibi de herhangi bir hakszl nlemek iin cevab saklar. Muamma zlecei zaman kahvede bulunanlar muamma tepsisine para, al, uha gibi hediyeler brakrlar. Fasla balayan klar nce koma, sema ve destan sylerler. Daha sonra sra muammaya gelir, muammay dzenleyen kii giri olarak bir gazel syledikten sonra nazmla, sorduu muammay zmek isteyenlerin olup olmadn renmee alr. klardan biri bunu zerse nceden zlm biimiyle karlatrma yaplr. Doruluu anlalnca muamma indirilir ve toplanlan hediyeler paylalr.50 Bazen muammay zenlere para, ipekli kuma ve al gibi armaanlar verilir. Armaanlar nceden hazrlanp, algclar blmnde tehir edilir. n muammay zdkten sonra, bunu soran iirle mat etmeye almas da gelenektir.

342

Muamma zmek, atmalar gibi halkn ilgisini ekmitir. k fasllarnda yapldnda fasllara renk ve canllk katmtr. Eskiden ky, kasaba ve kahvelere aslan bir muammadan oraya bir n geldii anlalrd. Eer muammay zen olmazsa k, nazmla muammay dinleyicilerin nnde zer. Btn toplanan paray alr. Azerbaycanda muammaya gflbend denir. Gfl, kilit anlamndadr. Ask klarn anlatmlarna gre bir mendil iine konan eya veya herhangi bir nesne olabilir. klara yazl veya szl bir aklama yaplmaz. Kapal bir yerdeki cismin ne olduunu bilme eklindeki denemeyi, Trk masallarnda da grmekteyiz. Bu szl Trk halk geleneinin bir uzants olabilir. Muamma asma gelenei blgelere gre farkllklar gstermesine ramen ortak zellikler tar. Muamma, bir levhaya yazlr, yarmann yaplaca kahvehanenin en gze arpan bir yerine konulur, etraf mevsim iekleri, al vd. gibi kumalarla sslenirdi. Muammann zm ekli, yazar tarafndan mhrlenmi bir zarf iinde kahveciye teslim edilirdi. Muammann zlecei gn veya gece, hazr bulunanlardan durumu uygun olanlar, muamma tepsisine paralar, ar kumalar atarlard. Eer muamma zlrse, bu para ve kumalar klar reisine verilir, o da arkadalar arasnda blrd. Muammann zmnden nce, klar okur, trkler syler, sonra taklmaca, atma, talama fasllar yaplrd. Bir fasl icra edilirken ilkin holamaadn verdikleri yani hazr bulunanlara ho geldiniz dedikleri bir blmle sze balarlar, sonra eski ustalarn iirleri okunarak onlar hatrlanr, daha sonra da fasllara geilirdi. k Fasllar Bir kta aranan btn nitelikler ve bade sonras yeni bir kimlikle uyanan k, nce kendi evresinden balayarak btn memleketi gezerek hnerini gittii her yerde kantlamak zorundadr. ki k karlatklarnda doalama syledii iirlerinin kusursuzluu yannda gelenee bal icra tresindeki teknik bilgileri yerli yerine kullanmak ve din konularda da bilgi sahibi olmak zorundadr. Ortak bir sanat tipini temsil eden ve ortak bilgi birikimine sahip olan klar arasnda mill iir gelenei iinde bireysel slp ve yaratclk gcne sahip olanlar tekdzelikten kurtularak gelenek tayc olmann dnda tannm ve sevilen byk k olma niteliine ularlar. k fasllar diye anlan, belli bir topluluun nnde belli bir dzen iinde bir k adaynn denenmesi ve baarl olup olmadna karar vermek iin yaplan deyimelerin dnda baka gayelerle de k karlamalar sk sk yaplr. ki baarl k birbirlerinden stn olduklarn gstermek iin karlaabilirler. Bunun yannda stnlk iddias olmakszn dn veya benzeri toplantlarda, kahvelerde klar, dinleyicileri elendirmek, yalnzca sanatlarn sergilemek iin de karlarlar. Bunlarn dnda iki n sohbet tarznda kendi kendilerine deyimeleri de olaandr. klk iir gelenei ierisinde nemli bir yer tutan sistemli deyimeler bugn de Anadoluda zellikle Dou Anadolu Blgesinde yaayan klar arasnda devam etmektedir. ki veya daha fazla n karlamas halinde hl hatr sormalar, birbirleri ile dertlemeleri yannda k tarz iir

343

geleneinde bir n baarsn gsteren bu deyimeler zamana ve zemine gre birbirinden farkl bir dzen iinde gelime gstermitir. Deyime u sraya gre yaplr: Merhabalama denilen giri blmnde klar dinleyicileri selamlamak iin genellikle ho geldiniz, safa geldiniz, merhaba rediflerine bal kafiyelerle karlkl olarak drtlkler sylerler. kinci blmde ise klar ustalarnn deyilerinden rnekler okurlar. Tekerleme denilen nc blm ise asl deyimeyi oluturur. Ev sahibi veya en yal k dz ayak ya da geni ayakla deyimeyi aar. klar konu, kta snrlamas olmakszn verilen ayak zerinde deyimeye balarlar. klarn, birbirlerine kar asl hner gsterme ve stnlk salama gayretleri bu blmde yer alr. lk ayak bitince ikinci k yeni bir ayak aar. Karlama ayn usulle devam eder. Yarma devam ettike alan ayak gittike dar ayak eklini alr. ok az kafiye alabilecek szleri kullanarak alan ayaklara dar ayak, belli bir sayda kafiye alabilecek szleri kullanarak alan ayaklara da kapal ayak denir. Deyime karlkl soru-cevap ekline dner. klar bu yolla birbirlerinin bilgi ve hnerlerini lerler. Leb demez gibi zor ekillere bavurulur. Bu yollarla karsndakini mat eden k, neticede rakibini hicve balar, talama ve taklmalarda bulunur. Deyimenin sonunda ise klar birbirlerini rahatlatmak, gnl almak iin karlkl komalar okurlar. En sonunda ya bir komann drtlklerini paylaarak ya da ayr ayr deyilerle birbirlerini methetmek suretiyle ii tatlya balarlar. k karlamalar srasnda sylenen iirler ve deyiler iir teknii ve sanat ynnden olduka zayf iirlerdir. Bunlar arasnda sanat deeri olan ok az sayda iir vardr. nk atma ve yarma annda kafiye bulma, ly tutturma ve soruya karlk verebilme endiesiyle dizelerini anlamsz ve deersiz kelimelerle doldururlar. k Fasllarnda Dzen Gnmzde Anadoluda yaamakta olan gelenei ortak bir yapya doru ulamaktadr. klar bir yrede grp beendikleri bir tarz kendi memleketlerine gtrmekte ve kendi gelenekleri iinde yaatmaya balamaktadrlar. Dou Anadolu k Fasllarnn Dzeni; I. Holama II. Hatrlatma III. Tekellm 1.Ayak ama 2. tleme

344

3. Balama-muamma 4. Sicilleme 5. Yalanlama 6. Talama ve taklma 7. Tketmece ve daraltma 8. Uurlama Baz yrelerin fasllarnda, bu blmlere, koaklama, koltuklama, bozlak okuma, gzelleme okuma, gnl olmagibi blmler de eklenir. Gnmzde klk geleneinin canl olarak yaad Dou Anadolu, Gney Anadolu ve Anadolu Blgelerinde zellikle Erzurum ve Kars evresinde yaayan klar arasnda karlama, atma veya karberi gibi adlar alan sistemli deyimeler en az iki n dinleyici huzurunda veya herhangi bir yerde kar karya gelerek, birbirlerini sazda ve szde belli prensipler iinde denemeleri esasna dayanmaktadr. klk gelenei iinde nemli bir blm olan sistemli deyimelerin yaplabilmesi iin, iki n kar karya gelmeleri yeterli nedendir. ki n kar karya gelmelerindeki neden ve artlara gre sistemli deyimeler kendi ilerinde tr ve muhteva ynnden farkllklar gstermektedirler. k fasllarnn Trkiyede yaayan ekli ve takip edilen dzeni genel olarak ylece sralanabilir: I. Holama (Merhabalama-Ho Geldiniz) k fasllarnn ilk blmne; Holama-Merhabalama-Ho geldiniz gibi adlar verilir. Bu blmde klar dinleyicileri selamlamak ve ho geldiniz demek iin ok kere Ho geldiniz, Safa geldiniz, Merhaba gibi rediflere bal ayaklarla karlkl syledikleri koma drtlkleri veya ayr ayr syledikleri divaniler yer alr. Bu blmde sylenen deyilerde dinleyiciler arasnda klarn ilgisini eken kiilerden bahsedildii gibi toplantnn sebebi ve o anda toplantnn yapld yerin zellikleri de deyilerde sz konusu edilebilir. Bu blm klardan herhangi biri tek bana yapabildii gibi fasla katlan klarn ayn ayakla birer drtlk okumas eklinde de yaplmaktadr. Merhabalama blmndeki deyilerde genellikle fasln nemli konuklar (vali, kaymakam, bakanlar, temsilciler vb.) drtlklerde sylenir. Fasln dzenlenmesinde n ayak olan kii, fasln yapld yer, deyilerde geer. II. Hatrlatma (Canlandrma) klar, bu blmde kendilerinden nce yaam ve sevilen klarn deyilerini sra ile sylerler. k fasllarnn dier blmlerinde de zaman zaman usta mal deyilerin sylendii olursa

345

da k fasllarnda usta mal deyiler bu blmde yer alr. Gelenekteki ekliyle usta-rak ilikisi olmayan yrelerdeki fasllarda usta mal deyi okunmaz. Ancak zaman zaman fasln herhangi bir yerinde Krolu, Karacaolan, Dadalolu vd. gibi usta klardan gzellemeler, koaklamalar okunur. Bazen de usta klar iin klarca sylenmi iirler okunur. III. Tekellm k fasllarnda en geni ve en ok beceri isteyen blm tekellm blmdr. Bu gelenek daha ok iki kla yaplmaktadr. Halkn istei zerine ya da klarn kendi aralarndaki rekabete gre belli bir konu zerinde yaplr. ki k, verilen ayaa gre belirli bir konuda birbirlerini talayarak yarrlar. Birok yrede tekellm blm belirli bir dzen iinde yaplmayp gl ve rekabet halinde olan iki n yarmas eklindedir. Koma drtlklerinin paylalarak sra ile karlkl olarak eitli konularda ve eitli ayak dzenlerine uyularak daha ok yarma psikolojisi ile yaplan karlamalardr. Usta klarn bile seyrek kulland zor ekildir. Halk arasnda tekerleme de denir. Bu yarmada iki k nce drtlklerle kendilerini tantrlar, sonra konuya girerler. Sylenen ayaa bal olarak kendilerin verler. Birbirlerinden stn olduklarn hnerleriyle gstermeye alrlar. Yarmann en hzl yerinde birbirine aalayc, yerici, hakaret edici ve kk drc drtlkler sylerler. Bu deyime dinleyicinin en beenerek izledii blmdr. Yarmann ilerleyen blmnde klar birbirlerine stnlk salayamamlarsa, her iki k birbirine sylemi olduklar krc szlerden dolay zr diler. Sonra birbirlerinin vlecek zelliklerini sralayarak yarmay bitirirler. Tekellmde sraladmz 13 blme her zaman uyulmaz. Eskiye oranla nadiren yaplsa da tekellm blmnde ele alp incelemeyi uygun grdk. Ayak Ama Gelenee gre en yal veya ev sahibi durumunda olan k dz ayak veya geni ayak denilen kafiyeyi salayacak kelimelerin bol olduu bir ayakla deyimeyi aar. Bu blmde konu snrlamas, kta says snrlamas yoktur. klar karlama sebeplerini dile getirdikleri gibi istedikleri herhangi bir konuda alan ayaa uyarak sohbet tarznda syleirler. tleme (Nasihat) Bu blmde iki k dz ayakla birbirine nasihatle yol gsterir ve tecrbelerini birbirlerine anlatrlar. Drtlk says snrl deildir. klar yeri geldiinde karsndaki uyarmak, daha fazla ileri gitmemesi iin bir iki drtlk syledikleri de olur. Balama-Muamma k karlamalarnda en nemli blmlerden biridir. ki k birbirlerini din tasavvuf ve slm menkbeler konusunda snarlar. Bu blmde ok kere zor ayaklara da bavurulur. klar birbirlerini hem bilgi hem de sanat ynnden zorlarlar. Balama, muamma adyla da anld iin klk

346

geleneinde yer alan ask-muamma ile kartrlmaktadr. Ask eklindeki muammalar daha ok anonim bilmece karakterindedir. Sorularn cevaplar canl veya cansz cisimlerdir. Balama grubuna giren muammalar ise iki n birbirinin bilgisini ve sanattaki hnerini yoklama esasna dayanmaktadr. Klasik edebiyatta da rnekleri bulunan ol nedir kim ibaresine benzer ibarelerle balayan lugazlarla k tarz iirdeki ol nedir ki ibarelerinin kullanld muammalar arasndaki mnasebet, ayr bir aratrma gerektirmektedir. Sicilleme Balama muamma blmnde iddial ve rekabet halindeki klardan yenen k yenilen hicveder. Soyu ve kiilii ile ilgili ac szler syler. Gerekli durumlarda karsndaki uyarmak isteyen k, fasllar dnda da sicilleme yapar. Gnmzde atmada kk taklmalar olur ama ileri gidilmez. n soyunu sopunu eletirme olmaz ve ho karlanmaz. Atmalarda yarenlik olsun diye yaplmaa balanmtr.Atmalarda klar birbirlerine taklrlar. Sicilleme doulu klarda yaygn bir gelenektir. Gneyli klarda, a taklma zellii tar. Gnmz klk geleneinde atmalarda rekabet halinde olan klarn balama sonunda krc olmayacak ekilde taklmasdr. Gen klar uyarmak iin yaplr. Eski klar sicillemeyi daha ok yaparken klar buna pek rabet etmemektedir. stenildiinde yalnzca sahnede yaplyor. Genel olarak klar krgnla yol at iin pek tasvip etmiyorlar. Yalanlama k fasllarnda yalanlama (mbala) blm en inanlmaz yalanlar bulup iirle anlatmadr. Fasllarn en ilgin blmlerindendir. k fasllarnn karlkl paylalan koma drtlklerinden oluan blmdr. klk geleneinde rneklerine az rastlansa da zaman zaman yalanlama tr iirler sylenmektedir. Talama veya Taklma klar, bir topluluun, bir yerin veya birbirlerinin kusurlarn, ayplarn, kt ve irkin taraflarn veya kendilerine garip gelen olaylar dile getirirler. Talamalar mstakil iirler olabilecei gibi, koma drtlklerinin paylalmas esasna dayal karlkl deyiler eklinde de sylenebilir. klar talama ve taklmalar toplantlarda, elencelerde, oda sohbetlerinde, klk gecelerindeki lenlerde, konserlerde yaparlar. klar, talama ve taklmalar, sevin hallerinde, zldklerinde iki k karlatnda, n ok sinirlenmesi halinde, dinleyicinin hznlendii durumlarda, k toplantlarnn gerei olarak yaparlar. klar, talama ve taklmay ayrrlar. Taklma, krc olmadan yaplan akalamalardr. Bazen ho olmayan, gelenekte tasvip edilmeyen taklmalar da olur. Talamada uyar, hakszl bir protesto

347

vardr. Burada anlamca ar olan, usulne uygun kaba olmayan talamadr. Talama bazen kiiyi uyarmak, mesaj vermek iin de yaplr. 1. Koaklama Gerektiinde fasllarda okunur. 2. Koltuklama ukurovada koltuklama adyla sazl szl toplantlar, k fasllarndan ayr olarak dzenlenmektedir. Bazen de fasllarn iinde yaplr. Herhangi bir nedenle dnlerde, elencelerde, klar anma gecelerinde, k toplantlarnda, ky odalarnda ve kahvehanelerde bir araya gelen be n yapm olduklar fasllara denir. klar koltuklama adn verdikleri toplantlarda talamalardan ok, birbirlerini ven iirlere yer verirler. zellikle gzelleme konulu iirler ve trkler, uzun havalar, bozlaklar, bu tr k fasllarnda en ok ilenen temalardr. 3. Bozlak Okuma ukurova k fasllar iinde nemli bir gelenek de bozlak okuma blmdr. Bozlaklar, ukurova yresine ait olup yayla, konar ger insann anlatan trklerdir. Trkmen, Yrk, Varsak ve Avar hayatndan izler tar. Bu yzden yrede zel bir yere sahiptir. k fasllarnda sistemli deyiler iinde yer alan blmde, iki k karlkl olarak okuyabildii gibi, birden fazla n kendi eserlerini okumas eklinde de yaplmaktadr. Bozlaklar, belli bir ezgi ve Trk mzii formlarna gre okunur. 4. Gzelleme Okuma ukurova k fasllarnda en nemli geleneklerden birisi gzelleme okuma yardr. Karacaolan geleneine bal olarak devam eden bu gelenek, k fasllarndan en fazla ilgi eken blmlerden birisidir. Belli bir ezgiyle sylenen gzellemeler koaklamalarda olduu gibi iki kii arasnda yaplr. Bazen faslda yarmaya katlan birden fazla n kendi trklerini srayla sylemesi eklinde de yaplabilir. 1 2 3 4 5 1983, s. 3. 6 Kprl, Edebiyat Aratrmalar, s. 159. Fuat Kprl, Edebiyat Aratrmalar, tken Yaynlar, stanbul, 1989, s. 159. Kprl, a.g.e., s. 72. brahim Aslanolu, Kul Himmet stadm, stanbul, 1976, s. 72. Doan Kaya, airnameler, Ankara, 1990, s. 17. Harun Tolasa, Sehi, Latifi, k elebi Tezkirelerinde air Aratrmalar ve Eletirisi, zmir,

348

7 s. 11. 8

Erman Artun, Gnmzde klk Gelenei, ve k Feymani, Hakan Ofset, Adana, 1996,

Umay Gnay, Osmanl mparatorluu ve Trk Halk Kltr, Osmanl Kltr ve Sanat, C.

9, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, s. 28. 9 Ahmet Yaar Ocak, Trk Halk nanlarnda ve Edebiyatlarnda Evliya Menkabeleri,

Ankara, 1984, Ankara, s. 101. 10 Umay Gnay, k Tarz Edebiyat Hakknda Dnceler, Mehmet Kaplan in, 1988,

Ankara, s. 101. 11 Gnay Kut, 13. Yzylda iir Trnn Gelimesi, Trk Dili ve Aratrmalar Yll 1991,

Ankara, 1994, s. 114. 12 Kemal Erarslan, Divan- Lugat-it Trkte Aruz Vezniyle Yazlan iirler, Trk Dilleri

Aratrmalar Yll, Belleten 1991, Ankara, 1994, s. 114. 13 14 15 16 17 18 10. 19 20 254. 21 22 23 Fuat Kprl, Trk Saz airleri, Gven Basmevi, Ankara, 1962, s. 29. lhan Bagz, zahl Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi, stanbul, 1968, s, 7. lhan Bagz, Karacaolan m, Pir Sultan m Halkn Dilinden Konuuyor, Halk m Onlarn Erman Artun, Adana klk s. 11. lhan Bagz, Halk Edebiyat ve Folklor, Milliyet Sanat Dergisi, S. 216, stanbul, 1977, s. Mustafa Tat, Edebiyattan eri, 1997, s. 3. Tat, a.g.e., s. 427. Mehmet Kaplan, Tip Tahlilleri, Trk Edebiyatnda Tipler, stanbul, 1981, s. 1. Mehmet Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, tken Yay., stanbul, 1981, s. 41. smet etin, Trk Edebiyatnda Hz. Ali Cenknameleri, Ankara, 1997, s. 30. Umay Gnay, Trkiyede k Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, Aka Yay., Ankara, s.

Dilinden Konuuyor, Milliyet Sanat Dergisi, 28 Ocak 1977, S. 2; s. 254, stanbul. 24 Bagz, a.g.e., s. 256.

349

25 26

Kprl, Trk Saz airleri s. 35. Mustafa Kutlu, D. Mehmet Doan, k, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, stanbul,

Dergah Yaynlar. 27 28 Gnay, k Tarz s. 101. zkul obanolu, Elektronik Kltr Ortamnda k Tarz iir Gelenei Blgemizde

ukurova klar zerine Tesbitler 3. ukurova Uluslar Aras ukurova Halk Kltr Sempozyumu Bildirileri, Adana, Adana Ofset. 1999, s. 54. 29 30 31 obanolu, a.g.e., s. 56. lhan Bagz, Karacaolan m s. 254. Abdlkadir Karahan, k Edebiyat, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 3,

stanbul. 1991, s. 550. 32 33 Kprl, Trk Saz s. 43. Saim, Sakaolu, Trk Saz iiri, Trk Dnyas El Kitab, 3. Bask, Ankara, Trk Kltrn

Aratrma Enstits. 1989, s. 115. 34 35 36 37 38 39 kr Elin, Trkiyede Halk Edebiyat Trk Dnyas El Kitab, Ankara. 1976, s. 523. Fuat Kprl, Trk Saz s. 51. Kprl, a.g.e., s. 122. Kaya Doan, airnameler, Ankara, HAGEM Yaynlar. 1990, s, 7. Fuat Kprl, Trk Saz s. 43. zkul obanolu, Osmanl Devletinde Trk Halk Kltrnn Deiim ve Dnm

Dinamikleri, Osmanl, Kltr ve Sanat, C. 9, Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999. 40 41 42 43 44 252. Fuat Kprl, Trk Saz. s. 46. Kprl, a.g.e., s. 391. Saim Sakaolu, Trk Saz iiri s. 393. Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, stanbul. 1958, s. 70. lhan Bagz, Halk Edebiyat ve Folklor Milliyet Sanat Dergisi, s. 216, stanbul, 1977, s.

350

45 46 47 16. 48 49 1975. 50

zkul obanolu, Elektronik Ortam s. 182. zkul obanolu, Osmanl Devletinde s. 251. Doan Kaya, k Edebiyat Aratrmalar, stanbul, Kitapevi Yaynlar. (Doan), 2000, s.

Kaya, a.g.e., s. 40. Muhan Bali k Karlamalar-Atmalar II, Trk Folklor Aratrmalar, 7457, stanbul,

kr Elin, 1981, Halk Edebiyatna Giri, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar., s. 677.

Artun (Erman), 1995, Ozandan a Halk iiri Geleneinin Kltr Kaynaklar, el Kltr, el. Artun (Erman), 1995 Karacaolann iirlerinin Kltr Kaynaklar Anayurttan Atayurda Trk Dnyas, Yl 3, s. 7, Ankara. Artun (Erman), 1995, Dadalolu zerine Birka Sz, el Kltr, Yl 9, S. 40, el. Artun, (Erman), 1996, Gnmzde Adana klk Gelenei (1966-1996) ve k Feymani, Adana, Adana Valilii l Kltr Mdrl Yay., Hakan Ofset. Artun (Erman), 1997, Adana klk Geleneinde Karacaolan rma, el Kltr, S. 54, el. Artun (Erman), 1998, Gnmzde Yeniden Yaplanma klk Geleneinin Sosyo-Kltrel Boyutu, Emlek Yresi ve evresi Halk Ozanlar Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Kulolu Matbaaclk. Artun (Erman), 1999, Gnmz Adana klk Geleneinde Nasihat (tleme) 1. Balkesir Kltr Aratrmalar Sempozyumu Bildirileri, Balkesir. Artun (Erman ), 1999, Gnmz Adana klk Geleneinde Alk Karg III. Uluslar Aras ukurova Halk Kltr Bilgi leni Bildirileri, Adana. Artun (Erman), 1999, k Tarz Trk Halk Edebiyatnda slup, Edebiyat /Toplum Sempozyumu Bildirileri Gaziantep. Artun (Erman ), 1999, Gnmz Adana klk Geleneinde lm Mezar Temas, Gemiten Gnmze Mezarlk Kltr ve nsan Hayatna Etkileri Sempozyumu Bildirileri, stanbul. Artun (Erman ), 1999, Gnmz Adana klk Geleneinde Mizah, Folklor- Edebiyat, S. 17.

351

Artun (Erman ), 2000, Osmanl Trk Kltr k iirinin Belirleyici Rl Adana Halk Kltr Aratrmalar 1. Adana, Epsilon Ofset. Artun (Erman), 2000, Gnmz Adana klk Geleneinde Yiitleme (Yiit stne Trk. Adana Halk Kltr Aratrmalar 1, Adana. Artun (Erman), 2000, Gnmz Adanal klarn Dini- Tasavvufi iirleri, Adana Halk Kltr Aratrmalar 1, Adana. Artun, Erman, 2000, Adana Halk Kltr Aratrmalar I, Adana, Adana Bykehir Belediyesi Kltr Yay. Epsilon Reklam ve Matbaa.. Artun (Erman), 2000, klk Gelenei ve k Edebiyat Terimleri zerine Bir Deneme, Adana Halk Kltr Aratrmalar, 1. Adana. Artun (Erman ), 2000a, Adana Halk Kltr Aratrmalar 1, Adana, Epsilon Ofset. Artun (Erman ), 2000c, Gnmz Adana klk Gelenei klarndan k Kederinin AleviBektai Edebiyatndaki Yeri 1. Uluslar aras Hac Bekta Veli Sempozyumu Bildirileri, 27-29 Nisan 2000 Ankara. Aslanolu, brahim, 1976; Kul Himmet stadm, stanbul. Aslanolu brahim; 1984, Pir Sultan Abdallar st., Erman Yay. Bali (Muhan), 1975, k Karlamalar-Atmalar I, Trk Folkloru Aratrmalar, Eyll, cilt 16, stanbul. Bali (Muhan), 1975 k Karlamalar- Atmalar II, Trk Folklor Aratrmalar, 7457. Bagz (lhan), 1952, klarn Hayatlaryla lgili Halk Hikayeleri Journal Of America, Folklor, 65, 1952, No: 238. Bagz (lhan), 1968, zahl Trk Halk Edebiyat Antolojisi, stanbul. Bagz (lhan), 1977, Halk Edebiyat ve Folklor Milliyet Sanat Dergisi, s. 216, stanbul. Bagz (lhan), 1977, Karacaolan m, Pir Sultan m Halkn Dilinden Konuuyor, Halk m Onlarn Dilinden Konuuyor, Milliyet Sanat Dergisi, 28 Ocak 1977, S. 2;6, stanbul. Bagz (ilhan) 1986, Folklor Yazlar, stanbul, Adam Yaynlar. Bagz (lhan), Halk Hikayelerinde Rya Motifi ve aman nitation Ayinleri, Asian Folklore Studies C. XXVI-I.

352

Bagz (lhan), 1986, Trk Halk Hikayelerinde D Motifi Zinciri, Folklor Yazlar, stanbul. Boratav (Pertev Naili), 1918, k Edebiyat Trk Dili Dergisi, Trk Halk Edebiyat zel Says, Say:207, Aralk, Ankara. Boratav (Pertev. N.), 1942, Halk Edebiyat Dersleri, Ankara. Boratav (Petev N.), Fratl (Halil Vedat), 1943, zahl Halk iiri Antolojisi, Ankara.. Boratav (Pertev Naili), 1978, 100 soruda Trk Halk Edebiyat, stanbul, Gerek Yaynevi. Boratav (Pertev Naili), 1982, Folklor, Halk Edebiyat ve k Edebiyat, Folklor ve Edebiyat, stanbul, Adam Yaynlar. Boratav (P. Naili), 1982, Folklor ve Edebiyat, stanbul, Adam Yay. Boratav (Pertev Naili), 1988, Halk Hikayeleri ve Halk Hikayecilii, stanbul, Adam Yaynlar. etin (smet), 1997, Trk Edebiyatnda Hz. Ali Cenknameleri, Ankara. obanolu (zkul), 1999, Elektronik Kltr Ortamnda k Tarz iir Gelenei Blgemizde ukurova klar zerine Tesbitler 3. ukurova Uluslar Aras ukurova Halk Kltr Sempozyumu Bildirileri, Adana, Adana Ofset. obanolu(zkul), 1999, Osmanl Devletinde Trk Halk Kltrnn Deiim ve Dnm Dinamikleri, Osmanl, Kltr ve Sanat, C. 9, Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar. Dizdarolu (Hikmet), 1969, Halk iirinde Trler, Ankara, TDK Yayn. Elin (kr), 1975, Halk airi Deyimi zerine, Uluslar aras Folklor ve Halk Edebiyat Semineri Bildirileri, Konya. Elin (kr), 1976, Trkiyede Halk Edebiyat Trk Dnyas El Kitab, Ankara. Elin (kr), 1981, Halk Edebiyatna Giri, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar. Elin (kr), 1984, Gevheri Divn Kltr ve Turizm Bakanl Milli Folklor Aratrma Dairesi Yay., Ankara, Ankara niversitesi Basmevi. Elin (kr), 1984a, Halk Edebiyat Aratrmalar I-II, Ankara. Elin (kr), 1987, k mer, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, Gaye Mat. Eraslan (Kemal), 1994, Divan- Lgat-it Trkte Aruz Vezniyle Yazlan iirler, Trk Dilleri Aratrmalar Yll, Belleten, 1991, Ankara.

353

Gkalp (Ziya), 1958, Trkln Esaslar, stanbul. Glpnarl (Abdlbaki)-Boratav (Pertev Naili), 1991, Pir Sultan Abdal, stanbul, Der Yaynlar. Gnay ( Umay ) l988, k Tarz Edebiyat Hakknda Dnceler Mehmet Kaplan in, Ankara. Gnay (Umay), 1992, Trkiyede k Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, Aka Yaynlar, Ankara. Gnay (Umay), 1999, Osmanl mparatorluu ve Trk Halk Kltr, Osmanl Kltr ve Sanat, c. 9, Yeni Trkiye Yaynlar. Gzel (Abdurrahman) 1989, Tekke iiri, Trk Dili ve Edebiyat zel Says, Ankara. Kalkan (Emir), 1991, XX. Yzyl Trk Halk airleri Antolojisi, Ankara. Kaplan (Mehmet), 1981, Tip Tahlilleri, Trk Edebiyatnda Tipler, stanbul. Karahan (Abdlkadir), 1991, k Edebiyat, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 3, stanbul. Kartar (Hasan), 1977, Dou Anadoluda k Edebiyatnn Esaslar, Ankara. Kaya (Doan), 1990, airnameler, Ankara, HAGEM Yaynlar. Kaya (Doan), 1994, k Minhac, Sivas, Dilek Mat. Kaya (Doan), 1999, k Ruhsati, Sivas, Doan Ofset. Kaya (Doan) 2000, k Edebiyat Aratrmalar, stanbul, Kitapevi Yaynlar. Koz (M. Sabri), 1977, k Kolu, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. I, stanbul. Koz, (M. Sabri), 1983, Ak Edebiyatmzda Ortak Mahlaslar Sorunu I. Uluslararas Trk Halk Edebiyat Semineri, Eskiehir. Koz (M. Sabri), 1985, k Edebiyatnda Destan ve Destan Konular, Trk Halk Edebiyat ve Folklorunda Yeni Grler 2, Konya. Kprl (Fuat), 1962, Trk Saz airleri, Ankara, Gven Basmevi. Kprl (Fuat), 1981, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, tken Yaynlar. Kprl (Fuat), 1981, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, Diyanet Yaynlar. Kprl (Fuat), 1989, Edebiyat Aratrmalar, stanbul, tken Yaynlar.

354

Kprl (Fuat), 1989, Trk Edebiyatnn Menei, Edebiyat Aratrmalar I, stanbul, tken Yaynlar. Kut (Gnay), 1994, 13. Yzylda Anadoluda iir Trnn Gelimesi, Trk Dili ve Aratrmalar Yll, Belleten 1991, Ankara. Kutlu (Mustafa)-Doan (D. Mehmet), 1977, k, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, stanbul, Dergah Yaynlar. Ocak (Ahmet Yaar), 1984, Trk Halk nanlarnda ve Edebiyatnda Evliya Menkbeleri; Ankara, MFAD Yay. Ouz, (M. cal), 1983, Halk iirinde Tr ve ekil Meselesi Milli Folklor, Ankara. Ouz, M. (cal), 1988, Yozgatl Hzn, Ankara, Kltr ve Turizm Bak. Yay.

Okuluk (Refiye), 2000, Adana Halk Hikayeleri ve Halk hikayecilii Gelenei, ukurova niversitesi Sos. Bil. Ens. Baslmam Doktora Tezi. zdemir (Fuat), 1991, Anadolu Destanlarnn Biimleri ve eitli Temalar, Anadolu Destanlar, Ankara. Sakaolu (Saim), 1986, Karacaolan, stanbul, Byk Trk Klasikleri. Sakaolu (Saim), 1986, Ozan, k Saz airi ve Halk iiri Kuramlar zerine, III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, C. I, Ankara. Sakaolu (Saim), 1987, Halk Edebiyat Kavram zerine III. Uluslararas Trk Halk Edebiyat Semineri Bildirileri, Eskiehir. Sakaolu (Saim), 1998, Trk Saz iiri, Trk Dnyas El Kitab, 3. Bask, Ankara, Trk Kltrn Aratrma Enstits. Tanrkulu (Nzm rfn), 1997, klar Divn Gnmz klar, stanbul. Tat (Mustafa), 1957, k iirinde ahslar Telmih Eden Baz Tesbitler, Edebiyattan eri, Ankara. Tat (Mustafa), 1997, slami Trk Edebiyatnda Trklerle lgili Baz Makaleler, Edebiyattan eri, Ankara. Tolasa (Harun), 1983, Sehi, Latifi, k elebi Tezkirelerinde air Aratrmas ve Eletirisi, zmir.

355

Turan, (Metin), 1996, Ozanlk Gelenekleri ve Trk Saz iiri Tarihi, Ankara. Turgut (Osman), 1995, Adanada klk Gelenei ve Yaayan Adanal klar, . . Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Adana. Trkmen (Fikret), 1998, Hikaye, TDV slam Ansiklopedisi C. 17, stanbul. Yardmc, (Mehmet), 1998, Balangcndan Gnmze Halk iiri-k iiri-Tekke iiri, Ankara, rn Yay. Bakent Mat. Yeti (Kazm), 1994, Destan, TDV slam Ans. C. 6, stanbul. Yldrm (Ali), 1999, Sara Ky Ozanlar, I. Emlek Yresi ve evresi Halk Ozanlar Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Kulolu Matbaaclk. Yldrm, (Ali), 1994, Pir Sultan Abdal, Yaam-Sanat-iirleri, Ankara, Ayyldz Yay. Ylmaz (irin), 1994, Prof. Dr. Umay Gnay ile Halkbilim almalar zerine Bir Konuma, Milli Folklor, S. 22, Ankara. Zelyut (Rza), 1982, Halk iirinde Gerekilik, Ankara, Ako Yay. Zelyut (Rza), 1989, Halk iirinde Bakaldr, st. Sosyal Yay.

356

Modern Trk Hikyesinin Ksa Tarihi / Yrd. Do. Dr. Ayenur Klahlolu slam [s.205-218]
Bakent niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trk edebiyat tarihinde hikye syleme geleneinin, ok eskiye dayanan kkl bir gemii olduu bilinmektedir. Gktrk, Uygur ve Karahanl Trkesinde sklkla kullanlan sav kelimesinin tarih, mektup, atasz karlnn yan sra bugnk anlamyla hikye kavramn da karlad tespit edilebilmektedir.1 Divan Lgtit-Trkte hikye sylemek kavramn karlayan tn fiilinden tretilen tkn, tkn, tk kelimeleri de2 tahkiye geleneinin tarihi hakknda bir fikir vermektedir. Bu terim ve kavramlar daha ziyade szl gelenein hkm srd dnemlere aittir. 8. yzyldan sonra meydana getirilen ilk yazl metinlerden Orhun ve Yenisey Abidelerinde edebi metin tr olarak hikyeden bahsetmek doru olmaz. Eldeki kaynaklara gre, slamiyetten nceki Trk edebiyatnda yazya geirilmi ilk mensur hikyeler Uygurlar zamannda grlmektedir. Genellikle Budizme ait dini metinlerden oluan bu ilk rneklerin arasnda manzum ve mensur ok miktarda hikye parasna rastlanmaktadr. Bunlarn bir ksm Budann Sutra ad verilen vaazlarnn iine yerletirilmi olan didaktik metinler, bir ksm ise mstakil hikyelerdir. Genellikle dini, ahlaki konular ele alan bu metinler dine bal cokuyu artrmak ve olgun insan motifini ykseltmek gayesine ynelik olaanst olaylarla rl hikyelerdir.3 Bu hikyelerin bir ksmnda bulunan Trke ahs adlar metinlerin Trke telif eserler olduunu dndrrse de byk blm ad da bilinen yazarlarn tercmelerinden olumaktadr.4 Bu ekilde kavram ve metin olarak ilk Trke verimlerden itibaren karmza kan tr, hikye adn slamiyetten sonra ortaya konulan eserlerde kazanr. Arapa bir kelime olan hikyenin mensup olduu dildeki ilk anlam, bir nesneye benzemek, bir kimseyi fiilen veya kavlen taklit etmektir.5 Daha sonra bir sz nakil ve rivayet eylemek anlamn kazanr. lk Trke lgatlara bakldnda ise kelimenin bizde bu ikinci manas ile yaygnlat grlr. Mtercim Asm kelimeyi Kitabe vezninde, bir sz ve haberi nakl ve rivayet eylemek manasnadr6 cmlesi ile aklar. emseddin Sami, kavrama biraz daha aklk getirerek izah eder: 1. Nakletmek, bir vaka ve sergzeti srasyla anlatma, rivayet; 2. Hakiki veya uydurma ve ekseriya hisse yapmaya mahsus sergzet ve vukuat. Kssa, mesel 3. Franszca roman denilen uzun sergzet ki esasen ahlaka hizmet etmek artyla enva vardr.7 Bizde bir terim olarak kullanlmaya balanmasndan itibaren, hikye kelimesinin dayand kavram tahkiyedir. Dolaysyla anlatma esasna bal btn yaz trleri gemite bu kelimenin etrafnda izah bulmu olur. Tarih, destan, menkabe, kssa, masal, rivayet, vaka, rapor, kopya, taklid, roman, hikye ve benzeri birok trn ardndaki kavram tahkiyeli eser, yani hikyedir. Bununla birlikte hikye trnn farkl terimlerle adlandrld da grlmektedir.8 14. yzylda Mesud bin Ahmed, Sheyl Nevbahar adl mesnevisinde ayn metin iin hikyet ve dstn terimlerini birlikte kullanr: Bu olan hikyetleri yaz dz

357

Kitab eyle kim okna yaz gz Bunun bigi tansug aceb dstn itmemi ola kii hi zaman Ayn ekilde Fuzuli de Leyla v Mecnun hikyesi iin fesne (efsne) ve dstn terimlerini bir arada kullanmaktadr: Leyli Mecnun Acemde oktur/Etrakde ol fesne yokdur/Takrire getr bu dstn/Kl taze bu eski bustan9 Byk lde slm geleneine yaslanan veya slmlktan sonra bu gelenein potasnda yeniden ekil alarak sylenmeye devam edilen eski Trk hikyesi, bir yandan szl gelenekte varln srdrrken bir yandan da manzum ve mensur olmak zere iki koldan yazl edebiyat rnlerini vermeye balar. Hint ve Arap hikyesi geleneinin ilk rnekleri; Kelile ve Dimne, Krk Vezir, Ttinme, Kmill-Kelam, Binbir Gece Hikyesi gibi metinlerin tercmeleri ile tannr. Bir yandan da daha sonra Anadolu Trkesi ile bir mesnevi geleneinin olumasna hizmet edecek olan ilk manzum hikyeler kaleme alnmaktadr: Tezkire-i Satuk Bura Han, eyh Sanan Hikyesi, Salslname, Kssl Enbiy, Bahtiyarnme, Miracnme, Tezkiretl-Enbiy gibi. Eski Trk edebiyat ok byk lde nazm trnde yazlm eserlerden olumaktadr. Sanat gstermek isteyen hner sahipleri doal olarak manzum hikyeyi tercih etmektedir, zira nesr halk, nazm ise padiah gibidir10 Bu sebeple mensur eser vermek fazla nemsenmemi, hatta kmsenmi, alay konusu edilmitir. Buna ramen Eski edebiyatmzda, bazen mellifleri adlarn gizlemeyi tercih etseler de, hikye yazma gelenei kesintisiz devam eder. Bu sahadaki en nemli telif eserler Hikyet-i Anabac, Bedyil-sr, Hikye-i Sipah-i Kastamon, Cafer Paa Hikyesi adlarn tamaktadr.11 Manzum veya mensur, Eski Trk edebiyatnda tahkiye, ekseriyetle bir faide esasna dayaldr. Sadece sylenmek iin sylenen, kssadan hisse karmayan hikye, hakiki edipler tarafndan takdirle karlanmaz. Destanlar, mesneviler ve halk hikyelerinin, bir zincirin halkalar gibi birbirine balanarak oluturduu bu gelenein az ok dnda kalan, meddah ve mukallit ravilerin anlatt hikyeler ise asl edebiyattan saylmaz, avam ii olarak kabul edilir. Tanzimattan sonra, Bat edebiyatnn, bizdeki rneklerinden tamamen farkl bir anlayla yazlm tahkiyeli eserleriyle karlaan Osmanl mellifleri, ayn tarz kendi kltrlerine tama gayreti iine girerler. Bat tarznda yazlm ilk hikye rneklerinden saylan Aziz Efendinin Muhayyelat (1868) tasavvf stlahlar, rumuzlar ve telkinlerle doludur. Hemen arkasndan gelen Emin Nihadn Msameret-namesi (1872) ise hakiki vakalardan seilmi ibret verici on hikye ihtiva ettiine dair bir kaytla kar. Tanzimat Dneminin en ok yazan kalemi Ahmed Midhat Efendi Krk Anbarnda (1873)

358

hikye yazmaktaki gayesinin baz hikem ve ahlak esaslar, alatmak veya gldrmek suretiyle okuyanlara telkin etmek olduunu syler. rneklerini oaltarak grebileceimiz gibi, Batl hikye tarzn tercih ederek konu ve ileyi bakmndan uygulamaya alan ilk Osmanl yazarlar, hikye anlay ve tasavvuru bakmndan, Tanzimattan sonra da uzun bir sre geleneklere bal kalmlar, kssadan hisse kartmak, ders vermek, telkin etmek vazifelerini srdrmlerdir. Esasen bu tutum bir yol ayrmnda bulunan medeniyetin, kltr ncleri saylan yazarlarnn stlendii hocalk vasfna da son derece uygun dmektedir. Modern Trk hikyesini tarihi geliimini de gz nne alarak inceleyen mnekkidler, yazarlarn doum tarihlerinden devirleri etkileyen ideolojik ve edebi akmlara, metinlerin incelenmesi sonucu ulalan ortak yaplardan karlan hakim temalara kadar pek ok kstas esas alarak bir takm tasnif denemelerine girimilerdir. Bu sahada gzmze arpan en yeni alma hikye tarihimizi alt dneme ayrarak giriilen bir tasnif denemesidir.12 Sz konusu almada mer Lekesiz, 1. Dnem yazarlarnn ilevini tahkiyeli anlatmn genel erevesini daraltarak yaanan hayata mahsus, gerek, olmu ya da olmas mmkn bulunan hadiselerin yazl ksa anlatmna gemek olarak belirlemektedir. Bir tr olarak hikyenin, kendi mstakil snrlarn henz belirlemedii bu dnemin nc yazarlar; Nbizde Nzm, Hlit Ziy Uaklgil, Smi Paazde Sezi, Ahmet Hikmet Mftolu, Mehmet Raf, Hlide Edip Advar, Reat Nuri Gntekin ve Hseyin Rahmi Grpnardr. Trn kendisine ait mstakil snrlarn belirlemesi ile dilde sadeleme abalarnn yeniden hz kazanmas sreci mer Seyfeddin hikyesi ile balatlan 2. Dnemde mmkn olacaktr. Serim, dm, zm blmlerinin lykyla ilendii Bat tarz bu hikyenin ncleri arasnda saylan dier isimler ise; Refik Halit Karay, Fahri Celaleddin Gktulga, Osman Cemal Kaygl, Selahattin Enis, Kenan Hulusi Koray, Nahit Srr rik, Umran Nazif Yiiter, Sadri Ertem, Bekir Stk Kunt, lhan Tarus, Memduh evket Esendal, Sabahattin Ali, Sait Faik Abasyank ve benzerleridir. Bilhassa son ismin Batda bilinen tm zellikleri ile hikye trnn snrlarn zorlamalar sonucunda ortaya kan olgunluk eserleri, onlarla hemen hemen ayn devirde yaayan veya biraz arkadan gelen Abdlhak inasi Hisar, Ziya Osman Saba, Samim Kocagz, Ahmet Hamdi Tanpnar, Kemal Tahir, Oktay Akbal, Orhan Kemal, Tark Bura, Haldun Taner, Mehmet Seyda, Vsat O. Bener, Nezihe Meri, Sabahattin Kudret Aksal, Tark Dursun K., Necati Cumal, Muzaffer Buyruku gibi 3. dnem yazarlar tarafndan biraz daha olgunlatrlr. 4. Dnem yazarlar Batl aydnlarn, kinci Dnya Savann maddi ve manevi ykmlar konusundaki sululuk duygularndan kaynaklanan yeni edebi ynelilerini yerli ykcle tamak isteyen, kinci Dnya Savann neden olduu beyin gnn de etkisiyle yklerinde daha geni kltrel perspektifleri hakim klmaya alan ve ok partili siyasi hayatla birlikte greceli de olsa

359

balayan kendi ifade zgrlnden yararlanarak mevcut kimlik problemlerini13 eserlerinde ifaya ynelen yazarlardan olumaktadr. mer Lekesizin tasnifine gre bu yazarlar; Feyyaz Kayacan, Yusuf Atlgan, Sezai Karako, Demir zl, Adnan zyalner, Orhan Duru, Onat Kutlar, Ferit Edg, Erdal z, Sevgi Soysal, Kamuran ipal, Afet Ilgaz, Sevim Burak, Rasim zdenren gibi isimlerdir. Her biri kendisine mahsus farkl bir duyarlkla eserler veren ve birbirinin ada olmak dnda bir ortak zellik tamayan Leyla Erbil, Bilge Karasu, Selim leri, Mustafa Kutlu, Fruzan, evket Bulut, Seluk Baran, Ouz Atay, Necati Gngr, Osman ahin, Tomris Uyar, Sevin okum, Durali Ylmaz, Nedim Grsel, Adalet Aaolu, Nazl Eray gibi isimler ise 5. Dnem yazarlar olarak adlandrlmaktadr. Anlatlan kadar anlatma yntemleri ve uslup problemleri zerinde de duran gen hikyeciler nesli ise Yeni Araylar ad altnda toplanarak 6. Dnemi oluturmaktadrlar. Bu hikyeciler; Yaar Kaplan, Nursel Duruel, Hseyin Su, Ayla Kutlu, Murathan Mungan, Ali Haydar Haksal, Mahir zta, Krat Baar, Buket Uzuner, Sadk Yalszuanlar, Kamil Doruk, Feride iekolu, Cemal akar ve benzerleridir. Biz bu almada yukarda sz edilen tasnif denemesini bir lde gz nnde bulundurmakla birlikte, Trk hikye yazarlarnn gerekle kurduklar balanty ihmal etmeyen bir sralama izlemeye altk. Zira, kltrel geleneimiz iinde hikye kelimesinin, hakikat kavram ile bu kadar yakn bir bann olmas ilerleyen yllar iinde Trk yazarlarnn (hikyecilerinin) gerein nakledilmesi meselesi zerinde nemle durmalarn salam ve realizmin kabuln kolaylatrmtr. Bylece teknik bilginin az ok gelimesiyle beraber gerek mnda Bat tarz hikyenin yazlmas da ksa saylabilecek bir zaman dilimi iinde mmkn olmutur.14 Balangta, Tanzimat edebiyatnn nl kalemleri inasi, Namk Kemal ve Ziya Paa, Fransz htillinin romantizm ile olan ban benimsedikleri iin romantiktirler. Naturalizmin ortaya kt yllarda Fransada ikinci cumhuriyetin kurulmas, ediplerimizin realizm ve naturalizmin birlikte ad olan hakikiyyn mesleine itibar etmelerini salar. Her iki temaylde de siyasi ve sosyal kayglar n plandadr. Edebiyat meseleleri ikinci planda kalr. Bu yzden bir taraflaryla gelenee de bal olan Tanzimat yazarlarnn, bu gelenee tamamen aykr fikirlere sahip E. Zolaya hayranlk duymalar ve onun Trk-slm geleneine uymayan yanlarn reddederek veya yumuatarak kabul etmeleri yadrganmamaldr. Bat tarz Trk tahkiyesinin gelimesi ile hakikiyyn mesleinin (realizmin) kabul grmesi bizde hemen hemen ayn tarihlere rastlar. lk realist eserleri veren sanatlar, eserlerinde realizmi kendilerine gre yeniden ekillendirip, keskin taraflarn trpleyerek hissi ynn vurgularlar. Realizmi iyi anlayan ilk yazarmzn Nabzde Nzm olduunu sylemek mmkndr. Karabibikin banda hakikiyyn mesleini ksaca zetleyen Nzm; realist yazarn, vukuat- beeriyyeyi, nokta-i beerden tedkik ve hikye etmesi, ayrca vukuata kendi mtalaa ve hissiyatn

360

katmamas gerektiini vurgular. 1890da yaynlanan Karabibik adl uzun hikyesi sadece stanbul dnda bir meknda gemesi ve alelade insanlar arasnda cereyan eden sosyal meselelere temas etmesi bakmndan deil, fakat fert ve cemiyet ilikisini kurarak zaman, mekn, ahslar ve dil unsurlarn yerli yerinde kullanan ilk modern hikye olmas bakmndan da nemlidir. 1892de yaynlanan Seyyie-i Tesmh ise devrin edebiyat ve matbuat hayatn gzler nne serer. Gzleme ve geree dayanmasna karlk muhtevas gerei dilinin Karabibikten bir hayli ar oluu yazarn, hikye teknii, dil ve anlatm zellikleri konusundaki dikkati bakmndan olduka ilgi ekicidir. Yadigrlarm, Sevda, Hl Gzel gibi daha sradan hikyeleri de bulunan yazar, Servet-i Fnn edebiyatlar tarafndan fazla dikkate alnmam ve edeb bir model tekil etmemitir. Trkenin Batl mnda ilk ksa hikyelerini yazan Samipaa-zde Sezi, Kk eylerini 1892de yaynlar. inde alt telif hikye bulunan Kk eyler entrikadan arndrlm olay rgs, gayet snrl ahs kadrosu ve ksa hikye kavramna uygun vaka zaman anlay ile devrinde yol gsterici olur. Sosyal meseleleri fert baznda ele alan bu kk allegorik hikyeler, tasvir, diyalog, edebi realizmin kullanl ve durum hikyesi kavram gibi birok konuda gerekten yenidir.15 lk hikyesini 1888de Hizmette yaynlayan Hlid Ziy da realizm-naturalizm okuluna bal bir sanatdr. Buna ramen devrin genel temayl olan romantizmden de fazla ayr dt sylenemez. Asl gzel hikyelerini 1897-1899 yllar arasnda kdam ve Sabahta yaynlayan Hlid Ziynn, saylar yz yirmi bei bulan hikyeleri birka eksikle kitap haline de getirilmitir. Daha ziyde roman ve uzun hikye dalnda tannan yazar, kk hikyelerinde de en az romanlarnda olduu kadar baarldr. Hatt sosyal hayat ve kendi devrinin gereklerini en ok yanstt eserlerinin de bunlar olduu sylenebilir. Halid Ziya, sanlanan aksine, yaanan hayattan kopuk eserler vermi bir yazar deildir. Aile, ak, kk insanlarn mahrumiyetleri ve benzeri temalar iledii hikyelerinin yannda tre ve ka hikyeleri de vardr. ounlukla gen kzlar ve kadnlardan mteekkil ahs kadrosu, yazarn bu insanlarn hayat karsndaki durumlarn ve ruh hallerini tahlil edebilmesi iin olduka elverili bir evre oluturur. Tasvir ve tahlillerin detayl ve youn oluu yazarn zaten sanatkrane olan slubunu zaman zaman daha da arlatrr. Ancak tiplerini kendi hayatndan ald Raife Molla, Mahalleye Mevkuf, Ferhunde Kalfa gibi hikyelerinde rahat ve tabii bir anlatm vardr.16 Hlid Ziy hikyesinden olduka etkilenen ayn dnemin dier bir yazar Mehmed Rauf ise, toplumdan soyutlad hikye kiilerinin ahs dramlarn edebiyat yaparak ssl ve ar bir dille anlatr. Bylece Nabzde Nzmdan bu yana tannan realist tavrn bir hayli uzana der. zellikle ak maceralarnn ve duygulanmalarn anlatld hikyelerini, htizar (1909), Akane (1909), Son Emel (1913), lk Temas lk Zevk (1923), Ak Kadn (1923), Eski Ak Geceleri (1924) gibi isimlerle kitap halinde de yaynlanmtr.17 Servet-i Fnn Dneminin bir dier tannm hikyecisi olan Hseyin Cahitin ilk hikyesi Ada Vapurunda, 1896da Mektep dergisinde kar. Daha sonra btn hikyeleri Hayat- Muhayyel (1899), Hayat- Hakikiye Sahneleri (1910) ve Niin Aldatrlarm (1924) adl kitaplarda yaynlanr. Natralist

361

bir bak as yakalamaya alan realist ve romantik hikyeler yazan Hseyin Cahit daha ok hayl ile gerek tezadn iler. Kendisi ve kendi nesli ile ilgili problemlerle, hayatn genel meselelerini ahs bir tavrla anlatr.18 Eserlerini Hseyin Cahit ile ayn yllarda yazan ve yaynlayan Mftolu Ahmet Hikmetin hikyelerini ise kitaplarnn ad ile iki grupta tasnif etmek gerekir. 1900de yaynlanan Hristan ve Glistan devresinde yazar, genellikle ak ve evlilik gibi ferdi konular sanatl, ssl bir anlatmla ele alr. Bu devreye ait hikyeler iinde Nakiye Hala, Yeenim ve ki Mektup gibi sosyal ve mill problemleri ileyenler de vardr. kinci devrede ise alayanlar (1922) adl kitapta toplanan tarih, mill ve kltrel konular ileyen hikyeler yer alr. Bu idealist, Trk hikyelerin dili son derece sade fakat anlatm yine de sanatldr. Her iki devredeki hikyelerin teknik yaps ise olduka basit ve zayftr. Cemil Sleyman (Alyanakolu), Fecr-i At Dneminin nemli hikyecisi olarak belirdii 19081912 yllar arasnda byk bir hretin sahibi olur. st ste yaynlad iki kitab Timsal-i Ak (1909) ve Ukdede (1912) yer alan hikyeler; Servet-i Fnn anlaynn ar hassas, hastalkl romantik tiplerini, sonu hsranla biten krk ak hikyelerini tekrar etmektedir. Edebi kltrnn Tanzimat yazarlarndan geri gitmeyii, doktorluk meslei ve cephede bulunmas gibi mesuliyetlerinin engellemesi yznden yaz hayat uzun soluklu olmaz. Romantik bak asnn yan sra, zentili dili ve pek baarl saylmayan iirli anlatmyla gze arpan Cemil Sleymandan, sonraki nesillere fazla bir tesir intikal etmez. Servet-i Fnn ve Fecr-i At topluluklannn dnda kalmay tercih eden ancak, onlarla ayn dnemde yaz hayatn srdren Hseyin Rahmi Grpnar, edebi sahada romanlar ile tannmasna ramen nemli bir hikyecidir. Onun hikyeleri, tpk romanlarnda olduu gibi, deien bir toplumun, gei dnemi insanlarn yanstr. Eserlerinde stanbul; yaayan tipleri, btn itimai meseleleri, giyim kuam tarzlar, gelenek grenekleri, inan ve davran biimleri ile capcanldr. Edebiyattan sosyal fayda bekleyen Ahmed Midhat okulunun bir takipisi olarak, halkn yaama biimi ve kymet hkmleriyle ilgilenmi, bunlar kendi dorularna gre ifade ve tenkid etmitir. Halk eitmek ve hayat tarzn deitirmek ister. Pozitivist bir dikkati ve telkini vardr. Kendi ifadesiyle karilerine bir yksek felsefe sunar. Eserlerinin odak noktas kadn, erkek ilikisi, sosyal ekonomik meseleler ve dindir. Sekiz ciltte toplanan yetmi civarndaki hikyesi romanlarna nazaran daha az dank ve teknik adan daha baarldr. Uzun monologlar yerine canl diyaloglar, detaydan arndrlm sade vakalar, mizah unsuru tayan hareketli bir dil Hseyin Rahminin hikyesinin belirleyici zellikleridir.19 Bu tarz, kendisiyle ayn dnemde yazan Ahmet Rsimin eserlerine de sinmi ve iki yazar birlikte mahadenin dil vastasyla nasl ifde edilebileceini gstermilerdir. Ancak bir ifde ustas olan Ahmet Rsimin hikyeleri, daha ziyde ak, phe, kskanlk, ihanet vb. temalar ileyen teknik bakmdan zayf eserlerdir.20 Edebiyat tarihimizde, hikyeye gereken nemi vererek bu trn yerlemesini salayan yazar mer Seyfeddindir. 1911 ylnda Gen Kalemler Dergisinde yaynlad Bahar ve Kelebekler ile bu dalda adn duyurur. mer Seyfeddinin hikye yazmaya balad yllar, memleketin sosyal, siyas ve

362

ekonomik bakmdan en sarsntl dnemine rastlar. mparatorluu hzl bir ke gtren Balkan Harbi, aznlklarn teker teker istiklllerini istemeleri, bu durum karsnda aydnlarn birbirinden farkl siyas dnceler gelitirmeleri sonucunu dourur. Mill Edebiyatn kurucularndan biri olan mer Seyfeddin, Trklk ekoln benimser. Siyas sahada aktif rol almamakla beraber hikyelerinde mensubu olduu dnceyi savunur. Trklk dncesini savunurken slamclkla yer yer kaynat da grlr. Bir dnce tarznn edeb metin vastasyla tantlp benimsetilmeye allmas da yine mer Seyfeddinin edebiyatmza getirdii bir farkllktr. erif Aktan tespiti ile o, btn hikyesinde mevcut olanla olmas gerekenin atmasn anlatmaktadr.21 Maupassant tarz klasik vaka hikyesi tekniiyle eserlerini kaleme alan mer Seyfeddinin bir dier nemli zellii de sde Trkenin edeb eserde kullanlmasna nclk etmesidir. Yaz dilinin konuma diline yaklamas, yaayan Trkenin edeb dil haline gelmesi almalar onun hikyeleri ile somutlar. Hikyelerinin bir ksm konularn tarihten, eski kahramanlardan ve destanlardan alr. En baarl olanlar ise yazarn hayatnn herhangi bir annn fotorafna bakarak yazm olduu, hatralarndan doan hikyeleridir. Salnda itima roman nitelemesi ile kan Ashab- Kehfimiz (1918) dnda Harem (1918) ve Efrz Bey (1919) adl iki byk hikyesini kitap halinde yaynlayan mer Seyfeddinin eitli dergilerde kalan dier eserleri, lmnden sonra birok yayn evi tarafndan farkl tasniflerle yaynlanmtr.22 Dili kullan bakmndan Mill Edebiyatn nclerinden olan Refik Halid Karay ise daha ok kyn ve kylnn meselelerini gzlemci bir dikkatle tasvir eder. Yakub Kadr gibi Refik Halid de asl mesaisini roman yazmaya ayran, fakat hikyede de romanlar kadar -hatt Refik Halid dnldnde romanlarndan daha fazla-baarl olan bir yazarmzdr. Memleket Hikyeleri (1919) ad altnda toplad hikyelerinde, aydnlarn pek fazla tanmad kk ehir-kasaba memurlaryla kyllerin yaaylarn, problemlerini tenkidden uzak, zm arayna girimeyen, ounlukla nkteli bir anlatmla kaleme alr. Onun hikyelerinde asl ne kan nokta, dilin kullanldr. Otantik kelimelere fazla yer vermeden, Anadolu halknn konuma tarzn yakalamaya alm, hikyesindeki gereklii salamlatran duru bir Trke kullanmaya itina gstermitir. Ne yazk ki Memleket Hikyelerinde byk bir baaryla kullanlan bu dil ve anlatm tarz yazarn dier eserlerinde grlmez.23 Balangta ferd konular, ferdin toplumdan tecrid edilmi kymetlerini anlatan Yakup Kadri Karaosmanolu, yaad dnemin sosyal sarsntlarnn tesiriyle hikyesinin ynn deitirir. Mill Edebiyatn nemli hikyecilerinden olan Yakup Kadri, mer Seyfeddinin yolundan gitmekle beraber onun duygu ve cokuyla anlatt meseleleri ekonomik temele oturtarak sunmay dener. Mill Sava Hikyeleri (1947) konularndaki btnlk, dilin kullanl ve hikye teknii asndan gnmze kadar intikal eden, canlln koruyan hikyelerin toplamdr.24 Salam bir konusu olan, yer yer entrikaya dayanan klasik hikye tarznda yazarak mer Seyfeddin okulunu takip eden bir baka hikyecimiz Fahri Celleddindir (Gktulga). mer Seyfeddin tesirini, baz hikyelerinde taklide varacak kadar ileri gtren Fahri Celleddin, stanbulun kenar

363

mahallerini ve buralarn halkn canlandrmak bakmndan Hseyin Rahmi ve Ahmet Rsimin yolunu izler. Giri, dm, sonu plnna gre yazlan Maupassant tarz hikyeyi tercih eden Fahri Celleddin, detay nceleyerek zaman ve mekn daraltan, kk adam ele alan yeni gereki hikyeye scak bakmaz. Gzlem gcne, anlatmdaki ustalna ve dili kullanmaktaki baarsna ramen bu tutumu farkl almlar arayan yeni hikyecilikten uzak durmasna sebep olur. Hikyelerinde herkese benzemeyen, olaand insanlar ele alr. Ustaca kurulmu, yaln, rahat ve sevimli eserleri bu zelliklerini biraz da artk o devirde bile pek sk rastlanlmayan halayklar, cariyeler, dadlar, kalem efendileri, tarikat erbab, akamclar, klhanbeyleri gibi tiplerinden almaktadr.25 Fahri Celleddin ile ayn yllarda yazan ve Hseyin Rahmi ile Ahmet Rsim okulunun takipisi olan Osman Cemal Kaygl da hikyelerinde Hali skeleleri, Sur d mahalleler, Kthane, Kasmpaa, Unkapan, Aksaray, Fath gibi geleneksel hayatn hakim olduu evrelerin insanlarn anlatr. inden kt bu evrelerin, toplumun alt snflarnn arasna rahata karabilen, onlar anlayp onlarla birlikte yaayabilen Osman Cemal Kaygl, hikyelerinde bu insanlarn problemlerini dava haline getirmez. Biraz da yaynclarn arzusuyla, bu insanlarn yaaylarndaki canl ve renkli ayrntlar yazmay tercih eder. Bu tarzda hikye yazan kalemlerin en glsnn Osman Cemal Kaygl olduu sylenebilir. Gzlemlerine katt ackl aklar, basit ve ili maceralar hikyelerinin konularn oluturur. Eserleri, kurulu, dil ve slptan ziyde hikye kiilerinin orijinallii ve canll ile dikkat ekicidir.26 Gl bir mahade kaabiliyeti olan Selahattin Enis ise bir takm hikyelerinde stanbul sosyetesinde cereyan eden safahat ve fuhuu ak, sert ve hrpalayc bir slupla ele alr. Gereki, hatta naturalist bir tavr vardr. Hikyelerinde gndelik hayata da geni lde yer verir. Bu bakmdan cumhuriyetten sonra gelien yeni hikyenin de bir habercisi niteliindedir. Hikyelerindeki naturalist tavr, hayatn en kt ve dejenere olmu ynlerine srarl bak ve bunlar ineleyici bir dille anlat hikyelerini karamsar yapar. Kendisinden ok sonra bu tarz srdren yazarlarn yetimesine ramen hikyeleri yaynland sralarda pek fazla yank bulmaz.27 lk hikyelerinde menfaat duygusunun ve madd karlarn insan ilikilerindeki stn ve belirleyici roln anlatan Sadri Ertemin yaanandan ziyde, kitab bilgilere dayanan bir gerekilik anlay vardr. Bu gdml ve tasarlanm anlay, hikyede gerekilik dncesinin yanl bir yorumudur. Onun hikyelerinde bir pein hkmn ispat abas aka grlr. Bu tutum hikyecinin bir sanat olduu gereiyle atmaktadr. Bilimsel bilgi kalabalnn yansra, maddenin ve ktlklerin mutlak hakimiyeti onun hikyelerinde karamsar bir atmosfer oluturur. Bat taklitiliinin tenkidi, smren ve smrlen kartl, ii ve kylnn meseleleri gibi baz sosyal konular kuru ve kaba hatl bir anlatmla hayatn canllndan soyutlanarak kaleme alnr. Sadri Ertemin hikyeleri, bilinen baz konular eitlendirmek, toplum meselelerine dikkat ekmek, yeni gereki anlayla klsik hikye arasnda kpr oluturmak bakmndan nemli saylabilir. Cumhuriyetten sonraki yllarda ise inklaplarn tavizsiz bir propagandisti olarak dikkat ekmitir.28

364

lk hikyelerini 1916da kaleme almaya balayan Memduh evket (Esendal), bunlar yaynlamak iin 1925e kadar bekleyecektir. Trk hikyeciliine nemli bir yeniden balama tavr getiren Memduh evket, ehov tarz hikyenin edebiyatmzda tannp sevilmesinde nayak olan yazardr. Heyecanl ve olaand olaylara dayanmayan, yaanan an ne karan, konusu bakmndan son derece sade olan bu hikyeler, sradan insanlar ve sradan olaylarla ilgilenmeyen bir edeb ortamda nceleri bir sre yadrganr. Memduh evketin ehova benzerlii biraz konularn sei tarznda, ama daha ziyde hikye kiilerini alglay, hikyeyi anlat ve biimde aranmaldr. Onun hikyesinde karamsarlk, mitsizlik, ac alayclk yoktur. Ar sosyal meseleleri dahi sert tenkidler yerine sabrl ve mitli bir ifadeyle hikyeye aktarr. Onu ehovdan ayran yan da budur. Kiiliinden akseden efkat ve olgunluk, hikyelerinde aka grlr. Okuruyla btnleen, eski kymetleri hatta rm, atl kalm bir gemii gzlemlere dayanarak bugne tayan, bunlar yaparken bir bildiri sunmayan teklif ve tenkidlerini hikyenin tutarlln bozmadan aktaran Memduh evketin eserlerinde sade ve salam bir dili vardr. Hikyeciliimiz zerindeki tesirleri gecikmi olmakla birlikte edebiyatmzdaki gzlemci-gereki hikye tarz Memduh evketin eseridir denilebilir. Hikye ve romanlaryla konuma diline dayanan yeni yaz dilinin ncln de o yapmtr.29 Sosyal gereki bir sanat olarak takdim edilmesine ramen, hikyelerinin konularnda kiilerinde ve anlat tarznda eski hikyecilik geleneimizi srdren Sabahattin Alinin gerekilii romantizmin tesiri altndadr. Sadri Ertemin aksine onun hikyesinde yksek sesle sylenen basmakalp szler yoktur. Gerek, insann iine aksettii biimiyle Sabahattin Alinin hikyesine girer. Konular salam, gzlem gc yksektir. Sosyal evre arka planda kalr. Ancak hayatnn son yllarnda sosyal gereki ve tenkidci bir yola girmitir. Sentimental ak temasnn ne kt hikyelerinde de; yaln insan ilikilerini, acmasz aydn brokrat tutumunu iledii tenkidci hikyelerinde de baarl bir teknik ve slbu vardr. Buna ramen Sabahattin Alinin hikyede nemsedii unsurlar; konular ve meselelerdir. Sosyal bozukluklarn ortaya kard eitsizlikler, ezilen kmsenen insanlarn aclar, kasaba insanlarnn trelere ballklar, hatta namus bels, kara sevda hikyelerinin temelini oluturur. Memduh evkette olduu gibi Sabahattin Alinin hikyesinde de kadnlar efkat ve saygyla ele alnr. Buna ramen, insan unsuru hikyede ele alnan meseleyi ortaya koymak iin bir ara olarak kullanldndan, hikye ahslar kendilerini bekleyen trajik sona doru alelacele gitmekten geri kalmazlar.30 Modern hikyenin edebiyat tarihimiz iindeki geliimine bakldnda, dnyay ve evreyi alglay ve aksettiri bakmndan bandan itibaren gereki bir anlayn hep var olduu daha nce belirtilmiti. Ksaca zetlersek; mer Seyfeddinle birlikte mstakil bir edebi tr hviyeti kazanan ksa hikyenin, ayn zamanda bizzat yaanlan, hayattan karlan gzlemlere, tecrbelere yaslanan bir gerekilie yneldii grlr. erif Aktan belirttii gibi, bu dnemde Realist terbiyeye uygun tarzda kurulan mekn-insan alkas, mahadeden ve yaanm olaydan kaynaklanan itibar vaka zamannn sosyal ve siyasi endiesiyle beslenir.31 Memduh evket dnda kalan hikyecilerin benimsedii Maupassant tarz ise, hikyenin dil ve teknik asndan gelimesine ve geni kitlelerin bu tr sevip benimsemesine yol aar. Edebiyat- Ceddenin sentimental edebi zevki yerini Memleket

365

Edebiyat anlayna brakr. Birinci Dnya Sava ve Mill Mcadele yllarnn duygu ve dnceleri bu edebiyat besler. Cumhuriyetin ilk yllar yeni bir araylar dnemidir. Gerekiliin farkl boyutlar ve alglama biimleri ortaya kmaya balar. 1928den sonra ksa bir bocalama devri yaanr. Yeni alfabenin kabul ile deien artlar yznden verimsiz bir dnem geirilir. Bu srada dergilerde ackl ak hikyeleri ile kk mizah hikyeler yaynlanmaktadr. Sadri Ertem ve Selahattin Enis gibi birka yazar bu ekoln dnda kalr. 1930lara gelindiinde Sadri Ertem, Selahattin Enis, Refik Ahmet Sevengil gibi yazarlarn topland Vakit gazetesi evresi, yeni gereki Trk hikyesinin yol acln yapmaya balar. Bu evreye mensup gen yazarlardan biri Kenan Hulusidir (Koray). lk hikyelerinde mensur iire benzeyen bir tarzla, ssl ve muhayyel maceralar anlatan Kenan Hulusi, mahadeye dayanmayan masaba ky hikyeleri de yazar. Daha sonraki hikyelerinde sosyal konulara nem vermeye alrsa da asl dikkat ekici yan, Bahar Hikyeleri (1939) adl kitabnda yer alan Kavaklkoz Hannda Bir Vaka, Tuhaf Bir lm gibi hikyeleriyle edebiyatmza getirdii korku ve esrar temasdr.32 Vakit gazetesi evresinde toplanan genlerden bir dieri de Bekir Stk Kunttur. lk eserlerinde gereki Anadolu hikyeleri yazmaya girien Bekir Stknn sanat anlay; halk iin yazmak, halk anlatmak, halkn meselelerini ele alarak onu daha iyi bir hayata doru gtrmek amacna yneliktir. lk hikyelerindeki Sadri Ertem tesirleri; sert ve sloganc hiciv, kalplam ezen-ezilen temas 1937de yaynlad Talknla Salkm da yer alan hikyelerinde yumuamaya balar. I941de yaynlad Herkes Kendi Hayatn Yaar adl kitapta yer alan hikyeler ise tand evrelere ait gzlemlerinden meydana kar. Bu hikyelerde orta halli, kalabalk nfuslu stanbul ailelerinin hayatlar ile mahkemeler, avukatlar lml bir gerekilikle anlatlr. Yatakl Vagon Yolcusu (1948) ve Ayr Dnya (1952) adl kitaplar ile byk ehrin kalabal iinde kaybolan sradan insan hayatlarna ynelir. Bu hikyelerinin bazlarnda bir Memduh evket Esendal tesiri ve havas olmakla birlikte, pln, anlatma teknii, dili ve slbu bakmndan sanat deeri tayan eserler de vererek gereki hikye anlaynn gelimesine hizmet eder. Bu yazarlarla ayn dnemde yaayp eser vermekle beraber, devrin modasna uyarak cumhuriyet devrimlerinin propagandasn yapmayan, buna mukabil; terkedilen bir hayat tarznn o gnlere kadar uzanan dkntlerinin trajik, hatta trajikomik durumlarn objektif bir ifadeyle hikyeye aktaran Nahit Srr rik, yeni hayatn iinde bir gemi zaman nostaljisi estirir. 1929da yaynlad Krmz ve Siyah darda tutulursa, Sanatkarlar (1932) ve Eski Resimler (1933) adl kitaplarda yer alan hikyeleri, eskiye ait kymetlerin, eski tarz insanlarn, yar Osmanl yar alafranga bir gei dnemindeki manzarasn tasvir eder. Konular kadar dili ve anlatm tarzyla da ada olan yazarlarn temayllerinin dnda kalan Nahit Srr, uzun ve salam cmlelerinde, zengin ve anlalabilir bir Osmanlca vokabler kullanlr. Onun eserleri; kendi devrinin yeni modas iken, gnmzn gerei haline gelen Trkiye Trkesinin kullanlna kar koymad halde,

366

braktmz eski deerlerin gzelliklerini hatrlatmak ve bu hatrlatmay bir savunma, bir direnme hline getirmemek hususunda da dikkat ekicidir.33 Vakit Gazetesi evresinde toplananlardan bir dier hikyeci ise Reat Enis Aygendir. Romanlar hikyelerinden daha baarl bulunan Reat Enisin yaynlanan tek hikye kitab Klcm Sryorum (1930) adn tar. Bu kitapta, daha ziyde stikll Savana dair paralarla, sonu felaketle biten mceralarn anlatld hikyelere yer verir. Devrin modasna uygun olarak resimli hikye dergilerinde yaynlad hikyelerinde ise ak, ihtiras, ihanet, felket dolu magazin konularn iler.34 Hikyeciliinin ilk yllarnda Sadri Ertem tesirinde kalan bir yazarmz da mran Nazif Yiiterdir. Kara Kasketli Amelede (1933) yer alan, bir davann ispat iin kurgulanm hikyelerden sonra imizden Biri (1941) nde daha ziyde Maupassant tarzna ynelerek seilmi kiileri, heyecan verici olaylar anlatr. Yaamak inde (1948) ise salam konular olan, gzleme dayal, sosyal meseleleri ele alan hikyeler yazar. Gar Saati (1915). Anadolu mahadelerine dayanarak, tarada yasayan ve istanbulu zleyen memurlarn hayatlarn anlatr. Buradaki gereki tavr, yazarn geni hogrsyle trplenerek, sevilmi insanlarn kt taraflarnn tasviri basamanda kalr. Tepedeki Evde (1954) yer alan hikyeler ise kk ehirde yaayan orta halli memurlarn kk hznlerle dolu hayatlarn anlatr. mran Nazif Yiiterin hikyelerinde, balangta mensubu olduu ekoln ac tenkidci, didikleyici tavrnn yerini giderek yaanmas arzu edilen hayatn hikyeletirilmesine brakt grlr.35 Eserlerini 1944ten sonra yaynlayan, eski tarz hikye slbuna ramen gl bir yazar olan Samet Aaolunun ilk kitab Strassburg Htralardr (1945). Mazlum, hasta ruhlu, sanatkar mizal, hayatla savamayan insanlar anlatr. Bu ilk kitapta, Strassburgda okuduu Dostoyevskinin tesirleri vardr. kinci kitab Zrriyette (1950) lm dncesi hikyelerinin odak noktas haline gelir. Samet, Aaolunun bir romancda bulunmas gereken derin ruh zmlemeleri ise ustacadr. Nitekim yazarn Byk Aile (1957) adl kitabndaki byk hikyede iyice romana yneldii grlr. Kendi hayatnn izleri ile Dostoyevski ve Panait Istratiden gelen baz tesirlerle oluturduu derinlikli, sradan olmayan hikye kahramanlar ve ac, dehet verici olaylar hikyesindeki dikkat ekici unsurlardr. Bir dier dikkate ayan yn de kendi devrinde artk oktan unutulmu olan II. Merutiyet Dneminin dilini kullanmay zellikle tercih etmesidir. Cmleleri uzun tamlamalarla, Osmanl zevkini aksettiren kelimelerle kurulmu sanatl bir edebi gelenein son temsilcilerinden biri olduunu gstermektedir.36 Cumhuriyetten sonraki devrede Trk hikyesinin gerekilik anlaynn farkl kollardan yryp gelitii grlr. 1940larn ortalarndan itibaren tesirleri grlen edebi okullardan biri Sadri Ertem ve Sabahattin Alinin nc olduklar tenkidci, sosyal gereki yol idi. Mill Edebiyat Dneminden zamanmza kadar uzanan mer Seyfeddin, Fahri Celleddin tarz eski hikye yolunu da Memduh evket Esendal geni manda bir gzlemci gerekilie dntrmt.

367

lk hikyelerini 1926da; btn bu yazarlarn yanbanda kaleme almaya balayan Sait Faik Abasyank ise byk ehir insannn yalnzln anlatan tasvirci gereki hikyeyi gelitirerek yeni bir yolun ncln yapar. Lise yllarnda yazd pek Mendil, Zemberek gibi Maupassant tarz hikyelerini 1934-1935te Varlk dergisinde yaynlayan Sait Faik, bu ilk denemeleri de iine alan kitabn 1936da karr. Semaver adn tayan bu kitapta, daha ziyde devre hakim olan tenkiti gerekiliin tesiri altndadr. Ancak daha ilk eserinden itibaren Sadri Ertem ve takipilerinin kitab bilgiye ve sloganlara yaslanan hicivci, ac tenkiti yolundan ayrlr. Bir btn olarak eserlerinde Bat kaynakl hmanizm dncesi temel bak as olmutur. Boyutlar tam olarak tespit edilemeyen bir insan sevgisi, Sait Faikten balayarak Trk aydnn tesiri altna alr. Hikyelerinde kendi vre hayatn birlikte geirdii balklarn, iilerin, sradan insanlarn, sefil ocuklarn hayatlarn anlatr. Bu insanlarn hayatn yazarken mahededen yola kar, fakat hikyesinde mahade ettiklerinin zihninde brakt intibalar vardr. Harici leme sadakatle bal kalmaz, mahadelerini kendi hayl dnyasnda yeniden kurar. Bylece harici lemden gelen btn izler yazarn ruh szgecinden geer ve bir mnda, btn hikyelerinde kendisini anlatm olur. Hayat, sanat ve eserleri i ie deerlendirilebilecek bir yazar olan Sait Faik, Semaver (1936), Sarn (1939) ve ahmerdan (1940) adl kitaplarda toplad hikyelerinde; Adapazar, stanbul, Bursa ve Grenoblea ait mahadeleri ile bu yllara ait hayat paralarn anlatr. Bu hikyeler; mer Seyfeddin okulunun tesiriyle ba, dm, sonucu belli olan; Sadri Ertem okulunun tesiriyle tenkidci gereki ve nihayet yazarn kendi hayatndan, hatralarndan ilham alan eserlerdir.37 1946 ylnda siroz hastalna yakalandn renmesiyle balayan lm korkusu ve lm beklerken ruhunu avutma arzusu, onu daha nce yazarlarn fazla dikkat etmedikleri kk insanlarn, yaayna yneltir. Byk ehrin arka sokaklarnda basit, bazen hznl ama renkli bir hayat olan kk adam anlatmak ve bu adam gibi bohem bir hayat yaamak onun hikyede olgunluk dneminin balangc olur. Lzumsuz Adam (1948) da toplad bu hikyelerinde allm edebiyattan kopar. Biim ve dil endiesi tamadan yaz diline gememi kelimeler deyimler kullanarak canl bir anlatma tarz gelitirir. Bu anlatc tavr hikyelerindeki evreye ve ahslara uygun dmektedir. Hikyeden btn fazlalklar ayklayp atar. Konu ve olay btnln fazla nemsemeden, dramatik gerilimin ykseldii, duygularn younlat, zaman paralarnn, anlarn zerinde durur. Bu kk hikyenin yapsna da uygun bir tutumdur. Bu trden youn duygu anlarn gzlemci gerekilikle anlatamadnda ise gerekstc bir tavr taknr. Bu tavr, Sait Faikin hikyesi ile birlikte edebiyatmzda belli bir olgunlua erimi olur. Bundan sonraki hikyelerinde de artk kk adamn ekmek kavgasn deil, kendisininkiyle karan i dramn anlatacaktr. Sait Faikin hikyelerine bu adan bakldnda, kendi hayat ile kahramanlarnn hayatnn i ie verildii ve bylece evrensel olann yakaland grlr.38 lk hikyelerinde heyecana dayal magazin konularn anlatan Halikarnas Balks (Cevat akir Kabaaal), Bodruma yerletikten sonra denizi ileyen hikyeler yazmaya balar. Oxfordda tarih

368

renimi grmesi ve denize tutkunluu birleerek yazarda yeni bir deniz medeniyeti dncesinin domasn salar, insan dncesinin en byk bulularnn doduu Akdeniz havzasn mstakil bir memleket olarak dnr. Eski Yunana atfedilen kymetlerin hepsi aslnda Akdeniz Medeniyetinin mahslleridir. Halikarnas Balks, bu medeniyetin mitolojisine ve destan airlerine de hayranlk duyar. Bylece bir yandan denizi, deniz iilerini, sngercileri, balklar, Akdenizin tabiat gzelliklerini anlatrken bir yandan da eski Yunan kahramanlar gibi alnyazlar ile savaan destan kahramanlar yaratr. Ege Kylarndan (1939), Merhaba Akdeniz (1947), Egenin Dibi (1952); Yaasn Deniz (1954), Glen Ada (1957) adl kitaplarda toplad deniz eksenli hikyelerinde devrinin hakim modasnn dnda kalarak gszlerin zalimler karsndaki eziliini anlatan sosyal tenkiti eserler yerine g artlar altnda yaayan kk insann byleyici i dnyasn anlatr. Denizden ve deniz insanlarndan bahseden tm hikyelerinde bizde benzeri olmayan bir yan bulunur. Bu hikyeler mitolojik unsurlar tayan canl tabiat tasvirleriyle rldr: Deniz, bal bana bir hikye kahraman gibidir. nsanlar denizi tutkuyla severler. Olaylar, kiiler ve tabiat romantik bir cokuyla anlatlr. Biraz dank, savruk fakat iirli bir dili vardr.39 kinci Dnya Savann, savaa katlmasa dahi Trkiyeyi derinden etkiledii yllarda, sanatlar hem kendi lkelerini hem de dnyay izleyerek hareketli, canl ve yeniliki bir dneme girerler. ou halkn iinden gelmi olan hikye yazarlar, Anadoluya romantik olmayan bir nazarla bakarlar. Sosyal ve ferd adan iine dlen buhran, hrriyet dncesi, savan acmaszl bar zlemi insan sevgisiyle kararak eserlerini etkiler. lk eserlerinde klsik hikye tarzn deneyen lhan Tarus, bu dnemde yeni gereki hikye rnekleri de ortaya koyar. (Doktor Monronun Mektubu, 1938). Tarusun Hikyeleri (1947) adl kitapta yer alan hikyeleriyle gecekondu insannn meselelerine ynelir. Kyle ehri i ie yaayan bu kenar mahalle insanlarnn psikolojilerinin derinliklerine inmeden gndelik yaaylarn, hayat alglaylarn, ekmek paralarn kazanlarn byk bir sevgiyle anlatr. Hikyelerinde, tek bir izgiyi takip etmeyen, tasvirci ve tenkidci gerekiliin birinden dierine geerek anlatmasn srdren lhan Tarus, kimi hikyelerinde de kk kasaba memurlarnn esnaf ve tccarla olan ilikilerini, geim skntlarn anlatr. kinci Dnya Savann bunalmlar, rvet, haksz kazan, gizli fuhu, kymet hkmlerinin yok oluu gibi ahlki knty anlatan hikyelerini de mizahl bir dille kaleme alr. Sanatnn aydn zmrenin dna karak kendisini halka kabul ettirmesi gerektiini savunan yazar, nc sanat tipinin yaygnlamasn ve sanatn halkn hizmetine girmesini ister. Bu dncelerle giderek standart bir hikye tarz gelitirir, konularn kssadan hisse kartlabilecek bir kolayclkla ilemeye balar. Kle Han (1954) adl kitabna ald hikyelerde ise gerei sanatsz, kuru haliyle aksettiren hrn ve titiz dava adamlndan vazgeerek, Memduh evket Esendal izgisinde bir hogrye dner. Gerein sanat yoluyla savunulmasnn daha doru olduu kanaatini benimser.40 1936 ylndan balayarak yazp yaynlad hikyelerinin bir ksmn Zonguldak Hikyeleri (1962) ad altnda toplayan Mehmet Seyda, Zonguldaktaki kmr iilerinin hayatlarn gzlemci ve tasvirci

369

bir gerekilikle anlatr. Madencilerin kuyulardaki ilelerinin dndaki, dzene bal problemlerine fazla deinmeyen bu hikyelerde, rgatbalar, puvantrler, bro memurlar ve bunlarn aralarndaki ilikilerle zor hayat artlar hikye edilir. Daha sonra mran Nazifin de ele ald bu evre, Mehmet Seyda tarafndan seme olaylar ve heyecan verici i kazalar erevesinde eski hikye gelenei ile anlatlmaktadr. lk hikyelerinde Anadolu kasaba halknn yaayn anlatan Kemal Bilbaar, Cevizli Bahede (1941) yer alan Refik Halid tarzndaki yerli ve renkli hikyelerinde, esnafn, tccarn, memurun att dedikodulu, dalavereli elence hayatn tasvir eder. 1944te yaynlanan Pazarlk adl kitabnda ise kinci Dnya Savann getirdii ahlk kntleri, vurguncu yeni zenginler karsnda ezilen kk insanlar rvet, fuhu, kaaklk gibi yeni para kazanma yollarnn halk arasnda yayln ve bu yeni dzenin hogryle karlann ele alr. Hikyelerinde gzlemci gereki bir tavr vardr. En gzel eserleri, romana yaklaan byk hikye formunda yazdklardr. Bunlarn iinde ancnn Kars adn tayan hikye, eski destanlarn diriliini hatrlatan canl ve cokulu anlatm ile zellikle dikkat ekicidir.41 Ky ve kasaba insanlarn anlatan bir baka hikyecimiz Samim Kocagzdr. kinci kitab Telli Kavakta (1941) yer alan bir ka gzel hikye ile Anadolu hayatn lml bir gereki gzlemci tavrla anlatr. Sanatn memleket meselelerini kavrayp anlatmakta bilimden daha fazla mesuliyet yklendiini dnen Kocagz, balca temalarn kinci Dnya Savandan sonra makineleen pamuk tarmndan, hayat pahall karsnda deien hayat tarzlarndan ve bunlarn ortaya kard sosyal meselelerden alr. Ayrca Beparmak Dalarnda yaayan Tahtac-Trkmenler de hikye dnyamza ilk defa onun eserleriyle girerler. Anadolu gereklerini anlatrken, Refik Halidden gelen ve dier yazarlar etkileyen mizahl anlatm Samim Kocagzde yoktur. Konularn, kiilerini, onlarn duyu ve davranlarn hafife almadan anlatr. Sam Amca (1951) ve Cihan ofr (1954) adl kitaplarna ald hikyelerinde de bu izgiyi srdren yazar, Yolun stndeki Kaya (1964) ile yeni bir anlatm yoluna girer. Gerekleri ele al ve kiileri bu gereklerin iine yerletiriinde bir deiiklik grlmezken, gzlemci gereki bir tavrla kylleri ve problemlerini ksa aralklarda tasvir etmeye koyulur. Bu hikyelerde problemlerin oluumlar ve sonular yer almaz. Yazar kendisini de konunun dna ekerek daha objektif olmaya alr. Hikye teknii ve slup asndan eletirilmeye msait olan Samim Kocagz, da ve ova kyllerinin hayatlarn yazmakta srar edii ve bu konuya geni almlar getirmesi bakmndan nemli bir hikyecidir.42 ocukluundan itibaren srekli bir geim sknts iinde yaayan Orhan Kemal, Ekmek Kavgas (1949) adl ilk kitabndan balayarak iinde yaad bu skntlarla yakndan ilikili kiileri ve olaylar anlatr. Onun hikyelerindeki kiiler; alktan korkan, ezilmi insanlardr. inde bulunduklar ok kt hayat artlarndan daha da beterine dmemek iin direnen dilenciler, pler, fuhuun batana saplanm kk kzlar, satc kk ocuklar, iten atlm memurlar, iiler, hapishane insanlar hikyelerindeki ahslar kadrosunu oluturur. Bu tr insanlarn kiisel maceralarn anlatan hikyelerinde ounlukla birer toplum meselesi de vardr. Ele ald insan tiplerine ve toplum

370

meselelerine kar tendikci, sert hicivci bir tavr taknmaz. Hikyelerinde genellikle szn ettii ktlkleri unutturacak bir yn vardr. Eserlerindeki yumuak tasvirci gereki anlatm, karamsarlk yerine hereyin dzeleceine dair kk de olsa bir umudu yaatr. ukurovann fabrika ve tarm iilerinden kk kasaba insanlarna, byk ehrin varolarndaki kalabala kadar ok geni bir alana yaylan insan malzemesi, hikyelerine zenginlik kazandrr. Btn bu insan kalabal, onun eserlerinde kendi dnyalarndaki kelime hazineleri ile konuurlar. Dier yazarlar tarafndan tenkid de edilen bu ive taklidleri, bir yandan Orhan Kemalin hikyesine Hseyin Rahminin scakln katarken, bir yandan da kahramanlarnn ruh hallerini anlatma-aklama kolayl salar. Gerek konular, gerekse tiplerini sunuu bakmndan orijinal bir sanat olan Orhan Kemal, sosyal gereki dnya grn savunmak adna zaman zaman poplizmin ve angaje edebiyatn da snrlarn zorlar.43 Birinci Dnya Sava yllarndan bu yana yava yava edebi eserin malzemesi olmaya balayan ky hayat, ok partili sisteme geile birlikte btn edebiyata hakim olmaya balar. Esasen 1945te Hasanolan Ky Enstits tarafndan karlan Ky Enstitleri Dergisi, bu enstitlerden yetien ky ve kasaba kkenli genlerin kendi dnyalarn anlatmaya altklar iir ve hikyelere yer vermeye balamtr. Bunlarn byk ounluu iinden ktklar dnyay alacak kadar baarsz, kaba ideolojik, sloganc bir dille anlatrken yukarda tantlan baz yazarlar ve onlarn takipileri de ky ve meselelerini anlatan eserleriyle edebiyata yeni bir bak as getirirler. Ky edebiyat gerekiliinin eni konu yerletii bu yllarda, daha nce tefrika ettii hikyelerden oluan Gl nsanlar (1955) adl tek hikye kitabyla ortaya kan Kemal Tahir, gen kuaklarn yeni rnei olur. Drt byk hikyeden oluan Gl nsanlarnn btn kahramanlar kyldr. Ancak bu hikyeleri dierlerinden ayran zellikleri; kt ruhlu aa ve onun yardmcs imam, gzel kyl kz veya gelini, kahraman ky delikanls enberinin dna karak gerekte yaayan ynleriyle ky ve kyly ele allardr. Kemal Tahir, gerekilik anlaynda adalarn etkileyen Sadri Ertem tarzndan bilerek uzak durur. Tenkiti gereki bir tavr yerine, mahade ve tasviri n plana karr. Karsna kan sosyal atmalar, ahlaki tezatlar hi zorlamadan, kendinden birey katmadan, dava haline getirmeden ele alr. Hikye kahramanlarna kendi kiiliinden zellikler katarak onlar iselletiren Sait Faik gereklii de Kemal Tahirde yoktur. O, daha ziyade 19. yzyl Fransz romanclarnn gereki anlayna uyarak kendisini hikyelerinin tamamen dnda tutar. Buna ramen olaylarn ve kiilerin d grnne taklp kalmaz, onlarn trelerini, batl inanlarn, davranlarn temellendiren ahlak anlaylarn btn tarihi oluum ve geliimlerini, duygulu ve zalim taraflarn zengin ve sanatkarane bir anlatla ele alr. Dil ve anlatm ynnden de ada sanatlardan ayrlan Kemal Tahir, stanbul Trkesini temel alr. Artk ok iyi tannm, defalarca kullanlm kelime ve deyimeler dnda kalan otantik vokablere hi yanamaz, ive taklitleri yapmaz.44 Sait Faikle birlikte balayp gelien kk insann mutlulua ve daha gzel bir dnyaya kar duyduu zlemi, yllar sonra yine ve yeniden anlatan Oktay Akbal, nce Ekmekler Bozuldu (1946)

371

adl kitabnda az da olsa gereki denemeler yaptktan sonra, lkenin halihazrdaki meselelerinden uzaklaarak kk adamn hayatn anlatmaya koyulur. ok yaknnda cereyan eden byk bir savan sosyal, ahlaki ve ekonomik alkantlar ile sarslan memleketin problemlerini, meselelerini grmezden gelir. Tahir Alangunun tespiti ile; Cumhuriyetten sonra doan, yarm yamalak bir tahsil grerek ocukluk ve ilk genlik mutluluklarn doyasya yaayamayan bir neslin srekli szcln yapan Oktay Akbal, bu mutluluk temasn ok hafife alp, lke gereklerinden soyutlayarak ksrlatrr.45 Derindeki ekonomik, sosyal ve siyasi problemlerin insanlar atma noktasna getirdii, gerekiliin bu problemlerin dta kalan ynleriyle boumaya yneltildii bir edebiyat ortamnda, insann kiisel kargaasn, ahsiyet sapmalarn ve hayat gerekliinin dnda alglamasn anlatan sanatmz, Ahmet Hamdi Tanpnardr. Kitaba adn veren para dndakileri daha nce eitli dergilerde yaynladktan sonra, be uzun hikyesini Abdullah Efendinin Ryalar (1943) adyla bir araya getiren Tanpnar, genel olarak insann i dnyasnn kn, hayatn gereklerinden kaarak ruhunda yaatt rya alemine snn anlatr. Gerekle hayalin/ryann balantlarn kurcalayan bu hikyelerde rya her zaman baskn kar. Hayat gayri iradi bir rya gibi kabul ederek gnlk hayatn ekimeleri dnda, derinlikli bir dnyada yaayan kiileri anlatr. Bu kiiler baklarn kendi derinliklerine ynelterek yaanlan andan kamaya alrlar. Gerekle ryann i ie getii hayatlarn ilham; hatlaralar, hayatlaryla deil ama ruh dnyalaryla son derece megul olduu eski tandklar ve nihayet kendi i dnyasdr. Btn bu i atmalarn odak noktasnda bulunan zaman unsuru da, onun hikyelerinde uurla uur altnn srekli yer deitirmesi olarak belirginleir. Btn bu karmak ruh tahlillerini hikyeletirirken Tanpnar, bulank deil, zmleyici bir slup gelitirir. Cmlelerinde ise kkl bir medeniyetin kltr hazinesini iine sindirmi bir airin titizlii vardr.46 lk hikye denemelerine 1944te balayan Haldun Taner, sosyal gereki tutumla ferdin i dnyasna kapann birlikte ele alan bir hikyecidir. Tanzimattan bu yana hikye ve romanmzn srekli konusu olan Batl hayata zenmenin getirdii uyumsuzluklar, bozulmalar, ahlaki ve sosyal kntleri mizahl bir anlatmla ele alr. Hikye anlat bakmndan II. Merutiyet kuann anlayana bal saylsa da tahripkar olmayan, kabalktan uzak mizah anlay ile ok rahat kulland dzgn Trkesi ve kendisine mahsus bir gerekilik tavryla yazar. Hiciv ve mizah oklarn hemen hemen daima byk ehrin tredi zenginlerine, sonradan grme kyllere, ykselmek iin hereyini feda etmeye hazr kadnlara, kalantorlara ksacas edebiyatmzda teden beri gln duruma drlmeye allm tiplere evirir. Aslnda vurgulamak istedii gerek, toplumun knn, iten ie rynn ferdin bozulmasndan kaynaklanddr. Hicvettii tiplerdeki temel bozukluklar; tembellik, cahillik, kabalk, iki yzllk, ke dnclk, bencillik ve bayalktr. Toplumsal boyutlara varan hastalk derecesindeki bu tr ferdi bozukluklarn dzelebileceine dair umutlar tamaz. Bu yzden yerden yere vurduu hikye kahramanlarn ounlukla bir punduna getirerek mazur grr.47 Sanat hayatnn son yllarnda tiyatroya ynelen Haldun Taner, hikyelerindeki mizahl anlatm bu tre de uygulayarak baarl eserler vermitir.

372

Devrinin nc yazarlarn taklit ederek balad ilk hikyelerinde evresindeki gerekleri yanstmaya alan Necati Cumalnn, Yalnz Kadn (1955) ve Deiik Gzle (1956) adl kitaplarnda toplad hikyelerinde kendine dnk, airce bir tutumu vardr. Sait Faikin lmnden sonra, onun at yolda yryerek brakt boluu doldurmaya alan yazarlar arasndan sivrilerek Sait Faik Armaann kazanr. Sanat hayatnn ilk devresindeki bu tasvirci gereki tavr bir sre sonra yerini daha fazla gzlemci bir gerekilie brakr. Susuz Yaz (1962) adl kitabna ald uzun hikyeleri bu yolda yazlm eserlerdir. Bu kitaptaki hikyelerin ou avukatlk gnlerinde elinden geen dava dosyalarndan karlmtr. Su ve ceza mekanizmasndaki aksakl, trelerin roln, toprak insanlarnn igdye dayal vahi tabiatlarn anlatt bu hikyelerde zaman zaman cinsellik de n plana kar. Olaylar zincirinin daha ok nemsendii baz hikyelerinde ise yapnn derinlikten yoksun kald ve ematik bir kurulua saplanld sylenebilir.48 lk kitabna adn veren Olumuz (1949) adl hikyesiyle edebiyat sahasnda tannan Tark Bura, konularn dardaki hayatn atmalarndan karan sosyal gereki yazarlarn yolundan gitmeyerek ferdin i dnyasna ynelen hikyecilerimizden bir dieridir. Sosyal gerekilerin zerinde fazla durmadklar; dardaki hadiselerin ferdin ruh dnyasnda meydana getirdii akisleri mahade ederek zmleyen, i yapdaki derinlii aratran yazar, byk sosyal meseleleri halletmek yerine insan hayatndaki dzensizliklere, ilikilerde ortaya kan ruhi ztlamalara eilir. Hikyelerinde yer alan sosyal evre olduka geni ve renklidir. Orta halli aileler, tutkulu genler, tara hayatna mesup insanlar onun hikyelerinde baaryla ele ald kiilerdir. Bunlarn toplumla olan ilikileri ihmal edilmemekle birlikte asl zerinde durulan unsur; tedirginlikleri, skntlar ve bunalmlardr. Bu tr, ferde ynelik hikye daha nce Memduh evket Esendal, Sait Faik ve Tanpnar tarafndan farkl ekillerde ele alnmt. Tark Bura ise bolukta yapayalnz kalan insann isyann hemen hemen btn hikyesinin temas haline getirir. Toplum karsndaki yalnzlnn aresizlii iindeki insan, kendi btnln dahi zedeleyen elikiler yaayabilir. Bu yzden strap eker, dostluu, arkadal, iyilii ycelii zler, ancak bozulmu kalabalklar iinde bu deerleri bulmas gittike zorlamaktadr. Bu tr bir aydn bunalm daha nce Tanpnarn romanlarnda da grlmtr Hemen hemen btn hikyelerinde kendi bak asn hakim klan Tark Bura, bazen duygular veya hatralaryla, bazen de olayn kahraman veya seyircisi olarak hikyesinin iinde yer alr. Bu durum eserlerinin dilini de entelektel bir seviyeye ekmesine sebep olmaktadr. Kk Aa dndaki hibir eserinde stanbul Trkesinin ve yaz dili aballnn dna kmaz. Kelime seimi son derece titiz, cmleleri ise przszdr. Rahat ve sakin bir tempoyla anlatt hikyeleri teknik bakmdan da bandan itibaren usta iidir.49 1950lerin ortalarndan itibaren, ky edebiyat gerekiliinin dnda bir hikye anlay gelitirmeye alan yazarlarn says artmaya balar. Birok yazar, gnlk yaay iinde aydnlarn i burukluunu yabancln, umutsuzluunu, bunalmasn sorumluluunu tahlile ynelir. Daha ziyade Ky Enstitl yazarlar tarafndan basmakalp ifadelerle anlatlan kk adam gereine tepki duyanlar

373

farkl araylara girerler. Bunlarn iinde Vsat O. Bener, Nezihe Meri, Bilge Karasu, Yusuf Atlgan, Selim leri, Leyla Erbil gibi isimler en dikkat ekici olanlardr. nsan dnce, duygu hayal btnl iinde ele alarak onu mutlak bir varlk olarak gren, hikyede dil, biim ve z asndan yeni araylara ynelen bir takm yazarlarn yan sra, dnya grleri ve sanat tavrlaryla hibir btnlk arz etmedikleri halde, eitli tasnif denemelerinde ayn gruba alnarak post-modern hikyenin bizdeki temsilcileri saylan Ouz Atay, Nazl Eray, Tomris Uyar da zikretmek gerekir. 1970li yllara gelindiinde zellikle romanda, ksmen de hikyede insan hem ferdi hem de sosyal gerekliiyle aksettirmeyi deneyenlerle edebiyata sosyal bir fonksiyon ykleyerek siyasi ve kltrel bir eitim arac olarak grmek isteyen yazarlarn eserleri bir arada kmaya balar. Bu dnemde, adlarn 1950lerden sonra duyurmu olan Mzaffer Buyruku, Tark Dursun K., Tahsin Ycel, Adalet Aaolu gibi yazarlarla birlikte; 1970lerde tannan Fruzan, Tomris Uyar, Osman ahin, Sevin okum, Durali Ylmaz, Hulki Aktun ve benzeri yazarlarn eserleri sklkla grlmeye balanr. Maddeci-psikanalitik zmlemeyi deneyenlerden, gnlk hayattaki tanklklarn abartl kurgulama biimleriyle yazanlara, kadnn i dnyasndaki atmalar naif bir duyarllkla anlatanlardan, tara hayatn gncelletirenlere, hikyede dil iiliini n plana karanlardan, gelenekle bark modern biimler deneyenlere kadar pek ok fakl eilim ve duyarlln temsilcisine bu dnemde rastlanabilmektedir. 1960larn sonlarndan itibaren modernizme kar k, yerlilik, akl tesi, uur alt, altnc his, duygu, sezgi gibi kavramlar ne alarak, modernizmin getirdi teknoloji, bilimsellik, aklclk kavramlarna kar direnen; bu ynyle postmodernizme yaklamakla beraber, dinin ve geleneksel ahlakn dsturlarn reddetmeyen, hatta ycelten bir baka hikye anlayndan da sz etmek gerekir. Belli belirsiz ilk rneklerini Tanpnar ve Peyami Safada grebildiimiz bu yneliin asl ncleri Sezai Karako, Rasim zdenren ve Mustafa Kutludur. nsann derinliine ynelen, srlarla rl yar rya yar gerek bir gemii arayan, insann insan olma abasn anlatan; hayal, glge, ayrnt, an peine derek zaman ve eyay sorgulayan ferdi anlatan; bunu yaparken de temel kymetler olarak iman, hidayet, kader, lm, ahiret, hayr, er ve armlarn gz nne alan bu yeni hikyenin baz temsilcileri; Mustafa Miyasolu, Vahap Akba, Kadir Tanr, Cemal akar, Sadk Yalszuanlar gibi isimlerdir. Sz edilen yazarlarn hemen yanbanda yer alan ve hikye etme macerasn kesintisiz srdrrken temiz bir Trke, salam bir metin kurgusu, farkl edebi trlerden alnan yeni anlatm imkanlar, peinde olduklar gzlemlenen baz isimler ise; Ayla Kutlu, Murathan Mungan, Nursel Duruel, Krat Baar, Mahir zta Nihat Gen, Feride iekolu, Ayfer Tun ve dierlidir. 1960lardan balayarak sz edilen edebi tavrlar ve isimler, gnmzdeki Trk hikyeciliinin ynelilerini iaret etmektedir. Henz yaanmakta olan bir devri ve henz ina edilmekte olan edebi

374

temaylleri iine aldndan bu tespitlerin ve isimlerin hemen hibirinde bir edebiyat tarihi kesinlii bulunmad, bylesine kesin hkmlere varlabilmesi iin vaktin henz ok erken olduu gzden uzak tutulmamaldr. 1 2 s. 4. 3 Do. Dr. A. Bican Ercilasun, Balangtan XIII. Yzyla Kadar Trk Nazm ve Nesri, Besim Atalay, Divan Lgtt-Trk Tercmesi, C. III, TDK. Yaynlar, Ankara, 1941, s. 154. Hasan Kavruk, Eski Trk Edebiyatnda Mensur Hikyeler, MEB. Yaynlar, stanbul, 1998,

Byk Trk Klasikleri, C. I, tken-St Yaynlar, stanbul, 1985, s. 82, 83. 4 Yaklak olarak 10. yzylda Toharcadan tercme edilen bu metinlerin bir ksmnn

incelenmesi ve metin neri konunun uzmanlar tarafndan yaplmtr. Hasan Kavrukun bu konuda verdii bibliyografya u ekildedir:. Hseyin Namk Orkun, Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikyesinin Uygurcas, stanbul, 1940; Prof. Dr. S. aatay, ki Karde Hikyesi, Trk Leheleri rnekleri, Ankara, 1963, s. 33, 34. D. A. V. Gabain, atani Bey Hikyesi, Uigurica IV A, ev. S. Himran, stanbul, 1945. inasi Tekin, Maitrisimit Nom Bitig, BT. IX, Berlin, 1980; Prof. Dr. Saadet aatay, Trk Leheleri zerine Denemeler, Ankara, 1978, s. 93-96. 5 6 7 8 F. Abdullah Tansel, Hikye maddesi, Trk Ansiklopedisi, C. XIX, s. 447. Mtercim Asm, Terceme-i Kamusl-Muhit, C. III, stanbul 1272, s. 792. emseddin Sami, Kamus- Trk, Dersaadet, 1317, s. 554. Bat dillerinde bu kavramn karl olarak kullanlan kelimeler de (Lat: historia, Fr:

histoire, ng: story, Alm: Geschicte, vb.) tarih bilgisini iine alan geni arka planlar olan zengin kelimelerdir. Ancak, hemen hemen kavramn bir edebi tr olarak ortaya kndan itibaren hikye etmenin alt balklarn ihtiva eden bir ok farkl kelimeye de sahip olunduu iin bu dillerde, bizdeki kadar geni bir kavram kargaas ve karklk yaanmaz. Muhteva asndan bakldnda ise Bat kltrnde hikye; hayl ve hissiyatn dourduu, varlk sebebi yalnzca kendisi olan konu, malzeme ve eit bakmndan zengin bir edebi tr olarak geliir. Edebiyatmzda sz konusu terimle ilgili nemli bir karmaa da adlandrma sahasnda yaanmaktadr. Bizce hikye kelimesi ilgili kavrama ad olmak bakmndan daha kapsayc ve geni al grlmekte, yknmek (taklit etmek) fiilinden tretilen ve kavramn ancak bir ksmn ifadeye

375

muktedir olan yk adlandrmasndan daha uygun dmektedir. yk kelimesine yklenmeye allan bat tarzmisyonu ise kanaatimizce bir hayli zorlama bir abadr. 9 10 Hasan Kavruk, a.g.e., s. 7. Bedr-i Dilad, Murad-name, Dr. Amil elebiolu, Sultan II. Murad Devri Mesnevileri,

Erzurum, 1976, Baslmam doentlik tezi (Kavruk, 1998den). 11 edilmelidir. 12 mer Lekesiz, ykclmzde Dnemler, Hece Dergisi, Trk ykcl zel Bu konuda daha geni bilgi iin Hasan Kavrukun ad geen almasna mracaat

Says, S. 46/47, Ankara 2000, s. 17-25. 13 14 Ag.m. s. 23. Kronolojik inceleme srasnda ad geen veya hakknda hkm bildirilen yazarlara ait eser

adlar ve yayn tarihleri metin iinde zikredilmitir. 15 Ayrntl bilgi iin bkz. M. Kayahan zgl, Smi Paa-zde Sezyinin Kk eylerinde

Fiktif Yap, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1984. 16 Bkz. Ahmet Hamdi Tanpnar, Halit Ziya Uaklgil, Edebiyat zerine Makaleler, Haz:

Zeynep Kerman, stanbul, 1977 ve Do. Dr. Bilge Ercilasun, Halit Ziya Uaklgil, Byk Trk Klasikleri, C. 9, stanbul, 1989, s. 336-341. 17 18 Bkz. L. Sami Akaln, Mehmet Rauf-Hayat Sanat Eserleri, stanbul, 1953. Bkz. mer Faruk Huyugzel, Hseyin Cahit Yalnn Hayat, Hikye ve Romanlar

zerinde Bir Aratrma, Ankara 1982. 19 Bkz. Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak, stanbul, 1983, s. 94-111 ve erif

Akta, Servet-i Fnun D Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, C. 3, Ankara, 1992, s. 443-453. 20 21 130-138. 22 Bkz. Doumunun 100. Ylnda mer Seyfeddin, Ankara, 1985 ve Tahir Alangu, lkc Bir Bkz. erif Akta, Ahmet Rasim, Ankara, 1987. erif Akta, mer Seyfeddin, Byk Trk Klasikleri, C. 11, tken-St Yaynlar, s.

Yazarn Roman, stanbul, 1968. 23 Bkz. erif Akta, Refik Halid Karay, Ankara, 1986.

376

24

Bkz. Niyazi Ak, Yakup Kadri Karaosmanolu, nsan-Eser-Fikir-Uslup, stanbul, 1960 ve

erif Akta, Yakup Kadri Karaosmanolu, Ankara, 1987. 25 Bkz. erif Akta, Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, C. 3, Ankara,

1992 ve Mehmet Kaplan, . Enginn, Z. Kerman, N. Birinci, A. Uman, Atatrk Devri Trk Edebiyat, Ankara, 1992, s. 503-547. 26 27 28 1997. 29 Bkz. smail etili, Memduh evket Esendal, nsan ve Eser, Isparta, 1999 ve Tahir Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikye ve Roman, C. 1, stanbul, 1968, s. 93-99. A.g.e., s. 39-42. A.g.e., s. 63-72 ve Ramazan Kaplan, Cumhuriyet Dnemi Trk Romannda Ky, Ankara,

Alangu, a.g.e., s. 123-136. 30 Bkz. Ramazan Korkmaz, Sabahattin Ali, nsan ve Eser, stanbul, 1997 ve Tahir Alangu,

a.g.e., s. 169-183. 31 erif Akta, Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, C. 3, Ankara,

1992, s. 503, 547. 32 503 547. 33 503-547. 34 301. 35 36 37 503-547. Bkz. Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, C. 2, stanbul, 1959, s. 2-9. Bkz. Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, C. 2, stanbul, 1959, s. 38-45. Bkz Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, C. 1, stanbul, 1959, s. 103Bkz. Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, C. 1, stanbul, 1959, s. 291Bkz Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, C. 1, stanbul, 1959, s. 239Bkz Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, C. 1, stanbul, 1959, s. 223-

228 ve erif Akta, Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, C. 3, Ankara, 1992, s.

245 ve erif Akta, Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, C. 3, Ankara, 1992, s.

109 ve erif Akta, Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, C. 3, Ankara, 1992, s.

377

38 155-169. 39 312. 40 41 282. 42 344. 43

Bkz Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, C. 1, stanbul, 1959, s. 103-

109 ve Ahmet Oktay, Cumhuriyet Dnemi Edebiyat, 1923-1950, Ankara, 1993, s. 70-89, 123-125,

Bkz Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, C. 2, stanbul, 1959, s. 303-

Trk Dili Dergisi, Trk ykcl zel Says, Ankara, 1975. Bkz Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, C. 2, stanbul, 1959, s. 275-

Bkz Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, C. 2, stanbul, 1959, s. 329-

Bkz. erif Akta, Orhan Kemal, Trk Dili Dergisi, S. 463, Temmuz 1990, s. 33-45; Trk

Dili Dergisi, Trk ykcl zel Says, Ankara, 1975 ve Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, C. 2, stanbul, 1959, s. 375-398. 44 503-547. 45 Ahmet Oktay, Cumhuriyet Dnemi Edebiyat, 1923-1950, Ankara, 1993 s. 261-271 ve Bkz. Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, C. 3, stanbul, 1959, s. 445-

499 ve erif Akta, Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, C. 3, Ankara, 1992, s.

Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, C. 3, stanbul, 1959, s. 623-630. 46 erif Akta, Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, C. 3, Ankara,

1992, s. 503-547. 47 48 Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, C. 3, stanbul, 1959, s. 723-734. Prof. Dr. erif Akta, Necati Cumal, Trk Dili, S. 454, Ekim 1989, s. 197-202 ve Tahir

Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, C. 3, stanbul, 1959, s. 825-835. 49 Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, C. 3, stanbul, 1959, s. 795-811.

Akaln, L. Sami, Mehmet Rauf-Hayat Sanat Eserleri, stanbul, 1953 Akaln, L. Sami, Halit Ziya Uaklgil, Hayat Sanat, Eserleri, stanbul, 1979. Akbal, Oktay; Dost Kitaplar, Ar Matbaas, stanbul, 1967. Akta, erif; Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, 3. Cilt, Ankara, 1992, s. 503.

378

Akta, erif, Ahmet Rasim, Ankara, 1987. Akta, erif, Necati Cumal, Trk Dili, S. 454, Ekim 1989, s. 197-202. Akta, erif, Orhan Kemal, Trk Dili Dergisi, S. 463, Temmuz 1990, s. 33-45. Alangu, Tahir, Cumhuriyetten Sonra Hikye ve Roman, I-II-III, stanbul 1959, 1965, 1968. Altnkaynak, Ahmet Hikmet, Orhan Kemalin Hikayecilii, stanbul, 2000. Alper, Feridun, Tark Bura Hayat Sanat ve Eserleri, 2 cilt, Yaynlanmam doktora tezi, Atatrk niversitesi, 1993. Ata, Nurullah; Gnce, TDK Yaynlar, Ankara 1972. Atalay, Besim Divan Lgtt-Trk Tercmesi, C. III, TDK. Yaynlar, Ankara 1941. Ayta, Grsel, ada Trk Romanlar zerine ncelemeler, Ankara 1990. Baydar, Mustafa, Edebiyatlarmz Ne Diyorlar?. stanbul, 1960. Bayrak, Mehmet, Ky Enstitl Yazarlar ve Ozanlar, Ankara, 1978. Belge, Murat, Edebiyat stne Yazlar, stanbul, 1994. Bezirci, Asm; ok Kapl Oda, stanbul, 1961. Bezirci, Asm, kinci Yeni Olay, stanbul, 1986. Byk Trk Klasikleri, 12 cilt, stanbul 1985-1989. Dino, Gzin, Tanzimattan Sonra Edebiyatta Gerekilie Doru, Ankara, 1954. Edibolu Baki Sha, Bizim Kuak ve tekiler, stanbul, 1968. Enginn, (Do. Dr.) nci, Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar, stanbul, 1983. Fethi Naci, Edebiyat Yazlar, stanbul, 1976. Fethi Naci, 100 Soruda Trkiyede Roman ve Toplumsal Deime, stnbul, 1981. Gndz, Osman, Merutiyet Romannda Yap ve Tema, I ve II, stanbul, 1997. Hanerliolu, Orhan; Trk Hikyecilii, stanbul, 1954. Hzlan, Doan, Gnlerde Kalan-ada Edebiyatmza Dipnotlar, stanbul, 1983.

379

Huyugzel, mer Faruk, Hseyin Cahit Yalnn Hayat, Hikye ve Romanlar zerinde Bir Aratrma, Ankara 1982. leri, Selim, Dnce ve Duyarlk, stanbul, 1982. lhan, Atilla; Gerekilik Sava, stanbul, 1980. Kabahasanolu, Vahap, Hamdi Tanpnarda Estetik Trans, Yaynlanmam yksek lisans tezi, stanbul niversitesi, 1987. Kabakl, Ahmet, Trk Edebiyat, 5 cilt, stanbul, 1994. Kaplan, Mehmet, Edebiyatmzn inden, stanbul, 1978. Kaplan Mehmet, Hikye Tahlilleri, 2 cilt, stanbul 1979, 1980. Kaplan, Ramazan; Cumhuriyet Dnemi Trk Romannda Ky, Ankara, 1997. Karadioullar, Ekrem, Samet Aaolu, Yaynlanmam doktora tezi, Anadolu niversitesi, 1999. Kavaz, brahim, Sait Faik Abasyank, Yaynlanmam doktora tezi, Frat niversitesi, 1990. Kavruk, Hasan, Eski Trk Edebiyatnda Mensur Hikyeler, MEB. Yaynlar, stanbul, 1998. Kl Latife, Orhan Kemalin Hikayelerinde ahslar Kadrosu, Yaynlanmam dotora tezi, Atatrk niversitesi, 1996. Kutlu, Ayla, (Hazrlayan), Sait Faik Abasyank 90 Yanda, Ankara, 1996. Lekesiz, mer; Yeni Trk Edebiyatnda yk I, stanbul 1997. Lekesiz, mer, ykclmzde Dnemler, Hece Dergisi Trk ykcl zel Says, S. 46/47, Ankara, 2000. Lekesiz, mer, Ana Hatlaryla Cumhuriyet Dnemi Trk ykcl, Yeni Trkiye Cumhuriyet zel Says, C. 4, Eyll Aralk 1998. Mtercim Asm, Terceme-i Kamusl-Muhit, C. III, stanbul, 1272. Moran, Berna, Trk Edebiyatnda Eletirel Bir Bak, 3 cilt, stanbul, 1983. Mutluay, Rauf, ada Trk Edebiyat 1908-1972, stanbul, 1973. Oktay, Ahmet, Cumhuriyet Dnemi Edebiyat, 1923-1950, Ankara, 1993.

380

zgl, M. Kayahan; Sami Paa-zade Sezayinin Kk eylerinde Fiktif Yap, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1984. zkrml, Attilla, Tarih inde Trk Edebiyat, Ankara, 1995. Refi, Halit, Gerein Deikenlii: Kemal Tahir, stanbul, 2000. emseddin Sami, Kamus- Trk, Dersaadet, 1317. Tanpnar, Ahmet Hamdi, Edebiyat zerine Makaleler, Haz: Zeynep Kerman, stanbul, 1977. Tansel, F. Abdullah, Hikye maddesi, Trk Ansiklopedisi, C. XIX, s. 447. Tarm, Rahim, Mehmet Rauf, Hayat ve Hikayeleri zerine Bir Aratrma, Ankara, 2000. Ta, Songl, Samim Kocagz, Yazar-Eser-Uslup, Ankara, 1998. Tosun, Necip, Trk ykclnde Rasim zdenren, stanbul, 1996. Tural, Sadk, Zeynep Kerman, M. Kayahan zgl, Trk Hikayesinin 100. Ylnda 100 rnek, Ankara, 1985. Trk Dili Dergisi, yk zel Says, Ankara, 1975. naydn, Ruen Eref; Diyorlar ki, Ankara 1985. Yaln, Sdka Dilek, Haldun Tanerin Hikayeleri ve Hikayecilii, Yaynlanmam yksek lisans tezi, Hacettepe niversitesi, 1993.

381

ada Trk Roman / Mustafa Miyasolu [s.219-229]


Mimar Sinan niversitesi / Trkiye Giri adalk kavramyla 20. yzyl bir bakma zdelemi gibidir. Dnyada, bu yzylda pek ok ey deiir, imparatorluklarn ykl ve milliyetilie bal olarak ulus devletlerin kuruluu da bu dneme rastlar. Trk toplumunun geirdii siyas ve sosyal deiimlere bal olarak deer yarglaryla dnya grndeki farkllama da adaln gerei olarak grlmtr. Sz edilen deiimlerde edebiyat ve sanat faaliyetleri, yalnz sanatnn ana tankln deil, ayn zamanda fikr deiimleri de ortaya koymu oluyordu. Roman bu trlerin en sosyal ve tabii en etkili olandr. 20. yzyln ilk eyrei, byk sarsntlarn yaand birbirinden farkl dnemleri ifade eder. kinci Merutiyetten sonra, ttihat Terakki ynetimindeki yasaklara ramen Fransz htillinin baz deer yarglar yeni nesiller arasnda benimsendii iin, aydnlar arasndaki muhalif grler sindirilemedi. Birinci Dnya Savanda her cephede savaan Anadolu insan, Mtreke ve stikll Sava yllarnda, zgrlk grlere sahip aydn ve edebiyat adamlarnn yayn faaliyetleriyle desteklendi. Tanzimattan Merutiyete ve Cumhuriyete uzanan srete, yalnz devlet yaps deil, onu ynlendiren aydn ve sanat zihniyeti de deimiti. Bu deiimin ncleri hep sanat ve edebiyat adamlarnn olmutur. Namk Kemal, Abdlhak Hamid, Recaizde Ekrem ve Tevfik Fikret gibi edebiyatlarn yolunda eser veren Fikret yannda, Osman Hamdi gibi Avrupa resmi gelitirmek iin Sanayi-i Nefise Mektebini kurup 25 yl hizmet veren sanat ve kltr adamlar da etkili olmutur. Onun tevikleriyle nesre ynelip hikye ve romanlar yazan Ahmet Mithat Efendi ile damad Muallim Nacinn Batl deer yarglar karsnda yerlilii savunmalar, Servet-i Fnuncular kzdrm ve onlarn tutumunu irticai tavr olarak nitelendirmelerine yol amtr. Esasen ada kltr hayatmz, bu atmayla birlikte bir ikilii de bnyesinde barndrmaya balamtr. Elbette bu an hkim dnya gr olan pozitivizm Trk aydnlarn da etkisine alm, ynetici snflarn belirledii kltr ve eitim politikas bu dnya grnden etkilenmitir. Parisli kadn Fransz romancs yaratmtr diyen eletirmenlere hak vermemizi gerektiren pek ok rnek arasnda, okuduu ak romanlaryla her eyini kaybeden Fransz tarals Madame Bovary, bu roman trnn etkisini ve yaygnln gsteren ok nemli bir rnek. Goethenin Gen Verterin Aclarn okuyan pek ok gencin intihara teebbs de nemli. Bu romanlar okuyucularn derinden etkiler. Roman ve hayatn birbirini etkilemesi konusunu irdeleyen M. Fatih Andya gre, okuyucu romana kendini kaptrnca, romann hayat yapma olgusu ortaya kyor, onu temessl eden iin hayat kaydrc olabiliyor. Yani romann okuyucuyu baka bir bilin dzeyine srklemesi veya yoldan karmas mmkn:

382

Bu, Madam Bovarynin artk hayl roman kahraman olmaktan kp, gerek hayatta var olan insanlara dnmesidir. Kurmaca bir dnyann reel bir yaantya rneklik etmesi dolaysyla romann, bir yaanmln n tarihi olmasdr. Roman, hayat etkilemitir.1 Modern toplumun romanla ortaya ktn dnen Halit Ziya, Tevfik Fikrete rahat bir tavrla yle der: Evet, hi phe yok! Hayat romanlar deil, romanlar hayat yapyor! Zaten nceki yzylda Descartes de romanclarn olaylar zel bir dzenleme ile okuyucularn etkileyerek glerini aan niyetler kurmaya srklediklerini ifade etmekten kendini alamaz.2 Bizdeki jakoben ve pozitivist dnya gryle sanat anlaynn romanlardaki yansmas teki sanat trlerinden ok daha etkili olmutur. iir ve hikyenin daha ok gelenein ve gnlk hayatn yrngesinde seyrettii, tiyatronun ok snrl bir kesime hitabettii dnemde romann daha byk okuyucu topluluunu etkiledii sylenebilir. O yzden ada Trk romann ele alrken, 20. yzylda yaynlanan Trk romanlarnn genel zellikleri zerinde durarak konuyu belli dnemler, akmlar ve ahsiyetler evresinde ele alacaz. ada Trk Romannn Ana Ekseni Roman tr, Rnesansla birlikte gelimi, edeb trler arasna girmitir. Bir bakma modern toplum, aydnlanma dncesini benimsemi romanclarn eserleridir. Cervantes, Rabelais ve Voltaire gibi yazarlar, Kilise gzetimindeki eitim ve dnya tasarmnn yanlln ortaya koydular. Victor Hugo, Dickens ve Balzac gibi romanclar, bir tarih dnemle belli bir kltrn mekn olan ehirlerde yaamann tan oldular. Tolstoy ve Dostoyevski gibi romanclar da farkl bir milliyete ve kltre mensup ahsiyetlerin romann yazarak dikkati ektiler. Bizimle birlikte teki slm lkelerinde de benimsenen yeni bir tr olarak roman, farkl bir dine ve medeniyete mensup olanlar da ifade etmeye balad. Bylece, baz temsilcileriyle Batllama ve adalamann szcs olan roman, geleneksel anlat trlerinin yerine geti. Bat romannn kendi geliim seyrini takip ederek 19. yzyldaki teknik ve muhteva zellikleri kazanmas, orta snfla birlikte mmkn olmutur. Bizde de Osmanl hikyesi ve romannn Tanzimat romanna dnm byle tabii bir seyir takip etmemekle birlikte, yine de baz ynleriyle batl lkelerdekine benzer okur-yazar bir orta snf ortaya karmtr. Tanzimat yazarlar, zellikle Ahmet Mithat Efendi yaynlad romanlarla kendine zg bir okuyucu topluluu oluturdu. Bylece, Tanzimat yazarlar da ana tanklk etmi oldu. Robert P. Finn, Tanzimat dnemi eserleriyle Halit Ziyann iki romann da inceledii ilk dnem Trk romanlaryla ilgili almasnda u sonuca varr: lk dnem Trk romanlar dnyay blk prk sergilemekte, o dnem stanbulunun renkli yaamn btnyle kapsamamaktadrlar. Bakentin dna pek kmaz roman, bakentin snrlar iinde de yalnzca yksek snfn yaamna eilir. Topumun dar bir kesiminin ilendiini grrz;

383

romanlardaki kentli sekinler, ya doutan sekin ya da renim yoluyla sekinlemi snfdalarnn kaleminden sunulur okura. () Bu romanlar, kendi gr alanlar iinde, btn teknik zorlamalara karn, yer yer dokunakl blmleriyle, ahlk konusundaki karamsarlklar ve ekonomik kntye eilileriyle bir btndrler ve Osmanl Devletinin alacakaranln tanklk belgelerinde izlememizi salarlar.3 ada Trk romann ana ekseni, Batllamayla birlikte topluma sunulmaya allan yeni deerlerin oluturduu ferd ve sosyal sarsntlar evresinde oluan tartmalardr. Bunlar da Tanzimat ve Merutiyet Dnemlerinde ortaya kan ve yeni edebiyata paralel olarak gelien sosyal ve siyas olaylarla ok yakndan ilgilidir. Her ey sebep-sonu ilikileri bakmndan bir zihniyet deiimiyle ortaya km, jakoben devlet anlayyla pozitivist dnya grnden olduka etkilenmitir. Bunun toplumda olduu kadar romanlardaki yansmalarn, konuyla ilgili bir dizi yazdan oluan iki kitabmda ele almtm.4 Romanla ilgili incelemelerle kitaplarda dnya gr, kltr ve medeniyet meseleleri, insan ve toplum anlay her zaman sanat meseleleriyle birlikte ele alnmtr. Tanzimat Dneminde olduu gibi, sonraki dnemlerde yaayan her sanatda, toplumu yakndan ilgilendiren pek ok meseleyi roman diliyle anlatmak gibi bir anlay hkim olmutur. Bu bakmdan son devir edebiyatmz politik bir edebiyattr. Sanatlar yannda bilim adamlar da edebi eserlerle sosyal gelimeleri aklama temaylnde olmulardr. Toplum ve edebiyat meseleleri, Yahya Kemal, Yakup Kadri, Hilmi Ziya lken, Peyami Safa, Necip Fazl, Ahmet Hamdi Tanpnar, Mehmet Kaplan, Kemal Tahir, Cemil Meri, Tahir Alangu, Niyazi Berkes, Doan Avcolu, Cahit Tanyol, Berna Moran, Fethi Naci, Grsel Ayta ve Jale Parla gibi pek ok ahsiyetin yazlaryla eserlerine konu olmutur. Batllamann dourduu zihniyet deiimi, bu deiimin dourduu sanclar ve sarsntlar, toplumun yeni dzen ihtiyac, bunlarn belli bal meselesidir. Sanat ve politikann romanmzdaki yansmalarn irdeleyen Murat Belge, bir dizi yaznn girii olarak unlar ifade eder: Toplumun hayatn en derinden etkileyen olaylar, anlatcnn arka plan seimini de zorunlu olarak belirliyor. Bu erevede, balang aamasndaki Trk romannn yolculuunun yata Batllama sreciydi. Berna Moran ve Jale Parlann daha nce deindiim kitaplarnda gsterdikleri gibi, can alc serven, Batllaan toplumda baba evinden, yani bir deerler dizisinden yola kan kahramann, hangi deerler dizisinde son bulacayd. Tanzimat ve Merutiyet Dnemi romanlarnn nice kahraman bu serveni -romancya grebaaryla tamamlayamad. Batllama son analizde bir devlet politikas olduuna gre, bu romanlarda rtk bir politik tema vard ve ok zaman bu tema yazarn biyografisinden bildiimiz tutumuyla eliki halindeydi. nk szkonusu yazarlar aslnda Batllama akmnn iindeydiler, ama romanlarnda, (yanl) Batllamann dourduu felaketleri anlatyorlard.

384

Cumhuriyetle birlikte deiimin mutlak nemi vurguland. Deimek ve Batllamak, Cumhuriyet yurttann vatan grevi haline geldi. Bylece nceki dnemlerin romanlarnda geri planda kalan politika, bu dnemde n plana kt ve Cumhuriyet romanna hayat veren varlk zelliini edindi.5 Cumhuriyetle birlikte, stikll Sava yllarnda Anadoluda grev yapan subay ve retmenlerin servenleri, onlar gibi devrimci misyonu benimseyen yazarlar tarafndan romanlatrlarak yaynland. Bylece yeni nesillerin benzer idealleri benimsemeleri ve yurdun her kesine ayn misyonla gitmeleri salanmak istendi. Ky Enstitleri bu amala kurulduu gibi, oradan yetien ky romanclarnn da yeni bir toplum ve insan tipi iin dnyada benzeri olmayan bir kyl toplumculuu oluturduklar grld. airlerin fikir hareketlerine szc oluu gibi, baz dnemlerde de romanclarn fikr tartmalarda byle nc bir konuma geldii grld. Peyami Safann Dou-Bat Sentezi dncesine, Kemal Tahirin Asya Tipi retim anlayyla Trk tipi Sosyalizmle Osmanl tarihine ynelie, Tanpnarn da gelenekten yararlanma ve ehir kltrne ynelme eilimlerine nclk yapmalar bunun rnekleridir. Btn Aklar Memnu Tanzimat Dneminde dnyevileen naif aklar, ntibahla trajik balar, Araba Sevdas ile komik biter. Bu tecrbelerden yola kan Servet-i Fnun roman, akn metafiziini bsbtn yok sayar. O yzden Halit Ziyann Ak- Memnu adl romanndaki baba-kz, yenge-yeen, uak -kk hanm, evin beyi- mrebbiye gibi belli bal btn ahslar arasndaki ilikiler, sanki romann adn daha iyi vurgulamak iin yasak ak izgisindedir. Bu toplumun temel deerleri sarsld gibi insan ilikileri de kmaza girmitir. Bu dnem romanlar, hikyeleri ve iirleri alafranga ve kozmopolit bir toplum oluturmaya katkda bulunmulardr. Tiyatro ve operet, levanten slbunda bulvar komedileri ve melodramlar tarznda yaygnlam, salon hayatnn tredi burjuvalarn yetitirmitir. Sosyal ve siyas bakmdan nihilist olan bu nc yazarlarn etkisinde eser veren Trk romanclarnn belli bal zellikleri: 1. Halit Ziyann Ak- Memnu ve Mehmet Raufun Eyll adl romanlarnn etkisiyle daha gen romanclar, btn insan ilikileri yasak ak evresinde ele alm, ilh ak bsbtn yok sayarak cinsel ilikiye ynelik ak telkkisini yceltmi, btn ilikileri sathletirmitir. Selim leri bunu roman iin gerekli olan bireyleme olarak ele alrken, sosyal ve psikolojik yabanclama zerinde yeterince durmaz.6 2. Karmak psikolojileri ifade etmeye alrken kullandklar uzun ve aprak cmle yaplar, Fransz sentaksndan etkilenen bir dnce tarzna yol am, o da slpuluk olarak yaygnlamtr. Bu slp zamanla yazarlar tarafndan da sadeletirilerek, mer Seyfettinle Mill Edebiyat mensuplar tarafndan eletirilmelerine hakllk kazandrmtr.

385

3. Oyun ve oyunculuk kavramlar, Ak- Memnuda btn kiileri ve ilikileri her bakmdan ifade edecek ekilde kullanlmtr. Robert P. Finn aratrmasnda bununla ilgili pek ok ifadeye yer verir. Ona gre: Bihterin kendi evlilii stnde dnceleri, bu evliliin bir oyuncak olduu dorultusundadr. Adnan Beyle birbirlerini sevmemektedirler. Bu oyuncaa parmann ucuyla dokunmutur ve evlilii yklmtr, sonralar parmann ucuyla dokunup canna kyaca tabanca da bir oyuncaktr.7 4. Aydn evre romanlarnn ncleri olan bu eserler, daha sonra kimliksiz ve kiiliksiz, btn sosyal, siyas ve din deerlerden kopuk bir roman trnn yaygnlamasna yol at. Bu tr romanlarn kahramanlar, hayata baklar temelsiz, dnya gr olmayan ve yaad boluktan habersiz ve anlamsz bir bunalm yaarlar. Tabii bu da evreyi fonksiyonsuz eya yn iinde gren sath bir hedonizme yol aar. Ahmet Mithat Efendi ile Recaizde Ekrem ve Hseyin Rahminin zellikle zerinde durduklar alafranga zppelik ile yanl Batllama tamamen gndemden kalkm, btnyle Batl deer yarglarn benimseyen kahramanlarn ilikileri romanlar doldurmutur. stikll Sava olmasayd, Kk Paa adl romann yazar Ebubekir Hazm dndaki romanclarmz, brakn ky ve Anadoluyu, stanbulun belli evreleri dnda bir dnya olduunu bile fark edemeyeceklerdi. Sosyal ve Siyasi Romanlar mer Seyfeddinin bir dizi hikyesinden oluan Efruz Bey adl roman, Merutiyet Dneminin en nemli sosyal ve siyas roman durumundadr. mer Seyfettin eserinde Merutiyet Dneminin bedavadan Hrriyet kahraman veya fikir ncs gibi geinen frsat tipleriyle cehaletten kstahla soyunan tredi zppeleri eletirir. Alemdar Yaln, Cumhuriyet Dnemi Trk Romann sosyal ve siyasal deimeler asndan deerlendirirken, 1920-1946 yllar arasnda yaynlanan romanlar be blmde inceler. Son blmlerde Ak Romanlar ile Tarihi Serven Romanlarna da yer veren almada, sosyal ve siyasal romanlar ele alnr. eitli ara balklarla Sultan Abdlhamid, ttihat Terakki, I. Dnya Sava Dnemleriyle Milli Mcadele ve Cumhuriyetin ilk yllarnda Anadolu, bu romanlarn konusu olarak almada yer alr. Kitabn ilk cmlesinde bu dnemin nceki dnemden daha farkl niteliklerine iaret edilir: Cumhuriyetin ilk yllar Trk romannda yeni bir dnemin ald, Trk romannn hem kalite olarak hem de saysal bakmdan nemli atlmlar yapt bir dnemdir.8 Ayn aratrmac, Sultan Abdlhamid, Merutiyet ve stikll Sava Dnemlerini ele alan romanlardan sonra Cumhuriyet dnemini konu edinen romanlar deerlendirirken de unlar syler:

386

Cumhuriyet Devrini ele alan romanlar ise ya olaylarla birlikte cumhuriyet ideolojisini ele almakta ya da yaplan inklplarn haklln savunmaktadr. Sonradan yazarlarnn da baars konusunda tereddte dtkleri bu romanlarn bir ounun sanat ynleri ise gerekten tartlabilir.9 Sultan Abdlhamid ve aktel tarih, Servet-i Fnun romanclarnda hi sz konusu olmad iin, Yakup Kadrinin Bir Srgn ve Halide Edibin Sinekli Bakkal adl romanlar, birer jurnalle hayatlarnn seyri deien sradan insanlar anlatr. Yakup Kadrinin btn romanlar dikkatle gzden geirilirse, Kiralk Konaktan Panoramaya kadar btn eserlerinin politik bir muhtevay konu edindii grlr. Yakup Kadri Osmanlnn son dnemi ile Cumhuriyetin ilk yllarna ait olaylar bir kronik titizliiyle ele alr. Daha sonraki dnemlerde ortaya kan Kemalist Sol veya Sosyalist Gereki yazarlarn stad konumundadr. Daha ok monografileriyle tannan Mithat Cemalin stanbul adl tek roman da dikkate deer. Abdlhamid, Merutiyet ve Mtareke Dnemlerini, aprak bir ak geni etrafnda ele alan roman, sonraki yllarda Kemal Tahirin Esir ehrin insanlar ve Attila lhann Aynann indekiler dizisinin ilk rnei gibidir. ok sonra yazlan Nahit Srrnn Sultan Hamit Derken adl romannda, muhataral dnemin padiah Abdlhamid ile devrinin insanlar gereki bir tavrla yer alnr. O yzden de bu roman ve yazar, epeyce bir zaman grmezlikten gelinir. nk kltr ve sanat evreleri, egemen glerin ve resm sylemin yrngesinde, Abdlhamid ve dnemini batan mahkm etmilerdir. Ahmet Altan da baz romanlarnda, ak ve siyas komplo sarmaln kendince anlatrken Nahit Srrnn yolunda olduu izlenimini verir. Nzm Hikmet, Yaamak Gzel ey Be Kardeim adl romannda, stikll Sava ile kinci Dnya Sava arasndaki dnemde komnist faaliyetler iinde yer alan kiileri anlatrken, onlarn i ekimeleriyle parti ii elikilere de yer verir. Nazm Hikmet bu romannda, teki sosyalist yazarlarn klieci tutumundan uzak kalr. Samim Kocagz, Onbinlerin Dn ve zmirin inde adl kinci Dnya Sava ile 27 Mays Dnemini ele alan romanlarnda, resm ideolojinin szcln stlenmi gibidir. Vedat Trkalinin Bir Gn Tek Bana adl roman, karmak ilikiler iinde yasak bir ak hikyesiyle birlikte, 27 Maysa katlan sosyalistleri anlatr. Verili sylemin dorultusunda kurgulanan olaylar ve kiilerle gelitirilen romanlar, daha sonra Sevgi Soysaln Yeniehirde Bir le Vakti ve afak adl romanlaryla yeni bir ivme kazanr. 12 Mart romanlar iinde Tark Dursunun Gn Dnd, Fruzann 47liler ve Erdal zn Yaralsn adl romanlar, siyas dnemde yaanan basklara, karlalan provokasyonlarla ikencelere dikkati ekerler. Fakat bunlardan ilkindeki sorunsal olmayan bakla ikincisindeki hmanist sorunsala ve ncsndeki varolusal sorunsala dikkati eken Murat Belge, nde de politik romanda bulunmas gereken bir bilin yetersizliinden ve z-biim tutarszlndan sz eder.10

387

12 Eyll Dnemini, ncesi ve sonrasyla ele alan ok az roman yaynland. Bu dnemin devrimci genlik evrelerinde yaanan hatalar konu edinen Latife Tekinin Gece Dersleri ile Ahmet Altann Sudaki z adl romanlar, Yaln Kk tarafndan ok sert eletirildi. Bu yazarlarn tavrn Eyllist gibi kapsam belirsiz bir kavramla ifade eden bu tr edebiyat d eletiriler, sanyorum bu darbenin edebiyatmzda yeterince tartlmasna imkn vermedi. Mehmet Erolu ile Kaan Arslanolu bunun istisnalardr.11 28 ubat atmosferini, Bir Gn Tek Bana gibi kltr evresinde yaanan sapkn bir ak evresinde ele alan Ahmet Kekein Yamurdan Sonra adl roman, konuyla ilgili ilk eser olmak bakmndan nemli. Bkn slbu ve dnyay umursamaz tavryla farkl bir duyarl yanstan roman, darbe dnemlerini anlatan romanlar arasnda zel bir yere sahip. nk henz bu srele ilgili basklar bitmeden yazlabildi. Anadolu ve Ky Romanlar 19. yzylda olumaya balayan Tanzimat roman, Bat tipi temsilcileriyle stanbulu yanstmaya alrken, Ahmet Mithat Efendi ve Mizanc Mehmet Muradn yazd romanlarla imparatorluk corafyasna almaya balar. stanbul dna kamayan Recaizde Ekremin talebeleri olan Servet-i Fnun romanclar, yeniden stanbula hapsolur. Hseyin Rahmi de esasen bir stanbul romancsdr. Yaz hayatlarnn balangcnda zmirde bulunan Halit Ziya ile Yakup Kadrinin ilk eserleri dndaki romanlarnn ounluu stanbulu konu edinir. Merutiyet romanlarnn da genel zellii byledir. Esasen btn byk dillerin romannda byle bir kltr ehri var. stanbulun bizim iin byle olmas, romanclarmz bu ehre mahkm edemez. Anadoludan sz eden ilk romanmz Ebubekir Hazm Tepeyrann yazd Kk Paa (1910)dr. Bu ayn zamanda ilk ky romanmzdr. Reat Nurinin alkuu adl romanndan sonra zel bir grevle Anadoluya giden subay ve retmenleri konu edinen romanlar, ayn zamanda Cumhuriyet romanlarnn da ncs durumundadr. Halide Edibin Handan ve Ateten Gmlek adl romanlar, stikll Savana katlan yedek subaylarla stanbul hanmlarnn aklarn ve aclarn cephedeki grntlerle anlatrlar. Reat Nuri; Yeil Gece, Yakup Kadri; Yaban ve Halide Edip; Vurun Kahpeye adl romanlar ile Cumhuriyet yneticilerinin yeni rejim iin gerekli grdkleri yakn tarih tasarmn olutururlar. Anadolunun ky ve kasabalar ilk kez byle ideolojik bir tutumla roman diline girer. Ky Enstitlerinde yetien genlerle gen romanclar, bu Batc yazarn benimsedii pozitivizmi dnya gr olarak kabul eder ve evreye byle bakarlar. Bu bak tarz aa-rgat atmasnda din adamn hep karc grr. Yeni deerleri savunan retmen de halk ocuklar olan rgatlarn yannda yer alr.

388

Btn dnyaya ait meselelerle insan mnasebetleri ky ve kyl evresinde anlatan romanlar giderek Kemalist Sol bir syleme sndlar. Bylece mahall tavrn kendince ifade kalplar olutu ve epeyce bir zaman romanmzda ky roman saltanat hkm srd. Bunlar pek ok incelemeye de konu oldu.12 Sabahattin Alinin Kuyucakl Yusuftaki ky ve kasaba romancl ayrca deerlendirilmeyi gerektirecek kadar nemli ve zgn. Anadoluyu tabii ve gerek ynleriyle anlatabilmesi onu tekilerden ayrr. Kemal Tahir, Orhan Kemal, Yaar Kemal, Fakir Baykurt, Kemal Bilbaer ve Talip Apaydn gibi yazarlar, dnyada benzeri olmayan bir tr ky romann ncs oldular. Sonraki yllarda Kemal Tahir tarih romanlaryla Trk insann ve dilini aramaya, bylece romanda tarih tezi oluturmaya alrken, Orhan Kemal de aa-rgat atmasn patron-ii atmas eklinde devam ettiren sosyalist gerekilie ynelmitir. Peyam Safann Romanlar Server Bedi takma adyla yaynlanan pek ok romandan biri olan Cumbadan Rumbayann ok sevilmesi ve Cingz Recai serisinin trnde olduka baarl saylmas hi phesiz Peyami Safaya cesaret vermitir. Buna ramen kendisi daha ok edeb iddial on bir romann benimser ve bunlar yeni basklarnda gzden geirir. Hatta kimi aratrmaclar artacak deiiklikler yaparak, poplist endielerle yer verdii, yazld dnemle ilgili moda unsurlar ayklar Szde Kzlar ile birlikte imek, Maher, Bir Akamd ve Cnn adl ilk be roman Birinci Dnya Sava ile Mtreke dnemindeki ilikileri konu alr. Daha ok psikolojik tahlillerle gelitirilen bu romanlarda Servet-i Fnun neslinin duyarl ve bu duyarln kmazlar n plandadr. Dokuzuncu Hariciye Kouu, Fatih-Harbiye, Bir Teredddn Roman ve Biz nsanlar gibi ikinci dnem romanlar 1920 ve 1930lu yllar konu edinir ve daha ok Dou-Bat atmas ile sentez araylarn ortaya koyar. Bu romanlarda grlen fikr younluk, bir tez ortaya koymaktan ok, kendi kimliini arayan insanlarn yaad tereddtler evresinde geliir ve Fatih-Harbiye dndaki eserlerde sentez okuyucuya braklr. Matmazel Noraliyann Koltuu ile Yalnzz adl son iki romannn konular da kinci Dnya Sava evresinde geliir. Bu savan dourduu buhranlarla ahsiyet krizi yaayan stanbullu aileleri ele alan bu iki romann ana meselesi, daha ok ruh deerlerle inanma ihtiyacdr. Dokuzuncu Hariciye Kouunun fizik rahatszlk geiren gencine karlk, Matmazel Noraliyann Koltuundaki Ferit ruh bunalm geirir. Mhtedi kadnn not defterinde kendi sorularna cevap bularak bunalmlarndan kurtulan Ferit, kz kardeiyle birlikte ele geirdikleri mirasla yepyeni bir hayata balar. Yalandan ve her trl iki yzllkten tiksinen Yalnzzdaki Samim, yenilik edebiyatmzn onmaz hastal olan topik bir dnya hayaline kaplr. Simerenya adn verdii bu d lkesinde her ey

389

samimi ve drsttr. nsan istismarna imkn verilmez. Herkes iyilik duygusuyla birbirine yaklar ve her trl ideolojik doktrinin geersizliini bilir. Metafizik meselelerle Allah inanc konusunda inanlmaz bir srar ve psikolojik tahlillerde ulalmaz baarlar olan Peyami Safa, ada Trk insann derinden ilgilendiren sosyal ve kltrel olaylara olduu kadar fikr ve felsef grlere de eserlerinde yer verir. Kltr ve inan buhranndan kimlik ve kiilik bunalmna ynelen Peyami Safa, her trl atmay eserlerinde derinliine ele alan bir romanc olarak orijinal bir ahsiyettir. Batl ustalara zenerek roman yazanlardan farkl, kendine zg bir tavra sahip yazarmzdr. Mtefekkir romanc tavryla adalarndan ayrlr. Her romann yapsna uygun gelitirdii felsefe ile Ahmet Mithat Efendi, Mizanc Murat, Kemal Tahir, Attila lhan ve Ouz Atay gibi yazarlara gre olduka baarldr. nk romanlarnn byk ounluunu bir tezi ispat iin deil, bir takm insan olgular ortaya koymak iin yazd fark edilir. zerinde durduu fikirler ve grler de roman kiilerine aittir. Roman kahramanlarn ilgilendirmeyen gr ve bilgiler ou kere romanda hi yer almaz. O yzden romana dair dnceleri de romanlar kadar derinliine insan gereklere yaklama abasn ortaya koyar. Peyami Safaya gre sokan sesleri yannda, insann i hesaplamalaryla halisnasyonlar da romanda grlebilmeli. Bir romancnn, ele ald insan iinde bulunduu toplum katnn zellikleri yannda, insann kendi kendine itiraftan ekindii srlarn kefedecek derinlie inebilecek cesareti olmaldr. Resm ideoloji ile birlikte her trl ideoloji desteine ihtiya duymayacak bir mstakil ahsiyet baars gsteren Peyami Safann romanlar, modern anlatm trlerinin snrlarn zorlar. O yzden de her romannda ayr bir yap kurmaya alt grlr. Bir ksm romanlarnda grlen ve roman kahramanlarnn ilgilendii bilgilerin aktarmndan doan teknik hatalar onun zaaf deil, zellii saylmaldr Kimi eletirmenler, Peyami Safann nemseyerek aktard baz bilgileri Batl yazarlardan aldn dnmelerine ramen, bunun byle olmad, iki yazarn da ayn kaynaktan beslendii anlald. te yandan, roman kiisine zg bak asyla eya ve insan ilikilerinin yanstlmas da batl yazarlarla ezamanl olarak Peyami Safann gelitirdii bir tekniktir ve o, ilesini ekmedii hibir eyi sahiplenmez. Postmodernlerin henz denedikleri baz teknikleri, o elli yl nce yazd son romanlarnda kullanmtr. ada Trk dncesiyle romanmzn vazgeilmez kilometre talarndan biri olan Peyami Safaya dair pek ok aratrma, inceleme ve hatra yaynland. Peyami Safann ada Trk romannda ok nemli bir yeri var.13 Tanpnarn Romanlar ve Kltr Miras

390

Biri yarm kalm be roman bulunan Tanpnar epeyce bir zaman ihmal edildikten sonra, sanat tutumu ve estetik grleri ok tartlmtr. Romanlarnda ele alnan, retim kaynaklar ve bunlarn artrlmas gibi ekonomik konulardaki grleri Selahattin Hilav gibi sosyalistlerin dikkatini ekti. Sosyalist eletirmenler onun her konudaki grlerini okumaya ve deiik yorumlarla sahiplenmeye altlar. En gzel ak roman saydklar Huzuru nemli bulmakla birlikte onun sanat ve edebiyatmzla Osmanl kltr zerine grlerini reddetmeye kalkanlar da oldu. Fakat Tanpnarn romanlarna sinen grlerini ondan ayrmaya imkn yoktu. Ky romanlarnn yaygn olduu dnemde eserleri okunmayan Tanpnarn kalabalk okuyucu kitlesine ulamas, bir ksm eletirmenlerin onu tartacak, yazdklarn ve problemlerini kavrayacak bir seviyeye gelmesi, phesiz sevindirici bir kltr olaydr. Tanpnar, okuyucularn zenginletirecek bir seviyedir. ocukluuna, hlyalarna, saplant halinde mitolojik unsurlarla ykl gemi zamana bal grnen Tanpnarn hikaye ve roman kahramanlar da bir hayli dikkate deer tiplerdir. Bunlarn dnyasna girmek iin yazl srasna gre okumak gerekir. Okununca grlr ki, bunlar, Tahir Alangunun u tavsiflerine hayli yakndr: Bu tipler, gerek duvarnn tesine gemek iin birer delik bulmular ve btn devrim Trkiyesi aydnlar bu duvarn dibinde henz dnyorlar.14 Tahir Alangunun Tanpnarn XIX.Asr Trk Edebiyat Tarihinden yola karak hikye ve romanlar zerine syledii szler, eserlerin yazld gnler iin ok dorudur. Tanpnarn nemi de buradan gelir. Bugn Tanpnarn eserleri kadar, o eserlerin uyandrd tartma da nemlidir. Huzur kadar Mahur Beste, Sahnenin Dndakiler kadar Saatleri Ayarlama Enstits de okunmal, tartlmaldr. Romanmzn bunlarla ulat seviye, Trk romannn hl ulamas gereken dzeydedir. Roman kahraman Behet Beye yazlm bir mektupla bitirilmeye allan ilk roman Mahur Beste, Behet Beyin evresindekilerle birlikte Abdlhamid Dneminden geriye doru bir yakn tarih deerlendirmesine giriir. Sahnenin Dndakiler, Birinci Dnya Sava ile Mtareke dnemini ele alrken asl kavgann Anadoluda olacan ve memleketin kaderini bu kavgann belirleyeceini ortaya koyar. Huzur ise, stanbulda yaanm gzel bir ak hikyesi evresinde kinci Dnya Savann dourduu huzursuzluu anlatr. Szde kurumlamann eletirisi olan Saatleri Ayarlama Enstits, dili ve anlatmyla ok farkldr. Tanpnarn iir, sanat, roman ve edebiyatmz zerindeki grlerini bilmeden, anlamadan bir eyler yapmaya kalkmak, ou sanaty cidd bir tavrdan mahrum edebilir. Bu da hem onun adna, hem bu ahsiyeti okuyacak kiinin tad kabiliyet adna yazklanlacak bir olaydr. Yarm kalm hliyle kitaplaan Aydaki Kadn adl son roman ve henz yaynlanmayan teki notlar ile btn birikimini ele alan almalarnn deerlendirilememesi, ne yazk ki, kltr mirasmzn da tmyle deerlendirilmemesiyle ilgilidir. Tanpnar hakknda toplu deerlendirmelerin henz

391

yaplamamas bir talihsizliktir. Bu tr almalara ynelen gen aratrmaclar iin Tanpnar hl nemli bir kaynaktr. Tanpnarla ilgili pek ok kitap yaynland ama, tam bir alma henz ortaya kamad. Bugne kadar yaynlanan almalar arasnda Mehmet Kaplan, Turan Alptekin ve Orhan Okay imzasyla yaynlanan kitaplar, dikkatli yaklamlaryla tekilerden daha nemli. Fakat Tanpnar hayat ve eserleriyle bir btn olarak ele alan monografik almalara kltr evrelerimizin hl hasret olduunu sylemeliyiz. Biyografi ve monografi edebiyatmzn ihmal edilen nemli trleridir. Bunlardan nce zel saylar hazrlanmal ve btn farkl grler ortaya kmaldr. Baz dergilerde zel blmler yaplmt, Hece dergisinin tmyle Tanpnar zel Says hazrlamas, bu anlamda gerekten dikkate deer bir almadr.15 Kk Aa ve Tark Burann Romanlar Angaje edebiyata, kolaycl getiren gruplamalara ve politizasyona kar kan Tark Bura, yazar ve okuyucuyu kafa yormaya, leldeyi amaya ve insann srlarn yakalamaya mecbur grr. Ama her ey bununla bitmez. Bir de insan insan yapan deerler, sorumluluklar vardr: nsan insan yapan, ayakta tutan bir takm deerler vardr, bunlarn banda da Allaha iman, millete ballk, vatana sevgi, drst almak, bakalar hesabna feragat, insan haklarna, hrriyetlerine ve haysiyetine sayg gelir. Bir topluluk ya kara kuvvetle idare edilen bir hayvan srsdr, ya da bu deerlerle canlla ermi bir millettir.16 Tark Bura, stikll Sava yllarnda Akehir kasabasna gnderilen stanbullu Hocann padiah-halife szclnden Kuv-y Milliye saflarna geerek Kk Aa olan roman kahramannn etrafndaki insanlarla, Anadolunun var olma mcadelesini anlatr. Bu romann resm ideoloji szcln yapan teki romanlar karsnda pek ok tartmaya yol atktan ve grmezlikten gelinmek istenmesinden sonra takdir edilmesi, aydnlarmzn artlanmlktan kurtulmasnn gstergesidir. Firavun man, ilk kez 1968 ylnda tefrika edilir ve fakat ancak on yl sonra, 1978 ylnda kitaplatrlr. Tefrika ile kitap arasnda farklar vardr ve Tark Bura bunu eseri lehine gelitirmeyi ilke edinmitir. Bu romann Kk Aann devam olmak zellii yannda, bamsz olarak da Cumhuriyetin kurulu yllarn anlatmak gibi bir zellie de sahip. nk ona gre insanlar byk dnm noktalarndaki tavr allaryla anlamaya almak, miza zelliklerini yakalamak daha ilgi ekici ve daha inandrcdr. O bakmdan bundan sonraki romanlar da farkl bir bak asyla Cumhuriyet dneminin kronii gibidir. Cumhuriyetin ilk yllarnda grlen, stikll Savann ruhuna zt gelimeleri ve onurdan mahrum menfaat birliklerini Tark Bura Firavun man diye adlandrd. Yllarca tefrika halinde kalan

392

Yalnzlar adl, ok sonra yaynlad ilk romannn ardndan hikyeleriyle dikkati eken Tark Bura, Tek Parti Dnemindeki baskc atmosferi, talyada yaanan bir akla birlikte Siyah Kehribarda anlatt. Bir dnemin sosyalistleriyle lkclerinin yaptklar kavga yznden genliimizin anakkale Savandaki gibi kaybedildiini, karanlk oyunlara alet edildiini anlatan Genliim Eyvah adl romannn farkl bir slbu var. Dnyann En Pis Soka ise, basnn kavgac tutumunu kan davasna evirdiini anlatr. Bu roman Batc sol evrelerde byk tepki uyandrd. Ama ilk tiyatroculardan olan Nait zcann hayatyla sanatnn dnyasn anlatan biin Ryas ile Serbest Frkann kurulu yllarn bir kasaba evresindeki insanlarla anlatan Yamur Beklerken, Demokrat Partinin kn anlatan Dnemete ve Osman Gazinin devlet kurucu vasfn anlatan Osmanck byk ilgi grd ve hepsi de filme alnd. Osmanck yazldka tefrika edilir, daha sonra da kitaplatrlr. Romann alt bal Devleti kuran karakter ve iradedir ve romann mesajn ortaya koymaktadr. Her dnem iin nemi olan bu ifadenin, yeniden yaplanmann konuulduu her toplumda nemi vardr. teki romanlar gibi devrine mesaj verir. Tark Bura, eserleri zerinde alan Dr. Hseyin Tuncere yazd 1970 ylndaki sanat tutumunu ve tasarlarn anlatan mektupta, romanlarn nasl bir uurla ortaya ktn yle aklyor: imdi almakta olduum konu bir romandr. Niyetim BR NESL YARGILANIYOR genel bal altnda ve ciltte toplanan bir konuyu ilemektedir. lk cildi Genlik Trks olacak ve bugnn ke balarn tutan neslin yetimesini, iinde gelitikleri sosyal hayat ve politik dzeni verecek.17 Sanatmzn sonraki eserlerinin hep bu konuyu anlattn gryoruz Devlet Ana Tarihi Roman Sardere, Kelleci Memet ve Esir ehir dizisiyle ada Trk romannda kendine zg bir yeri olan Kemal Tahir, Osmanl Devletinin kurulu yllarn ve kurucu tiplerini anlatan Devlet Ana adl roman ile nemli tartmalara da yol amtr. Bunlarda ne kan hususlar, daha sonra eitli tartmalara ve hatta ayr bir kitap olarak yaynlanan ak oturumun dzenlenmesine yol amtr. Bunlar yle zetlenmitir: Trk insan nedir, belli zellikler var mdr? Trk roman nasl yazlmaldr? Trke nasl olmaldr? Osmanl toplum yapsndan gnmze kalan, etkisini hl srdren ve gelecei belirleyen nitelikler var mdr?18

393

Bu konuda, o gnlerin aydnlaryla eletirmenleri neredeyse ikiye ayrlr; bazlar Asya Tipi retim Tarz grn savunan ve kendince yorumlar getiren Kemal Tahiri Dostoyevski gibi grlerini deitirmi bir sac olmakla sularken, bazlar da onu retici bir roman yazmakla sular (Oktay Akbal) veya yazarlk tavrn idealizasyon ve mistifikasyon kavramlaryla aklamaya alr (Ferit Edg). Bunlara kar, Tahir Alangu ile smet Bozda ve Selhaddin Hilav gibi isimler Kemal Tahirin romanc tavrn savunmulardr.19 Devlet Anadan sonra tarih romanlarn yazlp yaynlanmas, neredeyse bir furya halinde hemen her evrede grld. Bunlarda sa ve sol dnya grn tarih olaylarda isbat abas olduu kadar, sadece tarih dnemleri gndeme getirme veya nostaljik hevesleri tatmin abalar da dikkatli ekiyordu. Kemal Tahirden nce tarih romanlar yaynlayan Ahmet Refik, Ahmet Rasim, M. Turhan Tan, Nihal Atsz, Abdullah Ziya Kozanolu, Bekir Bykarkn gibi yazarlar Nihal Atsz hari edebiyat evrelerinde pek ilgi grmedi. Devlet Anadan sonra ortaya kan tartmalar nda tarih romanlar yaynlayan Mustafa Necati Sepetiolu, Erol Toy, Emine Insu, Yavuz Bahadrolu ve Ylmaz Boyunaa byk alka grdler. Bunlar arasnda Ahmet Mithat Efendi gibi, ok sevilen ocuk ve genlik romanlaryla byk halk kitlelerine tarih sevgisi alayan Yavuz Bahadrolunun kltrmzde zel bir yeri olduu sylenebilir.20 Devlet Ana romanyla Kemal Tahirin nclk ettii romanclk anlay yeterince tartlarak incelemelere konu edilmediini belirtmeliyiz. Yalnz eletirilerinde srar eden iki eletirmenin dikkatlerine burada yer vererek tarih romanla verili roman dnyas zerinde durmak gerektiini ifade ediyorum. Kemal Tahirin tarih yorumunu dorudan doruya tarihle ilgili birtakm tezlerle yapmayp romanlarna yerletirmeye almas da garip bir bileim dourmutur diyen Murat Belge, Kemal Tahir iin unlar syler: Kemal Tahir nemli romanlar yazm bir yazar. Yazk ki bu, stnde en fazla titizlikle alt belli olan eserinde daha ncekilerin baar izgisi altna dmtr. Bu baarszlnn nedeni de gerelerini ileyiindeki gllk ya da gszlkten ok, sorunu, yani romann kurallarn ve yerli roman yazmann yolunu ele alnda baz amazlara girmesidir. Romann tasarlan ve kuruluu, yazarn yazarlk gcn de iyice azaltyor.21 Devlet Anay ideolojik bir topya sayan Semih Gm, Kemal Tahiri tarihi ktye kullanmakla itham eder ve romancln yle deerlendirir: Kemal Tahir roman, yzn geriye, srtn gelecee dnk tutan, zaman karsnda deeri anan, ierdii tarih bilgisinin geersizlii ve ar znellii (keyfilii) ile yazarnca harcanm ve okunurluunu gnden gne yitiren bir romandr.22

394

Bu arada, Devlet Ana evresinde tartlan bize zg bir roman dili ve yerli roman yazma yolu ile romanda tarihi gerek ve dnya gr meselelerinin ok nemli konular olduunu belirtmemiz gerekir. Ak Romanlar 20 yzylda, Ethem zzet Benicenin Yaklacak Kitap adl romanyla, Eyll yazar Mehmet Raufun takma adlarla yazd erotik romanlar arasnda gidip gelen bir tr ak romanlar yazlm ve okunmutur. Bunlar bir zamanlar gazetelerin pehlivan tefrikalaryla birlikte resimli tefrika romanlar arasnda yer almtr. Bu romanlar Ak- Memnunun ok gerisinde bir dil ve tavr sergilerken, okuyucularn pembe romanlarn sanal dnyasna srklemektedir. Muazzez Tahsin Berkant, Kerime Nadir, Gzide Sabri ve Cahit Uuk, bu tr romanlarn en tannm yazarlar. Bu yazarlarn pek ok roman filme de alnmtr. Reat Nurinin Akam Gnei, Peyami Safann imek adl romanlaryla Peride Cellin de bu trde pek ok eseri daha seviyeli bir tavr sergilemektedir. Zamanla bu yazarlar ak yannda baka konulara da yer vermiler, edeb deeri olan romanlar yazarak okuyucularn sosyal ve kltrel konulara yneltmilerdir. Szde Kzlarla birlikte Peyami Safa bu tr romanlarn Servet-i Fnundan devrald yasak ak veya ak geni evresinde gelien tutumunu eletirir. Samiha Ayverdi ve Safiye Erol, bu trden cinsel arml aklar deil, ilh aka ynelen dostluklara bal olarak daha derinlikli ak romanlar yazarlar. Afet Ilgaz da, balangta sosyal gereki romanlar yazarken, daha sonra Ad Semud ve Medyen adl romanyla birlikte tasavvuf almlar olan romanlar yaynlamaya balar. Zaten ule Yksel enlerin Huzur Soka ve benzeri hidayet romanlarnn bir ksm da ak romanlar gibi balar, baka boyutlarda geliir. Affedersin Hayat romannda da Ahmet Gnbay Yldz, gizli nikh ve metres ilikilerini ele alr. Ak konusu btn nemli romanlarda vardr. Yazarn tavrna bal olarak ak konusu cinsel armlar dnda, sosyal ve siyas kavga veya tasavvuf boyutlaryla genel erevenin dna taabilir. Yoksa sosyal, siyas, tarih ve aydn evre romanlarnda ak ilikisine mutlaka yer verilir. Edebiyatmzn en gzel ak roman olarak deerlendirilen Tanpnarn Huzur adl roman, bir akn hatrasyla birlikte stanbulda yaanm kltrel unsurlarla ilgilidir. Onun gibi estetik veya nostaljik bak alaryla ak romanlar yazan ve yaynlayan pek ok romanc, bata stanbul olmak zere, Anadolu ehirleri evresinde ak romanlar yazm, bazlar da tarih kiilerin aklarn ve hlyalarn romanlatrmtr. Mehmed Niyazinin ki Dnya Arasnda adl roman, niversiteli bir Trkn okul arkada Alman kzyla yaad benzersiz ak hikyesi evresinde gurbetteki insanmz anlatr. Mustafa

395

Miyasolunun Bir Ak Serveni adyla yaynlanan roman da, ak duygusunu farkl kltrel boyutlar ile ortaya koyar. Bu iki roman ak, kltr ve zihniyet farklaryla anlatmaya alarak teki ak romanlarndan ayrlr. Aydn evre Romanlar Halit Ziyann Ak- Memnu adl romanyla balayan ehirli aydn evre romanlarnn ounluu, politik grlerini bir arka plan olarak yanstan veya hi dile getirmeyen romanlardr. Kahramanlarn kendi zel dnyalarnda yahut bir izlek peinde veya fantastik ifadelerle ortaya koyan eserlerin, nadiren bir tarihsel dnemden sz ettii grlr. Tarih, bunlar iin kalr ve kendisine hi yaklamak istenmez. Peyami Safann Bir Teredddn Roman da byle dar bir evreyle roman kiilerine bal olarak Dou-Bat ikilemini ele alr. talyan asll kadn kahramanla Trk aydnlar, Pirandellonun bir oyunu evresinde kltr meselelerini tartrlar. Bu tr aydn evre romanlarnn en ok tartlan ve anlatt kiilerin yaad huzursuzluu her bakmdan temellendiren Huzur, stanbulda yaanm unutulmaz bir ak hikyesi evresinde, Yahya Kemal ile Tanpnarn vazgeilmez bulduklar kltrel deerleri konu edinir. Melih Cevdet Andayn Aylaklar, Yusuf Atlgann Aylak Adam, Erhan Benerin Kedi ve lm, Nezihe Meriin Korsan kmaz ve Bilge Karasunun Klavuz adl romanlarn dil ustal ve roman teknikleri bakmndan nemsediimi, ama konu edindikleri dar evreyi aamadklar iin, kurduklar roman dnyasnn toplumu ilgilendirmeyecek kadar ireti ve derinlikten yoksun olduunu dnyorum. O yzden de dar bir evreyi konu edinen Faulknern Ses ve fke adl romanndaki derinlii ve Amerikan toplumuna ait tipik yaama biimlerinin bizde olmas gereken zel hayat unsurlarn hi gremiyoruz. Pnar Kr ve Selim leri ile Adalet Aaolunun dar kltr evrelerini konu edinen ve pek ou da birer izlek yrngesinde yazlan veya belli bir dnemin bountular ve i dkmeleriyle gelitirilmeye allan romanlarnda, maalesef ne metafizik ve ne de sosyal bir sembole, yahut toplumun deerlerine rastlamak mmkn deil. Bu romanlar sanki ok kk bir arkada evresi iin yazlyor ve orada tketiliyor. Abdlhak inasi Hisarn Fahim Bey ve Biz, Tanpnarn Saatleri Ayarlama Enstits ile Ouz Atayn Tutunamayanlar adl romannda grdmz dar kltr evrelerinin derinliini ve sembol deeri olan ifade biimlerini, maalesef yine bunlar gibi bir dar evre romancs olan Orhan Pamukun kitaplarnda da bulamyoruz. Her eserinde baka bir eserin kurgusunu kullanan romancnn tek meselesi promosyon. Marquez, Umberto Eco, Borges ve Calvinodan yaplan eviriler, bizde hep allmam roman tekniklerine duyulan zlem iin farkl ve ilgi ekici rnekler oldular. Postmodern kavram, kendisini farkl tantmak isteyen herkes iin sihirli bir sz oldu. Halbuki moderni sindirememi bir toplumun

396

postmodern tavra ne ihtiyac olabilir ki Ama kendini ve eserini yeni sunmak isteyen herkese yeni sz lzm23 Evet, Mevlnann syledii gibi, bugn yeni bir gn, yeni eyler sylemek lzm Fakat her edeb eserin yenilii sylediinde deil, yeni bir tarzda sylemesindedir. Bir anlat metni ise, kurgusu, ona bal mesaj ve kendine zg dili ile deerli saylmas mmkndr. Bunlar da yeni diye piyasaya srlenlerin hepsinde bir btn oluturamyor. Halbuki pek ok dnya romannda, Don Kiotun genel esprisi, bitmemi hikyesi yeniden ele alnyor.24 Burada szn ettiimiz yeniliki romanlarn oluturduu ortak bir dzlem var. Teknik ve slp bakmndan ok baarl olan bu romanlarn en belirgin zellii, romanclarnn bir oyun tutkusuna kendilerini kaptrm olmalardr. Ortaya kt toplumda yaanan karmaaya ynelik belirli bir mesaj olmayan ve ele ald kahramanlarn hayatna hibir ekilde aklk getirmeyen byle romanlarn adalk bakmndan deilse bile modern veya postmodern tavr yanstmak bakmndan neminden sz edilebilir. Ksaca, bir oyun tutkusuna kurban edilen romanc baars ancak ada aydn zentiliiyle aklanabilir. Son Yirmi Yln Trk Roman 12 Eyll 1980 htillinden sonra bu toplumdaki i atmann anlamszln farkeden aydnlar, o gne kadar ok benimsedikleri dorular sorgulamaya baladlar. Yaanan aclar ve yanllklar sergilenirken, yakn tarih zerinde tartmalar younlat. Batdaki yeni fikir, sanat ve edebiyat akmlar da farkl bir bak asyla ilgi grmeye balad. Bu fikr dalgalanmalarn en gl yanks romanlarda grld. nk her yeni dnce kendini salkl bir ekilde ortaya koyacak yeni bir dile ve ifadeye hemen kavuamyor. Roman, bu dilin bulunabilmesi iin byk kolaylklar salar ve insann kendini hayatn iinden ifadesini mmkn klar. Bu arada, aydn sorumluluu ile kadn olmak bilincini cinsellikle birlikte ele alan, nceki kadn romanclardan farkl bir tavrla ortaya koyan romanlar da yazlmaya baland. Bunlarn yannda teknik bakmdan anti-roman saylan veya post-modern tavr benimseyerek yazld iddia edilen romanlar da grld. Ky romanclyla Sosyalist Gerekilik anlaynn bu dnemde btnyle terkedildii sylenebilir. Aa-rgat/ii-patron atmas yerine insann kendi iindeki elikilerle toplumdaki yalnzlk duygusu ne kar. Btn bunlardan baka, Latin Amerika lkelerinde ortaya kan ve Bat Avrupa romanndan farkl nitelik gsteren romanlardan sonra, slm lkelerinde Nobel dl alan romanclarla Orta Asyadaki Trk Cumhuriyetlerinin romanclar da dilimize evrilerek yaynlanmaya balad. Bunlar da romanmz etkiledi. Son dnemde yazlan romanlar yle bir tasnife tbi tutmak mmkndr:

397

1. Yakn tarihi konu edinen romanlar: Tark Bura, Attila lhan, M. Necati Sepetiolu, Ayla Kutlu, Emine Insu, Mehmed Niyazi, Sevin okum, Yavuz Bahadrolu, Mustafa Miyasolu, Ahmet Altan ve Orhan Pamuk gibi yazarlarn romanlar, daha ok Osmanlnn son yllaryla Trkiyenin ok partili hayata geiini ve darbe dnemlerini konu edinen eserlerdir. Bu yazarlardan bazlar romanlaryla byk ilgi grdler. Sonra popler tarih romanlarn yaynland ve baz Osmanl hanm sultanlarn hayatlar romanlara konu edinildi. Bu da okuyucularla birlikte Osmanl tarihine kar yerli ve yabanc yazarlarn ilgisini ekti. 2. Sosyal olaylarla inanc uruna direnenleri ele alan romanlar: Afet Ilgaz, stn nan, Mehmet Erolu, Latife Tekin, erif Beneki, Kaan Arslanolu ve Hurit lbeyi gibi yazarlar, inanc uruna fedakrlk yapanlarla ideolojik tavrlaryla n plana kan kiilerin hayatn ve hesaplamalarn ortaya koyar. Bunlarn eserlerinde, Trkiyenin olaanst artlaryla 1980 ncesindeki atmalar da konu edinilir. 3. Aydn olma sorumluluunu ve sanat duyarln ele alan romanlar: Erhan Bener, Adalet Aaolu, Bilge Karasu, Leyl Erbil, Alev Alatl, Selim leri ve Nihat Gen gibi yazarlarn romanlarnda ncelikle aydn topluluuna seslendikleri grlr. Bunlarn baz romanlarnda cinsellie de yer verilir. 4. Romanesk bir tarzda yazlan hatra veya biyografiler: Mina Urgan, Aye Kulin ve Duygu Asena gibi yazarlar da gerek kendi hayatlarn ve gerekse Mnir Nurettin ve Freya gibi bu toplumda tannm sanatlarn hayatn romanlatrdlar, nostaljik duygular tatmin ederek popler kltre romanesk katkda bulundular. tiraflar, aile srlar ve sylei slbunda gelitirilmi an paralar bu kitaplarn zellii. Bu romanclar arasnda, zellikle baz isimlerin iki- konuda eser vererek, kendi romanlaryla birlikte roman trne de zel bir ilgi topladklar grld. Bazlar bunu eserlerinin derinliiyle hak ettii gibi, bazlar da yaynevleriyle birlikte kendilerinin yapt zel bir promosyon sayesinde dikkatleri ekmitir. Romanlarn bu lkenin tarihinde rastlanmayacak tarzda, 50-100 bin saylarda baslmas ve ok ksa bir sre iinde yabanc dillere evrilerek yaynlanmas, edeb kaliteleri zerinde ister istemez kuku uyandryor. zellikle Orhan Pamuk ve Ahmet Altan bu konuda nceki romanclarn tmn geride brakan bir promosyon baars gsterdiler. te yandan, stn nan, Mehmed Niyazi ve Yavuz Bahadrolunun bir tr hizmet anlayyla, nceki nesilden Hekimolu smail gibi roman trnn snrlarn zorladklar grld. Afet Ilgaz, nci Aral ve Alev Alatl da birbiri peinden yaynladklar romanlarla geni okuyucu kitlesine ulamaya ve hayat tecrbelerini farkl bir anlat diliyle ortaya koymaya altlar. Bunlar arasnda Tark Buray ayrca ele almtm. Ondan baka Attila lhan, Mehmed Niyazi, Alev Alatl, Yavuz Bahadrolu, Ahmet Altan ve Orhan Pamukun eserleri muhteva zellikleriyle dikkati

398

ekiyor. Biim denemeleriyle de artc klar yaptklar iin bunlar zerinde ayrca durmay gerekli gryorum: Attila lhan, Aynann indekiler dizi romanlarndan, bu dnemde yaynlad Fena Halde Leman, Dersaadette Sabah Ezanlar, Haco Hanm Vay ve O Karanlkta Biz adl romanlaryla Osmanlnn son dnemlerinden Cumhuriyetin Tek Parti yllarna kadar toplumun i tarihini anlatmaya alr. Sosyal gerei, kiisel ve cinsel gereklerle birlikte, birbirini btnlediini savunduu kendine zg bir bileim iinde anlatmaya alan Attila lhan, deneme ve senaryolaryla birlikte yazd romanlarnda kendine zg bir ema oluturur. Sosyalist dnya grn sinematografik ve bol arml anlat slbuyla ortaya koyar. Mehmed Niyazi, mam-Hatipli idealist bir gencin hayat hikyesini anlatan Varolmak Kavgas ile Alman kzna k bir Trk gencini anlatan amzn Aklar (yeni ekliyle ki Dnya Arasnda) adl romanlarn yeniden yazarak daha iddial bir tavr ortaya koydu. Yakn tarihimizi romanlatran lm Daha Gzeldi, Yazlmam Destanlar ve anakkale Maheri adl romanlar giderek daha geni alka grmeye balad. Marmara Kraathanesi mdavimlerini anlatan Dhiler ve Deliler adl kitab hatraroman zelliindedir. Mehmet Niyazi Hepsinde milliyetilik anlayna sahip kahramanlar araclyla okuyucularn ynlendirme abas grlr. Alev Alatl, 12 Eyll ncesini sorgulayan gen romanclar eletiren Yaln Kkn tavrn eletiren Aydn Despotizmi adl kitabndan sonra, onlardan daha sert ve Cemil Meriin eletirilerini andran bir tavrla hesaplamay srdren Orda Kimse Var m? adl drt kitaplk bir dizi roman yaynlad: Viva La Muerte, Nuke Trkiye, Valla Kurda Yedirdin Beni ve O.K. Musti, Trkiye Tamamdr. Deneme-Roman nitelikleri ar basan bu kitaplardan sonra, Shredingerin Kedisi st balyla Kabus ve Rya adl, Trkiye evresindeki komplolar ve tasavvurlar ortaya koyan farkl romanlar yaynlad ve geni ilgi grd. Yavuz Bahadrolu, asl ismini unutturacak kadar takma adla ok sayda ve trde kitap yaynlarken, edeb roman iddiasyla yaynlad tarihi ve aktel konular ele alan romanlarnda bu ad kulland ve Ahmet Mithat tavrn srdrd. Osmanl dnemini konu edinen Drdnc Murad, Sungurolu dizisi, Topal Kasrga, Merhaba St ve Cem Sultan ile yakn tarihi konu edinen Kemeke ve Kirazl Mescit Soka adl romanlar ok okundu. Ahmet Altan, Drt Mevsim Sonbahar adl ilk romannda ironik bir tutumla anlatcnn iinde yaad hayatn gereklii ile yazd romann gerekliini i ie veriyordu. Sudaki z adl ikinci romannda 12 Eyll ncesinin eylemcilerinin inanlarna bal ideolojik tavrlaryla kiisel isteklerinin nasl elitiini ortaya koymutur. Yalnzln zel Tarihi ve Tehlikeli Masallardaki fantezilerden sonra yazd Kl Yaras Gibi ve syan Gnlerinde Ak adl, yakn tarihi konu edinen romanlarnda alternatif tarih yorumunu savunmutur.

399

Bunlardan baka, slm lkeleriyle Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinden yaplan hikye ve roman evirilerinin okuyucumuzla yazarlarmz zerinde olumlu etkiler brakt, insanmzn anlatlmasnda yeni imknlar ortaya koyduu rahatlkla sylenebilir. zellikle Cengiz Dac Krm evresindeki romanlaryla yurdunu kaybeden insanmz, Cengiz Aymatov Krgz efsaneleriyle krsal hayatyla yaadklar aclar, Anar ve Elin de ada Azerbaycan toplumunun gnlk hayatyla birlikte yazarlk fantezilerini ortaya koyarlar. Bunlar hem gnmz yazarlar iin cesaret verici tavrlar gelitirmi, hem de edebiyatmza yeni ufuklar getirmitir. Her biri kendi lkelerinin szcleri olan bu yazarlar, ada Trk romannn ufkunu gelitirmekte ve kendi kklerimize dayanarak, kendi hayatmzdan yola kan bir edebiyat iin byk imknlar ortaya koymaktadrlar. Nasl Batdan farkl bir dnya tanynca ufkumuz geniliyorsa, romanlar iin de yle oluyor. Yusuf Gedikli, Ahsen Batur ve Ali Duymaz gibi uzmanlarn zel, vakf ve devlet yayn olarak, teki Trk Cumhuriyetlerinin farkl lehe ve ivelerinden dilimize evirdikleri romanlar, kltrmz iin gerekten nemli bir kazantr. nk birbirinden haberdar olabilen Trk toplumlarnn romanlarn okuyabilmek herkes iin byk bir imkndr. Romanmzn bundan sonraki yzylda daha da zengin olacan syleyebiliriz. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 M. Fatih And, nsan Toplum Edebiyat, 1995, s. 30. Nakleden M. Fatih And, a.g.y. s. 29 ve 31. Robert P. Finn, Trk Roman (lk Dnem 1872-1900), Ankara, 1984, s. 209-217. Mustafa Miyasolu, Devlet ve Zihniyet, 1980 ile Roman Dncesi ve Trk Roman, 1998. Murat Belge, Edebiyat stne Yazlar, 1994, s. 63-64. Selim leri, Ak- Memnu ya da Uzun Srm Bir Kn Siyah Gnleri, 1981. Robert P. Finn, a.g.y., s. 196-197. Alemdar Yaln, Cumhuriyet Dnemi Trk Roman, 3. Basm, Ankara, 1998, s. 5. A.g.y. s. 15. Murat Belge, a.g.y., s. 98-117. Yaln Kk, Kfr Romanlar, 1986. Ramazan Kaplan, Ky Romanlar, 1996. Mehmet Tekin, Romanc Ynyle Peyami Safa, 2000. Tahir Alangu, 100 nl Trk Eseri, 1974, s. 1361.

400

15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

Hece, Tanpnar zel Says, s. 61, Ankara, Ocak 2002. Tark Bura, Genlik Trks, 1964. Hseyin Tuncer, Tark Bura, Ankara 1988. Ak oturumu dzenleyen: Mehmet Seyda, Trk Roman, 1969, st. s. 8. A.g.y., s. 5-6-7. smail Fatih Ceylan, Romancnn Roman, st. 2000. Murat Belge, a.g.y., s. 167. Semih Gm, Roman Kitab, 1991, s. 55. Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak III, 1994, s. 57. Jale Parla, Don Kiottan Bugne Roman, 2000.

401

DOKSANINCI BLM CUMHURYET DNEMNDE KLTR ve SANAT Cumhuriyet Dneminde Sanat / Yrd. Do. Dr. Seyfi Bakan [s.233-252]
Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Yirminci yzyl banda uluslama rzgarlaryla birer birer yklan Avrupa monarilerinin ardndan Osmanl mparatorluu da yerini Anadoluda kurulan Cumhuriyet Trkiyesine brakarak tarih sahnesinden ekilmitir. Cumhuriyet devletinin kurucular, yeni devletin kltr temellerini adalk ve millilik prensipleri zerine oturtarak, ada Bat uygarln hedef olarak gsterdiler. Bu hedefe ulamak iin de art arda reformlar ve inklplar yaptlar. Aslnda Trk insannn bu yenileme ve adalama abalarnn balangc Cumhuriyetten ok daha ncelere, 18. yzyla kadar geri gider. Ancak, yaklak ikiyzyllk bu yenileme abalar balangta tm toplum katlarn etkilememi, Cumhuriyet inklplaryla sonulanan srete hayata kazandrlabilmitir. mmet ideolojisini tasfiye ederek, tek devlet, tek millet kavram erevesinde kurulan Cumhuriyet Trkiyesi, kltr ve sanat anlaylarn da bu ereve iinde anlamlandrlabilecek temeller zerine oturtmutur. Bu amala kltr sanat ve fikir hayatna yn verecek kurumlar kurulmu, uzun yllar srecek etkinliklere giriilmitir. Atatrk, Cumhuriyetin ilanndan bir yl nce, Milletimizin dehasnn gelimesi ve bu sayede layk olduu medeniyet seviyesine ulamas phesizki yksek meslek erbabn yetitirmek ve milli kltrmz ykseltmekle mmkndr diyerek, yeni kurulan Trk devletinin temellerinin kltre dayal olacan iaret etmitir. Yine, insan zekas ve yaratclnn ortaya koyduu eserlerin gelecek kuaklara braklmasn kltr olarak deerlendiren Atatrk, kltr ve medeniyetin birbirinden ayrlamaz iki yksek deer olduunun da altn izmitir. Sanata verdii nemi de, 13 ubat 1923te zmirde bir okulun alnda eref defterine yazd; vasl olmaya mecbur bulunduumuz seviyeye, bugnk kadar uzak kalmzn mhim sebeplerinden birinin sanata ve sanatkarla layk olduu derecede ehemmiyetin verilmemi olmasdr szleriyle ortaya koymutur. Sanaty, Cemiyette uzun ceht ve gayretlerden sonra alnnda ilk hisseden insan olarak tanmlayan Atatrk, Cumhuriyet inklplarnn baarsn da; Gzel sanatlarda muvaffakiyet btn inklaplarn muvaffak olduunun kati delilidir. Bunda muvaffak olmayan milletlere ne yazktr ki onlar btn muvaffakiyetlerine ramen medeniyet alannda yksek insanlk sfatyla tannmaktan daima mahrum kalacaklardr diyerek gzel sanatlardaki gelimeyle balantlandrmtr. Gnmz Trk insannn kltr ve sanat daarcnda yer alan sanat trlerinin byk bir ksm, yukarda da ifade edildii zere,son iki yzyllk yenileme ve adalama diyalektiinin bir sonucudur. Yani Cumhuriyet Trkiyesinde kkleen, kurumlaan ve aa yukar tm toplum katlarna malolan sanat dallar aslnda imparatorluun son dnemlerinde gsterilen gayretlerin mirasdr. Tablo resminden, tiyatro, opera ve baleye, edebiyata dein kuram ve kavramlaryla Batdan aldmz sanat dallarnn Cumhuriyet dnemindeki gelime izgilerinin balangc son dnem Osmanl sanat iinde yer alr. Bu bakmdan Cumhuriyet dnemi sanatlarndan szedebilmek iin bu

402

sanat trlerinin analojik diyalektiini deerlendirmek gerekmektedir. Bu noktada Cumhuriyet dnemi kltr ve sanat hayatn etkileyen kurum ve kavramlarn, inklplar yan sra ilk eyrek yzylda oluturulduu belirtilmelidir. Bunu aadaki ksa kronolojiden de aka anlamak mmkndr. 3 Mart 1924 Tevhid-i Tedrisat Kanunu 21 Nisan 1924 stanbul Darlfnununa tzel kiilik verilmesi. 1924 Anayasada ilkretimin zorunlu ve parasz olduunun yer almas, Nisan 1924 stanbuldaki eski saray orkestrasnn Ankaraya tanmas, Ankarada Musiki Muallim Mektebinin kurulmasnn kararlatrlmas, 5 Kasm 1925 Ankara Hukuk Mektebinin almas, 30 Kasm 1925 Tekke, trbe ve zaviyelerin kapatlp tarikatlarn yasaklanmas. 26 Aralk 1925 Uluslararas Takvim ve Saatin Kabul Mart 1926 stanbul Belediye Konservatuvarnda (Darlelhan) Alaturka Musiki eitiminin kaldrlmas 1926 Her kademedeki eitimin parasz olmasnn kabul edilmesi 3 Ekim 1926 stanbul Sarayburnunda Cumhuriyetin ilk ant heykeli olan Atatrk antnn almas 27 Kasm 1927 Ankara Ulus Meydannda Zafer Antnn yaptrlmas 3 ubat 1927 Ankara Etnorafya Mzesinin almas 27 Mays 1928 Latin harflerinin kabul 1 Kasm 1928 Yeni alfabenin kabul 1 Ocak 1929 Millet Mekteplerinin almas 15 Nisan 1931 Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin kurulmas 19 ubat 1932 Halkevlerinin kurulmas

403

12 Temmuz 1932 Trk Dili Tetkik Cemiyetinin kurulmas 1 Austos 1933 stanbul niversitesinin kurulmas ve ilk niversite yasasnn k 1933 Topkap Saraynn Mze olarak halka almas 1934 Ayasofyann mze olarak almas Austos 1936 Ankarada Devlet Konservatuvarnn almas 1937 stanbulda Dolmabahe Saray Veliaht dairesinde Resim Heykel Mzesinin almas 17 Nisan 1940 Ky Enstitlerinin kurulmas 1946 Ankarada Milli Ktphanenin almas 1949 Devlet Tiyatrolar Genel Mdrlnn kurulmas Mimarlk Cumhuriyetin kurucular, rejimin baarsnn bir ls ve gstergesi olarak grdkleri bata bakent Ankara olmak zere tm yurtta 1920li yllardan balayarak youn bir imar faaliyetine balamlardr. zellikle bakent seildiinde 20-25 bin nfuslu kk bir Anadolu kenti olan Ankara, ada bir kent olarak yaplandrlmaya baland. Bu ynyle Ankara 1920lerden gnmze kadar sren imar ve yap faaliyetine biim veren slup ve mimari anlaylarla Cumhuriyet mimarlnn bir pilot uygulama rnei olarak grlebilir. ada mimarln gnmze dein geirdii deneyimin balangnda, Batdaki sanatsal retim srecinin kuramsal veya deneysel tecrbeleri nemle yer alr. zellikle 1920 ve 1930lardaki nc mimarlk akmlarnn; Le Corbusier, Bauhaus, Rus Konstrktivizmi ve De Stijlin yaratt teknolojilerin belirleyicilii, ayrntsz ve sslemesiz, prist bir estetik, yarm yzyl aan bir sre tm dnyada yeni yaratlan evreye egemen olmutur.1 Batdaki bu kltr deiimleri ve avangard sluplar ayn yllarda adalama abas iinde olan Trk mimarln da etkilemitir. zellikle 1930lu yllar boyunca Alman ve Avusturyal mimar ve yap sanatlarnn ortaya koyduklar baz kamu yaplar bu anlayn rnekleri olarak Cumhuriyet bakenti Ankarann kent panoramasnda nemle yer aldlar. Bu bilinle ada Trk mimarlna baktmzda Anadolu insannn geirdii kltrlenme sreci ve mimari gemi gibi yine Trk sanatna zg koullardan kaynaklanan zel bir durumla karlayoruz. Tanzimatn ilanndan itibaren resmiyet kazanan Trk toplumundaki deiim sreci mimarlkta da dier sanat alanlarnda olduu gibi egemen, yeninin tutucu, eski ye tercihi deil, her ikisinin de beraber yer alabilecei geni yelpazeli bir kltrel repertuvarn tercihi eklinde olmutur. Topluma,

404

opera, tiyatro ve balenin adaptasyonu salanrken, ortaoyunu ve dier geleneksel seyirlik oyunlar; roman, yk ve modern iir alnrken, divan mazmumlaryla destan ve seyahatnameler de reddedilmemi, bir kenara itilmemitir. Mimarlkta da, yap malzeme ve teknolojileriyle reten ve kullanan toplumun kltrel ihtiyalar nedeniyle tarihle ve gemile bamllndan kaynaklanan bir tarihi sreklilik sz konusudur. zellikle Cumhuriyetin kurulu yllarnda Trk mimarlnn hem ortak kltrel gemii nedeniyle bal olduu slam Sanat ve Mimarlna hem de Trk Mimari gemiine sahip olmas, yansra son yzylnda Batl etkilere ak oluu onun 19. yzyln Batl tm kuramsal ve uygulama etkilerine amtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda kefedilen tarihi yeniden deerlendirmek eilimi, aslnda Trk mimar iin yeni bir ele al biimi deildi. nk 19. yzyl uygulamalarna egemen olan Batl gelerin ve eilimlerin tamamna yakn da Avrupa sanat tarihinde yaanm mimarlk sluplarnn yeniden ele alnmas demek olan Neo-Klasik, Neo-Barok ve Neo-Gotik gibi Historisist sanat anlaylaryd. Yine dnemin sanat sluplarndan biri olan Art Nouveau da aslnda kkeninde yine Dou ve Batnn Yakn Douda Hellenistik adan buyana tekrar bulumasndan doan ve esin kayna Uzak Dounun tarihi kaynaklar olan ve tarihi yeniden deerlendiren bir sluptur. Trk mimarlar, yakn gemilerindeki Osmanl mimari mirasn yeniden deerlendirme yoluna sapmadan nce uygulamaya altklar Batl sluplarn detay ve biim zellikleri Tanzimat takiben geleneksel mekan biimlemelerinin zerine giydirilmi dekoratif klflar eklindedir. Bu bir lde yzyl sonlarna dek sre giden; Dolmabahe Saray, bir Versailles ema ve estetiini yanstt gibi bir Osmanl konak mekanna ve ev leine de duyarl kalabilen bir yorumdur.2 Gayrimslim Osmanl mimarlar tarafndan yaplan bu yaplar, Osmanl toplumuna yeni kazandrlm sosyal, askeri vb. yeni kurumlar ve ilevler iin ina edilmiti. O gne dein Trk mimari biim ve mekan yelpazesi iinde yer almayan gar, banka, otel, kla vb. tr yaplar beraberlerinde yeni biim ve mekan anlaylarn da getirmilerdir. Bu yeni yaplar Tanzimat sonras Trk kentlerinin, zellikle de stanbulun kentsel biim ve lek anlayna da deiiklikler getirmitir. Bu yepyeni tipoloji ve lek ithali, yepyeni bir kent mimarisi ve bir evre estetii yaratmtr. Bylelikle de stanbulun grnmne yeni remzler katan boyutlar kazandrlmtr.3 Gayrimslim Osmanl mimarlar yansra etkinlik gsteren Batl mimarlar zellikle Osmanl bakentinde gsterdikleri yap etkinlikleri srasnda bu lkenin yap geleneklerini de tanmalar nedeniyle uygulamalarna grdkleri ve etkilendikleri yerli esintileri de yanstmlardr. Dou ve Bat estetik anlaylarnn karlkl bir alverii eklinde grlen her iki kltrn tarihsellik balamndaki ilikisi dnemin nemli bir ok yapsna damgasn vurmutur. II. Merutiyet Dnemi mimarlnda ise bu durum deiir. Tarihsellii yeniden yorumlama, bu kez yalnzca Osmanl gemiinin yeniden ele alnmas demek olan semeci bir Osmanl estetii yanstmacl dnemi ile balar. Jn Trk eilimlerinden beslenen ve Batl etkilenmelere tepki olarak doan bir slup olarak niteleyebileceimiz

405

ve mimarlk tarihilerinin I. Ulusal Mimarlk Dnemi olarak adlandrdklar bu dnem yaplarnda giydirme cephelerdeki ssleme ve biim anlay Trk tarihinden alnmakla birlikte yaplarn i kurulular, plan emalar Avrupaldr. Geri bu durum, yaplarn ilevlerine bal bir zorunluluun sonucudur. 1910 yl civarnda ilk rnekleri grlen I. Ulusal Mimarlk Akmnn, 1930lu yllara kadar etkisini srdrmesi ilgin olmakla birlikte, 1927 ylnda Ankarada yapmna balanan Trk Oca Binas deerlendirme seici kurulunda Ziya Gkalpin bulunmas, bu slubun aslnda Osmanl dneminde balamakla birlikte Cumhuriyetin ilk dneminde bile etkin olmasnn cevab gibidir. Devletin resmi desteini de alan I. Ulusal Mimarlk Akm, bu nedenle 1930lara kadar etkinlik gsteren tm mimarlar etkilemitir.4 ada mimarlk srecinin Erken Cumhuriyet dnemi; tmyle inklap iddialar tayan ve toplumun tm katlarn etkileyen sosyal ve kltrel inklaplara sahne olmasna ve her alanda yeni kavram ve kurumlar tesis edilmesine karn resmi mimari anlayndaki tercih, o yllarda reddedilen bir gemiin, yani Osmanlnn Neo-Klasik biimcilii olmutur. nkar edilmeye allan bir tarihi mirasn biimlerine resmi estetik olarak sarlmak dnem iin ok ilgi ekici bir olgudur.5 Aslnda II. Merutiyetten sonra glenen Trklk dncelerini Osmanlcla tercih eden gen Cumhuriyetin kurucular, bu dnceye maddi gemi olarak grdkleri Trk sanat sreci iindeki Osmanl srecini yok saymalar da mmkn deildi. Zaten Osmanl mparatorluunu iinde bulunduu kmazdan kurtarmay amalayan ideolojilerden geerliliini en uzun sre koruyan Trkln ilham kaynaklar da bu gemiti.6 Cumhuriyet rejiminin kurucular, Dersaadet mitosunu ykarak bakent setikleri Ankarann imarn, kurduklar yeni devletin baarsnn ls olarak grdklerinden bu kente zel nem vermiler ve bu yeni bakenti eski bakete ruh veren, eski mimari remzlerle biimlendirmilerdir. ounlukla geni aklkl merdivenlerle klan, antsal giriler ve bol stunlu, sivri kemerli cepheler gibi geleneksel Trk mimarlnn yap ve ssleme elemanlarn kullanan erken Cumhuriyet dneminin bu historisist mimari anlay I. Ulusal Mimari anlaynn biimsel kimliini ortaya koyar.7 Ulusal Mimarlk olarak nitelenmesine ramen grkemli cephe dzenlemeleriyle imparatorluk nostaljisini yanstan baz detaylaryla kk Roma dnemine kadar uzanan otoriteyi ve gc simgeleyen formlaryla bu slup Ulusal olduu kadar da halk egemenlii anlayna sahip kan Cumhuriyetin temel ilkeleriyle atma iinde olduu bir ilikiyi de yanstr.8 1930lu yllarn ortalarnda bir ok Bat lkesinde yaygnlaan ve zellikle de Almanya ve talyada rejimlerin simgesi olarak seilen formlarla asl kimliini kazanan Bat Neo-Klasisizmi, ayn yllarda Trkiyeyi de etkisi altna alr. O yllarda Trkiyeye gelen ou Alman kkenli mimarlarn uygulamalar ile yaygnlaan bu ele al biiminde, simetrik dzenlenmi byk lekli ktleler, yksek kolonadl ve merdivenli giri dzeni ve cephelerin tala kaplanmas slubun temel karakteristiklerindendir.9

406

Nitekim bu anlay da yaklak on yl kadar etkisini srdrdkten sonra 1930lu yllarn sonlarnda, evrensel temalardan hareket eden, yeni bir rasyonel estetik anlayna yerini brakr. Bu anlay 1940l yllarda tekrar canlanacak olan, bir nceki dnemin tarihle ilikili, tarihi yorumlayan tavrna alternatif bir anlaytr. Ancak uzun soluklu olamaz ve ok gemeden temelini Trk sivil mimarlndan alan II. Ulusal Mimarlk slubu Trk mimarlnda yer edinir. Yerel mimari dillerin anlatm gesi olduu bu dnemde, yalnzca Neo-Klasik ve rasyonalist anlaylar deil akademik baz bireysel uygulamalar da nem kazanr. Balangta kolonial, ardndan historisisizm temelinde rasyonalist anlaylarn egemen olduu ada Trk Mimarlk sreci, 1950li yllardan itibaren de evrensel uluslararas sluplarn deien etkileriyle gnmze kadar srmtr. Son dnemlerin Trk mimarl artk eski yllarn nc modernizminden ok, Dnya savalar sonrasnn hayli klielemi, teknolojik Uluslararas slup mimarisidir.10 Gnmzn Trk mimarisi yzlece yllk mimari deneyimi ve zengin bir gelenei varken beton, cam ve eliin rasyonel teknolojisinin oluturduu ve her ileve cevap verebilecei varsaylan, geometrik, prizmatik kutulardan oluan, stelik de kendisini yaratan toplumun yaam pratiklerine tmyle zt bir estetie teslim olmutur. Ancak yine de gnmzn kimi mimarlarnca I. ve II. Ulusal Mimarlk sluplar dnemlerinde bile baarlamayan deneyimlerle ve esinle mimari biimlerin ve mekanlarn yeniden deerlendirilmesi adna ortaya konulan baz baarl almalar bu anlamda umut vericidir. Ortaa Anadolu medreselerinin mekan kuruluundan esinlendiini belirten Cengiz Bektan T.D.K. yaps, Sedat Hakk Eldemin stanbuldaki yklan Talk Kahvesi, Ankaradaki Hindistan ve Afganistan Sefarethaneleri, Behruz inicinin T.B.M.M. Halkla likiler blm, T.B.M.M. lojmanlar; Turgut Canseverin, Behruz inicinin, Doan Kubann, Cengiz Bektan baz zel konut uygulamalar baz mimarlarmzn tarihi ve gelenei yorumlayarak mimarlkta yzyllar sonra Ulusal bir dil yaratma abalarna rnek gsterilebilir. Resim ada Trk resminin 79 yl Cumhuriyet dnemi olmak zere toplam bir buuk yzyl kadar bir gemii vardr. Bu sre, Oryantalist Batl sanatlarn yerli rencileri, gayrimslim Osmanl sanatlar ve yetitikleri Darafaka Lisesinin adndan dolay Darafakallar olarak adlandrlan foto-yorumcular ile Asker ressamlarn etkinlikleriyle oluan ve Osmanly temsil eden erken ve arkaik dnem ardndan 1914 kua olarak anlan sanatlar ve takip eden cumhuriyet kuaklarnca oluturulmutur. Sanayi-i Nefise Mektebinin 1910 ylnda at snav kazanarak drt yl iin Fransa, Almanya ve talyaya giden bu sanatlar I. Dnya Savann balamasyla yurda dndklerinde all brahimin szcs olduu izlenimciliin Trkiyedeki temsilcileri olmulardr.11 Fransz izlenimcilerin etkisine ramen her biri kendi zgn izgisini yakalayan, 1914 kuann ortak zellikleri; gn nn koyu tonlarndan arndrlm, saf renkleri ve n renkler zerindeki etkilerini yakalamaya alarak doaya iten ballklardr. Bu kuak sanatlarnn kendilerinden nce doay betimleyen, rnein Hoca Ali Rza ve Halil Paa slubundan farklar; doay aynen grdkleri gibi tuvale geirmek yerine bireysel duygu ve yorumlarn da ie katmalardr.

407

II. Merutiyetin ilann hazrlayan siyasal, sosyal ve kltrel hareketliliin dorukta olduu bir ortamda yetien bu Trk sanatlar yani all ve arkadalar daha Avrupaya gitmeden Osman Hamdi dnemi veya Hoca Ali Rza-Halil Paa ekolnden ok farkl bir oluum iindeydiler.12 Avrupann siyasal, sosyal ve kltrel haritasnn yldan yla deitii 20. yzyln ilk yirmi be yl, yaadmz son yirmi be yl gibi ok hzl politik, kltrel ve sosyal deiimlere sahne olan bir dnemdi. O yllarda da siyasal kavramlar, snrlar hzla deiirken sosyal olgular ve kltrel taban da bu oluumu izliyordu. Batllama srecinin ikinci eii olan II. Merutiyetin ilann takip eden bir iki ylda sanatlar, ounluu Parise olmak zere resim bilgi ve grglerini artrmak iin Avrupaya gittiler. Byk ksm devlet tarafndan gnderilen I. all, A. Lifij, N. smail ve N. Z. Gran gibi isimlerden oluan bu sanatlar I. Dnya Savann balamas ile yurda dnene kadar, Fernand Cormon (1845-1921), Jean-Paul Laurens ve Albert Laurensin atlyelerinde altlar.13 Bu atlyeler tam anlamyla akademik bir izgideydiler. Ancak all ve arkadalar yurda dndklerinde bu akademik eitimin tersine, izlenimci anlayta resimler yaptlar.14 Aslnda bu durum, bir rastlant veya dnem slubunu srdrmek gibi bir anlaytan dolay deil, Trk resim sanat geliim srecinin ait olduu doal diyalektie baldr. nk, 1914 kuann sahip kt izlenimcilik, Pariste 1870-1880 yllar arasnda gcnn doruunda iken artk 1910lu yllarn banda yerini oktan yeni akmlara brakmt.15 Bu yllarda Mattisse, renkle ilgili sorunlara eilmi, Cezannen etkileriyle kbizm gndeme gelmitir.16 Kanmzca all, Onat, N. Ziya, Lifij, Duran ve N. smail gibi sanatlarn izlenimcilii semelerin bir dier nedeni de, kendilerinden nceki kuaktan ileri bir dzeyi ve anlay temsil etmelerine ramen onlarla tek ortak noktalar olan ve onlardan miras aldklar manzara geleneinin, Fransz izlenimcilerinin de en ok altklar konu olmasdr. lerideki yllarda all ve arkadalarnn Sanayi-i Nefisedeki rencilerinin eletirilerine temel tekil eden ve yeni gruplarn olumasna neden olan konu da bu olmutur. Manzara, aslnda Trk sanatlarn balangtan beri ok ilgilendirmitir. Pentrn ksa gemiinde, sanatsal birikimlerini manzara tr resimlerle gelitirmilerdir. Soyutlama yolunda geliimini srdren Avrupa resim ortamnda all ve arkadalar ancak artk akademiklemi saylabilecek bir izlenimcilii kavrayabilmi olmalarnn aklamas da bu olmaldr. in ilgin yan 1910-1914 yllar arasnda Pariste bulunan bu gen Trk sanatlar Akademizmden kurtulmann yolunu, doay yeniden gzlemlemekte ve onu geni bir bak asyla yorumlamakta bulurken, ayn yllarda, Avrupadaki bu akmla hi ilgisi olmayan ve onlarn getii eitimden de gemeyen bir nceki kuan Hocas Hoca Ali Rza, ak havada, doal k altnda manzara resminin yeni imkanlarn aryordu.17 Avrupadan dnen sanatlardan all, Onat ve Duran Sanayi-i Nefisede, greve balamlard. ncelikle bir araya gelmek, sergiler amak ve beraberlerinde getirdikleri yeni rn temelini atmak iin all ve arkadalar 1909da kuruluuna katldklar Osmanl Ressamlar Cemiyeti ats altnda toplandlar ve ilk sergilerini de bu isim altnda atlar.18

408

Bu dnemde, Peyami Safa, Yakup Kadri Karaosmanolu ve Mahmud evket Esendaln romanlarn da ynlendiren Alafranga hayat 1914 kua ressamlar da olanca canllyla tablolarna geirmilerdir. Zaten bu yllarn dnce hayatn tamamyle etkileyen Batllama heyecanlarnn, Batdan yeni bir r iddiasyla gelen ressamlar etkilememesi de dnlemezdi. Toplumsal deimeler ve gncel gerekler onlarn resimlerine konu olarak yansyordu. Bylelikle de roman ve hikaye tiplerini yaratan psikolojik zmlemeler, portre, figr ve plak yeni konular olarak Trk resmine giriyordu. nemle dikkati eken bir baka yenilikleri de deiik teknik uygulamalaryd. Tuvallerinde doann kk ayrntlarna nem veriyorlar, biimleri topluca saran izgiler, parlak, effaf, gnein parltlarn yanstan renklerle boyuyorlard. nce samur fralarla alan ilk kuan aksine bunlar, boyalar geni fralarla rahat darbe vurularyla tuvale sryorlard. Paletleri, kara, koyu, karmlardan temizlenmiti.19 Manzara konusunda akademik snrllklardan kurtulan ve daha nesnel sonulara ulaan 1914 kua ressamlar figrde bylesi bir davran yadsm, figr karsnda her biri kendine zg bir ele al tercih etmilerdir. Portrenin bal bana bir ilgi oda olduu bu dnemde F. Duran ve . all bu ilgiyi baaryla deerlendirmilerdir.20 Hikmet Onat, Nazmi Ziya ve Namk smail zellikle manzaralar ile tannrlar.21 Sembolist eilimler gstermekle birlikte k ve renk kullanyla Avni Lifij de bu grup iinde ele alnr.22 Bu sanatlarn eserlerinde 19. yzyl pitoreski yerine, gndelik hayatn canll yer almtr. Bu sanatlar, bir yandan stanbulun renk ve k zenginlii sunan peysajn resmederken, bir yandan da stanbul ehrinin gittike Batllaan yaam biimi ve deien panoramasn da tuvallerine yanstmlardr. plaklk ise brahim all ve Namk smailin tablolarnda akademik desen anlaynn dnda bal bana bir resim tr olarak alnm ve ifadeci portre dal gelimitir.23 Feyhaman Duran, brahim all ve Namk smail gibi sanatlarn portre resmine tadklar ruhsal ekiilik bu tavrn en iyi gstergesidir.24 allnn Cokun lirizmi, Nazmi Ziyann k oyunlar, Avni Lifijin iirsel duyarll, Feyhaman Durann portrecilii, Namk smailin analitik deerlendirme yetenei, Hikmet Onatn stanbul manzaralar ile her biri farkl vizyona sahipmi gibi grnen 1914 kua sanatlarnn bir ou Trk resmi srecinde tarihi yorumlayan eserleriyle bu dnem iinde bir ilki temsil ederler. rnein, Feyhaman Durann (1886-1979) yapt baz portreler ile Mesudiye Gemisinde Top Talimi (1948), Bahariye Mektebinde Gemicilik Dersi (1949) ve Atatrk ve Yugoslavya Kral Aleksandr Dubrovnik kompozisyonlar konular itibariyle belgesel nemleri ile ne karlar. Yine Hseyin Avni Lifijin (1886-1927) Sava Allegorisi ve Ankara Devlet Resim ve Heykel Mzesinde bulunan stiklal Savann yknt ve yakntlarn temsil eden Karagn kompozisyonu da sanatnn Bat romantizmini hatrlatan betimleme nitelikleri ve konuya ilikin yorumuyla daha karakteristik almalardr. Birinci Dnya Savanda Kafkas cephesinde grev alan Namk smailin (1890-1935) bu sralarda edindii izlenimlerini aktard baz tablolar ile Topular ve Son Mermi gibi askeri konulu obje tasvirine ynelik yorumlar zellikle konunun anlatmnda kulland renk zenginlii ile arpc rneklerdir. Bir stanbul ressam olarak bilinmesine karn; renk ve kompozisyon ustaln ve

409

figr becerisini, tarihlerin kanla, canla yazld anakkale Savana ilikin etdlerinde ortaya koyan Hikmet Onat (1885-1977) bu konuda Siperde Mektup okuyan Askerler ve anakkalede Siper gibi olduka baarl resimler yapmtr. Atatrkn stanbulda karlan gibi tarihi olaylar resmettii resimleri ile tannan, Mehmet Ruhi Areli (1880-1931) de dahil edebileceimiz tarihe ilikin yorum denemelerine giren 1914 kua sanatlarnn bu konudaki zel etkinlik abalar, Enver Paa nn talimatyla stanbul, ilide kurulan ve ili Atlyesi olarak bilinen atlye almalar dahilinde olmutur.25 1914 kua iinde Trk tarihine, sava ve kahramanlk konularna arkadalarndan daha fazla eilimi olan Sami Yetikin Lifij all ve Arelin baz tablolar Trk resmindeki kompozisyon dzenlemeleri arasnda saylr.26 1917 ylnda Galatasarayllar Lisesinde Hilal-i Ahmer yararna dzenlenen ve Harp Levhalar adyla sergilenen bu atlyede yeplan resimler, Sami Yetik ve Mehmet Ali Laga gibi savaa katlan ressamlarla, Namk smail ve Ali Cemal gibi resmedecekleri ortam tanmak iin cephelere gnderilen sanatlarn izlenimlerini yanstmaktaydlar.27 Galatasaray Lisesinde alan 143 para tablodan oluan bu sergi, dnemin nemli gazetelerinden biri olan Tercman- Hakikatteki bir habere gre Berlin ve Viyanada da tekrarlanmtr.28 Sergide eserleri yer alan yani atlye almalarna katlan sanatlardan biri olan Ali Cemal, Balkan Savann dramatik ynlerini tuvallerine yanstrken, Sami Yetik ve dier sanatlar da gereki bir yaklamla sava ve askeri temalar resmetmilerdir Serasker Hseyin Avni Paa ile Harbiye Nazr ve Sultann damad olan Enver Paalarn yani ordunun destek ve korumasnda kurulan ili Atlyesi, o srada, Kuzey Afrikadan Kafkaslara, Balkanlardan Arabistana kadar ok eitli cephelerde savaan Osmanl Devletine hem ierde hem de darda dzenledii sergilerle moral ve destek salamtr. ili Atlyesi almalarn belgeleyen baz fotoraflar gnmze ulamtr. brahim allnn torunu ressam Yaar all kanalyla tarafmza ulaan bu resimlerden bir tanesi, atlyeyi ziyaret eden Veliaht Abdlmecid Efendiyi, dier sanatlarla bir arada gstermektedir. ehzadenin atlyeyi ziyaretini gsteren bu ve benzeri resimleri; ttihat ve Terakki Cemiyeti ile ilikisi apak olan bir faaliyete hanedan ve sarayn destei eklinde deil, bir ressam olan Veliahtn zel ilgisi erevesinde deerlendirilmelidir.29 stelik kiisel ilgilerle kurulan bu temaslara dayanlarak bu sanatlar Trk resmi srecindeki sanat eitimci rollerini gzard ederek duvar resmi/manzara resmi geleneinin halefleri olarak tarif etmek hi de doru deildir.30 Batl anlamdaki Trk Resim Sanat, ada Trk sanatlarnn en hzl gelien ve en geni taban bulan sanat trlerinden hareketlerinden birisi olmutur. Kukusuz bundan en byk pay Trk toplumunun bu konudaki istek ve arzular yannda, bu sanatn ksa zamanda, zerinde gelime imkan bulduu geleneksel Trk resmi mirasnndr. zellikle, Ortaada zengin bir konu repertuvarna sahip olan Trk tasvir sanatlarnn tatan tahtaya, seramikten minyatre kadar geni bir uygulama alan vard. Ge Osmanl dneminde de nitelik ve nicelik zenginliini srdren geleneksel Trk resim sanat yzlerce yllk uygulamaya dayanan tecrbe birikimi ile 18. yzylda tm teknik ve kavramlar ile Batdan alnarak Trk toplumuna adapte edilmeye allan Bat anlayndaki Trk resminin

410

yerlemesini kolaylatrm, ona olgun bir zemin hazrlamtr. Fakat bu arada, ortaya kan sanat birlii olgusu aslnda Trk insannn yeni karlat, varln ilk kez rendii yeni bir kavram deildi. nk Ortaa Trkiyesinde nakka, dlger, neccar, vb. gibi dnem sanatlarnn loncalar eklinde rgtlendikleri bilinmektedir. Hatta ikinci blmde sk sk szn ettiimiz Ehli Hiref iindeki farkl sanat blklerini de bu noktada hatrlayabiliriz. Yine saray iinde nemli bir sanat rgtlenmesi olan hatta yerel idarelerle dorudan ilkisi bakmndan Osmanl brokrasisi iindeki yeriyle de nemli olan Hassa Mimarlar Ocan da Osmanl dnyasndaki korperatif sanat ve sanat rgtlenmeleri kapsamnda hatrlayabiliriz.31 Ancak, Orta ve Yenia Trkiyesinde varl bilinen sanat birliklerinin, sanatlar ortak faaliyetlere ynlendirme bakmndan ada sanat birliklerini hatrlatmas dnda, gnmzn sanat birlii anlayn karlayamayaca da aktr. Trk Sanat Tarihinde, bugnn sanat ve sanat birlii kavramna en yakn ilk rnek, daha nce belirttiimiz Osmanl Ressamlar Cemiyetidir. 19. yzyln bandan itibaren hzla Bat anlayndaki resim lehine yenilenen Trk Resim sanatnn bu gelime artlarna paralel, kurumlama abalar da ilerleme kaydetmitir. Orta ve Yenian usta-rak meslek olgusu yava yava yerini belli bir program dahilinde eitim grm, alannda ok ynl yetimi, meslek sahibi olgusuna yerini brakmtr. 18 ve 19. yzyllardaki eitim-retim alanndaki reformlar eski sosyal standartlar ve normlar tamamen deitirerek, Batl yeni sosyal deerleri hakim klmtr. Bu normlarda yetien ilk kuaklar iindeki sanatlar bir sre sonra hem yenilik arzular hem de sanat heyecanlar ile mesleki artlarn, ihtiyalarn ve ideallerini bir emsiye gibi ortak dzenleyici bir birlik ats altnda toplamak ihtiyacn duymulardr. stelik ilerinden nemli bir ksm Avrupay ve Avrupa sanat ortamn grm ve ada anlamdaki sanat birlii kavram ile de tanmtr. Bireysel olarak yapacaklar sanat almalarnn yetersiz kalacan ve tek tek abalarnn sanat ve sanat gvencesinin salanmasnda kalc zmler olmayacan da grmlerdi. stelik aralarnda ortaya kabilecek deer ekimelerinin sanat ve toplumu olumsuz ynde etkileyecei konusunda da fikir birlii mevcuttu. Osmanl devlet adamlar ve aydnlar 20. yzyla girilirken bu yzyln beraberinde getirdii sosyal, kltrel ve dier alanlardaki imkanlar karsnda geleneksel Osmanl kurumlarnn yetersiz kalacann farkndaydlar. Bat ile aradaki fark kapatmak amacyla bir yzyl nce balatlan uyum ve adaptasyon abalarnn da toplumda geni bir taban bulamad ortadayd. Bu amala yeni sosyal ve siyasal haklar II. Merutiyet ortamndan da yararlanarak, daha geni kapsaml, daha etkili bnyesel deiikleri, uygulamaya koydular. Basnn sansrden kurtulmas, eitim-retim alannda daha kkl reformlar yaplmas idari, mlki ve askeri alanlarda yeniden yaplanmalara gidilmesi gibi geni toplum katlarn etkileyecek giriimlere baland. Kltr ve sanat hayatnn da bu geni tabanl yeniliklerden etkilenmemesi mmkn deildi. Bu bakmlardan, Osmanl Ressamlar Cemiyeti, Trk resim sanatnda kurumlama ve adalama dinamiklerinin balang noktas saylabilir. Ancak cemiyet, daha nce de belirtildii gibi

411

Bat dnyasndaki akm ve slp yenilikleri sunan sanatsal atlmlarndan ok, o gnn Osmanl Trkiyesi kltr ortamnn sanat ve toplum ilikilerini dzenleyen bir meslek olgusu eklinde ortaya kmtr. Ortaadan beri sregelen usta-rak ilikilerine dayanan geleneksel lonca ve benzeri geleneksel sistem, ilk kez bu cemiyetle birlikte Batl tarznda yenilenmi ve kendini takip edecek slupsal yenilikler arayan sanat birlii kavramn Trk sanatna kazandrmtr. Batl anlamdaki Trk resim sanatnn belki de en genel snflamas Osmanl dnemi ve Cumhuriyet dnemi olarak yaplabilir. Osmanl Ressamlar Cemiyeti, adndan da anlalaca zere bu snflamada ilk dneme aittir. nk ad ile birlikte cemiyete hakim olan kavram ve dncelerle de Osmanl dnemine aittir ve o dnemi temsil etmektedir. Ancak 1918 ylndan itibaren balayan Kurtulu Savann gndeme getirdii milli devlet kavram ve deien politik dengeler dnemin sanatlarn da harekete geirmi ve cemiyetin Osmanl olan ad Trk ile deitirilmitir. Fakat deien yalnzca isimdir. II. Merutiyet Dnemi sanat ve sanat anlay durumunu korumutur. smi deien cemiyetin kurtulu sava yllarna rastlayan 1921-1923 yllar arasndaki etkinlikleri konusunda 1919 ylndan itibaren be yl st ste atklar sergiler dnda fazlaca bir bilgi yoktur.32 Ancak baz sanatlarn kiisel olarak Mtareke stanbulunun kimi zel salonlarnda sergiler at bilinmektedir. Daha nce Osmanl Ressamlar Cemiyeti Gazetesi nde Sami Yetik, M. Ruhi Arel ve Hseyin Haimi gibi cemiyetin gayrresmi szcleri tarafndan birlik amalar ve ideallerinin sk sk dile getirildiini rneklerle belirtmitik. O gnlerin artlarnda Trk sanatlarnn yalnzca profesyonelleme amacna dayanan bir meslek olgusu evresinde toplanmalar, dnemin geliim hareketleri iinde en u snr ifade etmektedir. Usta-rak ilikilerine dayanan sanat ve sanat geleneine sahip bir sanat ortam iin bylesi bir birlik olduka radikal bir hareketti ve Osmanl Ressamlar Cemiyeti hareketi, bu cemiyet emsiyesi altnda toplanan 19. yzyl Trk sanats iin tm yenilik hareketleri ile edeer bir davrant. Bu bakmdan Trk resim sanatndaki meslek veya sanat birlii kavramnn ilk halkas veya balang noktas olan Osmanl Ressamlar Cemiyetinin varl, etkinlii ve nemine ilikin yaplacak deerlendirmeler bu hususlar gznne alnarak yaplmaldr. Aslnda gnmzn bak asyla ortak sanatsal oluumlar yaratan akmlar ve ekoller anlamnda yenilikler getirmesi mmkn olmayan Osmanl Ressamlar Cemiyeti Trk toplumunda onun da tesinde Trk sanatnda yalnzca geliim dinamiklerini harekete geiren bir balang noktasdr. lk olarak sanat, sanat ve sanat ortam kavramlarna profesyonel anlamlar kazandrlmasn salamtr. Durum byle olunca da bu kavramlara ilikin yeni ve farkl olgulara ihtiya duyulmu ve diyalektik bir geliim sreci iinde bu yeni olgularn sanat gndemine kazandrlmas gerekletirilmitir. Bu yeni olgular resim sanat iin nce teknik anlamda sonra da konu ile ilgili onu ilemeye ilikin z-biim deerlerinin yeni yorumlar olarak kendini gstermitir. Kanmzca, bir slup yaratma veya savunulan bir slupta ortak anlayla rnler verme zlemi 1930lardan ok daha nce, muhtemelen 1910lu yllarda hissedilmitir. En azndan byle bir istek ve arzunun oluma sreci o

412

tarihlerde balamtr. Naturalist nclerden, akademik-gerekilere, primitiflere ve izlenimcilere kadar bir zincir eklinde devam eden erken dnem Trk resim sanatnn oluan abalarn biraraya toplayan Osmanl Ressamlar Cemiyeti, izlenimcilerin ardndan Kuzey Avrupa Konstrktivizminin erken temsilcilerine, oradan da gnmzn avangard eilimlerine ulaan yolu amas bakmndan bir kaynak model olmutur. 20. yzyln getirdii sosyal ve kltrel yeniliklerin dinamik ortamnda ortaya kt grlen ilk sanat birlikleri gnmzdeki akmlara ve slup yeniliklerine paralel bir sanatsal birlik deil, daha ok profesyonelleme yollar aranan bir meslek olgusu erevesinde ele alnmaldr. Trk resminde ustarak ilikilerine dayanan geleneksel lonca ve ve benzeri sistemler, ilk kez bu topluluklar bnyesinde yenilenmitir. Yine balangta sanatlarn tek tek ve birbirlerinden bamsz olarak aba gsterdikleri bir ortamda cemiyet, sanatlara salt dayanmann tesinde, ortak olarak programl hareket etme imkan da salamtr. stelik sanatlararas ilikilerin pekimesine imkan salamak dnda, Trkiyede henz basnn bile ok yeni bir kavram olduu dnemde Osmanl Ressamlar Cemiyetinin Gazetesi gibi bir periyodikle sanatlararas iletiim yayn yoluyla da eitlendirilmeye allmtr. Sanat ortamnn canll ve ok sesliliini salayan srekli bir etkinlikler dzenine ve sanatlararas iletiimin verimliliine ynelik abalar ile cemiyet, ok ileri bir gr temsil etmitir. Osmanl Ressamlar Cemiyeti, kurulduundan Gzel Sanatlar Birlii adyla geldii bugne kadar Trk resim sanat iinde nemli bir rol oynamtr. Dorudan etkinlikleri yansra gazete aracl ile sanatlar ve sanat ortam hakknda ynlendirici de olmaya almtr. Sami Yetikin Paristen Sanayi-i Nefise iin Cemiyet Gazetesinde, Osmanl Ressamlar Cemiyetinin en birinci emeli, en kutsal dncesi, vatanmza sanatc yetitirecek bir kurumu zamann ihtiyalarna uygun bir olgunluk izgisinde grmektir33 eklinde ifade ettii dnceler bu durumu belgeler. 1930lara kadar Trk sanat ortamnn szcs grnmnde olan Sami Yetik ve Hseyin Haim, Osmanl Ressamlar Cemiyeti Gazetesinde yazdklar yazlar bir anlamda dnemin sanat ortamnn gr ve eitli konulardaki deerlendirmelerini de temsil ediyorlard. Ancak bu durum da yanltc olmamaldr. nk, naturalist-klasik eitimli ilk kuak ressamlardan primitiflere, primitiflerden izlenimci 1914 kuana kadar gr ve sanat anlaylar birbirinden farkl sanatlar bir araya toplayan bu ortamn btn sanatlarn ortak sanat grn yanstan imkanszd. Hatta bazen 1910lu ve 1920li yllar Osmanl sanat ortamnda baz sanatlar olduka sert biimde eletirilebiliyor ve uyarlabiliyorlard. rnein, Sami Yetik, Osmanl Ressamlar Cemiyeti Gazetesinin 30 Ocak 1911 tarihli nshasnda yaynlanan bir yazsnda Sanayi-i Nefise Mdr Halil Ethem Beye hitaben; Osmanl Ressamlar Cemiyetinin sanat sahnesinde iltimas telleriyle bal, gln reveranslarla oynayan kuklalarn zellik ve yeteneklerinin bilindiinden34 sz etmektedir. Geen zamanla birlikte gelien sanat ortam iinde Osmanl Ressamlar Cemiyeti, eitli sanat grlerine sahip sanatlar birarada daha fazla tutamayacaktr. Zaten yalnzca ortak etkinliklerde bulunma tabanna dayanan birliin, artk slup farkllklarnn domaya balad bir ortamda ilevini srdrmesi de mmkn deildi. Bir sonun balangc mahiyetindeki ilk hareket daha nce szn

413

ettiimiz 1914 kuann Trk resim sanat hareketi iinde varln hissettirmesi olmutur. all ve arkadalarnn kendilerinden nceki erken dnem sanatlaryla aralarndaki sanatsal anlay farkll, all ve kuandan sonra da deiik bir ekilde ortaya kmasyla Osmanl Ressamlar Cemiyeti misyonunun da doal sonu olmutur. Sanat alanndaki diyalektik geliiminin ortaya kard yeni birlik anlay artk yalnzca etkinlik gsterme anlayndan ok farkl bir slup erevesinde toplanma biiminde olmutur. all ve kuann balatt yeni ve farkl sanat birlii oluturma fikri, yukarda da belirttiimiz zre ilk olarak, Hikmet Onat ve brahim all atlyelerinden mezun olan eref Akdk, Saim zeren, Refik Epikman, Elif Naci, Cevat Dereli, Mahmut Cuda, Muhittin Sebati, Ali Avni elebi ve Zeki Kocameminin kurduu Yeni Resim Cemiyetinde gereklik kazanmtr.35 1921 ylna gelindiinde o gnlerin Osmanl Ressamlar Cemiyeti yeleri, Osmanl

mparatorluunun tarih iindeki misyonun da sona erdiini grerek Cemiyetin adn Trk Ressamlar Birlii olarak deitirdiler. Ancak siyasi gelimelerin zorlad bu isim deiiklii, sanat ortamnn ihtiyacn duyduu yeni lideri getirmekten uzak kalnca, sonu yine deimedi. Hele 1923 ylnda yeni Trk devletinin kuruluuyla birlikte gelen her alandaki reformist araylarn karsnda 19. yzyl artlarnda temel alm bir anlayn devam etme ans hi kalmamt. zellikle 1928 ylyla birlikte Trk resim sanatnda slupsal zellikler yakalama anlayyla doan Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii nin kurulmasyla 1926dan beri Gzel sanatlar Birlii adn kullanan Osmanl Ressamlar Cemiyeti artk slup yaratma kayglarndan uzak, yine eski Meslek Birlii kavramna bal varln srdrd. Birlik, gnmzde de ayn anlayla eitli gr ve sluba sahip ok sayda sanat ile ortak etkinlikler gstermektedir. Yukarda, Osmanl Ressamlar Cemiyetinin 1921de adnn deitirilerek Trk Ressamlar Cemiyetine evrildiini ve deiikliin yalnzca isimden ibaret olduunu ve baka hi bireyin deimediini belirtmitik. Bu cemiyet de Osmanl Ressamlar Cemiyeti gibi dneminin izlenimci olsun, realist olsun ya da Klasik-Naturalist olsun lkenin btn sanatlarnn birliiydi. Zahir Gvemlinin ifadesiyle, Osmanl Ressamlar Cemiyetinden muaddel bu dernein birlik fikri, sahip olduu mantk nedeniyle dnemin btn sanatlarn ats altnda toplayabiliyordu.36 Hazrlksz, plansz programsz ve kuramsal donanmdan yoksun olan Yeni Resim Cemiyeti kurulduu 1923 ylnn ardndan ancak bir yl varln srdrebildi. Zaten Trk resmine yeni bir ey getirmesi de mmkn deildi. nk, vaktiyle Osmanl Ressamlar Cemiyeti iinde yer alan kurucular ayn zaman da Trk Resamlar Derneine de ye idiler. Ksacas bir tabela dernei olmaktan teye gitmeyen topluluk gelien olaylar karsnda dalmaktan kurtulamad. Yeni Resim Cemiyetini kuran sanatlarn da aralarnda olduu nemli sayda Trk Sanats 1920lerin sonunda yurda dndklerinde, artk Trkiye sanat ortam, imparatorluk dneminden ok farkl yeni oluumlar iindeydi. Yeni ada Trk devletinin kuruluunun zerinden ok gememiti ve

414

yeni adna yaplacak her trl reformist uygulamay kabul edecek bir bnye deiiklii yaanyordu. Her konuda olduu gibi sanat alannda da zgr ve serbest bir ortam olumasna allyordu. 1923 ylna gelindiinde artk Ankarada Cumhuriyet ilan edilmi ve btn kurumlaryla ada bir devlet kurulmutur. Bu tarihten sonra tesis edilecek her trl sosyal ve kltrel kurum da eskiyi deil doal olarak yeniyi temsil edecektir. Bu nedenle eskiyi temsil eden her trl anlayn bu ortamda yaamn srdrmesi mmkn deildir. Bu amala yzyln banda Osmanl Ressamlar Cemiyetinin kuruluuna yol aan istek ve idealler, gnn artlarna uyum salam bir ekilde sanat ortamn yeniden ekillendirmeye balamtr. Artk sanatlar, ortak etkinlik emsiyesi altnda birlik oluturmaktan daha fazla istek ve zlemlere sahiptiler. Bu isteklerin ve ada ihtiyalarn sonucunda oluan ortamn ilk yaratt sonu, daha nce Osmanl Ressamlar Cemiyeti iinde yer alan eref Akdik, Saim zveren, Refik Epikman, Elif Naci, Muhittin Sebati ve Cevat Derelinin Mahmut Cuda, Ali Avni elebi ve Zeki Kocamemi ile birlikte kurduklar Yeni Resim Cemiyetinin ortaya kmas olmutur. Trk Resim Sanat Tarihi iinde ikinci sanat birlii olan Yeni Resim Cemiyeti de kendinden nceki Osmanl Ressamlar Cemiyetinden (Trk Ressamlar Cemiyeti) farkl bir izgide olamamtr. Bunda iki nemli etken rol oynamtr. Birincisi, birliin kuruluundan bir yl sonra 1924te Milli Eitim Bakanlnn Avrupa snavn kazanan birlik yelerinin Avrupaya gitmesi, ikincisi de, ye sanatlarn ortak yeni bir slup ve bu slup paralelinde akm yaratabilecek yenilik ve donanma sahip olmamalardr. Ad 1921 ylnda Osmanl Ressamlar Cemiyetinden Trk Ressamlar Birliine sonra 1926da Sanay-i Nefise Birliine, bir sonraki yl da Gzel Sanatlar Birliine evrilen eski geleneki birlik, artk 1928-1929da iyice etkisizlemiti. Cumhuriyetin ilk kuan temsil eden ve yeni devletin kuruluuna temel olan dncelerden hayat bulan bir birlik kurulmalyd. Avrupadan yeni dnen Refik Epikman, Cevat Dereli, Zeki Kocamemi, Kamil Akdik, Mahmut Cuda, Nurullah Berk, Hale Asaf, Ali Avni elebi, Muhittin Sebati ve Ratip Air Acdou gibi sanatlar 1929da bu arzulara cevap vereceini umduklar Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birliini kurdular.37 Birliin amac; gelimekte olan resim sanatnn dzenli ve kalc temellere kavuturulmas ve yaygnlatrlmasyd. Bu amaca ynelik olarak sanatlarn bireysel sanat anlaylarna zgrlk tanyan bir ortamda almalar iin kiisel eilimlerini srdrebilmeleri iin gvence verilmiti.38 Grup yeleri savunduklar bu grleri, o sralar Avrupada etkin olan ve ayn ismi bir Fransz grubundan iktibas etmilerdi. Avrupada etkin olan societe des Artisdes Independant adl sanat hareketinin ismen dahi kopyas olan mstakiller bir tercme topluluk olarak ortaya kmt. Ancak, eitli gr ve sluptaki sanaty bir arada tutmas, onlar ortak etkinliklerde buluturmas ve ileride ortaya kacak ortak eilimlere sahip sanat birliklerine teorik-deneysel zemin hazrlamas bakmndan izbrakm bir harekettir. Fakat yine de, son cmlelerden de anlalaca zere, grubu tanmlarken kullandmz ifadelerin daha ncekilerle ounlukla ayn olmas, aslnda bu topluluunda

415

erken dnem sanat topluluklarndan en azndan kuramsal taban arandnda ayn olduu aka ortaya kar. ada anlamda Trk resim sanatna ilk grup anlayn getiren Mstakiller hareketi, Trk Resim Sanatna, Avrupa sanatnn hzl deien evrelerinin yeni ve birbirinden ayr yorum ve tekniklere ynelen sanat anlaylarn getirmitir.39 Birlik yeleri, deerler karmaas ve ekimelerinin krc ve blc ortamndan kanarak ortak etkinlikleri amalamlard. Kuruluundan ay sonra, 15 Temmuz 1929da yaymladklar brorde bu amalarn; yeni doan Trk resminin gelimesine ve ilerlemesine yardm etmek, dn ve teknik alannda daha gl yaptlarla ulusal gzel sanatlara doru ilkeler erevesinde bir yn vermek eklinde belirtmilerdir.40 Bu amalar ksmen yakalayarak sergilerini srdren birlik yeleri, Trk sanatnda ayn anlay dorultusunda birleen ve bu anlayn erevesini izdii bir slupta etkinlik gsteren grup kavramnn ortaya kma srecini de balatmlardr. Trk resim sanatnda, ada, oluumlarn ortaya k mant da ilk kez bu dnemle birlikte grlmtr. Bir yandan Mstakiller ve onu takip eden baka sanat birlikleri kurulurken, Osmanl Ressamlar Cemiyeti dneminden beri sre gelen bir alkanlk da sryordu. Kuramsal taban ya da reti motivasyonu gdm iine girmeyen nemli sayda bir sanat grubu da etkinliklerini devam ettirmilerdir. Selahattin Teoman (1901), Nazl Ecevit (1900-1985), Gzin Duran (1898-1981) ve brahim Safi (1898-1983) gibi sanatlar Gzel Sanatlar birlii gibi yalnzca sanat etkinliklerini bir araya getiren topluluklar iinde olmay yeterli saymlardr. ada Trk resim sanat tarihinde Mstakillerden sonra 1933 ylnda aralarnda bir ksm Mstakillerinde bulunduu bir grup sanat D Grubunu kurmutur.41 Trk resim ve heykel sanatnn drdnc topluluu olan D Grubu kbizm ve soyut sanatn genel kabul grmesine eilimli sanatlardan olumutu. Zeki Faik zer, Nurullah Berk, Cemal Tollu, Elif Naci, Abidin Dino ve Zht Mritolu gibi sanatlardan meydana gelen topluluk Mstakiller hareketine alternetif bir gruplama idi.42 Daha sonraki yllarda baz grup yeleri tutumlarn yumuatarak, soyut geometrik kompozisyonlarnda srarc olmamlar ve hatta yar gereki bir yaklamn sezildii figratif resme ynelmilerdir. Geri D Grubu batan beri figr resimden silip atm deildi ama Kemal skendere gre yaptklar; figr sradan boyanm yzeye dntrerek anlamszlatrmak ya da imkanszlatrmakt.43 Fakat burdaki yanllarn abuk gren grup yeleri bir sre sonra 1950lerden itibaren, temel gesi insan olan, minyatr, halk sanatlar, Hitit Sanat gibi yerel ve tarihi konulup resimlere ynelerek, formasyonlarn ve yeledikleri biim estetiinin n yarglarn amaya almlardr. Ancak, yine Kemal skendere gre bu konuda bir donanma ve bilince sahip olmadklarndan da insanszlatrma ilemini tersine evirecek bir figr -anlaygelitirememilerdir.44 D Grubu, daha sonraki yllarda bir slup birliktelii eklinde olmasa da yeni yeni katlan sanatlarn etkinliklerini bir araya getirmesi bakmndan olumlu etkilerini srdrmtr. Ancak 1947 ylndan sonra bu birliktelik de bozularak grup zeri bireysel olarak ayr sanat grlerine

416

ynelmilerdir.45 Bu arada grup etkinlikleri iinde yer almayan ancak Trk resmi iin nemli olan isimler ortaya kmtr. Fikret Mualla, Ayetullah Smer, Turgut Zaim bu sanatlar arasnda saylabilir. Erken dnem Cumhuriyet hkmetlerinin kltr brokrasisinin monopol snrllklarn ve sorunlar amalarnda nemli yararllklar olan Trk Ocaklar ve Halkevleri gibi kurulular lkenin kltr ve sanat hayatnda da nemli rol oynamlardr. zellikle Halkevlerinin 1939-1944 yllar arasndaki resim ve heykel etkinlikleri Cumhuriyet resim ve heykel sanatnn geliiminde ok nemli bir paya sahiptir. Zorunlu atamalar dnda stanbul dna yabanc olan erken Cumhuriyet kua ressamlarn Karstan Edirneye kadar dnemin altm gtren motivasyonu Halkevleri salamtr. Halkevlerinin gzel sanatlar kolunun etkinlikleri kapsamnda 1939 ylndan balayarak 1944 ylna kadar 48 ressam il il dolaarak Anadoluyu ve Anadolu insann resmetmilerdir. Her yl 10, 11 ressamn yurt gezileri programyla gittikleri yrelerde yaptklar resimler gezi dn Yurt Gezileri Resim Sergisi adyla sergilenmi ve sonuta 800e yakn resim Trk resim sanat envanterine kazandrlmtr. eitli yaynlarda 664, 683 ve 675 olarak belirtilen bu yurt gezileri resimleri 800e yakndr. Baz incelemelerde dnemin iki nemli sanat topluluu olan Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii ile D Grubu sanatlarnn yine Halkevleri organizasyonu ile eitli illerde alan sergilerle kartrld grlmektedir. Yurt gezileri resimlerinden mzeler ve baz zel koleksiyonlarda bulunanlar, yani gnmze ulaanlar hari, 660, 665 tanesinin nerede olduu bilinmemektedir. Zaten sergi kataloglarnda ve dnemin Ulus, Cumhuriyet gibi nemli gazeteleriyle Yeni Trk Mecmuas ve lk gibi dergilerinin kaynaklnda eserler hakknda oluan genel bilgi ve eser says ok nesnel bir anlam tamaz. nk bazen iki ayr ile giden sanatlar olduu gibi sanatlarn bazen gittikleri yerlerde yaptklar ve Halkevlerine sergi iin teslim etmedikleri resimler de olmutur. 23 Mart 1933 tarihli birinci sergide 116, 29 Eyll 1939 tarihli ikinci segide on ressamn 101, 31 Mart 1940 tarihli nc sergide on ressamn 87, 22 ubat 1942 tarihli drdnc sergide on ressamn 102, 19 Mays 1943 tarihli beinci sergide ondrt ressamn 166 ve 1944 Eyllnde altnc ve son sergide de ilk be serginin eserleri de dahil toplam 675 resim sergilenmitir. 1940la birlikte Trk resminde soyutlamac, davurumcu eilimler iyice arlk kazanr. Bu arada, D Grubunun Trk resmine hi katkda bulunmadn, yanlzca Batnn eilim ve tekniklerini aktardn ve toplum sorunlarna yabanc kaldn ileri sren bir grup gen sanat Yeniler Grubunu kurarlar. Grubun en ncelikli ve temel amac yeni bir uygulama olarak tek bir konu belirlemek ve ortak konu erevesinde aratrmalar yaparak farkl duyarllkta yorumlarla resimler retmekti.46 Bu ama anlalaca zere D grubuna kar duyulan reaksiyonun bir ifadesidir. Yenilerin D grubuna en temel reaksiyonu figr konusunda olmutur. Bu nedenle de basit bir nesne dzeyine indirgenmi bir figr ilemeyi redderek; tensellii ve tinsellii, dertleri ve sevinleriyle belli bir toplumun yesi olan insan ele almay ngrmlerse de amalarna ulaamamlardr. nk tm abalarna ramen D grubunun etkisinden bir trl syrlamayarak amaladklar, birey ama toplum iinde var olan insan figre dntrememilerdir.47 Ancak, Nuri yem, Turgut Atalay, Ferruh Baaa, Mmtaz Yener,

417

Hamet Akal, Agop Arad ve Avni Arbatan meydana gelen grup ok gemeden dalnca bu sanatlar daha sonralar grubun kuruluu srasnda belirledikleri hareket noktalarndan ok daha farkl eilimlere ynelmilerdir. Yeniler hareketinden sonra 1946 yl Maysnda Bedri Rahmi Eybolunun on rencisi 10lar Grubunu kurmu ve bu grup da ncekiler gibi Trk resmine yeni bir tad ve renk getirmitir. Grup yelerinden Nedim Gnsr ve Need Gnal naif gelerin de sezildii da vurumcu sluplar ile toplumsal elikileri resimlemilerdir. Yine gruptan Orhan Peker ve Turan Erol o yllarda yeni denemeleri ile dikkati ekmilerdir. 1950li yllarla balayan sre iinde artk grup hareketlerinin nemli bir yeri olduu sylenemez. Szn gelii 1959 ylndan sonra kurulan Yeni Dal ve Siyah Kalem gibi gruplar bu nedenle de hi kimse tarafndan bilinmez. Ancak bu yllar informel sanatn kendini hissettirmeye balad yllardr. II. Dnya Savann ardndan Avrupada esen kbizm sonras soyut ve soyut davurumcu estetik, bir sre sonra Trk sanatna da yansr. Cemal Bingl, Nijad Devrim, Halil Dikmen, Ferruh Baaa, Arif Kaptan, Adnan Turani, Adnan oker soyut sanata ynelen ilk sanatlar olurlar. Trk resminde soyut eilimlerin teknik ve biim asndan gelimesi, Batda olduu gibi, iki farkl davran biimi iinde ele alnabilecek bir nitelik sergiler. Bunlardan ilki, her trl fra iilii ve dokusal etkiyi dlayan geometrik-soyut dieri ise dank bir tu tekniinin biimlendirdii kendiliinden, disiplinsiz ve bir yere kadar da ifadeci ve davurumcu olabilen daha duyarl ve organik bir yaklamdr.48 1960larla birlikte Trk resminde Mavi Grup adyla yeni bir topluluk ortaya kar. Ancak belirttiimiz gibi sanat gruplar artk eskisi gibi etkin deildir. Bu bakmdan Trk resmi iinde bir yerinin olduunu sylemenin zor olduu bu grubun yeleri Adnan oker, Sarkis, Tlay Tura, Devrim Erbil ve Altan Grmandr. Yine bu dnemde youn bir aba iinde grnen sanatlar arasnda da zdemir Altan, mer Ulu, Erol Akyava, Fethi Arda ve Burhan Uygurun adlarn sayabiliriz. 1955 ve 1970 yllar arasnda esen soyut resim rzgar ne kadar gl eserse essin hi bir zaman figratif resmin varln etkileyememitir. zellikle, figratif resmin, zle biimi can alc bir ekilde birletirerek sunan kompozisyon anlay etkisini srdrmesini salamtr. 1956 yl iinde T.B.M.M. binas iin smarlanan Vilayet Tablolar dneminde soyut resmin hi bir zaman grmedii bir tepkiyi almtr. lk kez toplumcu-gereki temalara ynelen sanatlar, temalarn olanca gcyle ortaya koyabilmek iin figratif resmin tm imkanlarn kullanmlardr. Aradan geen yllarla Trk resmi tek seslilii terk ederek evrensellik/millilik, evrensellik/yerellik, toplumculuk/bireycilik veya soyut/figratif vb. gibi bir ok kart eilimi bir arada yanstan ok soluklu, oulcu bir yapya kavumutur. Ancak, bu oulcu yap iinde 1970li yllarn balarna kadar, alan ii bilgi ve kltrel tabana dayal iki gl eilim tm ynelimleri kavrayan bir zellie sahip olmutur. Bunlar Cumhuriyetle birlikte yeni ierie ve kuvrumlamaya kavuan Millilik ile giderek bireye ynelen hmanizma anlaylardr. Geri bir ara 1940l ve 1970li yllarda birbirleriyle bir atma iine girmilerse de yine de bugne uzanan srete varlklarn ve etkinliklerini srdrmektedirler.49 stanbul merkezli bu sanatsal younlamaya paralel olarak ayn yllarda Ankarada Turgut Zaim, Eref ren, Refik

418

Epikman, Cemal Bingl, Abidin Elderolu, Cemal Tollu, Malik Aksel ve Nurullah Berk gibi sanatlarn 15-20 yl nce temelini att, stanbula alternatif olmayan ancak yine de istanbuldan farkl bir havada sanat ortam olumutu. zellikle 1970li yllarda etkinlikleri artan Adem Gen, Halil Akdeniz, Hayati Misman, Zahit Bykileyen ve Habip Aydodu gibi ou Ankara kl bu sanatlar ada Trk resmine yeni katklar yapmlardr. 1980-2000 yllar arasndaki son yirmi yln Trk resim sanatnn servenini izlemek ve deerlendirmek tad argmanlar nedeniyle ok dikkatli olunmas gereken bir dnemdir. Cumhuriyet resmi, 1980li yllara, 1980 12 Eyllnde sivil toplum kurumlarnn, zellikle de demokrasinin askya alnmas gibi olumsuz bir sosyal olguyla girmitir. Bu dnemde aydn olma deerlerini tartan, militaryal imajlar sorgulayan politik duyarlln resimlerine yanstan kk bir sanat grubu olmakla birlikte, bandan buyana olduu gibi sanatlarn byk bir ounluu sanat alannda tepkisiz kalmlardr. zellikle, tuvallerine kimi zaman ironik bir eletiri ile anti-militarist imgeleri, de-politizasyonu ve sosyal karmaay resmeden birka sanat slupsal yaklamlaryla da 80li yllarn ilk yarsnn gerek temsilcileri olmulardr. Geri kalan byk sessiz ounluk ise, militaryal snrlamalar ve de-politizasyonun retip trmandrd bir bellek yitirimine (anamnez) uram ve ardndan da kendilerinin yalnzca seyirci olduu yeni olgusal, slupsal ve kavramsal ierii kavrayamayn getirdii infirat (yalnzc) bir lmpenlie srklenmilerdir. Bu kaygsz ve lmpen belirsizlik iinde bu alanda deien ve hareketlilik kazanan nemli bir baka konu da, sanat eserinin finans evreleri ve speklatrlerin illegal maddi kaynaklarna legalite ve sayg arayan evrelerce kefi ve medyann da provakatif yaynlaryla o zamana kadar para etmeyen sanat rnnn alnp-satld speklatif bir kara borsas, piyasasnn olutuu profesyonel bir ilgi alan olmasdr. Bu ortamdan yararlanmak isteyen ok sayda sanat galerisi, nitelikleri kendilerinden menkul sanat ve bir o kadar da sanat yazar ortaya kmtr. Geri bu iin olumlu yan, bu yllarda bir ok sanat dergisi yaymlanm, gazetelerde bir sre kltr-sanat sayfalar yer alm olmasdr. Ancak zamanla bu sisli hava dalm, nitelikleri su gtrmez sanatlar ile Trk sanatna eletiri anlamnda nemli bir boyut kazandran sanat yazarlar elek stnde kalmtr. Oysa, oulcu (pluralist) eilimlerin, yani farkl ve alternatif resim sluplarnn, Trk resmini tarihsel avangard kompleksten kurtararak yeniliki deneyci izgiye getiren 1940-1960 yllarnn deneyimlerinden yararlanarak 80ler boyunca yaplabileceklerle resim sanatmz bugn olduundan ok daha iyi bir dzeye getirilebilirdi. Bu bakmdan1990l yllara kadar geen be-on yl 1960l, 1970li yllarn istimiyle yol alnm kapal devre bir dnem olarak Trk sanat tarihinde yer almtr. Aslnda hemen her zaman olduu gibi dnemin sosyo-politik konjonktrnden fazla etkilenmeyen Trk ressamnn 1990l yllar da reel-politik ve sosyal gereklere ilgisiz kalmaya devam ettii bir dnemidir. Ancak, sanat dzleminde deien olgulara farkl bir adan bakan bu dnemde etkinlik gsteren bir grup sanat, plastik anlatmda dnceye ncelik tanyan minimalist, neoeksprestyonist ve hiper realist yorum denemelerine ynelerek, tuval zerinde enstalasyonlar yaparak kendilerine kavramsal zemin bulmaya almlardr. Son eyrek yzylda dzenlenen stanbul

419

Bienali, Yeni Eilimler, Gnmz Sanatlar, Sanart, Sanat Fuar vb. gibi geni programl etkinlikler, ada sanat kavramlarn eitli ekillerde geni taban bulmasna nemli katklar olmutur. Aslnda kuramsal olrak Trk resmindeki ada rotann 1980li yllarn sonlarnda izildii sylenebilir. Yine bu yllarda baz sanat kurumlarnn ve baz sanat galerilerinin speklatif piyasa ekonomisine kar durabilmesinin olumlu geliime ciddi katklar olmutur. Sanat ve sanat eserinin nispeten diyalektik bir gelime izgisini yakalad 90l yllardaki sanat ortam kavramsal retim ile eletiri boyutunun eksikliini de ortaya koymutur. Bylesi bir yoksunlukta, Trk resmini bir takm tercme fikirlerin dahi yeterince tartma ortam bulamad, deskriptif bir ifade dilinin egemen olduu kuramsallk(!)la babaa brakmtr. Heykel Asya ve Anadolunun eski Trk alarndaki figrl plastikle zorlama bir gelenek ilikisi kurmaya altmz Trk heykel sanatnn gemii, en azndan ada bir plastik yaratma alan olarak, resimde olduu gibi bir buuk yzyldan geriye gitmez. Ancak resim ve mimaride grlen geliim izgisinin heykelde grlebildiini sylemek zordur. Ant heykel geni kamusal alanlarda yer almasna karn resim ve mimari gibi geni toplum katlarna da mal edilememitir. Ge Osmanl sanatnda gelenei olmadndan kontroll bir yaratma alan olarak grlen heykelin ancak Cumhuriyetle birlikte bir gelime trendine girmesinin nedeni Cumhuriyet ideolojisinin kltrel ve sosyal hatta ant heykel dnldnde politik zemini de oluturmu olmasdr. stelik bandan bu yana rejimi temsil eden deerleri tasfir ettiinden ant heykelcilie ekonomik olarak da destek verilmesi bu geliimi dorudan etkilemitir. III. Selim ve II. Mahmut dneminde heykel henz uygulamadan uzak ve Osmanl toplumu iin yabanc olsa da stanbulda alan baz gayrimslim sanatlarn bu ynde faaliyette olduklar bilinir. Bunlardan biri Papazyan lakapl bir heykeltra, dieri Sanayi-i Nefise Mektebi kurulunca, akademik anlamda balayacak olan heykel eitiminin de ilk eitimcilerinden olan Yervant Oskan -Efendi-dr (1855-1914).50 Bu sanat daha sonra, 1883 ylnda Sanayi-i Nefisede otuz iki yl almtr. Onun ilk rencileri arasnda hsan zsoy (1867-1944), sa Behzat (1875-1916), Mehmet Bahri ve hakknda ok az bilgiye sahip olduumuz Mesrur zzet ve Mehmet Bahrinin adlarn sayabiliriz.51 1880lerden 1900lere gelindiinde hayatlarn bambaka boyutlara srklenecei olaylar kapdadr. Koca bir imparatorluun adeta ters yz edilerek yepyeni bir kimlikle ortaya karl, yeni bir tarihsel srecin de balangc olmutur. Bu yllar bir ok Bat kaynakl sanatmz gibi heykel sanatmz iin de bir ke tadr. Dier Trk tasvir sanatlar gibi yzlerce yllk bir deneyim miras ansna sahip olmayan ada Trk heykel sanat bu tarihten itibaren kendisine bir gelenek ve gemile birlikte gelecek hazrlamaya balamtr. Aslnda Trk insannn tasvirle olduu gibi bu erevede heykelle de ilikisi olduka eskidir. Ortaada antsal ta sslemecilii trnden kabartma dekorasyon-

420

la belirlenebilen bu iliki, slam ncesi Asya sanat geleneklerine kadar gidebilen bir arkaik biim yaratma srecini de yaamtr. Takip eden blmdeki slam ncesi Trk sanat bahsinde genie ele alacamz zre, Hunlardan balayarak, Karahanllara kadar, stelik sekinci bir retim biimi de olmayan bir Trk heykel sanatnn Asyal gemiinden sz edebilmekteyiz. Greko-Romen ya da Budt etkili olduu dnlen bu plastiklerin erken rnekleri gnmze ulamamakla birlikte, katksz ve tamamen bozkr insann ve onun inan dnyasn ifade eden daha kuzeydeki Trk topluluklarnn eseri olan balballar spektakler rnekler olarak gnmze ulamlardr. Yine kaynaklar, heykelin Trk kltr tarihinde nemli bir yeri olduuna iaret eden baz rneklerden szederler. rnein; aka Beyin bstn yaptrdn, Kanuninin (1520-1562) Moha Seferine katlan Sadrazam brahim Paann Budapete dn getirdii heykellerle sarayn sslediini yazarlar. Bunlar veya benzeri rivayetler bir yana mslman Trk hkmdarlar iinde ilk cesur giriim Abdlaziz (1830-1876) tarafndan yaplr. Yurt dna da ilk kan padiah olan Sultan, bu gezisi srasnda grd heykellerden etkilenerek 1871 ylnda C.F. Fuller adl bir sanatya at zerinde heykelini yaptrmtr. Yervant Oskandan sonra Sanayi-i Nefisede onun atlyesini hsan zsoy devralmtr. ada Trk heykelciliinin nemli isimlerinin byk bir ksm hsan zsoyun rencisi olmutur. zellikle ilk rencilerinden Mahir Tomruk (1885-1954) antikiteye ve klasik heykele ball ile dikkatleri eker. hsan zsoyun rencileri arasnda dikkatleri eken yine nemli iki sanat da Ratip Air Acudou ve Nijad Sireldir (1897-1959). Heykel eitimlerini Cumhuriyet ncesinde tamamlam olan bu heykeltran kendi slup zelliklerini belirlemeye altklar bst ve kk boyda yaptlar n planda ele almak gerekir. Bu sanatlarn belli bir tarihten sonra yani Trk heykeltralarna bu yol aldktan sonra baz ant projelerini de gerekletirdikleri grlr.52 Byk boyutlarda ant yapm ayrntl teknik ve uzmanlk gerektirdiinden, stelik baz teknik imkanlar aradndan Trk heykeltralar ant heykel yapmna olduka ge girmilerdir.53 Adlarn saydmz nc saylabilecek heykeltralarn ardndan Ali Hadi Bara, Zht Mridolu, Nusret Suman, Kenan Yontu ve ilk kadn heykel sanats Sabiha Bengta ile Nermin Faruki Sanayi-i Nefisenin ardndan Avrupada eitimlerini pekitirerek yurda dnmlerdir. Bu arada 1928 ylnda Gzel Sanatlar Akademisine dnen Sanayi-i Nefisenin yansra Ankarada 1931 ylnda resim ve heykel eitiminin de verildii Gazi Terbiye almtr. Bu yllarda artk heykel sanatlar da ressamlar gibi sanat birlikleri oluturarak bireysel ve toplu etkinlikler iinde olabiliyorlard. O dneme kadar evresinde heykel grmeye alkn olmayan Trk halknn ilk olarak heykelle karlamas, alan bu karma sergilerdeki kk boyutlu heykellerle oldu. Ardndan youn bir tempo ile sren ant heykellerle bu tanklk devam etti. Hatta konunun o gnlerdeki nemi nedeniyle Atatrk 22 Ocak 1922 tarihli Bursa konumasnda a tarihe mal etmekte antlarn ve dier sanat-bilim eserlerinin roln vurgulamak gereini bile duymutur.54 Trkiyede ant heykelcilii, 19. yzyln balarnda nce Yldz bahelerindeki av kkleri, daha sonra da eitli kasrlar ile Dolmabahe Saray iin yaptrlan boa, geyik ve kuu gibi

421

hayvan heykelleri ile balamtr. Ardndan da Cumhuriyetin ilanyla birlikte Atatrk ve kurtulu savan anlatan byk programl heykeller yaplmtr. Teknik zorluklar nedeni ile yabanc sanatlarn balatt ant heykellerin ilki 3 Ekim 1926da stanbul Sarayburnuna, ikincisi de ayn ayn 26snda Konyada dikilmitir. Bu Atatrk heykelleri, Avusturyal heykeltra Heinrich Krippel (18831945) tarafndan yaplmtr.55 Bu antlarn ardndan Krippelin Ulus Atatrk Ant (1927), Samsun Atatrk Ant (1931), Afyon Zafer Ant (1936) gibi almalar izlemitir. Trkiyede bu yllarda etkinlik gsteren heykelciler arasnda; Pietro Canonica, Ankara Etnorafya Mzesi nndeki Atatrk Antn (1927), stanbul Taksim Antn (1928), zmir Atatrk Antn (1931); Anton Hanak (1875-1934) ve Josef Thorak (1889-1952) ise Ankara Gven Park ant gibi almalarn gerekletirmilerdir.56 Ayn yllerda Rudolf Belling de hem eitimci, hem de bir uygulamac olarak etkinlik gstermitir. O yllarda bu sanatlardan bazlarnn kimi eserleri tartma yaratm, zellikle Gven Park Antnda Trk Kurtulu Savan anlatt iddiasndaki rlyef ve heykel tiplemelerinin, Anadolu insanndan ok Nibelungen veya baka Germen mitolojilerindeki Germen insanlarn temsil ettikleri ileri srlmtr. Cumhuriyet dneminde bir Trk sanats tarafndan gerekletirilen ilk ant, Nijat Sirelin zmit Atatrk Heykelidir (1929). Daha sonra 1931de Kenan Yontuun orum ve Edirnedeki Atatrk Antlar, 1932 ylnda da Ratip Air Acudounun Menemen Kubilay Ant ve Ali Hadi Barann Adana Atatrk Ant almalar ve dierleri gelmitir. Bu arada bu konuda bir kamuoyu basks bile olumu ve dikilecek antlarn dkmn yapacak kiilerde Trk vatanda olmak koulu aranmaya balanmtr. Trk sanatlarnn ant heykele olan ilgileri 1940l yllara kadar artarak srm ve giderek bu alanda yabanclara ihtiya brakmayan bir varlk gstermeye balamlardr. Cumhuriyetin ilk 25, 30 ylnda Trk heykel sanatlar Bat lkelerinde eitim grdkleri ustalarn etkisi altnda kalarak lirik-romantik bir eilimde figratif eserler retmilerdir. Non-Figratif eilimlerin ortaya k 1950lerden sonradr. Ali Hadi Bara ve Zht Mridolu bu anlayn temsilcileri olmulardr. Gzel Sanatlar Akademisinde Bellingin rencileri olan Kamil Sonad, adi alk, Hseyin Gezer ve lhan Koman figr stilizasyonlar ve soyut kompozisyonlarn bazen de Klasik Figratif almalarn e zamanl olarak srdrmlerdir.57 1960lardan itibaren de Ali Teoman Germaner, Tamer Baolu, Ferit zgen, Kuzgun Acar, Metin Haseki, Hseyin Gezer gibi heykeltralar toplu veya bireysel abalaryla eitli malzeme imkanlarn deerlendiren serbest etkinlikler iinde olmulardr.58 Asl etkinliklerini 1960lar boyunca srdren Popart, Minimalizm, Fantastik Gerekilik, Kavramsalclk ve Yeni Anlatmclk gibi Avangard eilimlerin uzantlar 1980li yllar boyunca da baz gen heykeltralarn eserlerinde etkilerini hissettirmeye devam etmitir. 1980li yllarda ise her alanda olduu gibi poplist rzgarlar heykel sanatsn da etkilemi zellikle gen kuak, dnemin siyasi koullar dorultusunda poplist konulanmalar, avangard, yeni Batl anlatm dilleriyle ifade etmeye alarak 1990l yllara ulamtr. Bu yllarda ant heykel yapm da durmam, zellikle Tankut ktemin Kltr Bakanl patronaj veya angajmanyla gerekletirdii ok saydaki ant heykel yurdun eitli yerlerine dikilmitir.

422

2000li yllara ulaan srete, zellikle son 15-20 ylda kamu alan-heykel ilikisi ile ilgili kavramlar, en azndan akademik dzeyde tartma alan bulmu, yeni eilimler, stanbul Sanat Fuar, ada Sanat Sergisi, stanbul Bienali vb. gibi etkinliklerin kapal devre salon zemininden karak ortak kullanml kent alanlarna tanmtr. Geri son yllada baz yerel ynetim rgtlerini elinde tutan kimi kadrolar klasik ant kavramn karlamayan heykele kar olumsuz tavrlar sergilemilerse de bu tr yaklamlar geni bir taban bulamamtr. 1950li yllarn sonlarndan balayarak lhan Koman, adi alk, Hadi Bara ve Zht Mridolu gibi isimlerle ivme kazanan geleneksel heykel normunu ama abas, Aye Erkmen, Meri Hzal, Fsun Onur ve Mehmet Aksoy gibi baz sanatlarca anlam maddenin arka planna almaya alan modernist bir paradigma yaratma ekline dntrlmtr. Bu bakmdan figratif ant heykeli de dlamayan ancak yeniyi yakalama peinde olan son dnem Trk heykel sanatsnn biim konsepti, herhangi bir corafyada veya kltrde meruiyet kazanabilecek kendine uluslararas bir kimlik edinme yolunda olduu sylenebilir. Ancak varlan bu sonu, yine de kendi tarihi ile tam hesaplamasn tamamlayamam, modernizm sonras srece hevesle yaklaan, fakat Bat ile de henz ortak bir dil yaratamam kimlik referanslar ile bugn arasnda bocalayan bir Trk heykeli panoramas ortaya koymaktadr. Genel bir deerlendirme yaparsak, Ali Teoman Germanerin, Fantastik Figratif almalarn, Haluk Tezonarn Polatldaki Sakarya ehitleri antn ve Tankut ktemin Harbiye ant gibi almalarn bu alandaki birka rnek arasnda sayabilir. ada Trk sanatlar iinde 19. yzyl ncesi ile ilikilendirilemeyen veya bu ilikinin yapay ve genel kabul grmeyen balantlarla ifadelendirildii alanlarn belki de ilk akla geleni bizce heykeldir. Trk sanatlar iinde gelenei olmayan bir tr olan heykelin belki de bu nedenle Batllama hareketleri iinde Trk kltr ve sanatna adaptasyon abalarnda ve kurumlamasnda istenen veya dier Batl plastik sanatlarn ulat dzeye ulaamamtr. stelik Cumhuriyetin kurulu yllarnda dier sanat trleri gibi eitimretim ortam oluturarak bu sanatn kurumlamas ve yaygnlamas yolunda tm admlar atlmsa da bugne varan sonu deimemitir. Gnmzde Trk heykel envanterinin nitelik ve nicelik asndan en nemli ksmn oluturan ant heykellerin de yabanc sanatlara ait olduu dnlrse bu deerlendirmede yanlmadmz grlecektir. Sahne Sanatlar: Tiyatro, Opera ve Mzik Trk yenileme ve adalamasnn geliim sreci iinde ada sahne sanatlar ve mzik alanndaki abalarn da youn olduu 19. yzyln sonlar, gelien ve ilerleyen dnyaya srt eviren, yz sadece kendi i dnyasna dnk, adeta kendi aleminde kapal yaamann daha ok srp gidemeyecei anlalan bir devri temsil eder.59 Batdan iktibas edilen ada sanatlarn ounun ilk uygulamalarndan ok nce ilk Batl anlamdaki tiyatronun sahnelerini amas, belki de Trk aydnlarnn 19. yzyldaki diyalektik Batllama sreci iindeki tercihlerinin bir sralamasn gzler nne serer.

423

Ayn tercih Cumhuriyet ilan edildikten sonra da devam etmitir. Dnya Sava ve Ulusal Kurtulu Sava vermi bir lkenin ekonomik kaynaklarnn tkendii, retim yapacak fabrikalarn, limanlarn, yollarn ve dier bayndrlk abalarnn ncelii olduu bir balangta bir konservatuarn almas, bir senfoni orkestrasnn oluturulmas bu bakmdan ok anlamldr. Cumhuriyetin ilannda bir yl sonra 1924 ylnda Ankarada Musiki Muallim Mektebinin almas, Mzkay Hmayunun Cumhurbakanl Senfoni Orkestrasna dntrlmesi, iki yl sonra da Darlelhann yeniden dzenlenerek Konservatuvar adn almas Cumhuriyetin getirdii dinamikler bir yana Trk modernlemesinin diyalektik bir devamllk kazandn da ortaya koyar. Trkiyede Tiyatro, ilk olarak 1860 ylnda Beyolunda, ikincisi ise iki sene sonra yine stanbulda Gedikpaada sahnelerini amtr. Balangta aznlk dilleri ile oyunlar sergilenen bu sahnelerden Gedikpaa Gll Agop Tiyatrosu ilk Trke oyun sergilenen sahne olmutur.60 Tanzimat aydnlarna gre an getirdii tm yenilikleri halka anlatp kabul ettirmenin en kestirme yolu gazeteden sonra tiyatro ve romand. Nitekim inasinin balatt tiyatro tr Namk Kemalde neredeyse bir tutku halini almt. Zaten Trk halk bu trn pek yabancs da deildi; Ortaoyunlar, Karagz Sahneleri gibi benzeri temaalara alkt. bu nedenle tiyatroya olan ilgi yksek oldu.61 1839 ylnda balad bilinen ada anlamdaki tiyatro abalar bir ara ilk bataki okusunu kaybetmise de kinci Merutiyetin ilan ile yeniden canlanmtr. Bu dnemde konusunu tarihten alan bir ok oyun sahnelenmitir. Osmanl Devrinin eitli dnemlerini ele alan bu piyeslerde tarih uuru uyandrmann, bir yanln veya resmi anlayn dzeltilmesi fikri de vardr. Bu oyunlar iinde; stanbulda sahnelenenler, A. Faik ahingirayn Krm Tarihine Ait Macera (1334), Selanikli Abdi Tevfikin Giritin Fethi, 1080 (1327), orlulu M. Fevzinin Hrrem Sultan (1325), zmirde sahnelenen Sezayinin Mithat Paa veya Hkm dam, Mithat Cemalin Kemal (1328), Moralzade Vassafn Sultan Murat (1327), Yldz Facialar (1328), Mukaddime-i nklab (1335), Konyada sahnelenen Mehmed Burhaneddinin Fehim Paa (1327), yine zmirde sahnelenen, Mahmut Reatn Osmanl htilali (1329), ve stanbulda sahnelenen Faik Alinin Nedim ve Lale Devri (1916), Abdlhak Hamidin Turhan (1916), lhan (1913), Celal Esadn Byk Yarn (1910) ve Ziya Gkalpin (1339)da sahnelenen Alpaslan Malazgirt Muharebesi adl oyunlar rnek verilebilir.62 Yusuf Kamil Paann Trk roman iin yapt ncl, tiyatro eseri evirileri ile de Ahmet Vefik Paa (1823-1891) yapmtr. Sefirlikten Sadrazamla kadar ykselmi aydn bir Osmanl devlet adam olan Ahmet Vefik Paa, Trk Tiyatrosuna 17. yzyl Fransz edebiyatnn gldr ustas Molire (1622-1677) komedilerini kazandrmtr.63 Cumhuriyetin kuruluundan sonra ise devlet, tiyatroya yakn ilgi gstermi, kurumsallamas iin ciddi abalar ortaya konulmutur. 1940 ylnda Devlet Konservatuvar yasas kartlm, Tatbikat Sahnesi alm, ardndan da 16 Haziran 1949 tarihinde Devlet Tiyatrosu kurulmutur. Devlet tiyatroya desteini hi ekmemi, daha sonraki yllarda da salanan eitli deneklerle devlet tiyatrolarnn yansra zel tiyatrolarn abalar da desteklenmitir.

424

Cumhuriyetin ilk yllarnda yazlan oyunlarn byk blm konularn yakn tarihten almtr. Ana temalar Kurtulu Sava, Anadolu insannn yiitlik ykleri ve Atatrk nklaplardr. Bu ilk oyunlardaki tarih anlay gen Cumhuriyet ynetiminin tarih yaklamyla paralellik iindedir. bu nedenle Cumhuriyetin nde gelen yazarlar tarafndan yeni rejimin tarih anlayna uyumlu ok sayda oyun yazlmtr.64 Reat Nuri Gntekinin stiklal, Faruk Nafiz amlbelin Kahraman, Akn Mecdettin Kaminin Sakarya Kahramanlar, Nazm Hikmetin Yolcu ve Hayri Muhittinin Gazi Mustafa Kemal oyunlar bu balamda ilk akla gelen bir ka rnek olarak sralanabilirler.65 Cumhuriyet dnemi tiyatrosu daha doru bir ifade ile oyun yazarl 1950li yllara kadar dier edebi alanlarda n yapm yazarlarla snrl kalm, bu dal bamsz bir tr olarak seen yazarlar bu tarihten sonra kmtr.66 Balangta, W. Shakespeare, Molire, A. Miller, A. Chekhov, N. V. Gogol ve O. Wilde gibi yabanc yazarlarn oyunlarn sahneleyen Cumhuriyet dnemi Trk tiyatrosu daha sonra Orhan Asena, Turan Oflazolu, Tark Bura, Gngr Dilmen, Adnan Giz, Baar Sabuncu, Recep Bilginer ve Turgut zakman gibi yerli tiyatro yazarlarnn oyunlarn oynamtr. 1949 ylnda yazd ilk oyunu Gnn Adamndan sonra onlarca tiyatro eseri yazan Haldun Taner de tiyatro yazar, kuramcs ve retmeni olarak yapt tarihi kolajlarla yine nemli bir baka tiyatro adamdr.67 Bu arada kimi oyunlarda slup ve tr konusunda kesin bir tercihin olmay, Faruk Nafiz amlbelin Akn, Musahipzde Cellin stanbul Efendisi veya Bir Kavuk Devrildi, Aynaroz Kads gibi tarihi dekorlar nnde oynanan, tarihi tiplerin canlandrd oyunlar seyircilere tragedya ile komedyann garip bir ikilemi eklinde sunulmulardr. Bu noktada bir baka saptama da, konusunu tarihten alan oyunlarn hemen hemen tamamnn kamu eliyle srdrlen Devlet Tiyatrolarnda sahnelenmesi ve bu tr repertuvarn kimi dnemlerde zellikle tercih ve tevik edilmesidir. Son eyrek yzyldr Devlet Tiyatrolarnda sahnelenen, Turgut zakmann Resimli Osmanl tarihi (1983), Fehim Paa Kona (1979), Orhan Asenann Hrrem Sultan (1959), Simavnal eyh Bedrettin (1969), Turan Oflazolunun Deli brahim (1967), IV. Murat (1970), Ksem Sultan (1982), Cem Sultan (1997), Recep Bilginerin Yunus Emre (1976), Gngr Dilmenin Midasn Kulaklar (1959), ttihat ve Terakki (1969), Deli Dumrul (1979), Badat Hatun (1973) Kemal Bekir-Nahit Srr rikin D (1975) vb. gibi tarihi kii ve olaylar konu alan, anlatan oyunlar tiyatro repertuvarndaki baz oyunlara rnek tekil ederler. Son sz olarak deerlendirmek gerekirse, Trk tiyatrosu ve drama edebiyatnda gnden gne artan yetimi sanat ve yazar potansiyeli ve sergileme olanaklarna ramen Trk tiyatrosunda milli bir slup, milli bir dil ortaya konulamamtr. Ne yazk ki Milli Tiyatro da kimi yazarlarca yanl anlalarak otantik Anadolu dili ve giysileri ile dekoru ya da tarihi konulu oyunlar artk II. Merutiyet toplumunun ok ilerisinde sosyal ve kltrel dzeye sahip tiyatro seyircisine yeterli gelmemektedir. Bu incelemenin eitli blmlerinde yenileme, adalama erevesinde szn ettiimiz Batl sanatlarn Trk kltrne adaptasyonu konusunda ve bu sanat trlerinin geni halk kitlelerine ulatrlmasnda, kanmzca en anssz olan tr opera ve baledir. III. Selim dneminde, 1797 ylnda Topkap Saraynda gerekletirilen ilk opera temsili ile balayan Trkiyede opera tarihinden sz

425

edilirken, konuya; Trkiyenin opera ile tanmas 18. yzylda balamtr gibi bir ifade ile girilmesi, aslnda doru olmakla birlikte, bu sanat trnn Trkiye ile tanmasnn kapsam yn dnlrse, gnmz iin bile doru olmayan bir hkm tar. Opera ve bale tarihi yazarlar Trk insannn opera ve bale ile ilk kez tanmasnn, Batya giden ilk Osmanl sefirlerinin grdkleri temsillerle gerekletiini yazarlar. Opera ve balenin Trk kltr jargonunda da ilk olarak bu sefirlerin Saray a sunduklar sefaretnamelerde getiini belirtirler.68 1607 ylnda Fransaya giden ilk Osmanl eli heyeti ok byk bir ilgi ile karlanm, hatta sefir ve beraberindekiler iin mzisyenlerinin Trk giysileri giydii Ballet de Monseigneur le duc de vendosme adl bir bale gsterisi dzenlenmitir.69 Padiah III. Selim dneminde balayan Bat kltr ve sanatlarna olan ilgi, bu kapsamda Batl gsteri sanatlarnda da younlam, hatta yukarda da belirtildii zre III. Selime sarayda bir opera temsili bile sunulmutur. Opera tarihilerinin szn ettii sefaretnameler iinde ilki ve en nls, Yirmi Sekiz elebi Mehmet Efendinin Fransa Sefaretnamesidir (1132-33 H. /172021 M.). Sultan III. Ahmet zamannda Fransaya gnderilen Yirmi Sekiz elebi Mehmet Efendi, Pariste ou zaman kraln da katld opera temsillerine davet edilmi, bu temsiller dolaysyla iyi bir gzlemci olduunu ortaya koyan ifadelerle, hem temsiller, hem de opera binalar hakknda olduka aklayc bilgiler vermitir.70 17. yzyln ilk yllarnda diplomatik ilikilerle balayan Trklerin Bat ile temaslar sonucunda bu ilikiden Bat da payna deni alm, zellikle Fransada edebiyat, mzik ve dier sanat alanlarnda Trkne temalarn ilenmesi ile Turquerie ad verilen bir alaturka modas balamtr.71 rnein Pariste Trk temalar ileyen Rameaunun Les Indes Galantes adl bir operas sahnelenmi, ardndan 1735 ylnda sahnelenen drt perdelik bir operann ilk perdesine de Le Turc gnreuxGnl yce Trk ad verilmitir.72 1758 ylnda Viyanaya giden Trk sefiri Ahmet Resmi Efendi onuruna da yine ayn bale temsil edilmitir.73 18. ve 19. yzyllarda Osmanl sefirlerinin Avrupa lkelerinde izledikleri opera ve bale gibi gsteri sanatlarna ilikin gzlemleri daha baka sefaretnamelerde de yer almtr. rnein, III. Selimin (1789-1807) 1793 ylnda mparatorluun ilk daimi temsilciliini atrt Londraya ilk Trk sefiri olarak atad Moral Yusuf Agh Efendi ile II. Mahmud (1808-1839) dneminin Viyana Sefiri Mustafa Hatt Efendi, daha sonra Resmolu Ahmed Efendi ve bir baka Osmanl elisi Vahid Paa grdkleri operalardan olduka ayrntl bilgiler sunmulardr.74 1797 ylnda III. Selimin huzurunda verilen opera temsilinden sonra Trkiyede gerek anlamda opera temsilleri 19. yzyln ortalarndan itibaren sahnelenmeye balamtr. zellikle Tanzimatla beraber Bat kltr ve sanatna ynelik heveskrane tutumlar ve isteklerle talyan opera truplar istanbulda byk ilgi grrler. Hatta Suut Kemal Yetkinin ifadesiyle temsil, muski, taganni, raks ve dekor gibi muhtelif sanat ubelerini iine alan bu mrekkep sanat icra eden bu truplar o yllarda stanbul gazetelerine ilan vererek olan ilgiyi geni halk kitlelerine yaymaya bile alrlar.75

426

Trkiyede Tanzimatla birlikte balam olan mzikte yenilenme abalarna talyan mzik, dans ve drama sanatlar ve gelenekleri nclk ve rneklik etmitir. Bu alanda ilk eitimciler de yine talyadan getirtilmitir. Bu eitimcilerden ilki ve belki de en nemlisi nl talyan opera bestecisi Gaetano Donizettinin (1797-1848) byk kardei Giuseppe Donizettidir (1788-1856). Donizetti, Osmanl Sultan II. Mahmutun (1784-1839) daveti ile 1828 ylnda stanbula gelmi, aralksz 28 yl alarak stanbulda lmtr.76 Bu sre iinde Donizetti, ilk bando-mzkay kurmu, Trkiyede ilk devlet orkestras ve bandolarnn temelini atmtr. Yine bu yllarda stanbulda ilk opera binas da M. Giustiniani adl bir talyan tarafndan Beyolunda Fransz Tiyatrosu olarak bilinen yapda, Gaetano Mele adl bir kiinin yneticiliinde almtr.77 Daha sonra Bosco adl bir baka talyann ilettii bu tiyatroda opera temsilleri devam etmi, 1841 ylnda tiyatroyu devralan Halepli Ttncolu Michail Naum Efendi de binann yand 1846 ylna kadar tiyatroyu ayn bina da iletmeye devam etmitir. Yangndan sonra bir baka binaya tanan tiyatro bu binada da 1870 ylna kadar perdelerini ak tutabilmitir. ncelememizin tiyatro ksmnda stanbulda kurulan ilk iki tiyatrodan biri olarak szn ettiimiz Gedikpaa Tiyatrosunda da 1860l yllardan itibaren opera temsillerinin sahnelendii bilinmektedir.78 Bu yllarda Bat mziine, operaya ve baleye saray da byk ilgi gstermi, Hatta Sultan Abdlmecid, 1858 ylnda nl talyan mimar Fossatinin projesiyle bugnk Dolmabahe Stadyumunun bulunduu yerde bir saray tiyatrosu yaptrmtr.79 Daha sonraki tarihlerde tiyatro, opera ve muhtemelen bale temsillerinin de verildii bu tiyatro yannca, Sultan Abdlaziz (1830-1876) buray yeniden ina ettirmi ancak, pek ilgilenmemitir. Sultan Aziz ve Sultan Murad dnemlerinden sonra II Abdlhamid (1842-1918), saray tiyatrosu ile ilgilenmi ancak, mzik, opera ve bale almalar dnemin koullar nedeniyle yeterince yank bulmamtr.80 19. yzyl boyunca stanbul tiyatrolarnda sahnelenen opera ve bale temsillerinin dnemin aydn, aristokrat Osmanl entelijansiyasn nemli lde etkiledii anlalmaktadr. Bu durumu gsteren en gzel rnek, air Abdlhak Hamidin babas Hekimba Zade Hayrullah Efendidir. nk, Hayrullah Efendi, daha Tbbiye-i ahane rencisi iken Hikaye-i brahim Paa be-brahim-i Gleni adl, konusunu tarihten alan dramatik bir libretto yazmtr.81 Bu rnein de ortaya koyduu gibi, Osmanl aydnlar, 19. yzyln ikinci yarsnda operaya yalnzca izleyici olarak deil, edebiyat ve sanat yetenekleriyle bu alanda Trke metin yazarak da ilgi gstermiler, katkda bulunmulardr. Ancak opera tarihileri 19. yzylda bu gibi amatr ilgilerin yansra bu alanda ilk profesyonel rnn Mzka-i Hmayun subaylarndan Ali Haydarn yazd, ok ilgin bir ahsiyet ve mzik adam olan Macar Tevfik Beyin besteledii Pembe Kz adl bir operet olduunu belirtirler.82 Trkiyede Cumhuriyetin ilan ile ulusal kltr, uluslararas ada uygarlk dzeyine ulatrma ilkesine zel nem verilmi ve bunun sonucu olarak da, gzel sanatlarn eitim ve retimle yenilenmesini mmkn klacak kurumlarn olumasna imkanlar salanmtr. lk olarak, 1828 ylnda Sultan II. Mamud dneminde kurulmu olan Mzka-i Hmayun tam kadrosu ile Ankaraya tanm ve eitli kurulu kanunlar ile yllar iinde Cumhurbakanl Senfoni Orkestrasna dntrlmtr.83 Daha sonra srasyla nce Ankarada Muski Muallim Mektebi (1924) kurulmu, ardndan stanbulda

427

zel olarak abalarn srdren Dar-l Elhan yeniden yaplandrlarak 1926 ylnda stanbul Belediyesi Konservatuvarna dntrlmtr. Yaklak on yl kadar sonra da nl Alman besteci ve mzik adam Paul Hindemith (18951963) ve Carl Ebertin (1887) nderliklerinde 1936 ylnda Ankara Devlet Konservatuvarnn temelleri atlmtr. Muski Muallim Mektebinden seilen rencilerle balayan eitimretim bir sre byle srm, Konservatuvar resmen 1940 ylnda kurulmutur. Ardndan ayn bnyeden yetien sanatlarla zmir ve stanbuldan balayarak yeni birimler tesis edilmitir.84 Cumhuriyet dneminde tmyle devlet eliyle srdrlen Trk opera metinlerinin tamamna yaknnn yresel ve tarihi konulu olmas son derece de ilgintir. ok sesli Trk mzii literatrnde Trk Beleri olarak anlan (Cemal Reit Rey, Ferit Alnar, Ahmet Adnan Saygun, Ulvi Cemal Erkin, Necil Kzm Akses) gibi sanatlardan, Saygun ve Aksesin besteledii ilk opera mziinin de tarihi konulu metinleri seslendirmilerdir. rnein, bunlardan Atatrkn zel ilgisi ve destei ile bestelenmi olan zsoy operas Trk-ran tarihi ve mitolojilerinden esinlenerek yazlmtr. Ulusal Trk opera ve balesini oluturma abalar iinde, Trke ve Trk tarihinden, Trk mitolojisinden alnan konularla Trk operas kanmca bu balamda istenene ulaabilmitir. Ancak dilini ve konularn Trkeletiren, ulusallatran Trk operas, bu sanatn mziinde ayn sonuca ulaamamtr. Balangcndan bugne Trk opera repertuvar iin; Cemal Reit Reyin elebi, Ahmet Adnan Saygunun zsoy, Kerem, Krolu ve Glgame, Necil Kzm Aksesin Baynder, Sebahaddin Kalenderin Nasreddin Hoca, Deli Dumrul, Nevit Kodallnn Glgame, Ferit Tznn, Midasn Kulaklar, Cengiz Tann Deli Dumrul, Okan Demiriin IV. Murad, Karyad Hatun operalar rnek verilebilir.85 Ahmed Adnan Saygunun ve Nevit Kodallnn Glgame, Cengiz Tan ve Sebahaddin Kalanderin ise Deli Dumrul operalar, ayn tarihi konuyu farkl yorumlayan sanatlarn, icra ettikleri sanatn farkl yorum imkanlarn ortaya koymas bakmndan olduka ilgin olduu kansndayz. Cumhuriyetin kuruluu ile birlikte Bat kltrne dahil olma istei ve ideali ile opera ve balede ciddi admlar atlrken oksesli klasik Bat mzii alannda da nemli abalar gsterildi. oksesli mziin Cumhuriyet dnemindeki ncleri olan Rey, Akses, Saygun, Alnar ve Erkin ulusal Rus mzik okulunun kurucular olarak bilinen Rus Belerine benzetilerek Trk Beleri olarak adlandrldlar. Anadolunun halk mzii kaynaklar ile Klasik Trk Mziinden yararlanarak oksesli bir Trk mzii ortaya koymaya altlar opera ve bale eserlerinden szettiimiz sanatlar ilk Trk senfonilerini, senfonik iirlerini, konertolarn bestelediler. Cemal Reit Reyin, Piyano in 12 Anadolu Trks, Kyde Bir Facia; Ulvi Cemal Erkinin, Zeybek Trks, Trk Siti, Piyano Konertosu; Ahmet Adnan Saygunun, Bir Orman Masal Siti, Yunus Emre Oratoryosu; Hasan Ferit Alnarn, stanbul Siti, Viyolonsel Konertosu ve Necil Kazm Aksesin, Ankara Kalesi Senfonik iiri, Bir Divandan Gazel, kinci Senfoni ad eserleri almalarna rnek gsterilebilir.

428

19. yzyl, bir ok bBat kkenli sanat gibi balenin ve beraberinde Klasik Bat Mziinin de Trkiyeye girdii tarihtir. Yukarda opera iin de ayn ifadeleri kullanrken aslnda, cmlenin genel kapsam alannn Trkiye deil, olsa olsa stanbul olmas gerektiini belirtmitik. Aslnda daha da gereki bir ifade ile sz konusu sanatn ulat kitlenin belirli bir gayrimslim ve sekin Osmanl elitinin tesine geemedii grlr ki, ayn durum klasik Bat mzii ve bale sanat iin de sz konusudur. Ancak szn burasnda nl talyan bestecisi Giuseppe Verdinin (1813-1901), La Traviata adl operetinin Venedikteki dnya prmiyerinden yl sonra, Ernaninin ise yine Venedikteki temsilinden iki yl sonra stanbulda temsil edilmelerinin ayr bir husus olarak belirtilmesinde yarar vardr. ou kez opera-bale eklinde birlikte anlan opera, bale ve Klasik Bat Mziinin Trkiye safahatlar da benzer olmutur. 19. yzyla gelinceye dein Osmanl enliklerinde Avrupadan gelen bale gruplarnn gsteriler yaptklar bilinmektedir. Hatta kimi yazarlara gre Trkiyedeki bu tr ilk bale gstersinin tarihi ok daha gerilere, 16. yzyln ortalarna kadar gtrlebilir.86 ok uzun bir zaman Osmanl lkesinde bu tip elenceler iinde yer alan baleye ilikin ilk ciddi almalar II. Mahmud (1784-1839) ve Abdlmecid (1823-1861) dnemlerinde yaplmtr.87 Opera bahsinde kendisinden sz ettiimiz Donizetti Paa bu konuda da kuruculuk ve nderlik etmitir. Ancak bale bu yllarda saray dnda daha ok ilgi grm ve isimlerini tiyatro ve opera temsillerinden hatrladmz, Naum, Gll Agop, Concordia, Amfi, Varyete gibi salonlarda Batdan, zellikle talyadan gelen bale gruplar oyunlar sergilemilerdir. Cumhuriyetin ilan ile dier Batl sanatlarda grlen gelime bu alanda grlmez. Hatta 1950 ylnda Ankara Devlet Konservatuvar Bale Blmnn kuruluu da bu ortam etkilemez. Ancak bu tarihten itibaren yetien klasik bale sanatlar zamanla Trk bale eserlerini de sahnelemeye balarlar.88 Bu eserler iinde ada kalplar iinde yer alan temsiller olduu gibi, Ulvi Cemal Erkinin Kelolan, Nevit Kodallnn Ebru Sabahattin Kalenderin Nasrettin Hoca ve Musahipzde Cellin Leblebici Horhor adl temsilleri rneinde olduu gibi kantolarla sslenmi, orta oyunu motifleri de tayan basit folklorik temsillere de yer verildi. zellikle 1980 yl ve sonrasnda bu konuda hzl bir gelime dikkatleri eker. Ulvi Cemal Erkin, Kemal alar ve Nevit Kodall gibi Trk bestecilerin daha ok otantik ve folklorik temal bestelerini yine Trk koreograflar ve ynetmenler sahneye koyarak ulusal balenin oluturulmas yolunda nemli admlarn atlmasn salarlar.89 Devlet balesi sahnelerinde gsterime giren ve konusunu Dede Korkut Destanndan alan, bestesi Blent Tarcana ait Deli Dumrul, Muammer Sunun Milli Egemenlik Destan ve Nevit Kodallnn Hrrem Sultan gibi oyunlaryla ulusal Trk balesi, tiyatro ve opera kadar olmasa da yresel vetarihi konulara eilmi, Trk besteci ve koreograflar da tarihi konu ve kiileri bedeni hareketin ve mziin ritmleriyle yorumlamaya almlardr. Daha sonra ikinci kuak saylabilecek bestecilerden bazlar ise yresellii aarak evrensel bir izgiye ulamak gerektiine inanyorlard. Bu amala da lhan Usmanba, Blent Arel, lhan Mimarolu ve Cengiz Tan gibi baarl ve yurtdnda da tannan bu besteciler ada Bat mziinin hemen hemen tm akmlarn ve yazm tekniklerini deneyerek zgn bir Trk mzii yaratmaya almlardr. 1 Attila YCEL., Gnmz Trk Mimarlnda Tarih Yorumu Boyut 3/20 ubat 1984 s. 3.

429

Attila YCEL., ada Trk Mimarlk Sanatnda Ulusallk ve Tarih Yorumu, Trkiyede

Sanatn Bugn ve Yarn Hacettepe niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi 1. Ulusal Sanat Sempozyumu, Gzel Sanatlar Fakltesi Yaynlar No: 1, Ankara 1985 s. 135. 3 Metin SZEN., Cumhuriyet Dnemi Trk Mimarl, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar

Genel Yayn No: 246, Cumhuriyet Dizisi: 9 Ankara 1984 s. 3-6. 4 Metin SZEN., Birinci Ulusal Mimarlk Dnemi ve Mimarlar, Mimaride Trk Milli slubu

Semineri (11-12 Haziran 1984, bildiriler) Kltr ve Turizm Bakanl, Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl (Bask tarihi ve yeri yok) s. 35. 5 6 Attila YCEL., a.g.m., s. 137. nci ARSLANOLU., Birinci ve kinci Mimarlk Akm zerine Dnceler Mimaride Trk

Milli slubu Semineri (11-12 Haziran 1984, bildiriler) Kltr ve Turizm Bakanl, Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl (Bask tarihi ve yeri yok) s. 41. 7 Seyfi BAKAN., Geliim Sreci Perspektifinde Bakent Ankarann Son On yl

Mimarl, Yap Yap Endstri Merkezi Yayn No: 93 Austos 1989 s. 40. 8 1988 s. 34. 9 nci ARSLANOLU., 1928-1946 Dneminde Ankarada Yaplan Resmi Yaplarn Seyfi BAKAN., Ankara Ankara Gzel Ankara. Ankarann Bakentlik Srecindeki Mimari

Geliimi ve Kent Estetii zerine Bir Deerlendirme, ada ehir Dnemli Yaynclk S: 21 Kasm

Mimarisinin Deerlendirilmesi, Tarih inde Ankara (Eyll 1981, Seminer Bildirileri) (Der. E. Yavuz . N. Uurel) Orta Dou Teknik niversitesi Ankara 1984 s. 278. 10 11 1988 s. 16. 12 Halil Paa ve slubu iin Bkz. Sezer TANSU., Bir Ik Devrimcisi Halil Paa, Trkiyede Attila YCEL., a.g.m., s. 138. Kemal SKENDER., Trk Resminin Dn Bugn ve Gelecei, Gergedan, S. 19 Eyll

Sanat S. 13 Mart-Nisan 1994 s. 43-45; Tlin ORUHLU., stanbul Harbiye Askeri Mzesindeki Halil Paann Eserleri, Antik-Dekor S. 28 1995 s. 68-71. 13 14 Kemal SKENDER., a.g.e., s. 17. Esin YARAR-DAL., Trk Resminde Akademizm Tartmas, Oluum S. 90/91

Nisan/Mays 1985 s. 3.

430

15

Turan EROL., Sanayi-i Nefisenin lk Mezunlar ve all Kua Kltr ve Sanat, S. 7

Eyll 1990 s. 14, 16 Semra GERMANER., Trk Resminde zlenimci Akm 1914 Kua Sanatlar, Antik-

Dekor S. 2. (Tarihsiz) s. 99. 17 Semra GERMANER., Trk Resminde zlenimci Akm-1914 Kua Sanatlar, Antik-

Dekor, S. 2 (Tarihsiz) s. 99. 18 Nurullah BERK-Kaya ZSEZGN., Cumhuriyet Dnemi Trk Resmi, Trkiye Bankas

Kltr Yaynlar Genel Yayn No: 248 Cumhuriyet Dizisi: 11 Ankara 1983 s. 23. 19 20 21 Nurullah BERK-Kaya ZSEZGN., a.g.e., s. 25; Turan EROL., a.g.m., s. 14. Turan EROL., a.g.m., s. 15. Eletirmen, Sezer Tansuun Nazmi Ziya Deerlendirmesi iin Bkz. Sezer TANSU.,

Nazmi Ziyaya Nasl Bakmalyz, Trkiyede Sanat, S. 17 Ocak-ubat 1995 s. 20-23. 22 Bkz. Kemal Erhan., Romantizm, Elem, Hzn, Melankoli. Hseyin Avni Lifij, Antik-Dekor,

S. 16 1992 s. 80-83. 23 24 Semra GERMANER., a.g.m., s. 100-101. Sezer TANSU., Trk Resim Kltrnde Portre (3). 20. Yzyldaki Modern Boyutlar,

Antik-Dekor, S. 28, 1995 s. 124. 25 Ahmet Kamil GREN., Trk Resim Sanatnda ili Atlyesi ve Viyana Sergisi, ili

Belediyesi ve Resim ve Heykel Mzeleri Dernei Yayn, stanbul 1997 s. 44-48. 26 27 28 Kemal SKENDER., a.g.e., s. 18. Tercman- Hakikat, 31 Kanunisani 1333 (31 ubat 1917) . Tercman- Hakikat 2, 15, 18 Mays 1334 (1918) ; Halil Edhem., Elvah Nakiye

Koleksiyonu (Bugnk Dile Aktaran: Gltekin Elibal) Milliyet Yaynlar Sanat Kitaplar Dizisi: 1, stanbul 1970 s. 45; Viyana Sergisi sorumlusu olan Celal Esat Arsevenin ve yardmc olarak grevlendirilen Namk smailin anlarna atf yapmak, Berlin sergisinin gereklemediini iddia eden A. K. Grenin iddias ad geen sergiden kalan katalog, bror vb. kant saylabilecek eylerde gnmze gelmediinden ve ayn yl yaanan siyasi olaylar dnldnde akla yakn gibi gelmektedir. (Ahmet Kamil GREN., a.g.e., s. 57-58. Bkz. Ayn yazar., ili Atlyesi. Viyana Sergisi ve Gerekletirilemeyen Berlin Sergisi, Trkiyemiz S. 78, Mays 1996, s. 50-59).

431

29

Sezer Tansu., Trk Resim ve Heykel Sanat Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Grsel

Yaynlar, C. 6, stanbul 1982, s. 1103, 1104. 30 29. 31 Bu konuda Bkz. Zeki SNMEZ., Balangcndan 16. Yzyla kadar Anadolu Trk slam Zeynep YASA YAMAN., Demokrasi ve Sanat Trkiyede Sanats. 15 Eyll-Ekim 1994, s.

Mimarisinde Sanatlar, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar VI. Dizi-Sa. 30 Ankara 1989; Neet AATAY., Bir Trk Kurumu Olan Ahilik Atatrk Kltr Dil ve Tarih Kurumu Yaynlar VII. Dizi-Sa. 104, Ankara 1989; Doan KUBAN., Trk ve slam Sanat zerine Denemeler, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar Deneme, Eletiri, An Dizisi: 1 stanbul 1982; Seyfi BAKAN., Trk Sanat zerine Denemeler, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi Yaynlar: 3 stanbul 1990. 32 Halil EDHEM., a.g.e., s. 49;., ebab 10 Eyll 1336 (1920) S. 8; Dergah 1 Mays 1337

(1921) S. 2; ebab, 5 ubat 1337 (1921) S. 23; Dergah, 20 Mays 1338 (1922) , S. 27. 33 Sami YETK., Sanayi-i Nefise Mekteb-i in (II), Osmanl Ressamlar Cemiyeti Gazetesi

17 Ocak 1327 S. 9, s. 66. 34 Sami YETK., Sanayi-i Nefise Mektebi in (III), Osmanl Ressamlar Cemiyeti Gazetesi

16 ubat 1327 S. 10, s. 74, 75. 35 Nurullah BERK., Trkiyede Resim ve Ressamlar: 3, Hayat Tarih Mecmuas, S. 7

Temmuz 1974 s. 43. 36 Zahir GVEML., Cumhuriyet Devri Sonras Sanat Akmlar, Trkiyemiz S. 66 ubat

1992, s. 32. 37 Kymet GRAY., Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, Akbank Kltr ve Sanat

Kitaplar: 64 stanbul 1997; Ayn yazar., Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, Yeni Boyut Kasm 1983 S. 17, s. 3. 38 Kymet GRAY., Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, Akbank Kltr ve Sanat

Kitaplar: 64 stanbul 1997 s. 46, 48. 39 40 41 Kymet Giray., a.g.m., s. 3. Kemal SKENDER., a.g.m., s. 20. Kymet GRAY., D grubu ve Trk Resim Sanatnda slup Gdmnn Balamas,

Trkiyede Sanat, S. 15 Eyll-Ekim 1994 s. 39; Servey Doanay., Trk Resminde D Grubu Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Resim-i Anabilim Dal Yaynlanmam Lisans tezi istanbul 1992.

432

42 43

Kemal SKENDER., a.g.m., s. 21. Kemal SKENDER., Trk Resminin Figratif Adan Grnm, Trkiyede Sanat, S. 12

Ocak-ubat 1994 s. 41. 44 45 46 Kemal skender., a.g.m., s. 41. Kymet GRAY., a.g.m., s. 39. Kymet GRAY., Trk Resminde Liman Sergisi, Yeniler Grubu ve Lopold Levy,

Trkiyede Sanat S. 13 Mart-Nisan 1994, s. 46. 47 48 Kemal SKENDER., a.g.m., s. 41. Kemal SKENDER., Trk Resminin Dn Bugn ve Gelecei Gergedan, S. 19 Eyll

1988, s. 24. 49 Ekrem KAHRAMAN., Gnmz Trk Resminin Entellektel Zemini zerine, Trkiyede

Sanat, S. 15 Eyll-Ekim 1994, s. 34, 35. 50 Ayla DEKAN., Mimarlk ve Sanat Tarihi, 1908-1980 Trkiye Tarihi, ada Trkiye 1989 s. 523; Sevay OKAY., Batllama Sreci ve lk

1908-1980 C. 4 (Der. S. Akin) stanbul

Heykel Thma Larausse, C. 6 Tematik Ansiklopedi Milliyet Yaynlar, 1993-1994, s. 342. 51 Hseyin GEZER., Cumhuriyet Dnemi Trk Heykeli, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,

Genel Yayn No: 255 Cumhuriyet Dizisi: 14 Ankara 1984 s. 50-74. 52 53 Sezer TANSU., ada Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul 1986, s. 148. Sezer TANSU., Trk Resim ve Heykel Sanat Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi C. 6,

Grsel Yaynlar 1982, s. 1116. 54 Sezer TANSU., ada Trk Sanat, Remzi Kitabevi stanbul 1986, s. 204; Hseyin

GEZER., a.g.e., s. 319. 55 Oktay ASLANAPA., Trkiyede Avusturyal Sanat Tarihileri ve Sanatkrlar (zellikle

Atatrk Dneminde) , Eren Yaynclk, stanbul 1993, s. 44-46; Gltekin ELBAL., Atatrk Resim ve Heykel, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar: 121 Atatrk Dizisi: 19 stanbul 1973, s. 195-205. 56 57 58 Oktay ASLANAPA., a.g.e., s. 40, 48; Sezer Tansu., a.g.e., s. 204, 205. Sezer TANSU., a.g.e., s. 322. Sezer TANSU., ada Trk Heykelcilii, Antik-Dekor, S. 8 Ekim-Kasm 1990, s. 130.

433

59

Agah Srr LEVEND., Mehmet Emin Yurdakulun Kiilii M. E. Yurdakul., Trk Saz, Atlas

Kitabevi, stanbul 1996, s. 8; Refik Ahmet SEVENGL., Trk Tiyatrosu Tarihi C. II, M. E. B. Basmevi stanbul 1969, s. 11; Metin AND., Geen Yzylda Milli Tiyatro, Hayat Tarih Mecmuas C. 2 S. 11 Aralk 1969, s. 13-17. 60 Hfz Tevfik GNENSAY., a.g.e., s. 106; Murat TUNCAY., Tanzimat ve Merutiyet

Tiyatrosu Thma Larousse C. 6 Tematik Ansiklopedi, Milliyet Yaynlar 1993-1994, s. 76; Metin AND., Gll Agop ve Osmanl Tiyatrosu Hayat Tarih Mecmuas, Eyll 1970 C. 2 S. 8, s. 8-12/C. 2 S. 9, s. 7-11. 61 62 Durali YILMAZ., a.g.e., s. 3; Ahmet OKTAY., a.g.m., s. 133. Metin AND., 100 Soruda Trk Tiyatrosu Tarihi, Gerek Yaynevi stanbul 1970, s. 6; Sadk

Kemal Tural vd., II. Merutiyet Dneminde Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab C. 3, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar: 121 Ankara, s. 498, 499. 63 64 Hfz Tevfik GNENSAY., a.g.e., s. 19-21. Kurtulu KAYALI., Trk Dnce Dnyas, C. I, Ayyldz Yaynlar Dn Dizisi: 3 Ankara

1994, s. 79. 65 34. 66 67 Ahmet OKTAY., a.g.m., s. 135. Ayegl YKSEL., Trk Tiyatrosunda Haldun Taner Olay, Milliyet Sanat Dergisi, 114/15 , The story of the Turkish State Theatre Honouring the Centennial of Atatrks Birth

Hallmark-Drama Opera and Ballet in Turkey Today-Ministry of Culture Publications Ankara 1982, s. 4-

Mays 1986, s. 9; Haldun Taner ve eserleri hakknda Bkz. yazarn lm nedeniyle yaynlanan ayn tarih ve sayl (zel say) dergi. 68 Cevad Memduh ALTAR., Opera Tarihi, C. IV Kltr Bakanl Yaynlar/465 Bavuru

Kitaplar Dizisi/13 Ankara 1993, s. 255; Faruk YENER., Osmanl Dneminde Opera Thma Larousse C. 6 Tematik Ansiklopedi Milliyet Yaynlar; 1993-1994, s. 410; Taha TOROS., Osmanl Sefirleri ve Sefaretnmelere Dair Hayat Tarih Mecmuas C. 2 S. 7 Austos 1969, s. 10-12; Ayrca Bkz. Franz BABNGER., Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri (ev. Cokun ok) Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 435 Ankara 1982, s. 352-361. 69 Gnsel RENDA., Avrupa Sanatnda Trk Modas Sanat zerine Hacettepe niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Yaynlar: 3 Ankara 1985, s. 43. 70 Hner TUNCER., Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin Fransa Sefaretnamesi (1131-32

H. /1720-21 M.), Belleten C. LI S. 199 Nisan 1987, s. 131; Faik Reit UNAT., Osmanl Sefirleri ve

434

Sefaretnameleri (yaymlayan. B. S. Baykal) (3. Bask) Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar VII. Dizi-Sa 8b Ankara 1992, s. 54, 55; evket RADO., Yirmisekiz elebi ve Sefaretnamesi Hayat Tarih Mecmuas, ubat 1967 C. I S. 2, s. 5; Taha TOROS., Osmanl Sefirleri ve Sefaretnamelere Dair, Hayat Tarih Mecmuas, Austos 1969 S. 7 C. 2, s. 10-12. 71 72 s. 14. 73 74 Gnsel RENDA., a.g.m., s. 44. Sinan KUNERALP., lk Daimi Trk Sefiri Yusuf Ah Efendi, Hayat Tarih Mecmuas, C. Gnsel RENDA., a.g.m., s. 44. Metin AND., Gnl Yce Trk, Yzyllar Boyunca Bale Eserlerinde Trkler, Ankara 1958,

2 S. 9 Ekim 1968, s. 10; Yavuz ERCAN., Seyyid Mehmed Emin Vahid Efendinin Fransa Sefaretnamesi, Otam Ocak 1991 S. 2, s. 99; Faik Reit UNAT., a.g.e., s. 55. 75 Suut Kemal YETKN., Opera ve Biz Gzel Sanatlar S. 3 1941 s. 15; Cevad Memduh

ALTAR., a.g.e., s. 257. 76 77 78 79 Cevad Memduh ALTAR., a.g.e., s. 259, 260. Faruk YENER., a.g.e., s. 410. Cevad Memduh ALTAR., a.g.e., s. 264. Cevad Memduh ALTAR., a.g.e., s. 265; Suha Umura atfla, sz konusu tiyatronun

Abdulmecid tarafndan Dieter ve Hammand adnda iki mimarn projesi zerine yaptrldn belirten gazeteci Murat Bardak, tiyatronun i dekorasyonunun da Paris Operas dekoratr tarafndan yapldn vurgulamaktadr. Yazara gre tiyatronun resmi al, 1859 Ocanda Luigi Riccinin Scaramuccia operasyla olmutur. Murat BARDAKI., Haremli Selmlkl Tiyatro Binas, Hrriyet 13. 4. 1997. 80 81 82 83 Cevad Memduh ALTAR., a.g.e., s. 266. Refik Ahmet SEVENGL., a.g.e., s. 69-74; Cevad Memduh ALTAR., a.g.e., s. 266. Cevad Memduh ALTAR., a.g.e., s. 269, 270. Ernst PRAETORIUS., Riyaset-i Cumhur Filarmonik Orkestras, Gzel Sanatlar S. 3

1941, s. 42; Cevad Memduh ALTAR., a.g.e., s. 274, 275. 84 Orhan aik GKYAY., Ankara Devlet Konservatuvar Tarihesi, Gzel Sanatlar, S. 3

1941, s. 49.

435

85 86 87 s. 412. 88

Cevad Memduh ALTAR., a.g.e., s. 294-388. Metin AND., A Pictoral History Of Turkish Dansing, Dost Yaynlar Ankara 1976, s. 166. Jak Deleon., Bale, Thma Larousse Tematik Ansiklopedi, Milliyet Yaynlar 1993-1994,

Efza (Kpak) TOPU., Trkiyede Bale Sanatna Genel Bir Bak Sanat Yazlar I,

Hacettepe niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Yaynlar: 4 (tarihsiz) s. 100. 89 Jak Deleon., a.g.e., s. 413.

436

A. Mimari Cumhuriyet'in lk Yllarnda Mimari / Prof. Dr. nci Aslanolu [s.253-258]


Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi / Trkiye Cumhuriyetin ilk on be yl, yani Atatrkl yllar lkenin her alanda hzla ileri gittii, rejimin salam temeller zerine oturtulduu, ksa srede byk iler baarmann yaratt coku ve dinamizmle ykl bir dnemdir. Yeni Trkiye Cumhuriyetinin ilk el att alanlar zellikle demiryolu arlkl ulam, savata yanan, yklan yerlerin imar, ilk kent planlama giriimleri (zmir ve Ankara iin 1924 planlar), bataklklarn kurutulmas, gmenlerin yerletirilmeleri ve yeni bakentin inasdr. adalama amal temel devrimler ilk be yl iinde gerekletirilmi, yurt apnda yaygnlaarak toplumda kkl deiimler olmutur. Kk ve yoksul bir Anadolu kasabas olan Ankara ilk on yl iinde modern bir bakente dnmtr. 13 Ekim 1923te bakent olarak iln edilmesinin ardndan nfusu artan Ankara hzla bymekteydi. 1925 ylnda bataklklarn kurutularak stmann nlenmesine ve altyap iin ilk almalara giriilmi, ivedilikle gerekli binalarn inasna balanmt. Genel bir plan erevesinde gelimesinin gereinin duyulmasyla 1928 ylnda dzenlenen snrl yarmada Alman ehircilik uzman Hermann Jansenin plan kabul edilmi ve 1932 ylnda uygulanmaya konmutur. Planda Jansen ulusal ant olarak grd kaleyi ve eski Ankaray korumu, yeni kenti gneyde bir ana arterin (Gazi Bulvar) birletirdii Ulus ve ankaya arasndaki arazide Yeniehir adyla bahekent anlaynda tasarlamtr. Bu aks dik ynde kesen ikinci ana arteri demiryolu izlemitir. Yeniehirin gneybats Bakanlklar blgesine ve Meclise daha gneyi ankaya istikametinde ve Bulvarn iki yannda yabanc misyonlarn yapacaklar eliliklere ayrlmtr. 1938e gelindiinde Ankara aal muntazam yollar, parklar, temizlii ve modern binalaryla dnyann sayl ada kentleri arasndaki yerini alyordu. adalama planl gelime eklinde yorumlanm, yeni yasal dzenlemelerle kentlerin salkl ve gzel yaama meknlar olmalar hedeflenmitir. 1924 ylnda zmir, 1932de stanbul iin snrl yarmalar dzenlenmi, savata yanan zmirde nemli imar etkinlikleri gerekletirilmitir. Dier kentlerin de ehresi hzla deimekteydi. Bamszlk Savanda nemli bir yeri olan Afyon, Samsun, Eskiehir, zengin tarmsal zellikler gsteren Adana, kuzeyde Tokat, douda Elaz, Malatya youn altyap etkinliklerine ve inaata sahne olan kentlerimiz arasndayd. Bu onbe yl iinde mimarlk, devletin ekonomi siyasetinde ve kltrel ve ideolojik ortamdaki gelimelere kout olarak 1920li ve 1930lu yllarda farkl gelimeler gstermitir. 1920li Yllarda nemli Gelimeler ve Mimarlk Mustafa Kemalin 1923 yl banda zmirde toplad, Trkiye Ekonomi Kongresinde Cumhuriyetin ilk yllarnn ekonomi politikasn belirleyecek liberal izgideki ilkeler saptanm, mill

437

iktisatn temel olduu, snf farkllamasnn kabul edilmeyecei karar alnmtr. 1924 ylnda zel giriimlere kredi salamak zere Bankas, 1925 ylnda zel sektre sna kredi amak ve kendisine devredilecek fabrikalar iletmek zere Sanayi ve Maadin bankas kurulmu, zel giriim yoluyla endstrilemeyi salamak ve sermaye birikimini arttrmak iin 1927 ylnda Tevik-i Sanayi yasas karlmtr. Serbest ekonomi siyaseti 1929 dnya ekonomik bunalmnn etkilerinin hissedilmesine kadar srmtr. 1920ler ulusuluun mill iktisat, mill sanayi, mill mdafaa, mill tasarruf gibi birok alanda ngrld yllardr. Mimarlkta da mill olduu dnlen ve Cumhuriyetin imparatorluktan devrald tarihselci bir mimarlk anlay, yani neo-Osmanl slbu egemendir. Birinci Ulusal Mimarlk Akm olarak bilinen bu slp 1908de kinci Merutiyetin hzlandrd ulusuluk hisleri ile ortaya km, mimarln ulusal bilinci glendirici niteliine inanld iin sava yllar sresince binalar ekillendirmeye devam etmi, Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulanan tek slp olmutur. 1927 ylnda da alma siyaseti sonrasnda zayflamakla beraber 1930 ylna kadar etkisini srdrmtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda Trk ulusuluu, Btn muasr milletlerle bir ahenkte yrmekle beraber Trk itima heyetinin husus seciyesini ve balbana mstakil hviyetini mahfuz tutmay esas sayar, bu itibarla mill olmayan cereyanlarn memlekete girmesini ve yaylmasn istemez eklindeydi.1 O yllarn bu ie dnk ve kendi iinde yeterli ulusuluk anlay dorultusunda varln srdren mimarlk ortamnda 1926-27 yllarna kadar, Avrupadaki avant-garde sanat ve modern mimarlk akmlarnn etkileri mimarlk ortamnda henz yansmamtr. slbun usta yorumcular olan ve eitimlerini asrn dnmnde Avrupada yapm veya srdrm olan Vedat Tek (1873-1942) ve A. Kemalettin (1870-1927) beylerin izinde yryen dier mimarlar da almalarn bu tarz zerinde younlatrmlardr. Yirminci yzyln ilk yllarndan itibaren stanbulda alan ve mimarlk alannda sz sahibi olan bu iki mimar Cumhuriyetin kurulmasyla Ankaradaki ina faaliyetine katlmlardr. Atatrkn plan taslaklarn beenerek biran nce bitirilmesini istedii Halk Fkras Mahfeli (II. Meclis) Vedat Tekin 1924 ylnda Ankarada yapt tek binadr. Ayn yl, stasyon Caddesi zerinde yer alan Mahfelin karsndaki Ankara Palasa (Ankara Vakf Oteli) Vedat Bey tarafndan balanm, ancak Kemalettin Beyin tasarmna gre yapm srdrlen otel 1928de bitirilmitir. Vakflar daresi Bamimar olan Kemalettin Bey 1924-27 yllar arasnda Vakf Evlerini (bugn mevcut deil) ve bunlarn yaknnda zamann grkemli boyutlarndaki, mimarn son yaplarndan olan II. Vakf Apartmann tasarlamtr.2 Ayn yoldan yryen, daha gen kuaktan Arif Hikmet Koyunolu (1889-1982) Ankarada Hariciye Vekleti binasn (bugn Kltr Bakanl, 1927), Etnorafya Mzesi (Resim 1; 1925-27), Halkevi (eski Trk Oca Merkezi, 1927-30) ve ocuk Esirgeme Kurumuna ait Anafartalar Caddesi zerindeki binalar tasarlamtr. Mimar Trk Oca binasndaki Trk Salonunun tasarm aamasyla ilgili anlarnda, Atatrkn bizzat gelerek, Eski Ankara evlerinde eski tezyinatl odalarda birok mhim kararlar verdik; sonunda muvaffak olduk. Yapacan bu tezyinat Ankara evlerinden alnan ilhamla yaplsn ki buraya gelince eski hatralarnz yadedelim Kaleye k, kroki hazrla ona gre

438

yap, dediini, oda bittikten sonra Atatrkn tekrar gelerek oday beendiini ve kendisine teekkr ettiini anlatr.3 Bu olay Atatrkn Ankarann imar srasnda gelimelerle yakndan ilgilendiini ve Trke has olan deerlere verdii nemi gsteriyor. Yeni bakentin Ulus blgesindeki nemli banka binas (Ziraat bankas-Resim 2, Osmanl ve bankalar) 1926-29 yllar arasnda, kesindeki kubbesiyle Tekel Ba Mdrl 1928de, stanbul doumlu talyan mimar Giulio Mongeri (1873-1953) tarafndan yine ulusal slpta tasarlanmtr. Mimarn Osmanl kemerleri ve sslemelerini kulland Taksim Cumhuriyet Antnn kaidesi (1928) stanbulda ulusal biimlenmeyi uygulad tek tasarmdr. lk ulusal mimarlk slbu yalnz Ankarada deil, tm kentlerde kamu ynetim ve okul (Resim 3), tren istasyonu (Resim 4), otel, v.b. gibi kamu hizmet yaplarnda yaygn bir biimde uygulanmtr. Bu slpla tasarlanan iki, ya da katl kamu ynetim ve hizmet yaplar, bat akademik gelenein ktleyi ilgilendiren kat kurallarnn uyguland bir dzenleme gsterirler. Simetri, katlarn kornilerle yatay ynde ayrlmas, giriin bulunduu orta blmle ke akslarn dar tarlp ykseltilerek dikey ynde blmlerine ayrma yaplar iin karakteristiktir. Altlar bezemeli geni saaklar desteklerle tanrlar. Osmanl mimarlndan aktarma bir eleman olan kubbe biimci bir yaklamla simetri aksnda veya keleri belirlemede kullanlmtr ve ok kez yalanc kubbelerdir. Osmanl kemerleri, portik, takap, ya da ini panolar bata olmak zere Seluklu ve Osmanl kkenli geometrik ve stilize bitkisel motifler, rozetler, stun balklar bu slplu yaplarda, zellikle n cephelerde cmerte kullanlmlardr. Dnemin zellikle Ankarada bahe iinde yer alan ikier katl konutlar asimetrik ktleli, krgir balkonlu, yer yer kemer ve sslemenin kullanld ve geni saaklarnn altlarnda geleneksel tavan bezemelerinin grld yaplardr. Bunlarn planlarnda eski Trk evinden izlere rastlanmaz. Giderek neo-Osmanl tarz gzden dyor, rejimin yeni idealleriyle badamadnn farkna varlyordu. Yazarlar da bu slbun geersizliini dile getirmekteydiler. Yakup Kadri Karaosmanolu bu yaplardan bazlarnn ogival pencereleri, yeil renkli, yldz murabbal saaklaryla Osmanl devrinin medrese ve imarethane mimarisinin soysuzlam bir devam olduunu4; Ahmet Haim mrteci mimari dedii bu slba ttihat ve Terakki siyasetinin cbbe ve sark giydirdiini, bu mimarinin cami, trbe ve medreseyi taklit ettiini, oysa bunlarn gemite kaldn yazmaktayd.5 1927 yl, sonraki dnem mimarlnn gelime izgisini etkileyecek olaylarn balangc olmutur denilebilir. Bu yl yabanclara Trkiyede alma imkn tanyan Tevik-i Sanayi yasas karlm, gelen yabanc mimarlar, ulusal slbun yerini alacak olan batl biimlerle ilk yaplarn tasarlamlardr. Kemalettin Beyin bu yl iinde vefat ulusal slbun sonunun geldiinin bir iareti gibidir. 1930lu Yllarda nemli Gelimeler ve Mimarlk

439

Dnya ekonomik bunalmnn lke ekonomisini dolayl olarak etkilemesi ve 1920li yllardan beklenen zel giriimlerin yetersiz kalmas karsnda devlet yeni ekonomik nlemler alma gereini duymutur. 10/05/1931de C.H.F.nin nc byk kongresinde alt ilkenin kabul edilmesi bu yllarn yeni ekonomik ve ideolojik ynelimini belirlemesi asndan nemlidir. Alt Oktan devletilik ilkesi ekonomi bata olmak zere bayndrlk, eitim, salk, sosyal yardm, tarm ve sanayi alanlarnda arlkl olarak kendini hissettirmitir. Para sistemini merkez bir rgte balamak iin 1931de Merkez Bankas kurulmu, Etibank ve Smerbank gibi kamu ekonomik kurulular almaya balamtr. 1932 ylnda hazrlanan ilk be yllk plan iki yl sonra uygulanmaya konmu, planda ngrlen sanayi yatrmlar iin temin edilen d kaynakl mal destein de imkn tanmasyla fabrikalar ve yan tesisleri kurulmutur. Byk lde Bayndrlk Bakanlnca yrtlen yap etkinlikleri nceki yllardaki hzyla devam etmitir. Ankarada Bakanlklar sitesi tamamlanm, T.B.M.M. binalarnn yapmna balanmtr. llerde gerekli tm resm binalar, kamu hizmet yaplar ve Trklk ideolojisinin yerini halklk ilkesine brakmasyla halkn kltr dzeyini ykseltmede byk katklar olan halkevlerine ait binalar yaplmtr. Salkl yaamn gerei olarak spor tesisleri (Ankarada Stadyum ve Hipodrom 1934-36), ve kentlerde byk parklar (zmir Kltr Park, Ankara Genlik Park, Antalya, Adana, Gaziantep parklar ve dierleri) halkn hizmetine sunulmutur.

Bu dnemde kyclk alannda almalar halkevlerinin programlarnda nemli bir yer tutmu, kye ada uygarl gtrmek amacyla rnek ky projeleri dnlmtr. 1933 ylnda ilerinde Etimesgut ve Somutlunun bulunduu altm dokuz ky tasarlanmtr. 1930lu yllarda batl biimlerin ekillendirdii mimarlk alan iki grup mimar tarafndan paylalmtr: eitim ve uygulama alanlarnda almak zere lkeye davet edilen yabanc mimarlar ve bir ksm Avrupada eitimlerini tamamlayarak dnen, batdaki gelimelerden haberli olan gen Trk mimarlar. Bizde kbik, asr, ya da yeni mimarlk olarak adlandrlan, 1920lerde bat dnyasnda mimarl ortak anlatma gtren uluslararas mimarlk anlay yabanc mimarlar tarafndan lkeye tantlm, Trk mimarlarnca ksa srede benimsenerek 1930lu yllar sresince uygulanmtr. Mimarlk eitiminin modernletirilmesi; yeni mimariye Ahmet Haim, Falih Rfk Atay, Cell Esat Arseven gibi yazar ve aydnlardan gelen olumlu eletiriler; ulusal slplu baz yaplara cephelerindeki kemerler, sslemeler ve bazan da kubbenin kaldrlp yalnlatrlarak ada grnm verilmesi,6 zellikle 1929-34 yllar arasnda modern akmn hararetle benimsenip desteklendiini gstermektedir. Fransada gelien Prist Akmn zellikleri olan yaln geometrik kutulardan oluan dz atl, terasl, erit ve ke pencereli, simetriden kaan biimlenme, ncelikle konut, sonra da dier yaplarda uygulanmtr. 1928-34 yllar arasnda yaygn olarak kullanlan yarm silindirik ktle

440

eklemeleri ve yuvarlatlm giri ve balkon keleri yine batdan aktarlan biimlerdir. Bir baka ktlesel zellik, bazlarnda saatleriyle kuleler yatay ktlelerle kartlk yapan geler olarak kullanlmlardr. (Ankarada Sergievi, Su Szgeci binas, Gar Gazinosu gibi). 1930larda modern biimlenme tek slp deildir. Daha sonra grlecei gibi dnemin sonlarna doru bat neo-klasisizmi devlet yaplarnda tercih edilen slp olacaktr. Yabanc Mimarlardan ne kan Baz simler stanbulda yaamakta olan Giulio Mongeri ile Viyanadan gelen Ernst Egli, Alman Bruno Taut, ehircilik kursu veren bir baka Alman mimar Martin Wagner, Gzel Sanatlar Akademisinde eitici olarak alrlarken bir yandan da uygulama alannda etkinliklerde bulunmulardr. Yalnz eitici olarak alanlar olduu gibi salkla ilgili binalar tasarlayan iki Avusturyal mimar, Theodor Jost ve Robert rley ve spor tesislerinin mimar talyan Paolo Vietti-Violi gibi yalnz bina yapan yabanc mimarlar da vardr. Ankarann bat kaynakl biimlerin uyguland ilk binas (1926) olan Salk Bakanlnn (Resim 5) ve bir yl sonra yapmna balanan Hfzsshha Enstits Kimyahane Bakteriyoloji binasnn (Resim 6) mimar Theodor Josttur. Zaman iinde etkili boyutlaryla yksek bir yerde konumlanan Ankara Numune Hastanesi (1933) ile 1930larn Bulvar apartmanlaryla lei ve mimarisiyle uyum iinde olan Kzlay Genel Merkez binasnn (Hilal- Ahmer) mimar ise Robert rleydir (1876-1945). 1930 ylnda tarihselci bir yaklamn egemen olduu Akademideki mimarlk eitimini adalatrma grevi verilen Ernst Egli (1893-1974) reformlar gerekletirerek uluslararas ilkeleri esas alan bir eitimin temellerini atmtr. Gemi slplarn anlamszln bilen mimar yaplarn da, ilim ve teknie dayandna inand uluslararas mimarlk dncesi dorultusunda tasarlamtr. Egli, Mill Eitim Bakanlnda modern okul yaplar iin danman mimar olarak da almtr. Viyana ekol kbii7 zellikleriyle biimlenen cepheleriyle Saytay (Divan- Muhasebat, Resim 7) binas ve Ankarann en tutarl modern yaplarndan olan Zbeyde Hanm Kz Meslek Lisesi (smetpaa Kz Enstits; Resim 8), mimarn ou okul olan birok Ankara yapsndan sadece ikisidir. Egliden sonra Trkiye ile en uzun sreli ilikisi olan mimar Avusturyal Clemens Hozmeisterdir (1886-1983). Trkiyedeki uygulamalarna 1927 ylnda Viyanada Trk Bykelilii yoluyla kendisine projelendirmesi teklif edilen Mill Savunma Bakanln (1928-31) tasarlamakla balamtr (Resim 9). Bunu Genel Kurmay Bakanlk binas (1929-30) izlemitir. Dier Ankara yaplar, leri Bakanl (1932-34), Bayndrlk Bakanl (1933-34), bugnk Yargtay ek binas (eski ktisat ve Ziraat Vekleti (1934-35), Yargtay (1933-35), Cumhurbakanl Kk (Resim 10; 1930-32), Orduevi (1929-33), T.C. Merkez Bankas (Resim 11; 1932-33), Emlk Bankas (1933-34), Harp Okulu (1928-35), Avusturya Bykelilik binas (1935-36), Gven Ant kaidesi (1930-36) ve T.B.M.M. binalar topluluudur (1938-61). Baz binalarnda kulland Viyana kbik mimarlnn bir uzants olarak dnlebilecek cephe kmalar, devlet otoritesini yanstmay amalayan antsal lekli simetrik

441

dzenlenmi uzun ktleler, sonraki yaplarnda neo-klsik tutumlu uygulamalar, yalnlk, yaplarnn zellikleri arasndadr. Hozmeisterin en modern almas, zarif ama grkemli bir villa grnmndeki Cumhurbakanl Kkdr. Bir kaynakta, Evin eklinde batnn en modern yap teknii ile Bozkrlar Ankarasnn kbik tradisyonu kusursuz birletirilmitir deniyor.8 Holzmeister kkn tasarmna balamadan nce Atatrkten davet aldn, kendisi ile nasl bir bina olmas konusunda fikir teatisinde bulunduklarn anlatyor ve Atatrk kadar yapdan ne istediini nceden ak olarak belirten baka birisine rastlamadm. Bu konuda ideal idi diyor. Byk nderin slp tercihi olmadn, sadece ada olan bir Trk mimarlnn yaratlmasn istediini belirtiyor.9 Meclis binas iin 1938 ylnda yaplan uluslararas yarmay kazanan Holzmeistere grevi uygulayacan belirten belgeyi bizzat Atatrk kendisi vermiti.10 Meclis binalar, simetrik ktle anlay, yksek stunlu neo-klasik n ktle dzeni ile dnemin devlet yaplar iin tercihinin dorua ulat bir rnektir. Holzmeister, ok az mimara nasip olabilecek kadar ok sayda devlet yaps tasarlam, dnemin itimat edilen, nemsenen mimar olmutur. 1930 ncesi Almanyasnda nemli bir mimar olan Bruno Taut (1880-1938), 1936 ylnda Eglinin yerine Akademide Mimarlk ubesi bakanlna getirildi. Eiticiliinin yansra Ankara, zmir ve Trabzonda aklc-fonksiyonel anlayla tasarlad en nemlisi Dil Tarih ve Corafya Fakltesi binas (1937) olan be okul tasarlad. Son tasarm Atatrk katafalk oldu. Martin Elsaesser (1889-1957) bugn bile geerli mimarlyla Ulustaki Smerbank binasnn (1937-38) tasarmcs olarak adn duyuran bir baka Alman mimardr. Trk Mimarlar Bakentin yap etkinliinde yabanc mimarlarn sz sahibi olduklar bir ortamda Trk mimarlar ada uygulamalaryla adlarn duyurmay baarmlardr. rgtlenme giriimleri arasnda 1927 ylnda Trk Yksek Mimarlar Cemiyetini Ankarada, Gzel Sanatlar Birliini 1928de stanbulda Kurmalar, 1931 ylnda ilk yayn organlar olan Mimar dergisini karmalar gze arpar. 1928 ylnda karlan Mimarlk ve Mhendislik Hakknda Kanun, meslein merulatrlmas yolunda nemli bir adm olmutur. 1933 ylnda, ekonominin kalknmasnda katklar olan Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyetinin Ankara Sergievi binas iin dzenledii uluslararas yarmay gen bir Trk mimar olan evki Balmumcunun kazanmas Trk mimarlk camias iin bir vn kayna olmutur. Modernist avantgardea en ok yaklaan binalardan biri olan Sergievi (Resim 12) 1940l yllarda Opera binasna dntrlecektir. Dnemin en tutarl modernist mimarlarndan Seyfi Arkan, Akademi eitimi sonrasnda Almanyada nl mimar Hans Poelzigin yannda alt. Mimar, 1934 yl tasarm olan Ankaradaki Hariciye Kk ile Atatrkn dikkatini ekti. Kendisinden Floryada Cumhurbakanl yazlk kkn

442

tasarlamas istendi. Ankaradaki ller Bankas (1935-37) ve 1936 ylnda uluslararas mimarlk ilkelerinin ok iyi yorumland ankayadaki villa (Caml Kk Resim 13) nemli yaplar arasndadr. Bu ilkeler yalnz tek aile iin yaplan villa tr konutlarda deil, nfusun artmasyla kentlerde dnemin tipik konut ekli olmaya balayan apartmanlarda da izlenmektedir (Resim 14). Modern biimler mimarln yansra i deme ve mobilyaya da yansyor, geleneksel Trk evinin i dzeni yerini bat anlaynda yeni yaamn gerektirdii farkl bir dzene brakyordu. Ancak bireysel giriimiyle Sedat Hakk Eldem konut tasarmlarnda geleneksel Trk evinden etkilenerek yeni bir yorum getirmeye almtr. Yirminci yzyl Trk mimarlnda nemli bir yeri olan Sedad Hakk Eldem (1808-1988) mimarlk eitiminden sonra Paris ve Berlinde alt. Dnnde Akademide Eglinin asistan olarak eiticilie balad. Prist-kbist izgilerle biimlendirdii 1930lardaki birka tasarmna ramen, Eldemin tm mimar yaants gelenek-modern sentezi aray zerinde younlat. Trk evine olan hayranl ile 1934te Akademide uygulamal aratrmalar eklinde Mill Mimarlk Seminerlerini dzenlemi, 1931den balayarak tasarlad yal, kk gibi konutlarn projelendirmelerinde eski Trk evinden yararlanmtr. stanbulda Prof. A. Aaolu konutu buna bir rnektir (Resim 15). Dnemin dier mimarlar arasnda Aptullah Ziya Kozanolu, Hsn Tmer, Mimar Zht, Bekir hsan nal, ekip Akaln, ilk Trk kadn mimarlar Mnevver Belen ve Leman Tomsunun adlar sralanabilir. Dnem Sonu Gelimeleri: Neo-Klsik slp 1930-45 yllar arasnda d lkelerde ulusuluu simgeleyen ve yorumlanmalarnda farkllklar gsteren neo-klsik slbun balca zellikleri simetrik dzenlenmi byk ktleler, yksek stunlu merdivenli giri, yap malzemesi olarak kalcl nedeniyle ta kullanm ve antsal lektir. slp 1930lu yllarda tm dnyaya yaylm, lkemiz mimarlk ortamna da yabanc mimarlar yoluyla girmitir. lk rnek Salk Bakanlnn n cephe dzeninde grlr. Bunu Yargtay binas, n cepheleriyle Merkez ve Emlk bankalar ve yksek stunlu giriiyle 1937de biten Ankara Gar binas izler (Resim 16). T.B.M.M. ana girii ise bu yaklamn en tipik rneini oluturur. Antsall ve cidd ifadeli oluu nedenleriyle devlet yaplar iin uygun biimlenme olarak grlen bu slpla ekillenmi dnem sonunun dier nemli rnekleri Ankaradan D.D.Y. letmeleri Genel Mdrlk binas, 1938-41 (Resim 17), Adalet Bakanl (1936-39) ve A.. Hukuk Fakltesi (1938-40) binalardr. Bu ksa dnemde mimarlk alannda radikal deiimler olmutur. Tarihe dnk bir mimar anlay yerini ada biimlere brakrken, bir yandan tasarladklar binalar ve verdikleri salam eitimle yadsnamayacak katklar olan yabanc mimarlar, dier taraftan rettikleriyle batdaki

443

rneklerden hi de geri kalmadklarn kantlayan gen Trk mimarlar 1930lu yllarn genel dinamik ortamnn da verdii ivmeyle canl bir mimarlk atmosferi ve parlak bir dnem yaratmlardr. 1 2 Tarih IV, stanbul Devlet Matbaas 1934, s. 182. Mimar Kemalettinin Ankaradaki dier yaplar stasyon Meydannda T. C. D. D. letme

Md. Binas ile tasarlad ancak bitiriliini gremedii, Ernst Egli tarafndan tamamlanan Gazi Eitim Enstits binasdr. 3 4 5 Mimar Arif Hikmet Koyunolu ile bir Sylei, Mimarlk, 77/1, s. 12. Y. K. Karaosmanolu, Ankara, stanbul, Remzi Kitabevi 1972, s. 99. A. Haim, Eser: Bize Gre, Gurabahane-i Laklahan, Frankfurt Seyahatnamesi,

stanbul 1989, ss. 151-157 aras. 6 Ankarada cepheleri deitirilerek yalnlatrlan baz binalar unlardr: Ulusta Divan-

Muhasebat (sonraki Saytay), Lozan Palas (bugn Akbank) ve ilk Byk Postane binas. Anafartalar caddesi zerindeki eski Adliye binasnn kubbesi ise kaldrlmtr. 7 Bu tbir iin bkz. Sedad Hakk Eldem, Son 120 Sene inde Trk Mimarisinde Milllik ve

Rejyonalizm Aratrmalar, Mimaride Trk Mill slubu Semineri, 11-12 Haziran 1984, A. K. M. stanbul, s. 56. 8 Norbert von Bischoff, Ankara Trkiyedeki Oluun Bir zah, (eviren: B. Belge), Ankara,

Ulus Basmevi, 1936, s. 137. 9 10 Prof. Dr. Clemens Holzmeister ile Sylei, Mimarlk, 87/3, say 224, s. 29. Y. e., a. y.

444

Cumhuriyet'in lk Yllarnda Toplumsal Deiim ve Konut / Do. Dr. Leyla Baydar [s.259-264]
Gazi niversitesi Mimarlk Fakltesi / Trkiye Mimarlk yaptlar toplumda eitli nedenlerle oluabilecek dnsel ve politik deiimleri yanstrlar. Deiim, kentlerin fiziksel dzeninde, yaplarn mekansal dzeninde, yap biimlerniinin estetik ltlerinde kendini gsterir. ounlukla devlet eli ile yaptrldklarndan kamu yaplarnda deiim daha belirgindir. Yap trleri iinde deiime en ok direnen mimar tasarm ile yaplmayan, halkn kendi eli ile yapt konutlardr. Dnsel ve politik deiim eitime de yansdndan mimar tasarm ile yaplan ve daha ok byk kentlerde yer alan konutlar, kamu yaplarndaki deiimi izlerler. Bu yaz, Cumhuriyetin ilan ile birlikte balatlan toplumsal deiimin, mimarlar tarafndan tasarlanan konutlara yansyn ele almtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda youn konut yapmna sahne olmas nedeniyle Ankara, toplumsal deiim ve konut mimarl etkileimini izleme olana veren bir kenttir. Ankara 20-25 bin nfuslu kk bir yerleim blgesi iken, Cumhuriyetin bakenti olduunda ynetici kadrolarnn da Ankaraya alnmas ile nfusu birden artm ve konut sknts belli bal bir sorun haline gelmiti. Kiralayacak konut bulamayan memurlar ya i yerlerinde geceliyor1 ya da kk otellerin odalarn aylk kiralyorlard.2 Kstl olanaklara karn, kurumlar, zel kiiler ve 1935ten sonra kooperatifler aracl ile konut retilmi, sknt giderilmeye allmtr. Batllama ve kilem Cumhuriyet ncesi Osmanl Batllama hareketi ile byk kentlerde, zelde de stanbulda yaam biimi deimeye balamt. Batya z giyim, yemek alkanlklar, mzik trleri, elence ekli gncel yaama girmiti. Ahmet Hamdi Tanpnar bu durumun zorunluluklarla Bat-iimizde yaayan Dou3 szleri ile bir ikilem oluturduunu, Peyami Safa, Anadolu halklna dayanan ulusalclkla, Batya dayanan uygar olmann4 getirdii bir eliki yarattn sylyorlard. Durumun mimarla yansmas, yerli ve Batl mimarlk elerinin ayn yapda bulumasnda gzlemlenebilir. rnein Vakflar Genel Mdrlnce Ankarada yaptrlan II. Vakf Apartmannda (Mimar Kemalettin, 1928-30) geleneksel Osmanl konut mimarlna yabanc olan elerin yannda geleneksel konut zelliklerinin de srdrldn gzlemleyebiliriz. II. Vakf Apartman (resim 1), ok katl ve bir ok aileyi ayn yapda barndran bir yapdr. Gelenekel konut mimarlmza yabanc olan apartman, yaammza Cumhuriyet ncesi girmi, Cumhuriyet dneminin nde gelen konut tr olmutur. Geleneksel mimarlmzda bulunmayan yap elerinin batdan alnarak mimarlmza girmesi de Cumhuriyet ncesinde balamtr. stanbul Laleli Harikzedegan apartmanlarnda (Mimar Kemalettin 1919-22, resim 2) olduu gibi. Geleneksel konutta odalar, gncel yaamda nemli yeri olan sofaya alrken, bu apartmanlarda geleneksel

445

mimarln tanmad koridora alrlar (resim 3). Szn ettiimiz yaplar yapldktan yllar sonra, koridorun mimarlmza yerletii,ancak Trk mimarl yeniden kimliini arama abasna girdii 40l yllarda Gzel Sanatlar Akademisi Mimarlk blmnde hocalk yapan Schtte, Ankara ve stanbulun yeni apartmanlarnda maalesef Avrupadan ithal koridor vardr Arzu edilirdi ki bu hal geici olsun Trk ikametgahnn ananesi olan gzel sofa yaniden canlansn5 demitir. II. Vakf ve Harikzedegan Apartmanlarnda odalar, geleneksel konutlarmzda da olduu gibi ilevlerini belirleyecek biimde konumlandrlmamlardr. Yapldklar tarihte Batda en hzl dnemini yaayan ilevci usu mimarln (fonksiyonel, rasyonel) plan kurgusu ile paralellik gstermezler; geleneksel mimarl, konumu, byklkleri ve biimlenii ile belli ileve balanmayan oda anlayn srdrrler. Geleneksel oda geni aile kurumunun rn idi. rneklerimizin yapld yllarda Trk toplumunda ekirdek aile yaam balamt. zelde de apartmanda da yayan toplum kesimi Bat yaam biimini benimsemi olan ekirdek ailelerdi. Geleneksel ve Bat elerinin biraradal plan kurgusunda olduu gibi yap yzlerinde de gzlenebilir. Lalelide Bat etkisindeki dalgal Rokoko saaklar, II. Vakf Apartmannda geleneksel mimarlmzda rastlanmayan balkon gibi. Ulusal Mimarlk Aray I II. Vakf Apartman da, Laleli Harikzedegan Apartman da I. Ulusal Mimarlk Akm olarak adlandrdmz akmn rnekleridirler. I. Ulusal Mimarlk Akm, Osmanl Batllama hareketi ile birlikte balayan mimarlkta ve kent yapsndaki deiimlere, byk kentlerdeki belli bal yaplarn yabanc mimarlara yaptrlmasna,6 Trk mimarlnn kimlik deitirmesine bir tepki olarak domutur. Daha doru bir deyile ttihat ve Terakkinin her alandaki millileme srecinin, milliyeti politikasnn bir parasdr. Eitimden ekonomiye ulusallamada nce gelen isimler, dn alannda Ziya Gkalp, yaznda mer Seyfettin, resimde Osman Hamdi, mimarlkta A. Kemalettin ve Vedat (Tek) Beylerdir. I. Ulusal mimarlk akm, genel bir kabule gre 1908-1927 yllar arasnda srdrlmtr. Ama Bat etkisinde kalan mimarln yeniden zne dntrlmesi idi. Ne var ki bu amac gerekletirmeye alrken geleneksel mimarlmzn belli bal bir ilkesine uyulmamtr. Osmanl mimarl kamu yaps ve konut arasnda belirgin farkllk gsterir. Her iki yap tr kullandklar malzemenin yapm gereklerine bal biimlenirse de,7 konutta (zelde Trakya, Orta Anadolu, Ege Blgeleri) ahap, kamu yapsnda kagir kullanm iki yap trnn grsel etkisini farkllatr. I. Ulusal mimarlk akm (ok katllk, yangn ynetmelikleri gibi nedenlerle) kagir malzeme kullanm ve kamu yaplarnn silmelerini, stunlarn, stun balklarn, ini panolarn konuta tamtr. te yandan geleneksel konutun kmalar, geni saa, krma ats srdrlmse de, geleneksel konutun grsel etkisinden farkl bir etki yapar (resim 4, 5, 6, 7). Yeni Bir Toplum

446

Cumhuriyetin ilanndan sonra I. Ulusal Mimarlk Akm ksa bir sre devam etti. Ancak devlet politikasnda ne kan adalama ilkesi akm sona erdirmitir. Yeni Cumhuriyet Trkiyesi yeni bir toplum yaratmay amalamt. Amaca ulamada yazl yayn nemli bir yer tutar. 1927 de baslm olan Mkemmel ve Resimli Adab Muaeret Rehberi bu tr yaynlardan biridir. Yaygnlatrlmak istenen dnce baarl ve saygn olmak iin Batl gibi davranlmas gerektiidir. Byle bir davran ve yaam iin nasl bir konut sorusunun yantn gnlk gazetelerde bulmak olas idi. Ocak 1935 Ulus gazetesinde Modern Ev Yaplrken Neler Gz nnde Bulundurulmaldr? bal altnda Pariste yaplan Aile Evi Yarmasn gnlerce yaynlamt. Dnemin tek meslek dergisinde de deitirilmesi amalanan yaam biimine kout, konutun da deimesi gerektii zerine pek ok yaz kmtr. Artk aile trenlerinin otellerde, halk evlerinde, doumlarn hastahanelerde yaplmas gerektii, bu nedenle de konutta samimi aile mekanlarnn bulunmasnn yeterli olduu, i taksimatn kullantaki maksada ve byklklerine gre birbirinden ayrd edilmesi ve gene bu nedenle ikametgahn heyeti umumiyesinin8 yeniden gzden geirilmesi belirtiliyordu. Bir baka deyile konutlarda zel bir misafir odasna gerek olmad, oturma odasnn yeterli olduu, ayrca geleneksel odann yerine ilevine gre konumlandrlm ve boyutlandrlm odann tasarlanmas gerei belirtiliyordu. adalama politikasnn ne kmas ile yaam biimine ve dolays ile mimarla farkl bakn doal sonucu mimarlk eitiminin de deimesi idi. Gzel Sanatlar Akademisinde 30lu yllarda I. Ulusal Mimarln nde gelen ad Vedat Tekin atlyesi kapatlm ve Batdan yeni hocalar (1930 Egli, 1936 Taut) eitime katlmt. adalama atlmnda ecnebi mtehasssdan azami derecede istifade etmek9 gerektii, bu noktada dar bir milliyetperverlikten kp daha geni milliperver10 olmak dncesi her alanda banimsenmiti. Yeni retme kadrosu ile renim ilkeleri de tmyle deiti. Tezyinatn nerede ve nasl kullanlacan11 reten yap yz dzenlemelerini temel alan retimin yerini ileve yant veren tasarm temel alan bir renim ald. Bu renim ynteminin ilkeleri 1919da Almanyada alan Bauhaus okulu tarafndan ortaya konmu,12 Batda 20li yllarda yaygnlam Modern Uluslararas uslubu yaratm olan bir yntem idi. Gzel Sanatlar Akademisi mimarlk reniminde bir yandan ada bat yntemlerini benimserken te yandan da Milli Mimarlk Semineri kuruldu. Bu seminerde Klasik Osmanl yaplarnn, geleneksel mimarlk yaptlarnn rlveleri yaplyordu. Mimarlk rencisi baz hocalarn atlyelerinde tm ile Bauhaus ilkelerine bal ilevci yntemlerle Uluslararas uslupta tasarm yaparken baz atlyelerde de (zelde Taut atlyesi, daha sonra S. H. Eldem atlyesi) ada ancak ulusal olan tasarmlar oluturmaya alyordu.13 30lu yllarda byk kentlerimizde mimar eli ile yaplan konutlar, ilevci tasarm ilkeleri ile tasarlanan, bezemeden arnm, i mekan kurgusunu yap yz ve kitlesine yanstan, asal geometriye bal, grsel etkisi ile geleneksel konuta gnderme yapmayan yaplardr. Avrupann tm kentlerinde benzerlerine rastlamak olasdr (resim 8).

447

Bauhaus okulu bir uslup yaratmak savnda deildi. stenen yaln, organik makinelerimiz, radyolarmz, hzl aralarmzla uyum salayan bir mimarlk14 idi. Ne var ki belirlenen tasarm yntemi bir uslup haline dnt. Modern Uluslaras uslup ya da Bauhaus uslubu olarak anlan bu usluptaki yaplar beyaz renkleri, erit pencereleri, dik aya ballkar, yalnlklar ile kendilerini belli ederler. 30lu yllar Ankarann apartmanlamaya balad yllardr. mar plan yapldnda Ankarann baheli konut kenti olmas ngrlmt. Ancak 1933te Ankara mar Mdrlnn karar ile durum deiti. Baheli konutlarn yerini gelir getiren apartmanlar ald. 1935te kabul edilen 583 sayl yasa ile de Ankarann eski blgelerinin olduu gibi braklmas, yeni konut mahallelerinin demiryolunun gneyinde yaplmas karar getirildi. Bu kararla yeni Ankara demiryolunun gneyinden ankayaya doru geliti. 30lu yllarn modern apartmanlarnn ou bu yeni blgede yer alr. Oturanlar Ankarann yerlisi olmayan, devletin eitli katlarnda grev almak zere ounlukla stanbuldan bakente gelmi brokratlard. Bu kesim Cumhuriyet ncesi Batllama hareketi iinde geleneksel yaam brakm, bat yaam biimlerine uygun bir yaam srdren bir kesimdi. Diyebiliriz ki Ankarann bu yeni oturanlar Ankarada var olandan olduka farkl bir ortamdan gelmilerdi. Avrupal gibi giyiniyor, yiyip iiyor, onlar gibi dnyor(lard).15 3-4 katl apartmanlarn ya kiracs idiler ya da sahibi. Kat mlkiyeti yasasnn henz kmam olduu bu dnemde genelde apartman sahibi en st katta oturur, alt kat dairelerini kiraya verirdi. Bugn pek az rnei ayakta kalabilmi olan bu apartmanlarn i mekan dzeni bugn hl uygulanan bir plan dzenindedir. Hemen girie (o zamanki adyla antreye) alan oturma-yemek odas (o zamanki adyla Sal-salamanje) girile bu mekana balanan mutfak, arka tarafta banyo ile gruplanan ve koridorla girie balanan yatak odalar (resim 9). Tasarm yntemi usu, ilevci Bauhaus tasarm yntemi olarak belirlenmi ise de tasarlanan ve uygulanan plan emasnn gerekten ileve yant verdii tartlabilir. rnein misafir odasndan vazgemeyen toplumun aileleri salonu misafir arlamak iin kullanyor, gncel yaam yatak odas olmak zere tasarlanm bir odada geiyordu. Ve gene eve ayakkab ile girmeyen toplumda, ev halk ve konuklar artk pabuluku olmayan evlerde ayakkablarn antrede karyordu. 30larn modern apartmanlar grsel adan Avrupadaki benzerleri gibi yeni, allmam bir estetik anlayn rndrler. Salon ve yemek blmnn pencereleri uslubun belirli zellii olan erit pencerelerdir (resim 10, 11). Baz rneklerde bu erit pencerelerin yerini, iki silme ile oluturulan yatay bir eridin iine yerletirilmi tek pencereler alr (resim 12). Uluslararas uslubun bir baka belirgin zellii olan teras at uygulamas varsa da ok yaygn deildir. Yapm teknolojisinin yeterli olmamas, yaltm sorunlar at rtsnn srdrlmesine neden olmutur. Bu nedenin yan sra, grsel estetik alglamamzn at ve saak eleri ile artlanm olmasnn da uygulamada rol oynad kansndaym. rnein, stanbul Modada yaplan (Zeki Sayar, 1935) ve tm izgileri ile Uluslararas Mimarln bir rnei olan konuta mal sahibinin srar ile bitmemilik duygusu verdii apkasn

448

unutarak sokaa km adam grntsnde olduu gerekesiyle tasarmda olmayan at ve saak eklenmitir (resim 13).16 Sz edilen 583 sayl yasa ile Ankara eski ve yeni olmak zere iki blgeye ayrlm oldu. Bu durum toplumsal yap asndan da bir ikilik yaratt. Demiryolunun kuzeyinde kalan blgeler eski Ankarallarn, gneyinde kalan blgeler ise yeni Ankarallarn sayld. Kuzeyde oturanlar iin gney, kprnn te yan idi. C. Arcayrekin toplumsal adan Ankara adeta ikiye blnmt. zellikle ocukluk gnlerimizde kprnn te yanna szmaya alrdk Oradaki adalarmz bize biraz tuhaf gzle bakarlard. Baka dnyadan gelmi insanlar gibi szerlerdi.17 szleri durumu ok iyi zetler. Kprnn kuzeyindekiler iin gneydekiler yaban insanlard. Onlar iin hergn tra olmak, kravat takmak ve dzgn ehir kl giymek zppelik grnrd.18 Demiryolu kuzeyinde konut yaptranlar ounlukla Ankarann zengin yerlileri idi. Bu blgede 30lu yllarda yaplan apartmanlarn yap yz dzeni Uluslararas Uslubun ya da yeni Ankara apartmanlarnn etkisindedir (resim 14). Ancak rneklerinin ounda grnen plan kurgusundaki fark arpcdr. Yeni Ankara apartmanlar gibi, odalar ilevlerine gre konumlandrlp kendilerine ait servislerde ilikilendirilmemi, slak hacmlar gruplandrlm, odalar da bir sofaya almtr (resim 15, 16). Bir baka deyile eski Ankara geleneksel i mekan kurgusunu bir lde srdrmtr.19 Ulusal Mimarlk Aray II 30lu yllarn uygulamalarna karn, mimarlmzn nasl olmas gerektii tartmas gndemden hi kalkmamtr. Trk mimarln kendi z ahsiyeti zerinde yrtmek, ykseltmek ve zamann icaplar emrediyorsa onu modernize etmek bir inklap mimarisi20 yaratmak isteniyordu. Uygulanmakta olan mimarln ne Trk ne de Avrupal olmayan yabanc iddial yaplar olduu, ancak yaplmas gerekenin nasl olaca hakknda henz sezinti halinde bile mspet bir fikrimizin21 olmad belirtiliyordu. Uluslaras mimarlk yaama geirildii andan itibaren Avrupada da baz kesimler tarafndan olumsuz eletirilmitir. levci grn yalnz fiziksel gereksinimlere yant verdii, tinsel gereksinimlere nem verilmedii, allagelmi grsel estetie aykrl nedeni ile kent imgesini zedeledii grleri eletirilerin ortak noktalar idi. 30lu yllarda Avrupann politik durumu, II. Dnya Savan hazrlayan nedenler, Avrupa lkelerinde de ulusal duygular canlandrm ve mimarlk alannda da ulusal, blgesel mimarlktan sz edilir olmutu. Bizdeki eletirilerin odanda kimlik sorunu vardr. Batllama hareketi baladndan beri, Batllamann nasl olmas gerektii konusunda hep iki gr atmtr. Uygarln bir btn olduu grnde olanlar, evrensel deerlerin alnmasn savunurken kart gr, yerli olanla ada olann badatrlmas gereini savunmutur.

449

Uluslararas akm birinci grn rn ise, 40l yllarda balayan II. Ulusal Mimarlk Akm da ikinci grn rn idi. I. Ulusal Mimarlk Akmnn en ok eletirilen yn, yap yz dzenlemelerinde kamu yaplar zelliklerini konuta tam olmas idi. II. Ulusal Mimarlk Akm geleneksel konut mimarln kendine kaynak olarak almtr. Gzel Sanatlar Akademisi Milli Mimari Semineri hi bilinmeyen Trk evi zerinde almalar yapm ve modern mimarla son derece yaknl(n) Trk evindeki karakteristiin en modern ustalarn (F. L. Wright, Le Corbusier) ev araylar ve mimari ilkelerin de kabullenmi olduklar(n)22 saptamt. Bir baka deyile, geleneksel Trk konutunun tasarm ilkeleri ile modern mimarlk ustalarnn tasarm ilkelerinin paralellikleri, her ikisinin de ilevlerine, yapm tekniklerine kout biimlenmeleri, bezemeden arnmlklar ve yaam koullarna yant vermeleri ile belirlenmiti. II. Ulusal Mimarln srdrld 40l yllarda, eitimde ve uygulamada Bauhaus tasarm yntemleri srdrld. Konut plan emalar 30lu yllarn emalar gibidir. Deien yapnn grntsdr. Geleneksel konutun kmalar, pencere dzeni ve oranlar, krma ats ve saa bu dnem konutlarnn belirgin zelliidir (resim 17). Ne var ki biimsel ynden bu benzerlik elde edilirken geleneksel evin yapm mantna ters dld olmutur. Geleneksel konut yapm gereklerinin elerini ayn zamanda grsel estetik elerine dntrmt. II. Ulusal Akm yeni malzeme ve teknolojiyi kullanrken zelde kmalarda eski teknolojinin grntsn estetik amala kullanm (resim 18), ilevsel grevi kalmam pencere kafeslerini rnein korkuluklarda gene grsel amala kullanmtr. Sonu Cumhuriyetin ilk 25 ylnda uygulanm, I. Ulusal, Uluslararas ve II. Ulusal Mimarlk Akmlarn iki farkl adan bakarak irdelersek deerlendirmede iki ayr yargya varabiliriz. 20. yzyln ilk yarsnn usu ilevci gz ile irdelendiinde her akmn da biimci olduunu, kendilerine kaynak olarak aldklar mimarlklarn dnsel temellerinden ok biimsel ynleri ile ilgilenmi olduklar iin olumsuz yarglayabiliriz. I. ve II. Ulusal Mimarlk Akmlarnn gemi motifleri farkl balamlarda tekrar ettikleri, Uluslararas Mimarlnn da temelinde yatan ileve yant ilkesine tam anlamyla uymad iin. Gene de, 20. yzyln banda geerli ltlerle yarglarsak, I. ve II. Ulusal Mimarlk Akmlarna olumsuz derken, Uluslararas Mimarlmza olumlu diyebiliriz. 20. yzyln ikinci yarsnn yaygn mimarlk anlay ile bir irdeleme yaparsak, farkl sonulara varabiliriz. Yzyln banda mimarlk yetkin kesime seslenirken, ikinci yarsnda sokaktaki insana seslenmeyi amalar. Sokaktaki insan, iyi, doru, oranl olanla yetinmez; hareketli bezemeli, anlatm belirgin olan ister. 60 sonras Uluslararas Uslubun yadsd bezemeyi yeniden benimser, tarihle ba kurmak ister ve bu amaca soyut zmlemelerin uygulanmas yerine, motiflerin aktarlmas ile23 ulamak ister.

450

Tarihsel elerle, eskiyi anmsatan gstergelerle byk ounlukla iletiim kurmay amalar. Byle bakldnda, 60 sonras ile I. ve II. Ulusal Mimarlk Akmlar paralellik iindedirler ve en olumsuz eletiriyi Uluslararas Mimarlk alr. Modern hareket balangta tarihe, geleneklere tm ile srtn dnmse de ustalarnn eliyle yeniden tarihle ba kurmaya da almt. Le Corbusiernin klasik oran araylar, Mies van der Rohenin yaplarn platforma oturtmas bu abann rnekleridir. Modern hareket tarihsel devamlln dn alnan biimlerle olmayacan, toplumsal deerlerin daima yeni yollarla yakalanmas gerektiini anlayan tek hareket24 idi. 20. yzyl banda Modernizm tarihi, gelenekleri, abartl ve kktenci sylemlerle yadsyan manifestolarla sahneye kt. Mimarlk uygulamalar byk ounluun estetik duyarlln zedeledi. Olumsuz eletirilerin giderek artmas ile 70lerde Modernizmin lm olduu sylendi. Oysa Modernlii ve projesini yitirilmi bir dava olarak gzden karmak yerine abartl programlarn hatalarndan ders almamz gerekirdi.25 50 sonrasnda ekonomik ve politik nedenlerle Trkiye mimarl Amerika etkisine girdi. ada ama yerli mimarlk aray sayca az, birka mimar tarafndan srdrld. Uygulanan baz rneklerde modernizmin ve geleneksel mimarlmzn dnsel temelleri ve tasarm yntenmleri gerekten anlaldnda, Cumhuriyetin ilanndan beri zlenen ada ancak yerli bir mimariye varlabileceini gstermektedir (resim 19). 1 2 3 4 5 6 A. H. Tanpnar, Be ehir (stanbul: Milli Eitim Bakanl, 1989). Ulus Gazetesi, 29 Ocak 1935. A. H. Tanpnardan alntlayan, N. Gle, Modern Mahrem (stanbul: Metis, 1991), s. 48. P. Safadan alntlayan, N. Gle, a.g.e., 51. Schtte, Bugnk Konut ve kametgah, Arkitekt, 1944, n. 1-2. rnein, Kksu Kasr, N. Balyan, 1856; Sirkeci Gar, Jachmund, 1887; Haydarpaa

Tbbiye Okulu, Vallory ve DAranco, 1901. 7 L. Baydar, Klasik Dnem Osmanl Yaplarnda Estetik ltler, Osmanl Kltr ve Sanat

Ansiklopedisi (stanbul: Yeni Trkiye Yaynlar, 1999), c. 10, s. 57. 8 9 10 Schtte, a.g.e. Mustafa Kemal, 1922 Byk Millet Meclisi Konumas, Mimarlk, 1974, n. 1-2, s. 28. Mustafa Kemal, 1931 Byk Millet Meclisi Konumas, Mimarlk, 1974, n. 1-2, s. 28.

451

11 12 13 14

A. H. Koyunolu, 70 Sene Evvel Mimarlk renimi, Mimarlk, 1981, n. 1. Walter Gropius, Yeni Mimari ve Bauhaus (Ankara: Mimarlar Odas Yayn). renci olduum 40l yllar. W. Gropius, dee und Aufbau, R. Banham, Theory and Desing in the First Machine Age

(London: The Architectural Press, 1960), s. 282. 15 16 17 18 19 Y. K. Karaosmanolu, Hakimiyet-i Milliye, 1 Haziran 1929. Babam Ord. Prof. Tevfik Taylann evi. C. Arcayrek, Demokrasinin lk Yllar (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1983), s. 33. F. R. Atay, ankaya (stanbul: Sena Matbaas, 1980). L. Baydar, 1923-1950 Cumhuriyet Dnemi Ankara Konutlarnda Mekan Kurgusu, Bir

Bakentin Oluumu: Ankara 1923-1950 (Ankara: Mimarlar Odas Yaynlar, 1994). 20 21 22 Gzel Sanatlar Mecmuas, 1944, s. 5. A. Morta, Modern Trk Mimarisi, Arkitekt, 1941, s. 115. S. H. Eldem, Mimarlk, 1973, n. 11-12, s. 6. C. Aslet, Classicism for the Year 2000, Architectural Design 1988, C. 58, n. 1-2, s. 5. 23 24 25 C. Norberg-Schulz, Invention in Architecture (Cambridge Mass.: MIT Press, 1988), s. 23. A.g.e., s. 206. J. Habermas, Modernity-An Incomplete Project, in H. Foster ed., The Anti-Aesthetic

(Seattle: Bay Press, 1983), s. 12. Gazenfer Beken, Garbi Anadolu Mntkas (zmir, Balkesir, Ktahya) Kerpi Binalar, stanbul, 1949, s. 91 . T. . Mimarlk Fakltesi. elik Berk, Konya Evleri, stanbul, 1952 s. 205, .T.. Mimarlk Fakltesi. Mecibe akrolu, Konya Evleri, stanbul, 1952 s. 68, .T.. Mimarlk Fakltesi. Doan Erginba, Diyarbakr Evleri stanbul, 1952 s. 32, .T.. Mimarlk Fakltesi. Ruhi Kafesiolu, Orta Anadolu Ky Evlerinin Yaps, stanbul 1949, s. 64, .T.. Mimarlk Fakltesi.

452

Eyp Kmrcolu, Ankara Evleri, stanbul 1950 s. 111, .T.. Mimarlk Fakltesi. Leman Tomsu, Bursa Evleri, stanbul 1950, s. 153, .T.. Mimarlk Fakltesi.

453

Bat Toroslar'da Bulunan Geleneksel Trk Evlerinde Ahap Ssleme / Yrd. Do. Dr. Osman Kundurac [s.265-272]
Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Ev, insann iinde barnd fiziksel ve sosyal bir ortamdr. Bu ortam ierisinde her trl d etkilere kar korunur ve yaar. Ev, mekn olarak toplumun en kk birimi olan aile bireylerinin ortak kullanm alandr. Bir ailenin kullanabilecei ller iinde ekillenen evlerin pln tasarmlar ve ssleme programlar tarih iinde geliim ve deiimlere uramtr. Bu geliim ve deiimler sosyal, kltrel, corafik ve ekonomik artlara gre farkllklar gstermektedir. Bu aratrmann konusu Bat Toroslarda Bulunan Geleneksel Konutlarn Sslemeleri olarak belirlenmitir. Aratrmada incelenen rnekler blgedeki kent, kasaba ve ky yerlemelerinden seilmitir. Bu rnekler o yredeki konutlar temsil eden tipik yaplardr. Aratrmamzda bu konutlarn ssleme gelerinin btn zellikleri belirlenmeye allmtr. Anadolu yarmadasnn gneyinde, kyya paralel uzanan Toroslarn bat blm alma alanmz olarak belirlenmitir. Blgenin gneyinde Antalya, kuzeyinde Konya, dousunda Karaman ve el illeri, batsnda ise Mula ili bulunur. Yzey ekilleri bakmndan dalk olan blgede ta ve ahap malzemeye dayal geleneksel nitelikte konutlar retilmitir. dari ve corafi yaps yznden Taeli yaylas olarak da tanmlanan blgenin konut mimarisi daha nceleri kapsaml olarak aratrlmamtr. Sadece ehir veya kasaba leinde hazrlanm aratrmalar mevcuttur.1 Bu konutlarn byk bir blm fiziki bakmdan salam durumda olup gnmzde de kullanlmaktadr. te yandan blgenin baz kesimlerinde konar ger hayat bugn de devam etmektedir. Ancak son yllardaki sosyal ve kltrel deimeler blgenin geleneksel konutlar ve kltr hayatn yok olma tehlikesi ile kar karya getirmitir. Blgenin aratrma konusu olarak seilmesinin sebeplerinden birisi de budur. Aratrma konumuza giren Bat Toroslar konutlar, geleneksel sslemeleriyle Trk konut kltr ierisinde nemli bir yer tutmaktadrlar. Sslemeler, bulunduklar yzey ve tekniklerinin yannda motif ve kompozisyon zenginliine de sahiptirler. Ayrntl olarak inceleyip ve deerlendirmeye aldmz blge evlerinde ssleme programlar malzemeye bal olarak ortaya kmaktadr. Blgenin mevcut orman varlndan kaynaklanan ahap malzemeye dayal zengin bir ssleme program ile karlayoruz. Ahabn yannda badadi duvarlarnn yzeylerinde, tekne tavanlarda, ieklik ve lambalk gibi elerde al sslemeler de mevcuttur. Alnn suya ve rutubete kar dayanksz oluundan daha ok kapal meknlarda ve yzeylerde kullanldn gryoruz. Bu tr sslemede uygulanan motif ve

454

kompozisyonlar Avrupa barok ve ampir slubun tesiri ile yaplmtr. Daha ok lotus, palmet, asma dal ve zm salkm gibi bitkisel motifler ilenmitir.2 Madeni ssleme blge evlerinde ok az uygulama alan bulmutur. Daha ok kap tokmaklar, pencere parmaklklar ve ksmen ahap yzeylerdeki ivili tezyinat eklinde grlmektedir.3 Blgenin geleneksel konutlarnda ini, ta ve tula gibi malzeme ile yaplm sslemeler grlmez. Muhtemelen malzemenin teminindeki glkler ve ekonomik sebeplerle bu tr ssleme rneklerine yer verilmemi olabilir. Bu balamda ahabn blge evlerinde esas malzeme olmas blgenin orman rnleri bakmndan zenginliine bal olarak yrede ahap ileme ve ssleme teknikleri gelitirilmitir. Aratrmalarmz srasnda tespit ettiimiz ahap ssleme teknikleri de unlardr: Yzeysel oyma, ajur, takari, atma ve akma teknikleri.4 Blgede grlen ahap iiliinde Trk ssleme sanat motifleri ile ksmen yabanc elerin de kart bir tara slubu ortaya kmtr. 1. D Mimaride Blge insan bu doal ve zengin malzemeyi evinin yapmnda, sslemesinde hatta kulland ara gere ve kap-kacanda gayet gzel kullanmtr. Evlerin d cephe elemanlarnda ahap ssleme ncelikle kmalarda grlr.5 Deiik form ve tekniklerle yaplm kma kafesleri cephelerin estetik deerleridir. Daha ok kiri ve konsollarla tanan kma yzeyleri bol pencereli ve zengin sslemeli olurlar. kma altlar panolar halindeki tahtalar ile evrilir. Genellikle yzeyleri oyma olarak deiik motif ve kompozisyonlarla sslenmitir. kmann pencereli blm, ince ta ereveler ile taksim edilmi olup l pencere dzenine sahiptir. En stte ise kmann alnlk ksm bulunur. Bazen tek bir gen, bazen de ortas gen iki yannda yarm daire formlu yzeye sahip olan alnlk zerinde bazen bitkisel, yazl veya figrl ssleme kompozisyonlar bulunur. Evlerin d cephe mimarisinde zengin sslemesiyle kafesli kmalar nemlidir. Bunlarn yannda pencere ekilleri ve pervazlaryla parmaklk ve kepenk dzenekleri de cepheye ssleyici zellikler katmaktadr. Saak ve silmeler de d cephenin sslemesinde etkili olmutur.6 Bu elemanlarn dnda d cephelerde duvar rglerindeki yatay veya 45 derecelik alarla konulan hatllarn ortaya koyduu tabi grnm ile deerlendirilmi cepheler de ssleme bakmndan ilgintir. D cephedeki ahap yzeylerde grlen ssleme elerinden bir baka eleman ise saak ve silmelerdir. zellikle yaprak eklinde sarktlm pskll ahap saak silmeleri blge evlerinin nemli blmleridir. Daha ok kma saaklar ve kk oda eklinde dar tarlan odalarn saak silmeleri bu bakmdan nemlidir. Ormana zzet Batu evi hariciyesindeki kk oda saak silmeleri (Resim: 1)

455

ile Halis Bayar evi kk odasnn saak silmeleri bu ekildedir (Resim: 2). Yukar Kayalar kasabasndaki Bozdoan kardelere ait evlerden Durmu Bozdoan evinin kmasnda (Resim: 3) ve Pnarba kyndeki Miktat Krc evinin kma saaklarnda da ahaptan pskll pervaz sslemeleri yaplmtr (Resim: 4). D cephede ssleme eleman olarak ortaya konan kma ve saak silmeleri ile pencere parmaklklarnda motif ve kompozisyon zenginlii grlr. Yldzlar ve okgenler eklinde geometrik ve bitkisel motiflerin yannda stilize ku tasvirleri ve el motifleri de grlmektedir (Resim: 5). Oyma ve ajur tekniinde yaplm koruyucu anlamndaki stilize ku figrleri ile el tasvirlerinin bulunduu rnekler Ormana ve Derebucak evresindeki evlerin ahap kafeslerinde younluktadr.7 Blge evlerindeki ahap iiliinin d cephedeki rnekleri sadece evlerin kma, saak ve parmaklklarnda younlamamaktadr. Ayrca evlerin cmle kaplarnda da benzer kalitede ahap iiliine ait uygulamalar tespit edilmitir. Trk mimarisinin her alannda ska grdmz ve ilk rneklerini Anadolu Seluklu sanatna kadar indirdiimiz ahap parmaklklar Trk sanatnn deiik alanlarnda sevilerek uygulanm ve gnmze kadar kullanla gelmitir. Parmaklklar trabzan veya yresel deyimiyle drbzan olarak isimlendirilmi, yapmnda geometri bilgisinin btn hnerleri ortaya konulmutur. Grevi sadece pencereleri dardan gelecek tehlikelere kar koruyan ve perde grevi bulunan drbzanlar, bazen de odalara giren k hzmelerine farkl ynler vererek estetik grnmler kazandran elemanlardr. lk rneimiz Katranc kynden Hseyin Kocagz evinin kuzey odasnn kuzeybat penceresindeki drbzan rnekleridir (Resim: 6). Yatay ve dikey kare kesitli talarn atlmasyla oluturulan bu drbzanda dairevi boluklar eklinde kare taksimatlar elde edilmitir. Pencerenin boyutuna gre dikey dikdrtgen formdaki drbzann st blmnde biri kk dieri byk dairelerden oluan iki sra yatay bir bordr yaplmtr. Bu bordrn ayns ortada ve altta tekrarlanmtr. Dairelerden oluan bu ikili bordrler arasnda da be gzl karelerden yaplm iki adet yatay blm vardr. Daireleri ve kareleri oluturan talar sahip olduu motiflerin ortasndan birer boum yapmtr ve bu boumlar dairelere drt yaprakl yonca grnm kazandrmtr. Bylece drbzann btnne ssleme asndan estetik deer kazandrlmtr. kinci rneimiz yine ayn evin, ayn odasnn kuzeydou penceresine ait drbzandr. Bu parmaklkta stte karelerden oluan iki sral bir bordr olup ayn bordr sadece ortada tekrarlanmtr. Alt ksm ise tek sra halindeki karelerden oluan bir bordr ile nihayetlemitir. Karelerden oluan bordrlerin arasnda kalan blmlerin sttekinde ahap kaplarda grdmz arkfelek kompozisyonu yaplmtr. Alttaki blmde ise beli bir aklk vardr. Bu drbzanda da karelerin ortasna gelen ksmlarda talarda boumlar yaplarak sekizgen ema grnts elde edilmitir.

456

Memi Kocagz evinin kuzeybat odasnn penceresinde tespit ettiimiz drbzan da dikeyde be blme ayrlmtr. st blmnde yan yana be kare ile be dikdrtgenden oluan iki sral bir bordr bulunmakta ve bu bordr altta da simetrik olarak tekrarlanmaktadr. Ortadaki blm ise be dikdrtgen gz boumlu bovling topu eklindeki talarla blnmtr. Yatay ve dikey talar yine kare motiflerin ortalarnda boumlar yaparak drt yaprakl yonca grnts elde edilmitir. Muammer Bayar evinde tespit edilen drbzan dier rneklere gre biraz farkl tasarlanmtr. Bu parmakln tam ortasnda byk bir kare boluk braklmtr. Bu boluk insan bann geecei boyutta olup ev sahiplerinin dary gzetlemesi iin brakld renilmitir. Drbzann st ve alt ksm karelerden oluan sra halindeki bordrler eklinde yaplmtr. Her karenin talar yine boumlu yaplarak yonca eklini almlardr. Hasan Yavuz evinde grdmz drbzan rnei dikeyde blmden olumaktadr. st ve alttaki blmler drt gzldr. Ortadaki blm ise yatayda iki blml olup yanlardaki drt gzl ortadakiler ise iki gzl tasarlanmlardr. Dier korkuluk rneklerinden olan dairevi formdaki talarla yaplm drbzan rnekleri evlerde ve camilerde ska grdmz uygulamalardandr. Blge evlerinde olduka zengin kompozisyonlara sahip drbzanlarn yannda basit ekillerde tasarlanm ince talarn dizilmesiyle yaplan drbzanlar da vardr. Ayrca birbirlerine ahap baklalarla balanm yuvarlak kesitli talardan yaplan parmaklklar da tespit edilmitir (Resim: 7). zellikle Aksekideki Osman Yksel Serdengeti evinin gneydou odasndaki yldz ve rozetlerden oluan ajur-kafes tekniinde yaplm parmaklklar (Resim: 8-9) ile Ormana evlerinde grlen farkl kompozisyonlarda tasarlanm parmaklk uygulamalar dikkati ekmektedir. Osman Yksel Serdengeti evinin parmaklklarnn st ksmlarndaki simetrik tasarlanm stilize ku ve yldz motifinin farkl tasvirlerini blgedeki dier evlerde de grmekteyiz (Resim: 10). D cephelerin ssleme programlar, yapm tekniklerinin tabi sonucu olarak ortaya kmtr. Bunun sonucu evlerin d cephelerindeki baz blmlerin zenle sslendii grlr. Bu bakmdan blge evlerindeki ahap ssleme rneklerimiz geleneksel Trk evi sslemeleri ierisinde nemli bir yer tutmaktadr. 2. Mimaride Blge evlerindeki ssleme programlar daha ok i mimarideki elemanlarda toplanmtr. Konut iinin sslemesi Trk ev geleneinin znde vardr. Konar gerlikten gelen adr kltr ile yakndan ilgilidir. adrlar zerindeki naklar, sslemeler, hal, kilim ve dier yayglardaki motif ve dzenleme evlerde oda ilerindeki elemanlara yanstlmtr. Saray, kasr ve kklerde de zengin ssleme

457

programlar gze arpar. Bu anlay sonucu Trk evinde geleneksel yap ve ssleme ustalar, ahap ve dier malzemeler ile yaptklar yapm ve ssleme programlarnda sonsuz baarlar elde etmilerdir. Ahap konut mimarisinde i meknlarda srekli yaanan birimlerde daha ok kaplama malzemesi eklinde kullanlmtr. Bu ahap yzeylerdeki motif ve kompozisyon zenginlikleri, insanlarn ruh dnyalarnn zenginliini gsterir. Tavanlardaki yldz ve frfr gbekli tavanlar ile ua motifli tavanlarn nakl sslemeleri ev ii yaamnn sonsuzluk ilkesinde da alm eklinde ferah tutmas iin dnlmtr (Resim: 11-14). Yklk ve dolap kapaklar, ieklikler ile az aklar bu anlay tamamlayan dier elemanlardr (Resim: 15-17). Bunlarn yannda daha ok oda giri kaplarnda younlaan ahap sslemelerden ilk rneimiz Mula ili Yataan ilesi Katranc kyndeki Hac Hseyin Kocagze ait evin st katndaki oda giri kaplardr.8 Etraf pervazl ve st ksm yarm daire kemerli ta ile tamamlanm kaplarn yzeyleri tablal ssleme kompozisyonuna sahiptir. Kaplarn motif ve kompozisyonlar birbirlerinin tekrar eklindedir. Kap kanatlarnn esas yzeyleri ana blme ayrlmaktadr. Oyma tekniinde ilenmi tablalarda glbezekler, ay ve yldz motifleri, birbirlerine simetri tekil eden kl veya yaprak motifleri grlmektedir. Ajur tekniinde yaplan ta ksmlarnda ise karlkl iki tane vazoda iek motifi ilenmitir. Benzer teknikte yaplm baka bir rnek ise zerinde testere dii motifi ile dzenlenmi tepelie sahip Aye Arkan evinin kapsdr9 (Resim: 18). Kap kanad atma ve akma10 tekniinde tablal olarak iki blml bir kompozisyondan olumakta ve birinci blmn merkezinde i ie iki kare pano 45 derecelik alarla dndrlerek yerletirilmitir. Kare panolarn keliklerinde kalan gen paralarn ilerine de gle motifleri ilenmitir. Konsantrik karelerin ereve ksmnda ise bir kare bir dikdrtgen panolarn arkfelek kompozisyonunda dndrlmesiyle merkezi bir kompozisyon dzenlemesi elde edilmitir. Dier panolarn ikisinde vazoda iek ve gz motifleri ilenmitir. Kk kare panolarda ise be ve alt kollu yldzlardan oluan glbezekler bulunmaktadr. Kapnn yarsn dolduran bu kompozisyon dier alt yarsnda da tekrar edilmi ve yzeysel oyma sslemelerle doldurulmutur.11 Kare panolarn ilerinde be veya alt kollu yldz motifleriyle ilenmiken dikdrtgen panolarda silah, vazoda iekler, edirnekri ve gz motiflerinin yapldn grmekteyiz. zellikle silah ve haner gibi motiflerin bu yrede ailede erkek ocuun istendii veya varl sembolize edilmektedir. Drdnc rneimiz ayn kyden Muhsin Karaka evinin kaps olup12 ereve ksm am, tablal ksmlar dut ve ceviz aacndan yaplmtr.13 Muhsin Karaka evindeki bu kapda da kap yzeyi iki ana ssleme kompozisyonuna sahiptir. Kapnn stte kalan blmnde drt kollu yldz ve yldzn kollar arasndan geen iki ahap ta bu panonun kegenleri eklindedir. Bu blmde zellikle kegen talaryla yldzn kollar arasnda

458

kalan gen panolarn drdnde haner motifi ve dier drt panoda ise gle motifleri ilenmitir. Yldzn kollarna ait panolarda da i ie drtgenler yaplmtr (Resim: 19). Kapnn altta kalan ikinci blmnde nceki kaplarda grdmz arkfelek kompozisyonuyla oluturulmu panolar vardr. Kapnn tam ortasndaki glenin merkezinde ve stteki drt kollu yldzn merkezinde nazara kar iki adet mavi boncuk aplike edilmitir. Dier bir kap rneimiz Turguta bal Zeytinkyde eski muhtar Muharrem Ouz evine aittir. Yukarda tantmaya altmz Muhsin Karaka evinin kapsyla yakn benzerlik gstermektedir. Bu iki kap tamamen ayn ustann elinden km olmaldr. nceki rnekte grlen iki kareden oluan ssleme kompozisyonu burada tekrarlanmtr. Ancak arkfelekli blm bu kapda stte yer almtr14 (Resim: 20). Kapnn sol st kesi ile onun apraz karsndaki sa alt kesindeki dikdrtgen panolarda nceki kaplarda grdmz tabanca tasviri ilenmitir. Sa st kedeki panoda yanar vaziyette bir gaz lambas, sol alt kede ise tek kulplu bir adet Kavakldere gm tasvir edilmitir.15 arkfelek kompozisyonun st ortasnda kalan kare panoda ise Atatrk portresi olarak nitelenen figrl ssleme ve etrafnda k ualar nakedilmitir. Burada Ulu nder Mustafa Kemal Atatrkn, bir ahap ustasnn yorumuyla aydnlk ve k saan bir lider olduu vurgulanmtr. Kapnn altta kalan ikinci ana kompozisyondaki btn panolarn ileri de gle motifleriyle doldurulmutur. Katranc kynden Memi Kocagz evi gneydou odasnn giri kapsnda da dier rneklerde olduu gibi kap aynas iki kare panoya ayrlmtr. Kapnn birinci blmndeki tablalarda iki adet fiyonk motifi ile vazoda iek ve ibrik tasviri ile merkezindeki tablada ise i ie halkalardan oluan gle motifleri yaplmtr. Memi Kocagz evinin kuzey dou odasnn giri kaps ise stte ve altta arkfelek eklindeki dzenlemenin arasnda kalan tablal yatay bir panoya sahip olup panolar oluturan tablalarn yzeyleri de farkl gle motifleriyle sslenmitir (Resim: 21). Katranc kyndeki Mehmet mek evinin oda giri kapsnda dier kaplardaki gibi benzer dzenlemeler dikkati ekmektedir. Ssleme motiflerinde ise keklik figr ile bir tabanca tasviri ilenerek blgedeki avclk kltr vurgulanmaya allmtr. stte ve alttaki tablalarda da yldz ve gle motiflerinin ilendii grlr.

459

Ayn kyden Turan Bayar evinin kapsndaki taksimatlanma dier kaplara benzer ise de sslemesindeki tabanca tasviri blge evlerinde delikanllarn varlna iaret etmektedir. Bunun yannda kap tablalarnda selvi ile yldz ve gle motifleri de ilenmitir (Resim: 22). Katranc kynden Hseyin Yavuz evinin kaps ksmen Muhsin Karaka evinin kapsn hatrlatmaktadr. Kap aynas yine stte ve altta iki pano ile ikisinin arasnda kalan yatay dikdrtgen panodan oluan dzenlemeye sahiptir. Kapdaki gen ve kare tablalarn tamamnda deiik gle motifleri bulunmaktadr. Katranc kynden Mehmet Tan evinin kapsndaki dzenleme ayn kyden Aye Arkan evinin kapsyla benzerlikler gstermektedir. Sadece kap aynasn oluturan tablalarda farkl yldz ve gle motifleri ile fiyonk ve bir tabanca tasviri grlr. brahim Pekel evinin kapsnda da Muhsin Karaka evinin kaps gibi stte drt kollu yldz ortada tablal bir pano ve altta da dier kaplarda grdmz kareler ve gen tablalardan oluan bir dzenleme vardr. Alttaki bu panonun st kelerindeki gen tablalarda karlkl iki tabanca tasviri yaplmken kapdaki dier tablalarda yldz ve gle motifleri ilenmitir. Katranc kyndeki son rneimiz Hseyin Karaolu evinin kaplardr. Evin kuzey ve gney odalarnn giri kaplarndaki dzenleme dier Katranc kaplaryla benzerlikler gsterir. Ancak kuzey odann kapsnda nceki kaplarda karlamadmz bir uygulama dikkati ekmektedir. st ve alttaki panolar arasnda kalan yatay blmn ortasndaki kare tablada Maallah yazl bir ssleme vardr. Bu uygulama ile kapnn ve sslemesinin kt gzlere kar korunduu ifade edilmitir. Alttaki blm ise dikey tabladan oluan bir dzenlemeye sahip olup tablalarnda selvi motifleri ilenmitir. Hseyin Karolu evinin gney odas kapsndaki dzenleme de ise sadece arkfelekli iki pano ve panoyu oluturan tablalarda fiyonk gle ve baz taramal sslemeler grlr. Zeytin kyndeki Muammer Ouz evinin kapsndan baka zzet Soy ve Kel Hasan evlerinin kaplarnda da kk tablalardan oluan arkfelekler ve bu tablalarn yzeylerinde selviler, gleler, fiyonklar ve tabanca tasviri gibi sslemeler yaplmtr. Hacbayramlar kynden Raziye nce ve Ali Rza nce evlerinin kaplarnda dier rneklerde olduu gibi tablalarnda drt veya be kollu yldzlar, gle, fiyonk ve hilal motifleri gibi baz taramal sslemeler grlr. Aye nce evinin kaps sadece iki kare pano eklinde tasarlanmtr. stteki panonun tablalarnda iki tabanca tasviri ile fiyonk ve selvi motifleri yaplmtr. Merkezdeki kare tablalarda ise gle motifleri yer almaktadr. Mehmet nce evinin kaps da iki kare panodan olumaktadr. stteki blm kendi iinde ekenar drtgen ve kare eklinde bir dzenlemeye sahiptir. Bu blmn alt kelerindeki gen

460

tablalarda iki tabanca tasviri yer alr. Dier tablalar da ise hilalli alem ve stilize ku tasvirleri yaplmtr. Hasan Balc evinin kaps iki blm olup her iki blmn yzeyi arkfelek kompozisyonunda tasarlanm dikdrtgen ve kare tablalardan; Musa Gkbel evinin kap kanad da ska grdmz iki kare pano ile bunlarn arasnda kalan bir yatay panodan meydana getirilmitir. Tablalarda tabanca ve keklik figr ile yldz ve gle motiflerinin farkl uygulamalar grlr. Musa Gkbel evindeki kapnn tablalarnda ise arkfelekler, gleler, fiyonk motifleri ve karlkl iki keklik figr ile tabanca tasvirleri yaplmtr. Zeytinky rneklerimize dahil ettiimiz Yusuf ve Ali Kurt kardelere ait ev ile Mehmet Dal evinin kaplar da blgedeki dier kaplara benzemekte ve burada da iki adet tabanca ile gle ve ttn yapraklarndan oluan motifler ilenmitir. Mehmet Dal evinin kaps iki blmden oluturulmutur. Her blmn tablalarnda tabanca ve ku figr tasvirleriyle yldz, gle ve ttn yapra motifleri ilenmitir. Blgedeki kap rneklerimizin sonuncusu Yataan-Gkgedik kynden Hatice Gkmen evinin kapsdr. Kapnn yzeyi iki blmden olumu ve tablalarnda ise tabanca tasviri, fiyonk, gle ve ttn yapra motifleri ilenmitir. Alt blmde de kare ve dikdrtgen tablalar ierisine geler ve motifleri yerletirilmitir. Daha ok Mula ili Yataan ilesine bal kylerden tespit ettiimiz oda giri kaplarnda grdmz ahap oyma ilerini Beyehir -stnler evleri ile brad- Ormana evlerinin dolap ve yklk kapaklarnda da grmekteyiz. Genellikle yzeysel oyma eklinde yaplan bu sslemelerin yannda ajur tekniinde yaplm sslemeleri de Hseyin ve Memi Kocagz evlerinin kap tepeliklerinde grmekteyiz. zellikle stnler Hseyin Gkmen evinin ba oda kaps yapm ve ssleme tekniiyle Anadolu Seluklu ahap sanatnn devam niteliindedir. Hseyin Gkmen evinin kaps yarm daire kemerli bir ta ile erevelenmitir. Kapnn kanad blmden oluan tabla dzenlemesine sahiptir. akma ve atma tekniinde yaplm kapnn yzeyindeki st ve alt blmler kare panolar ierisinde yer alan baklava dilimi motifleriyle doldurulmuken ortadaki blmn merkezinde ua motifi yanlarnda ise ibrik ve gle motifleri grlmektedir (Resim: 23). Benzer bir kap rnei ise Derebucak-Pnarba kynden Karabyklar evinde yaplm olup kap kanadnn merkezinde ince talardan ua motifi ilenmi st ve altta kalan blmlerde akma tekniinde aplike edilmi sake gz tasvirleri bulunmaktadr (Resim: 24). Her iki kap rneinin sslemeleri dier kaplardan farkl olarak kabaral ivilerle yaplm olup ivili tezyinat bakmndan da nemlidir. Trk evi genelinde olduu gibi blge evlerinin zellikle ba oda tavanlarnda younlaan ahap sslemenin Antalya-Akseki ve brad ileleri ile bunlara bal kasaba ve ky evlerinde deiik kompozisyonlarda uyguland grlmtr.

461

Odalarn st rtleri genellikle alttan akmal, dz, tal taksimatl ve ortasnda yldz gbek bulunan tavanlar eklindedir. Bunun yannda oval veya emseli, bitkisel motifli gbekler de yaplmtr. Ayrca sekizgen tekne tavan veya altgen gbekli tavan kaplamas da grlr. Baz tekne tavanlarn kelerinde kalan gen yzeylerin kebentlerine ise ince tal taksimat eklinde emseli sslemeler yaplmtr. Tavanlarn dnda yklk ve dolap kapaklarnda, oda giri kaplarnda, ieklik ve az aklarda ahap ssleme rneklerini gryoruz. zellikle yklk ve dolap kapaklarndaki ahap yzeyler oyma tekniinde yaplm sslemelere sahiptir. Ayn teknikte yaplm olan oda giri kaplarnda da kk panolar halindeki yzeyler rozet veya elenk eklinde bitkisel motifler ile doldurulmutur. Ayrca Maallah eklinde gzel yaz olarak yazlm sslemeleri de grmekteyiz. ieklik veya az aklarda ise ksmen oyma tekniinde, fakat arlkl olarak da ajur tekniinde yaplm sslemeler gryoruz. Ahap davlumbazlar ve raflar ile musandra nlerindeki, merdiven korkuluklarndaki korkuluklar ve baz pencerelerin iteki kepenk veya parmaklklarnda da ahaptan yaplm ssleme elerini grmekteyiz. Blge evlerinin ahap ssleme programlar genellikle dta cmle kaplarnda, kmalarda, pencere kafeslerinde, saaklarda ve dier doramalarda younlamtr. eride dolap ve yklk kapaklarnda, oda giri kaplarnda, tavan kaplamalarnda, ieklik ve raflarda, davlumbazlar ve merdiven korkuluklarnda grlmektedir. Genellikle yldz eklindeki geometrik ekiller, tal taksimatlama, bitkisel gbek ve bordr ssleri ile nadiren figrl sslemeler biiminde yaplan motifler birok anlamlar iermektedirler. Tavanlardaki ok kollu yldz ve emse motifi gnei ve dolaysyla aydnln sembol eklinde yaplmtr. Tavan ve dier yzeylerdeki bitkisel motifler ile tabiat tasvir etmilerdir. Baz ku ve el motifleri de simgesel olarak koruyucu anlamnda tasvir edilmitir.16 Mula ve evresindeki evlerde uygulanan ahap tavanlarda ise tavan gbei uygulamalar birbirlerinin tekrar eklindedirler. Daha ok ince talarn yan yana getirilmesiyle zikzak veya baklava dilimi eklinde oluturulan bu tavan gbeklerinde yer yer mavi boncuklar aplike edilmitir. Nazara kar yaplm olan bu mavi boncuk uygulamalarn ahap kaplarda da grmekteyiz. Hafif kertilmi tekne tavan eklindeki bu gbek uygulamalar ssleme bakmndan olduka sadedirler. Bunlarn dnda yaplan motif ve kompozisyonlar Avrupa barok sslemeleri tarznda yaplm ssleme eleri ve kmalardaki ampir slubunun tesiri ile yaplan gen formlu alnlk dzenlemeleriyle karlayoruz.17

462

Sonu olarak ahap, d mimarideki kullanmnn birka kat daha fazlasyla i mimaride youn bir ssleme malzemesi eklinde tercih edilmitir. Bu durum Trk evinin ve blge evlerinin genel bir karakteristii olarak dikkati ekmektedir. Ahap malzemenin kullanmna bal olarak baz yapm ve ssleme teknikleri ortaya kmtr. Kndekari teknii dndaki dier yapm tekniklerinin hemen hepsi blge evlerinde ska kullanlmtr. Ssleme teknikleri de yapm teknikleri gibi malzemeye bal olarak uygulanmtr. Ahap elemanlarda oyma, ajur, akma ve atma teknikleri eklinde grlmektedir. Oyma tekniinde motifler yzeylere oyularak ilenmitir. Geometrik, bitkisel, nesnel (tabanca ve kap-kacak) tasvirler, stilize ku figrleri ile insan portreleri ve el tasvirlerinden oluan motif ve kompozisyonlar grlmektedir. Tabanca tasvirleri evde erkek ocuklarn varln, el tasvirleri ise bysel anlamlar ifade ederek evlerin kem gzlerden korunmas iin yaplmtr. Anadolu kltrlerinde grlen el ve stilize hayvan figrlerinin bu nedenle ska tasvir edildii grlr.18 1 Osman Kundurac, Bat Toroslarda Bulunan Geleneksel Konutlar, Konya, 1995, (S. .

Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi); Osman Kundurac, Hadim ve evresi Sivil Mimari rnekleri, Trkiyat Aratrmalar Dergisi Say: 5, Konya 1999, s. 137-156; Osman Kundurac, Alanya Evlerinden rnekler, Alanya 7. Tarih ve Kltr Semineri, 21-23 Kasm 1997; Osman Kundurac, Alanya Ky Evlerinden rnekler, Alanya 8. Tarih ve Kltr Medeniyeti Semineri, 27-28 Kasm 1998; Osman Kundurac, Yataan-Turgut evresindeki Eski Evler, Osmanlnn 700. Ylnda Mula Sempozyumu (6-7 Mays 1999); Hasan ener, Alanyada Geleneksel Konutlar, stanbul, 1984; Cengiz Bekta, Antalya, stanbul, 1980, s. 67-173; Cengiz Bekta, Halk Yap Sanatndan Bir rnekBodrum Sivil Yaplar, stanbul, 1975; Cengiz Bekta, irince Evleri, stanbul, 1987; Oktay Ekinci, Yaayan Mula; Seyit Yldrm, Ermenek Evleri, Konya, 1992, (S. . Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi); Perihan Heper, Antalya Evleri, Konya, 1990, (S. . Fen-Edb Fak., Arkeoloji-Sanat Tarihi Blm, Lisans Tezi). Esin Karaaslan, Seydiehir Evleri, Konya, 1994, (S. . Fen-Edb. Fak., Lisans Tezi); Ltfi Sunar, Beyehir Yresi Evleri, Konya, 1992, (S. . Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi); Hasibe Canevi, Akseki Evleri, Konya, 1989, (S. . Fen-Edb. Fak., Lisans Tezi). Erturul Alada, Mula Evleri, stanbul, 1990 (Mimar Sinan niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Restorasyon Program, Yksek Lisans Tezi); K. Alan, Anamur Evleri, Anamur Mzesi Yll, Say: 1, Cilt: 1, Konya, 1990, s. 24-32; lhami ztrk, Burdur Evleri, Sky Life, 11/20, stanbul, 2000; Gnsel Renda, Datada Eski Bir Trk Evi, Sanat Dnyamz, Say: 2, stanbul, 1974, s. 22-29. 2 Haim Karpuz, Eski Antalya Evlerinde Ssleme, Antalya IV. Seluklu Semineri (13-14

Mart 1992), Antalya, 1993, s. 50-61; Rhan Ark, Batllama Dnemi Anadolu Tasvir Sanat, Ankara, 1976, s. 119-149; Gnsel Renda, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat, Ankara, 1977, s. 137. 3 Ylmaz nge, Trk Mimarisinde ivili Tezyinat, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, Say: IV,

zmir, 1988, s. 82-84.

463

Ahap ssleme teknikleri hakknda baknz: Bahaeddin gel, Seluklu Devri Aa ilii

Hakknda Notlar, Yllk Aratrmalar Dergisi, Say: 5, Ankara, 1957, s. 216 v.d.; Semra gel, Anadoluda Aa Oymaclnda Mail Kesim, Sanat Tarihi Yll-I, stanbul, 1965, s. 110 v.d.; Haluk Karamaaral, orum Ulu Camiindeki Minber, Sanat Tarihi Aratrmalar-I, stanbul niversitesi Yayn, 1964-1965, s. 120-129; Can Karametli, Osmanl Devri Aa leri, Tahta Oyma, Sedef, Ba ve Fildii Kakmalar, Trk Etnorafya Dergisi-IV, Ankara, 1962, s. 5-13; Gnl ney, Anadoluda Seluklu ve Beylikler Devri Ahap Teknikleri, Sanat Tarihi Yll: III, stanbul, 1970, s. 135-149; Zeki Oral, Anadoluda Sanat Deeri Olan Ahap Minberler, Kitabeleri, Tariheleri, Vakflar Dergisi, Say: V, Ankara, 1962, s. 23-79, Fig. 1-41; Erdem Ycel, Trk Sanatnda Aa ilii, Trk Dnyas Aratrmalar, Say: 82, stanbul, 1993, s. 169-194; Yaar Erdemir, Konya ve Yresindeki Nakl Ahap Camiler, S. . Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji-Sanat Tarihi Blm, Doktora Tezi), Konya, 1985; Yaar Erdemir, Beyehir Erefolu Sleyman Bey Camii ve Klliyesi, Beyehir, 1998; Ylmaz nge, Seluklularda ve Beyliklerde Ahap Tavanlar, Atatrk Konferanslar, Say: 5, Ankara, 1975, s. 179-196; Muzaffer Batur, Beyehirde Erefoluna Ait Aa Oyma Pencere Kapaklar Hakknda, Arkitekt, Say: 7-10, stanbul, 1949, s. 199-201; Nur Urfalolu, Ahap Kafesler, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, Say: 10, stanbul, 1991, s. 57-61. Blge evlerindeki mimari bezeme iin baknz: zden Ssl, Ormana-Ardpnar Ky Mimari Bezemesine Genel Bir Bak, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, Cilt: 2, Say: 5, 1989, s. 76-78. Osman Kundurac, Mula-Yataan ve evresindeki Ahap Sslemeli Kaplar, 2000li Yllarda Geleneksel Trk El Sanatlarnn Sanatsal, Tasarmsal ve Ekonomik Boyutu Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1999, s. 183-189. 5 Yldz Toker, Trk Evlerinde D Ahap Ssleme, Trkiyemiz, Say: 24, stanbul, 1978, s.

54-61; Haim Karpuz, Eski Antalya Evlerinde Ssleme, Antalya IV. Seluklu Semineri (13-14 Mart 1992), Antalya, 1993, s. 50-61. zden Ssl; Ormana-Ardpnar Ky Mimari Bezemesine Genel Bir Bak, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, Say: 5, stanbul, 1993, s. 75-80. 6 7 Haim Karpuz, a.g.m., s. 52. Ormana evlerinde ajur tekniindeki ku tasvirleri ilenirken, Derebucak evlerinde oyma

tekniinde ku figrleri ve el motifleri tercih edilmitir. El motifinin ikonografik anlam hakknda bkz.; Ayen Aldoan, Anadolu Kltrnde-Sanatlarnda Sembolik El Motifi, II. Battal Gazi ve evresi Halk Kltr Sempozyumu, Tebliler, Malatya, 1987, s. 26-34. 8 9 10 11 Osman Kundurac, a.g.m., s. 185. Osman Kundurac, a.g.m., s. 186. Gnl ney, a.g.m., s. 138. Gnl ney, a.g.m., s. 141.

464

12 13

Osman Kundurac, a.g.m., s. 187. Dut, Kestane ve Ceviz aalarnn Trk ahap oymaclnda ok sk kullanlmas

ilemeye elverili oluundandr. Bu konuda Bkz. Gnl ney, a.g.m., s. 135.; Erdem Ycel, a.g.m., s. 3; Boris Denike, a.g.m., s. 29. 14 15 Osman Kundurac, a.g.m., s. 188. Kavakldere Mula iline bal bir ile olup bakrcl ile nl nemli bir yerlemedir.

Kavakldere bakrcl konusundaki aratrmalarmz Yataan ve evresindeki Trk Dnemi Eserleri balkl almamzda ayrntl biimde tantlmtr. 16 17 Ayen Aldoan, a.g.m., s. 26-34. Bu tr alnlk dzenlemesi 18-19. yy.da Avrupa sanat akmlarnn tesiri ile cephe

dzenlemelerinde ska grlmektedir. Evlerde, emelerde ve benzeri resmi binalarn cephelerinde gen alnlk dzenlemesiyle karlayoruz. 18 Ayen Aldoan, a.g.m., s. 26.

465

Cumhuriyet'in Kuruluundan Gnmze Trk Resim Sanat / Yrd. Do. Dr. Ahmet Kamil Gren [s.273-292]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi /Trkiye Kendi ilerinde deiik evreleri olmakla birlikte, Trk resim sanatnn geliim srecini balca iki blm altnda incelemeyi amaladmz aratrmamzn ilk blmn Osmanl mparatorluunun Batllama hareketiyle balayp Cumhuriyetin ilanna kadar olan ve ansiklopedinin Yenileme dneminde Osmanl-Trk Kltr ve Medeniyeti Yenileme dnemi Kltr ve Sanat blmlerinde Yenileme DnemindenCumhuriyet Dnemine TrkResim Sanatnn Evreleri balyla kaleme aldmz sre oluturuyordu. Bu blmde de Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra balayan ve gnmze kadar uzanan srete Trk resim sanatnn geliim evrelerine ksaca yer vereceiz. 1908 ylnda ilan edilen II. Merutiyet Dnemiyle birlikte, ekonomik anlamda skntlar srmekle birlikte, lkede beliren zgrlk ortamnn tm kurum ve kurulular olduu kadar sanat ortamn da olumlu anlamda etkiledi. Bu dnemden sonra yetenekli genlerin Avrupaya resim eitimine gnderilmelerinde ya da resme ilgi duyan genlerin kendi olanaklaryla Batdaki akademilere gitmelerinde bir hzlanma sz konusudur. Osmanl mparatorluunun tarih sahnesinden kalkp yerine Gen Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasna doru akan srete sanat ortamnn egemenlii 1914 Kua /all Kua olarak adlandrlan sanatlarn elindedir. 1914 ylnda patlak veren Birinci Dnya Sava nedeniyle Paris Gzel Sanatlar Akademisindeki eitimlerini srdrdkleri srada topluca yurda geri arlmalar nedeniyle sanat tarihimize 1914 Kua olarak yerleen toplam dokuz sanat -doum srasna gre- Sami Yetik (1878-1945), Ali Sami Boyar (1880-1967), Hikmet Onat (1885-1977), Mehmet Ruhi (1880-1945), brahim all (1882-1960), Nazmi Ziya (1881-1937), Feyhaman Duran (1886-1970), Avni Lifij (1886-1927), Namk smailden (1890-1935) olumaktadr. Ayn dnemde sanat ortamn paylaan Ali Cemal (1881-1939), Mehmet Ali Laga (1878-1947), Hayri izel (1891-1950), Diyarbakrl Tahsin (1874-1937), Celal Esad Arseven (1875-1971), Bahriyeli smail Hakk (1863-1926), evket Da (1876-1944), skdarl Cevat Bey (1870-1939), Veliaht (Halife) Abdlmecit Efendi (1868-1944), mer Adil (1868-1928), Mihri Mfik (1886-1954), Celile Hikmet (1883-1956), Mfide Kadri (1889-1911) yannda daha eski kuaa mensup; ancak, sanat aktivitelerini bu dnemde de srdren kimisi sivil kimisi de asker kkenli daha birok sanat bulunmaktadr.1 Balkan Sava, Birinci Dnya Sava, Kurtulu Sava gibi nemli savalarn yaand zor koullarn egemen olduu bir ortamda Avrupada rendikleri yenilikleri uygulama alan bulamayan 1914 Kua sanatlar, byle bir olana -daha nceki blmde ayrntlarn verdiimiz- 1917 ylnda sanat tarihimize ili Atlyesi olarak yerleen dnemin Harbiye Nezaretince alan ahap barakadan oluan ve anakkale Savalarn tema olarak ele alnd bu mekanda yakalama olana buldular.2 1914 ylnda topluca yurda dnen sanatlar iki ile drt yl srelerle kaldklar Paristen edindikleri deneyimleri, yeni sanat anlaylarn nce 1917de ili Atlyesi, ardndan da 1918de Viyana

466

Sergisinde ortaya koydular ve bu arada grev alacaklar Sanayi-i Nefise Mektebi, askeri ve sivil liselerde yeni rencilere aktarmaya baladlar. Bu arada 1909 ylnda kurulan Osmanl Ressamlar Cemiyetinin 1916 ylndan balayarak her yl dzenli olarak Galatasaray Lisesinde gerekletirdii Galatasaray Sergileri ile cemiyetin sanat konularna yer verdii Osmanl Ressamlar Cemiyeti Gazetesi3 adl yayn organ ve ayrca 1914 ylnda kurulan, gen kzlarn sanat eitimi almasn hedefleyen nas Sanayi-i Nefise Mektebi dikkat eken dier sanat hareketlerinin banda gelmektedir.4 Tm bu hareketlerin iinde yine 1914 Kua yeleri etkindi ve kuan bu etkinlii Cumhuriyetin kurulduu ilk yllarda da srd. Mustafa Kemalin sosyal, siyasal, kltrel alanlar yannda sanatsal alanda da ald kkl kararlarn ilk aamalarnda grev alan sanatlar bu kuan yeleriydi. Baka bir ifadeyle 1914 Kua yklan Osmanl mparatorluu ile yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti arasnda tm bu sosyal, siyasal, kltrel, sanatsal vb. olaylar yaam olmas asndan nemli bir konumdayd.5 Sanatnn iinden getii, yaad an bir paras olduu, yaptlarnda kendini oluturan ve kuatan ortamn izlerini yanstt gereini bu dnem sanatlarnn yaptlarnda izlemek olanakldr. Cumhuriyetin ilk yllarnda bu dnem sanatlar doal olarak iinde yaadklar, neredeyse tmyle tank olduklar olaylar tuvallerine yanstrlar. Bu konular iinde Trk ordusunun kahramanlklar, yaanan savalarn aclar, Atatrk ve yakn silah arkadalarnn eitli faaliyetleri yer almaktadr. Bu konular kimi zaman bir kompozisyona, kimi zaman da Mustafa Kemal, smet nn, Fevzi akmak gibi byk bir hayranlk ve sevgi duyulan ulusal kahramanlarn portrelerine dnyordu. Tm bu almalarda ulusal ve yerel duygularn n planda olduu dikkat ekmektedir. Bu rnekler arasnda Sami Yetikin 1926 tarihli Eski Ankaradan gibi yerel temal almalar yannda 1928 tarihli Topular adl sava temal almalar; Mehmed Ruhinin 1923 tarihli Atatrk Kyllerle, 1923 tarihli Atatrk Karlama, 1931 tarihli Trk Ordusunun stanbula Girii adl gibi Atatrk ve Trk Ordusu temal almalar; allnn 1928 tarihli Harman, 1933 tarihli Zeybekler kompozisyonlar; Avni Lifijin 1923 tarihli Akgn, Karagn ve Fevzi akmak Portresi gibi sava ve portre temal almalar; Namk smailin 1920 tarihli iki Harman ve 1929 tarihli Atatrk iftiler Arasnda gibi yerel ve Atatrkn gezilerini tema olarak seen kompozisyonu saylabilir. Ayn dnemde kuan dier yelerinden Nazmi Ziya, Ali Sami Boyar, Feyhaman Duran ve Hikmet Onat Atatrk portreleri yannda yerel temalarn arlkta olduu almalaryla dikkat ekmekteydiler. 1914 Kua sanatlar ile sanat ayn ortamn paylaan dnemin nl sanatlarndan mer Adil, Ali Cemal, Mehmet Ali Laga, Mihri Mfik ve dierleri de eitli yaptlaryla bu ortama katkda bulunuyorlard. Bu blmde Trk resim sanatnn geliim izgisinde en nemli rollerden birini stlenen 1914 Kua sanatlarnn yaamykleri ve sanat anlaylarna -doum tarihlerine gre bir sralamayaparak ayr ayr yer vereceiz. Ayrca ayn dnemi paylaan sanatlara ilikin ayrntl bilgi vermekten ok, bunlara ilikin ayrntl bilgi ve kaynakann bulunduu kaynaklar vermekle yetineceiz.

467

Mehmet Sami Yetik (1878-1945): stanbulda dodu. 1896da Harbiyeye girdi 1899da temen olarak mezun oldu. 1900 ylnda Sanayi-i Nefise Mektebine balad ve 1906da bitirdi. eitli okullarda resim hocal yapt. 1909da kurulan Osmanl Ressamlar Cemiyetinin kurucular arasnda yer ald ve cemiyetin 1916dan itibaren gerekletirmeye balad Galatasaray Sergilerine katld. 1910da Parise giderek 1910-12 yllar arasnda sabahlar Acadmie Juliande, Jean-Paul Laurens (1838-1921) atlyesinde alt. 1912de yurda dnd; Balkan Sava ve Birinci Dnya Savana katld. Savatan sonra da uzun yllar resim hocal yapt. 1917de alan ili Atlyesinde grev ald. 1918de ise Viyana Sergisine dokuz yaptyla katld. 1933te binba rtbesiyle emekli oldu. 1940 ylnda Ressamlarmz-1 adl kitabn yaymlad. kinci cildi de hazrd; ancak, bu kitap sanatnn Ocak 1945te lm nedeniyle baslamad. Sami Yetik, ayrca eitli dergi ve gazetelerde sanata ilikin birok yaz kaleme ald. Resim almalarnda doay rehber olarak kabul eden Yetikin, byk boyutlu sava temal ok figrl kompozisyonlarnda salam desen anlay dikkat ekmektedir. Sami Yetikin sanat yaam boyunca salam desen anlayyla gerekletirdii eitli trde yaptlar yannda, izlenimci teknii kullanarak gerekletirdii eitli ldoa, figrl kompozisyon, figrl, figrsz manzara, portre, otoportre almalar da bulunmaktadr. Yaamnn son dnemlerini Ankarada geiren sanat, bu kentin yaamndan ilgin rnekler vermitir.6 Ali Sami Boyar (1880-1967): 15 ubat 1880 tarihinde stanbulda dodu. 1892 ylnda Mekteb-i Bahriyeye girdi. Burada resim hocas Kaymakan kr Bey idi. 1901 ylnda Temen kan Boyar, Bahriye naiye Resimhanesinde grev ald ve 1902de Sanayi-i Nefise Mektebine kaydoldu. 1908 ylnda mezun oldu. 1910 ylnda Parise gnderildi. Boyar, Pariste lEcole Nationale Suprieure des Beaux-Artsta Cormonun (1845-1924) atlyesine kaydoldu. Birinci Dnya Sava nedeniyle 1914 ylnda yurda geri arld. Tam bu srada askerlik grevinden yzba rtbesiyle emekli oldu. ili Atlyesinde grev ald. Yine 1914 ylnda Bahriye Mzesi (Deniz Mzesi) Mdr oldu. Burada 1915 ylnda manken atlyesi kurdu. 1917 ylnda Bahriye Mzesi Katalounu yaymlad. 1919da Heybeliada Bahriye Mektebinde resim retmenlii yapt. Ayrca kurucusu olduu nas (Kz) Sanayi-i Nefise Mektebinde hocalk ve mdrlk yapt. 1921-1922 yllarnda ksa bir sre Sanayi-i Nefise Mektebinde, 1922-1923 yllar arasnda ise iki kez Evkaf (Vakflar) Mzesi Mdrlnde bulundu. Cumhuriyet dneminde pullarn ve kat paralarn ressam olmas onun iki kez ngiltereye gitmesine ve bir defasnda Londrada, ardndan 1931de Pariste bir sergi amasna olanak salamtr. Boyar, 1935 ylnda atand Ayasofya Mzesi Mdrl srasnda Ayasofyann vaftiz teknesini bulmas byk yank uyandrd. 1944te ya haddinden emekli oldu. 23 Eyll 1967 tarihinde stanbulda ld. Ali Sami Boyarn almalar arasnda karakalem, suluboya, pastel, yalboya ile

gerekletirilmi yaptlar bulunmaktadr. Boyar, izlenimci almalar gerekletirmekle birlikte, daha ok gerekci anlayla yaptlar reten bir sanat olarak deerlendirebiliriz. Sanat, kendi sanat anlayn aktard yazlarda da tmyle klasik ve akademik bir eitimi savunmaktayd. Boyar, bir resimde doruluk ve doallk zellikle de uyum bulunmazsa, baka bir ey aramann gereksiz

468

olduuna inanrd. Ali Sami Boyar, seksen yedi yllk yaam boyunca sanatl, hocal yannda, mzecilii ve sanat alannda yazdklaryla Trk kltr ve sanat yaamna nemli katklar salam bir sanat olarak dikkat ekmektedir.7 Hikmet Onat (1885-1977): stanbul Fndklda dodu. Bahriye Mektebini bitirip, Harbiye snfna ayrlp temen kt. Temen kan sanat resim eitimi grmek iin bu kez 1904te Sanayi-i Nefise Mektebine devam ederek 1910da mezun oldu ve daha sonra da 1910da devlet bursuyla Parise resim retimine gnderildi. Pariste drt yl boyunca lEcole Nationale Suprieure des BeauxArtsta Cormon Atlyesinde akademik bir eitim grp, bu arada ordudan ayrlan sanat, 1914te yurda dnerek eitli liselerde ve 1915ten itibaren Sanayi-i Nefise Mektebinde hocala balad. Osmanl Ressamlar Cemiyetinin yeleri arasnda yer alan Onat, Galatasaray Sergilerine de dzenli olarak katld. ili Atlyesinde grev ald ve burada sava temal yaptlar gerekletirdi. Daha sonra da 1918de alan Viyana Sergisine toplam sekiz yaptyla katld. Sanatnn ilk yaptlarnda, stanbul ve Paristeki eitim sresince yapt portre ve akademik figr almalar arlktadr. Sanatnn yurda dnnce oluturduu almalar zellikle de ili Atlyesinde gerekletirdii sava temal kompozisyonu Siperde Mektup Okuyan Askerler, Mediha Hanmn Portresi gibi yaptlar, sanatnn, yine figrl temalara devam ettiini gstermektedir. Ancak, sanatnn daha sonra, izlenimci anlayla ele alnan yaptlara yneldii ve eitli ldoalar, portreler yannda, arlkl olarak stanbulun Eyp, Kurbaaldere, Kabata, Salacak, Gksu, Boazii, skdar, Fndkl, gibi semt ve kelerini, eitli camilerini, meydan emelerini, sahillerini, denizdeki tekneleri, Topkap Saray, Eyp Sultan Trbesi gibi birok tarihi ant betimledii grlmektedir.8 Mehmet Ruhi Bey (1880-1931): stanbul, Galatada dodu. Baz yaynlarda kullanlan Arel soyad, sanatnn lmnden sonra ailesi tarafndan alnmtr. 1892de Mektebi Bahriyeye giren sanat, burada drt yl idadi, iki yl Harbiye ve iki yl da denizde eitim gemisinde olmak zere toplam sekiz yl okuyup 1900de gemi mhendisi bir subay olarak kt. Resme olan ilgisi nedeniyle Sanayi-i Nefise Mektebine balayp 1909da burasn da bitirdi. Osmanl Ressamlar Cemiyetinin kurucular arasnda yer ald. Daha sonra resim eitimi iin 1910da Avrupa msabakasn birincilikle kazanarak Maarif Nezaretinin (Milli Eitim Bakanl) bursuyla 1910da Parise yolland. Bu arada askerlik grevinden Yzba rtbesindeyken istifa etmek durumunda kald. Pariste lEcole Nationale Superiur des Beaux-Artsta Cormonun atlyesine devam etti ve 1914 ylnda dier arkadalaryla birlikte yurda dnd ve eitli okullarda resim, sonra Sanayi-i Nefise Mektebinde fenn-i menazr (perspektif) hocal yapt. Ancak, mektebin eitim ilkeleri ile uyuamad iin ynetim tarafndan uzaklatrld. 1917de alan ili Atlyesinde grev ald. 1918de ise Viyana Sergisine alt yaptyla katld. 1922de hsan Bey ile birlikte emberlitata Serbest Resim Atlyesini at. 14 Ekim 1931de yaama veda etti. Ulusal, dinsel, folklorik temalarda baarl yaptlar veren ve figr arlkl alan sanatnn, kompozisyonlarda kuvvetli, desenlerinde salam, renk kullanmnda ise ok duygulu ve olgun olduu gzlenmektedir. Trk resim sanatna ulusal bir anlay getirme abas iinde olan sanatnn gereki

469

bir anlayla gerekletirdii yaptlarnda halktan ve sosyal yaamdan setii temalar arlk kazanmtr. 1914 Kua temsilcileri iinde Mehmet Ruhi ok deiik biem zellikleri gstermesi asndan ilgi ekmektedir. Sanatnn Talar gibi hareket, Hilal-i Ahmere Yardmgibi duygu ykl almalarnda salam desen ve dzgn boya kullanm dikkat ekerken; Erenky, Fatih Kaymakaml ve Ankara Bend Deresi gibi yaptlarnda k ve renk deerlerinin serbest fra darbeleriyle verildii grlmektedir. Adeta illstrasyon almalarn andran Resmigeit, Atatrk Karlama, Atatrk Kyllerle gibi kompozisyonlarda ise koyu konturlarla belirlenmi figr ve nesneler, izlenimci sonras akmlara iaret etmektedir. Mehmet Ruhinin biem geliimini balca dnem olarak deerlendirebiliriz. Bunlardan ilki sanatnn ald eitime kout olarak gerekletirdii akademik arlkl almalar, ikincisi geni fra tularyla izlenimci tekniin benimsendii almalar, ncs ise yine salam desenin n planda olduu ve koyu konturlarla belirlenen almalardr.9 brahim all (1882-1960): Eski ad Demirciky olan ve o yllarda zmire, gnmzde ise Denizliye bal olan, ailesinin soyadn ald al kasabasnda dodu. lk ve orta tahsilini alda ve zmirde yapan sanat daha sonra stanbula gelerek deiik baz ilerde alt. Resme kar yetenei nedeniyle 1906 ylnda da Sanayii Nefise Mektebine girdi ve 1910 ylnda buradan mezun olduktan sonra alan Avrupa yarmasn kazanp devlet bursuyla Parise gitti lEcole des BeauxArtsta Cormonun rencisi oldu. Osmanl Ressamlar Cemiyetinin yeleri arasnda yer ald ve Galatasaray Sergilerine dzenli olarak katld. Yurda dnen all, tam otuz yl boyunca saysz renci yetitirecei Sanayi-i Nefisede hocala atand. Gzel Sanatlar Akademisinde 1914 Kua temsilcileri iinde en uzun hocalk yapan sanatlar brahim all, Hikmet Onat ve Feyhaman Durandr. brahim all, atak kiilii, Trk resim sanatna getirdii yenilikler yannda, rencilerine sanat ak alamak gcne sahip olmas, resim sanatn geni halk kesimlerine yayma abalar ve daha birok zellii nedeniyle, 1914 Kua olarak adlandrlan bu dnemin ncs olarak dikkat ekmektedir. Cemal Tolluya gre allnn sanat gcnden daha ok, onun sanat kiilii genlerin gnlnde yer etmitir. Kaya zsezgine gre ise, brahim allnn yaam, Bat etkisinde gelien Trk resim sanat iinde, Merutiyetten Cumhuriyete doru uzanan sanat tipolojisinin biyografik kalplar ve zellikleri dnda, yeni bir sanat imgesinin protipi olarak kendini gsterir. Doutan bir Anadolu ocuu olan allya gelinceye kadar, genellikle orta snf ailelerin, askeri okul kl ya da Osmanl aristokrasisinin Batl kltr deerlerine ak evrelerinde yetimi olan ressam imgesi arlk tayordu. Bu imge, Cumhuriyetin ilk yllarnda da, yeni burjuvazi yaratmaya ynelik devlet politikasnn kltrel amalaryla uyumlu olarak, yeni snfn iinde biimlenmitir. all ise bu imgeyi deitiren bir kii olarak ayr bir nem tamaktadr. brahim all, ili Atlyesinde de grev ald ve burada rettii yaptlarla dier sanatlarla birlikte Trk resim sanatnda ilk yurtd resim sergisi olan Viyana Sergisine katld. Uzun yllar hocalk yapan all, rencilerine kar otoriter, hatta kimi zaman krc olabiliyordu. Genel kltr kuvvetli olmamasna karn, bir filozof kadar yaamn anlamn anlam, doann

470

gzelliklerine ak olmu bir sanatyd. Sanatnn canl karakteri, hosohbetlii, sofra zevklerine dolaysyla ikiye olan dknl, ok geni bir dost evresi edinmesine neden olmutu. allnn, toplantlar renklendiren, scak, sevimli kiilii, yapt espriler, hazrcevapl, bohem yaants, uzun yllar dilden dile dolamtr. allnn bu yaradl onun sanatna da yansmtr. Onu disiplinden, ar bal almalardan uzaklatran, znel atllara ynlendiren bu yaradl, baz eletirmenlerin de vurgulad gibi, zaman zaman yaptlarnn gerek deerinin yeterinci ortaya kmamasna neden oluyordu. Ancak, Kaya zsezginin de vurgulad gibi, allnn biem sorununun gereince irdelenmedii sylenebilir. Sanat, renkleri ustaca kullanmasyla dikkat eken bir sanatyd. Bu adan all, Batl tanmyla kolorist bir ressam olarak deerlendirilebilir. Sanatnn tablolarnda desene, izgiye, dzene nem vermekten ok, hemen renkleri uygulamak acelecilii, yaptlarnda zaman zaman grlen kurulu ve desen yetersizliinin balca nedeni olarak grlebilir. all, tm bu yaradlna karn lkenin iinde bulunduu artlara da son derece duyarlyd. Toplumun iinde bulunduu zor koullarda rencilerinin en iyi yetimesi iin elinden geleni yapyordu. Savalarn yaand dnemlerde rettii sava temal kompozisyonlarla Trk ordusunun kahramanlklarn tuvallerine yanstyordu. Sanatnn biem geliimine baktmzda, gerek stanbul, gerekse Pariste devam ederek gelien akademik bir eitimden sonra izlenimci ve daha serbest bir anlayta srdrd sanatn, 1920lerde stanbula gelen Rus ressam Gritchenkodan etkilenerek Mevleviler dizisi almalarnda da grdmz gibi, biimin daha bir arlk kazand yne kaydrdna tank olmaktayz. all, akademik eitim sonras gerekletirdii serbest anlaytaki almalarna hazrlksz balar, herhangi bir taslak, eskiz yapmay dnmez, izmek istedii deseni frasnn ucuyla izmeye balayarak yaptn iine aniden giriverirdi. Ancak, sanatnn, ili Atlyesindeki almalarnda olduu gibi, byk boyutlu figrl kompozisyonlar iin baz n almalar yapt bilinmektedir. allnn yaptlarndaki temalar iinde portreler, plak almalar, ili Atlyesinde gerekletirilen sava temal ve ok figrl byk boyutlu kompozisyon almalar, Harman gibi ky yaamna ilikin kompozisyonlar, stanbulun eitli kelerinden grnmlerin yanstld, figrl manzaralar ve zellikle yallk dnemlerinde arlk verdii ldoalar dikkat ekmektedir.10 Nazmi Ziya Gran (1881-1937): stanbulda dodu. Vefa dadisine (Lisesi) devam etti. Babasnn resim renimi almasna kar kmas zerine yksekrenimini stanbul Mekteb-i Mlkiye-i ahanede (Siyasal Bilgiler Fakltesi) 1901de tamamlad ve babasnn lmnden sonra da 1902 ylnda Sanayi-i Nefise Mektebine girdi. Buraya girmeden nce resme olan ilgisinden dolay ilk resim derslerini Hoca Ali Rzadan ald. Nazmi Ziya Sanayi-i Nefisede son snftayken hocas Valeri ile resimde akademik kurallarn aksine serbest almas nedeniyle ters dt ve Mdr Osman Hamdi Beyin de Valeriyi desteklemesi sonucu mezuniyeti bir yl geciktirilerek cezalandrld. Osmanl Ressamlar Cemiyetine almalaryla katklarda bulundu. 1909da mezun oldu ve 1911de Parise gitti. nce ay kadar Acadmie Juliande Marcel Andr Baschet (1862-1941) ve Henri Paul Royerden (1869-1938) dersler ald; sonra da lEcole

471

Nationale Suprieure des Beaux-Artsta Cormonun rencisi oldu ve 1913 ylna kadar bunu srdrd. 1911de Pariste atlye arkada Mercelle Chevalier ile evlendi. 1914te yurda geri arld ve Maarif Nezareti (Milli Eitim Bakanl) memurluu (zmir Muallim Mektebi) (retmen Okulu Mdrl), stanbul lk Tedrisat (lk retim) Mfettilii ve resim retmenlii yapt. Nazmi Ziya 1915te Maarif Nezareti tarafndan sipari edilen, okullarn duvarlarna aslmak iin, temas Trk tarihinden alnm on kadar tablo yapmakla grevlendirildi. Nazmi Ziyann ili Atlyesinde ve Viyana Sergisinde yer almamasnn nedenini, o dnemlerde yrtt Sanayi-i Nefisedeki yneticilik grevine balayabiliriz. Sanat, 1918-1921 ve 1925-1927 yllar arasnda iki kez Sanayi-i Nefise Mektebi mdrl yapt. Mdrlk grevini Namk smaile devrettikten sonra ad Gzel Sanatlar Akademisi olarak deitirilen Sanayii Nefisede desen hocal yapmaya devam etti. Sanat 11 Eyll 1937de stanbulda, 17 Austosta at ilk toplu sergisi devam ederken yaama veda etti. Nazmi Ziyann resim alannda etki altnda kalmamak iin yaam boyunca dikkatli davrand, tmyle taklite ynelik resim anlaynn sona erdirilmesinde, kuan dier yeleriyle birlikte ok etkili bir rol oynad bilinmektedir. Sanatnn kiiliine ve sanat anlayna uygun olarak rettii yaptlarn arln izlenimci anlayla ele ald figrl veya figrsz manzara temas oluturmutur. Nazmi Ziyann figrl peyzajlarnda ve daha birok yaptnda ayrntdan ok, doadan ald ilk duyuma bal kalarak serbest bir fra iiliini yeledii grlmektedir. Ayrca, kentin belli kelerini uzun ettler sonucunda betimledii Ko Kahvesi gibi seri almalarnda, sanatnn istedii atmosferi yakalayabilmek iin nasl kararl bir aba iinde olduunu izleyebiliriz. Sanatnn deiik anlaylarla ele ald daha birok, figrl manzara almas bulunmaktadr. Nazmi Ziyann dier nemli almalar arasnda otoportreleri, plak almalar ve ok az rneine rastladmz ldoalar bulunmaktadr. Sanatnn pek bilinmeyen bir yn de birok karikatr, afi ve illstrasyon almas yapm olmasdr. Nazmi Ziya, Bedri Rahmiye Sabahleyin erken kalkarak, gecenin gndz olmak iin geirdii istihaleye bakalama tank olmayanlar yeryznde hi bir ey grmemilerdir demiti. Nazmi Ziyaya gre sanat, herkesin sevip anlayabilecei bir ey olmalyd. Bu nedenle sanat toplum iin yapmay yelemitir. Nazmi Ziya, modern sanatlarn, sanat sanat iin yaptna inanmt ve bunlarn toplumu unutmalarna dayanamyordu. Kendisi, topluma ynelik sergilerde yer alan yaptlarnda herkesin anlayabilecei bir dil kullanmaya alyordu. Nazmi Ziya, kendisini doa karsnda heyecanlandran elerin banda, yaam ve yaamla ilgili eyler olduunu sylemitir ki bunlar arasnda kadn, aa, deniz, iek, gne, gne, gne sralamas yaparken, gne konusunda biraz abartl olduunu gstermitir. Gne, onunla resmini yapt eler arasna giren ve tm almalarnda el ile tutulacak bir ekle gelen arl, rengi, kokusu olan bir kaynakt.

472

Nazmi Ziya, kendi kuandan nce doay bir fotoraf gibi tm ayrntlaryla kuru bir yknmeye dayal olarak yanstan Trk resmine dnemin dier sanatlaryla birlikte daha geni bir sanat anlay getirenlerden birisi olmutur.11 Feyhaman Duran (1886-1970): stanbulda dodu. Galatasaray Sultanisini bitirdi ve Bab- Alide katip olarak alt, Galatasaray Sultanisinde Franszca gzel yaz retmenliine balad. Bir yandan yaamn devam ettirmek iin almak zorunda kalan, te yandan resim yapma sevgisiyle dolu gen bir yetenek, zor koullar altnda bulunan lkenin olanakszlklar iinde kendine bir k yolu ararken, karsna Abbas Halim Paa kt. Bu ans ok iyi deerlendiren Feyhaman, Paann bursuyla Parise resim eitimine yolland.12 Burada Acadmie Julian ve lEcole Nationale Suprieure des Beaux-Artsda eitim grd. Acadmie Juliande Franois Schommer (1850-1935), Jean-Paul Laurens (1838-1921), Beaux-Artsta Cormon atlyelerinde alt. Birinci Dnya Savann kmasyla birlikte 1914te yurda dnd. Trkiyeye dndkten sonra 1919da nas Sanayi-i Nefisede perspektif hocas olarak greve balad. 1909da kurulan Osmanl Ressamlar Cemiyetinin 1916dan itibaren gerekletirdii Galatasaray Sergilerine katld. Trk Ressamlar Cemiyeti kurucu yeleri arasnda yer ald. Daha sonra Sanayi-i Nefise Mektebinde hocala balad. Atatrk, nn portreleri yapmakla grevlendirildi. Sanayi-i Nefise Mektebindeki grevini 1951 ylna kadar srdrd ve 65inde ya haddinden emekli oldu. 6 Mays 1970 tarihinde seksen drt yanda stanbulda ld. 13 ll, sakin, iyi bir kiilie sahip olan Feyhaman iin ama peinde komak ok nemliydi. Dnya grne gre, yaplan her hareket, sylenen her sz, insann kendisinden sonra da devam ederdi. Bu nedenle att her admda bu grlerin nemli bir etkisi vard.14 Feyhaman Duran, Trk Resim Sanatnda portre ressam olarak nlendi. Onun, alt modelin duygularn da ustaca yanstt ok deiik anlaylarda retilmi portreleri bulunmaktadr. Sanat plak temasna da nem vermitir. Serbest anlamda ele ald plak almalarnn balangc, Trkiyede plak temasnn yaygnlamaya balad 1920lere denk dmektedir. Feyhaman Durann hat sanatnda da baarl almalar olmutur.15 Feyhaman, Pariste iken ayn dnemde burada eitimde bulunan Trk rencilerle birlikte kat akademik kurallarndan ok izlenimci eilimi benimsemiti. Ancak Feyhaman izlenimlii kendi yetenei ve becerisiyle birletirerek kendine zg bir biem gelitirdi.16 Feyhaman, sanatnn en yararl yol gstericisinin yine kendisi olmas gerektiine inanmt. Ayrca sanatnn kendi iinin kurallarnn kendisinin yaratmas durumunda zgn olabileceini savunmutur. Sanatnn yaptlarnda ilk dikkati eken ey canl renkler, aydnlk ve scak bir havadr. Bunu sanatnn syledii resim scak olmal sz de doruluyor. Feyhaman, renk konusunda ok deiik fikirlere sahipti; rengin duyarllnn, ulusallk ve evrenin etkisiyle bir karakter kazanabileceini, kiinin kkenine gre de eitlilik gsterebileceini dnyordu. Doada uyum iinde yer alan renklerin birbirleriyle uyum iinde kullanlmas onun iin nem tayordu. Grmenin nemli ve bakmaktan farkl birey olduunu sylyordu. Yeni resim, eski resim konusunda fazla bir yorum yapmyor; sadece iyi ve kt olmak

473

zere iki trl resim olduunu belirtiyordu. Sanat, baarl peyzaj ve natrmort almalar yapm olmasna ramen portrede ok baarl olduu iin portreciliin Trkiyede ilk anlan ismi olmutur. 17 Hseyin Avni Lifij (1886-1927): Samsunda dodu. Ailesi 1887de stanbula Rumeli Hisarna yerleti. Daha sonra ilkrenimini ailesinin yerletii Fatihte Akpaa mahallesindeki mahalle okulunda 1896 ylnda tamamlad. Ortarenimini Nadir Beyin ehzadebanda bulunan Numune-i Terakki Mektebinde srdrd. 1901de Nafia Nezaretine (Bayndrlk Bakanl) bal Demiryollar Mdrlnde ie girdi. Bu arada Franszca dersleri ald. Anatomi renmek iin Mlkiye Tbbyesine, boya teknii renmek iin de Eczac Mektebinin Fizik ve Kimya derslerine dinleyici olarak katld. 1906da Trk resim sanatnn ilk otoportre rneklerinden olan ve Lifijin adeta bir simgesi haline dnen stanbul Resim ve Heykel Mzesi koleksiyonunda bulunan Kadehli-Pipolu Otoportresini hi bir eitim almad bir dnemde gerekletirdi. Daha sonra bu yaptnn tarihini, tabloyu sunaca Veliaht Abdlmecid Efendi inanmaz diye 1908 olarak deitirdi. 1909da kurulan Osmanl Ressamlar Cemiyetinin almalarna katklarda bulundu. Kendi doal yetenekleriyle gelitirdii sanatn, 1906da Osman Hamdi Beyin nerisiyle tantrld Veliaht Abdlmecid Efendinin (Halifelii 1922-1924 yllar arasndadr) bursuyla 1909da gittii ve yl kalarak 1912de dnd Paris lEcole Nationale Suprieure des Beaux/Artsta Cormon Atlyesinde klasik-akademik izgide verilen bir eitimle gelitirdi. Lifij, yurda dnnde eitli okullarda resim hocal yapt. 1916 ylnda 1. Galatasarayllar Yurdu Resim Sergisinde Belediye Faaliyeti/Kalknma adl Trk resim sanat tarihinde 172x505 cm.lik lleriyle belki de en byk boyutlarda olan yapt sergilendi. 1917 ylnda ayn yerde alan Sava Resimleri ve Dierleri Sergisine yirmi yapt ile katld. 1918 Viyana Sergisine on sekiz resmi ile katld. 1922de Harika azi ile evlendi. Galatasaray Sergilerine dzenli olarak katlan sanatnn 1921de devlet tarafndan satn alnan be resmi Elvah- Nakiye (Resim Eserleri) Koleksiyonuna katld. Lifij, 1922de Mustafa Kemalin davetlisi olarak drt ay sreyle Erkn- Harbiyye Umumiyede (Genel Kurmay) kald. Bu sre zarfnda Mareal Fevzi akmakn portrelerini gerekletirdi. Ankara dn Karagn ve Akgn yaptlarnn hazrlk almalarna balad. Bu yaptlarn 1923te tamamlad. Lifij yine 1923te Sanayi-i Nefise Mektebi Alisi Tezyini Sanatlar (Dekoratif Sanatlar) Blmnde hocala balad ve bu grevini yaamnn sonuna kadar srdrd. 2 Haziran 1927de yaama veda etti. Lifijin yaptlarnda izlenimcilikten davurumculua, romantizmden sembolizme kadar belli bal akmlardan izler grlmektedir. Ayrca sanatnn poad gibi serbest anlayla gerekletirilen almalarnn dndaki byk boyutlu almalarnda, akademik anlayn gz ard edilmedii grlmektedir ki, bu nedenle Lifiji doru resmetmeyi ilke edinmi bir sanat olarak deerlendirebiliriz. Sanatnn yaptlar iinde zellikle otoportreleri ve figrl kompozisyonlar ayr bir neme sahiptir. Figrl kompozisyonlar iinde alegorik, mitolojik ve fantastik almalar da dikkat ekmektedir. Lifijin Belediye Faaliyeti/Kalknma ve Yap Krediye ait Mecid Efendi Kknde bulunan emeba adl dekoratif amal almalar yannda gerek bunlara gerekse gereklememi almalarna ilikin, yzlerce etd, eskiz gerekletirdii grlmektedir. Lifiji duvar

474

resmi trnn en nemli tasarm ve uygulaycs olarak deerlendirebiliriz. Bunun yannda sanatnn yaptlarn arlkl olarak yalboya portreler, manzaralar, poadlar ile karakalem, fzen, iki ya da renk kalemle gerekletirilmi desen almalar oluturmaktadr. Sanatnn cami, eme gibi nemli mimari yaptlar, kentin eitli kelerindeki mezarlklar, baheli evleri, sokaklar, yangnlar, gnlk yaamdan eitli sahneleri ustaca yanstt saysz almas bulunmaktadr. Lifijin birok plak figr almas da onun insan bedeninin tanmadaki ustaln ortaya koymaktadr. Sanatnn ldoa ve denizi dorudan tema olarak setii almalar dier temalara gre olduka azdr. Lifijin fotoraf sanatnda da nemli almalar gerekletirdii, gnmze ulaan birok cam negatif rneinde kendini gstermektedir.18 Namk smail (1890-1935): Kafkasyadan Samsuna, oradan da stanbula g etmi, erkes bir ailenin ortanca ocuuydu. Namk smail, ailesi tarafndan sk bir disiplin altnda iyi bir terbiye ile yetitirildi. Edebiyata ilgi duymaya balad dnemde, Franszca eitim veren liselerden Ste. Pulchrie ve St. Benoitya devam ettiinden Fransz edebiyatnn neredeyse tm romanlarn okumutu. Daha sonra Tevfik Fikretin mdrl dneminde Galatasaray Lisesine geen Namk smail son snfta Arapa dersinden kalp, bakalorya snavn veremeyince buradan da ayrlp resim renimi iin babas tarafndan 1911 ylnda Parise gnderildi. Pariste nce Academi Juliane, sonra da lEcole Nationale Suprieure des Beaux-Artsta Cormon Atlyesine devam etti. 1914te tatil iin geldii stanbulda Birinci Dnya Savann kmasyla askere alnp Kafkas cephesine gnderildi. Erzurumda bulunduu srada tifse yakalanp stanbula dnd. Daha sonra 1917de kurulan ili Atlyesinde grev ald. Ardndan da 1918de gerekletirilen Viyana Sergisine katld. Bu sergiye ilikin Almanca olarak yaymlanan gazetelerde byk bir vg ald. Bu sergiden sonra yaplmas dnlen Berlin Sergisinin ertelenmesi zerine yurda dnmeyip orada resim eitimine devam etti. 1919da yurda dnp, Gazi Osman Paa Ortaokulunda resim hocalna balad. 1920de Mediha Hanm ile evlendi. 1921de ise Sanayii Nefise Mektebinde mdr yardmcl grevine atand. 1921de buradan da ayrlp tekrar Parise gitti ve orada Pierre Lotinin Les Dsenchantes kitab iin alan desen yarmasn kazand. Paristen dndnde Maarif Vekaletinde Gzel Sanatlar ube Mdrlne ve 1 Haziran 1927de Gzel Sanatlar Akademisi Mdrlne atand. Ayn zamanda resim atlyesinde hocalk yapmaya balad ve 1935teki lmne kadar bu grevini srdrd. Namk smailin yaptlar iinde ldoalar, otoportreler, aralarnda Atatrkn de bulunduu eitli portreler, Viyana Sergisinde de yer alan Tifs, yerel temalarn ele alnd iki adet Harman, lkenin kalknma hareketlerini yanstld Atatrk iftiler Arasnda ve savan tema olarak seildii ili Atlyesinde retilen Al Bir Daha/Son Mermi gibi ok figrl ve byk boyutlu kompozisyonlar, Trk kylsnn yaamndan bir kesitin aktarld bir i mekan resmi olan Kyl Aile gibi almalar yannda, serbest fra darbeleriyle oluturulan almalar bulunmaktadr. Sanatnn sosyal konulara da ilgi gsterdii almalar arasnda Maden Ocanda alanlar saylabilir. Ayrca, sanatnn yaad toplumun kltrne ne kadar yakn olduuna Pierre Lotinin kitab iin hazrlad almalarda tank olabiliriz. Yneticilii dneminde Akademinin gsterili bir duruma geldiinden sz edilmektedir. Kompozisyon almalaryla nlenen sanatnn plak almalarndaki model ile mekn ilikilerindeki salad baar da dikkat ekicidir. Yaptlarnda hareket ve k olgusuna zel bir nem veren,

475

sanatn toplum iin yaplmas gerektiini savunan Namk smail, Trk resim sanatnda bireysel biem (slup) ayrmlarnn belirginlemesinde nemli rollerden birini oynamtr.19 1914 kuan temsil eden dokuz sanatdan sonra bu kuakla ayn sanat ortamn paylam, Galatasaray Sergileri, Viyana Sergisi gibi sergilerde birlikte yer alm, kimisi asker, kimisi sivil ve az sayda da olsa baz kadn sanatlara deinmek gerekirse konuya giri yaptmz blmnde de adlarn sraladmz gibi Asker ressamlar kuann nemli bir temsilcisi olan Ali Cemal (1881-1939) ili Atlyesinin en retken sanats olarak dikkat ekmektedir. Ortaokuldan sonra girdii Bahriye Mektebinden 1901de mlazm kan sanat daha sonra da Sanayi-i Nefise Mektebini bitirdi. Sanatnn, denizi tema olarak ald almalarndaki yetkinlik, onun deniz ressam olarak da anlmasna neden olmutur. Ayrca manzara, ldoa ve portre trnde de almalar yapt. Salam bir desen anlayn gzettii yaptlarnda tarihi ve belgesel nitelikler grlmektedir. Ali Cemal, Trk gazeteciliinde temsili resim, hamas taslaklar izen ilk gazete ressam olarak bilinmektedir. 20 Yine bir asker kkenli sanat Mehmet Ali Lagadr (1878-1947). Harbiyeden piyade mlazm (temen) olarak kan sanat, 1907ye kadar kalaca Trablusgarpa yolland. Kolaas olarak stanbula dnd ve 1908de nce Kulelide, daha sonra da Bursa Lisesinde resim hocal yapt. 1909da kurulan Osmanl Ressamlar Cemiyetine katld. Balkan Sava srasnda Edirne kentinde eski okul arkada Sami Yetik ile birlikte tutsak olarak Sofyaya gtrld. ki nl sanat burada da resim almalarn srdrdler. Lagann arlkl olarak manzara temal, yalboya ve suluboya olarak gerekletirdii yaptlarnda, tekniinin salaml dikkat ekmektedir.21 Trk resim sanat tarihinde anakkale Savalar Ressam olarak nlenen Hayri izel (18911950), ilk ve ortarenimini Edirnede tamamlad. Burada hocas olan (ehid) Hasan Rza Beyden ilk resim bilgilerini ald. Daha sonra ise Sanayi-i Nefise Mektebine girdi ve buradan 1914 ylnda mezun oldu. Sanat, anakkale Savalar srasnda birok kroki ve suluboyalardan oluan bir albm hazrlad. Bir sava gnl niteliindeki bu resimlerde, sanatnn salam bir desen ve doal renklerle, yaananlar gzlemleyerek grsel bir etkinlik ve belge dzeyine ulatrmay baard. Askerlik grevi dn, devlet tarafndan bir sre Almanyaya gnderildi ve burada Mnihte Hofmann Atlyesinde alarak, teknik ve estetik ynlerini salam bir dzeye ykseltti. Yurda dndnde Bab Alide ark Sanayi-i Nefise adnda bir fotoraf atlyesi at. Daha sonra Erenky Kz Lisesi, stanbul Erkek Lisesi, Kuleli Askeri Lisesi, Halcolu Askeri Lisesi, Hayriye Lisesi, Davutpaa Ortaokulu ve son olarak da stanbul Erkek Lisesinde olmak zere toplam krk yl resim hocal yapt ve grevi banda yaama veda etti.22 Asker ressamlar kuann bir dier temsilcisi Diyarbakrl Tahsindir (1874-1937). Sanat, deniz savalarn, askeri ve sivil gemileri, engin ak denizleri tema olarak semesiyle tannmtr. Doduu kent Diyarbakrda orta eitimini srdrrken, resme kar olan yetenei grld. Daha sonra stanbula gelerek Harbiyeye girdi ve burada skdarl Hoca Ali Rzann rencisi oldu. Svari snfnda olan sanatnn tm ilgisi deniz temas zerine younlat. 1895 ylnda Harbiyeden svari mlazimi olarak kan Tahsin Bey, 1902de Osman Hamdi Bey tarafndan sarayda alan resim

476

atlyesine de devam ederek resim bilgilerini gelitirdi. 1906da yzba, 1914te binba rtbesine ykselen sanat, Erkn Harbiyede (Genelkurmay) resim hocal yapt ve 1919da emekliye ayrld. 1918de Viyana Sergisine deniz savalar temal yaptlar yannda, adet Meryem Ana Etdnn de yer ald toplam yedi adet yaptyla katld. Trk deniz ressamlarnn youn bir belgecilik ve epik bir ema duygusuyla yaklat, safyrek (naif) tutumun, Tahsin Beyde de izlendii sylenebilir. Tuvaline aktard deniz temal yaptlardan da grlecei zere Tahsin Beyin doadan almay yeleyen bir sanat olduu sylenebilir.23 Celal Esad Arseven (1875-1971), sanat tarihilii, ressaml, devlet adaml yannda, ili Atlyesi ve Viyana Sergisinin gereklemesini salamasyla da Trk kltr ve sanatnda ok ynl kiiliiyle nemli bir konumdadr. Daha ok manzara trn yeleyen sanatnn bu almalar sanat deerleri yannda, tarihsel ve belgesel ynleriyle de dikkat ekmektedir.24 Dnemin bir dier asker kkenli sanats Bahriyeli smail Hakkdr (1863-1926). stanbulda doan sanat 1884 ylnda Bahriye Mektebinin deniz inaat snfndan mezun oldu ve Bahriye naat Dairesinde grev ald. 1895 ylnda eitli ekimelerden dolay Hamburga gnderilen sanatnn bu srada maa da kesildi ve sonunda 1897de ordudan istifa etmek zorunda kald. 1908 ylna kadar Hamburgda gemi tezgahlarnda sivil olarak mhendislik yapt. Sanatnn bu yllar sanat asndan en verimli dnemi oldu. Merutiyetin ilan ile birlikte stanbula dnen smail Hakk binba rtbesiyle yeniden greve balad. 1914 ylndan sonra alt yl Berlinde yaymlanan nl Illustrierte Zeitingun muhabirliini yapt. I. Dnya Sava baladktan sonra, orduyu desteklemek amacyla 1915 ylnda kurulan Mdafaa-i Milliye Cemiyeti, aralarnda smail Hakk Beyin de alt yaptnn bulunduu, dnemin nl ressamlarna dneminde ok satlan kartpostallar yaptrd. 1918de Viyana Resim Sergisine katld. Yalboya, suluboya, guvaj, karakalem, pastel tekniiyle gerekletirdii yaptlarnda deniz savalarn, sava gemilerini ve nn kazand deniz temalarn ustaca yanstt.25 Cumhuriyet ncesi baladklar sanat servenlerini Cumhuriyet dneminde de srdren kadn sanatlar arasnda Trk resim sanatnda ilk kadn ressam olarak kabul edilen, 1914te kurulan nas (Kz) Sanayi-i Nefise Mektebinde hocalk ve mdrlk grevlerinde bulunup, resim ve heykel sanatnn gen kzlar arasnda yaygnlamas iin youn bir mcadele veren, portre ve figr temalarna arlk veren, salam bir desen anlayyla kendine zg bir stil gelitiren Mihri Mfik (1886-1954)26 ilk akla gelen ismi oluturmaktadr. Dnemin dier bir kadn sanats Celile Hikmettir (1883-1956). stanbulda doan sanat Alman ve Polonyal bir ailenin kzyd. Saray ressam Zonarodan resim dersi ald. Daha sonra eitimini Roma ve Pariste srdrd. nl air Nazm Hikmetin de annesi olan Celile Hikmet, portre ve n almalaryla nlendi. Resmini yapaca kiileri yakn evresinden seti. Bunlar arasnda otoportreler, olunun yeeninin portreleri bulunmaktadr. Ayrca kadn hamamlar ve ingeneler de ilgi duyduu temalar olmutur. Yaptlar arasnda: Kadnlar Hamam, Bir ingene Kz, Leyla Hanmn Portresi (annesi) saylabilir.27

477

Dnemin bir dier kadn sanats gen yata yaama veda eden Mfide Kadridir (18891911). Portre ve figrleri de ieren manzara almalaryla tannan sanat, Osman Hamdi Bey ve Sanayi-i Nefise hocalarndan Valeriden resim dersleri ald. Trk resim sanat iinde ortaretim kurumlarndan Numune Mekteplerinde retmenlik mesleine balayan ilk kadn sanat olarak kabul edilmektedir. Osmanl Ressamlar Cemiyetinin de yeleri arasnda yer alan Mfide Kadri ilk olarak Mnihte alan bir sergiye yaptlarn yollad ve buradan bir altn madalya kazand. Duygulu bir yaps olan sanat, mzikle de ilgilendi.28 CumhuriyetDneminin lk Sanat Topluluu: Mstakil Ressamlar ve HeykeltralarBirlii Avrupa dn Sanayi-i Nefise Mektebinde hocalk grevine balayan brahim all, Hikmet Onat, Nazmi Ziya, Avni Lifij, Mehmed Ruhi, Ali Sami Boyar, Feyhaman Duran, Namk smailin Cumhuriyetin ilk yllarnda yetien sanatlar zerinde nemli etkileri oldu. Bu kuan yeleri iinde Akademide en uzun sre hocalk grevini yrten sanatlar all, Feyhaman Duran ve Hikmet Onat oldular. Namk smail, Mehmed Ruhi, Avni Lifij ve Nazmi Ziya gen yata yaama veda ettiler. Ali Sami Boyar ksa bir sre Sanayi-i Nefisede, sonra nas Sanayi-i Nefisede sonra da Ayasofya ile Deniz Mzelerinde grev yaparken; Sami Yetik askeri okullardaki grevi yannda sanat yaamn srdrd. 1929 ylnda Cumhuriyet dneminin ilk sanat topluluu olarak kurulan Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii yeleri yetime dnemlerinde 1914 Kua yelerinin rencileri olmulard. Ayn ekilde 1933 ylnda kurulan d Grubu yeleri de bu kuan sanatsal deneyimlerinden yararlanmt. Cumhuriyet dneminin ilk sanat topluluu olan Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii yeleri tzkteki srasyla, R. Fazl Epikman, Cevat Hamit Dereli, eref Kamil Akdik, Mahmut Fehmi Cuda, Nurullah Cemal Berk, Hale Asaf, Ali Avni elebi, Ahmet Zeki Kocamemi, Muhittin Sebati, Ratip Air Acudolu, Fahrettin Arkunlardan olumaktayd. Birliin yelerinin hemen hepsi drder yl, ounluu Parise bir ksm da Almanyaya sanat eitimine gnderilip ve Ernest Laurent, Lucien Simon, Paul-Albert Laurens gibi hocalarn atlyelerinde altlar. Birliin yeleri yurda dndklerinde Akademideki hocalarnn sanat anlaylarna kar bir tutum iinde oldular. Aslnda bu kar geliin tam ak bir ekli yoktu. nk, Refik Fazl Epikman, Cevat Hamit Dereli, eref Kamil Akdik, Mahmut Fehmi Cda, Muhittin Sebati, Ali Avni elebi gibi yeni kuan nde gelenleri de kendi aralarnda gerek karakter, gerekse teknik bakmdan deiiklikler gsteriyorlard ve birlik yelerinden hi biri belli bir akmn savunucusu konumunda deildi ve stelik genellikle deiik sanat akmlarna ak bir anlay benimsiyorlard. Ancak, yine de birlik yelerini bir arada olmaya zorlayan ortak bir kayglar vard ki bu izlenimci renkilikten ok tablonun desen yapsna, izgisel kuruluuna nem vermekti. Ayrca, birlik olarak daha gl olacaklarna olan inanlar da nemli bir etkendi. Aslnda ok kesin izgilerle belirlenemese de birliin ortaya kard bu yeni akm, kbizmden davurumculua kadar birok sanat akmndan yararlanarak veya bunlar birlikte zmseyerek kurmac/konstrktif dizge asndan gl bir biem yenilenmesiyle yaptlar retmeyi amalayan bir anlay olarak formle edebiliriz. 1914 Kuann belli bal sekiz on sanats zerinde kurulu resim sergileri, bu yeni

478

kuan Mstakil Ressam ve Heykeltralar Birlii ad altnda toplanp dinamik bir varlk gstererek, iine yeni sanatlar da katmas sonucu yaygnlat. Birlik, Trkiyede modern resmin ncln yapma niteliine brnd. Birliin yasal kurulu tarihi 15 Temmuz 1929 tarihi olmakla birlikte, oluumu daha nceye dayanmaktad. Avrupadan 1928 ylnda yurda dnen gen sanatlar, 15 Nisan 1929da Ankara Etnografya Mzesinde 1. Gen Sanatlar Sergisi ad altnda bir sergi dzenlediler ki, birliin olumasna neden olan ilk adm bu sergi olarak kabul edilmelidir.29 D Grubu ve Trk Resim Sanatnda Ulusal Sanat Bilincinin Yaygnlamas 1929 ylnda Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birliinin kurulmasndan ksa bir sre sonra 1933 ylnn Eyll aynda d Grubu kuruldu. Zeki Faik zerin Cihangir Kumrulu Yokuu No. 20de bulunan Yavuz apartmanndaki dairesinde bir araya gelen grup yelerinden Bata Zeki Faik zer olmak zere Nurullah Berk, Elif Naci, Cemal Tollu, Abidin Dino, Zht Mridolu Trk resim sanatnda kurulduu gnlerden balayarak etkisinin azald gnlere kadar sanat ortamnda byk bir hareketlenmeye neden olan bir grubun temellerini attlar. d Grubu alt sanatyla kurulduktan sonra zaman iinde Turgut Zaim, Bedri Rahmi Eybolu, Eren Eybolu, Eref ren, Halil Dikmen, Sabri Berkel, Salih Urall, Hakk Anl, Fahrnissa Zeid, Zeki Kocamemi gibi sanatlar da katlmyla geniledi ve daha etkili olmaya balad. Elif Nacinin anlattna gre grubun d harfini kendilerine simge olarak semesinin nedeni, d Grubunun o gne kadar Trk resim sanatnda kurulan drcnc grup olmasyd ve bylelikle grup, alfabetik sraya gre harfini atlayp d harfini simge olarak almt. d Grubundan nce kurulan gruplar ise srasyla 1. Osmanl Ressamlar Cemiyeti (1909) [Cemiyet daha sonra Trk Ressamlar Cemiyeti (1921), Sanayi-i Nefise Birlii (1926), Gzel Sanatlar Birlii (1929) adlarn ald.] 2. Yeni Resim Cemiyeti (1923), 3. Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii (1929) idi. 1950li yllara kadar sanat dnyasnda etkisini srdren d Grubunun, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birliinden ayrlan en belirgin fark, belli bir estetik anlaynda birlemeleri, eylemlerinde dayanma gstermeleri, sanat dnyasna sunmak istedikleri yeni anlay kararl bir biimde savunmalaryd. d Grubunun arlkl olarak kbizm ve kurmac/konstrktif anlaya yneldii grlmektedir. Aslnda, d Grubu yeleri tpk Mstakillerde de izlediimiz gibi, izlenimcilie kar olmalar ve kurmac bir anlayla kompozisyonlarn ele almalar asndan benzerlikler gstermektedirler. Cumhuriyet dneminin ilk yllarnda yetien sanatlar tarafndan kurulan bu iki grup, dier bir ortak nokta olarak ak hava ressaml yerine modern sanatn kuramlar sonucu ulalan sonucunda buluuyorlard. Bu nedenle yurt gezilerinde gerekletirilen manzaralar ayr tutulursa, bu dnemde 1914 Kua dnemindeki gibi bir manzara temasna arlk verilmemitir. ki grup yeleri ya olarak birbirine yaknd; hatta, daha sonra kurulan d Grubu yelerinden bazlar Mstakiller yelerinden daha bykt. 1929 ylnda kurulan Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii ile 1933 ylnda kurulan d Grubu temsilcileri bir biri ardnca Gzel Sanatlar Akademisinde hoca olarak grev almaya baladktan sonra, Akademide uzun sre hocalk yapan brahim all, Hikmet Onat ve Feyhaman Durann veya daha genel bir ifadeyle 1914 Kua ya da all Kuann eski etkinlii kalmad. 30

479

1930-1940l Yllarda Gruplarn Dnda Kalan Sanatlar 1930lu yllardan balayan ve 1940l yllara kadar uzanan srete gruplarn dnda lhami Demirci, efik Bursal, Leyla Gamsz (Sarptrk), emsettin Arel, Maide Arel, Hamit Grele, Ziya Keserolu, Seyfi Toray, Edip Hakk Kseolu, Celal Esad Arseven, Kadri Aytolon, Sadk Gktuna, Hasan Vecih Bereketolu, Naci Kalmukolu, Cevat Erkul, Pertev Boyar, brahim Safi, hap Hulusi, Adil Doanay, Naim Uludoan, Nazl Ecevit, Ahmet Celalettin Uzmen, Abidin Elderolu, Mustafa Turgut Tokad, Selahattin Teoman, Sabiha Bozcal, Aliye Berger, Fikret Mualla, Ali Halil, Ahmet Uzelli, Nermin Faruki, Ayetullah Smer, inasi Barutu, Maide Arel, Numan Kemal Pura, Afife Ecevit, Bedia Gleryz, Naile Aknc, Abdullah izgen, Cafer Bater ve adlarn burada tek tek sayamadmz daha birok gruplara katlmayp bamsz alan sanat31 olmakla birlikte, Mstakiller ve d Grubu yeleri 1940l yllarn sonuna kadar sanat ortamnn belirleyicileri konumundaydlar. nklap Sergileri, Yurt Gezileri, DevletResim ve Heykel Sergileri Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii ve d Grubu yelerinin sanat gndemine egemen olduu dnemlerde 1933-1936 yllar arasnda dzenlenen nklap Sergileri; 1938-1943 yllar arasnda gruplarn temsilcisi veya bamsz sanatlar sanatlar tarafndan gerekletirilen Yurt Gezileri;32 1939 ylndan balayarak gelenekselleen Devlet Resim ve Heykel Sergileri etkin sanat hareketleri iinde yer alrlar. d Grubunun 1933teki kuruluundan 1950li yllarn bana kadar geen bu sreci, toplumsal gereki bir anlayn yaygnlat, dnemin tek partisi CHPnin 1938-1944 yllar arasnda dzenledii yurt gezileri kapsamnda sanatlarn yurdun drt bir yanna yaylp ulusal bir sanat bilincinin gelimesine katk saladklar bir dnem olarak deerlendirebiliriz. Bu dnemin nemli hareketlerinden birisi de 1937 ylnda Atatrkn buyruuyla stanbul Resim ve Heykel Mzesinin aldr. Yine bu dnemde balatlan eitim, kltr ve sanat hareketlerine zemin hazrlayan giriimlerden bir dieri 1939 ylnda Ankarada Hasan Ali Ycel dneminde Gazi Eitim Enstitsnn (Gazi niversitesi) almasdr. Bu hareket stanbuldaki Sanayi-i Nefise Mektebinden sonra bakent Ankarada resim eitimi veren ve gelecein retmenlerini yetitiren bir kurum olmas asndan byk bir neme sahiptir. 1933-1950 yllar arasndaki dnem, Trkiyenin sanatsal adan olduu kadar, politik, toplumsal ve ekonomik asndan da nemli bir dnemidir. Bu dnemde kltr politikas devlet tarafndan programl olarak ele alnyordu. Bu arada ok partili dneme geilmesiyle uzun yllar lkeyi tek parti olarak ynetmi olan CHPnin iktidardan muhalafete dmesi, yeni bir yaplanma iine giren Trkiyenin Bat olarak grd Avrupa yerine artk Amerika Birleik Devletlerinin ne kmaya balamas toplumu etkileyen etmenlerin banda gelmektedir. Trk Resim Sanatnda yeni akmlarn ortaya kmasnda tek etkin kurum olan Akademiye karn bireysel giriimlerin yaygnlamas, sanatlarn kiisel yaantlarn ve i dnyalarn ne karmalar ancak, 1950li yllardan sonra gereklemeye balamtr. kinci Dnya Savana girmeyen Trkiye yine de skntl bir dnem

480

yaamtr. Bu yllarda ynetimin lkenin durumunu gz nne alarak baz sk kararlar ald ve bu arada ulusallama hareketlerinde bir ykselme olduu, bu ortamn sanat da etkiledii grlmektedir. Bu dnem sanat ortamnn gndemini ana konu belirliyordu. Bunlar srasyla Ulusal Sanat, Yeni Sanat konular ve Gzel Sanatlar Akademisinin konumuydu.33 Zeynep Yasa Yamann ayrntl bir biimde ele ald gibi, bu dnemde Ali Sami Boyar, Cemal Tollu, Burhan Asaf, Peyami Sefa, Ziyaeddin Fahri, Sabahattin Eybolu, Nurullah Ata, Orhan Veli Kank, Burhan Belge, Suut Kemal Yetkin, mer Bedrettin Uakl, Muzaffer eri Baolu, Ahmet Kutsi Tecer, smail Hakk Baltacolu, Orhan Seyfi Orhon, Zeki Faik zer, Nurullah Berk, Fikret Adil, Malik Aksel, Sadri Ertem, brahim Alaettin Gvsa, Yaar Nabi Nayr, Mustafa ekip Tun, Orhan Hanerliolu, Baha alt, Safa M. Yurdanur ve daha birok sanat, yazar ulusal sanattan yeni sanata kadar birok konuyu enine boyuna tartyorlard. Bunlar iinde Bat yknmeciliinden, ideolojik sanata, kendiliinden oluan sanattan Trk Rnesansna, halk sanatndan politik sanata, ada tekniklerle gerekletirilen yeni sanattan kbizme, yoz sanattan soyut sanata kadar deiik konular yer alyordu.34 Bu tartmalarn yaand bir dnemde halk sanat anlaynn savunucular arasnda iki nemli sanat ne kmaktadr. Bunlardan biri Turgut Zaim, dieri ise ressaml yannda, resim sanat, sanat tarihi ve folklor zerine yapt aratrmalar ve yaymlad kitaplarla da nl Malik Akseldir.35 Gzel SanatlarAkademisinde Yeni Bir Yaplanma Dnemi ve YenilerGrubunun Kurulmas Akademide, Sanayi-i Nefise Mektebi olarak 1883 ylnda kuruluundan sonra biri 1928 ylnda Namk smailin mdrl dneminde dieri ise 1937 ylnda mdrlk grevini yrten Burhan Toprak dneminde olmak zere iki nemli deiim sz konusudur. Burhan Toprak dnemindeki en nemli gelimelerden biri resim blmne Lopold Lvy ile heykel blmne Rudolf Belling gibi hocalarn getirilmesidir. Yeni yaplanma sonucu resim blmnn bana gelen Lvy, Akademinin eski hocalarndan brahim all, Hikmet Onat ve Feyhaman Durann rencilerine ve atlyelerine karmad; ancak, gen sanatlardan Bedri Rahmi Eybolu, Cemal Tollu, Zeki Faik zer, Nurullah Berk, Sabri Berkeli kendine yardmc seti. Bu yeni yaplanma sonucunda Lvynin atlyesinde alan genlerden oluan bir grup, Trk resim sanatnda nemli bir hareket olarak deerlendirilen Yeniler Grubunu kurdu. Bu bir anlamda Lvynin Akademiye ald Bedri Rahmi Eybolu, Cemal Tollu, Zeki Faik zer, Nurullah Berkin temsil ettii d Grubu retisine kar kmakt. Kurulu amalar iinde zellikle d Grubunun gelitirdii syleme kar kmak ve toplumsal gereki bir anlay savunmak olan Yeniler Grubu, nce Akademide bir sergi gerekletirdiler ve ardndan Akademi dna karak 10 Mays 1941de Beyolu Gazeteciler Cemiyetinde Liman ehri stanbul adl bir sergi daha gerekletirdiler. Alan bu sergiye katlan sanatlar daha sonra Trk resim sanat tarihinde Liman Ressamlar olarak anldlar. Bu sergi Yeniler Hareketini gl bir atakla balatmas asndan nemlidir. Yeniler Hareketi daha sonra kendine yeni katlanlarla birlikte etkinliini

481

srdrerek 1952 ylna kadar dokuz sergi daha gerekletirdi. Bu sergilere katlan sanatlar arasnda Kemal Snmezler, Selim Turan, Nuri yem, Avni Arba, Fethi Karaka, Ferruh Baaa, Turgut Atalay, Mmtaz Yener, Agop Arad ve Hamet Akal, Abidin Dino, Nejat Melih Devrim, Yusuf Karaay, lhan Arakon, Faruk Morel ilk akla gelenlerdir (Daha sonraki dnemde burada adn andmz sanatlardan Selim Turan, Nuri yem, Ferruh Baaa, Agop Arad, Nejat Melih Devrim gibileri soyut sanat iinde de yer aldlar). Dnemin nl edebiyat adam Ahmet Hamdi Tanpnar, bilim adamlar Hilmi Ziya lken ve Mustafa ekip Tun, Yeniler Grubunun savunduu dnceleri ve sanat anlaylarna byk bir destek vermilerdi.36 Ferruh Baaann aktardna gre toplumcu bir alma tarzn benimseyen Yenilerin amac: Akademiden Karakydeki Atatrk Kprsne kadar yer alan sahil boyunca gndelik i yaamndan kesitleri tuvallere aktarmakt. Bunlar iinde balklar, iiler, ayakkab boyaclar vb. gibi yredeki meslek erbab yer alacakt. Nihai ama ise toplumla resim sanatn kaynatrma abasyd. Bu o dnem iin yeni bir aba olarak deerlendirildii iin hareket Yeniler Grubu adn almt. Yeniler Grubunun Trk resim sanatndaki nemli ilevleri arasnda: Sanat gndemini -ellerindeki akademik gcn de yardmyla- oluturmaya alan d Grubuna kar iddetli bir muhalefet balatmas; bir konu etrafnda birleen ilk grup hareketini oluturmas; ardndan yeni bir sanat gndemi yaratp, nce toplumcu bir gre nem vermesi; son olarak da ilerinden gerek anlamda soyut sanat anlayn uygulayan ressamlar karmas saylabilir37 Akademinin Yeni Yaplanma Dneminde Oluankinci Bir Hareket 10larGrubu Yine Akademideki yeni yaplanma hareketi, bu kez, 1946 ylnda Bedri Rahmi Atlyesi rencilerinin oluturduu yeni bir sanat grubunun domasna neden olmutu. Bu yeni grup Mustafa Esirku, Nedim Grsr, Mehmet Pesen, Leyla (Gamsz) Sarptrk, Hulusi Sarptrk, Fahrnissa Snmez ve dier baz sanatlardan oluan 10lar Grubu idi ve grup daha sonra Turan Erol, Orhan Peker, Remzi Raa, Adnan Varnca, Osman Oral, Fikret Otyam gibi sanatlarn da katlmyla genilemi ve yirmi kiiyi amt. Bu grup hem Bat hem de Dou sanatnn deerlerinden yararlanmay, yeni bir senteze ulamay hedeflemiti. Grup beinci ve son sergisini 1954 ylnda amt.38 Nuri yem ve Tavanaras Ressamlar Bu arada Yeniler Grubunun kurucu yesi Nuri yem 1947de Asmalmescid Sokanda Ferruh Baaa, Fethi Karaka ve Pindaros Platonidis ile birlikte tuttuu ve sonradan kendisine kalan ve resim tarihimizde Tavanaras Ressamlar olarak adlandrlan grubun yelerinden mer Ulu, Atf Ylmaz, Baha alt, Atfet Hanerliolu, Seta Hidi, Haluk Muradolu, mid Mildon, Vildan Tatlgil gibi genlere resim dersleri vermeye balad ve bu genler Yeniler Grubunun savunduu d Grubu ve Akademi kart dnceler dorultusunda 1951de Fransz Konsolosluunda ilk sergilerini gerekletirdiler.

482

Ayrca, bu sergi ile birlikte Akademi ve d Grubunu hedef alan, dnemin sanat tekeline kar kan ve taklit resim yaplmasn iddetle eletiren ifadelerin yer ald kk bir kitapk yaymladlar. kinci sergisini 12 Ocak 1952de yine Fransz Konsolosluunda gerekletiren Tavanaras Ressamlar da temelde d Grubuna kar bir tutum iinde bulunuyordu. Ayrca yeniliki, zgn ve soyut almalar da gndemlerinin ilk srasndayd.39 Trkiyede Soyut Sanatn Geliimi Yeniden 1950li yllarn sanat ortamna dnecek olursak; 1940l yllarn sonlarna doru kendini gstermeye balayan soyut sanat hareketi 1950li yllarda hz kazanmaya balad. Avrupa resim sanatnda olduu gibi Trk resim sanatnda da soyut almalarn ortaya kmasnda soyutlamann balangc olarak grlen Kbizmin etkisi ok nemlidir. Trk resim sanatnda, nce 1929dan balayarak Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, ardndan da 1933ten itibaren d Grubu yelerince uygulama alanna sokulan kurmac/konstrktif, kbist anlay, soyutlama rneklerinin ortaya kmasna neden olmutur. zellikle d Grubu temsilcileri tarafndan youn biimde uygulanan Fransz Andr Lhote (18851962) ve Fernand Lger (1881-1955) kaynakl kbist, konstrktif akm,40 kendi iinden soyutlamay u boyutlara gtren Sabri Berkel (1907-1993), Elif Naci (1898-1988) ve Zeki Faik zer (1905-1988) gibi ustalar karmakta gecikmemitir. Avrupada Paris merkezli olarak 1945 ylndan balayarak etkin bir biimde varlk gsteren soyut sanat, zellikle ksa bir sre sonra soyut almalar gerekletirmeye balayacak olan Trk sanatlar etkilemesi asndan belki de o dnemlerde en nemli sanat hareketini oluturmaktayd. Pariste bu yllarda sanat yaamlarn srdren ve dnemin nl sanatlaryla dostluklar kurarak, sanat anlaylarn gelitiren Trk sanatlardan Fahrel Nissa Zeid (1901-1991), Selim Turan (1915-1994), Nejat Melih Devrim (1923-1995), Hakk Anl (1906-1990), Mbin Orhon (1924-1981) gibi ustalar, Trk resim sanatnn ilk soyut rneklerini verdiler.41 Bu dnemde Pariste soyut alan onca usta iinden Hans Hartung (1904-1989), Pierre Soulages (1919), Yves Klein (1928-1962), Robert Delaunay (1885-1941), Nicolas de Stael (19141955) ilk akla gelenlerdir.42 Daha nceki kuak temsilcilerinden Avrupada sanat eitimi grenlerin birou, genellikle sanat ortamlarna katlmakta ekingen bir tutum iinde olmulard. Halbuki 1940l yllarda zellikle Pariste sanat yaamlarn srdren, yukarda adlarn andmz baz Trk sanatlarn bata Fransz sanatlar olmak zere, burada yaayan dier lkelerden gelen birok sanatyla ayn sosyal, kltrel, sanatsal ortamlarda bulunduklar, onlarla dostluklar gelitirdikleri, zaman zaman birlikte karma sergilerde43 yer aldklar ve sanatsal glerini buradaki sanat kamuoyuna benimsettikleri grlmektedir.

483

Trk resim sanatnn geliim srecinde soyut almalarn youn olarak grlmeye balad yllar biraz daha nce balamasna karn 1950ler olarak kabul edilmektedir. Balangta az saydaki sanatnn ilgi alanna giren abstre, non-figratif tanmlaryla adlandrlan soyut almalar giderek yaygnlat ve Trkiyedeki gerek temsilcilerinin elinde yetkin bir dil oluturmaya balad. Adnan Turaninin aktardna gre eldeki kaynaklara dayanarak, Trk resim sanatnda soyut hareketi ilk defa saptayan ve kaleme ald bir yazyla bunu kamuoyuna non-figratif olarak duyuran kii devlet adaml yannda gazeteciliiyle de tannan gnmzn Babakan Blent Ecevittir. Ecevit, Bugnk Trk Resmi balyla Kltr Dnyasnn 15 Ocak 1954 tarihli birinci saysndaki bu yazsnda 1954 yl banda alan bir sergiden sz ederek, soyut alan ncler olarak Cemal Bingl (1912-1993), Nejat Melih Devrim (1923-1995), Eren Eybolu (1913-1988) ve Freyya Kl gsteriyordu. Daha sonra Cemal Bingln at bir kolaj sergisi dolaysyla Fuat Pekin, Mcerret Resim (mcerret: soyut) balyla yine Kltr Dnyasnn 15 Mart 1954 tarihli nc saysnda kaleme ald yazsnda soyut alan sanatlar iinde Halil Dikmen (1906-1964), Ferruh Baaa (1914), Salih Urall (1908-1984) ve Hasan Kavrukun (1919) adn vermektedir. Ancak, Pekinin kaleme ald yazsnda soyutun ieriine ilikin ayrntl bir bilgi verilmedii gibi, soyutlama ile nonfigratif arasndaki farkllklar ortaya koyan bir aklama da yaplmyordu. Soruna bu dnemde kaleme ald yazlarla deinenler arasnda Cemal Tollu da bulunmaktadr. Tollu, 1954 Devlet Resim-Heykel Sergisinin jrisi tarafndan safd braklan non-figratif anlaytaki resimlerden, sadece Cemal Bingl ve Arif Kaptann kurtulduuna deinmektedir.44 Tm bu gelimelerin yannda daha sonra Trk resim sanatnda soyut anlayn nemli temsilcileri arasnda yer alan Adnan oker (1927) ve Ltf Gnay (1924) tmyle soyut almalardan oluan ilk sergilerini 1953 ylnn 10-16 ubat tarihleri arasnda Ankara Dil TarihCorafya Fakltesi salonlarnda amlard. Bu sergi ayn zamanda Trk resim sanatnda tmyle soyut yaptlardan oluan ilk sergi olarak kabul edilmektedir.45 Yukarda anlanlar yannda Ercment Kalmk (1908-1971), Adnan Turani (1925), Abidin Elderolu (1901-1974), emsi Arel (1906-1982), Nuri yem (1915), adan Bezeyi (1926), Burhan Doanay (1929), zdemir Altan (1931), mer Ulu (1931) gibi sanatlar, kimi zaman soyutlamaya ynelen tavrlar, kimi zaman gerek soyut almalaryla yirminci yzyln ortalarnda Trk resim sanatnn yeni bir boyut kazanmasnda etkili olmulardr.46 Yeni Dal Grubu, Siyah KalemGrubu 1950li yllarn sonunda Yeniler Grubunun savunduu toplumsal gereki anlay srdren ve brahim Balaban, hsan ve Kemal ncesu, Avni Mehmetolu, Marta Tzge, Vahi ncusunun 1959 ylnda oluturduu Yeni Dal Grubu,47 1960l yllarda giderek etkileri azalsa da 1961 ylnda Cemal Bingl, smail Altnok, Selma Arel, Ltf Gnay, hsan Cemal Karaburak, Asuman Kl, Aye Slay

484

ve Solmaz Tuga ve daha sonra Turan Erol gibi sanatlarn katlmyla kurulan ve ad gibi resim sanatna yresel ya da ulusal katklar yapma amac tamayan, savunduklar fazla ortak noktalar olmayan ve yaplan eletirilerde batl akmlara daha ok nem verdikleri vurgulanan Siyah Kalem Grubu ve daha sonraki yllarda kurulan baz sanat dernekleri ve birlikleri, artk, bireysel biemlerin egemen olmaya balad bir sanat ortamn ynlendirecek gte olamadlar.48 1950lerden 2000lere SanatOrtamn PaylaanSanatlar Yukarda ksaca zetlemeye altmz etkin grup hareketleri, daha sonra ortaya kmaya balayan soyut almalar gibi gelimelerden sonra zel galerilerin etkin olmaya balad dnemle birlikte artk gruplarn etkinliinden ok kendini duyumsatan bir bireysel biemler dneminden sz edebiliriz. Bu srete yeni yetien sanatlar olduu gibi sanat ortamn paylaan eski ustalar da yer almaktayd. lerleyen yllarla birlikte sanatta ifade biimleri, kullanlan aralar deiik boyutlara ulamt. Bu dnemde yer alan ressam, heykeltra, seramiki vd. trlerde alan yzlerce sanatdan bazlarn isim srasna gre u ekilde sralayabiliriz: Abdurrahman ztoprak, Adem Gen, Adnan Varnca, Ahmet Onay Akba, Ahmet zel, Ahmet Yeil, Alaettin Aksoy, Alev Ebuzziya Siesbye, Ali Canda, Ali Teoman Germaner, Ali smail Tremen, Alp Tamer Ulukl, Altan Adal, Altan elem, Altan skit, Asm Koak, Asm ler, Atilla Atar, Atilla Galatal, Aydn Ayan, Ayfer Karamani, Ayegl zer, Azade Kker, Balkan Naci slimyeli, Bedri Baykam, Beril Anlanmert, Birim Bozok, Birol Kutadgu, Birsen Selahi, Bubi, Bnyamin zgltekin, Burhan Doanay, Burhan Uygur, Canan Beykal, Canan Tolon, Candeer Furtun, Cavit Atmaca, Cengiz ekil, Cihat Aral, Cihat Burak, Cuma Ocakl, Demet Yersel, Devabil Kara, Devrim Erbil, Dilek Iksel, Dincer Erimez, Doan Paksoy, Ekrem Kahraman, Ender Gzey, Erdal Alantar, Erda Aksel, Erdin Bakla, Ergin nan, Erol Akyava, Erol Dene, Erol Knal, Erturul Ate, Esat Tekand, Fahri Smer, Ferhat zgr, Ferit zen, Fethi Arda, Fethi Kayaalp, Fevzi Karako, Fikret Otyam, Filiz zgven Galatal, Fuat Acarolu, Freya Koral, Fsun Onur, Fsun Salam, Gencay Kasap, Gkhan Anlaan, Gl Derman, Glseren Kayal, Glsn Karamustafa, Gngr Taner, Grdal Duyar, Grol Szen, Habip Aydodu, Hadi Bara, Hakan Onur, Hakk Anl, Hale Arpacolu, Hale Tenger, Halil Akdeniz, Halil Altndere, Hamit Grele, Hamiye olakolu, Hamza nan, Handan Brteene, Hanefi Yeter, Hayati Misman, Hsamettin Koan, Hseyin Biliik, Hseyin Gezer, Hseyin Parltan, Hsn Kolda, Il zk, brahim iftiolu, brahim rs, lgi Adalan, lhan Koman, nci Eviner, rfan Okan, rfan nrmen, smet Doan, Jale Ylmabaar, Kadir Reisli, Kainat Barkan Pajonk, Kayhan Keskinok, Kemal nsoy, Kemal skender, Kenan Yontu, Kezban Arca Batbeki, Komet, Koray Ari, Kristin Saleri, Kuzgun Acar, Mahir Gven, Maria Kllolu, Mehmet Aksoy, Mehmet etiner, Mehmet Gler, Mehmet Gleryz, Mehmet Mahir, Mehmet Pesen, Meri Hzal, Meryem Arcan, Metin Talayman, Mevlt Akyldz, Mbin Orhon, Mfide alk, Murat Morova, Murat Sinkil, Mride meli, Mustafa Altnta, Mustafa Asler, Mustafa Ata, Mustafa Ayaz, Mustafa Horasan, Mustafa Pilevneli, Mustafa Turgut Tokad, Nasip yem, Necdet Kalay, Nedim Gnsr, Nedret Sekban, Nee Erdok, Neet Gnal, Nevbahar Aksoy, Neveser Aksoy, Nevin okay, Nevin Gker Uluta, Nihat Akyunak,

485

Nihat Kahraman, Nil Yalter, Numan Pura, Nur Koak, Nurettin Ergven, Nuri Aba, Oktay Anlanmert, Orhan Peker, Orhan Taylan, Osman Din, Oya Knkl, mer Kalei, zdemir Altan, zer Kaba, Pesent Doan, Rahmi Aksungur, Rasim Konyar, Rasin Arsebk, Remzi Raa, Remzi ren, Ruzin Gerin, Sabit Karamani, Sadi Diren, Saim Bugay, Saim zeren, Salih Acar, Selahattin Kara, Serhat Kiraz, Seyfi Toray, Seyhun Topuz, Seyyid Bozdoan, Sezai zdemir, Sleyman Saim Tekcan, adi alk, ahin Kaygun, enol Yorozlu, eref Bigal, eyma Reisolu Nala, irin skit, kran Moral, kriye Dikmen, kr Karaku, Tamer Akaknc, Tamer Baolu, Tangl Akaknc, Tanju Demirci, Tanju Salam, Tayfun Erdomu, Tayfur Sanlman, Temur Kran, Teoman Sdor, Tomur Atagk, Tlay Tura Brtecene, Tlin Onat, Turgut Pura, Trkan Slay Rador, Ulvi Soyaslan, Utku Varlk, lk Uludoan, nal Cimit, nsal Knkl, nsal Toker, Veysel Gnay, Yaln Gkeba, Yavuz Grey, Yavuz Tanyeli, Yksel Arslan, Yunus Tonku, Yurdaer Altnta, Yusuf Taktak, Zafer Genaydn, Zahit Bykileyen, Zehra obanl, Zekai Ormanc, Zeki Kral, Zerrin Blkba, Zeynep Dilek etiner, Zuhal Kseler Karaengel, Zht Mridolu. 1950Lerden 2000lere SanatOrtamna Ksa Bir Bak 1950li yllardan balayarak devletin resmi kurumlar eliyle yrtlen sanat olaylar, zel baz galerilerin almasyla yeni bir boyut kazanmtr.49 Trkiyede 1950lerden balayarak 1970lere doru uzanan srete yeni eitim kurumlarnn almas, kavramsal sanat hareketlerinin balamas, yeni sanat dergilerinin kmaya balamas, eitli kltr-sanat festivallerinin, bianellerin dzenlenmeye balamas ve gelien bu ortamn yeni baz sergilerin domasna ortam yaratmas, sanat fuarnn dzenlenmesi vb. etkinlikler gnmze kadar kesintisiz sregelen bir devinimin kilometre talar oldular. rnein, 1957de Beiktata alan, Devlet Tatbiki Gzel Sanatlar Akademisi (Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi) Almanyadaki yerleik sanat kurallarna kar bir sylem gelitiren Alman hocalar tarafndan kurulan ve eitim anlaynda deney ve aratrmaya nem veren anlayyla nemli bir ilevi yerine getirmitir. 1967 ylnda Trkiyede obje sanat ve kavramsal sanat hareketleri kendini gstermeye balamt. 27 Nisan 1967 ylnda Altan Grmann Trk-Alman Kltr Merkezinde gerekletirdii kiisel sergi Trkiyede alan ilk obje sanat ve kavramsal sanat sergisi olarak kabul edilmektedir. 1970li yllarda ise dikkati eken bir gelime kltr-sanat dergilerinde grlen arttr. Bu gelimede baz byk banka ve zel kurulularn yeni dergileri yayn hayatna sokmasnn nemi byktr. Yine bu dnemde tmyle plastik sanatlara ynelik dergilerin yaynlanmaya balamas da dikkat eken olaylar arasndadr. lk dzenlendii 1973 ylndan balayarak gnmze kadar kltr ve sanat yaamna nemli bir katk salayan stanbul Festivali de bu dnemde gerekletirilen nemli sanat etkinlikleri arasnda yer almaktadr. Festival ilerleyen yllarla birlikte kendi iinden sinema, tiyatro, caz gibi festivalleri yannda uluslararas stanbul Bienallerini de reten nemli bir kurum

486

niteliine brnd. Bu dnemde Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte her geen yl byk bir geliim gsteren zel kurum ve kurulular, sanata nemli katklar salayan anlaylarn giderek kurumsallatrdlar. Yeni sanat anlaylarnn kendine daha kolay mekan bulduu dnemlerin de balangc olan 1970li ve 1980li yllarda Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi tarafndan 1977-1987 yllar arasnda alt kez dzenlenen Yeni Eilimler Sergileri; Resim ve Heykel Mzeleri Dernei tarafndan 1980den gnmze kadar dzenli olarak gerekletirilen Gnmz Sanatlar Sergileri; 1984-1988 yllar arasnda be kez sergilenen nc Trk Sanatndan Bir Kesit Sergileri; 2 Mays 1986da Trkiyede ilk kez Kltr ve Turizm Bakanl Gzel Sanatlar Mdrl tarafndan alan I. Uluslararas Asya-Avrupa Sanat Bienali; ardndan 25 Eyll 1987de stanbul Kltr ve Sanat Vakf tarafndan I. stanbul Uluslararas stanbul ada Sanat Sergileri (ki bu sergi ikincisinde stanbul Bienali adn alm ve 2001de yedincisi dzenlenmitir) nemli sanat hareketlerinden yalnzca bazlardr. Bu arada klasik anlamda resim-heykel yaptlarn sergilemeye devam eden galeriler yannda galerilerden bazlar, soyut sanat, obje sanat, kavramsal sanat gibi trlerde alan sanatlara arlk vermeye baladlar. 1989 ylnda Uluslararas Plastik Sanatlar Dernei 1991de Tepebandaki Tyap stanbul Sergi Saraynda ilk stanbul Sanat Fuarn gerekletirdi. stanbulun sanat ortamna nemli bir hareket getiren bu fuarlar ayn dernein denetiminde 1995 ylna kadar be kez yinelendi. 1996 ve 1997 ylndaki alt ve yedinci fuarlar bu kez Tyap tarafndan gerekletirildi. 1998de alan sekizincisinden balayarak 2001de on birincisi alan sanat fuar ise zel Galericiler Birlii ve Tyap tarafndan dzenlendi. 2001 sonuna doru stanbul Sanat Mzesi Vakf tarafndan alan Modern Trk 20. yy. kinci Yarsnda Trk Sanat balkl sergi yeni bin yln banda son elli ylda, tuval resmi, heykel ve deiik tekniklerin kullanld eitli yaptlardan oluan Trk sanatnn geirdii evreleri 10ar yllk dnemler halinde gzler nne serdi. Sanat ortamnn giderek daha renklendii, ilginin artt gz nne alnrsa, sanatlarn gelecekte daha iyi olanaklar yakalayaca sylenebilir.

Cumhuriyet Dnemi Resim Listesi 1914 Kua * brahim all, Harman, 1928, (imzal), 450x530 cm., tuval zerine yalboya, Ziraat Bankas kol., (Antik Mz. Kat., No.158, Arka kapak ikinci sayfa). * brahim all, Zeybekler, 1933, (imzal), 187x156 cm., tuval zerine yalboya, ARHM. * Avni Lifij, Mareal Fevzi akmak Mesaide, (1923, imzal), 166x131 cm., tuval zerine yalboya, stanbul Resim ve Heykel Mzesi (syf. 200).

487

* Mehmet Ruhi Arel, Atatrk Kyllerle, 1923, (imzal), 142x185 cm., tuval zerine yalboya, ( Bankas koleksiyonu). * Mehmet Ruhi Arel, Atatrk Karlama, 1927 (imzal), 94x118 cm., tuval zerine yalboya, stanbul Resim ve Heykel Mzesi. * Namk smail, Atatrk iftiler Arasnda, 1929, (imzal), 450x500cm., tuval zerine yalboya, (Ziraat Bankas kol. Kat., s. 87). * Namk smail, Harman, (imzal 1920), 200x165 cm., tuval zerine yalboya, stanbul Resim ve Heykel Mzesi (syf. 205). * Namk smail, Harman, (imzal 1920ler), 97x80 cm., tuval zerine yalboya, Bankas koleksiyonu. * Nazmi Ziya, Atatrk, (1926, imzal) stanbul Resim ve Heykel Mzesi (syf. 189). * mer Adil, Greve ar, tuval zerine yalboya 92x125 cm., 1924, stanbul Resim ve Heykel Mzesi (syf. 432). * Sami Yetik, Ankara Saman Pazar 70x101,5 cm., (1926, imzal), tuval zerine yalboya, stanbul Resim ve Heykel Mzesi, (syf. 183). Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar * Mahmut Cuda, N, 1927 Paris, tuval zerine yalboya, zmir RHM (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, Akbank Yaynlar, stanbul 1997, s. 84). * Mahmut Cuda, Kitaplar ve Buda Heykeli, 1930, tuval zerine yalboya, stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 87). * Mahmut Cuda, Trabzon Kanita, 1941, tuval zerine yalboya, stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 88). * Ali Avni elebi, Silah Arkadalar, 1937, muamba z. yb., 150x100 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 105). * Ali Avni elebi, Berber, 1950, tuval zerine yalboya, 45x56 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 106). * Ali Avni elebi, Arapkir-Hezende Yolu, 1937, tuval zerine yalboya, 33x41 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 109).

488

* Zeki Kocamemi, Mekkare Erleri (Nakliye Kolu), 1937, tuval zerine yalboya, 100x70 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 127). * Zeki Kocamemi, Gen Kz, 1946, tuval zerine yalboya, 100x70 cm., Sabanc Kol. (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 129). * Zeki Kocamemi, ldoa, 1949, tuval zerine yalboya, 61x50 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 135). * Cevat Dereli, Manzara, 1940, 2. Devlet Resim ve Heykel Sergisinde birincilik dl kazanmtr. (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 144). * Cevat Dereli, Balk Tutan Adam, 1957, tuval zerine yalboya, 95x123 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 144). * Refik Epikman, Otoportre, tuval zerine yalboya, zel kol. (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 164). * Refik Epikman, Manzara, 1936, tuval zerine yalboya, stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 165). * Hale Asaf, Bursa, tuval zerine yalboya, 47x47 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 182). * Muhittin Sebati, Elmal ldoa, 1937, duralit z. yb., 26.5x41 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 192). * Muhittin Sebati, Gztepeden Manzara, 1937, tuval zerine yalboya, 75x93,5 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 194). * Nurullah Berk, Yeil rtl ldoa, 1928, tuval zerine yalboya, 69x56 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 206). * Nurullah Berk, Tayyareciler, 1937, tuval zerine yalboya, 95x95 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 208). * Nurullah Berk, skambil Katl Natrmort, 1933, tuval zerine yalboya, 64,5x80 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 209).

489

* Nurullah Berk, t Yapan Kadn, 1954, tuval zerine yalboya, 60x92 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 210). * Nurullah Berk, ay en Adam (Boyac brahim), 1950, tuval zerine yalboya, 60x73 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 211). * Nurullah Berk, Kular, 1978, tuval zerine yalboya, 70x70 cm., Akbank kol. (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 208). * eref Akdik, Cluny Mzesi, 1923, tuval zerine yalboya, 53,5x79 cm. stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 225). * eref Akdik, Atatrk Telgraf Banda, 1934, tuval zerine yalboya, 178x138 cm. stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 229). * eref Akdik, Sahilde Evler, 1935, tuval zerine yalboya, 38x46 cm. stanbul Resim ve Heykel Mzesi (Kymet Giray, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, s. 230). * eref Akdik, Sivas Cer Atlyesi, 1946, duralit zerine yalboya, 55x65 cm. Akbank Koleksiyonu (syf. 79). * eref Akdik, Bada Kyller, 1962, tuval zerine yalboya, 100x73 cm. Akbank Koleksiyonu (syf. 80). D Grubu * Halil Dikmen, Kyl Kadnlar, 1948, tuval zerine yalboya, 130x97 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 250). * Sabri Berkel, Egede Ttn Toplayanlar, tuval zerine yalboya, 200x300 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 241). * Cemal Tollu, oban ve Tiftik Keileri, 1955, duralit z. yb., 90x121 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, YKY, 1996, s. 93). * Cemal Tollu, Kyl Kadnlar, 1965, tuval zerine yalboya, 135x185 cm. Akbank Koleksiyonu (syf. 85). * Cemal Tollu, oban ve Kadnlar, 1965, tuval zerine yalboya, 135x185 cm. Akbank Koleksiyonu (syf. 85). *Elif Naci, Soyut Kaligrafi, kat zerine gua, 27x32 cm. Akbank Koleksiyonu (syf. 88).

490

* Zeki Faik zer, Mzik, tuval zerine yalboya, 98x107 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 94). * Bedri Rahmi Eybolu, Enteriyr, tuval zerine yalboya, 50x68 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 256). * Bedri Rahmi Eybolu, Kuzumsu, 1965, kark teknik (duralit+kum+akrilik), 76x122 cm., Akbank Koleksiyonu (syf. 92). *Elif Naci, Natrmort, mukavva zerine yalboya, 52x48,5 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 97). * Nurullah Berk, t Yapan Kadn, 1950, tuval zerine yalboya, 60x91,5 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 96). * Sabri Berkel, Egede Ttn Toplayanlar, tuval zerine yalboya, 200x300 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 241). Dnemin Dier Ressamlar * Abidin Elderolu, Minare, 1961, tuval zerine yalboya, 93,5x130 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 102). * Fikret Mualla Sayg, plak, 1938, kontrplak z.yb., 40,5x31 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 253). * Ziya Keserolu, Manzara, tuval zerine yalboya, 60x81,5 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 105). *Naci Kalmukolu, Kyl Gen Kz Portresi, duralit zerine yalboya, 39x28 cm., Akbank Koleksiyonu (syf. 100). * Turgut Zaim, Hal Dokuyan Kadnlar, tuval zerine yalboya, 87,5x74,5 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 247). Yeniler Grubu * Nuri yem, Madenci Portresi, tuval zerine yalboya, 30x28 cm., Akbank Koleksiyonu (syf.125). * Avni Arba, Beki, kat stne gua, 20x14 cm., Akbank Koleksiyonu (syf.129).

491

* Selim Turan, Sar Kz Efsanesi, duralit zerine yalboya, 45x32 cm., Akbank Koleksiyonu (syf.131). 10lar Grubu * Mustafa Esirku, Kan ve Kadnlar, tuval zerine yalboya, 50x60 cm., Akbank Koleksiyonu (syf.136). * Leyla Gamsz (Sarptrk), apkal Gen Kz, duralit zerine yalboya, 50x37 cm., Akbank Koleksiyonu (syf.137). * Mehmet Pesen, Kyde Dn Alay, tuval zerine yalboya, 35x80 cm., Akbank Koleksiyonu (syf.138). * Nedim Gnsr, Kyller ve Kargalar, duralit zerine yalboya, 22x34 cm., Akbank Koleksiyonu (syf.139). * Turan Erol, Manzara, 1990, tuval zerine yalboya, 65x100 cm., Akbank Koleksiyonu (syf. 140). * Turan Erol, Ky, tuval zerine yalboya, 100x123,5 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 121). * Nedim Gnsur, Bayram Yeri, 1961, tuval zerine yalboya, 54x102 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 122). * Mustafa Esirku, Balklar ve Alar, 1968, tuval zerine yalboya, 52x72 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 124). * Orhan Peker, nekler, tuval zerine yalboya, 115x93 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 267). Soyut Sanat * Adnan Turani, Paavra Kilimden Abstraksiyona, 1964, tuval zerine yalboya, 120x140 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 135). * emsi Arel, Kompozisyon, 1957, tuval zerine yalboya, 72x100 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 255). * Cemal Bingl, zmit stasyonu, duralit z.yb., 100x66,5 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 262).

492

* Adnan oker, Be Eleman, 1972, tuval zerine yalboya, 140,5x161 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 269). * Ercment Kalmk, Altn ehir, 1967, tuval zerine yalboya, 180x137,5 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 100). * Fahrnnisa Zeid, Kompozisyon, 1953, tuval zerine yalboya, 187x174,5 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 214). * Nejat Melih Devrim, Pariste Gn Batm, 1963, tuval zerine yalboya, 46x55 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 106). * Nuri yem, Kompozisyon, 1960, tuval zerine yalboya, 97x119 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 108). * Ferruh Baaa, Hiroima III, 1962, tuval zerine yalboya, 124x102 cm., stanbul Resim ve Heykel Mzesi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi Katalou, s. 109). * Adnan oker, Vcut, 1963, kat stne gua, 34x49 cm. Akbank Koleksiyonu (syf. 145). 1960lardan Gnmze * Nuri Aba, Teknede enlik, 1991, tuval zerine yalboya, 60x90 cm., Akbank Koleksiyonu (syf. 158). * Burhan Doanay, Soyut Kompozisyon, 1976, kat zerine suluboya, 26x34 cm., Akbank Koleksiyonu (syf. 163). * zdemir Altan, simsiz, 1986, kark teknik, 70x50cm., Akbank Koleksiyonu (syf. 172). * Devrim Erbil, Ritmik Dng, 1990, tuval zerine akrilik, 100x100 cm., Akbank Koleksiyonu (syf. 185). * Tomur Atagk, Ben Benim, 1984, tuval zerine yalboya, 113x88 cm., Akbank Koleksiyonu (syf. 193). * Nee Erdok, Anneannem, 1986, tuval zerine yalboya, 100x80 cm., Akbank Koleksiyonu (syf. 201). * Komet, Goodmorning, 1974, tuval zerine yalboya, 100x100 cm., Akbank Koleksiyonu (syf. 206). * Alaettin Aksoy, Bulutun Rengi Vurmadan, 1990, tuval zerine yalboya, 103x84 cm., Akbank Koleksiyonu (syf. 209).

493

* Ergin nan, simsiz (1990daki nsan/Kozmos/El-Ayak ve Mektuplar serisinden), tabask, 61x44 cm. Akbank Koleksiyonu (syf. 215). * Mustafa Ata, eliki, 1988, tuval zerine yalboya, 82x61 Akbank Koleksiyonu (syf. 227). * Yusuf Taktak, Bisiklet ve adr, 1986, mukavva zerine akrilik, 65x50 cm., Akbank Koleksiyonu (syf. 248). * Bedri Baykam, Soyut Kompozisyon, 1989, kat zerine akrilik, 100x72 cm. Akbank Koleksiyonu (syf. 261). 1 Ahmet Kamil Gren, Cumhuriyetin 75. Ylnda Trk Resim Sanat, Antik&Dekor, Say:

49, st., Kasm-Aralk 1998, s. 146-156. 2 Bu konuda ayrntl bilgi ve kaynaka iin bkz: A. K. Gren, Trk Resim Sanatnda ili

Atlyesi ve Viyana Sergisi, st., 1997. 3 Abdullah Sinan Gler, kinci Merutiyet Ortaminda Osmanl Ressamlar Cemiyeti ve

Osmanl Ressamlar Cemiyeti Gazetesi, (M. S. . Bat ve ada Sanatlar Program yaymlanmam doktora tezi), st., 1994; Seyfi Bakan, Osmanl Ressamlar Cemiyeti, Ankara 1994. 4 A. K. Gren, nas Sanayi-i Nefise Mektebi, Kadn Ressamlar, zel Resim Atlyesi ve

Resim Kurslar, Trkiyemiz, S. 82, Kasm 1997, s. 12-27. 5 6 Gren, Cumhuriyetin 75. Ylnda Trk Resim Sanat, Antik&Dekor, Say: 49, s. 146-156. Halil Edhem, Elvah- Naksiye Koleksiyonu, st., 1924, (Bugnk Dile Aktaran: Gltekin

Elibal), Milliyet Yaynlar st., 1970 s. 77; S. Pertev Boyar, Trk Ressamlar Hayatlar ve Eserleri, Ankara 1948, s. 123-132; Celal Esad Arseven, Trk Sanat Tarihi, C. 3, Maarif Vekaleti, st., (19551959), s. 179-181; Nzhet slimyeli, Asker Ressamlar ve Ekoller, Ankara 1965, s. 73-76; Kaya zsezgin, Trk Plastik Sanatlar Ansiklopedik Szlk, YKY, st., 1994, s. 334; K. zsezgin, Sami Yetik, YKY, st., 1997; A. K. Gren, Trk Resim Sanatnda ili Atlyesi ve Viyana Sergisi, s. 141-142; A. K. Gren, Yetik, Sami, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. II, YKY, st., 1999, s. 675. 7 Edhem, Elvah- Naksiye Koleksiyonu, s. 79; Bedi N. ehsuvarolu, Ressam Ali Sami

Boyar/A Well Known Turkish Painter, st., 1959; Boyar, Trk Ressamlar, s. 145-148; slimyeli, Asker Ressamlar ve Ekoller, s. 82-83; Engin zdeniz, Trk Deniz Subay Ressamlar/Turkish Naval Officer Painters, Deniz Kuvvetleri Komutanl, st., 1994, s. 197-199; A. K. Gren, Trk Resim Sanatnda ili Atlyesi ve Viyana Sergisi, s. 145-146; A. K. Gren, Boyar, Ali Sami, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. I, s. 327-329.

494

N. Berk-H. Gezer, 50 Yln Trk Resim ve Heykeli, (2. bs.), st., 1973, s. 30-31; S.

Tansug, ada Trk Sanat, (1. bs.), st., 1986, s. 371; K. Giray, Hikmet Onat, YKY, st., 1995; A. K. Gren, Trk Resim Sanatna Yn Veren Kusan Batdaki Eitimi: 1914 Kusa Sanatlar Pariste, Antik&Dekor, S. 36, st., Eyll 1996, s. 62-68; A. K. Gren, Trk Resim Sanatnda ili Atlyesi ve Viyana Sergisi, s. 147-148; A. K. Gren, Hikmet Onattan Sanayi-i Nefise Mektebinde plak Model Sorunu, Antik&Dekor, Say: 43, st., Kasm 1997, s. 110-115; A. K. Gren, 50. Ylnda Akbank Resim Koleksiyonu, Akbank, st., 1998, s. 68-69; A. K. Gren, Trk Resim Sanatnda Eypsultan Betimleyen Ressamlar, II. Eypsultan Sempozyumu Tebliler 8-10 Mays 1998, st., (Kasm 1998), s. 238-259; A. K. Gren, Onat, smail, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. II, s. 383-384. 9 Edhem, Elvah- Naksiye Koleksiyonu, s. 76-77; S. Pertev Boyar, Trk Ressamlar, s.

142-143; Celal Esad Arseven, Trk Sanat Tarihi, C. 3, Maarif Vekaleti, st., (1955-1959), s. 191-193; slimyeli, Asker Ressamlar ve Ekoller, s. 81-82; zdeniz, Trk Deniz Subay Ressamlar, s. 196197; K. zsezgin, Trk Plastik Sanatlar Ansiklopedik Szlk, s. 42-43; A. K. Gren, Trk Resim Sanatnda ili Atlyesi ve Viyana Sergisi, s. 143-144; A. K. Gren, Mehmet Ruhi Bey, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. II, s. 200. 10 K. zsezgin, brahim all, YKY, st., 1993, s. 14-16, 23-24; Anonim, brahim all,

Gzel Sanatlar Akademisi Neriyatndan, st., 1947, s. 14; Arseven, Trk Sanat Tarihi, C. 3, s. 186, 188; Berk-Gezer, 50 Yln Trk Resim ve Heykeli, s. 26-29; Elif Naci, Anlardan Damlalar, st., 1981, s. 27; A. K. Gren, Trk Resim Sanatnda ili Atlyesi ve Viyana Sergisi, s. 146-147; A. K. Gren, all, brahim, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. I, s. 356-358. 11 Edhem, Elvah- Naksiye Koleksiyonu, 81-62; B. R. Eybolu, Nazmi Ziya, st., 1937;

Boyar, Trk Ressamlar Hayatlar ve Eserleri, s. 204-206; Arseven, Trk Sanat Tarihi, C. 3, s. 181-185; Kemal Erhan, Nazmi Ziya, st., (tarihsiz); zsezgin, Trk Plastik Sanatlar Ansiklopedik Szlk, s. 177-178; T. Erol, Nazmi Ziya, YKY, st., 1995; A. K. Gren, Trk Resminde 1914 Kusa Sanatlarnn nsan Figr Sorunu, (I. . S. B. Enst. Yaymlanmam Doktora Tezi), st., 1995, s. 179-180, 217-219, 238, 271-279, 315, 338, 355, 366; A. K. Gren, Gran, Nazmi Ziya, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. I, s. 488-490. 12 13 Gl repolu, Feyhaman, st., 1986, s. 32-33, 42. Edhem, Elvah- Naksiye Koleksiyonu, s. 80; Boyar, Trk Ressamlar Hayatlar ve

Eserleri, s. 212-213; slimyeli, Duran, Feyhaman, Trk Plastik Sanatlar Ansiklopedisi, C. I., Ankara 1967, s. 151-154; Arseven, Trk Sanat Tarihi, C. 3, s. 199-201; repolu, Feyhaman, s. 3038; G. repolu, Feyhaman, Merkez Bankas, Ankara 2001; zsezgin, Trk Plastik Sanatlar Ansiklopedik Szlk, s. 131; G. repolu, Duran, Feyhaman, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. I, s. 380-381.

495

14 15 16

repolu, Feyhaman, s. 35-36. repolu, Feyhaman, s. 107-112. repolu, Feyhaman, s. 72-73; Nurullah Berk-Adnan Turani, ada Trk Resim Sanat

Tarihi, C. 2, Tiglat Yaynlar, st., 1981, s. 31. 17 repolu, Feyhaman, s. 72-75; Berk-Turani, ada Trk Resim Sanat, C. 2., s. 31-

33, 35; Arseven, Trk Sanat Tarihi, C. 3, s. 199; Tansug, ada Trk Sanat, s. 126-127; N. Berk, stanbul Resim ve Heykel Mzesi, Akbank, st., 1972, s. 16-17; (Havas: kendilerini halktan ayr ve stn sayan, kendilerinde ayrcalk gren yurtta snf), (Avam: halkn aa tabakas). 18 A. oker, Avni Lifij Posadlar, st., 1984, s. XIII-XVI; A. K. Gren, Lifij, Hseyin Avni,

Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. II, s. 45-47; A. K. Gren, Lifij, YKY, st., 2001. 19 I. (smail) Safa Gnay, Byk Trk Sanatkar Namk smailin Hayat ve Eserleri, st.,

1937; Z. Rona, Namk smail, YKY, st., 1992; A. K. Gren, Trk Resim Sanatnda ili Atlyesi ve Viyana Sergisi, st., 1997, s. 151-152; A. K. Gren, 50. Ylnda Akbank Resim Kol, s. 73-75; A. K. Gren, Namk smail, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. II, s. 344-345. 20 21 22 23 24 25 671. 26 T. Toros, lk Kadn Ressamlarmz, Akbank, st., 1988, s. 9-18; T. Atagk, A. K. Gren, Benim, Ali Cemal, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. I, s. 313. A. K. Gren, Laga, Mehmet Ali, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. II, s. 41-42. A. K. Gren, izel, Hayri, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. I, s. 359-360. A. K. Gren, Tahsin (Diyarbakrl), Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. II, s. 600. A. K. Gren, Arseven, Celal Esad, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. I, s. 252. A. K. Gren, smail Hakk Bahriyeli, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. I, s. 670-

Cumhuriyetten Gnmze Kadn Sanatlar, alarboyu Anadoluda Kadn Sergileri, Kltr Bakanl, st., 1993, s. 13-14; A. K. Gren, Mihri Mfik Hanm, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. II, s. 212-213. 27 Toros, lk Kadn Ressamlarmz, s. 25-30; Atagk, Cumhuriyetten Gnmze Kadn

Sanatlar, s. 84. 28 A. K. Gren, Mfide Kadri, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. II, s. 328.

496

29

Bu konuda ayrntl bilgi ve kaynaklar iin bkz: K. Giray Mstakil Ressamlar ve

Heykeltralar Birlii, st., 1997; A. K. Gren, 50. Ylnda Akbank Resim Kol, s. 76-81.

30

d Grubuna ilikin ayrntl bilgi ve kaynaka iin bkz: Zeynep Yasa Yaman, 1930-1950

Yllar Arasnda Kltr ve Sanat Ortamna Bir Bak: d Grubu, (H. . S. B. Enst. Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara 1992; A. K. Gren, 50. Ylnda Akbank Resim Kol, s. 82-96. 31 Burada ad geen sanatlarn yaamykleri, sanat ynleri ve yaptlarndan rnekler

iin bkz: A. K. Gren, 50. Ylnda Akbank Resim Kol, s. 96-123. 32 33 Edg Ameli (Ed.), Yurt Gezileri ve Yurt Resimleri (1938-1943), st., 1998. Konuya ilikin ayrntl bilgi ve kaynaka iin bkz: A. K. Gren, 50. Ylnda Akbank Resim

Kol, s. 133-135. 34 Ayrntl bilgi ve kaynaka iin bkz: Yaman, 1930-1950 Yllar Arasnda Kltr ve Sanat

Ortamna Bir Bak: d Grubu. 35 135. 36 Ayrntl bilgi ve kaynaka iin bkz: A. K. Gren, 50. Ylnda Akbank Resim Kol, s. 124st., 1998. Ayrntl bilgi ve kaynaka iin bkz: A. K. Gren, 50. Ylnda Akbank Resim Kol, s. 134-

132; Kymet Giray, Nuri yem, 37 38 39

Ayrntl bilgi ve kaynaka iin bkz: A. K. Gren, Ferruh Basaga, st., 2001. K. zsezgin, ada Trk Resim Sanat Tarihi, C. 3., st., 1982, s. 59-74. Anonim, Nuri yem Resim Sergisi, T. Bankas, st., 1989 (Metin: Turgay Gnen);

Anonim, Nuri yem, 50. Sanat Yl, PAR, st., 1986; Yaman, 1930-1950 Yllar Arasnda, s. 160164; Z. Y. Yaman, Tavanaras Ressamlar, Trkiyede Sanat, Say: 9, st., 1993, s. 61; Anonim, lk Sergimiz zerine, Tavanaras Ressamlar Yayn, st., 1951. 40 41 42 Tansug ada Trk Resim Sanat, s. 181-183. Tansug, ada Trk Resim Sanat, s. 253. Norbert Lynton, Modern Sanatn yks, (ev: Cevat apan-Sadi zis), (1. bs), Remzi

Kitabevi, st., 1982, s. 363-389.

497

43

lerinde Hartung, Picabia, Soulages, Fahrel Nissa Zeidin yer ald sergi 1950de Galerie

Colette Allendyde almt: Bkz: Necmi Snmez, Ferruh Basaga: Gelecein Zorunlu Kkrtcs, Yazn, Say: 50, Haziran 1992, s. 25-27. 44 45 144. 46 Berk-Turani, ada Trk Resim Sanat, s. 157; A. K. Gren, Ferruh Basaga, Galeri Berk-Turani, ada Trk Resim Sanat, s. 146-149. Berk-Turani ada Trk Resim Sanat, s. 149; Yahsi Baraz, Dnya Sanatnda

Soyut, Gensanat, Say: 41, st., Ocak 1988, s. 5; A. K. Gren, 50. Ylnda Akbank Resim Kol, s.

Binyl, st., ubat 2001. 47 48 zsezgin, ada Trk Resim Sanat, C. 3., s. 75, 78-79. zsezgin, ada Trk Resim Sanat, C. 3., s. 80; A. K. Gren, 50. Ylnda Akbank

Resim Kol, st., 1998, s. 143. 49 Trkiyede galericiliin geliimi iin bilgi ve kaynaka iin bkz: A. K. Gren, Trkiyede

Galericiliin Dnemi, ARTist99 9. stanbul Sanat Fuar, (Katalog Giris metni). ANONM, brahim all, Gzel Sanatlar Akademisi Neriyatndan, stanbul 1947. ARSEVEN, CELAL ESAD, Trk Sanat Tarihi, C. 3., Maarif Vekaleti, stanbul (1955-1959). ATAGK, TOMUR, Cumhuriyetten Gnmze Kadn Sanatlar/Contemporary Women Artists, alar Boyu Anadoluda Kadn SergileriWomen in Anatolia Exhibitions, T. C. Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, (Pak Holding A. . katklaryla), stanbul 1993. BERK, NURULLAH, Trkiyede Resim, Gzel Sanatlar Akademisi, stanbul 1943. BERK, NURULLAH-ADNAN TURAN, ada Trk Resim Sanat Tarihi, C. 2., Tiglat Yaynlar, stanbul 1981. BERK, NURULLAH-HSEYN GEZER, 50 Yln Trk Resim ve Heykeli, (2. bs.), Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 1973. BERK, NURULLAH-KAYA ZSEZGN, Cumhuriyet Dnemi Trk Resmi, Trkiye Bankas, Ankara 1983. BOYAR, S. PERTEV, Trk Ressamlar Hayatlar ve Eserleri, Ankara 1948. OKER, ADNAN, Avni Lifij Poadlar, stanbul 1984. OKER, ADNAN, Cemal Tollu, Galeri B Yaynlar, stanbul 1996.

498

EDG, AMEL (Ed.), Yurt Gezileri ve Yurt Resimleri (1938-1943), Milli Reasrans Sanat Galerisi, stanbul 1998. ELBAL, GLTEKN, Atatrk ve Resim-Heykel, Trkiye Bankas, stanbul 1973. EROL, TURAN, Nazmi Ziya, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1995. EYBOLU, BEDR RAHM, Nazmi Ziya, Gzel Sanatlar Akademisi Neriyatndan, stanbul 1937. GERMANER, SEMRA, Trk Resminde zlenimci Akm, 1914 Kua Sanatlar,

Antik&Dekor, S. 2, stanbul (1989), s. 98-101. GRAY, KIYMET, all ve Atlyesi, Bankas, stanbul 1997. GRAY, KIYMET, Hikmet Onat, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1995. GRAY, KIYMET, Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, Akbank Yaynlar, stanbul 1997. GRAY, KIYMET, Trkiye Bankas Resim Koleksiyonu, stanbul 1998. GLTEKN, GNL, Ali Avni elebi, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara 1984. GLTEKN, GNL, Western Trends in the Turkish Art of Painting, T. C. Ziraat Bankas, Ankara 1992. GREN, Ahmet Kamil, Avni Lifij, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2001. GREN, AHMET KAML, Benim, Ali Cemal, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. I, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s. 313. GREN, AHMET KAML, Boyar, Ali Sami, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. I, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s. 327-329. GREN, AHMET KAML, all, brahim, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar

Ansiklopedisi, C. I, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s. 356-358. GREN, AHMET KAML, 50. Ylnda Akbank Resim Koleksiyonu, Akbank Yaynlar, stanbul 1998. GREN, AHMET KAML, Fahrettin Arkunlar, Axa Oyak Sanat Galerisi, stanbul Mays 2001 (Metin: Fahrettin Arkunlar Bir Mstakil Ressam/ Fahrettin Arkunlar An Independent Artist). GREN, AHMET KAML, Ferruh Baaa, Galeri Binyl, stanbul ubat 2001.

499

GREN, AHMET KAML, Gran, Nazmi Ziya, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. I, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s. 488-490. GREN, AHMET KAML, Laga, Mehmet Ali, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. II, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s. 41-42. GREN, AHMET KAML, Lifij, Hseyin Avni, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. II, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s. 45-47. GREN, AHMET KAML, Mehmet Ruhi Bey, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. II, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s. 200. GREN, AHMET KAML, Mihri Mfik Hanm, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. II, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s. 212-213. GREN, AHMET KAML, Mfide Kadri, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar

Ansiklopedisi, C. II, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s. 328. GREN, AHMET KAML, Onat, smail, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. II, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s. 383-384. GREN, Ahmet Kamil, Trk Resim Sanatnda ili Atlyesi ve Viyana Sergisi, ili Belediyesi-stanbul Resim ve Heykel Mzeleri Dernei Yayn, stanbul (Mays), 1997.

GREN, AHMET KAML, Trk Resminde 1914 Kua Sanatlarnn nsan Figr Sorunu, (. . Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Sanat Tarihi Anabilim Dal Doktora Tezi), stanbul 1995. GREN, AHMET KAML, Trkiyede Galericiliin Dnemi, ARTist99 9. stanbul Sanat Fuar/9th Istanbul Art Fair, (Katalog Giri metni), TYAP-Sanat Galericileri Dernei, stanbul 1999 (sayfa numaras yok). GREN, AHMET KAML, Trkiyede Gzel Sanatlar Okullar: 2 nas Sanayi-i Nefise Mektebi, Kadn Ressamlar, zel Resim Atlyesi ve Resim Kurslar, Trkiyemiz, S. 82, Akbank Yaynlar, stanbul Kasm 1997, s. 12-27. GREN, AHMET KAML, Yetik, Sami, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. II, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s. 675. GNAY, . SAFA, Byk Trk Sanatkar Namk smailin Hayat ve Eserleri, stanbul 1937. HALL EDHEM, Elvah- Nakiye Koleksiyonu, stanbul 1924, (Bugnk Dile Aktaran: Gltekin Elibal), Milliyet Yaynlar stanbul 1970.

500

REPOLU, GL, Duran, Feyhaman, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. I, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s. 380-381. REPOLU, GL, Feyhaman, stanbul 1986. REPOLU, GL, Feyhaman, Merkez Bankas, Ankara 2001. SLMYEL, NZHET, Asker Ressamlar ve Ekoller, Ankara 1965. KAPLANA, MELDA, (Haz.), Maya ve Adalet Cimcoz, Yenilik Basmevi, stanbul 1972. MLAYM, SELUK, Batllamadan Gnmze Trk Sanat Kronolojisi, Thema Larousse, C. 6, Milliyet stanbul 1993-1994 s. 376-377. MLAYM, SELUK, ada Trk Resmini Temellendirme Sorunu, Trkiyede Sanat, S. 16, stanbul Kasm/Aralk 1994, s. 46-49. NAC, ELF, Anlardan Damlalar, Karacan Yaynlar, stanbul 1981. NAC, ELF, Resim 1923-1933 (i kapakta: On Ylda Resim 1923-1933), Gazetecilik ve Matbaaclk T. A. ., stanbul 1933. ZDENZ, ENGN, Trk Deniz Subay Ressamlar/Turkish Naval Officer Painters, Deniz Kuvvetleri Komutanl, stanbul 1994. ZSEZGN, KAYA, ada Trk Resim Sanat Tarihi, C. 3., Tiglat Yaynlar, stanbul 1982. ZSEZGN, KAYA, brahim all, YKY, stanbul 1993. RENDA, GNSEL-TURAN EROL, ada Trk Resim Sanat Tarihi, C. I., Tiglat Yaynlar, stanbul 1980. RONA, ZEYNEP, Namk smail, YKY, stanbul 1992. ST, MNE, Adalet Cimcoz Bir Yaamyks Denemesi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2000. EHSUVAROLU, BED N., Ressam Ali Sami Boyar/A Well Known Turkish Painter, stanbul 1959. TANSU, SEZER, ada Trk Sanat, (1. bs.), Remzi Kitabevi, stanbul 1986. TANSU, SEZER, Turkish Figurative Painting, TYT Bank, (10 Mart-1 Nisan 1989 tarihleri arasnda Dolmabahe Hareket Kknde alan serginin katalou), stanbul 1989.

501

TANSU, SEZER, Trk Resminde Yeni Dnem, Remzi Kitabevi, stanbul 1988. TANSU, SEZER, Trk Resim ve Heykel Sanat, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, C. 6., Grsel Yaynlar, stanbul 1982, s. 1102-1104. TURAN, ADNAN, Bat Anlayna Dnk Trk Resim Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1984. YAMAN, ZEYNEP YASA, 1930-1950 Yllar Arasnda Kltr ve Sanat Ortamna Bir Bak: d Grubu, (Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Fakltesi Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara 1992.

502

Cumhuriyet'in Antlar: Ant Heykeller / Yrd. Do. Dr. Kvan Osma [s.293298]
Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Ant gelenei, Trk kltrnde, balangcndan beri varolmutur. Ant nceleri bir dikili ta, yerleik hayata geildikten sonra, genellikle trbe, camii, gibi bir yapdr. 19. yzyl sonlarndan itibaren ise Osmanl kentlerinde bir stun ya da mimar kurulu niteliinde antlar da grlmeye balanmtr. Ant heykeller ise Cumhuriyet dneminin antlardr. Ant heykel kent iinde, park, meydan, cadde, sokak gibi kamuya ak alanlarda yer alan, bir olayn ya da kiinin ansn gelecee aktarmak zere meydana getirilen simge niteliinde, byk boyutlu yaplardr.1 lkelerin siyasal ya da toplumsal yaamlarnda meydana gelen deiiklikler ant heykellerin ilev ve biimine de yansyabilmektedir. Kamuya ak alanlara heykel dikme gelenei Yunan uygarlnn klsik dneminde balamtr. Bunlar din, sosyal ya da politik ilevi olan objelerdir.2 Roma dneminde ise imparatoru onurlandrmak, imparatorun politik kimliini ve gcn halka duyumsatmak amacyla ant heykeller dikilmitir. Bu gelenek, Avrupada yzyllar boyunca ayn ilevi tayarak devam etmitir. Trkiyedeki ant heykel uygulamalar ise Cumhuriyet dneminde grlmeye balanmtr. Ant heykeller, gerek yer aldklar mekanlar, gerekse eser tr olarak ada sembollerdir ve ulusal bilincin yaratlmas srecine denk dmektedir. Cumhuriyetin kurucusu Atatrk, bu antlarn ana konusunu oluturmaktadr. Bu antlar, Atatrk lmszletirmek, Kurtulu Savann ansn gelecek kuaklara aktarmak amacyla yaplmtr. Bununla birlikte, Cumhuriyetin erken dnemlerinde ulus bilincini pekitirmede de grsel eitim arac olarak kullanlacaktr. Trk sanatnn kkleri Orta Asya Trk Kavimlerine kadar dayanmaktadr. Gktrk Hakan Kltiginin portresi, bir kahramann malup ettii dman simgeleyen Balballar gibi yontu rnekleri, Orhun Kitabeleri, bu kavimlerden gnmze kalan antlar arasndadr.3 Trkler, daha sonraki yzyllarda, Seluklu Sultanlar ve Osmanl mparatorlarnn egemenliinde, Anadoluda varlklarn srdrmler ve slm dinini kabul etmilerdir. Seluklu dneminde mimar dekorasyonda figrl kabartmalara rastlanmaktadr. Bu figrl tasvirler ssleme gesi olmakla birlikte sembolik anlamlar tarlar. Nide Alaeddin Camiindeki aslan ba eklindeki su oluu (1223), Diyarbakr Ulu Camii portalindeki aslan boa mcadelesi konulu kabartma (1177-1185) ve Kayseri Kalesindeki aslan figr (1224) rnek verilebilir.4 Seluklu dneminde, mezar sahibinin bada kurmu ya da taht zerinde oturur biimde betimlendii mezar talar mevcuttur. Konya, nce Minareli Medrese Mzesinde insan tasvirli mezar talar da yer almaktadr. Bu rnekler, Trklerin Anadoluya gelmeden nceki inan ve kltrlerinin yansmas olarak grlebilir. slm inannn etkisiyle yontu sanat gelime gsterememitir.5 zellikle 14. yzyldan sonra yok denebilecek kadar azalmtr. Osmanl dneminde mimar dekorasyonda ve mezar talarnda soyut bir anlatm dili kullanan ta iiliine dnmtr. Geometrik ve bitkisel motifler, alak kabartma olarak mimar yzeylerde kullanlmtr.6

503

Cumhuriyet dnemine kadarki Trk sanat tarihine baklacak olursa; ant ilevi, cami, trbe, medrese, saray gibi yaplara yklenmitir. Osmanl mparatorluunda batllama dnemi ile birlikte, meydan emeleri, bunlarn yer ald meydanms kent mekanlar, karakol ve hastane binalar gibi yeni yap tipleri, dnemin sosyo-kltrel yapsndaki deiikliin kamuya yansyan yan olarak ortaya kmaktadr. Bat alanndaki heykel sanatnn uygulamaya balamas ancak, 1883 ylnda Sanayi-i Nefise Mekteb-i Alisinin kuruluu ile olmutur. Okulun Heykel Blmnde verilen eitim sonucunda ortaya kan almalardan bir ksm, bugn Mimar Sinan niversitesi Resim ve Heykel Mzesinde bulunmaktadr. Bu heykeller, natralist slupta, kk boyutlu bst ve heykellerdir. Bununla birlikte, 1883 ncesi saray evresinde heykele ilikin baz giriimler yok deildir. Kanuni Sultan Sleymanla birlikte Moha seferine (526) katlan Sadrazam brahim Paa, Budapeteden dnte, orada grp beendii birka heykeli beraberinde stanbula getirmitir. Heykelleri Sultanahmetteki sarayna koydurmutur.7 Sanayi-i Nefise ncesi dier bir giriim de Sultan Abdlazizin, ilk kez sipari yoluyla kendi heykelini yaptrtmasdr. Abdlaziz maiyetiyle birlikte Avrupaya bir gezi dzenlemitir. Belki de Fransann eitli kentlerinde grm olduu imparator heykellerinden etkilenerek, 1871 ylnda C. F. Fuller adl ngiliz sanatya, bir bstn ve at stnde heykelini yaptrmtr. (Resim 1). Bizzat poz vererek yaptrd bu heykeli saraynn bahesine koydurmutur.8 eitli dnemlerde yer deitiren heykel bugn yine Beylerbeyi Saraynda sergilenmektedir. Bst ise Topkap Saray Mzesinde korunmaktadr. 19. yzylda bir baka giriim de II. Abdlhamid (1876-1909) dneminde grlmektedir. Sultann istei zerine, stanbulu adalatrmak amacyla, kentin baz alanlarn kapsayan bir plnlama almas yaplmtr. retilen projelerden biri de Beyazt Meydanna yneliktir. Proje, Paris Belediyesi, mimarlk blm bamfettii Joseph Antoine Bouvard tarafndan tasarlanmtr. Bouvard bu tasarm, stanbulu grmeden gerekletirmitir. Galata Kprsnn zerinde aydnlatma elemanlaryla birlikte heykeller vardr. Taslak olarak kalm, eitli nedenlerle proje nitelii kazanamam dolaysyla uygulanamamtr. Osmanl yneticilerinin projeye olumlu yaklatklarndan hatta beendiklerinden sz edilmektedir.9 19. yzylda rastlanan bir uygulama da, kklerin bahelerinde dekoratif amal olarak kullanlan kk boyutlu heykellerdir. Bu ise Osmanl kltrne, yaamna bat etkilerinin yansmasnn sonucudur. Bahe heykellerinin konularn geyik, boa, aslan gibi hayvanlar oluturmaktadr. Antsal boyutta deildirler.10 zel mekanlarda yer alan, bu hayvan figrl dekoratif heykellerin ncs olduunu dnmek gtr. Yukarda sz edilen yeniliki giriimler bir gelenein balangc olmad gibi heykelin kamuya ak alanlarda sergilenmesine olanak salamtr. Yirminci yzyl ilk eyreinde, stanbul ve dier kentlerde antlar grlmeye balanmtr. stanbulda, 31 Mart Olay ansna dikilen Abide-i Hrriyet Ant (1909-1911) ve Konya Ziraat Ant bu dnemin rneklerindendir. Konyada Ziraat Ant olarak dikilen bu ant, Cumhuriyet Dneminde Atatrk heykelinin kaidesi olarak kullanlmtr. Her iki ant da Mimar Muzaffer Bey tarafndan,

504

dnemin mimarlk anlay olan, I. Ulusal Mimarlk slubunda tasarlanmtr.11 Ne var ki, bu antlar figr iermemektedir. Tmyle mimar elemanlarla kurulmutur. Cumhuriyet dnemi ile birlikte ant kavram yeni bir boyut kazanm, mimarinin yan sra ant heykeller de kent mekanlarna yerletirilmitir. Bylece artk mimariden baka, o gne dek kamusal alanlarda grlmeyen, antsal boyutlarda bir sanat dal, heykel, yeni bir simge olarak seilmitir. Trkiye Cumhuriyeti Devleti, bu uygulama ile resm kltr politikas ve ideolojisine de uygun olarak; adaln sembol olan, uygar toplumlarn antlarna benzeyen ve ulusal bilinci pekitirmeye yarayacak ant heykellerin toplumun gnlk yaamna girmesini salam oluyordu. 1914-1918 yllar arasnda Sivastan Erzuruma giden yol zerinde, Hafik-Zara arasnda, ilk Osmanl Beyi Kara Osman Bey ansna bir figrl ant diktirilmitir. Antn dikilmesinde, dnemin Sivas Valisi Muammer Bey rol oynamtr. Kendisine Zara kaymakam Nabi Bey yardmc olmutur. Bu ant yaklak 8-10 m. ykseldiinde bir stun zerinde, Osman Beyin portresinden olumaktadr. Antn al Sivas Mfts Rauf Efendi tarafndan yaplmtr. O dnem iin, tek rnek olarak kalan bu ant, 1936 senesinde dnemin Sivas Valisi Nazmi Toker tarafndan yktrlmtr.12 Cumhuriyetin ilk yllarnda ant heykeller bu alanda deneyimli heykeltra olmad ve teknik alt kadro bulunmad gerekesiyle yabanc sanatlara sipari edilmitir. Cumhuriyet Trkiyesinde, ilk ant heykel stanbul, Sarayburnu Parkna dikilmitir (Resim 2). Belediye Bakan Emin Beyin nerisi, Belediye Meclisi tarafndan kabul edilerek buraya bir Atatrk heykeli dikilmesine karar verilir. Avusturyal heykeltra Heinrich Krippele sipari edilmitir. Dkm Viyanada yaplan heykelin kaide inaat 25 Austos 1925 ylnda temel atma treni ile balamtr. Ant heykelin al treni 3 Ekim 1926 tarihinde yaplmtr.13 Bu antta Atatrk sivil giysiler iinde, brokrat kimliiyle betimlenmitir. lk ant heykelin Osmanl mparatorluunun bakenti stanbula ve Topkap Saraynn karsna denk gelen bir noktaya dikilmesi dikkat ekicidir. Sarayburnu, Atatrk Ant, yeni siyasal rejimi ve yeni yaam biimini simgeliyor gibi grnmektedir. Bunu, Bakent Ankarada dikilen ant heykeller izler. 24 Kasm 1927 tarihinde al treni yaplan Ulus Meydan, Atl Atatrk Ant, Avusturyal heykeltra Heinrich Krippelin imzasn tamaktadr. Antn yaplmas fikri Yenign Gazetesi tarafndan ne srlm, Ankarallar tarafndan da benimsenmitir.14 Dkm Viyanada yaplarak Trkiyeye getirilen bronz heykelde Atatrk mehur Sakarya adl atnn zerinde Asker giysileri iinde betimlenmitir. Kaidenin n ksmnda, iki uta birer Trk askeri figr ve arka ksmnda ortada mermi tayan bir Trk kadn figr yer almtr. Bu figrler, sivil halkn ve Trk askerinin, Kurtulu Savanda, birlikte verdii mcadeleyi simgelemektedir. Kaidenin zerinde yer alan kabartmalarda da Kurtulu Sava ve zaferinin kazanlmas konular ilenmitir. Ulus Meydan, Atl Atatrk Ant Yeniehir ve ankayaya uzanan aks zerindedir. Geriye bakldnda eski Ankara grlmektedir. Dolaysyla, yeni ve eski Ankaray birletiren bir noktaya yerletirildii sylenebilir. Ancak sonraki bir dnemde Antn yeri deitirilerek daha geriye ekilmitir. Cumhuriyetin ilk yllarnda Bakent Ankaraya iki ant heykel daha dikilmitir. Bunlardan biri Etnorafya Mzesi n, Atl Atatrk ant, dieri Zafer Alan, Atatrk Antdr. Her iki

505

ant da 1927 tarihlidir ve sanats heykeltra Pietro Canonicadr. Heykeltra, Trkiye ve Atatrke ilikin anlarnda, bu antlar iin Atatrkn kendisine poz verdiinden sz etmektedir.15 Pietro Canonicann tasarlad bir dier Ant heykel stanbul, Taksim Meydan, Cumhuriyet Antdr. (Resim 3). Cumhuriyet dnemi ant heykellerinden bir blm Cumhuriyet kentlerini ada kentlere dntrmek zere tasarlanan park, meydan gibi kent mekanlarn sslerken bir ksm, yine evresinde bir meydan dzenlemesine gidilerek, tarih nemi olan alanlara dikilmitir. Taksim Meydan bu anlamda nem tamaktadr. Osmanl kentlerinde meydan anlay yoktur. Mahallenin merkezini cami ve onu evreleyen yaplar, klliyeler olutururdu. Cumhuriyet kentleri oluturulurken, ada kent anlayna uygun olarak kamusal ak alanlarn varlna zen gsterildi. stanbul, yzyllar boyunca iskan edilmi bir kentti. Taksimde Cumhuriyet Ant dikilmeden nce bir meydan dzenlemesine gidildi. Cumhuriyet Ant, stanbul, Taksim Meydannda yer almaktadr. Bu alan, Cumhuriyet Ant dikilmeden nce meydan zellii tamyordu. 1925-1926 yllarnda Taksim esmesi ve Taksim Sarnc nnde, stiklal Caddesi, Pangalt, Gmsuyu ve Sraselvilere uzanan yollarn birlemesiyle oluan bir aklk vard. Antn Taksime dikilmesine karar verilmesiyle birlikte burada meydan ve evre dzenlemesine gidilmitir. Antn kaidesi ve evre dzenlemesini mimar Mongeri yapmtr. Antn dikilmesinden sonraki yllarda da bu alann dzenlemesi iiyle sklkla uralmtr. Ltf Krdarn Belediye Bakanl dneminde, 1940 ylnda ehirci mimar Prostun dzenleme projesi erevesinde, Taksim klas yktrlarak kazanlan alann bir ksm antn da iinde bulunduu meydana katlmtr. Bylece Cumhuriyet Ant ile Taksim Meydan bir tren alan zellii kazanmtr.16 Antn yapmna, stanbul Belediyesi nayak olmu ve Belediye bnyesinde kurulan Abide yaptrma Komisyonu 1925 ylnda karar vermitir. stanbul halk ve esnaf antn yapm iin parasal destek salamtr. Antn yapm iki buuk yl srm, al treni 9 Austos 1928 tarihinde yaplmtr. 1935 tarihli Gven Ant ise dikildii alanla birlikte dnlmesi asndan zellik tar. Avusturyal mimar Clemens Holzmeister yeni rejimin ihtiyalarn karlayacak kamu kurumlarnn binalarn ve bu kurumlarda alan memurlarn oturaca konutlar, iinde bulunacaklar evreyle birlikte plnlarken bugn Kzlay Meydan olarak anlan meydann bir kesinde de bir park ngrmt. Halkn vakit geirecei, dinlenecei bu parkta bir ant ykselmesini neren de Holzmeister olmutur.17 Cumhuriyetin ilk yllarndaki bu uygulama, 1950li yllara kadar, byk kk tm kentlerde evre dzenlemesine kaynaklk etti. Ant heykelin iinde bulunduu, iki tip evre dzenlemesi sz konusudur. Bunlardan biri de, kentin anayollarnn kesitii noktada veya tek bir ana cadde varsa bunun zerinde bir Cumhuriyet Meydan ve meydann ortasnda Atatrk heykeli yer alyordu. Dierinde, heykel, valilik, belediye binas ya da kaymakamlk binasnn nnde, yannda veya yaknnda bir parka dikiliyordu. Bu park, geometrik dzenli tarhlarla evrili kk bir alan idi.18 Ulusal Kurtulu Sava srecinde glenen milliyetilik duygular, Cumhuriyet ideolojisinin de temel talarndan biridir. Cumhuriyet felsefesi ada bir ulusal devlet yaratma zerine kurulmutur. Bu hedef dorultusunda ortaya konan hkmet programlarnda kltr ve sanat geni bir yer

506

tutmaktadr. Sanat, devrimin geni kitlelere yaylmasnda ve Trk toplumu iin yeni bir kimlik olan ulusal bilincin yaratlmasna ynelik olarak kullanlacak eitim aralarndan biri olarak grlyordu. Kentlerde kamusal ak alanlarn oluturulmas ve bu alanlara dikilen ant heykeller de bir bakma bu dncenin uzantsyd.

Bir yandan, yabanc sanatlarn ant heykel faaliyetleri srerken te yandan, antlarn yabanc heykeltralara sipari verilmesi ve yabanc heykeltralarn uygulamalar tartma konusu olmutur. Bu tartmalarda, yabanc heykeltralar tarafndan yaplan antlar hem plastik deerlerinin doru olmad ynnde eletiriliyor hem de bu alanda Trk heykeltralarn eser vermesi gereklilii zerinde duruluyordu. 1930lu yllar ulusal sanat tartmalarnn gndeme geldii yllardr. Bu balamda, yalnzca Trk heykeltralarn yapaca antlarn ulusal olabilecei sav ortaya atlmtr. Akademi Mdr Namk smail, zmir Atl Atatrk Antnn denetleme komisyonu yelerinden heykeltra hsan zsoy, ressam Nurullah Berk gibi isimlerin dnemin gazete ve dergilerine verdikleri beyanatlara bakldnda Trk heykeltralarn yapt abidelerin mill olaca noktasnda birletikleri grlmektedir. Kenan Yontun, artk Trk heykeltralarnn da yetitiine ve ant heykel yapabilecek bir bilgiye sahip olduklarna Atatrkn dikkatini ekmitir.19 Atatrkn direktifi ve bu konuda yaratlan kamuoyu sayesinde, ksa srede Trk heykeltralar da bu alanda almaya balamlardr. Tekirda (1929), Amasya (1929) illerine dikilen ant heykeller bir Trk heykeltra tarafndan yaplan ilk rneklerdir. Her iki ant da Kenan Yontuun eseridir. Sanat Trkiyenin eitli illerinde on alt heykel uygulamtr. Tekirda, Hkmet Binas nnde yer alan Atatrk Ant, tekirda mermerinden yaplmtr (Resim 4). Kaide ve heykelden oluan antta Atatrk, sivil giysili olarak betimlenmitir. Antn al treni 26 Aralk 1929 tarihinde yaplmtr.20 Ayn yln 29 Ekim gn al treni gerekletirilen Amasya Atatrk antnda ise Atatrk asker giysileriyle betimlenmitir. 2.20 mlik bronz Atatrk figrnn kumandan ve yol gsterici Atatrk simgeledii sylenebilir. Amasya Ant erken tarihli rneklerden biri olmasnn yan sra tarih nemi olan bir alana dikilmesiyle de dikkat ekmektedir. Atatrk halkla Ulusal Kurtulu Sava ile ilgili grmeler yapmak zere, 12 Haziran 1919 gn, Amasyaya gelmitir. Atatrkn bu ziyaret srasnda konaklad binann bulunduu yere bir Atatrk ant dikilerek bu alan lmszletirilmitir. Erken Cumhuriyet Dneminde, Atatrk konulu ant heykellerle birlikte, Trk byklerini konu alan ant heykeller de yaplmtr. Atatrk, Cumhuriyetin ilnndan nce, 1922 ylnda Bursada, ark Sinemasnda halka hitaben yapt konuma srasnda kendisine yneltilen bir soruyu cevaplarken bu konuya deinmitir: Antlardan sz aan arkadamzn amac heykel olsa gerektir. Dnyada uygarla ulamak, ilerlemek, gelimek isteyen herhangi bir ulus ister istemez heykel yapacak ve heykelci yetitirecektir. Antlarn uraya buraya tarihsel anlar olarak dikilmesinin dine aykr olduunu ileri srenler, er hkmleri gerei gibi aratrp incelememi kimselerdir

507

Aydn ve dindar ulusumuz ilerlemenin nedenlerinden biri olan heykelcilii en yksek derecede ilerletecek ve yurdumuzun her kesine atalarmzn ve bundan sonra yetiecek ocuklarmzn anlarn gzel heykellerle dnyaya iln edecektir. Bu ie oktan balanmtr. Sz gelii Sivastan Erzuruma giderken yol zerinde gzel bir heykele rastlarsnz Bir ulus ki resim yapmaz, bir ulus ki heykel yapmaz, bir ulus ki bilimin gerektirdii eyleri yapmaz; itiraf edelim ki o ulusun ilerleme yolunda yeri yoktur. Oysa ki bizim ulusumuz, gerek nitelikleriyle uygarla erimeye ve ilerlemeye layktr, uygarla eriecektir ve ilerleyecektir.21 stanbul Beikta, Barbaros Ant ve Nevehir, Damat brahim Paa Ant Trk byklerini konu alan ant heykel rnekleridir. Zht Mridolu ve Ali Hadi Bara imzasn tayan, Barbaros Ant 1944 ylnda, Barbaros Hayrettin Paann trbesinin karsna dikilmitir (Resim 6). Barbaros Hayrettin Paa, Osmanl Deniz tarihinde birok zafere imzasn atm tarih bir kiiliktir. Akdenizde hkm sren bir korsan iken Kanuni Sultan Sleymana balln iln ederek Osmanl donanmasna katlmtr. Akdenizde Osmanl mparatorluunun baar elde etmesinde rol oynamtr. Antn kaidesi bir kalyonun ba taraf biimindedir. Barbaros bir adm nde, iki yannda Leventleri ile birlikte, dnemin giysileri iinde betimlenmitir. Kaidenin yan yzlerinde Barbarosun yaamndan sahneler ieren bronz kabartma levhalar yer almaktadr. Osmanl mparatorluu dneminde bir trbe ile lmszletirilmek istenen Barbaros Hayrettin Paa, Cumhuriyet dneminde de bir ant heykelle yarnlara tanmaya allmtr. Nevehirde, antla ayn ad tayan parkta bulunan Damat brahim Paa Ant bir dier rnektir. Nevehir doumlu olan Osmanl Sadrazam brahim Paa ansna 1946 ylnda dikilmitir. Ant, Belediye tarafndan Hakk Atamuluya sipari edilmek suretiyle yaplmtr. Kaide ve bronz heykelden oluan antta brahim Paa srtnda kaftan, banda kavuu, bir elinde lale dierinde zeytin dal tutar ekilde ve ayakta betimlenmitir. brahim Paa, tarihte Lale Devrini aan kii olarak bilinmektedir. Elinde tuttuu lale ile bu devir ve onun yeniliki yaklamlar vurgulanmak istenmitir. Nijad Sirel, Ali Hadi Bara, Zht Mridolu, Sabiha Bengta, Ratip Air Acudou, Nusret Suman, Kenan Yontun, Hakk Atamulu, Cumhuriyetin ilk yirmibe ylnda, ant heykel alannda eser vermi sanatlardr. Trk heykeltralar, btn imkanszlklara ve alt yap eksikliine karn byk abalarla tasarmlarn hayata geiriyorlard. rnein, Amasya Atatrk ant Denizcilik iletmeleri Genel Mdrlnn tersanesinde dklmt. 1931 tarihli, Bursa Atatrk Antnn modelaj ve bronz dkm ise Mahir Tomrukun katksyla Nijad Sirel tarafndan stanbulda, ilide bir atlyede yaplmtr (Resim 5).22 Sanatlarn eitim grdkleri alanda rn verebilmeleri, meslek kimliklerini kazanmalarnda rol oynamtr. Bu da heykel sanatmz asndan bir kazanmdr. Yukarda ad geen heykeltralar ant heykel almalarnn yan sra artistik almalar da ortaya koymutur. Bu kuak ile Trk heykeli artk yanstmac anlaytan syrlarak heykelin plastik sorunlarn esas alan aratrmalara ynelmitir. 1950lere gelindiinde ise resim sanatna paralel olarak heykel de soyutlamalara ve soyut slupta verilmi eserlere rastlanmaktadr. Ant heykeller, Trkiyede gemii resimden daha yeni olan

508

heykel sanatnn, az saydaki sanats ile ksa srede ada anlaya doru yelken amasndaki etmenlerden biridir. Atatrkn lmnden sonra smet nnnn Cumhurbakan olmasnn ardndan nn antlar yaplmaya balanmtr. nn antlarnn says snrldr. Ancak ant heykellerin iktidar deiikliklerini yanstt gereini vurgulamaktadr. Rudolf Bellinge sipari verilen stanbul, Taksim Park, Atl nn Ant ve Ankara niversitesi, Ziraat Fakltesi, nn Ant bunlara rnek verilebilir. Taksim Parknda bulunan Atl nn Ant sanatya 1940 ylnda sipari edilmitir. Antn kaidesi olduka yksektir ve kaidenin n cephesinde sa elinde defne dal, yukarya doru kaldrd sol elinde bir meale tayan gen erkek figr yer almaktadr. 1943-1944 yllarnda tamamlanan heykel, Taksimde Atatrk Ant olmas nedeniyle, o dnemde yerine konulamam, ancak 1982 sonrasnda dikilebilmitir. Ankara, Ziraat Fakltesi, nn Ant ise 1.50 m. yksekliinde bir kaideye oturmaktadr. Kaidenin zerinde, smet nn takm elbiseli olarak, devlet adam kimliiyle tasvir edilmitir. Kaidede, antn dikildii yere uygun olarak, tarm konulu, bronz rlyefler yer almaktadr (Resim 8). Alman heykeltra Rudolf Belling, 1937 ylnda Trkiyeye gelmiti. Dnemin Almanyasndaki siyasal yap nc sanatlara ve ada sanatlara uygulama ortam salamyordu. Birok sanat ve bilim adam bu bask ortamndan kaarak zgr bir alma ortam salayacak lkelere kamlard. Belling de bu sanatlardan biriydi. stanbul Gzel Sanatlar Akademisinde 1933 ylnda gerekletirilen reform paralelinde, Heykel Blmn yeniden yaplandrmak, bakanlk ve eitmenlik yapmak zere grevlendirilmiti.23 Sanat, Trkiyede bulunduu yllarda eitmenliin yan sra artistik almalar ve ant heykeller de yapmtr. Bununla birlikte nc kuak Trk heykeltralarndan birounun hocas olmutur. Hakk Atamulu, Hseyin zkan, adi alk, Hseyin Gezer gibi ant heykel alannda da alm sanatlar onun atlyesinde yetimitir. Hseyin Gezerin uygulad antlara Antalya Atatrk Ant (1964), Ankara, Hacettepe niversitesi, Atatrk Ant (1971), Trkiye Byk Millet Meclisi Ant (1981), stanbul, Fatih Ant (1985) rnek verilebilir. Hseyin Gezer, antlarnda, hareketli ve izleyicide coku yaratacak, dinamik bir slup kullanmtr. Kaideyi antn heykel ksmn zerinde tayan bir ge olmaktan kartarak heykelin plastik dzeni ile uyum salayan bir ekle sokmutur. Dier bir deyile kaideyi heykele dahil etmitir.24 Btn bunlar sanatnn ant heykele katt zgn yorumlar ve getirdii yeniliklerdir. Rudolf Belling, Trk heykeline yalnzca eitimci yn ile katkda bulunmakla kalmam, Trk heykeltralarnn uygulama yapabilmesi iin de aba harcamtr. Belling, Antkabirde yer alacak heykeller ve dier dekorasyon gelerinin saptanmas iiyle ilgilenecek olan, 1950 ylnda kurulan, komisyonun yesiydi. Antkabirin heykel ve kabartmalarnn Trk heykeltralar tarafndan yaplmas gerektiini srarla vurgulayan ve bunu uygulamaya koyan da Belling olmutur. Bylelikle Aslanl yolun bandaki kadn ve erkek heykel gruplar ile yoldaki aslan figrleri Hseyin zkan, Mozole merdivenlerinin sa yanndaki Sakarya Meydan Sava Konulu kabartma lhan Koman, Mozole merdivenlerinin sol yanndaki Bakumandanlk Meydan Sava kabartmas Zht Mridolu, kulelerdeki kabartmalar ise Hakk Atamulu ve Nusret Suman tarafndan yaplmtr.25

509

1981 ylnda, Atatrkn yznc doum yldnm lke apnda eitli etkinliklerle kutlanmtr. Bu etkinlikleri organize etmek zere kutlama komiteleri kurulmutur. Komitelerin birou ald, ant heykel yaptrma kararn uygulamaya koymutur. Dolaysyla, 1981 yl ve bunu takip eden birka yl iinde, ok sayda Atatrk konulu ant heykel yaptrlmtr. Oysa Erken Cumhuriyet dneminde uygulanan ant heykeller adaln grsel sembol olarak seilmiti ve ulusal bilinci pekitirmek ilevini tayordu. Yakn gemite yaanan Ulusal Kurtulu Sava, Cumhuriyetin iln gibi tarih ve siyasal olaylar ve tm bunlarn fikir mimar Mustafa Kemal Atatrk antlatrarak gelecek kuaklara aktarmak fikri yatmaktadr. Bu antlar, kltr varl olarak korunurken gnmzde de evresiyle uyumlu, ada kent insannn ihtiyalarna cevap verebilecek, fonksiyonel antlarn tasarlanmasna olanak salayacak projeler gelitirilmelidir. 1 Kvan Osman, Cumhuriyet Dnemi (1923/1946), Ant Heykellerin Heykel Sanatmzn

Geliimine Katks, Anadolu Sanat, Nisan 1996, S. 5, s. 130. 2 3 R. R. R. Smith, Hellenistic Sculpture, London 1991, Thames and Hudson, s. 9. Bahattin gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara 1984, Trk Tarih Kurumu

Yaynlar, s. 131, 135-136. 4 Gnl ney, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara 1988,

Bankas Kltr Yaynlar, s. 31-58. 5 Trklerin slm dinini kabulnn, tasvir sanatlar zerindeki etkisi iin Bkz. smail Hakk

Baltacolu Trk Plastik Sanatlar, stanbul 1972, Mill Eitim Basmevi, s. 83-96; Mazhar evket pirolu slmda Resim Yasa ve Sonular, stanbul 1973, s. 9-23; Osman Keskiolu, slmda Tasvir ve Minyatrler, lhiyat Fakltesi Dergisi, 1961, S. 9, s. 11-23. 6 7 Sezer Tansu, Trklerin Tarihinde Heykel, Hrriyet Gsteri, Mays 1986. S. 66, s. 82. Hseyin Gezer, Cumhuriyet Dnemi Trk Heykeli, Ankara 1984, Trkiye Bankas

Yaynlar, s. 3. 8 Mustafa Cezar, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, stanbul 1971, Trkiye Bankas

Kltr Yaynlar, s. 95; Pars Tulac, Ayvazovski Trkiyede, stanbul 1983, nklp ve Aka Yaynlar, s. 30, dn. 54. 9 M. Rfat Akbulut, Bouvard, Josef Antoine, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Cilt II,

s. 315-316; Doan Kuban, Beyazt, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Cilt II, s. 180-188. 10 Klaus Kreiser, Public Sculpture in Turkey and Egypt (1839-1916), 10th International

Congress of Turkish Art, 1995, s. 2.

510

11

Antlar hakknda bilgi iin bkz. Afife Batur, Abide-i Hrriyet, Dnden Bugne stanbul

Ansiklopedisi, Cilt I., s. 58-59; Metin Szen, Trklerde Ant, Mimarlk, Temmuz 1973, S. 7, s. 10; Mehmet nder, Atatrk Konyada, Ankara 1989, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, s. 95. 12 s. 589-590. 13 Anonim, stanbul, Halaskar Gazinin lk Heykelini Diken Trk ehri Olmakla Mefthardr, Osman Ergin, Trkiyede Dikilen lk Heykel, Tarih Dnyas, 1 Kasm 1950, Cilt II, S. 14,

Cumhuriyet, 4 Terinievvel 1926, s. 1-2. 14 15 16 17 Anonim, Ankara Heykelleri, Hakimiyeti Milliye, 10 Haziran 1927, s. 1, 2. Semavi Eyice, Atatrk ve Pietro Canonica, stanbul 1986, s. 21-22. Mustafa Cezar, XIX. Yzyl Beyolusu, stanbul 1991, Ak Yaynlar, s. 140-143. Gltekin Elibal, Atatrk ve Resim Heykel, stanbul 1973, s. 219; Oktay Aslanapa,

Trkiyede Avusturyal Sanat Tarihileri ve Sanatkrlar, s. 40. 18 Afife Batur, Cumhuriyet Dneminde Trk Mimarl, Cumhuriyet Dnemi Trkiye

Ansiklopedisi, Cilt 5, s. 1384. 19 Kenan Yontuun bu konudaki ans iin bkz. Atatrk konutu: te Bu Benim!, Sanat

evresi, Kasm 1978, S. 1, s. 9-10; S. K., Atatrkn Poz Verdii Trk Heykeltra, Trkiyemiz, Haziran 1981, S. 34, s. 19-20. 20 Anonim, Bir Sanatkrmzn Muvaffakiyeti: Heykeltra Kenan Bey Gazi Hz. nin

Mkemmel Bir Heykelini Yapt, Cumhuriyet, 3 Terinievvel 1929, 1. 21 22 Hseyin Gezer, a.g.e., s. 319. Bursa, Atatrk Antnn heykelinin modelaj, stanbul ilide 7 m tavan ykseklii olan bir

atlyede, kapal mekanda, yedi ay sren bir alma sonucu tamamlanmtr. Sanat tarafndan, modelaj kolaylatrmak iin kendi ekseni etrafnda dnen ve bunun zerinde amuru tutacak birtakm dzenekler bulunan bir tabla yaplmtr. amur modelin alya dklmesinin bir buuk ayda tamamlanmasnn ardndan bronz dkm iin atlyenin iinde yine sanat tarafndan bir dkmhane kurulmutur. Heykelin bronz dkm, kum para tekniiyle gerekletirilmitir. Ant heykel yapm iin gerekli olan dkmhanedir. Bu uygulama, Trk heykeltralarnn yaratcl ve baarya ulama yolunda engel tanmazlnn gstergesidir. Ayrca, bu antsal boyutlardaki heykellerin Trk heykeltralar tarafndan ve dkm iinin lkede gerekletiriliyor olmas antlarn maliyetini byk lde drmtr. Savatan yeni km, her alanda yeniden yaplanmaya ihtiya duyan ve bunu ksa srede gerekletirmeye alan Trkiye Cumhuriyetinin ant heykellere azmsanmayacak paralar dediini unutmamak gerekir. Bu antlarn bir ksmnn finansman halk tarafndan yaplmtr.

511

Bununla birlikte valilikler ve belediyeler de finansman salayarak kendi illerine Atatrk Antlar yaptrmlardr. 23 24 25 107. Hseyin Gezer, a.g.e., s. 137. Hseyin Gezer, a.g.e., s. 183. Murat Ural, Antkabirde Sanat, stanbul 1998, stanbul Teknik niversitesi Yayn, s. 98-

512

Cumhuriyet Dnemi Trk Kaligrafisi / Yrd. Do. Dr. Mehtap Uygungz [s.299-304]
Anadolu niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi / Trkiye Toplumlar, millet yapan zelliklerin banda kltr gelir. nk kltr doada var olanlara karlk insann yapt hereydir. Kltrn ierisinde de sanat ok zel bir yer tutar. Sanat eserleri, bireysel ve sosyal eilimlerin, gereklerin, zorunluluklarn ve aresizliklerin sonucunda ortaya kan ifade aralardr. Estetik tutkular sesler, renkler, izgiler ve ekillerle ifade eder. Sanatn farkl dallar iin geerli olan ortak ama, insanda ho duygular uyandrmasdr. Kimi kulaa, kimi gze hitap etse de, kimi tiyatroda olduu gibi insan gesini, kimi resimde boyay, heykelde ta ya da madeni, mzikte notay, kaligrafide harfleri ve iaretleri kullanr. Sanat dallar farkl aralar kullanarak ortak bir amaca hizmet eder. nsann evresine, yaama farkl bir gzle bakmasn retir, bu konuda duyarlln arttrr.1 Sanat, i dnyasn izgi ve renk diline bavurarak biimlendirir. Malzeme olarak kimi zaman doay, kimi zaman soyut denebilecek figrleri tercih eder. nsanolu yaznn bulunmasndan nce, resmi bir ifade arac olarak kullanr. Bunu da nceleri maara duvarlarna, tabletlere kazyarak, daha sonra da kat zerine izerek devamlln salar. Gemiin bilgi birikimini, grsel biimlerin diliyle, gelecek kuaklara aktarr. Sanat ile yetitii evre arasnda srekli bir etkileim vardr. Sanat evresinden etkilendii gibi, evresi de sanatnn etkisi altndadr. Dolaysyla kendinden nceki sanat eserlerinden ilham alr. Bu noktada resim sanat ve yaz arasnda birtakm balantlar kurar. Yaz iletiim unsuru olmaktan kp, grsel etkisi ve estetik deerleriyle seyirlik bir yapta dnr; resimsel karakter kazanr; batnn gzel yaz karlnda ele ald kaligrafiyi artk resim bakmndan deerlendirir.2 nsanln tarihiyle balayan ve bilgi ann kaplarn aan, nesilden nesile aktarlmasn salayan bilgilerin topland kitaplarn grsel sembolleri olan yaz, dncenin iaretlerle saptanmasdr;3 dncenin saklanmasnn ve dil yetisinin ifade aracdr; anlam ya da sesleri temsil etmenin, iaret ya da simgelere dayal sistemidir;4 ar, ynlendirme ve nesneleri belirleme aracdr;5 ekil ve iaretlerle gsterilen szlerdir6 gibi tanmlarla karmza kar. Yaz, btn bu tanmlardan hareketle, duygu ve dnceleri, fikirleri, en ksa ve en ak ekilde bakalarna aktarmak ve telkin etmek iin, herhangi bir madde zerine, izerek ya da kazyarak oluturulan ekil ve iaretlerin btndr,7 ayn zamanda szl dildeki szcklerin ve dncelerin, iaretler aracl ile gsterimidir denilebilir. Yaz gesi, bir gsterge olarak ak, yaln, zihinde kalc olmaldr. Yaz, anlalabilir zellikleriyle iletiim ve bildiriim srecinde en nemli grevi stlenir. Onun bu konumu, aklc ve yararc bir anlay ile kullanlmasn zorunlu klar. stelik kitle iletiiminin ana gesi harfler ve iaretler, sadece onu biimlendiren sanatsnn bir yarat rn deil ayn zamanda toplumunun yanssdr.8

513

Resmin olanakszlndan, fikirlerin yeterince ifadelendirilememesinden doan yaz bir aktarma arac ve sanat eklidir. Tarihi ise, dilin ve iaretlerle haberlemenin tarihi ile iiedir. Bireyler arasnda bildiriim gereksiniminin ortaya kt birok uygarlk merkezinde, birbirinden bamsz olarak bulunur. nsan, yaz dilinin nemini her dnemde kabul eder, hatta ona dini sorumluluklar ykler. braniler yaznn tanrsal kkenli olduunu ne srerek Musann yazy Tanrnn kendisinden aldna inanr. Msrllar ise bunu, Tanr Thota mal eder. te yandan Yunanllar yaznn bulunuunu tarm yapmayla veya atein bulunmasyla e deer grr ve efsaneye gre Fenike Alfabesini Yunanistana getirdiine inanlan Kadmosu, Triptolemos ya da Prometheusun dzeyine ykseltir.9 En eski yaz eitleri resimsel sluplardan oluan piktogramlardr. Eski Msr uygarlnn kulland hiyeroglif ad verilen yaz tr bunun bir rneidir. Yaz iaretleriyle resim dili arasnda benzerlik en ok bu yaz rneklerinde kendini gsterir. Msr hiyeroglif yazs, kapal, donuk ve dnceyi tutsaklatran bir ema duyarllna baldr. Dier bir slupla da yaz ve resim arasndaki sk balar ortaya koyar. Yazy resim ynnden karakterlendirir. Sadece kitle iletiim arac olmaktan karr ve onunla sanat arayna gider. Gzel sanatlarn bir dal olarak ele alr, grnteki gzelliini, okunabilir niteliinden soyutlayarak, resme ait tm kurallar uygularken yazy temel alr. ereveledii alan ierisinde, estetik kayglarla dolu-bo, ince-kaln, ak-koyu gibi kontrastlklar kullanarak dinamik kompozisyonlar yaratr. nceleri son derece basit malzemelerle oluturulan yaz uygulamalar, yava yava byk bir gelime gsterir ve yazya, sanats, zamanna gre stn deerler katar. Estetik kayglar n plana karr. Harfler, sanatsnn elinde insana ait davranlar sergiler. Canlanr, birbiriyle anlar, buluur, birbirini iter, konuur, dans eder, gruplar, ho ve anlaml istifler oluturur. Yaznn kaligrafik bir zellik kazanmas, deiik kltrlerin, farkl srelerinde yaanarak olgunlua eriir. Kaligrafinin tarihi, yaznn geirdii tarihi sre ierisinde kendini gsterir. Elle yazlan ve gzel yaz yazma sanat olarak deerlendirilen kaligrafi yazdan, sadece izleyende estetik duygular uyandrmasyla ayrlr.10 Alfabelerin tasarlanmas ve kullanlmas srasnda, insanlarn daha gzeli arama abalar ile harfleri, zarif ve ssl bir biimde dzenlemesi ile kendini bulur. Kaligrafi terimi Yunancada gzel yaz anlamna gelen Kaligrafiadan trer. Sanat terimleri szlnde kaligrafiyi, gzel el yazs, hattatlarn yazdklar sanat yazlar olarak belirten Adnan Turani, zgn kaligrafi terimini ise, resimde ressamn yaz yazar gibi rahat fra kullanmas sonucu ortaya kan el yazs karakterindeki izgiler diye tanmlar. Ansiklopedik szlklerde ise belli kurallara gre dzenlenen, gzel ve zarif yaz yazma sanat olarak belirtilen kaligrafi sanatnn slamiyetteki karlna hat ya da hsn- hat olarak rastlanr. Celal Esat Arsevende Sanat Ansiklopedisinde kaligrafiye Hattatlarn bedi bir ekilde yazdklar yazlar ve gzel yaz yazma sanatdr. der.11 Gzel sanat dallarnn tmnde olduu gibi kaligrafi sanatnda da insan ruhunda ho duygular ve hayranlk uyandracak eserlerin ortaya kmas iin, yaratclk, gayret ve zeka nemli bir etkendir. Bunun yannda doru ve uygun malzemenin seilmesi, sanatnn baarsnda nemli bir rol oynar. Gzel kaligrafilerin oluabilmesi, sanatnn yaz yazmadaki bilgi ve yetenei ile birlikte kalem, kat, mrekkep gibi ana malzemelerine ve bunlarn kalitesine baldr.

514

751 ylnda kadn retiminin yaylmaya balamasyla yazya verilen nem artar. Kaligrafi sanatlar tek bir kalem ve mrekkeple yetinmeyip yeni ara ve gereler ararlar. Kamtan yaplan kalemler, kam kesmeye ve inceltmeye yarayan kesici aletler, fralar, katlar, boyalar, sabitletiriciler, cetveller, mrekkepler, hokkalar, yaz altlklar, makaslar gibi tasarmn olanaklarn arttran ve ayn zamanda da meydana getirdii eserinin mrn uzatan, anmay engelleyen malzemeler kullanrlar. Kalem, Trk Kaligrafi Sanatnda kullanlan ara ve malzemelerin banda gelir. Kalemin ana malzemesi kamtr. Kesilmi olanna Mizber, kesilmemiine Kasab ya da Yeraa denir. Trklerde, hat sanatnda kullanlan kam kalemler cava kalemi, menevili kalem, tahta kalemi, karg kalem, ifte kalem, kurun ve renkli kalemler, tarama kalemi, cetvel kalemi ve fra gibi eitlere ayrlr.12 Batda Roma dneminden bu yana, kesik u kalemler, kaligrafinin vazgeilemeyen malzemeleridir. Kaligrafinin oluumunda kesik u 15. yzylda tipografinin ortaya kna kadar Latin alfabesinin evriminde birincil neme sahiptir. Yaz sanats kesik ucun doal yazma eiminde tutulmasyla, az sayda izgiyle okunabilir ve kaln-ince formlarn dalmlarnn gze ho grnd harfler retebildii gibi, harf oranlarn ve kalem pozisyonunun deitirilmesi ile de alfabelerde bir ok stil yaratabilir. Hat sanat ve kaligrafi, ortak ama ve zellikler tamakla beraber, hat sanat kendi ierisinde teknik ve uygulama ynnden eitlilik gsterir. Ayrca hat sanatna, kaligrafinin Arap alfabesi ile ekilleniidir denilebilir. Kaligrafi ise Arap alfabesinin yan sra dier alfabelerle yazlan gzel yaz ve gzel yaz yazma sanatnn ortak addr. Bu nedenle kaligrafi evrensel bir deer tar. Her sanat dal, kendisine gsterilen ilgiye paralel olarak gelime gsterir. Bu genel hkm slm hat sanat iin de geerlidir. Tanrnn sz olan Kuran gzel bir yazyla yazmak, gzel yaznn gelimesinde nemli bir rol oynar. Suret yapma yasa, slamiyette hat sanatnn gelimesinde ve deer kazanmasnda nemli bir etkendir. Balangta dinsel duygu ve etkilerle gelimeye balayan gzel yaz, giderek bamsz ve dounun snp nefes ald bir sanat ubesi haline gelir. Trkler, slamiyeti kabul ettiklerinde slam uygarlnn ana sanatlarndan biri olan yazy da benimser, ona hakettii deeri verir. Yalnzca bir iletiim arac ya da ssleme unsuru olmaktan kararak, bamsz ulusal bir sanat haline getirir. Ayn zamanda bu alanda aheser denebilecek gzellikte eserler verirler.13 Trkler, Arap alfabesini, bugn bile Araplar zendirecek ekilde baarya ulatrr. Harflerin sade gzelliine bir estetik anlay ve aray ile yaklar. zellikle bu tutum, Trklerde yaz yazmann bal bana bir gzel sanat olduunu kantlar. Eski Trk hattatlarnn yaz anlay ve tutumu, ile gnmzde var olan Nonfigratif resim anlay arasnda byk bir yaknlk bulunduu dikkatini eker. O kadar ki Arap harflerini bilmedikleri ve okuyamadklar halde Picasso, Kandinsky, Klee, Miro, Herbin, Morellet, Hartung gibi batl sanatlar,14 eski Trk hattatlarnn eserleri karsnda heyecan duygularn gizleyemezler.

515

Trk yaz sanat dier bir deyile Trk kaligrafisi soyut yaz dzenlemeleri halinde kald zamanlarda bile kendi kendine yeten, kendi zel kimliini oluturur. Plastik izgi dili olarak salt bir yaz olmann tesinde resimsel bir anlam da iinde barndrr. nsanda grsel biimler yaratma ve yaz yazma zorunluluunun yan sra hayat dzenli bir biimde srdrme isteini uyandrr.15 slamiyette yaz, yalnzca dnceyi anlatmaya yarayan bir ara olmakla kalmaz. Onunla onur, ycelik, zerafet, incelik, sadelik gibi insani duygular ifade eder. Ona harflerin geometrik ve mantksal dzeni iinde ou kez yaamsal bir ahenk ve canl bir gzellik tayan, resimsel grevler ykler.16 Trk sanatlar elinde kaligrafi, o kadar ileriye gider ki zamanla slam dinini kabul eden lkelerin mterek mal olan yazy Trkler milliletirir ve ortaya yeni bir sanat kolu karr. Adna da slamiyette Yaz Sanat deil Trklerde Kaligrafi Sanatder.17 Trklerin sanat dal haline getirdii Arap alfabesi, gndelik hayatta okunmas ve yazlmas zor bir yaz trdr. Bu yzden halkn konutuu yaln Trkenin kullanm tercih edilmektedir. Trkiyede kullanlagelen Arap alfabesinin yerine Latin alfabesine dayanan Trk harflerinin benimsenmesi fikri Tanzimat Dnemine dayanr. Dou-slam kltrnn bir simgesi olan Arap alfabesinin yerine, Latin kkenli Trk harflerinin kabul edilmesi iin, 1927-1928 yllarnda uzmanlarca eitli n almalar yaplr. Ama Bat ile btnlemeyi salamak ve okuyup yazmay kolaylatrmaktr. Kart dncedeki baz aydnlar, Arap harflerinin yerine Latin harflerinin kullanlmasnn gerekli olmadn ileri srer. slam lkelerinin bu harfler yznden geri kaldklar iddias, o yllarda baz edebiyatlarca, Memleketin resmi ve ilmi hayatnda Latin harflerinin yeri yoktur. gibi ifadelerle ve harf eklinin bir milletin ilerlemesinde pek nemli olmad savunusuyla istenmez. Buna karn, aydn kesim ve stanbulda niversite evresindeki profesrler tarafndan uzun bir hazrlk almasna girilir. Latin harflerinin kabul nerilir. 08,01.1928de Mahmut Esat Bozkurtun Trk harfleri hakkndaki konferansndan sonra, 24 Maysta Latin rakamlar Trk rakamlar olarak kabul edilir. 27 Haziranda da Harf nkilab iin Dil Encmeni toplanr. 09. 08. 1928de Gazinin Sarayburnunda yapt konumann sonucunda, yeni harflerin renilmesine ve retilmesine balanr. 03.11.1928de Resmi Gazetede yaynlanarak kesinleen kanunun birinci maddesine gre, Arap harfleri yerine Latin esasna dayanlarak gerekletirilen ve kanuna iliik cetvelde gsterilen harfler Trk harfleri olarak kabul edilmitir.18 denilir 29 Ekim 1923 tarihi Trk halk iin en byk gnlerinden biridir. nk bu nemli gn izleyen aamalarda gerekletirilen devrimlerin yan sra, her alanda, bilim ve sanat eitimi yapan kurumlarda da ileri ada Bat uygarln rnek alan yenilikler gerekletirilir.19 Atatrkn kltr alannda yapt inklaplar paralelinde, gemiin yksek dzeyde resim, heykel, mimarlk, hat ve ssleme alanlarndaki retim kurumlarndan olan Sanayi-i Nefise Mektebi, 1928deki harf inklabyla ciddi ve olumlu bir deiim yaar. Bu eski okul, yeni adyla Gzel Sanatlar Akademisi, Trkiyede akademi nvann alan ilk sivil yksek retim kurumu olur. Ayn tarihlerde isim deiikliinin yan sra, retimde de hzl ve etkili gelimelere gidilir.20

516

Hattatlarn yetitii Medresetlhattatin adl bir okul nce Hattat Mektebi olarak deiiklie urar. Daha sonra bu okul 1929 ylnda, kaldrlarak yerine ark Tezyini Sanatlar Mektebi alr. Hattat mektebinin hocalar da, yeni alan bu okulun kadrosunu olutururlar. 1933 ylnda Gzel Sanatlar Akademisi bnyesinde Mithat zer nclnde alan Afi Atlyesinde ise Trkiyede ilk kez grafik tasarm eitiminin balad grlr. ada Trk Sanatnn bu alanda ortaya kard iki nemli sanat, Almanyada eitim grm olan Kenan Temizan ve hap Hulusidir. 1936 yaznda da ark Tezyini Sanatlar Mektebi kaldrlr ve yine Akademinin ats altnda kurulan Trk Tezyini Sanatlar Blmnde ayn hocalarla eitim devam eder. Daha sonra blmn ad Trk Ssleme Blm olur. 1950li yllarda Kamil Akdik, smail Hakk Altnbezer, Halim zyazc gibi baz hattatlar bu blmde Hat Sanat derslerini verirler. Kaligrafi sanatn, Cumhuriyet dneminin son hattatlarndan renen Emin Barn, bu alanda bir yandan deerli eserler verirken bir yandan da renci yetitirir. 1955 ylnda Akademide Dekoratif Sanatlar Blmne bal yaz ve cilt atlyesini kurar.21 Bu blmn ilk resmi rencisi ve mezunu ise lhami Turandr. Resim, heykel ve mimarlk gibi geleneksel sanat dallarnda sanat eitimini younlatran Gzel Sanatlar Akademisine alternatif olarak, 1957 ylnda, stanbulda Devlet Tatbiki Gzel Sanatlar Yksek Okulu alr. Almanyada kurulan Bauhaus Okulunun ekolne bal kalan bu yksek okulun amac, endstriyel sanatlar ve tasarm alannda retim grm uzmanlar yetitirmektir. Bu okulun tasarm arlkl eitim anlay ksa srede olumlu sonular verir. Tatbiki Gzel Sanatlar Yksek Okulunda, alan Grafik, Mimari, Seramik, Tekstil, Dekoratif Resim blmlerinde ilk zamanlar yaz dersleri verilirken daha sonra yaz eitimi sadece grafik blm ile snrlandrlr. lhami Turan, Halis Bier, Selahattin Ganiz, Niyazi Gndz gibi isimler yaz dersi eitimini veren isimlerdir. 1982 ylnda uygulamaya konulan Yksek retim Kanunu ile, Gzel Sanatlar ve tasarm dallarnda eitim veren Gzel Sanatlar Akademisi ve Tatbiki Gzel Sanatlar Yksek Okulu niversite stats iine alnr.22 stanbul Devlet Gzel Sanatlar Akademisi, yeni kurulan Mimar Sinan niversitesinin temelini oluturur. Ayn yllarda Tatbiki Gzel Sanatlar Yksekokulu da Marmara niversitesine balanr. Bugn halen bu kurumlarda Geleneksel Trk El Sanatlar Blmnde Hat Anasanat Dal mevcuttur ve kaligrafi sanat retilmeye devam etmektedir. stanbulda bu yenilenme hareketleri srerken, Ankarada Gazi Eitim Enstitsnde inasi Barutu, Sait Yada, smail Hakk Uluda, Hayrullah rs, Fuat Baymur gibi nemli isimler de Avrupa lkelerinde yaz konusunda eitim grrler. Yurda dnerek ilk yaz eitimi ve yaznn estetik ynden biimlenmesi ile ilgilenirler. Harf gvde ve uzantlarn biimlendirirler. 1950li yllarda da, temel harflerden el yazsna geiin ilk rneklerinin verildii kitaplar yaynlanr. Grafik tasarm ve kaligrafinin eitim programlar ierisine dahil edildii dier kurumlar ise Ankarada Hacettepe niversitesi ve Bilkent niversitesine, Eskiehirde Anadolu niversitesine, zmirde ise Dokuz Eyll niversitesine bal Gzel Sanatlar Faklteleri bnyesinde alan grafik sanatlar blmleridir.

517

Eitim kurumlarnda, akademik almalar srerken 19. yzyln ortalarndan itibaren Trkiyede bir sanayileme zlemi ve abas gzlenir. Sanayileme gereksinimine kkl arelerin aranmasna Cumhuriyet dnemi iinde balanr ve her alanda nemli sonulara ulalr. 1850ler de gazette ve dergi yayanclnn artmasyla, duyulan ihtiyaca uzmanlam tasarmc bulunmadndan, ressamlar ya da kaligrafi sanatlar cevap verir. Yaptklar tasarmlarda resimle yaznn zgn birleimlerine rastlanr. Trkiyede grafik tasarm alanndaki uzmanlama ancak Cumhuriyetin ilanndan sonra balar. Sanayilemenin hzlanmas sonucunda, retimin artmas ve eitlenmesi sanatlarn tasarmlarna olan ihtiyac arttrr. Younlaan sanayi retiminin sanat ortamndan beklentisi ise, retilen bu mamllere zgn tasarmlarla destek verilmesidir. Grafik sanatlar bu gereksinimler ierisinde yer alr ve geliimini hzlandrr. Gemiin, gereinde resimleebilen kaligrafi kompozisyonlar yerini, zgn resimsel grntlere ve yeni harf dzenlemelerine brakr. 1920ler de Mnif Fehim, hap Hulusi ve Kenan Temizan kitap kapa, basn ilan ve afi alanlarnda yaptklar nitelikli almalarla Trk grafik tasarmna nclk ederler. Dnemin sosyal yaamna uyarlanabilen, yaz ve resim elerini yapsal bir btnlk iinde tasarmlarlar. Afi sanat alanndaki sekin yerini ve ncln halen koruyan hap Hulusi, 1898 Kahire doumludur. 1920 ylnda resim eitimi grmek iin Almanyaya gider. Eitimini tamamlayp yurda dndnde Akbabada Mnif Fehim ve Ramizle alr. Daha sonra afi almalarna arlk verir. 1929da Atatrkn siparii zerine Trk Alfabesinin kapan tasarlar. Kulp Raks etiketi, Milli Piyango daresi, Kzlay, Yeilay, Tari, Trk Hava Kurumu, Zrai Donatm Kurumu ve bir ok banka iin tasarmlar yapar. Son yllarnda da hat sanatn modernize ederek pek ok baarl kaligrafi rnekleri verir. Trk grafik tasarmn, Alman grafii ve Polonya afilerinin etkisi altnda kalnd bir dnemde, sklkla grafik sanatlar alannda yerel eler tercih edilir. Ardndan grafik izgiye uluslararas bir nitelik kazandrmaya alan abalar izler. Bunlar da eski harflerin yeni bir grafik dzen iinde rneklendii, Emin Barnn yapt kaligrafi almalardr. Trk kaligrafisinin, Arap alfabesinden Latin alfabesine gei dneminin en nemli ismi olan Emin Barn, kaligrafi sanatnda, her iki dneme ait eserler vermi, ayn zamanda da iki a arasnda kpr vazifesini stlenmi bir sanatdr. 1938de renimine devam etmek iin Almanyaya gider. Pek ok Profesrden, ciltilik, kitaplk, matbaaclk ve kaligrafi konularnda dersler alr. 1941de Trkiyeye dner. 1943te Kenan Temizan ile at yaz ve cilt sergisinin ardndan stanbul Gzel Sanatlar Akademisinde retim yesi olur. 1955 ylnda da Akademide Yaz ve cilt atlyesini kurar. Emin Barn eitli serbest kaligrafilerinin yannda devlet kurulular, niversiteler ve zel kurulular iin saysz berat, diploma, amblem, kitabe gibi almalara imza atar.23 1953 ylnda, Antkabirin i duvarlarna Atatrkn szlerinin yontulaca yaznn ihalesini kazanarak ablonlarn oluturur. Antkabirde yer alan eserlerde hi bir sanatnn ad yer almazken, varolan gelenek ve kararlar bozularak, nnnn konumasnn bulunduu kitabeye Emin Barnn ad yazdrlr.24 Her iki alfabeyle yapt almalar, batl sanatlara yeni ilhamlar verir. Balang gcn ve ilhamn

518

geleneksel biimlerden alr. Yaz sanatna, ada soyut resim sanat niteliini kazandrr. Klasik hat sanatnn tm anlamn zer, bu girift sanatn tekniklerini benimser, uygular ve harflerle, hattatlarn hi bir zaman varamadklar bir cesaratle, her seferinde srpriz biimler ve dzenlemeler meydana getirir. Arap harflerini de, yeni Trk alfabesini de ayn ustalkla kullanr. Bu nedenle lirik izgi istiflerinin plastik dengesi, yaptlarnn en vurucu gesidir. Yazy ounlukla amblemi andran biimler iinde ele alr. Emin Barnn yazd yazlar okumak gerekmez. Onlar artk birer resim olur. Onlarda bizi ilgilendiren, izgilerin melodisidir, adaldr. Latin alfabesi ile zmlenmi yaz almalar, grafik sanatlar ve kaligrafi sanatnn dnda soyut resim sanatnn iinde de zgn yerini alr. 1940l yllarda toplumsal ierikli resimler yapan sanatlar, 1950li yllarda Batnn yeniliki, ok ynl eilimlerinden hareketle soyut sanatn savunucular haline gelirler. 1950lerin ressamlar, zellikle eski Trk kaligrafisinden kla resimlerinde izgisel ve yaz araylarna giderler. Kaligrafinin kvrak izgileri resimlerinin konusu olur. Bu sanatlarn arasnda Sabri Berkel, Zeki Faik zer, emi Arel, Nurullah Berk, Bedri Rahmi Eybolu, Abidin Elderolu ve 1960larda evket Arman saylabilir. Soyut resimde kaligrafiyi, Sabri Berkel, el yazsnn dinamik, hamleli heyecanyla deil, ritmik izgi dokusunun girift grntlerini, kat bir motif havasnda mhr gibi ilerken, emsi Arel eski kursif yazlardan esinlenerek kesik ula yazlmcasna, yazy kat, duruk bir anlatmla resmine motif olarak yerletirir. Elif Nacinin resimlerinde ise kaligrafinin soyut mzikal karekterleri, tabloya uygulandnda birer plastik eleman olurlar. Nurullah Berk, Douyla Batnn esprilerini kaynatrarak geleneksel sanat biimlerini bat anlayyla badatrma yolunu tercih eder. Bedri Rahi Eybolu Bat estetiinden kanmamakla beraber, yerli tad, izgide ve renkte, sslemeci niteliindeki biimlerin plastik karakterli resimlere aktarlmasn baaryla dener. Hal, kilim, ini, kaligrafi sanat onun balca izgi, biim ve renk repertuarn oluturur. Abidin Elderolu ise lirik soyutlamalarnda, daha ok yazsal bir notun yer yer rastlant saylabilecek izgi ve lekelerine yer verirken evket Arman, eski Trk kaligrafi geleneini canlandran eleri, siyah kaln izgilerle vurgulayarak aralarn ok renkli pastel boyalarla renklendirir. Gnmz modern sanatlardan hibir fark olmayan Geleneksel Trk Sanatlar iinde deerlendirdiimiz kaligrafi sanat, soyut estetik kavramlar bnyesinde barndrr. Kaligrafi sanatlarnn ortaya kard eserler, kompozisyon anlaylaryla soyut birer resime benzerler. Dnya sanat tarihinde isim yapm pek ok sanatnn ilham ald ve hayranlk duyduu bu sanat, hem Trk insanna hem de tm insanlara estetik deerler kazandrr. Yok olma tehlikesi ile kar karya olan Trk kaligrafi sanatnn yaatlmas bir zorunluluk halini alr. Son yllarda devletin bu konuya eilmesi ile Geleneksel Trk Ssleme Sanatlar ve Kaligrafi Sanatn tantmak ve desteklemek amacyla yarmal sergiler dzenlenmektedir. 1986 ylndan bu yana gerekletirilen Devlet Trk Ssleme Sanatlar Sergisinin retilen eserlerle, yeni kuak sanatlarna ilham verecei dnlmektedir. nk sanat tarihinin sanatsal mirasn deerlendirmek mecburiyetindedir. Bilim ve tekniin kendisini sarmalad bir ada, yzyllar boyu sren sanat birikiminin uzantlarn,

519

gnmz teknik imkanlaryla ekillendirmelidir. Sanat rnleri, sadece kiisel yeteneklerin yeni anlatm ekilleri deil, ayn zamanda sanat oluturan gelere kazandrlan yeni anlatm olanaklardr. Emin Barnn yapt gibi, geleneksele ada grntler yklemektir. 1 M. Sava evik, Geleneksel Trk Sanatlarnn Bugnk durumu ve Eitimi ile

Gelitirilmesi in Baz neriler, 1. Plastik Sanatlar Sempozyumu 25-27 Nisan 1985, T. C. Kltr Bakanl Gzel Sanatlar Genel Mdrl Yaynlar, Ankara, 1986, s. 34. 2 Mahmut Bedrettin Yazr, Medeniyet Aleminde Yaz ve slam Medeniyetinde Kalem Gzeli,

C. I II, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981, s. 100. 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Anonim, Yaz, Trke Szlk, Trk Dil Kurumu, s. 2418. Anonim, Yaz, Ana Britannica, C. 12, s. 334. Sezer Tansu, Herkes in Sanat, Altn Kitaplar, 1982, s. 197. Tahsin Banguolu, Ana Hatlaryla Trk Grameri, 1940, s. 5. Yksel Uslay, Yaz Sanat, zmir, 1975, s. 5. David Gates, Latin Abecesinin Evrimi, (ev. Namk Kemal Sarkavak), Ankara, 1988, s. 3. Anonim, Hat Sanat, Geliim Hachette, C. 8, s. 4673. Encyclopedia of the Arts, Philosophical Library, New York, 1946, s. 130. Celal Esat Arseven, Sanat Ansiklopedisi, C. II, 1947, s. 924. Mahmut Bedrettin Yazr, a.g.e., s. 13. M. inasi Acar, a.g.e. M. Sava evik, a.g.e., s. 34. Sezer Tansu, Sanatn Grsel Dili, Urart Sanat Galerisi Yaynlar, stanbul, 1982, s. 64. M. inasi Acar, a.g.e. Anonim, Hattatlk, Sanat Tarihi, Hrriyet Halk niversitesi, 1965. Necdet Selener, Yeni Harflerin renilebilmesi, Milliyet Gazetesi, 1983, s. 10.

19 Sezer Tansu, ada Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul, 1986, s. 158.

520

20

nder Kkerman, Gzel Sanatlar Akademisi, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi,

C. 3, Kltr Bakanl ve Tarih Vakfnn ortak yayn, stanbul, 1994, s. 459. 21 Esin Dal, Barn, Emin, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C. 1, Yap Endstri Merkezi

Yaynlar, s. 193. 22 23 Emre Becer, Trkiyede Grafik Tasarm, letiim ve Grafik Tasarm, Dost Kitabevi, s. 115. Anonim, Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, Kiiler-Dnemler-Akmlar-Yaptlar, C. 2,

Anadolu Yaynclk, 1983-1984, s. 652. 24 Murat Ural, Yazlar ve Kitabeler, Atatrk in Dnmek, ki Eser: Katafalk ve Antkabir,

stanbul Teknik niversitesi 225. yl, stanbul, 1998, s. 53.

521

Atatrk ve Sonras Dnemi Tiyatrosu Faaliyetleri / Do. Dr. Enver Tre [s.305-312]
Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Tiyatro hayatmz, gerek edeb bir tr olarak, gerekse sahne faaliyetleri asndan Tanzimattan sonra yeni bir mecraya girer. Geleneksel tiyatro tarzmzn ihmal edilerek yerine Bat tarznn, btn elemanlaryla hayatmza girmesi, Batllama srecimizin bir dier yandr. Tanzimat Dnemi, gelimi, medeni, yeni bir sistemin araydr. Yazarlarmz, lkenin gelimeye engel problemlerini bu dnemde tehis ederler. Unutulmu vatan kavramndan, yeni bir sosyal yaplanmaya kaplar alr. Bilhassa aileyi ilgilendiren meseleler, kadnn yetimesi ve eitimi, evlilik artlar tartmaya alr ve tiyatro yoluyla da gzler nne serilir. Merutiyet yllar, tehisi yaplan hastalklarn tedavisi iin tekliflerin bolca yapld bir dnemdir. Maalesef bu dnem, Osmanlnn en hazin senelerini iine alr. 1908den sonra ksa sreli bir tiyatro hayatnn ardndan balayan byk ykm savalar, sosyal ve kltrel hayat da tiyatro ile birlikte bitirir. Cumhuriyetin kuruluuna kadar Darlbedayinin dnda, clz bir iki faaliyet yannda (Donanma cemiyeti, Burhanettin Tepsi topluluu gibi) bakaca nemli bir tiyatro hayatmz olmaz. Nitekim Darlbedayi de byk savan balamas zerine kesintiye urayacaktr. 29 Ekim 1923, yzn Batya dnm yeni bir devlet anlayyla, yeni messeselerin hzl bir ekilde hayata geirildii tarih olur. Gzel sanatlarn btn kollar gibi Tiyatromuz da bu hza ayak uydurur. Tiyatro, eskiden olduu gibi sadece bir elence mekn olmaktan kar ve Avrupai kltrn merkezi konumuna getirilir. Oyunculuk ciddi bir meslek olarak kabul grr ve seyirci nemsenir. Nitekim ok gemeden tiyatromuz bu yolda ihtiya duyduu btn elemanlarn yetitirecei mektepleri ve kurulular devreye sokar. Bir taraftan tiyatro saysnn artmas, sanat kadrosunun genilemesi, seyirci saysndaki art; ksa zamanda mill bir tiyatro repertuarnn domasna vesile olur. Says artan yazarlarmz, sosyal ve siyasi gelimelerden beslenirler ve yeni kuaklara kpr vazifesi grrler. Tiyatromuzun tarihiyle uraanlar, Cumhuriyet dnemini tasnife tbi tutarken (zdemir Nutku, Sevda ener ve dier bir ksm aratrclar) aa be yukar Prof. Dr. Metin Andn tekrar gibidirler. Hatta tasnifte gereksiz ayrntlara takldklarn, tekrara dtklerini, hatal bilgiler verdiklerini bile syleyebilirim. Prof. Dr. nci Enginn, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat isimli yeni kitabnda1 dnemin edebiyatmzla ilgili ksmn derli toplu, doru, ak ve anlalr bir biimde anlatmtr. Bu yzden burada yazar-eser-konular hakknda geni bir deerlendirme yapmay uygun buluyorum. Detayl bilgi edinmek isteyenlerin, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat isimli eseri dikkatlice incelemelerini tavsiye ederim.

522

Cumhuriyet Dnemi Trk Tiyatro faaliyetlerini bir btn halinde deerlendirirken Atatrk Dnemi Tiyatrosuna zel bir yer ayrmak istiyorum. Zira, bu dnem, dier messeselerde olduu gibi tiyatronun da alt yapsnn oluturulduu dnemdir. Sonraki dnem ise, rayna oturan tiyatromuzun uradklar istasyonlarn tebarz ettirilmesi, zenginlemesi eklinde nitelenebilir. nk Trk milletinin nne, medeniyet rayn deyen, yeni bir lokomotifle varlacak hedefi ve amalar belirleyen byk Atatrktr. Bu benzetmemizi Mehmet Kaplann u szleriyle daha anlalr hale getirmek isterim: Byk bir kumandan olduu kadar, byk devlet adam ve devlet kurucusu da olan Atatrk, ksa zamanda Trkiyenin ehresini deitirir. Onun yetitirdii nesiller, o ldkten sonra, onun kurduu messeseleri koruyarak, Trkiyeyi ada medeniyete ulatrmak iin pek ok emek salarlar.2 Milli mcadelenin kazanlmas, milli kimliimiz iin ilk byk admdr. Atatrk, millet kimliini oluturabilmek maksadyla toplumu toptan harekete geirir. Bu konuda ok arpc bir rnek, Servet-i Fnunun 37. ylnda gerekleir. Ahmet hsan, Trkiyeyi kurtardktan sonra Gazi Hazretleri, Trkleri uyandrd ve bize yeni uyanklk yolunu gsterdi. Onun iin Servet-i Fnuna Uyan adn koydum. der.3 Artk yeni dzen yerleik ve medeni bir toplum olacaktr. Nitekim pek ok sahada olduu gibi tiyatro alannda da bilinli ilere giriilir. Atatrkn sylev ve demelerinde yer alan ve Prof. Dr. Metin Andn Atatrk ve Tiyatro isimli kitabnda yeniden hayat bulan, bizim de faydalandmz, sanat ve sanatkr bahsi iin sarf ettii szler, bu bilincin dzeyini ve nemini ortaya koyar. Bunlardan birkan burada aktarmak istiyorum:4 Bir milleti yaatmak iin birtakm temeller lazmdr ve bilirsiniz ki, bu temellerin en mhimlerinden biri sanattr. Bir millet sanattan ve sanatkrdan mahrumsa tam bir hayata malik olamaz. Byle bir millet bir aya topal, bir kolu olak, sakat ve alil bir kimse gibidir. Hatta kastettiim manay bu sz de ifade etmee kfi deildir. Sanatsz kalan bir milletin hayat damarlarndan biri kopmu olur. Yalnz unu syleyeyim ki, milletlere ferden sanatkr yetitirmek kfi deildir. nsanlar ferdi olarak alrlarsa muvaffak olamazlar. nk Allah insan yaratrken onlara yle bir haslet vermitir ki, her insan hemcinsi insanlarla almaa mecbur ve mahkumdur. Bu itirak faaliyeti deta bir ihtiyac- ilahi olunca, maksatlar birletirmenin nasl zaruret olduunu kolayca anlarz. . Gzel sanatlarda muvaffakiyet, btn inkilaplarn muvaffak olduunun kati delilidir. Bunda muvaffak olamayan milletlere ne yazktr. Onlar, btn muvaffakiyetlerine ramen medeniyet alannda yksek insanlk sfatyla tannmaktan daima mahrum kalacaklardr. Atatrk sanatnn toplum iindeki nemine de iaret eder ve sanatlarn ayrcalkl kiiler olduunu Sanatkr, cemiyette uzun ceht ve gayretlerden sonra alnnda ilk hisseden insandr., eklinde aklar.

523

Biz Atatrkn, tiyatroya gittiini, oyunlardan sonra sanatlar kabul edip, tiyatronun meseleleri hakknda grlerini aldn ve sanatlar taltif ettiini de biliyoruz. Cumhuriyetin ilanndan birka ay nce zmirde Darlbedayi sanatlarn seyretmi ve alklamtr. Sanatlar kabulnde Trk kadnnn mutlaka sahneye kmasn istemitir. 10 Haziran 1926 gn de ilerinde Rait Rza ile Bedia Muvahhitin de bulunduu bir tiyatro topluluuna Atatrk yle seslenir: Sizleri ok takdir ederim. nkilabmzda sizin de mhim hizmetleriniz vardr. imdiye kadar grdm temsiller iinde sizin temsilleriniz gibi muntazam ve sanatkranesini seyretmemitim; sanatnz meslek ittihaz ederek azmetmenizi, arkadalarnzla samimi olarak geinmenizi bilhassa tavsiye ederim. Sizin vatana en byk hizmetiniz Anadolumuzu batan baa dolap halkmza sanatn ne olduunu anlatmanz olacaktr. Turnelerinize muntazam devam ediniz. 1930 ylnda ise Darlbedayi sanatlar Ankarada Atatrkn nnde temsil verdikten sonra kabul grrler ve Atatrk devrin dier yneticilerinin huzurunda anlaml ve nemli u szleri sarf eder: Efendiler, hepiniz mebus olabilirsiniz, vekil olabilirsiniz, hatta Reisicumhur olabilirsiniz. Fakat sanatkr olamazsnz. Hayatlarn byk bir sanata vakfeden bu ocuklar severim. Bu szler, tiyatrocularmz iin itici bir g olmu, zgvenleri artm ve bu gle Anadoluya hizmetlerini korkusuzca gtrmlerdir. Mnir Hayri Egelinin anlarnda da nemli bilgiler mevcut.5 Tarihe merakl olan Atatrkn, Faruk Nafizin Akn-zyurt-Kahraman lemesini yazmasna vesile olur. Ankara Trk Oca binasnda smet Paa Kz Enstits ve Gazi Terbiye Enstitsnn rencilerine Mnir Hayri Egelinin idaresinde bu piyesleri sahneletir. Oyunlardan ok mtehassis olan Atatrk, Behet Kemalin oban isimli piyesini seyrettikten sonra u szleri eder: Tiyatro bir memleketin kltr seviyesinin aynasdr. Bu faaliyetlere devam edelim. Mnir Hayri, mektep talebeleriyle bu iin zorluundan bahisle zel bir mektep kurulmasn teklif edince, Atatrk: Uygundur, hemen bir rapor hazrlayn emrini verir. Mnir Hayri, arkada Necip Alinin (Kka) tavsiyesiyle kk bir mektep plan yapar ve Atatrke raporunu sunar. Raporu okuyan Atatrk, arka sayfasna unlar yazar: Bu kadar mhim bir i byle yarm tedbirlerle baarlamaz. Bir kanunla Mill temsil Akademisinin kurulmas temin edilmeli ve Mnir Hayri, yabanc memleketlerde tetkiklerde bulunarak bize lzm olan mtehassslar getirmelidir. Nitekim bir hafta iinde TBMMde Mill Temsil Akademisi Kanunu kabul edilir ve Mnir Hayri Egeli kurulan messesenin mdr sfatyla Avrupaya gider.

524

Bugnk devlet tiyatrosuna giden yol bylece Atatrkn mdahalesiyle 1936 ylnda gerekleir. Atatrk, 8 Kasm 1937de hkmetinin programn okurken yle der: Mill sahnemiz, Trk kltrnn mkesi, gzel dilimizin en iyi ekilde telaffuzu ve en bedii tarzda ifadesini yayan sanat kayna olarak ele alnacaktr. Bunda, modern teknik vastalarna ehemmiyet vereceiz. Atatrkn cesaretlendirdii bir baka hadise de Trk kadnnn korkusuzca sahneye kmas, seyircinin kadn erkek birlikte tiyatroya gidebilmesidir. 29 Eyll 1923 tarihli Vakit gazetesinde bu konuyla ilgili haber vardr. Sahneye kan kadnlara polis mdrlerinin zorba davran biimleri, Cumhuriyetten sonra iltifata dnr. Bu da Atatrkn sayesindedir. Atatrkn Dramaturgluu Prof. Metin And, Atatrk Cumhuriyetin ilk dramaturgu olarak nitelendirir. Atatrkn yazarlara piyes telkin etmesi, konular vermesi, provalara zaman zaman gitmesini bu deerlendirmeye dayanak tekil eder. Bay nder, Ta Bebek, Bir lk isimli oyunlar Atatrkn mdahalesinin olduu oyunlardr. Piyeslerin dilinin sade, anlalr ve Trke olmasna mdahale ettii gibi; isimlerin ve hitaplarn da Trke olmasn istedii grlr. Daha da ileri giderek Ta Bebek piyesindeki mantk hatasna iaret eder. Yazarn piyesteki kadna bir ss gibi baklmasn, kadna olan inancn belirtilmemesini eletirir ve yle der: Biz kadnlar iin byle dnemeyiz. Kadn varl ulusun binbir noktadan temelidir. Artk kendini ss tanmak fikrini tazelemek doru deildir. Deimeli. Yine ayn piyeste sevgi bir elencedir szlerini Atatrk karm, karsna sevgiyi bir elence saymak, onu ciddiye almamak olur. diye yazmtr. Grlyor ki Atatrk, salam bir tiyatro mantna, sosyal hayatn deerlerine ve baarnn nemine tiyatro yoluyla da dikkatleri ekiyor. Atatrk, Operaya da ok nem vermi, hatta ran devlet bakannn 1934 ylndaki ziyaretinde zsoy operasn tanzim ettirerek, seyrettirmitir. Bu Oper, milli operamzn temeli olur. Atatrk dneminde pek ok yeni oyun yazlr ve oynanr: Mete, zyurt, Atilla, Akn (tarihten); Cumhuriyet ocuklar, Beyaz Kahraman, Ceza hakimi, On nkilap, On yln Destan, nar, nkilap ocuklar, Bay nder (nkilaplarn korunmas ve vgs zerine) bunlardan bir ksmdr. Darlbedayi Darlbedayi, Trk tiyatrosuna ok nemli ve ok zel hizmeti olan bir kurumdur. 1914 ylnda faaliyete balayan bu kurum, maalesef Cumhuriyete kadar salkl ilemez. Pek ok sebebin yannda

525

sanatlar arasndaki geimsizlik, paraszlk yznden sk sk dalma tehlikesi yaar. Nitekim Vasfi Rza anlarnda yle der: Mtemadi dargnlklar, dalmalar, tekrar birlemeler ve tekrar dalmalar. Neden bu sanatlar arasnda bir trl salam balant, ileriye doru dzgn bir ak olmaz.6 te bu kark ortam Atatrk farketmi ve gerekli uyarsn 10 Haziran 1926 gn yapmtr. 1923 ylnda Darlbedayinin belediyeye bal bir kurulu haline gelmesi kanlmaz olur. 1926 ylnda yeni esaslar erevesinde belediyeye balanr. 1933-34 sezonunda da ad stanbul Belediyesi ehir Tiyatrolar olur. Bu yllarda Muhsin Erturul, Bat tiyatrosunu aratrmak zere gittii yurt dndan dner ve Ba Rejisr olarak hizmete balar. 1946da ehir tiyatrosunun atlm dnemidir. Muhsin Erturul, nce seyirci saysn artrarak ve seyirciyi eiterek ie balar. rencilere zel matineler dzenler, Halk geceleri tertip edilir. 1934 ylnda da stanbul ehir tiyatrosu bnyesinde bir ocuk tiyatrosu kurulmas iin belediye meclisine bavuruda bulunur. Bylece ocuk tiyatrolar hayata geer. lk oyun, M. Kemal Kkn ocuklara Tiyatro Dersi ve Glmeyen ocuktur. 1949da Muhsin Erturul, devlet tiyatrosunda grev alnca, ehir Tiyatrosu tekrar karr. 1951de Orhan Hanerliolu getirilir ve o da Alman Max Meineckeyi Ba Ynetmen olarak grevlendirir (F. Kerim Gkayn beldiye bakanl zaman). Alt yl grevde kalan Orhan Hanerliolu, Glhane Parknda ve ak hava tiyatrosunda da hizmeti geniletir. 1959 ylna kadar ehir tiyatrosu Tepebanda Dram ve Komedi adyla iki blm halinde hizmetini srdrr. 1959da Muhsin Erturul tekrar baa geince genilemeye ve gelimeye balar. Bu arada eitli semtlerde yapmna balanan tiyatro binalar ile tiyatro, daha geni bir kitlenin, ocuklar da dahil olmak zere ayana gtrlr. Semt tiyatrolar alr: Kadky, skdar, Fatih, Zeytinburnu, Tepeba, Beyolu. 1966da M. Erturul grevden alnr. Bugn akhava tiyatrosu, Rumeli Temsilleri, Yazoyunlar ad altnda hizmet eitlendirilmitir. Zaman zaman siyasi iradenin basks altnda hrpalansa da; bu kurulu, hizmetine -istenilen ekilde olmasa da- devam etmektedir. zmir ve Adana ehir tiyatrolar da 40l yllarda kurulur. Daha nce zmirde Halkevi, tiyatro kolu olarak hizmettedir. 1946 ylnda Avni Dilligilin giriimi ile zmir ehir Tiyatrosu kurulur. Kltrpark sergi saraynda Strinbergin Gl m? isimli oyunuyla perde aar. Drt yl hizmete devam eder, Bu arada ocuk temsilleri de verilir, Mmtaz Zeki Taknn Altn Kalem adndaki ocuk oyunu oynanr. 19471950 arasnda Tiyatro adyla 32 sayya ulaan bir dergi karlr. 1950de tiyatro kapanr, burann sanatlar zmir Komedi Tiyatrosu ve Bizim Tiyatro adyla iki topluluk tiyatrosu kurarlar. zmirde 1949

526

ylnda Bo Beik piyesi ile tiyatromuz Necati Cumal ile tanr. 1956 ylnda devlet tiyatrosu faaliyete geer. Adanada ise ilk tiyatronun Ziya Paann valilii srasnda kurulduunu Tanpnar syler.7 Cumhuriyetten sonra, 1940l yllarda Burhanettin Tepsinin yeni bir tiyatro kurma faaliyeti varsa da bu gerekleemez. 1954 ylnda devlet tiyatrosunun desteiyle ehir Tiyatrosu Yamurcu isimli oyunu oynar. 1965 ylnda tiyatro kapanr. Muhsin Erturul Muhsin Erturul, Trk tiyatrosunun Batllama macerasnda bir nc ve ke tadr. 2 Austos 1924 tarihli Vakit gazetesinde Tiyatro Eserleri balyla yazd yazda, bugne kadar Trk tiyatrosu adna eski tarz Fransz sahnelerine ait adaptasyonlarn oynandn ve tercme eserlerde bilinsiz davranldn; artk, medeni dnyann zevkini oluturan ve sahnelerini dolduran Batl byk yazarlarla (Shakespeare, bsen, Strindberg gibi) tanmann zamannn geldiini hatrlatr. Sz konusu piyeslerin, mnekkitleri ve yazarlar da gelitireceini ve bir yeni zevk yaratacan szlerine ekler. Hayatnn en nemli ann; Gelecek kuaklar iin bir tiyatro atrmak isteimi Atatrkn kabul edip hemen yarm saat sonra bavekile direktif verdii andr, diye anlatan M. Erturul, Cumhuriyet dneminin elli ylna damgasn vuran ve tek adam olan kiidir. Oyuncu, rejisr, retmen, yazar, ynetici olarak ok ynl bir kiilikle karmza kan Muhsin Erturul, adeta Atatrkn ynetimde yaptn tiyatro dnyamz iin gerekletirir. Disiplini, iini ciddiye almas, aratrc ve uygulaycl, yazar ve seyirci yetitirmesindeki gayreti, onu tiyatro tarihimiz iinde lmsz yapmtr. Vasfi Rza, dt bir derkenarda, Muhsin Erturula despot yaktrmas yapanlar ayplar ve gerekleri bilmediklerinden dolay sylenenlerin iftira olduunu ileri srer. Muhsin Erturul ile ehir tiyatrolarnn ehresi deiir, belli disiplinler oluur, Batnn byk eserleri sahnelere getirilir, bsen, Strindberg, ehov, Show gibi byk yazarlarn eserleri oynanr; yerli piyes yazmak iin yazarlarmz tevik eder ve yeni telif oyunlar ortaya kar. Halit Fahri, Musahipzade Celal, Yakup Kadri, Faruk Nafiz, Reat Nuri, Vedat Nedim Tr gibi tiyatromuza eser veren yazarlar oalr. Muhsin Erturul, seyircinin eitimine byk nem verir. Yazd bir yazda, Trk seyircisini blme ayrr. Saygl aydnlar, grltc yarm aydnlar ve yarm aydn olmayanlar diye. 1924 ylnda alt maddelik bir Bilmeyenler iin tiyatro adab bror yaymlar. Burada, tiyatronun elence yeri deil eitim mektebi olduunu, temiz kyafetlerle ve grltszce gelinmesini, piyes esnasnda konuulmamasn, her trl yeme imenin saygszlk olduunu ve grlt etmeden piyes seyredilmesi gerektiini vurgular. M. Erturul iin tiyatro, topluma doru rotay izen bir pusuladr.8

527

Halkevleri ubat 1932de Atatrkn direktifiyle almalarna balayan Halkevleri, bata Ankara, Afyon zmir, stanbul, Diyarbakr, Giresun olmak zere on drt ilde hizmete girer. Halkevleri, halkn kltrn tanmak, halk eitmek, halkla aydn arasnda kpr olmak ve bylece Atatrkn hedefledii ada ulusal deerler manzumesi oluturmak amacn tar. Halkevlerinin tiyatro hayatmza byk katks vardr. Zira bunlar, tam bir blge tiyatrosu nitelii tarlar. Kaynaklarn blgelerinin insanndan ve kltrnden alan Halkevleri, evre illere yaplan turnelerle de tantc ve zendirici rol oynamlardr. Bu evlerin yeni bir medeniyet savann kazanlmas iin alan cepheler olduunu unutmamak lazmdr. Halkevleri, daha ilk ylnda Akn, Mavi Yldrm, Ylmazlarn kizler, Mete gibi oyunlarn temsilini gerekletirir. smail Hakk Baltacolu, Halkevlerini, milli tiyatromuzun kayna olarak grmtr ki; dorudur. Halkevlerinin amacn ortaya koyan talimatname; medeniyeti Trklkle buluturmann bir reetesi gibidir. Halkevleri, btn yurda tiyatronun gtrlmesine ve Tiyatro salonlarnn yaplmasna, tiyatro ile ilgili insan kaynann yetimesine nclk etmitir. Fakat ne yazk ki, yeterli denetimi yaplamayan Halkevleri iin nn hkmeti yozlat iddiasyla kapatlma karar alr. ok partili dneme geildiinde de Halkevleri kapatlr onun yerine 1961de Trk Kltr Dernekleri kurulur. Fakat kurulan dernekler, Halkevlerinin ilevini yapamazlar. Devlet Konservatuvar ve Tiyatrosu Konservatuvarn temelini Atatrk atar. Trk genlerinin yeteneklerini ortaya karmak maksadyla byle bir okul dnlr. nce mzik retmeni yetitirmesi gayesiyle 1924 ylnda Ankarada Musiki Muallim Mektebi kurulur. Daha sonra 1934 ylnda okulun ad Mill Musiki ve Temsil Mektebi olur. 1935 ylnda da Gzel Sanatlar Genel Mdrl kurulur. Mill Eitim Bakanl 1936 ylnda Ankarada bir konservatuvar kurulmas iin harekete geer. Kurulu aamasnda Avrupadan iki nl isim davet edilir. Zamann en mehur mzik otoritesi kabul edilen Paul Hindemitth ile nl tiyatro adam Carl Ebert, Ankaraya arlr. Carl Ebert, Tatbikat Sahnesini kurar. 1941 ylnda ilk mezunlarn (Cneyt Gker, Mahir Canova, Salih Canar ve dierleri) veren konsevatuvar, ayn yl Goldoninin Otelci Kadn, Materlinckin Evin i ve Molierein Kibarlk Budalasn oynar. Doru drst bir sahne olmad iin Ankara Halkevinin salonu kullanlr. Tiyatronun yannda bale ve opera ksm da faaliyete balar.

528

1947 ylnda Carl Ebert, lkesine dner ve yerine Muhsin Erturul getirilir. Devlet tiyatrosu kurulu kanununu kartan M. Erturul, sahne meselesine de el atar. Bu arada Byk Tiyatro binas bitirilir, Kk Tiyatro binas onarlr ve 1947de hizmete girer. lk eser olarak Ahmet Kudsi Tecerin Krolu isimli oyunu sahnelenir. Ad nce Tatbikat Sahnesi olan devlet tiyatrosunun tam olarak kuruluu 1949da gerekleir. 1949-1951 sezonunda Muhsin Erturul, edebi heyet oluturur: Refik Ahmet, rfan ahinba ve Bedrettin Tuncer. A. Kudsi Tecerin Keba adl eseri, Kk Tiyatroda sahnelenir. Ayn yl Mmtaz Zeki Taknn Altn Bilezik isimli ocuk oyunu da sahnelenir. Byk Tiyatro A. Kudsi Tecerin Krolusu ile alr. Muhsin Erturul, seyirciyi dnya tiyatrosunun nemli eserleriyle tantrr. Klsik ve modern eserler sahnelerimizde grlmeye balanr. Ankaradaki memurlara indirimli abone uygulamas balatr. 1951de grevden ayrlr. 1951-1954 Cevat Memduh Altar dnemidir. 1954-1959da greve tekrar atanan Muhsin Erturul, iki tiyatro binasn daha Ankarada hizmete sokar. 1959-1970 Cneyt Gker dneminde ise devlet tiyatrolar gelierek devam eder. Oyuncu kadrosu geniler. Batnn kaliteli eserleri, seyircimizle bulumaya devam eder. Bu dnemden sonra devlet tiyatrolarnda zaman zaman ynetim zaaflar ve istikrarszlklar yaanr. zellikle siyasi hayatmzn lkeyi kaosa srkleyen karkl bu messeseyi de penesine alr. 12 Eyll 1980den sonra devlet tiyatrolarnda yeni bir dnem balar. Bu dnem ayr bir inceleme konusudur. Devlet tiyatrolar yurt d turnelere (Paris, Yunanistan, talya, Yogoslavya) de gitmitir. Ky Enstitleri Ky enstitleri, krsal alanda hzla yaygnlaan bir eitim kurumudur. Hasan Ali Ycelin giriimiyle 17 Nisan 1940 tarihinde hayata geirilir. 1948e kadar 21 ky enstits alr ve 25 bin donanml retmen yetitirilir. Bu retmenler, okuma yazma oran dk, hatta Trke bilmeyen krsal kesime adeta bir kurtarc gibi yollanr. 1954 ylnda bu messese de kapanr. Ky enstitlerinde de tiyatroya byk nem verilmi, piyes yazarlar yetimitir. Ky ve kyl edebiyat burada yetien ky orijinli yazarlar tarafndan popler hale getirilmitir. Oyuncu Meselesi Oyuncu problemi, Cumhuriyetle birlikte byk oranda halledilmitir. Hatta kadn-erkek birlikte oyun seyretmenin yolu bile bilfiil Atatrkn uygulamasyla almtr.

529

Tanzimat ve Merutiyette oyunculuk hafife alnan bir i gibi grlmtr, Kadn rollerini nce erkekler sonra da gayrimslim kadnlar paylamtr. Gayrimslim oyuncular, milli tiyatromuzun oluma srecini olumsuz etkilemi; hatta, tahripkr ve geciktirici rol oynamlardr.9 Trk tiyatrosunun geliebilmesi ana dili Trke olan kadn oyuncularmzn sahnelerimizde oalmas ile mmkn olur. Bu da Cumhuriyet dneminde gerekleir. Afife Hanm, ilk Trk kadn oyuncu olarak Merutiyetin son senelerinde sahneye kar ama fazla kalamaz, tutuklanr. Halbuki Cumhuriyetin hemen banda Bedia Muvahhit, aziye Maral, Necla Sertel, Halide Pikin, Hlya Gzalan, Konservatuvarn kuruluuyla da daha yzlercesi sahnelerimizi doldurmulardr. Cumhuriyet dneminde bilhassa kadn ve ocuk oyuncu asndan sanat ailesi zenginlemi, oyuncularn ekonomik durumlar dzeltilmi, ileri cazip meslek haline gelmitir. Zira eski oyuncularn geinmek iin baka iler yapt biliniyor. Mesela adi Fikret: Sinemaclk, Behzat Budak: Pastaclk, Rait Rza: Lokantaclk, Naitin Piyango sat gibi. Bu dnemde Geleneksel tiyatromuz her ne kadar Bat tarz karsnda ihmal edilmi ise de tamamen yok olmamtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda bu tarzn son byk ustalar da yetiir. Nait zcan, Tevfik nce, Kavuklu Hamdi ve smail Dmbll, gnmze kadar sregelen tesirleri ile Muammer Karaca, Tevhid Bilge, Vahi z, Toto Karaca, Gazanfer zcan, Nejat Uygur, Adile Nait, Ferhan ensoy gibi birtakm isimleri Halk sanats ve Halk tiyatrocusu olarak gndemde tutmaktadr. Bu isimler, geleneksel tarzmzdan beslenen ve gelenei baaryla srdren sanatlardr.

Trk tiyatrosuna, eitimini yurt dnda yapm baz isimler de byk faydalar salamlardr. Burada birkann adn da zikretmek gerekir: Tun Yalman, Nvit zdoru, Metin Serezli, Kamran Yce, Hadi aman, Ali Poyrazolu. Bu oyuncular yannda, bata Turan Oflazolu olmak zere pek ok yazarmz da vardr. Oyun Yazarlarmz Piyes yazarl dier trlerden biraz farkl ve zordur. Gzel sanatlarn tamamna yaknn malzeme olarak bnyesinde barndrr. Tiyatro eserinin tam bir baarya ulamas ve yaayabilmesi ancak sahnelendikten sonra olur. Yani eser, yazarn elinden ktktan sonra geni bir ekibin mdahalesiyle hayat bulur. Milli Trk tiyatrosunun varl, elbette Trk yazarlarnn ve tiyatrocularnn mterek almasyla gerekleebilir. Cumhuriyetin ilk yllarna nazaran son yllarda eser ve yazar says artmtr ama dier sanat dallarndaki gelimelerin paralelinde tiyatromuz bu konuda istenilen yolu alamamtr. Bunun sosyal ve siyasal ok eitli sebepleri vardr. Burada bu konuya girmeyeceim. Yalnzca yazarlar piyes yazmaya zendirmek maksadyla 1946da Cumhuriyet Halk Partisinin dzenledii dll piyes msabakalarndan, Necip Fazl, A. Muhip Dranas, lhan Tarus, Cevat Fehmi bu dlleri

530

ilk kazananlar arasndadr. Gnmzde de bu tr msabakalar zaman zaman yaplmasna ramen, maalesef istenilen sonu alnamamaktadr. Cumhuriyet dnemi yazarlarn grupta toplamak mmkndr: 1- Merutiyet dnemi yazarlar: Halit Fahri, . Ahmet Nuri Sekizinci, Reat Nuri, Musahipzade Celal, Hseyin Suat, Mahmut Yesari, Yusuf Ziya, Abdlhak Hamid, Halide Edib, Aka Gndz, Vedat rfi, Refik Halit, Hseyin Rahmi, Yakup Kadri vd. 2- Cumhuriyetle birlikte oyun yazanlar: Faruk Nafiz, Necip Fazl, Vedat Nedim Tr, Nazm Hikmet, Cevdet Kudret, Cevat Fehmi, Ahmet Kudsi Tecer, Ahmet Muhip Dranas, Selahattin Batu, Oktay Rifat vd. 3- 1950den sonra eser verenler: Haldun Taner, Orhan Asena, Turgut zakman, Cahit Atay, Refik Erduran, etin Altan, Necati Cumal, S. Kudret Aksal, Gngr Dilmen, Nazm Kurunlu, Aziz Nesin, Turan Oflazolu, Behet Necatigil, Hidayet Sayn, Recep Bilginer, Yldrm Keskin, Baar Sabuncu, M. Cevdet Anday, lhan Tarus, Tark Bura, S. Veyis rnek, Gner Smer, Aydn Art, Sermet aan, Erol Toy, Vasf ngren vd. Cumhuriyet tiyatrosu pek ok kadn yazar da yetitirir: Halide Edib, Fehime Nzhet, Nudiye Nizamettin, Adalet Aaolu, Nezihe Meri, Nezihe Araz, Sevgi Sanl, lker Kksal bunlardan birkadr. Piyes Konular Yazarlarmzn topluma bak ve deerlendirmelerini Cumhuriyet dnemi piyeslerinde aka grrz. Gereki yaklatklar iddiasyla yola kan yazarlar, hayatn iindeki insan ve meselelerini piyeslerine tarken; toplum nndeki engelleri gstermek, ortadan kaldrmak yahut deitirmek gibi taleplerde de bulunurlar. nandrc olup olmadklarn bir tarafa brakarak ele aldklar konularn ok eitli olduu grlr. Biz, hepsini burada anlatma frsat bulamayacaz. Bu yzden belli bal ve nemli grdmz birkana genel olarak temas edeceiz. 1- Cumhuriyetin hemen ilk yllarnda milli mcadele ve sonras deiiklikleri ele alnr. Trk tarihi ile ilgili eserler yazlr. Bu eserlerde Atatrk yalnz bir kurtarc kahraman olarak deil, deiimi yapan bir yeniliki olarak da karmza kar. Atatrk, bozulmu, yozlam Osmanlnn karsna mcadeleci ynyle kar. Milli Mcadeleye katlanlarn yiitlikleri, fedakrlklar, vatanseverlikleri; Atatrkn kadn, erkei ve ocuuyla vatan kurtarmak iin nasl canlar pahasna altklar aktarlr. Trk tarihinin zafer sayfalarna Atatrkle yeni bir destan eklenir. Bu destan, gnmze kadar eitli yazarlarca ele alnmsa da henz daha olgun eserlerin tam olarak yazlmad kanaatindeyiz.

531

2- ahslarn psikolojik meseleleri, aalk duygusu, yalnzlk, cinsellik ve para tutkusu, yozlamak, lm korkusu, deien evreyle uyumsuzluk, konulu piyesler. 3- Nesil atmas, sindirilememi Batclk, taklitilik, maddeye nem verme, kadnn yeri ve nemi, erkee ihanet, evlilik d aklar, ahlakszlk, din bezirganl. 4- Sosyal yapnn ve ekonomik dengelerin bozukluu, gvensizlik, smr, ahlk knts, aileye dardan ve ieriden gelen basklar, ocuklara dknlk, fedakr anne. 5- Ky, kasaba evresi ve ehrin varolarnda cereyan eden olaylar, ky kadnnn durumu, kan davas, smr dzeni, yoksulluk, aa basks, gericilik, geleneklerin basks, dmanlk, snf atmalar 6- Eski uygarlklar, mitoloji, destanlar, masallar ve tarihi olaylar, halk kahramanlar. 7- zellikle ok partili sisteme geildikten sonra siyaset ve siyaseti anlay, demokrasi iinde antidemokratik uygulamalar, politik meseleler ve politikac. Buraya kendini bask altnda hisseden baz yazarlarmzn farkl evrelere ve tarihlere kaarak yahut soyut kavramlarla siyasi muhteval oyunlarn da dahil edebiliriz. Aziz Nesin, Tuncer Ccenolu gibi. 8- Yurt dna giden vatandalarmzn medeniyet, kiilik, i ve aile problemleri. Bu konular daha da oaltmak mmkn. Bu dnemde geleneksel tiyatromuzdaki tipler gibi, yeni meselelere dair yeni tipler de eserlerde yer alr. Borlu memur tipi, kat politikac tipi, namuslu retmen tipi, sanat, ii tipi gibi sosyal katmanlarn durumlarn yanstan tip zenginlii piyeslerimizi besler. zel Tiyatro Topluluklar Cumhuriyet dneminde Merutiyetten kalan bir ksm topluluklar bir sre daha can ekiir vaziyette hizmete devam ederler. Balangcnda stanbul ehir Opereti, Muhlis Sabahattin Opereti, Cemal Sahir Opereti yannda Nait, smail Dmbll, Rait Rza ilk akla gelenler. zmirden balayp Anadoluya turne yapan adi ve arkadalar Cumhuriyetin ilanndan sonra Ankaraya yerleir. 1924 toparlanma yldr. Can ekien Darlbedayi, ehzadebana yerleir (Ferah Tiyatrosu). Kadkyde bnrrefik Ahmet Nurinin Yeni Tiyatrosu faaliyet gsterir. Rait Rza da Beyolunda faaliyetine devam eder. 1935te Rait Rzadan ayrlan Halide Pikin ve arkadalar Pangaltda Tan Sinemasnda temsillere balarlar. 1942de Ses tiyatro ve Operet topluluu, 1946da stanbul Vodvil Sahnesi, 1948-1955 Yeni Ses topluluu, 1951de Muhsin Erturulun Kk Sahnesi, 1952-55 Muammer Karaca topluluu, 1955te

532

Haldun Dormen Tiyatrosu, 1958de Kent Oyuncular, 1959da Lale Oralolu, 1959-1960 stanbul Opereti, 1960-1961 en Ses opereti, 1961de Ankarada Byk Meydan Sahnesi, Midhatpaa Tiyatrosu, 1962 Arena Tiyatrosu, Glriz Sruri-Engin Cezzar Tiyatrosu, Azak Tiyatrosu. 1963te Ankara Sanat Tiyatrosu, Asaf iiltepe Tiyatrosu, 1964 Eskiehir Belediye Tiyatrosu, 1965 Adana Ziya Paa oda tiyatrosu. 1966da Avni Dilligil Halk Tiyatrosu, Gen-Ar. 1967de Kk Sahnede Mcap Ofluolu, Azak Tiyatrosunda Gnl lk-Gazanfer zcan. 1967de Kabare Tiyatrosu, 1968de Nejat Uygur Tiyatrosu (Bu tiyatro tuluat rneklerini bugn de srdrr). 1969da Nisa Serezli-Tolga Akner Tiyatrosu. 1971 Ankara Birlik Sahnesi, stanbul Ses Opereti. Bunlarn dnda pek ok ksa sreli amatr ve profesyonel topluluklar, niversite tiyatrolar, derneklerin faaliyetleri ve orta retim kurumlarn tiyatromuza katklar olmutur. Bugne kalan istikrarl tiyatro saysnn az olduu grlr. Tiyatro Binalar lk tiyatro salonlarnn byk ounluu sinema salonundan bozmadr. Tepeba ilkidir, Tepeba Amfi Tiyatrosunda komedi ksm hizmet verir. Eski Odeon Tiyatrosu, Lks Sinemasdr. Eldorado Tiyatrosu Divan Otelinin karsnda Pera Palasn yanndaki Garden Bardr Taksimde Maksim, Halep arsnda Varyete Tiyatrosu nce Fransz Tiyatrosu sonra Ses Tiyatrosu, imdi Dormen Tiyatrosu olmutur. imdiki Saray (Eski ad Glorya) Sinemas tiyatro olarak grev yapar. Kadkyde Msrlolu Tiyatrosu, ehbal Tiyatrosu, Kudili Hill Tiyatrosu, Eski Apollonda Hle Tiyatrosu, Sreyya Tiyatrosu. skdarda nirah Tiyatrosu. ehzadebanda Ferah, Millet Tiyatrosu. Daha pek ok salon ve yazlk sinema ve baheler tiyatroya hizmet vermitir.

533

Bugn iin devlet tiyatrolar ve ehir tiyatrolarnn sahneleri hizmeti yaygn olarak verebilmektedirler. Ankarada: 1927de yaplan Trkoca Salonunu Halkevi, Devlet Konservatuvar Tatbikat sahnesi ve gezici topluluklar bu binay srayla kullanrlar. Kk Tiyatro, Yeni Sahne, Altnda, Oda, Meydan Sahneleri ile Astn sahnesi belli ballar. zmirde Elhamra, Bursada Trkoca salonu, sonradan 1957de A. Vefik Paa Sahnesi. Sonu Dnp geriye baktmzda, kt imknlarla tiyatro dnyamz bugnlere getirenlere hayranlk duymamak mmkn deil. Bugn iin onlarn gerekletirdiklerinden hz alarak ok daha iyisini yapabilirdik. Karamsar tablo izmemek iin ve istisnalar da ayr tutarak meseleye olumlu yaklap unlar eklemek istiyorum: Cumhuriyet dneminde bugn iin yeterli olmasa da dergilerimiz olmutur: Perde ve Sahne, Artist, Sinema-Tiyatro, Oyun, tiyatro 70, ayrca tiyatro program dergileri, Trk Tiyatrosu, Devlet Tiyatrosu, Kent Oyuncular, Pastav (Ulvi Uraz), aratrma ve inceleme kitaplar, aratrclara paralel olarak says artmtr. Piyesler, bir ksm yeniden baslsa da sayca oalmtr, kaliteli eser veren yazar says artmtr. Yine bu dnemde, Nurullah Ata gibi bir usta mnekkit yetimi, mnekkit says artmtr. Tiyatro Eletirmenleri Dernei ve Uluslararas Tiyatro Enstits kurulmutur. Televizyon ve Radyoda tiyatroya yeterli olmasa da yer verilmitir niversitelerimizde tiyato blmleri kurulmu, tiyatro bilimsel bir ortama ekilmi, kaliteli tiyatrodan anlayan kaliteli seyirci yetitirilmesine aba harcanmtr. Tiyatrolara seyircinin ilgisi artm, gen nfus tiyatroya nem vermi, tiyatroya gitmek ayrcalkl bir kltr faaliyeti saylmtr. Tiyatro sanatlar, ok ynl kazanlar elde etmi, hayat standartlar artmtr. Pek ok iyi ynetmen ve yardmclar yetimitir. Trkemiz, sahnelerimizde tenkide ak olsa da hayat bulmutur. (Bu konunun ayrca ciddi ele alnmas gerekir. Zira son zamanlarda Trk Dili zerinde oynanan oyunlarn en etkilisi sahnelerde grlmeye balamtr.)

534

Dileimiz, bu faaliyetlerin byk ehirlerimizden taarak btn yurdu daha sk sarmasdr. Ancak o zaman Atatrk hep yaayacak ve Cumhuriyet ebedileecektir. 1 2 3 4 5 6 7 4. b. 8 9 Trk Tiyatrosu, Ekim 1965. Tre, Enver; 1908-1914 Aras Trk Edebiyatnda Tiyatro Tenkidleri, Gazi niversitesi Enginn, Prof. Dr. nci; Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat, Dergh Yay., stanbul 2001. Kaplan, Mehmet; Cumhuriyet Devri Trk iiri, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990, s. VII. Ahmet hsan; Gzm Arkada Kalmaz, Uyan, nr. 1686-1, s. 3. And, Prof. Dr. Metin; Atatrk ve Tiyatro, Devlet Tiyatrolar Yaynlar, Ekim, 1983. And, a.g.e., s. 59. Zobu, Vasfi Rza; O Gnden Bu Gne, Milliyet Yaynlar, stanbul 1977. Tanpnar, Ahmet Hamdi; 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Yaynevi, stanbul 1976,

Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1986. ADALI, Niyazi 50 ylda Trk Tiyatrosundan Kesitler, Hareket, Kasm/Aralk 1973, Nr: 95/96. AKI, Niyazi; ada Trk Tiyatrosuna Toplu Bak, A. . Yay. Erzurum, 1968. AKI, Niyazi; Trk Tiyatro Edebiyat Tarihi-I, Dergh Yay., stanbul 1989. AKYZ, Kenan; Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, A. . D. T. C. F. Yay. 3. b. Ankara 1979. BLGEGL, Kaya; Yakn a Trk Kltr ve Edebiyat zerine Aratrmalar, Atatrk nv. Ed. Fak. Yay. Erzurum 1980. GKSEL, Burhan; alar Boyunca Trk Kadn ve Atatrk, Kltr Bak. Yay., Ankara 1988. AND, Metin; Atatrk ve Tiyatro, Devlet Tiyatrolar Yay. Ekim, 1983. AND, Metin; Cumhuriyet Dnemi Trk Tiyatrosu, T. Bankas Kltr Yay. Ankara 1983. AND, Metin; 100 Soruda Trk Tiyatrosu Tarihi, Gerek Yay. stanbul 1970. AND, Metin; 50 Yln Trk Tiyatrosu, Bankas Yay. stanbul 1973. AND, Metin; Ata Tiyatroda, Kent Yay. stanbul 1963.

535

AND, Metin; Tiyatro Klavuzu, Milliyet Yay. stanbul 1973. KAPLAN, Mehmet; Cumhuriyet Devri Trk iiri Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990. KARADA, Nurhan; Halkevleri Tiyatro almalar Kltr Bakanl Yay. Ankara 1988. NUTKU, zdemir; Darlbedayiin Elli Yl, D. T. C. F. Yay. Ankara, 1969. NUTKU, zdemir; Yaayan Tiyatro, ada Yay. stanbul 1976. ENER, Sevda; Cumhuriyet Dnemi Kadn Oyun Yazarlar, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 1973, Nr: 4, s: 31-44. ENER, Sevda; ada Trk Tiyatrosunda Ahlk Ekonomi Kltr Sorunlar A. . Yay. Ankara 1971. ENER, Sevda; ada Trk Tiyatrosunda nsan A. . Yay. Ankara, 1972. ENER, Sevda; Cumhuriyetin 75. Ylnda Trk Tiyatrosu T. Bankas Kltr Yay. TEKEREK, Nurhan; Cumhuriyet Dneminde Adanada Bat Tarz Tiyatro Yaam, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1997. TANPINAR, Ahmet Hamdi; 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Yaynevi, stanbul 1976, 4. b. TRE, Enver; 1908-1914 Aras Trk Edebiyatnda Tiyatro Tenkidleri, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1986. TRE, Enver; 20. Y.Y. eviri Piyeslerinde Kadn ve Tiyatromuza Yansmas, Devlet Tiyatrolar Yaynlar, Eitim Dizisi: 69-70, C. 2, Ankara 1991. TRE, Enver; 92 Trk Tiyatrosu, Trkiye Kltr ve Sanat Yll 1993 Trkiye Yazarlar Birlii, Ankara 1993. TRE, Enver; Tiyatro Dergileri, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. 8, Dergh yay., stanbul 1998. NAL, Cankut; 1980-1990 Dnemi Ankaradaki zel Tiyatrolar ve Etkinlikleri Kltr Bakanl Yay., Ankara 1997. YRK, Ali; Trkiyede Tiyatro Kavgas, Boazii Yay. stanbul 1977. ZOBU, Vasfi Rza; O Gnden Bu Gne, Milliyet Yaynlar, stanbul 1977.

536

ZOBU, Vasfi Rza; Uzun Hikayenin Sonu, Ofset Matbaaclk, stanbul 1990.

537

Trensel Nitelikli Ky Seyirlik Oyunlarnn Kaynaklar / Yrd. Do. Dr. Dilaver Dzgn [s.313-322]
Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Daha ok ky evrelerinde, yln belirli gnlerindeki baz trenlerle dnlerde veya k aylarnda dzenlenen sra gecelerinde sergilenen oyunlar, ky seyirlik oyunlar olarak adlandrlmaktadr. ncelemecilerin kyl temsilleri, ky tiyatrosu, ky orta oyunlar gibi terimlerle ifade ettikleri bu oyunlara gelenein kendisi bir ad vermez ve yaplan i, oyun karmak, oyun yapmak deyimleriyle karlanr. Belirli gnlerde sergilenen belli bal trensel nitelikli oyunlar unlardr: I. Trensel Nitelikli Ky Seyirlik Oyunlar A. Yamur Gelini Anadoluda yamurlarn yamad, kurakln sz konusu olduu dnemlerde ocuklarn ve bazen de genlerin sergiledikleri trensel nitelikli oyun, yaygn kullanm ile Yamur Gelini olarak bilinir. Bunun yan sra Dodu, me Gelin, Kepe Gelin, Bolbadik adlar da farkl blgelerde yamur gelinini karlamak zere kullanlr. Oyunun oynan biiminde de baz nanslar grlr. En yaygn biimiyle oyun yle sergilenir: 13-15 yalarndaki ocuklar bir araya gelerek bir sprgeye elbise giydirip gelin gibi sslerler. Bu yapma bebek, uzun bir ubua balanr. ubuu tutan iki ocuk nde yrrler, dier ocuklar da arkadan onlar takip ederler. Bylece btn evler dolalr. Her evin nne geldiklerinde ocuklar unlar sylerler: Bolbadiim bol ister Kak kak ya ister Verenin bir gzel olu olsun Vermeyenin topal mopal bir kz olsun Tarlasn sel bassn nnde beklenen evin hanm kar, yamur gelinine ve ocuklara su serper. ocuklara evden ya, bulgur, yumurta gibi yiyecekler verir. ocuklar hep bir azdan barrlar: Tarlada amur Teknede hamur Ver Allahm ver Bir sulu yamur

538

Evleri srayla dolaan ocuklar bir araya gelerek topladklar yiyecekleri piirip yerler, elenirler. B. Saya Ky seyirlik oyunlarnn bir ksm ko katm, saya ve dl olarak bilinen yln belli gnlerinde sunulur. Bu dnemlerden ilki, remenin balangcn, ikincisi bu yolda alnan nemli bir mesafeyi, sonuncusu ise doumla birlikte gelen mutluluu ifade eder. zellikle ko katmndan 100 gn sonra sergilenen ve dramatik gelerle beslenen saya trenleri, btn Trk dnyasnda bilinir. Bu trenler, kuzunun anne karnnda 100 gnlk iken canland, tylerinin kt inancndan kaynaklanr ve bolluk, bereket getirmesi amacyla ortaya konulur. Farkl blgelere gre ko katm zaman deitiinden buna bal olarak sayann ortaya konulu zaman da deiiklik arz eder. Bu tarih, ounlukla ocak, ubat aylarna rastlar. Baz yrelerde koyun yz, davar yz adlaryla da bilinir. Koyunculukla uraan blgelerde bugn de varln srdren saya trenleri Azerbaycan sahasnda yaylaya g etme, koyunlarn krplmas ve kuzularn doumu esnasnda da sergilenir. Anadoluda bu gsteriler gece dzenlenir ve yle geliir: obanlarla onlara katlan ocuklar ve genler trl garip kyafetlere girerler, kap kap gezerek sayac szleri denilen tekerlemeye benzer trkler syleyerek yiyecek ve bahi toplarlar. Kimi yerlerde bu gezme srasnda basit senaryolu bir oyun da ortaya konulur. Oyunun iki nemli kiisi Arapla htiyar kavga ederler. htiyar lr. Azna yiyecek konulunca dirilir. Evden eve gezmeler sona erince sayaclar, toplanan yiyeceklerden yemek yaparak yerler ve ge vakitlere kadar alp oynayarak elenirler. Bnyesinde barndrd dramatik unsurlar nedeniyle ky seyirlik oyunlar ile ilgili aratrmalara konu olan saya, yln belli gnlerinde gerekletirilmesi ve kalplam birtakm davranlar iererek sevin ve coku iinde kutlanmas gibi nedenlerle bir eit bayram kabul edilmitir. C. Nevruz Trenlerinde Sunulan Oyunlar klimlerdeki deiiklie bal olarak, zellikle yeni yl kavram etrafnda dzenlenen dramatik gsterilerle beslenen trenler, btn Trk dnyasnda nevruz veya yeni gn olarak bilinir. Trk topluluklarnn nevruz kutlamalar srasnda eitli sportif oyunlarn ve halk danslarnn yan sra seyirlik oyunlara da yer verilmektedir. Bu oyunlarn gerek Anadolu sahasnda, gerekse Anadolu dndaki Trkler arasnda sergileni biimine baktmzda temelde ortak unsurlarn ilenmesine ramen ayrntlarda baz farkllklar bulunduunu gryoruz. Geni Trk corafyasnda nevruz trenlerinde sunulan dramatik gsterilerin en yaygn olanlar Kos-kosa ve Deve oyunlardr. Kos-kosa: Kse Gelin, Kse Oyunu vb. adlarla da bilinen oyun en az drt kii ile oynanr. Bunlardan biri kosa veya bey rolndedir. Kosann kl blgelere gre deiir. Azerbaycanda ters evrilmi bir krk giydirilir. Yz unlanr. Bana uzunca bakr veya baka bir madenden bir balk konulur, ayaklarna ayak eklinde aa sarlr, boynuna an taklr. Elbisenin altnda ise karnna bir yastk balanr. Krmz boyal bir me/kepeyi de eline tututururlar. Lenkeranda ise srtna eski bir eski bir elbise giydirilen kosann yzne bir maske geirilir, beline bir urgan balanr, boynuna an taklr. Urgann ucu ba denilen oyuncunun elindedir. Anadoluda (Vanda) vahi hayvan postu

539

giydirilen beyin banda kee bir klah, yznde ynden bir sakal, posta takl bir tilki kuyruu, koltuunda eski bir sprge, parmaklarnda ise ziller bulunur. Burada da kosann yz pudralanmtr. Azerbaycanda bu ekilde hazrlanan kosa, tef veya kaval eliinde oynatlarak ev sahiplerinden armaanlar toplanr. Azerbaycanda kosa oyununda sylenen manilerden bazlar yledir: Ay kos kosa gelsene Gelip salam versene meni doldursana Kosan yola salsana *** Novruz novruz bahara Gller gller nubara Baanzda gl olsun Bal olmasn ya olsun Hanm dursun ayaa Kosaya pay versin aa Mani bittikten sonra kse ld denilerek kosa yere yklr. Oyunun bas ile kosa arasnda seyircileri elendirecek tarzda konumalar yaplr: Kosa hardan gelirsen Derbendden Ne getirmisen? Alma Alman neyledin? Sattm Pulunu neyledin? kz aldm

540

kz neyledin? Vurdum, ld. Kosann arkadalar bunun zerine u maniyi sylerler: Ban sa olsun kosa Erin uzun, bez gsa Kefensiz lmez kosa Bu ekilde oyunu bitiren ekip, ev sahibinden armaanlarn alarak baka bir eve giderler. Toplanan armaanlar, ya bir evde birlikte yenilir ya da paylalr. Deve oyunu: Trk dnyasnda olduka yaygn olan oyunlardan biri de deve oyunudur. Bu oyuna deve, deve dzme, deve bezeme gibi adlar verilir. Seyyar bir merdivenin altna giren genler merdiveni omuzlarna alrlar. Balarna bir kfe veya kfn denilen ar kovan yerletirilir. Bu devenin hrgcn oluturmaktadr. ndeki kii, bir byk sopa ve ucuna takl bir at kafas ile devenin boynunu ve ban tamamlar. Gz yerlerine ise birer yuvarlak ayna yerletirilir. Daha sonra hepsinin stne krmz veya siyah bir rt rtlr. Boynuna kk bir zil taklr. Devecinin iareti ile hayvan taklit eden ekip deveye yaraan hareketleri yaparlar, bazen de ipinden kurtulan deve, halk kovalar. Yklce bir bahi alnmadan oyun braklmaz. Bu srada maniler, trkler de sylenir. D. K Yars Oyunlar Trk kylsnn hayatnda tarm ve hayvanclk, balca geim kaynan oluturmu ve gnlk hayatn buna gre dzenlenmesini zorunlu hale getirmitir. Yamur, kuraklk gibi birtakm tabiat olaylar; yaz, k gibi mevsim deiiklikleri; ko katm, kuzularn anne karnnda tylenmeleri ve dl gibi hayvanlarla ilgili baz nemli gnler, kylnn hayatn dzenleyecei bir takvim edinmesini, yln belirli gnlerinde ortaya kan doal olaylar bilmesini zorunlu hale getirmitir. Bu tr olaylar dnyann her yerinde tarm ve hayvanclkla uraan topluluklarn ilgi oda durumundadr. Mitolojik kaynaklara inildiinde bu konudaki inan ve uygulamalarn insanlk tarihi kadar eski olduu grlr. nsanlar, tarih boyunca farkl takvimler, zaman lleri kullanmlardr. Bunlarn zamanla deiiklie uramasna ramen, yl (sene) mefhumu hibir zaman deimemitir. Trklerdeki halk takvimine gre bir yl iki ana blme ayrlmaktadr. Hdrellez gnnden (6 Mays) 8 Kasma kadar sren devre 186 gn olup hzr gnleri adyla anlmaktadr. Bu dnem genellikle yaz mevsimine tekabl etmektedir. 8 Kasmdan 6 Maysa kadar sren ikinci devre k devresi olup kasm gnleri olarak adlandrlmakta ve 179 gn srmektedir.1 Ktan yaza geilmesi, souun, durgun ve verimsiz mevsimin bitip scan, bolluun, verimliliin gelmesi, birtakm kutlamalara, toplu elencelere sebep tekil etmitir. Bylece, tarmla uraan topluluklarn insan-tabiat ilikisine nem verdiklerini gryoruz. Hatta yl on iki aya blen halk dncesi, her aya bariz zelliine gre ad vermitir.

541

Btn bunlar, tarm ve hayvanclktaki baz nemli gnlerin halk takviminin olumasnda belirleyici rol oynadklarn gsteriyor. Ancak, bugn dnyada ortaya kan teknolojik gelimeler, insanlar gzlemleriyle gnlk hayatlarn dzenleme alkanlndan vazgeirerek deneysel verilere dayanan ilmi lleri kullanmaya zorlamtr. Son yzylda, zellikle Cumhuriyetten sonra Trk toplumu bu teknik deerleri daha ok benimsemi ve zamanla zmsemeye almtr. Bylece, lke genelinde geerli olan saat ve takvim gibi zaman lleri, gelenein devam ettirdii gzleme dayal yntemin nne gemitir. Bu gelimeler, kylnn geleneksel halk takvimiyle ada uygulamalar birletirmesine zemin hazrlam, bylece k yars enlikleri eski yln sona ererek yeni yln balad Ocak aynn ilk haftasna kaydrlmtr. Yani, daha nce yaplan ko katm, koyun yz, dl, nevruz, hdrellez vb. zel anlama sahip gnlerdeki birbirine benzer elenceler k mevsiminin ortalarnda toplanm, nceki fonksiyonlarn azaltarak yl sonu veya yl ba olarak bilinen dneme mnhasr kalmtr.2 Hatta u anda kullandmz Gregoryen takvimi ile Julian takvimi arasndaki on gnlk fark da dikkate alan kyl yakn zamanlara kadar 13 Ocak yln son gn kabul etmi ve o gn yeni yl enliklerini gerekletirmitir. Son yllarda ise bu uygulamalar tmyle terk edilerek k yars trenleri 31 Aralk 1 Ocaka balayan gecede icra edilir hale gelmitir. Bu gsteriler aamada gerekleir: 1. alg eliinde dans, taklit ve karlkl konumalar 2. Bahi alma 3. Toplu yeme-ime, elenme. II. Oyunlarn Kaynaklar A. Kutsal Trenler, Ritler 1. Atalar Kltne Bal Trenler: Gnmzde ylba trenlerinde eitli oyunlar sergileyen kaynak kiilerin genellikle bu oyunlar atalarndan yle grdkleri iin ve yeni yla bolluk, bereket getirmesi amacyla oynadklar tespit edilmitir. Bu iki nokta, bize oyunlarn kkeni bakmndan nemli ipular veriyor ve bizi mitolojik dnemlerin inanlarna gtryor. Antropolog C. Strehlow, Avusturalyal Arunda kabilesine baz merasimleri neden icra ettiklerini sorar ve nk atalarmz byle istedi cevabn alr.3 Evliya elebi, Kuzey Kafkasyada yapt seyahatini anlatrken orada yaayan kavmin kutsal sayd bir aatan bahseder, burada yaayan insanlarn her yl bu aacn altnda yiyip itikten sonra balmumu ve ylmumu yakarak bir eit tapnma hareketleri sergilediklerini anlatr. Evliya elebi bunlara Allah size bu aaca tapnz dedi mi? diye sormu, onlar da biz bunu bilmiyoruz, ama babalarmzdan byle grdk, byle yaparz demiler.4 Bilge Seyidolunun belirttii ekliyle bu dncenin benzerini hemen hemen btn ilkel kavimlerde grebiliriz. Ayn dnce tarzn kullanarak ilkel insanlar ve geleneksel toplumlar daha iyi anlayabiliriz.5

542

Atalar ruhuna tapnma veya onlar kutsama, birok din ve inan biiminde olduu gibi amanist Trkler arasnda da yaygnd. Eski Orta Asya amanizminin esaslar Gk-Tanr, gne, ay, yer, su, ata (cedd-i ala), ate (ocak) kltleri idi.6 Ayrca Gk-Tanrya ulamay salayacak iyi ruhlar ve buna engel olan kt ruhlar vard. zel ayinlerden en nemlisi ruhlardan birine dk balarken yaplan tren ve ayindir. Bu treni de aman yapar. Altayllarda Umay, Ana Maygl, Ak Ene; Yakutlarda Ayst ad verilen dii ruhlar olduu gibi, lm iyi kamlarn ruhlar da iyi ruhlar zmresine dahildir. Umay, ocuklar ve hayvan yavrularn, Ana Maygl, ulusu koruyan dii ruhtur; buna ulus anas da denir. Ak Ene (Ak-ana) adl tanr-ruh, yaratma kudretini ilham eden bir ruhtur. Erkek tanr lgen yaratma kudretini ve ilhamn Akeneden almtr. Ayst-yaratc, bereket ve refah salayc dii ruhlar zmresine denir. Bunlardan kimi, insan yavrularn ve kadnlar kimi de hayvan yavrularn ve dii hayvanlar korurlar. Eski Trk topluluklarnda llere sayg gsterilmesi, lnn arkasndan yu trenlerinin dzenlenmesi l kltnn Trk dncesindeki yerini belirlemesi asndan nemlidir. l klt, dnyann dier blgelerinde ve kavimlerinde de sz konusudur. Urenha-Tubalar, biri lrse derhal adra karp kee veya deriyle rterler. Eve bir koyun getirip balarlar. Bu koyun meleyene kadar beklerler; meledikten sonra keserler. aman, koyunun en iyi et paralarn atee yakp ayinini yapar, lye hitaben bu yeri brakp gidenlerin birincisi sen deilsin. Dnme, zlme, et ye, rak i, dar ye, ay i der. Trende bulunanlar atee ttn atarlar, bununla evdeki tren tamam olur. Sonra adrn bir tarafn skp ly oradan dar karrlar. Urenhalar ly yere gmmezler, uzaklara, krlara atarlar. Bana bir srk dikip Buda dinine ait dualar yazl katlar korlar; bunun yanna aatan yahut balktan kk bir ev yapp brakrlar. Urenhalardan birinde misafir bulunan biri lrse bu ly kapdan karrlar. Bir demet ot ile vurup nen varsa al, bize brakma, beraber gtr! derler. Kendi llerini kapdan karmamalarnn sebebi, fenalk yapmak iin geri dnerken kapy bulamamas iindir. l misafir ise inanlarna gre, akrabalarn arayacak, bu eve tekrar gelmeyecektir.7 Bu inan ve uygulamalardan anlaldna gre eski Trk hayatnda byk ve tek tanrdan baka, yardmc ruhlarn ve gzle grlmeyen birtakm varlklarn etkisine inanlyordu. Tanrlarn da insanlar gibi telakki edildii, hatta insanlarla tanrlarn bir arada bulunarak beeri ilikiler kurduuna inanlan mitolojik dneme ait bu inanlarn bir ksm tek tanrl dinlere de yerleerek varlklarn bugne kadar srdrmlerdir. Gnmzde dahi Anadoluda grlen alkars inanc, trbelere bez balanmas, hastalklardan korunmak iin birtakm bysel ilemlere bavurulmas, mitolojik dnemlerin ve amanizmin izleridir. Gnmzde icra edilen ve bolluk getireceine inanlan, sonradan oyunlam birtakm merasimler de balangta atalarn ruhlarn memnun etmek amacyla

543

yaplyordu. lnn ruhunu kutsamak, adakta bulunmak, kurban kesmek gibi ilemlerin benzerine gnmzde de rastlyoruz. 2. Tarmsal Bolluk Trenleri: Oyunlarn belirli bir zamanda, oynanmas, belirli bir biimde sunulmas ve oyuncularn bu konudaki inanlarn dikkate alan Metin And, bu oyunlarn bir bolluk treni kalnts olduunu savunarak bu oyunun ayniyet derecesindeki benzerlerinin Yakn Dou lkelerinde, Balkanlarda ve Avrupada da oynandn belirtir ve bunlarn kaynak itibariyle Yakn Dounun eski tarmsal bolluk trenlerine uzandn aklar. Metin Anda gre bu bolluk trenleri ilevseldi, amalar doann canlandrlmas iindi. Bu trenlerle mythlerin birlemesi dram yaratmtr.8 Ky seyirlik oyunlar ve bunlarn dayand eski tarmsal bolluk trenlerini salam bir zemine oturtabilmek iin insann tabiatla olan ilikilerine dikkat etmek gerekir. lkel dnemlerde insanolu evresinde izledii bitkisel hayatn uyanmas veya uykuya dalmas, hayvanlarn iftlemeleri ve yavrulamalar gibi olgulara dikkat etmi ve her yl canlanan, rn veren, sonra bir eit uykuya dalan tabiat karsnda yeni yl mefhumuna ulamtr. Bir yldan dierine geerken eskinin kovulmas, yeni yln bolluk getirmesi iin eitli trenlerin dzenlenmesi byle bir anlayn rndr. Sir James Fraserin ifadesiyle doal olaylarn deikenlii ilkel insan dorudan doruya etkilemektedir. Her yl toprak zerinde meydana gelen byk deiiklikler ilkel insanlar bu deiiklikler zerinde dnmeye zorlamtr. lkel insan bu deiiklikleri by yoluyla etkileyebileceine inanmtr. Yamuru yadrmak, gnei dodurmak, yemileri oldurmak, hayvanlar retmek, bahar getirmek iin by trenleri yapmtr.9 Btn eski kltrlerde mevcut olan yeni yl mefhumunu canl tutan Trkler de yzyllar boyunca Ergenekondan k simgelemek zere kn bitip baharn balad, yani tabiatn canland gnlerde tren dzenlemiler, atete kzdrlan demir paralarn rs zerine koyup ekile vurarak temsili bir ayin sergilemilerdir.10 in kaynaklar Hun kltrnden bahsederken tapnaklarn zikrediyorlar. Bu haberlere gre hakann kararghndaki tapnakta her yln banda ayin yaplrd.11 Orta Asya steplerinde hayvanclkla uraarak gebe hayat yaayan Trkler, yerleik dzene getikten sonra bu rki karakterlerinin yan sra komu kltrlerin de etkisiyle yeni birtakm trenler icra etmeye balamlardr. Ko katm, davar yz, yln iki ayr blmnden biri olan ruz- kasmn bitip ruz- hzrn balamas, topran canlanmas ve rn alma dnemlerinden her biri toplu trenlere ve kutlamalara sahne olmutur. Bu trenlerde hayvan postuna girilerek eitli taklitlerin yaplmas, evlerin dolalarak yiyecek toplanmas, bugnk k yars oyunlarnn kaynan tekil etmitir. Abdulkadir nan, amanist Trk kavimlerinin ayin ve trenlerini iki ksmda inceler: 1. Muayyen vakitlerde yaplmas gereken ayin ve trenler. 2. Tesadfi olaylar dolaysyla yaplan zel ayin ve

544

trenler. Muayyen vakitlerde yaplan ayinler, ilkbahar, yaz ve gz mevsimlerinde yaplan ayinlerdir ki, bunlarn ok eski devirlerden beri yaplagelmekte olduuna phe yoktur.12 Eski bolluk trenlerinin kalnts olduu anlalan k yars trenleri muhteva bakmndan incelendiinde kz karma ve lp dirilme motiflerinin arlkl bir biimde yer ald grlr. Karlan kz, remenin, bereketin simgesidir. Bu, beraberinde iftlemeyi ve arkasndan oalmay salar. lp dirilme de tabiatn her yl canlln, verimliliini kaybetmesi, sonra tekrar canlanmas ile ilgili olaylarn simgesi olarak seyirlik oyunlara girer. Tabiatn canlanmas, tohumun tarlaya atlmas, bitkilerin yeermesi, yeniden dirilii hatrlatyor. Bu dncenin rneklerini eski mitlerde de gryoruz. Msr buday tanrs Osirisin toprakla birlemesi sonucunda bolluk olmas, Mezopotamya Tanrs Tammuzun tarla birlemesiyle bitkilerin yeermesi, tardan ayrlnca her trl remenin ve yeermenin durmas, hasat tanras Demeterin kz Persephonein karl ve izinle her yln aynda yer yzne kmas, bu dnceyi besleyen mitolojik unsurlar olarak dikkatimizi ekiyor.13 Btn bu uygulamalarda baa dnme, asla ynelme eklindeki mitolojik dncenin izlerini gryoruz. nk mitolojik dncede menee dn, yeniden dou midi verir. Btn dini merasimlerin maksad balangca dnmektir. lkel toplumlarda tedavi etmek yoktur. Ancak kaynaa dnlerek yeniden yaratma vardr. Dnyay, hayat yaratan glerin kayna enerji doludur.14 lp dirilme motifinin bir baka rneine de aman ayinlerinde rastlyoruz. aman, birtakm n hazrlklar yaptktan ve ekstaz haline geldikten sonra emegetini, yani koruyucu ruhunu veya baka tanrlar arr. Bunlarn abuk gelmeleri iin yalvarr. Bu ruhlar birdenbire bastrrlar, aman, korkusundan baylr, der. aman yzyle, yani secde eder gibi derse iyi alamet saylr; arkasyla derse fenadr. aman yere der dmez herkes ilahiler okumaya balar. Tecrbeli ihtiyarlar, aman ayltmaya alrlar. Ruhlar arasnda kendi emegetini grd gibi, aman aylr, neelenir, sramaya ve dans etmeye balar.15 Hayatn tabiatla btnletiren, tabiattaki deiikliklere gre yaamna yn veren insanolu, daha mreffeh bir hayat yaayabilmek iin doann canlanmasna ihtiya duymu, bunun iin de yamur yamad zamanlarda kurakl nleyecek eitli ilemlere bavurmutur. Trk kavimlerinde ok eski devirlerden beri yaygn bir inanca gre, byk Trk tanrs Trklerin cedd-i alasna yada (yahut cada, yat) denilen bir sihirli ta armaan etmitir ki, bununla istedii zaman yamur, kar, dolu yadrr, frtna karrd. Bu ta her devirde Trk kamlarnn ve byk Trk komutanlarnn ellerinde bulunmu, amanistlere gre, zamanmzda da byk kamlarn ve yadaclarn ellerinde bulunmaktadr.16 Yada tandan baka, ksrla sebep olan, doumda kolaylk salayan ve eitli hastalklarn tedavisinde kullanlan talar da vardr Trk kltr tarihinde bysel nitelik kazanan bu talarn kutsal saylmalarnn sebebini aratran Bilge Seyidoluna gre talara sihir atfedilmesi bu talarn vaktiyle tanrlar tarafndan kullanlm olmasndan ileri gelmektedir. Talar kullanlrken de birtakm ilemler ve

545

hareketler yaplr. Bunlar da bizi ilk zamanlarda bu talar ilk kullanan tanrlarn veya yardmclarnn onlar byle kullandklar dncesine gtrmektedir.17 Krgz-Kazaklarn Er Gke destannda Altnordunun mehur kahramanlarndan Er Kosayn dman lkesine akn yaptnda lde bana gelenler yle anlatlmaktadr: Yanndaki adamlar susad. Er Kosaya susuzluktan ikayet ediyorlard. Er Kosay, uzun kulakl sar atnn ceerlerinin altndan cay ta (yad ta) kard. Sallad, sallad yere koydu. Havadan yamur yad. Yamur suyunu itiler.18 Kuraklk zamanlarnda yamur yadrmak iin cada tandan baka arelere (tlsmlara) de bavurulur. Ural dalarnn dousunda yaayan Ulu Kutay, Salcvt, Barn Tabun Bakurtlarnda yamur tlsm olarak birbirini suya atmak, birbirine su atmak adeti vardr.19 Trklerin slam medeniyeti dairesine girdikten sonra edindikleri geleneklerden biri de yamur duasdr. Kyllerin topluca bir tepeye kp kurban kesmeleri, namaz klp dua etmelerinden sonra yemek yemeleri biiminde ortaya konulan bu uygulama gnmzde de Trkiyenin btn blgelerinde varln srdrmektedir. Buradaki bysel ilemlerin slami karaktere brndn gryoruz. Yamur yamad zamanlarda ocuklarn veya genlerin bir aa parasn yahut sprgeyi bebek biiminde ssleyerek bunu kap kap dolatrmalarndan ibaret olan yamur gelininin de ok eski bolluk trenlerinin kalnts olduunda phe yoktur. Bu oyunun ana gesi unlardr: 1. Kukla biimindeki bebein kap kap dolatrlmas. 2. nnde durulan evin sahibi tarafndan bebein zerine su serpilmesi. 3. Her evden yiyecek toplanmas. Su, hayat vericidir. Bolluun, oalmann semboldr. Evleri dolaarak yiyecek toplamak da amanla giri trenleriyle yaknlk gsteriyor. Baykal gl ve Selenge rma evrelerinde yaayan Buretler resmen budist sayldklar halde amanizm geleneklerine ok bal kalan Mool boylarndan biridir. Bunlarda amanla istidat gsteren adama aman (b) olmas teklif edilir. Teklif kabul edilirse aman namzedi komularndan biriyle oba oba, ev ev dolap sadaka toplar. Namzede refakat eden adamn evinde demir paralar ve paavra gibi eyler balanm bir denek (asa) bulunur.20 Btn bu rnekler ve deerlendirmeler, eski kutsal trenlerin ve ritellerin asl amalarn kaybederek oyunlat, zamanla ilevini kaybederek elence haline geldii gereini ortaya koyuyor. Ritellerin ky seyirlik oyunlarna kaynaklk ettiini syleyen Sevda ener, u yorumu getiriyor: Tiyatronun asal gesi olan bir olay taklitle canlandrma eyleminin ilkel kavimlerin by trenlerinde bulunduu ve tiyatronun bu canlandrma eyleminden tredii gr kaln izgileri ile kabul edilmektedir. Antik Yunan dramnn mevsim deimesiyle ilgili ritellerden domu olduu gr birok tiyatro tarihisi tarafndan benimsenmitir. Gnmzde hemen her lkede kutlanan halk

546

bayramlarnn ve belli gnlerde oynanan ky oyunlarnn eski bysel trenlerin uzants olduu varsaym da geerli saylmaktadr.21 B. Totem ve Ongunlar, Kutsal Hayvanlar Bir insan grubunun ya da tek bir kiinin mistik ve majik duygularla bal bulunduu hayvan, bitki, doasal olay ya da cansz bir nesne22 biiminde tanmlanan totem, ilkel insann hayatnda ve dnce dnyasnda nemli bir yere sahipti. Bu dnce etrafnda gelitirilen ve kendine has kurallar olan inan sistemi totemizm olarak adlandrlyor ve ilkel dinlerden saylyor.23 Totemizmin kalnts olarak eitli maddelerden yaplan ve zenle muhafaza edilerek kutsallk atfedilen resim, ekil ve armalar da ongun adn alyor. Trklerin de balangta bir totemcilik dnemi yaadklar, daha sonraki devirlerde eitli ongunlara sahip olduklar biliniyor. Farkl din ve kltrlerin etkisine ramen bu inan biiminin krntlar halinde gnmze kadar devam ettii, baka unsurlarla birleerek varln srdrd iddia edilmektedir. Abdulkadir nan, ongun hakknda u bilgileri veriyor: Altayllarda ts (=tz), Yakutlarda tangara, Uranhalarda eren, Mool-Buretlerde ongon denilen putlar-fetiler vardr. Bunlar, keeden, paavralardan, kayn aac kabuundan yaplr. Bir ksm ocuklarn oynadklar bebeklere benzerler. Bir ksm da tilki, tavan ve baka hayvan derilerinden ibarettir. Bunlar duvarlara yahut srklara aslr. Baz aileler bunlar torbalarda saklarlar. Ava veya nemli bir sefere karken bu putlara sa saarlar ve azlarna ya srerler.24 Divan Lgatit-Trkte tz kelimesinin karl olarak asl, kk manalarnn verilmi olmas, kelimenin yklendii anlam ve bunun evresinde oluan inan biimini dorular mahiyettedir.25 Mslman Trklerde de eski tz ve ongon kltnn izlerine rastlanmaktadr. Dou Trkistanl baklar hastalar tedavi ederken birok kuurak (kukla) kullanrlar. Bakurt ve Tobol baklar stma hastaln paavradan yaptklar koraklara (kukla) nakledip uzaklara gtrrler. Ongon (ts/tz) kltnn, totemcilik devrinin bir hatras ve kalnts olduu birok etnograflar tarafndan iddia edilmektedir. Ongonlarn (tz) ou hayvan tasvirleri veyahut hayvan adlar tadklar ve tz kelimesinin eski ve yeni Trk lehelerinde esas, mene, kk anlamna gelmesi bu faraziyeyi kuvvetlendirmektedir.26 Yukardaki aklamalardan anlald ekliyle eski Trk dncesinde asl byk tanrdan baka farkl fonksiyonlara sahip olaanst glere inanlr ve bunlarn tasvirleri yaplarak tanrd. Bu dnce tarznn izlerine gnmzde ky seyirlik oyunlarnda rastlyoruz. Yamur Gelini oyununu

547

rnek olarak gsterebiliriz. Kuraklk zamanlarnda ocuklarn veya genlerin ellerinde dolatrdklar yapma bebek, yamurun yamasn salayacak olaanst varln simgesi, ongunu olarak tanyor. Bugn elbette bu dnce btnyle ortadan kalkm ve slami bir karaktere brnmtr. Ver Allahm ver bir sulu yamur ifadesiyle yamurun Allahtan istendii aka ortaya konuluyor. Ama bir totemizm unsuru olarak kukla da varln koruyor. lhan Bagz, bu yamur treninin kkeni hakknda hazrlad incelemesinde trene ve trende dolatrlan bez bebek veya canl ocua verilen isimlerin manalarndan yola karak oyunun kaynan aratrmtr. Ona gre Anadolunun btn blgelerinde oyuna ad olarak verilen kelimeler Trkede veya baka dillerde kurbaa, kurbaa yavrusu anlamndadr. Anadolunun baz kylerinde kurbaa yavrusuna kepecik, mecik adlar verilmektedir. Hindistann Kannada blgesinde kurbaaya doddu deniliyor. Yine Hindistann baz blgelerinde yaplan trenlerde gezdirilen bebee mindaki ad verilir. Mindaki, kurbaa kz demektir. Anadolu yamur trenlerinin bir ksmnda bizzat kurbaann kendisinin dolatrldna, susuzluktan kurbaann ld yolunda ifadeler kullanldna ve her evden kurbaann zerine su dkldne dikkat eken lhan Bagz, u sonuca ular: Yamur trenlerinde tanan yapma bebein yahut canl ocuun kurbaa ya da kurbaa yavrusunu simgeledii ileri srlebilir. Trenin ilk biiminde kurbaa tanm olmaldr, daha sonraki deimelerle birlikte kurbaann yerini onu simgeleyen bir ocuk veya yapma bebek almtr.27 Bagz, tezini daha ileriye gtrerek Asyann ok eskiden beri tarmla uraan in ve Hindistan gibi memleketlerinde kurbaann yamur tanrs olarak tanndn, bugnk oyunlarda yamur gelini genel adyla bilinen yapma bebein bir totem unsuru halinde varln koruduunu iddia eder. Abdulkadir nann yllar nce bu konuda ortaya koyduu yorumu da Bagzn grn kuvvetlendirecek mahiyettedir: Bu adetteki kadn kuklas, amani Trklerin panteonuna dahil olan tslerden bazlarna ok benziyorsa da Anadolu Trklerinden baka Trklerde buna benzeyen bir merasime tesadf edilmiyor. Galiba bu adet, ileri Asyann pek eski yerli zrra bir kavminden kalma bir adet olsa gerek. Bu adete dair btn Anadolu, Suriye, Irak ve Azerbaycan adetleri toplanrsa ihtimal ki bu merasimin eski dini ekli tayin edilebilir.28 Bu bilgilerden yola karak yamur gelini oyunu ile kurbaa arasnda yaknlk kurmak yanl olmayacaktr. Kurbaann Trk mitolojisinde tad deeri kesin izgileriyle belirleyemiyoruz. Ancak Beltir ve Sagay kamlarnn davullarnda kurbaa resminin bulunmas olduka anlamldr.29 Tufan olaynn G. Potanin tarafndan tespit edilen Uryanha (Tuba) rivayetine gre yer, bir kurbaa zerindedir. Kurbaa kmldanrsa tufan olur. Eski bir zamanda bu kurbaa kmldam ve yeryznn byk denizi (ulu talay) dalgalanm, kaynar gibi olmu, tufan olmu.30

548

Bahaeddin gel, Altayllarn ceplerinde tadklar bir takvimin resmini vererek u aklamada bulunuyor: Ortada, efsanelerimizde sk sk geen ilk Ortadeniz grlyor. Bu denizin ortasnda yaayan kurbaa-kaplumbaa karm efsanelemi bir mahluk yer alm ve iki tarafn da balk kuatmtr. Bu resim, in ve Budist kltrlerinin Orta Asya ananeleriyle karm bir rneidir.31 Gerek kurbaalarn yamurlu ve bulutlu havalarda yumurtladklar, bardklar ve iftletikleri yolundaki bilimsel veriler,32 gerekse bu konudaki mitolojik bilgiler ilkel insann kurbaay yamurun yamas ile ilgili majik ilemlerde etkili bir hayvan olarak kabul ettiini ortaya koyuyor. Yamurlu zamanlarda kurbaalarn iftlemeleri de reme, bolluk, bereket unsuru olarak dikkatimizi ekiyor. Her kabilenin bir hayvandan trediine dair ilkel dncenin giderek zayflamas sonucunda bu inan biimi tmyle ortadan kalkm, daha sonralar bir ongun halinde varln srdrmtr. amanizm inanlarna gre bu heykelcikler, kabilenin, soyun, ailenin koruyucusu olarak kabul edilir ve belirli zamanlarda yaplan dini trenlerde bu heykelciklere yemekler verilir, eitli salar salrd. Zamanla bu inan da zayflam, zellikle Orta Asya Trk topluluklarnda baz hayvanlar ve yrtc kular kutsal saylarak sadece sembol seviyesinde kalmtr.33 Ouz boylarnn armalar olan kulara da ongon ad verilmi olmasna ramen, Ouz Trklerinin onlara yemekler sunduklar ve sa satklar hakknda elimizde hibir kayt yoktur. Baz kavimler, byle iptidai din devrelerini erken alarda geirmi, fakat bu eski hatralar, toplum yksek bir seviyeye eritikten sonra bile, arma eklinde olsun devam edegelmilerdi.34 Yakutlarda ksr kadnlar ocuk vermesi iin kartala bavurup yalvarrlard. Bundan sonra dnyaya gelen ocua Hotoy tertteh (kartaldan tremi) denirdi.35 XVIII. asrda Orta Asyada seyahat ederek Orhun Yaztlarn da bulan sveli Subay Strahlanberg, Yakut Trklerini ziyaret ederek onlar hakknda u ok nemli bilgileri vermiti: Yakutlara gre, yaratklardan (Creatur) biri kutsal saylr ve her kabile ile soy da bu hayvandan trediklerine inanrlard. Bunlar, boylarn kutsal saydklar kuu, kaz, karga vs. gibi hayvanlard. Bunun iin de bu hayvanlar hibir suretle yenmezdi. Fakat o hayvann boyundan gelmeyenler iin bir mesele yoktu. Bakalar pekala dier boyun kutsal hayvann yiyebilirdi.36 Kltr tarihi aratrmalar, insanlarn bir hayvan soyundan geldikleri biimindeki inanlar kapsayan totemizmin giderek kaybolduunu, ama izlerinin her dnemde varln koruduunu gsteriyor. Trklerin Anadoluya yerlemelerinden sonra ise ongun seviyesinde de mevcut olmadn, sadece halk adet ve inanmalar arasnda krntlar halinde yer bulduunu gryoruz. Bu gelimede Trklerin slamiyeti kabul etmesi de etkili olmutur. Gnmzde Anadoluda bu inanlara rastlanmaktadr. Bugnk Anadolu ky seyirlik oyunlarnda ve danslarnda bu inancn izlerini grmek mmkndr. Ancak bugn oyunlar sadece elence amacyla sergilenmektedir. Oyuncu ve seyirciler, bu motiflerin manasn bilmemektedirler.

549

Ylbanda oynanan ve Deve oyunu, Ylba oyunu gibi adlarla anlan oyunda deve ve ay oynatlmas yaygndr. Oyunda insanlar tarafndan taklit edilen deve ve aynn Trk kylsnn hayatna nasl girdii hususu olduka dndrcdr. Bu konuda kaynaklarda yeterli ipucu bulamamakla birlikte Altay yaratl mitinde deve ve ay unsurlarna rastlyoruz: Erlik, eline eki, krk, rs ald. Bir vurdu ay kt, bir vurdu domuz kt, bir vurdu Albs (fena ruh) kt, bir vurdu deve kt37 Aba ts, amanistlerin en ok saydklar putlardan biridir. Ay tasviridir. Aba (apa), eski Trkede baba, ata anlamlarn ifade etmitir. Btn eski Trk lehelerinde ayya gerek ad olarak azg (azg, ayg, ayu, ay) denildii halde baz boylarda bu canavar aba (XI. asr Kpaklarnda ve baz Altay lehelerinde) yahut ese, ebe, ebge (Yakutada) denilmektedir. Bu kelimelerin hepsi ata manasna gelir ki kuzey kavimlerinde bu hayvann ad tabu sayld devirden kalma gelenektir. Ay kltnn izleri yksek kltrl skandinavya kylerinde bile tespit edilmitir.38 amanistlere gre ay, orman tanrs ruhunun timsalidir. Ad da tabudur. amanistler bilhassa ormanlarda aynn adn sylemekten korkarlar. Eski Kpaklar ayya aba (yani baba) derlerdi.39 zetlemek gerekirse Anadoluda oynanan ky seyirlik oyunlarnda, zellikle ritel oyunlarda ve halk danslarnn bir ksmnda eski kutsal ayinlerden, totem ve ongun dnemlerinden kalma izler vardr. Profan mahiyetteki oyunlarda da hayvan benzetmelerine rastlamak mmkndr. Ancak bunlarn mitolojik kaynakl olsalar bile ky hayatyla btnlemi oyunlara girdiini gryoruz. Kyl, hayatnn eitli safhalarnda yararland hayvanlar oyunlarna konu olarak semitir. Pertev Naili Boratavn ifadesiyle seyirlik oyunlar sadece elence vesilesi ve arac, hayal rn, gelip geici eyler deildir; onlar, toplumun gnlk sorunlarndan, tasalarndan, kayglarndan, sevinlerinden, ilerinden, retim ve tketim abalarndan, trelerinden, trenlerinden ayrlamaz. Bir kelime ile, halkn yaam ile kaynamlardr; onunla bir btn halindedirler ve ancak toplumun yaamnn trl ynleriyle bir arada incelenerek deerlendirilip yorumlanabilirler.40 Sonu Eski Trk dncesinde yaratc g olarak kabul edilen Gk-Tanrdan baka eitli olaanst glerin varlna inanlyor ve bunlar iin birtakm trenler dzenleniyordu. Ayrca yln deimesiyle ilgili astronomik olaylar ve ekolojik gelimeler, tarm ve hayvanclkla ilgili baz zel gnler, birtakm kutlamalara zemin hazrlyordu. Trklerin Orta Asyadan getirdikleri bu inan ve yaam biimiyle yerleik dzende edinilen yeni alkanlklar, bu tren ve enliklerin daha belirginlemesini salam ve insanmzn bir takvim gelenei kazanmasn zorunlu klmt. Bylece Anadoluda yzyllar boyunca devam edecek bir gelenek olumu, bu trenlerin dramatik geleri ise oyun kltrnn gelimesini hzlandrmt. Belirli gnlerde oynanan oyunlar da bu yolla bolluk, bereket sembol haline gelmiti. Trk kltrnn bir paras olan ky seyirlik oyunlarn dier kltr gelerinden ayr dnmek mmkn deildir. iir, mzik, dans trnden ok sayda rn ortaya koyan halkmz, dram karakterli

550

oyunlar da yaratm, ou kez bu unsurlar bir araya toplayp kaynatrarak onlar hayatnn bir paras haline getirmitir. ada anlamdaki tiyatrodan habersiz olan kylnn seyirlik oyun sergilemesi, kendi sosyal ve ekonomik artlar iinde gelien bir ky tiyatrosunun varln gsteriyor. Bu ilkel tiyatronun erevesini halkn bizzat kendisi belirlemitir. Anadolu dndaki Trk topluluklarnda da ayn ortak duygu ve dncelerin oyunlatrldn biliyoruz. Trkiye snrlarn aarak Trk dnyasnda yaplacak mukayeseli bir aratrma, ayn kaynaktan beslenen ortak kltrn temel unsurlar bakmndan ne denli yakn ve salam olduunu gsterecektir. 1 2 Abdlhaluk M. ay, Hdrellez Kltr-Bahar Bayram. Ankara 1990, s. 19. Pertev Naili Boratav, Mevsimlik Bayramlar bal altnda bu gelenekleri inceler ve

konunun ok karmak olduunu belirterek Trkiye genelinde mevsimlik bayramlardan her birinin trelik ve trenlik nitelikleri her yerde ayn kalmakla beraber tabiat, hava, iklim ve ekoloji artlarnn farkl olduu yerlerde kutlanma zamanlar deiiktir biimindeki deerlendirmesinden sonra bu karmakl az-ok ortadan kaldrmak zere bir tasnif denemesi yapar. Ona gre bu trenlerden kimilerinin zamann yerli retim artlar, bazlarn ise daha genel bir takvim gelenei belirler. Bylece mevsimlik bayramlar: I. zel mevsimlik bayramlar II. Genel mevsimlik bayramlar diye iki byk kmede toplamak gerekiyor. Birinci kmedeki bayramlar unlardr: A. oban bayramlar zinciri: a. ko katm b. saya (davar yz) c. dl. B. Ekinci, meyveci, bac bayramlar. C. G bayramlar. kinci kmedekiler: A. Bahar bayramlar: a. nevruz b. idem c. betnem (gavur kfr ya da kzl yumurta) d. hdrellez B. Yaz gn-dnm. C. K yars, yl ba (Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Trk Folkloru. stanbul 1984, s. 211-212 ). 3 4 5 6 7 8 9 1975, 26. 10 M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi. stanbul 1980, s. 80-81.; Ziya Gkalp, Trk Bilge Seyidolu, Mitoloji zerine Aratrmalar, Metinler ve Tahliller. Erzurum 1992, s. 5. Abdulkadr nan, Tarihte ve Bugn amanizm. Ankara 1972, s. 65. Seyidolu, a.g.y. nan, a.g.e., s. 2. nan, a.g.e., s. 183-184. Metin And, 100 Soruda Trk Tiyatrosu Tarihi. stanbul 1970, s. 20. Sevda ener Tiyatronun Kaynana likin Kuramlar. Tiyatro Aratrmalar Dergisi. 6,

Tresi, stanbul 1339, s. 74.

551

11 12 13

Abdulkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm. Ankara 1972, s. 2. nan, a.g.e., s. 97. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Bilge Seyidolu, Mitoloji zerine Aratrmalar Metinler ve

Tahliller. Erzurum 1992; Azra Erhat, Mitoloji Szl. stanbul 1989. 14 15 16 17 18 19 20 21 1975, 45. 22 23 24 25 26 27 Sedat Veyis rnek, Etnoloji Szl. Ankara 1971. erafettin Turan, Trk Kltr Tarihi. Ankara 1990, s. 85. nan, a.g.e., s. 41. Kagarl Mahmut, Divan Lgatit-Trk (ev. Besim Atalay). c. III, Ankara 1986, s. 123. nan, a.g.e., s. 45. lhan Bagz, me Gelin-Bir Anadolu Yamur Treninin Kkeni ve Dalm zerinde Seyidolu, a.g.e., s. 13. nan, a.g.e., s. 115. nan, a.g.e., s. 160. Seyidolu, a.g.e., s. 29. nan, a.g.e., s. 164. nan, a.g.e., s. 164-165. nan, a.g.e., s. 78. Sevda ener, Tiyatronun Kaynana likin Kuramlar. Tiyatro Aratrmalar Dergisi. 6,

Bir Aratrma. Folklor Yazlar, stanbul 1986, s. 17. 28 481. 29 30 31 nan, Tarihte ve Bugn amanizm. Ankara 1972, s. 96. nan, a.g.e., s. 23. Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi. c. I, Ankara 1989, s. 444. Abdulkadir nan, Yamur Duas me Gelin. Makaleler ve ncelemeler. Ankara 1968, s.

552

32

reme mevsiminde su kenarlarnda toplanan erkek kurbaalar, kendi trnn diilerini

uyarmak zere barmaya balarlar. Bazlar ise su ierisinde ayn davran gsterirler. Boazdaki ses telleri sayesinde her tr kendine zg sesler karr. Bu zel sesler nedeniyle ilkbaharda ayn trn erkek ve diileri iftlemek iin birbirlerini kolaylkla bulurlar (. ) Kurbaalar bir tehlikeyi haber vermek zere de koro halinde barrlar. Bu durum yamurlu ilkbahar gecelerinde sk sk grlr. (Mustafa Kuru, Omurgal Hayvanlar. Erzurum 1987, s. 269). 33 Sembol mahiyetindeki baz hayvan figrlerinin sanat ilemelerine yansmas konusunda

bkz. Hamza Gndodu, Trk Mimarisinde Figrl Ta Plastik. stanbul 1979, Baslmam Doktora tezi VII+551+XLII s. 34 35 36 37 38 39 40 gel, a.g.e., s. 32. nan, a.g.e., s. 119. gel, a.g.e., s. 33. Bilge Seyidolu, Mitoloji zerine Aratrmalar Metinler ve Tahliller. Erzurum 1992, s. 23. nan, a.g.e., s. 46. nan, a.g.e., s. 63. Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Trk Halk Edebiyat. stanbul 1988, s. 224.

Ak, Niyazi: Trk Tiyatro Edebiyat Tarihi-I. stanbul 1989, Dergah Yay. Ak, Niyazi: XIX. Yzyl Trk Tiyatrosunda Devrin Hayat ve nsan. Erzurum 1974, Atatrk niversitesi Yay., s. 172. Akn, Kemal: Ermenekte Saya. TFA, 3 (66), Ocak 1950, s. 1050. Allahverdiyev, Mahmud: Azerbaycan Halk Teatr Tarihi. Bak 1978, s. 236. Alptekin, Ali Berat: Silifke Krtl/Korucuk Ky Folkloru. Erzurum 1977. Anadol, Cemal: Tarihten Gnmze Kadar Dnyada ve slamiyette Halk nanlar, By (SihirTlsm). stanbul, s. 212. And, Metin: 100 Soruda Trk Tiyatrosu Tarihi. stanbul 1970, Gerek Yaynevi, s. 351. And, Metin: Anadolu Seyirlik Kyl Oyunlar zerine. TFA, 10 (199), ubat 1966, 3994-3997; 10, (209), Aralk 1966, 4269-4271; 11 (220), Kasm 1967, 4577-4579; 11 (229), Austos 1968, 50225024; 11 (231), Ekim 1968, 5098-5099; 12 (237), Nisan 1979, 5268-5270; 12 (250), Mays 1970, 5613-5614.

553

And, Metin: Dionisos ve Anadolu Kyls. stanbul 1962, Elif Yay., s. 79. And, Metin: Drama At The Crossroad-Turkish Performing Arts Link Past and Present-East and West, stanbul 1991, s. 185. And, Metin: Geleneksel Trk Tiyatrosu-Kyl ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri. stanbul 1985, nklap Kitabevi, s. 574. And, Metin: Oyun ve Bg. stanbul 1974, Bankas Kltr yay., 332+XXXII s. And, Metin: Trk Kyl Danslar. zlem yay., s. 123. Artun, Erman: Cemal Riteli ve Balkanlardaki Varyantlar. Ankara 1993, Kltr Bakanl yay., s. 152. Aydn, Sira: Tekecik-Ko Katm. Folklor Postas, 1 (7), Nisan 1945, 8-9. Aydnolu, Glali: Delice-Hacobas Kynde Yamur Duas. TFA, 12 (252), Temmuz 1970, s. 5685. Azerbaycan Klasik Edebiyat Kitabhanas-I cilt-Halk Edebiyat. Bak 1982. Azerbaycan ifahi Halk Edebiyatna Dair Tedkikler-VII, Bak 1987. Bali, Muhan: Atlar zerinde Bir Aratrma, Erzurum 1974, (Baslmam Doentlik tezi). Baltaolu, Radife: Mut-Silifke Yresi Ky Seyirlik Oyunlar Aratrmas. Ankara 1984, DTCF Lisans tezi. Bagz, lhan: Folklor Yazlar, stanbul 1986, Adam Yay., s. 354. Baydemir, Hseyin: Gztepe Ky Folkloru ve Etnografyasndan Semeler. Erzurum 1994, AFEF Lisans tezi, s. 120. Bilge Seyidolu, Mitoloji zerine Aratrmalar Metinler ve Tahliller. Erzurum 1992, s. 23. Boratav, Pertev Naili; 100 Soruda Trk Halk Edebiyat, stanbul 1988, Gerek Yaynevi, s. 237. Boratav, Pertev Naili: 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul 1984, Gerek Yaynevi, s. 272. Boratav, Pertev Naili: Folklor ve Edebiyat. 2 cilt, stanbul 1983, Adam Yay., Boratav, Pertev Naili: Halk Edebiyat Dersleri. Ankara 1942, DTCF Yay., s. 159. Boratav, Pertev Naili: Saya-Anadolu ve Azerbaycan Trklerinin Bir Yrk Bayram. Folklora Doru, 42, Eyll-Ekim 1975, 3-9.

554

Cawte, E. C.: Ritual Animal Disguise, Cambidge 1978, s. XV+293. Cengiz, Haydar: Ilgnda Saya. TFA 9 (182), Eyll 1964, 3513-3514. ay, Abdlhaluk M.: Hdrellez Kltr-Bahar Bayram. Ankara 1990, Kltr Bakanl yay., s. 38. ete, Burhaneddin: Mersinin Tepe Kynde Dodu, TFA, 3 (67), ubat 1955, 1068. okal, Mehmet: Ylba Karlamas. TFA, 6 (127), ubat 1960, 2079. Elin, kr: Halk Edebiyat Aratrmalar. 2 c., Ankara 1988, Kltr ve Turizm Bakanl yay. Elin, kr: Anadolu Ky Orta Oyunlar (Ky Tiyatrosu), Ankara 1977, TKAE Yay., s. 111. Elin, kr: omal Gelin, TFA, 11 (225), Nisan 1968, 4718. Elin, kr: Halk Tiyatrosu. Trt Dnyas El Kitab, c. III, Ankara 1992, Eliade, Mircea: Mitlerin zellikleri. (ev.: Sema Rifat) stanbul 1993, Simavi Yay., s. 192. Ergin, Muharrem: Dede Korkut Kitab. stanbul 1984, Boazii Yay., s. 223. Ergin, Muharrem: Ouz Kaan Destan-Tercme Metin Szlk. Ankara 1988. Hlbe Yay., s. 48. Erhat, Azra: Mitoloji Szl. stanbul 1989, Remzi Kitabevi, s. 365. ES, Seluk: Konyada Eski K Elenceleri. TFA, 13 (262), Mays 1971, 5953. Ferzeliyev, Tehmasib: Azerbaycan Folklorunda Halk Dram ve Oyun Temaalar. Azerbaycan ifahi Halk Edebiyatna Dair Tetkikler-VII, Bak 1978. Frankford Henri: The Birth Of Civilization in the Near East, New York, 1956, s. VII+142. Fromm, Erich: Ryalar, Masallar, Mitoslar (Sembol Dilinin zmlenmesi). Gazimihal, Mahmut Ragp: Trk Halk Oyunlar Katalogu. I. c., (Baskya Haz. Nail Tan), Ankara 1991, Kltr Bakanl Yay. Gkmen, Muzaffer: Tiyatro Tahlilleri. Ankara 1948, s. 179. Gnll, Ali Rza: Alanyadan Derlenen Yelli Yeleme Oyunu, Erciyes, 178, Ekim 1992, 29. Gndodu, Hamza; Trk Mimarisinde Figrl Ta Plastik. stanbul 1979, Baslmam Doktora tezi, s. VII+551+XLII.

555

Hacyev, Valeh: Azerbaycan Folkloru Ananeleri (Grcistandaki Trkdilli Folklor rnekleri Esasnda). Tiflis 1992, s. 119. Hassan, mit: Eski Trk Toplumu zerine ncelemeler. Ankara 1986, V yay., s. 363. Hooke, S. H.: Ortadou Mitolojisi. (ev. Alaaddin enel), 1991, mge Kitabevi, s. 223. nan, Abdulkadr: Tarihte ve Bugn amanizm-Materyaller ve Aratrmalar. Ankara 1972, TTK yay., s. 229+10. nan, Abdulkadir: Makaleler ve ncelemeler. 2 cilt, Ankara 1968-1991. Karada, Nurhan: Ky Seyirlik Oyunlar, stanbul 1978, Trkiye Bankas Kltr yay., s. 179. Kaya, Vahap: Vanda Kse Oyunu. TFA, 12 (246), Ocak 1970, 5011. Kazmaz, Sleyman: Ky Tiyatrosu. lk (Yeni Seri), 3 (25), 1 Birinciterin 1942, 19-22; 3 (26), 16 Birinciterin 1942, 9-11; 3 (29), 1 Birinciknun 1942, 15-16; 3 (31), 1 kinciknun 1942, 10-11; 4 (40), 16 Mays 1943, 8-9. Kazmaz, Sleyman: Ky Tiyatrosu. Ankara 1950, CHP Halkevleri Brosu Temsil Yay., s. 119. Krzolu, M. Fahreddin: Koyuncu Trklerde Saya enlii ve Karsta Derlenen Sayac Trkleri. TFA 5 (115), ubat 1959, 1847-1850. Kse, Mrsel: Godu Godu (=Kepe Gelin). TFA, 9 (187), ubat 1965, 3650-3652. Kuru, Mustafa: Omurgal Hayvanlar. Erzurum 1987, Atatrk niversitesi Yay., 735 s. Malinowski, Bronislaw: By, Bilim ve Din. (ev.: Saadet zkal), stanbul 1990, Kabalc Yaynevi, s. 248. gel, Bahaeddin: Trk Mitolojisi (Kaynaklar ve Aklamalar le Destanlar). Ankara 1989, TTK Yay., s. 644. gel, Bahaeddin: Trk Kltr Tarihine Giri. 9 cilt, Ankara 1991, Kltr Bakanl yay. nder, Mehmet: Seyirlik Ky Oyunlarnn Kaynaklarna Doru. Trk Kltr, 365, Eyll 1993, 561-568. rnek, Sedat Veyis: 100 Soruda lkellerde Din By Sanat Efsane. stanbul 1971, Gerek Yaynevi, s. 231. rnek, Sedat Veyis: Etnoloji Szl. Ankara 1971, DTCF Yay., s. 268.

556

zcan, Ahmet: Bir Ky Gelenei: Saya. Folklor Postas, 1 (5), ubat 1945, 17. zhan, Mevlt: Krehirde Oynanan Kz Karma Konulu Dramatik Ky Seyirlik Oyunlarndan rnekler. Trk Folklorundan Derlemeler-1988, s. 121-128. zhan, Mevlt: Seyirlik Oyunlarda Ak-Kara atmas. Trk Folkloru Aratrmalar-1985/1, 7180. zler, Muammer: Mulada Arap Oyunu. TFA, 13 (258), Ocak 1971, 5855. zsad, Mahir: rgpte Yamur Duas, TFA, 9 (189), Nisan 1965, 3815-3816. Radloff, W.: Sibiryadan (Semeler). (ev.: Ahmet Temir), stanbul 1976, Kltr Bakanl Yay., s. 408. Sevengil, Refik Ahmet: Trk Tiyatrosu Tarihi-I-Eski Trklerde Dram Sanat. Ankara 1969, Devlet Konservatuar yay., s. 91. Seyhan, zcan: Silifkede Arap Oyunu. TFA, 10 (206), Eyll 1966, 4183-4185. Seyidolu, Bilge: Mitoloji zerine Aratrmalar-Metinler ve Tahliller. Erzurum 1992, Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yay., s. 75. Seyidolu, Bilge: Mitolojik Dnemde At. Trk Kltrnde At ve Atlk Kongresi, stanbul, 11 Mays 1994. eker, Bahattin: Erzincanda Saya Gezme Gelenei. TFA 10 (213), Nisan 1967, 4383-4385. ener, Sevda: Tiyatronun Kaynana likin Kuramlar. Tiyatro Aratrmalar Dergisi. 6, 1975, 2348. entrk, Ahmet: Gndzbeyde Yamur Duas. TFA, 14 (276), Temmuz 1972, 6361. erbeti, Alpaslan: Biga ve anakkalede Sayacya kmak. TFA 13 (258), Ocak 1971, 58575859. Tecer, Ahmet Kutsi: Kyl Temsilleri. r Mecmuas, 8 (86), kincikanun 1940, 14-17; 8 (8788), ubat-Mart 1940, 57-74. Turan, Mustafa: Karsta Koyunun 100. TFA, 14 (221), Aralk 1967, 4602. Turan, Osman: On iki Hayvanl Trk Takvimi. stanbul 1941, DTCF Yay. s. 139. Turan, erafettin; Trk Kltr Tarihi-Trk Kltrnden Trkiye Kltrne ve Evrensellie. Ankara 1990, Bilgi Yay. s. 358.

557

Uraz, Murat: Trk Mitolojisi. stanbul 1992, Mitologya Yay., s. 339. Uz, Mustafa: Bodi Bostan Oyunu, TFA, 3 (52), Kasm 1953, 831. lktar, M. akir: Folklorda Trenler. Folklor Postas, 1 (8), Mays 1945, 8-9. Veliyev, Vagf: Azerbaycan Folkloru. Bak 1985. Yaln Ali Rza: amkl Blgesinde Kyars, TFA, 10 (212), Mart 1967. 4368-4369. Yalman (Yalkn), Ali Rza: Cenupta Trkmen Oymaklar. c. 1, Ankara 1977. Yksel, Avni: ocuklarn Yamur Duas, TFA, 9 (189), Nisan 1965, 3720. Yksel, H. Avni: Yldzelinden Kiremit ve Topal Kz Oyunlar. TFA, 14 (277), Austos 1972. Ziya Gkalp: Trk Tresi, stanbul 1339, Maarif Vekaleti Yay., 80 s. Ziya Gkalp: Trk Medeniyeti Tarihi. stabul 1976, Kltr Bakanl Yay., 416 s.

558

Cumhuriyet Dneminde ok Sesli Mzik / Yrd. Do. Dr. A. Blent Alaner [s.323-328]
Anadolu niversitesi Devlet Konservatuar / Trkiye Cumhuriyet dneminin en nemli rnlerinden biri de, hi phesiz ki gzel sanatlar alannda yaplan almalardr. Bu alanda yaplan almalarn en byk paralar da 1924 ylnda kurulan Musiki Muallim Mektebi ve 1936 ylnda kurulan Ankara Devlet Konservatuvardr. I. Mzik Eitimi almalar Ankarada mzik retmeni yetitirecek okul fikri, dnemin Milli Eitim Bakan olan Vasf nar zamannda gereklemitir. Gen Trkiye Cumhuriyetinin ilk dnemlerinde, mzik retmenleri genellikle mzie yaknl olan ancak hibir resmi mzik eitimi almam kiiler arasndan seilmekte idi. Eitim sisteminde yenilikler yaplrken, Bat mziinin de okullarda yer almas sz konusu olmutu. Bu proje iin de eldeki tek kaynak, Mzka-i Humayunun Cumhuriyet dnemindeki devam olan Riyaset-i Cumhur Flarmonik Orkestras sanatlar idi. Bir Musiki Muallim Mektebi alacak olursa, Riyaset-i Cumhur Flarmonik Orkestras yelerinden retmen tayini mmknd. te bu dorultuda 4 Kasm 1924 tarihinde Milli Eitim Bakanlna bal olarak Musiki Muallim Mektebi ad altndaki okul Ankarann Cebeci semtinde akir Aa adl bir kiinin otel olarak yaptrd binada eitim ve retime balamtr. 1925-1926 ders ylnda eski Azerbaycan Bykeliliinin bulunduu binaya tanan okulun asl binasnn temeli, 7 Mays 1928 tarihinde atlmtr. Okulun plan, dnemin nl mimarlarndan Dr. Ernst Egli tarafndan izilmitir.1 Yeni binann yaps 1933 ylnda daha da geniletilerek ana binaya bir kpr koridor ile balanan ve on odalar diye anlan blm ilave edilmitir. Musiki Muallim Mektebinin ilk yllarda kendi harcamas olmad iin, Erkek Muallim Mektebinin misafiri olarak her trl gereksinimi buradan karlanyordu. Okulun ilk renci kadrosunu, Erkek Muallim Mektebinden seilmi olan alt renci oluturmutur. Daha sonralar stanbul Balmumcu kszler Yurdundan alt renci daha getirilerek, bu say on ikiye karlmtr. 1925-1926 ders ylnda ise renci kadrosu krk kiiye ulamtr. Sonraki yllarda bu say hzla artarak 1935-1936 ders ylnda altm yedisi kz renci olmak zere mevcut yz krk dokuza ulamtr. Okulun ilk eitimcileri Riyaset-i Cumhur Flarmonik Orkestras sanatlarndan seilmitir. lk dnemlerinde kendine zg bir ynetmelii bulunmayan bu okulda, yalnzca Franszca ve mzik dersleri okutulmakta idi. Dana sonralar kartlan ynetmelikle, okulun renim sresi drt yl olarak belirlenmi, bunun ilk yl normal eitime, son sene ise pratie ayrlmtr. Okula alnacak rencilerin ya snr ise on -on yedi olarak belirlenmitir.

559

Musiki Muallim Mektebi, yalnzca orta dereceli okullara mzik retmeni yetitiren bir kurum olarak kalm, 1936 ylnda Ankara Devlet Konservatuvarnn almas ile birlikte bir sre ayn binada eitimlerini srdrmler, daha sonralar ise Gazi Terbiye Enstitsnn kurulmas ile beraber, bu enstitnn mzik blm olarak, imdi Gazi niversitesi Rektrlk bahesi ierisinde kalan Zuckmayer Binas olarak anlan yere nakledilmilerdir. Gnmzde bu kurum Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi Mzik Eitimi Blm ad altnda kendi amacna uygun olarak eitim-retim grevini baar ile srdrmektedir. Gerekte, gen Trkiye Cumhuriyeti gelitike, Atatrk devrimleri genilemekte, Trk Ulusu, Bat Uygarl yolunda nemli admlar atmaktadr. Ancak, mzik alanndaki almalarda bir yetersizlik gzleniyordu. Mzik ve sahne sanatlarnn temeline inmek ve ilk i olarak da bir konservatuvar kurma zorunluluu ortaya kyordu. O zamanki artlara gre, kendi bamza bir konservatuvar kurma fikri olanak d idi. Batdan bir mzik otoritesi getirtmek ve konuyu onun eline brakmak gerekiyordu. 1934 tarihinde Berlinde renci mfettii olan Cevat Dursunolundan, dnemin Milli Eitim Bakanl, konservatuvarn organizasyonunu yapabilecek bir uzman bulunmasn istedi. Dursunolu, yapt almalar neticesinde, dnyaca nl Alman besteci ve eitimcisi Paul Hindemithi Trkiyeye gelmesi iin ikna etti ve Hindemith ile 27 Mart 1935 tarihinde Berlinde bir anlama imzalad. Bu anlama gereince Hindemith, Trkiyedeki mzik kurumlarnn yeni batan organizasyonlar ilerinde bakanln danman olarak incelemelerde bulunacak, konservatuvarn esaslarn hazrlayacak ve almalarnn sonucunda bakanla bir rapor verecekti.2 Paul Hindemith, 6 Nisan 1935 tarihinden itibaren almalarna balam ve krk gn kadar sren aratrmasndan sonra, tekrar 4 Mart 1936 tarihinde ikinci almasna girimitir. Hindemithin 19 Ocak 1937 tarihli kontratnda, Hindemith, Flarmoni Orkestras ve Mzik retmen Okulunda Trkiye Cumhuriyeti Kltr Bakanl emrinde alacak, mzik retmenleri yetitirilmesi ile megul olacak ve mzik sanatna ait ilerde Kltr Bakanlna danmanlk edecektir ibaresi yer almaktadr. 11 Austos 1937de yaplan son kontratta, bu maddeye ve genel olarak Trkiyede mzik kltrnn yaylmasna ve mzik sanatna ait ilerde Kltr Bakanlna danmanlk edecektir kayd ilave edilmitir. Grlmekte ki Paul Hindemithten mzik ilerimizi yurt apnda ele almas ve raporlarn bu dorultuda hazrlamas istenmektedir. Hindemith, alaca alanlarn snrlarn renebilmek amac ile Milli Eitim Bakanlna u sorular yneltmitir: Okulu idare edecek miyim? Orkestray idare edecek miyim? Yoksa her ikisini de beraberce mi idare edeceim? Kompozisyon dersleri verecek miyim? Kadrolar ile uraacak mym? Raporumda yaptm tekliflerin uygulanmasna elik edecek miyim?

560

Paul Hindemith, bu sorularn arkasndan, halk mzii arivinin oluturulmas iin, Trk bestecileri ile almas gerektiini, zmirde bir konservatuvar almas ve stanbul Konservatuvarnda yenilik yaplmas gerektiini Austos 1935 tarihli mektubunda belirtmitir. Hindemith 1936da Trk Mzik Hayatn Kurtarmak in Teklifler balkl yazsnda, konservatuvara nemli bir yer ayrmtr. Ona gre mzik okullar blmden olumaldr. Bunlar; a- Serbest Mzik Okullar (konservatuvarlar) b- retmen yetitiren okullar (mzik retmen okulu) c- Tiyatro Okuludur. Hindemith Ynetmelii Bugn yrrlkte bulunan konservatuvar ynetmeliklerinin kkleri, tiyatro blm hari 20 Nisan 1936 tarihinde Hindemithin taslan izdii ynetmelie dayanr. Ynetmelie esas olacak noktalar ksa maddeler halinde sralanmtr. A- Bu ksmda, konservatuvarn amac, idare ve eitim ekilleri, eitimin balama ve biti tarihleri, adaylarn hazrlayacaklar belgeler, genel olarak mzik ve an blmlerine girecek kz ve erkek rencilerin ya snrlar, kesin kabul snavlar, ilk snflar, gndzl rencilerden alnacak para miktarlar, konservatuvardan ayrlma koullar, okutulacak dersler, her rencinin haftalk esas meslek ders saatleri, renciye verilecek alglar ve bunlarn korunmas, konservatuvar ktphanesinden renci ve retmenlerin yararlanma koullar, alma odalar, konferans akamlar, rencilerin darda izin almadan mzik faaliyetlerine katlamayacaklar gibi konular, en ince ayrntlara dek belirlenmitir. Ynetmelikte, okutulacak olan dersler alt grupta toparlanmtr. 1- Teori snf. Esas ders kompozisyon. Yardmc dersler, btn mzik ve an snflar ile beraber olmak zere alg kurslar, form bilgisi ve mzik tarihi. 2- Piyano ve piyano ile oda mzii. 3- Yayl ve nefesli alglar ve bunlarn oda mzii. 4- Okul orkestras, okul korosu ve keman korosu. 5- an. 6- Pedagoji snf (Yalnzca Mzik retmen Okulu ksm iin).

561

B- Bu blmde ise, sene sonu ve mezuniyet snavlarnn ne ekilde yaplaca, snav komisyonlar, rencilerden istenecek olan program ve notlar hakknda bilgi verilmektedir. Paul Hindemitin konservatuvar kuruluu iin verdii raporlardan, hemen hemen btn ynleri ile yararlanlmtr. Bu raporlardan birinde aynen u cmleler gze arpmaktadr: Mzik yaamnn ilerleyen gelimesi ile birlikte, bir nota yazm ve basm evine ihtiya olacaktr. Balangta bu kurum ders ihtiyalar iin alacandan, nota yazm ve basm evinin kanservatuvara bal olmasn tavsiye ederim. Hindemithin bu nerisi zerine, Almanya balantl olarak kimi almalar yaplm, ancak daha sonralar bu almadan vazgeilmitir. Ancak 1970 ylnda Yahya Gnenin nclnde bir nota yazm merkezi kurulmu. Daha sonralar bu merkez 1977 ylndan itibaren renci yetitirmeye balamsa da 1989 ylnda kapatlmtr. Yine Hindemith yazd raporlardan birisinde, Musiki Muallim Mektebinin yalnzca mzik retmeni yetitirmekten baka hibir ie yaramayacan ve esas amaca tam olarak hizmet edemedii iin, bu okulun bir an nce konservatuvara dntrlmesini nemle vurgulamtr. Bunun gerekesini ise yle aklamaktadr: imdiki bina, verimli bir alma iin elverili deildir. Gelecein sanatlar iin dzenli bir ders program bulunmamaktadr. Bir ksm retmenler ise, ihtiyac karlayacak nitelikte deildir. Alnan rencilerin pek ou yeteneksizdirler. Bunlar, dier yetenekli rencilerin almalarna engel olmaktadr. Bunun iin u andaki rencilerin bir snavdan geirilerek, baarsz olanlarn okulla ilikilerinin kesilmelerini ve eitimin de Avrupadan getirtilecek retmenlerle srdrlmesi tavsiye olunur. Bu rapor sonucunda renciler bir snava tbi tutulmulardr. Snav sonucunda krk alt renci baka okullara datlm, seksen alt renci ise okulda kalmtr. Bu snavlarn 6-12 Mays 1936 tarihleri arasnda yaplmasndan dolay, Ankara Devlet Konservatuvarnn al tarihi 6 Mays 1936 olarak kabul edilmitir. 1982 ylna kadar Kltr Bakanl Gzel Sanatlar Genel Mdrlne bal olarak eitim ve retim faaliyetini srdren Ankara Devlet Konservatuvar, ayn yl Hacettepe niversitesine balanmtr. lk kurucu Ankaradaki konservatuvar olmakla beraber, bugn yurdumuzda; a- Dokuz Eyll niversitesi Devlet Konservatuvar (zmir), b- Mimar Sinan niversitesi Devlet Konservatuvar (stanbul), c- stanbul niversitesi Devlet Konservatuvar (stanbul),

562

d- Bilkent niversitesi Mzik ve Sahne Sanatlar Fakltesi (Ankara), e- Anadolu niversitesi Devlet Konservatuvar (Eskiehir), f- ukurova niversitesi Devlet Konservatuvar (Adana), g- Trakya niversitesi Devlet Konservatuvar (Edirne), h- Ankara niversitesi Devlet Konservatuvar (Ankara), i- Uluda niversitesi Devlet Konservatuvar (Bursa), j- Kocatepe niversitesi Devlet Konservatuvar (Afyon), 1826 Mzka-i Humayun ile dikilen fidanlarn Cumhuriyet Trkiyesindeki en gzel filizlenmi biimleri, hatta meyvalardr. II. oksesli Mzik almalar Cumhuriyet Trkiyesinde ulusal karakterlerin yaamas fikrini ilk kez Mahmut Ragp Gazimihalden renmekteyiz.3 Gazimihal 1928 ylnda yazd Anadolu Trkleri ve Musiki stikbalimiz4 adl kitabnn nsznde gen Trkiye Cumhuriyetinin mzik sanat alanndaki geliimi hakknda u szlere yer vermitir:5 Byk kurtarc Gazi Mustafa Kemal Hazretleri, ilk inklap nutuklarndan birinde, memleketimizde sanat messeseleri ve konservatuvarlar almak lzumunda da srar etmiti. u sz tarihe geti: Sanayi-i Nefiseyi Kabul Etmeyen Bir Dini Kabul Edemeyiz. Cumhuriyet erkannn umumi himmetleri, bu iradlar arkasndan ve musiki tekilatmzn asri bir ekilde kurulmas gayesi peinde birbirini takip etti. stanbul Konservatuvar, arkasndan Ankara Musiki Muallim Mektebi ald. kisinin de ayr ve ulvi gayeleri var. Programlardaki cezri maddeler genlii sevindirdi. O genlik ki, tarihi ananelerin kskanlkla saklanmas lzumunu da mdriktir. Itrinin Karlarn ihmal etmekle Sleymaniye Camii altna bomba koymak arasnda hi bir fark grmyoruz. stanbul, bir de Gzel Sanatlar Birlii ad: Bu son messese, her yerde olduu gibi flarmonik resmi halk konserleri tesisine alyor. Avrupaya talebe gnderiliyor. Hlasa, iekleri ile her taraf ssleyecek taze bir sanat baharnn arifesindeyiz. Fakat, tekilattan ayr bir de eser messesesi vard. Genlik, ecnebi namelerin mstakil manasna esir yaamak istemiyor, zorla deil ya. Bu nameler bir tahsil, umumi bir terbiye ve istifade vastasndan ibaret neden kalamasn, diyor. stiyor ki, z Trk zevki, muazzam sanat eserlerine inklabla, orkestralar, operalar halinde milli bir terbiye aleti halini alsn, itimai bir kuvvet olsun. Trk zevkinin her trl iskolastik tasannulardan ari, saf ve tabii seslerini toplamak ihtiyac ite bu arzulardan dodu. stanbul Konservartuvarnn hariminde toplanan stad genler, bu yolda almaya

563

karar verince, karlarnda, arzularn alaka ve samimiyetle dinleyen mdrik ehreminimiz Muhiddin Beyi buldular. Kendisinden seri ve kafi ilk muaveneti grdler. Neticede, bizde de musiki halkiyat balad, ilk trk desteleri kt. Mukaddememize u bir ka tariz kelimesini sokmak ayrca tarihi bir vazife halini ald: Baz kimseler, toplanan halk seslerinin, mverrihlere, etnoraflara mehaz vazifesi grmekle kalmasn istemektedirler. Neler de yazmyorlar. Fakat, neden? Mantk ne? te bunlar anlamaa imkan yok. Musiki nasyonalizmi artk her taraf sarm, bir ictihat olduu iin, yeni tarih, her yerde bu nev szden ibaret- itirazlar kaydediyor. Fakat her yerde zaferi kazanan genlerdir. Hele bizim iin muvaffakiyet ne kolay., Gazimihalin nsznden de anlalaca zere gen Trkiye Cumhuriyetinde youn bir sanat hareketleri gze arpmaktadr. Yine ayn nszden anlald zre Bat mzik kltrn yaygnlatrrken gstermektedir. Trkiyede mzikte ulusalclk akm dendiinde, ilk olarak, Trk Beleri diye de anlan be besteci ve eitimci karmza kmaktadr. Bu isimler: Ahmet Adnan Saygun Ulvi Cemal Erkin Necil Kazm Akses Cemal Reit Rey Hasan Ferit Alnardr.6 Trkiyede Cumhuriyet ynetimlerinin, ulusalclk ve ulusal kltr ada uygarlk dzeyine ulatrma ilkelerinin sreklilik gsterdii gzlenmektedir. Bu konudaki temel nitelikteki rneklemeleri u ekilde sralayabiliriz: a- Mzka-i Humayunun tm kadrosu ile beraber Ankaraya tanmas ve 2021 sayl yasa ile Cumhurbakanlna bal bir orkestra haline dntrlmesi, b- Mzka-i Humayunun askeri bando ksmnn Armoni Mzkasna dntrlp Milli Savunma Bakanlna balanmas, c- 1936 ylnda 4701 sayl yasa ile Riyaseti Cumhur Filarmoni Orkestras kuruluu, kullanlmas gereken malzemenin halk mzii olmas gereklii zellikle vurgulanmaktadr. Bu da bize Cumhuriyet Trkiyesinde ulusalclk akmlarnn balangcn

564

d- 1957 ylndan itibaren 6940 sayl yasa ile ayn orkestrann Riyaseti Cumhur Senfoni Orkestras adn al, e- 1947 ylnda ilk bale okulunun stanbulda kurulmas ve sonradan ayn okulun 1950 ylnda Ankara Devlet Konservatuvarna balanmas, f- 1930 ylnda Glhane Parknn Alay Kknde ilk Opera cemiyetinin kuruluu, g- 1936 ylnda dnyaca nl ynetmen Karl Ebertin Trkiyeye gelii ile beraber, Ankara Devlet Konservatuvarnda Tiyatro Blm ve Opera Blmnn kuruluu, h- 1934 ylnda Milli Eitim Bakanlna bal Gzel Sanatlar Genel Mdrlnn kuruluu, i- 1949 ylnda zel yasa ile almaya balayan Ankara Devlet Opera ve Balesi nin oluumu, j- 1948 ylnda kartlan 2545 sayl Harika ocuklar Yasasnn oluumu, Cumhuriyet Trkiyesinde devletin sanata kar verdii stn uralarn bir blm olarak bizlere yansmaktadr. Cumhuriyet Dneminde Opera Cumhuriyet dneminde operalar, operetler, mzikaller ve revler bestelemi ilk besteci olarak karmza Cemal Reit Rey kar. Reyin ilk operalar ise Sultan Cem, Zeybek ve Kyde Bir Facia dr. Lks Hayat isimli operet ise Cemal Reit Reyin anlardan hibir zaman silinmeyecek ve kimi zamanlarda filmletirilmi olan ok nemli bir almasdr. 1934 ylna gelindiinde ise Ankara, yurt apnda nemli bir sanat olay ile kar karya kalmakta idi. Beler olarak da nitelendirilen gurubun gen mzikilerinden Ahmet Adnan Saygun, perdelik z Soy adl operasn ran ah Rza Pehlevinin Trkiyeye ziyareti srasnda, uygulanan devlet protokolu gereince 19 Haziran 1934 gn akam Ankara Halkevinde devlet bakanlarnn huzurunda sahneye koydu. Bylece 1934 ylnda ilk kez ulusal bir Trk Operas sergilenmi oluyordu. Yine Mustafa Kemal Atatrkn Ankaraya gelilerinin 15. yldnm nedeni ile Saygunun besteledii Tabebek operas 27 Aralk 1934 ylnda, Necil Kazm Aksesin de ayn nedenle besteledii Baynder operas 28 Aralk 1934 ylnda Ankara Halkevinde Atatrkn huzurunda ilk kez sergilendi. 1936-1945 yllar arasnda ise nl tiyatro rejisr Karl Ebertin Trkiyeye gelip Ankara Devlet Konservatuvarnda tiyatro okulunu ve opera stdyosunu kurduu gzlenir. Karl Ebertin Ankara Devlet Konservatuvarnn opera stdyosundaki eitim retimle ilgili almalar, balangta, uluslararas opera literatrnn bilindik eserlerinden alnan rneklerle ve Trkeletirilmi metinler halinde oluturulduu bilinmektedir.7 Bu alanda rencilerin sahneye koyduklar ilk oyun, Wolfgang Amedeus Mozartn Bastien und Bastienne adl operasdr.

565

1949 ylnda ise zel bir yasa ile almalara balayan Ankara Devlet Opera ve Balesinin kuruluu, Cumhuriyet dnemi mzik hareketlerinin nemli bir parasdr. Ayn dnemlerde Ankara Devlet Opera ve Balesine bal olarak almalarn srdren dier bir kurulu ise stanbul Devlet Operas ve Balesidir. Ankara Devlet Operasnn kuruluunda nemle yer almas gereken opera orkestras, korosu ve balesinin de 1950-1952 yllarndan itibaren organize edilmelerine balanm olmas, bu ayr nitenin zamanla stn dzeyde bir btn oluturmasna olanak salamtr. Gnmzde opera ve bale kurumlarna bakldnda; a- Ankara Devlet Opera ve Balesi b- stanbul Devlet Opera ve Balesi c- zmir Devlet Opera ve Balesi d- Mersin Devlet Opera ve Balesi kurum olarak karmza kar. lk Ulusal Trk Operas: z Soy Destan8 Mnir Hayri Egelinin librettosunu oluturduu ve Ahmet Adnan Saygunun perde olarak besteledii z Soy operas, ran ah Rza ah Pehlevinin Trkiyeye ziyareti nedeni ile bestelenmi ve ilk kez 19 Haziran 1934 tarihinde sergilenmitir. Operann konusunu tm ayrntlar ile Atatrkn verdii bilinmektedir. Konu ile yakndan ilgilenen Atatrk, hazrlanan metni sk sk gzden geirip denetlemi ve uyarc yardm ve eletirileri ile konunun daha da glenmesine yardmc olmutur. Konu Trk-ran tarihini birletiren mitolojidir. Trk ve ran halklar arasndaki ilikinin, bir soyun iki karde boyu lksne temel olarak deerlendirilmesidir. z Soydaki mitolojiye gre, yeryznde insanlar tredikten sonra, karanlk ve aydnlk arasnda atmalar balamtr. Gnn birinde karanla yenik den insanlk, ranl air Firdevsinin ehnamesine konu olmutur. Gnn birinde Gave adl bir kahraman, karanl yok edip aydnl ortaya karmtr. Yeniden aydnla kavuan insanlar Feridun adl bir kiiyi kendilerine lider olarak semilerdir. Feridunun oullarndan Tur tm Asyaya egemen olarak Turanilere ata olmu, ra ise randa kalarak ranilere ata olmutur. Bu mitolojiye gre Trk ve ran halklar karde olarak tanmlanmaktadr. Trk Balesinin Kuruluu: Klasik Trk Balesinin kurulmas iine, 1947de Londradaki Sadlers-Wells bale okulunun Mdiresi Ninette de Valoisin stanbula davet edilmesi ile baland. Bu davet zerine Valois 1947

566

ylnda stanbula gelmi ve yazd rapor dorultusunda 6 Ocak 1948 tarihinde stanbul Yeilky semtinde ilk bale okulumuz kurulmutur.9 Okul, 1950 ylnn sonbaharnda Ankara Devlet Konservatuvarna tand ve bu kurumun bir blm olarak eitim retim faaliyetlerini srdrmeye devam etti. Bale okulunun ilk kurulduu zamanlar 20 rencisi olduu bilinmektedir. Okul ilk mezunlarn 1957 ylnda verdi ve ilk bale gsterisi de ayn yl ef Halil Onaymann ynetiminde Konservatuvar renci orkestrasnn elii ile gerekleti. Gnmzde bale eitimi veren konservatuvarlarmz, a- Hacettepe niversitesi Devlet Konservatuvar b- Mimar Sinan niversitesi Devlet Konservatuvar c- 9 Eyll niversitesi Devlet Konservatuvar d- Anadolu niversitesi devlet Konservatuvardr (2002-2003 retim yl itibariyle). Harika ocuklar Yasas:10 dil Biret ve Suna Kann yabanc memleketlere mzik tahsiline gnderilmesine dair kanun Kanun No: 5245 Kabul Tarihi: 07.07.1948 Madde 1- Musiki sahasnda olaanst istidat gsteren, Mnir Biret kz 1941 doumlu dil Bireti ve Nuri Kan kz 1936 doumlu Suna Kan bu kanunun esaslar ve 8 Nisan 1929 tarihli ve 1416 sayl kanunun bu kanuna aykr olmayan genel hkmleri uyarnca musiki tahsil etmek zere yabanc memleketlere gndermee Milli Eitim Bakan yetkilidir. Madde 2- Milli Eitim Bakanl, dil Biret ve Suna Kann renim hayatn, Milli Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Dairesi Bakan, Yksek retim Genel Mdr, Gzel Sanatlar Genel Mdr, Devlet Konservatuvar Mdr, Devlet Konservatuvar retmenler Kurulunca seilecek mzik retmeni ve Milli Eitim Bakannn uygun grecei bir uzmandan mteekkil bir komisyon marifetiyle takip ettirir. Bu kurul, gereken hallerde Milli Eitim Bakannn daveti zerine toplanr. Bu kurulun grevleri unlardr: adil Biret ve Suna Kan hakknda uygulanacak mesleki ve genel renim plann ve

renim mddetini, yabanc memleketlerdeki uzmanlarn da dnce ve tekliflerini almak suretiyle hazrlamak ve gereken hallerde ayr suretle uzmanlarn fikir ve tekliflerini aldktan sonra deitirmek,

567

b- Bu plana gre renimlerinin gelimesini ocuklarn devam ettikleri kurumlarn mdr veya uzmanlarndan her yl alnacak ve gereken hallerde uzmanlardan istenilecek raporlarla takip etmek, c- Bu rencilerin renimde ilerleyilerini tatmin edici bulmad zaman kendilerini memlekete armak hususunda karar vermek. Madde 3- Bu kanun uyarnca yabanc memleketlere gnderilecek olan ocuklarn ana-babas veya vasisi, bu mmkn olmad taktirde bunlarn mnasip grecekleri kimse, renci ile birlikte gnderilir. Bu zatn ocua bakabilecek yata ve durumda olmas gerekir. Bu suretle renci ile birlikte gnderilecek kimseye bir defaya mahsus olmak zere gidi ve geli yolluklar ve ocuk 16 yan dolduruncaya kadar rencinin gnderilecei yerin renci denei miktarnca aylk denek verilir. Madde 4- Bu kanun uyarnca yabanc memleketlere gnderilecek olaanst sanat istidatl ocuklar, renim hayatlarnda umulan sonucu vermeden memlekete geri arldklar taktirde, hibir tazminat kovuturmasna bal olmayacaklar gibi, hizmet deviyle de ykml tutulamazlar. Tahsillerini baar ile bitirip dndkleri zaman mecburi hizmet devi ile ykml tutulmazlar. Kanuna uygun mazereti olmadan, kendiliinden tahsili yar brakr veya tahsilini bitirdikten sonra memlekete geri dnmezse, gerek kendileri, gerek beraberinde gnderilmi olan kimseler iin ihtiyar olunmu btn masraflar tutar renciden veyahut veli veya vasisinden tahsil olunur. rencinin yabanc memlekete gnderilebilmesi iin, veli veya vasisinin bu yolda kefilli bir taahht senedi vermesi gerekir. Madde 5- Bu kanun uyarnca yabanc memleketlere gnderilecek olaanst istidatl ocuklarn ve beraberlerinde yollanacak kimselerin aylk denekleriyle yolluklar, rencilerin yerletirildikleri okul veya messeselere yemekli ve yatl pansiyoner olarak yatrldklar taktirde aylk denekleri yerine ilgili kurumlara denecek pansiyon cretleri ve genel olarak o rencilerin her trl tedris, vasta ve malzeme giderleri de denir. Geici Madde- Bu kanun gereince 1948 yl iinde yaplacak harcamalar, 1948 yl Bte Kanununa bal (A) iaretli cetvelin Milli Eitim Bakanl ksmndaki 587. (yabanc memleketlere gnderilecek rencilerin her eit giderleri) blmnn 13. (eitli giderler) maddelerinden denir. Madde 6- Bu kanun yaym tarihinde yrrle girer. Madde 7- Bu kanunu Maliye ve Milli Eitim Bakanlar yrtr. 1 Dnemin Milli Eitim Bakanl mimarlarndan olan Dr. Ernst Egli, drt bin sekiz yz krk

yedi metrekarelik bir alan ierisine Musiki Muallim Mektebi mimari projesini hazrlamtr. Proje, ieride avlusu bulunan bir medreseden esinlenerek hazrlanmtr. Avlunun orta yerinde, mermerden yaplm sade gzel bir havuz ve adrvan mevcuttur. Avlunun ii ve giri zemini Ankara Ta ile denmitir. Giri duvarlarna ise okulun ba harfleri olan M. M. M. harfleri kaznmtr. zlerek belirtmek gerekir ki gnmzde, bu tarihi kurum Mamak Belediyesi tarafndan kullanlmaktadr.

568

Alaner, A. Blent: Onunla Birlikte Ankara Devlet Konservatuvarnn 50. Ylna Doru,

Sirena, 2, s. 22. 3 Biyografisi iin baknz: Alaner, A. Blent: Mahmut Ragp Gazimihal, Cumhuriyet Dnemi

Eitimcileri, Ankara 1987, s. 253-264. Unesco Trkiye Milli Komisyonu. 4 arivinde. 5 Gnmz harflerine transkriptini yaptmz bu eserin nszn, etik anlaymzdan Gazimihal, Mahmut Ragp: Anadolu Trkleri ve Musiki stikbalimiz, 1928, Maarif

Matbaas, 232 s. Eski harflerle. ev: A. Blent Alaner, Yaynlanmad. Orj: A. Blent Alanerin zel

dolay sadeletirmeden yaynlamay uygun grdk. 6 Sz konusu bestecilerin hayat hikayeleri zaman ierisinde pek ok kaynakta yaynland

iin burada yaam hikayelerine deinmeden yalnzca isim hatrlatmasna gerek duyduk. 7 8 245. 9 Gazimihal, Mahmur Ragp: Bale Tarihi Ders Notlar, Ankara 1960 (Yaynlanmad. Kopyas Altar Cevat Memduh: Opera Tarihi, Ankara 1982, Kltr Bakanl Yaynlar No: 465. Altar, Cevat Memduh: Opera Tarihi IV, s. 244 Ankara 1982, Kltr Bakanl Yaynlar No:

A. Blent ALANERin zel arivinde). 10 Yasa metni, aadaki kitaptan olduu gibi alnmtr. Birkan, ner: dil Birete Armaan, Ankara 1997, Sevda-Cenap And Mzik Vakf Yaynlar No: 8. Sz konusu yasa nceleri yalnzca dil Biret ve Suna Kan iin kartlm gibi grnse de 1985 li yllara kadar, bu yasa kapsamndan yurt dna eitim amac ile gnderilen pek ok sanat bulunmaktadr. Nedeni belli olmamakla beraber sz konusu yasa, gnmzde uygulanmamaktadr. ALANER, A. Blent: Osmanllardan Gnmze Belgelerle Mzik Yayncl, Ankara 1985, Anadol Yaylclk. ALANER, A. Blent: Osmanllarda oksesli Mzik Hareketleri, (Sanatta Yeterlik Tezi), Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, 1990. ALANER, A. Blent: Tarihsel Srete Mzik, Eskiehir 2000, Anadolu niversitesi Yaynlar, No: 1179. GAZMHAL, Mahmut Ragp: Trkiye Avrupa Musiki Mnasebetleri, stanbul 1939, Maarif Basmevi.

569

GAZMHAL, Mahmut Ragp: Musiki Szl, stanbul 1961, Milli Eitim Basmevi. HACI, Emin Efendi: Nota Muallimi, stanbul 1302, Zartaryan Matbaas. ORANSAY, Gltekin: Bat Teknii le Yazan 60 Trk Badar, Ankara 1965, K Yaynlar. ZTUNA, Ylmaz: Balangcndan Zamanmza Kadar Trkiye Tarihi (12 cilt), stanbul 1966, Hayat Kitaplar. SEVENGL, Refik Ahmet: Opera Sanat le lk Temaslarmz, stanbul 1959, Maarif Matbaas. NGR, Etem Ruhi: Trk Marlar, Ankara 1966, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar. Malumat Gazetesi ve ekleri. ehbal Dergisi (1910). Servet-i Fnun Gazetesi koleksiyonu. Ceride-i Havadis Gazetesi koleksiyonu. A. Blent ALANER zel arivinde bulunan fotoraf, yaprak nota ve belgeler.

570

Cumhuriyet Dneminde Devlet Radyosunun Trk Musikisi zerindeki Etkileri / Dr. Blent Aksoy [s.329-338]
Boazii niversitesi Yabanc Diller Yksek Okulu / Trkiye Giri Radyo, hi phesiz, yirminci yzyln ikinci eyreinde btn dnyada en etkili kitle iletiim aracyd. Trkiyede radyo yaynlar cumhuriyetin ilanndan birka yl sonra balad. Cumhuriyetin kuruluu ile radyonun teknoloji dnyasna girii ayn zamana rastlar. Radyo, bu bakmdan, lkenin kltr hayatnda ok nemli bir rol oynayabilecei bir toplumsal deiim ortamnn iine dodu. Yeni devletin kimlii Trk radyosunun da kimliini belirledi. Trk modernlemesi radyo ile ok gl bir ara kazand. Radyo, modernlemenin cumhuriyeti yorumunun uygulanmasnda n safta yer alan bir ara olarak gnlk hayata yerleti. Modern Trkiyenin, cumhuriyet kltrnn sesi oldu. Cumhuriyet ynetimi Trkiyenin geleneksel kltrn, hem yksek kltr, hem de halk kltr seviyesindeki geleneksel dnyasn kkl bir biimde deitirmeye kararlyd. Radyo bir iletiim arac olarak sekin kltr evresine de, ynlara da seslenebildii iin, cumhuriyetin kltr programnn bir btn olarak halka yaylmasnda ok etkili bir kurum oldu, bir eitim kurumu oldu. Radyonun yeni kltre katkda bulunmas radyo konserlerinden tiyatro oyunlarna, eitici, retici programlardan elence programlarna kadar uzanan ok eitli programlarla salanabilirdi. Ama Trk radyosunun temel direi muski programlaryd. Aslnda, cumhuriyetin gerekletirmek istedii kltr devriminin programnda da muski gndemin birinci maddesi durumundayd. Osmanl sanatlar arasnda Cumhuriyet dnemine kadar yaayabilen tek sanat muskiydi. Gemiin teki sanatlar ya Avrupa kltrnn etkisi altnda farkllam, deimi ya da oktan lm sanatlard. rnekse, divan iiri daha onsekizinci yzyln sonlarnda lmt. Klasik Osmanl mimarisi de onsekizinci yzylda gelimesini tamamlam, ayn yzyln sonlarnda Avrupa etkisine girmiti. Ondokuzuncu yzyldan nce de ok yaygn bir sanat dal olmayan nak, yani Osmanl resmi yerini bu yzylda perspektifli Bat resmine brakmt. teki sanatlar gzel sanatlar kapsamna girmeyen, anonim halk sanatlaryd. Ksacas, yaayan, canl bir gelenek olarak varln srdrebilmi tek Osmanl sanat muskiydi. Muski gemiin, Trkln Osmanl mazisinin son derecede canl bir hatrasyd. Bu bakmdan, Cumhuriyetin ilanndan sadece yl sonra, 1926da Osmanl konservatuvar Darlelhann Trk muskisi ubesinin kapatlmas, o arada bu muskinin ilk ve orta dereceli okullarn mfredatndan karlmas bir rastlant deildi. ok radikal bir admd bu. Ama Osmanllk almetlerinden arndrlm bir Trklk ve Osmanl dnyasn hatrlatan simgelerden kurtulmu bir kltr yaratmaya ynelik bir uygulama asndan kendi iinde son derecede tutarl bir admd. Gariptir, bu resm muski siyaseti, devlet radyosunun yllar sonra Osmanl muskisini cumhuriyet dneminde

571

yaatan en etkili kurum olmasna yol aacakt. Ama Trk radyosunun kiiliini kazanmas bir rpda olmad. Kkl yeniliklerin toplum hayatna girdii bir dnemin alkantlarndan radyo da payn alacakt. Bu bakmdan, Trk radyosunun kimliini tanyabilmek iin radyonun tarihine bir btn olarak bakmak gerekir. Radyonun Tarihi lk programl radyo yayn 6 Mays 1927de stanbulda balamtr. Ankara Radyosunun ne zaman yayn hayatna girdii resm kaytlarda grlemiyor, ama ayn yln sonlarnda balad tahmin ediliyor (bkz. Kocabaolu: 31). stanbul Radyosunda yaymlanan programlarn ierii hakknda daha ok ey biliyoruz. 1927-1936 yllar arasnda stanbul Radyosunda yaymlanan programlarn yaklak olarak yzde 85i muski programyd; 1935e kadar muski d programlarn oran yzde 18i gemiyordu. Zamanla muski d programlarn sresi artt, bu srenin de yzde 30-50si eitici, retici nitelikteki konulara ayrld. 1934te ilk kez bir futbol ma radyodan canl olarak yaymland. lk ocuk programnn yayn tarihi 1935tir (Aksan: 293). 1930lu yllarda radyodaki muski yaynlarnn byk ounluu canl yaynlard. Gramofon plaklar ok az kullanlyordu. stanbuldaki ilk radyo istasyonunun daimi muskicisi vard: Mesut Cemil (ayn zamanda yayn mdr ve spiker), kemeneci Ruen Ferit Kam, kanun Vecihe Daryal. de geleneksel muskinin icracsyd; ama Mesut Cemil Bat muskisinde viyolonsel de alyordu radyoda. Radyonun teki muskicileri kurumun daimi kadrosunda yer almayan, programdan programa deien sazendeler ile fasl hanendeleriydi. Sz konusu muski programlar canl olduu, kaydedilemedii iin, icrann baars hakknda fikir verebilecek belgelerden yoksunuz. stanbul Radyosunun drdnc daimi sazendesi olan, Mesut Cemil ve Ruen Kamla birlikte ilk radyo programlarna kan ud Cevdet Kozanolu anlarnda o yllarda radyoda icra ettikleri muskinin hi de iyi bir seviyede olmadn itiraf ediyor (bkz. s. 9-10). Yazar, romanc Aka Gndz radyodaki muskiyi sert bir dille eletiriyor. 1934te Hakimiyeti Milliye gazetesinde kan bir yazsnda incesaz muskisi yaynlar hakknda unlar yazyor: Hele ince saz ksm bsbtn yrekler acs, evlere enlik bir eydi. Zurnann en atlandan, darbukann en patlana kadar Sesin en cyaklsndan, gazelin en ksrklsne, tksrklsna kadar Neler, ne bangrtlar dinlemedik (anan Kocabaolu: 89-90). Bu eletiri sadece incesaz muskisine ynelik deildi, radyodaki muskinin Vasat kymette sokak arklar ile muski deeri sfrdan aa olan caz havalarndan ileri gitmediini sylyordu Aka Gndz (ayn yerde: 90). Neyzen Tevfik radyonun halka dinlettii muski karsnda kapld fkeyi dizginleyememi olacak ki, radyoyu allmadk derecede sert, hatt yakas almadk szlerle knayan stanbul Radyosunda Muski adl bir talama yazmt (bkz. Yceba: 197). Bu izlenimlere, gzlemlere kar kabilecek durumda deiliz. Ancak, radyoda yaymlanan muskinin seviyesini o gnlerde radyo dndaki muski ortamnn ortalama icra seviyesinin ok altnda olduunu dnmek de pek gereki grnmyor. Sz konusu eletiriler o gnlerin ortalama

572

icrasnn iyi bir icra olmadn, muski disiplininden yoksun olduunu, icraclarn programlara belki de hazrlanmadan girdiklerini dndrebilir bize; ama bundan, hibir muskicinin bu ortalamann stne kamad anlamn karmak herhalde yanltc olur. O yllarn radyo dergileri ile gazetelerinde duyurulan gnlk programlar, bu programlarda alp syleyen sanatlarn adlar sz konusu eletirilerin yzde yz genelletirilmeyecei fikrini uyandrr niteliktedir. Unutmamak gerekir ki, o yllarn en gzde, en usta sazlar ile en gzel sesleri radyo programlarnda yer almlardr. Bunlarn tmnn hep seviyesiz icra rnekleri verdiklerini dnmek gereki olamaz herhalde.1 Trk Muskisinin Radyoda Yasaklanmas Radyonun ilk dneminde (1927-1938) meydana gelen en arpc olay 1934te Trk muskisinin radyoda yasaklanmasdr. 1 Kasm 1934te Cumhurbakan olarak Atatrk Kamutay a konumasnda unlar sylemiti: Arkadalar! Gzel sanatlarn hepsinde, ulus genliinin ne trl ilerletilmesini istediinizi bilirim. Bu yaplmaktadr. Ancak, bana kalrsa, bunda en abuk, en nde gtrlmesi gerekli olan, Trk muskisidir. Bir ulusun yeni deiikliinde l, muskide deiiklii alabilmesi, kavrayabilmesidir. Bugn acuna (dnya, cihan, lem) dinletmeye yeltenilen muski bizim deildir. Onun iin yz aartacak deerde olmaktan ok uzaktr. Bunu aka bilmeliyiz. Ulusal, ince duygular, dnceleri anlatan yksek deyileri, syleyileri toplamak, onlar birgn nce, genel son muski kurallarna gre ilemek gerektir. Ancak, bu gzeyde (sayede) Trk ulusal muskisi ykselebilir, evrensel muskide yerini alabilir. Kltr leri Bakanlnn buna deerince zen vermesini, kamunun da, bunda ona yardmc olmasn dilerim. (Oransay: 26) Atatrk burada kamutaya, Kltr leri Bakanlna nasl bir tavsiyede bulunuyor, bunu bu konumasndan anlamak kolay deil. Dndklerini yoruma ihtiya brakmayacak ak seik szlerle dile getirmemi; belki de bilerek st kapal szlerle konumay tercih etmitir. Konuma, tonu bakmndan da Atatrkn inklplarn yeniliklere pheyle bakan halka duyururken Kulland zel dilin yeni bir rnei niteliinde. rnein, bizim deildir dedii muski ile kastettii hangi muskidir? Bugn klasik denilen fasl muskisi midir, yoksa Anadolu halk muskisi mi; yoksa her ikisi birden mi? Sonra, kastettii muskinin kendisini mi beenmiyor, yoksa icra eklini mi? Atatrk alt yl nce Arap alfabesini kaldrp Latin alfabesini getirirken de benzer bir ifade kullanm, eski alfabeyi Arap alfabesi diye nitelendirirken yeni alfabeyi Trk harfleri (Atatrkn Sylev ve Demeleri III, 25 Eyll 1928 tarihli deme) diye tantmt.2 Atatrk modern Avrupa kltrne uymad iin mi kastettii muskiyi yz aartc deerde olmaktan ok uzak buluyordu? yleyse, Avrupa kltrne zaten uymayan bir muskiyi, hele bizim olmayan bir muskiyi muskinin genel, son kurallarna gre ilemek nasl sz konusu olabilirdi? Bu sorularn cevabn ancak satr

573

aralarndan yorumlayabiliriz. Nitekim, Atatrkn kulland kelime saysn asgariye indirdii bu konuma sonradan eitli ynlerde yorumlanmtr. Ama bu konumadan sonra Trk muskisi (alaturka muski de, halk muskisi de) radyoda yasakland. Anlalan, Atatrkn konumasn yorumlayan resm merciler acuna dinletmeye yeltenilen szndeki dinletme kelimesiyle radyo yaynlarn kastettiini dnmlerdi. Kimi Trk muskisi icraclar da yasaklamay musikinin kendisine deil de radyodaki ve piyasadaki icrann disiplinsizlii ile seviyesizliine balamlardr. Yasaklama karar Kltr leri Bakanlnn m, leri Bakanlnn m (bakan kr Kayann m), yoksa Matbuat Umum Mdrlnn m kararyd? Bu nokta da akla kavumad. Ne var ki, sz konusu kararn bir buuk yl akn bir sre yrrlkte kalm olmas uygulamann Atatrkn zmn tasvibiyle gerekletii fikrini uyandryor. Trk muskisi dersinin okul mfredatndan karlmasndan da, Darlelhann Trk muskisi ubesinin kapatlmasndan da daha radikal bir uygulama olan bu yasaklamann ilk akla getirdii ey, bundan byle lkede sadece Avrupa muskisinin devletten destek grebileceiydi. Gelgelelim, daha sonra grlecei gibi, Trk muskisi yeniden sahneye kacak, radyonun salad ortamda ulusun kalbindeki yerini tekrar alacakt. Ama bu, Atatrkn konumasna konu olan Trk muskisinden farkl bir Trk muskisi olacakt. Radyonun kinci Dnemi Radyonun ilk dnemi bir hazrlk dnemi, bir tecrbe dnemi oldu. Bu dnemde radyo yaynlar mal ve teknik sebeplerle dzenli olarak srdrlemedi. 1927 ile 1936 arasnda stanbulda gnlk yayn sresi sadece drt saat, Ankarada ise saatti (bkz. Kocabaolu: 57). Ankara Radyosunun da, stanbul Radyosunun da pek az kadrolu muskicisi vard. Radyoda alp okuyanlarn ou ksa sreli szlemelerle yahut da davet zerine programlara katlyorlard. Ne var ki, bu dnemde kamuoyunun, zellikle muski kamuoyununun beklentisi yksekti; radyodan ok ey bekleniyordu. Bylece, radyonun yeniden kurulmas, kuruma yeni bir dzen getirilmesi ihtiyac hissedildi. Hkmet 1938de radyo yayncln tekelletirdi. lk devlet radyosu Ankarada kuruldu. Ankara radyosu lkenin geni bir kesiminde dinlenebiliyordu. Bu yeni radyonun yaynlar modernleen Trkiyedeki kltr hayatn ve muski icrasn derinden etkileyecekti. stanbul radyosu ise bu dnemde (1938-1948) mal sorunlar yznden yaynlarn dzenli bir biimde srdrememiti. Sonunda 1949da stanbul Radyosu da yeniden kuruldu. Ankara Radyosu Trk radyoculuunun temellerini att. Radyo ynetimi radyonun btn bir ulusa hizmet veren bir kurum olmas gerektiinin bilinci iinde almaya balad. Bu anlay toplumun her kesimine seslenen ok eitli programlar hazrlanmasn gerektiriyordu; bylece bir yandan, kyl, ii, esnaf, i dnyas gibi meslek evrelerine, br yandan kadnlara, genlere, ocuklara seslenen programlar yaymlanmaya balad. Toplumun bellibal kesimlerine ynelik programlar dnda herkesin dinleyebilecei, iir ve edebiyat, din ve ahlak, grg ve dap, salk, mutfak kltr, gzellik, spor, elence programlar yayna sokuldu. Bir Bat dili (Franszca, ngilizce, Almanca) retmeyi

574

amalayan yabanc dil programlar devlet radyolarnn demirba programlar arasnda yer ald. Radyo bir de tiyatro blm kurdu; Radyo Tiyatrosu saati radyonun dzenli programlarndan biri oldu, yllarca zevkle dinlenildi. Trk dilinin dzgn, temiz bir telaffuzla konuulmas da radyo asndan ulusal bir konuydu; dolaysyla, radyoda grev alacak olan spikerler dikkatle seildi ve eitildi. Ksacas, radyonun asl amac halk sadece eitmek, toplumun kltr seviyesini ykseltmek deil, yeni, ulusal bir kltrn oluumuna da hizmet etmekti. Radyo programlarnn ierii her gn gazetelerde yaymlanyordu. Ayrca, radyonun iletiim ve elence dnyasnn en saygn kurumu olduu o yllarda radyo dnyasn konu alan birok gazete, dergi, blten de kyordu. rnein, Baveklet Umum Mdrlnce 1942de karlmaya balayan Radyo adl dergide muski, edebiyat gibi konularn yan sra d siyaset, ses fizii, radyo yaynlarnn teknik ynleri gibi ok eitli konulara yer veriliyordu. phesiz, radyo programlarnn temeli muskiydi. Balangta muski yaynlar Trk muskisi ve Bat muskisi diye ikiye ayrlmt. Her iki blmn de ayr ayr sorumlular vard. Sonraki yllarda klasik Trk muskisi, Anadolu halk muskisi, klasik Bat muskisi, hafif bat muskisi, hafif Trk muskisi blmleri kuruldu. Gemii cumhuriyetin kuruluundan da nceki yllara uzanan Alaturka-Alafranga tartmas hararetinden bir ey kaybetmemiti. Belli bir muski trne ayrlan sre bu yzden sk sk sert eletirilere konu oldu. Devlet radyosunun sorumlular, gemiten de ders alm olacaklar ki, bu sonu gelmez tartmann dnda kaldlar, her muski tr iin ayrlan zaman yldan yla, dnemden dneme imkna ve ihtiyaca gre deise de, ilke olarak hepsi iin gerektii kadar zaman ayrmaya altlar. Besteciler ve eserleri hakknda bilgiler verilen aklamal Trk muskisi ve klasik Bat muskisi konserleri ile muski sohbetleri de radyonun getirdii yeniliklerdendi. Bu tra ciddi programlar halkn muski kltrn ykseltmeyi amalayan almalard. Radyo 1940tan itibaren Cemal Reit Rey, Ulvi Cemal Erkin, Ahmet Adnan Saygun, Necil Kzm Akses, Hasan Ferit Alnar ve Bat tekniinde eser yazan teki bestecilerin eserlerini yaymlamaya balad. Ankara Radyosu yerli muski malzemesinin Bat tekniiyle ilenmesi grne dayal, devlete de resmen desteklenen muskinin rneklerini halka tantmaya, sevdirmeye alt; bu yeni muskinin etkili kurumlarndan biri oldu. Sadece okseslendirilmi halk trklerini okumak zere bir de koro kuruldu; bu koro yllarca Ankara Radyosunda haftalk programlar hazrlad.3 Ankara Radyosu 1943te Dinleyici stekleri programlar hazrlamaya balad. Radyonun halka dnk programlar arasnda Dinleyici stekleri programlar zel bir nem tar. Dinleyicilerin mektup yazarak isteklerini bildirdikleri bu programlar ilkin klasik Bat muskisi tryle snrlyd. Klasik Bat muskisinde dinleyici isteklerine yer verilmesi devlet radyosunun bu sekin muskiyi halka sevdirmek istemesinin en ak gstergesiydi. Sonradan teki muski trlerinde de dinleyici isteklerine yer verilmeye baland.

575

Radyo Bat muskisi zevkini lke apnda yaymak iin byk gayret gsterdi. Bu amaca ulamak iin dorudan doruya devlet radyosunda almak zere zel orkestralar kurdu. Bat muski programlar canl konser ve plak yaynlaryla da desteklendi. Trkiye gibi sadece iki ehrinde, Ankara ile stanbulda Bat muskisi orkestralar bulunan bir lkede radyo toplumun muski zevkini derinden etkiledi, muskiseverler zerinde silinmez izler brakt. Devlet Radyosunda Trk Muskisi Ulusal muskinin icra biiminde ve yurda yaylmasnda da en etkili kurum radyo oldu. Radyo mikrofonundan yurt dzlemine yaylan muski, her eyden nce, rgtl bir yayn organnn belli bir sluba, belli bir kalba dkt bir muskiydi. lgintir, 1934te Osmanl muskisini yasaklayan radyo bu muskiyi besleyip ayakta tutan kurumlarn byk ounluundan yoksun kald Cumhuriyet dneminde, yeni Ankara Radyosunun ald 1938den balayarak bu muskinin sayl kurumlarndan biri oldu. Radyonun bu ilevi Trk Muskisi Devlet Konservatuarnn retime balad 1976 ylna kadar srmtr. Osmanl dneminde sekin incesaz muskisi sarayda, tekkelerde, muski mekhanelerinde, bir de zel muski meclislerinde dinlenirdi. Bu muski cumhuriyet dneminde sz konusu kurumlardan ilk ikisini kaybetmiti. Tekkeler 1924te, 1926da da stanbul Konservatuvarnn Trk Muskisi ubesi kapatlmt. Eski mekhaneler kinci Merutiyet dneminde (1908-1923) rgtl muski okullarna dnmt. Ne var ki, bu okullarn da ou cumhuriyetin ilk on-on be yl iinde tarihe karmt. Trk muskisinin yeni bir ortama, elence muskisinin tesinde, ciddi bir muski kurumuna ihtiyac vard. Muski dnyas bir boluk iindeydi. te radyo bu boluu doldurdu. Trk Muskisinin Yeni Kurumu Olarak Cumhuriyet Radyosu 1938de Ankara Radyosu yayna balaynca zamann tannm muskicileri Ankaraya, radyoya davet edildi. Radyonun Cevdet Kozanolu ynetimindeki muski yaynlar ubesi deerli hanendeler ile usta sazendelerden oluan bir kadro kurdu. Ayrca, radyo alaca yeni yeleri akademik adan bile son derecede dikkate deer seviyedeki zorlu snavlardan geirdi. Eldeki icraclarn sayca ihtiyaca cevap veremez hale geldii yllarda da henz muskide yetimemi ama muski yetenei olan genleri bnyesine ald. Bu uygulama bir eitim program gerektiriyordu. Bylece Cevdet Kozanolu kendini kabul ettirmi muski adamlarnn ders verdikleri bir eitim program hazrlad. Muskiye heves edenlerin icrac olabilmek iin gerekli btn bilgileri renip uygulayabilecekleri, dorusu, bir konservatuvardakinden byk bir fark bulunmayan okynl bir eitim-retim programyd bu. Eitilmek zere radyoya alnan genlere stajyer deniliyordu. Stajyerler sabahtan akama kadar radyoda verilen derslere giriyorlar, bir yandan da programlara ve provalara bazen dinleyici, bazen de icrac olarak katlyorlard. Dnem sonunda yeni bir snava sokulan stajyerler baarl olurlarsa eitim programnn bir sonraki, daha ileri basamandaki derslere kabul ediliyorlard. Ankara radyosu bir muski okulu gibiydi. Atlan bu temel devlet radyosunda yllarca srdrlen bir gelenek haline geldi; daha sonra alan stanbul Radyosunda da uzun zaman solfej, nazariyat, repertuvar, teganni dersleri

576

verildi, stajyer olarak radyoya alnan genler eitildi. Ama stanbul radyosunun eitim program Ankara radyosununki kadar geni kapsaml, ayrntl olmad. Radyo sadece muski heveslisi, tecrbesiz genler iin deil, lkenin en yetenekli, en bilgili muskicilerinin dzenli olarak bir araya gelebildikleri, muskide ne kadar yetimi olursa olsun herkesin bir bakasndan bir eyler grp renebilecei bir mahfil yaratm olmas bakmndan da bir okuldu. Byle bir muskici evresinin kurulmas icra seviyesinin ykseltilmesine ok nemli katklar salad. Bu ortam, ayrca, radyo icraclarnn muski daarn da geniletti. Radyonun pek ok hanendesi, sazendesi piyasann talep etmedii, tarih Osmanl-Trk muskisinin en sekin eserlerini rendi. Musikide balbana bir seviye gstergesi olan bu tr eserleri rendike kendileri de muskici olarak sekinletiler, zevklerini gelitirdiler, muski bilgilerini, grglerini artrdlar. Devlet radyosu dinleyiciler iin de bir okuldu. Osmanl geleneinde muski eitimi-retimi meke, yani eserlerin notaya bavurmadan, usl bilgileri temelinde hafzaya nak edilmesi yntemine dayanyordu. Ama mek basit bir ezberletme ilemi deildi. Ayn zamanda meki veren hocann, zellikle bir stadn icra slubunu ve tavrn renmek demekti mek. Gemite muski renmek ileli bir urat. Muskiinas aday gen ilkin bir hocaya, bir stada kendini kabul ettirecek kadar yetenekli olmalyd. Kendini bir hocaya kabul ettirdikten sonra da dzenli bir biimde, aksatmadan meke devam etmek zorundayd; mek, hocann muski birikimini elde edip muski daarnn hatr saylr bir blmn reninceye kadar, yllarca srerdi. lkin gramofon, daha sonra da radyo bu zorlu renimi kolaylatrd denilebilir. Radyo Trkiyede birok nl icracnn ilk muski retmeni oldu, onlara eitim hizmeti gtrd. Muskiye heves eden yahut yeni balayan birok hanende ve sazende ilk meklerini ya gramofon plaklarndan ya da radyodan, yzlerini bile grmedikleri hocalardan aldlar. Radyo yaynlar genlere muski daarlarn geniletmeleri, zevklerini gelitirebilmeleri, birbirinden farkl muski sluplarn tanyabilmeleri iin gerekli muskiyi sunuyordu. Radyo yaynlarnn sadece bu yn bile genler iin balbana bir imknd. Ankara Radyosunun 1938den balayarak halka verdii muski sadece dinleyiciler ile muskiseverler katnda deil, muski evrelerinde de geni yanklar uyandrd. Osmanl-Trk muskisinin en sekin eserlerini icra etmek zere kurulan, Mesut Cemil ynetimindeki Klasik Trk Muskisi Korosu; erif li yahut Fahri Kopuz ynetimindeki fasl heyetleri; radyo ortamnn salad sanat disipliniyle programlara kan hanendelerin solo konserleri; zellikle Mesut Cemil, Ruen Kam, Vecihe Daryal ve Cevdet Kozanolunun yer aldklar saz muskisi konserleri muskinin geleneksel icrasn derinden etkiledi; gen kuaklar iin yeni ufuklar at. Aslnda, icradaki bu dikkate deer baarnn kkleri radyo ncesine dayanr. Tanbur Cemil Beyin saz muskisinde, Mnir Nurettin Selukun szl muskide ulatklar seviye sz konusu baarnn doruk noktalardr. Onlardan sonra gelen gen muskiciler bu mirasa sahip ktlar, onlarn getirdikleri icra deerlerini pekitirdiler. Radyo byle bir srecin rnn yanstmay bildi.

577

Radyo mikrofonundan halka sunulan muski icra ynnden gitgide olgunlatrld. yle ki, radyo bnyesine ald kimi yetimi muskicilerin bile sanatlarn gelitirdikleri bir ortam salad. Bu baar bata Cevdet Kozanolu ile Mesut Cemil olmak zere Ankara radyosunda ders veren deerli hocalarn almalaryla gereklemitir. Kozanolu lkenin birok deerli muskicisini radyoda toplam, piyasadaki disiplinsiz icraya kar radyoda muski icrasna disiplin ve ciddiyet getirmitir; Mesut Cemil ise olaanst yetenei ve sanat seziiyle icrada hem seviyeyi ykseltmi, hem de yeni bir anlay ortaya koymutur. unu da belirtmek gerekir ki, radyonun yeni yneticileri 1927-1938 dneminin radyosunu amak istemiler, gemiteki sert eletirilerden ders karmlardr. lkenin kendi muskisini yasaklamak yahut gzden drmek isteyenlerin elindeki kozun seviyeli, iyi bir icrayla etkisiz klnabileceine inanm olmalydlar. Bu yzden, 1940larn radyo muskicileri icray gelitirebilmek iin canla bala almlardr. Ama bu baarnn elde edilmesinde pay olan bir etmen daha vardr, bu etmen de gz ard edilmemelidir. Mnir Nurettin Selukun gelenekte kk meknlarda icra edilen bir muskiyi konser muskisine dntrmesi ile, Mesut Cemilin icraya Bat muskisine has koro anlayn getirmesi, hor grlen, aalanan bir muskiyi daha saygdeer, yani daha Batl bir d grnme brndrme gayretinden soyutlanamaz. Mnir Nurettinin de, Mesut Cemilin de olaanst sanatlar olduklar apak bir gerektir; icraya esiz tatlar getirdikleri de sz gtrmez. Ama getirilen yeniliklerin altndaki psikolojik mekanizma, yani aalanan, hor grlen bir muskiyi savunma ihtiyac da gz ard edilmemelidir. Radyoda Saz Muskisi Osmanl muskisinin daarndaki eserlerin ou szl eserlerdir. Saz eserleri, daha ok, szl eserlerden oluan fasllara eklenmi yardmc paracklar gibi grnr; hi olmazsa, yaygn uygulama bu yndedir. Ne var ki, gemite sekin muski evrelerinde yaayan bir saz muskisi gelenei de yok deildi. Gnmzden yzyl nce yazan Kantemirolu yalnzca saz eserlerinden oluan bir sazende fasl da olduunu hatrlatyor bize (yak. 1700: f. 103). Kantemiroludan elli yl kadar sonra yazan Fransz gzlemci Charles Fonton Trk muskisi hakkndaki ciddi incelemesinde en ok perevler zerinde durmaktadr (s. 71-73). Yirminci yzyln balarnda tanbur Cemil, ud Nevres ve daha baka tannm musikiciler 78 devirli plaklara pek ok saz eseri almlardr. Bu gelenek en az yzyldr sekin evrelerde, zellikle muski meclislerinde sessiz sedaszca srp gitmi olmaldr. te bu eski gelenei, Kantemirolunun tanmlad, yani bir taksimle balayan, sonra ayn makamdan bir perev ile bir saz semasinin ardarda alnd sazende fasln Cumhuriyet dneminde canlandran kurum gene radyo oldu. Piyasann, gazinolarn baaramayaca bir eydi bu. 1927de yayna balayan, Sirkecideki eski stanbul radyosunun ilk daimi muskicileri sazendeydi. Asl kadrodaki Mesut Cemil, Ruen Kam, Vecihe Daryaln yan sra, Neyzen Tevfik, Nubar Tekyay, Drr Turan, Muhlis Sabahattin, kemeneci Anastas, Lavtac Ovrik, ekip Memduh

578

Bey ve daha bakalar szl eserlerin yan sra zaman zaman saz eserleri de almlard (bkz. Telsiz 1-18). Radyonun ilk icracs, Cevdet Kozanolunun da katlmasyla 1938de Ankara radyosunda yeniden bir araya geldiler. kili, l ve drtl takmlar halinde bir sra saz muskisi programlar hazrladlar. lkenin birok yerinden dinlenebilen bu programlar muski evrelerinde ve muskiseverler arasnda byk ilgi uyandrd, zevkle dinlendi, sazendelie heves eden genlere yol gsterdi. Bu programlar saz muskisinin radyoda szl muskiden ayr, bamsz bir muski olarak kabul edilmesini salad. Sonraki yllarda ikili, l, drtl ve daha kalabalk takmlar kuran sazendeler radyodan yllarca saz muskisi dinlettiler. Bunlar arasnda; Nubar Tekyay, Yorgo Bacanos, zzettin kte, Sadi Ilay, Cevdet ala, Sleyman Erguner, Ulvi Erguner, Haluk Recai, Hadiye tgen, Parako Leondaridhis, Feyzi Aslangil, Cneyd Orhon, Ercment Batanay, Niyazi Sayn, Necdet Yaar, Doan Ergin, Cneyd Kosal ve hsan zgenin adlar ncelikle anlmaya deer. Radyonun nc bir grle balatt saz muskisi programlar daha sonra stanbul Belediye Konservatuvarnn konserlerinde de yer almaya balad. crann Teknik Ynleri Mnir Nurettin Seluk muskiye sade, dz okuyuu getirmiti. Ondan nceki hanendeler grtlak namesi denilen grtlak sslemelerini bolca kullanma alkanlndaydlar. Hafzlara has bu tr okuyua hafz tavr denirdi. Mnir Nurettin Seluk grtlak namelerini byk lde dzletirdi, temizledi. Bundan baka, dind muskiyi din muskiden ayrmak ihtiyacn duyarak her beste eklinin ayr bir slup ve tavr gerektirdii fikrini bir icrac olarak verdii rneklerle gsterdi. Mesut Cemilin toplu okuyua getirdii, ilkin radyoda uygulanan koro slubu birok ynden, Mnir Nurettinin getirdii yeniliklere paralellik gsterir. Mesut Cemil fasl hanendelerinin, zellikle de hafzhanende gelenei iinde yetienlerin grtlak sslemelerini kaldrmaktan baka, kr, murabba beste, semai gibi byk muski ekillerinde bestelenmi sekin eserleri Bat muskisini bilen bir muskicinin zevkiyle nanslandrd; bu tr eserlerin daha ritmik zellikler tayan szsz terennm blmlerinin ritme, dolaysyla ezgiye zenginlikler getiren bir anlayla seslendirilmesini salad. lgintir, Mesut Cemilin icraya getirdii koral anlay ilkin konser salonlarnda deil, radyoda uyguland. Aslnda, Batl anlamda koro icrasn ilk kez uygulayan muskici Ali Rifat Beydir (aatay). Ali Rifat Bey koro icrasn 1920 ylnda Kadkyde ynettii bir konserde denemiti. Gelgelelim, bu deneme kalc bir iz brakmamt. Bu bakmdan, Trk muskisine koro icrasn getiren ve bu tr icray bir deneme olmaktan karp yerletiren, hem Trk muskisini, hem de Bat muskisini iyi bilen bir sanat olan Mesut Cemildir. Mesut Cemil ynetimindeki radyo Klasik Trk Muskisi Korosu balangta, geleneksel icraya bal evrelerde yadrgand, hatt tepkiyle karland. Mesut Cemil bu icradan vazgemedi, zamanla daha ok gelitirdi, zengin muski birikimi ve olaanst yeteneiyle olgun bir seviyeye kard. Bu tarz okuyuun Trk muskisinin geleneine uymad grnde olanlar bile koronun getirdii gzellikleri teslim ettiler. Mesut Cemilin almalarndan sonra klasik eserlerin korolarca icra

579

edilmesi uygulamas gitgide yerleti, nerdeyse kurallat. Bugn sadece radyolarda deil, lkedeki btn muski topluluklarnda klasik eserler solistlerden ok, koroya okutulmaktadr. Muskide Radyo Standartlar Radyo bir yandan muski icrasn gelitirmi, bir yandan da Trk toplumunun muski zevkini ykseltmitir; inkr edilemeyecek bir gerektir bu. Ama bu sre iinde, hepsi de olumlu saylamayacak olan, radyo standartlar diyebileceimiz ller getirmi, muski icrasnda yerlemi gelenekleri de deitirmitir. Radyo topluluklarnda u icra ekli uygulanmtr: koro tavr (klasik denilen eserlerde); fasl tavr; beraber arklar tavr. i. Koro tavrnn balca zellikleri yle sralanabilir: btn koro yelerinin ayn perdeden okumas ve almas, ou zaman da drt ses aadan diye anlan, pest kz neyi dzeninin kullanlmas; usln/ritmin arlatrlmas; fasl tavrndaki sslemelerden mutlaka kanlarak dz okuyuun benimsenmesi; grtlak sslemeleri yerine, Bat muskisi zevkiyle uygulanan nanslar kullanlmas; nota deerlerini istenildii kadar uzatan point dorgue denilen seslere sk sk yer verilmesi Bu icrada hemen dikkati eken nokta usln mmkn olduu kadar arlatrlmasdr; Usl arlatrlnca sanki icra da bir arballk kazanm, slup sanki daha akademik hale gelmitir; radyo korolarnn dinleyicide uyandrd ilk izlenim budur. Eserlerin pest perdeden okunmas da yrk bir icray zorlatrmtr. Geri radyolardaki btn koro efleri pest kz neyi dzenini kullanmamlardr; ama en ok kullanlan bu dzen olduu iin zamanla yerlemi, bugn tek dzen haline gelmitir. Bu durum radyo dndaki korolar da etkilemitir. Hanendelerin ses alan daralmtr bu yzden. Sesler zamanla daha da tembellemitir; yle ki, son yllarda drt ses aadan be ses aadana dnmtr. Sesin urad bu kaypta mikrofonun da byk pay vardr. Oysa radyo ncesi muskide icraclarn nnde mikrofon gibi sesi ykselten bir ara olmad, kimi zaman da ak havada bile okumak zorunda olduklar iin eski hanendeler ok daha geni bir ses alan iinde okuyabiliyorlar, sazendeler de sazlarndan daha yksek hacimli ses karmaya nem veriyorlard. ii. Fasl tavr: 1940l 50li yllarda Ankara, 1949dan sonra da stanbul radyosu fasl muskisinden ok gzel rnekler verdi. Fasl muskisinin geleneksel icrasnda fasl heyetini hanende ynetir, hem okur hem de elindeki tefle ritmi verirdi. Ama heyette ok kere birden fazla hanende bulunurdu, bu durumda fasl serhanende ynetirdi. Sazlardan da keman heyeti srklerdi. Fasln bu dzeni radyolarda 1960larda bozulmaya balad. Serhanende gelenei ortadan kalkt. Fasln bana bir ef, yani icraya sazyla yahut sesiyle katlmayan bir muskici geldi. Fasln bana ef gelmesi heyetin btn yelerinin ayn perdeden okumas demekti. Oysa geleneksel faslda ayn perdeden okuma alkanl yoktu; her hanende kendi ses alan iinde okur, hatt daha tez seslere kabilenler

580

seslerini bastrmaz, ne kabilirlerdi; sazlar da perevi, saz semaisini ve aranamelerini fasla has sslemelerle, daha yrk bir biimde alard. Heyetin icraya faal olarak katlmayan bir efin ynetimine verilmesiyle birlikte fasla has sslemeler ortadan kalkt; fasl tavr koro yahut beraber arklar (aada) tavrna dnt. Gnmzde fasl artk can ekien bir muski icrasdr. Radyo dndaki muski evrelerinde, gazinolarda bile sahici bir fasl muskisi dinleyebilmek bugn ok glemitir. iii. Beraber arklar, radyodaki muski programlarndan birini olduu kadar icradaki bir tavr da adlandran bir terimdir. Muzaffer lkarn adlandrd ve getirdii bu icra ilk defa Ankara Radyosunda uygulanmtr. Beraber arklar, koro ile fasl arasnda kalan bir tavrdr. Bu tavrda okunan eserler koroda olduundan daha yrk, ama geleneksel fasldakinden daha ar bir okuyula ve fasl sslemelerinden arndrlm olarak seslendirilir. Faslda olduu gibi aranameleri alnmaz, eserler birbirine balanmadan, ayr ayr okunur. Kimi eserler solistlerce icra edilir, nakaratlarda soliste koro da katlabilir. Bu bakmdan, programn tam ad Beraber ve Solo arklardr. Bu programlarn muski daar da farkldr. Batan sona arklardan oluur; korolara braklan byk beste ekillerindeki eserler okunmaz. Seilen arklar da fasl tavr dndaki arklardr. Bu programlarda gnn arklarna da yer verilir. Gazel Osmanl muski geleneinin ok dikkate deer muski icra ekillerinden biridir. Hanende sanatn, yaratcln ve makam bilgisini gazelde en iyi biimde ortaya serer. Ne var ki, radyo Trk muskisine bir eki dzen verirken gazeli yasaklam, ldrmtr. Kimi radyo muskicilerinin radyo anda iyi gazel okuyan muskici kalmad iin gazele yer verilmedii yolundaki gerekesi inandrc olmaktan uzaktr. Yetenekli genleri snavla alp yetitiren, bir okul gibi alan radyo isteseydi pekl gazelhanl da zendirebilirdi. Gazelin radyoda yasaklanmasnn asl sebebi, gazelin, taksimden farkl olarak, din muskinin etkisi altnda olmas, hafz tavryla okunmas, gazel namelerinin din muski namelerini andrmas, dolaysyla ark dnyasn daha ok artrmasyd. Plaklara esiz gzellikte gazeller okuyan Mnir Nurettin Seluk da 1940l, 1950li yllarda, yani gazel zerinde bir bask olduu yllarda radyoda gazel okumamtr. Radyoda gazele ancak sz konusu bask kalktktan sonra, zaman zaman yer verilebilmitir. Din Muski Osmanl geleneinde din muski ile dind birbirinden kesin olarak ayrlmazd. Din muskinin merkezi olan tekkelerde bile din eserlerin yan sra dind muski eserleri de icra edilirdi. Tekkeler 1924te kapatlnca din muski bir unutulma srecine girmi, lkedeki muski ortam kendiliinden laiklemiti. stanbul Sirkecideki ilk radyo istasyonundan balayarak btn radyolar bu laik bir ortamn iine dodu. Bir okul niteliindeki Ankara radyosu ile stanbul radyosu yetitirdii gen muskicileri dind muski bilgileriyle eitti; arivlerinde de yakn bir gemie kadar sadece dind eserlerin notalar yer ald.

581

1952de

hkmet

Konyada

Mevlanay

anma

haftas

erevesinde

sema

trenleri

dzenlenmesine izin verdi. Radyolarda mevlid okunmas, ayin-i erif, naat, ilahi gibi dini eserlere yer verilmesi bu tarihten sonradr. Radyoda Anadolu Halk Muskisi Halk muskisini yurt dzlemine yayan kurum radyo olmutur. Genel halk kltr, zel olarak da halk muskisi Trk milliyetiliini besleyen balca kaynaklardan biriydi, bu bakmdan, cumhuriyet ynetimi iin zel bir nem tayordu. Etnik bir temele dayanan Trk milliyetilii ideolojisi Ziya Gkalpin pozitivist kuram dorultusunda cemaati nitelikteki Osmanl kltr ile mill nitelikteki Trk kltrn birbirinden ayryordu. Bu yaklama gre, ark muskisi, fasl muskisi, incesaz muskisi, alaturka muski gibi adlarla anlan muski mill nitelikten yoksun bir cemaatler toplumunun muskisiydi, bu yzden de ulusal kltr kavram iinde yer alamazd. Oysa Osmanldan da, slamiyetten de nce varolan halk muskisi Trklerin mill muskisiydi, korunmas saklanmas gereken de bu muskiydi. 1930larn banda ortaya atlan bu kuramsal yaklam Halk Evi ile Cumhuriyet Halk Partisinin ideologlarnca 1940larda ak, somut bir biimde uygulamaya konuldu. Radyonun ilk dneminde (1927-1938) halk muskisine pek az yer verilmiti. 1938de alan yeni Ankara radyosu halk muskisine daha ok yer vermeye balad. Tanburac Osman Pehlivan, Sar Recep gibi halk sanatlar solo olarak hem alp hem sylyorlard. Radyonun bu muski trndeki ilk srekli program Bir Trk reniyoruz adn tar. Mesut Cemil ile Muzaffer Sarszen her hafta bu programda bir halk trksn dize dize retiyorlar; programn sonunda da trk radyo okuyucularnca bir btn olarak seslendiriliyordu. Bu programlarda yzlerce trk retilmi ve sylenmitir. in ilgi ekici yan, sz konusu trkleri renenler sadece dinleyiciler deil, bu programa katlan radyo okuyucular da sylenen trkleri bu eitici programa hazrlanrken reniyorlard. te yandan, Mesut Cemil ynetimindeki klasik Trk muskisi korosu klasik eserlerin yan sra halk muskisi ezgileri de okuyordu; nitekim korodaki okuyucular da Bir Trk reniyoruz programnn okuyucularyd. Halk muskisi ayr bir tr olarak grlmyordu. Daha sonra, Anadolu halk muskisinin fasl muskisinden ayrlmas gerektii dnld. Bylece Mesut Cemil halk muskisi icrasn Muzaffer Sarszene brakt. Sarszen sadece halk ezgileri okuyacak olan bir koro kurdu. Koronun son derecede ilgin olan adn da Mesut Cemil koydu: Yurttan Sesler. Bir Trk reniyoruz bylece Yurttan Seslerin hazrlaycs oldu. Sarszen kurduu radyo topluluunu yllarca ynetti. Derledii ezgileri bu koroya okuttu. Yurdun sesi bylece devlet radyosunun mikrofonundan lkeye yayld. Aratrmalar, derlemeleri dnda Sarszenin radyo almalar da her zaman saygyla anlacak deerdedir. Ama hemen eklemek gerekir: o dnemin btn halk kltr aratrmalar gibi Sarszenin almalar da folkloru yeni devletin ulusal kltrnn temeli olarak sunan milliyetiliin ideolojik erevesi iinde kalr. Nitekim, getirdii icra slubu halk muskisi icrasn kkl bir deiiklie uratmtr.

582

Her lkede olduu gibi Trkiyede de halk muskisi yerel nitelikte bir muskidir. Anadoluda her yrenin bir muski grenei, yani kendine zg ezgi izgileri, yerel renkleri, motifleri, trk syleme sluplar vardr. Yerel slup halk muskisinin en can alc yndr. Yurtttan Sesler Anadolunun muskisini tantrken deiik yerel sluplar harmanlam, ortak bir az getirmitir. Yllar getike bu az yerleip kurumlam, radyo az/TRT az denilen, yerel zelliklerinden temizlenmi, kltrl, ehirli diyebileceimiz bir trk syleme slubu oluturmutur. Radyo Muskicileri Devlet radyosu 1938de kurulduu gnden balayarak yeni bir muski getirmek, daha dorusu, muski icrasna ciddi bir biimde bir eki dzen vermeyi gerekli grmtr. 1927de yayna balayan stanbul ve Ankara radyolarnn yaynlarnda plaklardan pek az yararlanlabilmiti. Asl yayn canl yaynd, plak yayn sadece eksikleri giderme amacna ynelikti. Bu ilk dnemde, teknik ve mal sorunlar yznden radyo daimi bir kadro kuramamt. Piyasada alan muskicilerden yararlanlmas, icraclarn programdan programa deimesi yahut bunlarn ksa vadeli szlemelerle almalar radyo iin iyi sonu vermemi, radyodaki icraya istikrar getirmemiti. Bu tecrbe ile yayn hayatna giren Ankara radyosu daimi bir muskicisi kadrosu kurmaya balad. Radyodaki icraclarn says da yldan yla artt. Zamanla, sadece Ankara ve stanbul radyolarnda alan bir radyo musikicisi snf ortaya kt. Geen her on yl yeni bir radyo muskicileri dalgas getirdi. Bu durum gnmze kadar srd. Devlet radyosu hibir zaman bu uygulamaya son vermedi. Bugn, zellikle stanbul radyosunda, en gen kuan icraclarn gryoruz, bunlarn ou, 1976da alan Trk Muskisi Devlet Konservatuvarnda yetimi genlerdir. Radyoda alan kadrolu icraclarn baka yerlerde alp okumalarn yasaklayan kural bugn belki gemite olduundan daha da sk bir biimde uygulanmaktadr. Radyonun ayr bir muskici kadrosu olmas garip bir duruma da yol amtr. Trkiyede, bugne kadar radyo dndaki ortamlarda hi konser vermemi, tek plak bile doldurmam, mr boyunca sadece radyoda muski icra etmi ok sayda muskici vardr. Sadece Trkiyeye zg bir durum olsa gerektir bu. Trk devlet radyosunun bir yn daha vardr. Birok lkede canl yayn, radyo dndaki bir konser salonunda verilen bir konserin canl olarak radyodan yaymlanmas anlamna gelir. Ama Trk radyo dilinde, canl yayn radyo stdyolarnda seslendirilen muskinin canl olarak yaymlanmas demektir. Ses kaydeden mknatsl bantlar Trkiyede kullanlmaya baladktan sonra bile devlet radyolar bu anlamdaki canl yaynlar yllarca srdrmlerdir. Bugnk devlet radyolarnda da canl yayndan vazgeilmi deildir. Radyonun Toplumdaki Saygnl

583

Hi phesiz, radyo son eyrek yzylda muski icrasna damgasn vurmu, silinmez izler brakmtr. unu nemle belirtmek gerekir ki, radyo cumhuriyet dneminin en saygn muski icra kurumudur. Bu dnemin byk bir blmnde radyoda alp okumak, radyonun bir yesi olmak muskiye yeni balayan saysz gencin hayallerini sslemitir. Trkedeki algc, davulcu, zurnac gibi szler muskicilii meslek olarak semi insanlar klten, dolaysyla muski sanatn klten szlerdir. te radyo bu zihniyeti ykmtr. Bir muskici radyoda alp sylyorsa, kimse onu horlayamam, tam tersine, el stnde tutmutur. algcy, davulcuyu, zurnacy sanat katna ykseltmitir radyo. Devlet radyosu ilk yirmi ylnda ister istemez radyo dndaki ortamlarda yetimi muskicileri dn alyordu; ama bir icra kurumu olarak kendi kadrosunu kurduktan sonra piyasaya ses sanatkr vermeye balamtr. Muski hayatna radyoda balayp adn burada duyuran, bir baka deyile, musikiciliini bu saygn kurumda ispat etmi, ama sonradan radyodan ayrlp serbeste almaya balayan ok sayda hanende ve sazende vardr. Sonu Cumhuriyet dneminde yeni bir muski retimi ortaya kmtr. Bu yenilikler radyoda uygulamaya konmutur. 1927den gnmze lkenin hemen hemen btn deerli muskicileri eitli dnemlerde radyolarda muski icra etmilerdir. Drt kuak radyo ats altnda toplanmtr. Bu drt kuan radyo icralar yeniden gn na karlmas, yaymlanmas gereken ok zengin bir ariv malzemesi brakmlardr. Radyo 1970li yllarda btn lkeyi bir a gibi saran televizyonla rekabet edemedi. 1980lerde devlet radyolar dinleyicilerinin ok byk bir blmn devlet televizyonuna kaptrd. Televizyon da, radyonun tersine, muskiyi yayncln temel unsuru olarak grmyordu. 1990larda radyo yayncl zerindeki devlet tekeli kaldrld. Bir anda btn lkede binlerce zel radyo ortaya kt. Sadece stanbulda en az 200 zel radyo istasyonu vardr bugn. Ne var ki, bu artn muski asndan sevindirici sonular verdii sylenemez. Bunlarn byk ounluu piyasada satlan pop mzii kasetlerinden baka bir ey yaymlayamamaktadr. Amatrce bir heyecanla yayn hayatna atlan ve deiik muski trlerindeki nitelikli eserlere yer veren bir iki zel radyo dnda devlet radyosuyla karlatrlabilecek bir radyo yoktur. Bugnn devlet radyolarna gelince, hepsi ok kan kaybetmi, eski gzel gnler geride kalmtr. Gnmzde devlet radyosundan dinlenen muski genellikle dinleyiciye sanat zevki vermeyen, mekanik bir muskidir. yle grnyor ki, radyo muskicileri nceki kuaklarn heyecann yitirmilerdir. Byk bir blmn muskicilerin oluturduu bir kurum olmaktan ok, bir devlet dairesini andran radyoda baz deerli gelenekler de bozulmutur. rnein, gemite ynetim kademelerine hep muski adamlar yahut muskiye ok saygl yneticiler atanrd. imdi onlarn yerini muskiden hi anlamayan brokratlar almlardr. Bu ortamda bile, muski heyecann hl

584

kaybetmemi muskiciler vardr. Bunlarn da ou eski radyo gnlerini bilen yal muskicilerdir. Bu durumun nesnel sebepleri vardr tabi. Her eyden nce, radyonun dinleyicisi azalmtr; radyo muskicisi dinlenmeyeceini bile bile grevi gerei muski icra etmektedir. Ayrca, radyonun gemiteki canl yaynlar bir konser heyecan yaatyordu icracya. Bant yayn bu heyecan bsbtn sndrmedi, ama azaltt. crann stdyoda banda alnmas, kusurlu yerlerde her defasnda baa dnlebilmesi, yarm saatlik bir programn dzinelerce defa kesintiye uratlmas da sanatnn muski icra ederken duyduu zevki azaltt. Geen elli yla baktmzda, radyoda yaymlanan muskide seviyenin dt bir gerektir. cra zayflam, sunulan muskinin daar genileyeceine daralmtr. Gemite, radyoda alp okuyan sadece o byk muskiciler deil, radyonun kendisi bir kurum olarak bir otoriteydi; muskinin iyisi zerinde titreyen, muski dnyasna yn veren bir otorite. Gelgelelim, radyo kendi standartlarn drdke bir otorite olmaktan km, muskinin ancak vasatn verebilen bir kuruma dnmtr. Oysa gemiin gzelliklerine erimesi beklenemezse de, bugn dinlettii muskiden daha iyisini verebilecek bir kadrosu vardr. Devlet radyolarnda ok yetenekli gen muskiciler bulunuyor. Ama bunlar iyi musikiye yabanc, muski dnyasnn sorunlarndan habersiz kimselerin i banda olduu bir kurumda heveslerini kaybetmekte, muski olarak verebileceklerini veremeyecek duruma dmektedirler. Devlet radyosunun bugn gelinen noktadaki asl nemi arivindeki malzemede yatyor. Btn dnya radyolar gibi Trk radyosu da ok yalanmtr artk. eitli lkelerde devlet radyolar arivlerini koruyamayacak duruma dtkleri iin ellerindeki kaytlar halka, zel irketlere amlar; bylece kendi tarihlerini de salama almlardr. Oysa Trk radyosu lkenin z muskisi iin bir hazine deerindeki zengin arivini deerlendirmek iin bugne kadar ciddi bir adm atmamtr. Devlet radyosunu bekleyen tarih bir grev vardr; o da, byk muski deeri tayan elli yllk kaytlarn ariv odalarnn elverisiz artlar iinde ryp gitmekten kurtarlmas, bu malzemenin kamuya almasdr. Radyo bunu baarabilirse, kendi tarihini de yazm olacaktr. 1 Cevdet Kozanolu anlarnda 1927-1938 dneminde stanbul radyosunun Trk muskisi

programlarna katlan icraclarn nemli bir blmnn adlarn veriyor. Bunlar u icraclardr: Ahmet Yatman, Zeki alarman, Vedia Rza hanm (Giz), keman Ali Demir, klarnet Ramazan, Hikmet Rza Hanm, kanun Hasan Gr, hanende Blbl Ali (inger), ud Hayriye hanm (rs), Kemal Niyazi Seyhun, Mzeyyen Senar, Mustafa Sunar, Safiye Ayla, Hamiyet Yceses, Makbule akar, Belks Hanm (Lale ve Nerkis hanmlarn en k), Belma, Samiye, Shendan hanmlar, keman Elize (Enise Can), piyanist Fulya Akaydn, Muzaffer lkar, Refik ve Fahire Fersan, Necmi Rza Ahskan, Semahat zdenses, Sadi Hoses, Mustafa alar, keman Reat Erer, Drr Turan, Sedat ztoprak, Neyzen Tevfik, Nuri Halil Poyraz, Bimen en, Radife Erten, Cevdet ala, Akile Artun (Kozanolu: 8-11).

585

lk stanbul radyosunu ileten Telsiz Telefon irketinin kard Telsiz adl haftalk bltende ilk yaynlarn (1-18 say, 1927) ieriini, Trk muskisi programlarnda kimlerin yer aldn, hangi icraclarn hangi programlarda bir araya geldiklerini reniyoruz. stanbul Radyosunun ilk on sekiz haftasnda u icraclar yaynlara katlmlardr: Mesut Cemil (tanbur, viyolonsel), kemeneci Ruen Ferit (Kam), kanun Vecihe (Daryal), Mnir Nurettin (Seluk); tanburac Osman Pehlivan, kanun Naime (spahi), kemeneci Anastas, zak Al Gazi, keman Nubar (Tekyay), Hafz Kemal ile Sadettin Kaynak; tanbur Drr (Turan), keman Reat (Erer), kemeneci Kemal Niyazi (Seyhun), ud Hayriye (rs), kemeneci Hadiye (tgen), piyanist Cemal, Neyzen Tevfik, ud ekip Memduh, keman ve rebab Mustafa (Sunar), tanbur Refikkemeneci Fahire (Fersanlar), ud eyh Cemal Efendi, Hanende Nebile, Lavtac Ovrik, ud Arak, hanende Nezahat (Adula), Artaki (Candan), tanbur Laika (Karabey); hanende Fikriye (akrakses), piyanist Muhlis Sabahattin, kemeneci Aleko (Bacanos), ud Yorgo (Bacanos), hafz Yaar, hanende Ayazar, Neveser Hanm (Kkde, armonyum alyor), santur Ziya (Santur), hanende Zahide (ark Muskisi Cemiyeti kurucularndan, Darlelhanda hoca), hanende Sheyla, hanende Kmil, keman rfan Hanm, hanende Hadiye Hseyin, ud Fehime, hanende Hikmet (Hikmet Rza Hanm), hanende Gzide, kanun Mustafa, nsfiyezen Hicab, kemeneci Kemal Bahri, nisfiyeci Fahrettin, keman Nigr, ud Fahriye, ud Bedia Talat hanm, nsfiyezen Selahattin, nsfiyezen emsettin, hanende Adam Megamez, hanende smail, keman Ferruh, keman Bedriye, kavalc Cemal Efendi, keman Naime. 2 Atatrk gene 1928de ark muskisini eletirdii nl Sarayburnu nutkunu Bolu mebusu

Falih Rfkya (Atay) okutmadan nce de u szleri sylemiti: Vatandalar, bu notlarm asl hakik Trk kelimeleri, Trk harfleriyle yazlmtr. (Atatrkn Sylev ve Demeleri II, TTKB, 8 Eyll 1928 tarihli konuma). 3 tekniiyle Bu muskiye Cumhuriyetin resm muskisi de denebilir. Anadolu halk muskisinin Bat ilenmesi gryle zetlenebilecek bu tez ilk kez Ziya Gkalp tarafndan

formllendirilmitir. Atatrk Gkalpten etkilenmi, gelecein muskisiyle ilgili zlemlerini eitli demelerinde dile getirmitir. Ne var ki, Atatrk bu kuramn rnlerini gremedi. Bu yaklama gre bestelenen eserler gene ayn tezi destekleyen smet nnnn dneminde ortaya kt. Bu akmn en tannm rn hi phesiz Ahmet Adnan Saygunun halk ve tekke muskisi motifleriyle iledii, gfteyi de Yunusun iirlerinden setii Yunus Emre Oratoryosudur. Bu oratoryann ilk seslendirilii Ankara radyosundan canl olarak yaymlanmt. Saygunun bu seslendirmeyle ilgili bir ansn yle anlatmtr: Konserlerden on be gn sonra bir gn evimin kaps alnd. Baktm, birka kyl. eri aldm. Byk bir saygyla bana bakyorlard. Ho geldiniz dedim. lerinden yal olan sze balad: Yunus Emreyi siz radyoda iki defa verdiniz. Kyde halk odasnda bizim bir radyomuz var. Orada ky halk, kadn erkek hepimiz dinledik. Cierimize iledi. Allah senden raz olsun deyip elini pmek iin buraya geldik. Elindeki gazete kdna sarl paketi de bana uzatt. Bunu da bacn sana armaan gnderdi, dedi. Paketten bacmn benim iin rd bir ift yn orap kt. Bugne kadar aldm

586

hediyelerin en deerlisidir. Hl saklarm. (Adnan Saygun Anlatyor, Hrriyet Gsteri, say 124, Mart 1991). Saygun iin esiz deerde bir an olan bu olay Cumhuriyetin poplist muski ideallerini de ok iyi yanstan bir rnektir. Aksan, Tlay 1994. Radyo, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, VI., Kltr Bakanl ve Tarih Vakf. Aktze, rkin 1994. Radyoda Mzik, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, VI., Kltr Bakanl ve Tarih Vakf. Atatrkn Sylev ve Demeleri II (1906-1938), 1959, ikinci bask, Trk nklp Tarihi. Enstits Yaynlar I, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. Atatrkn Sylev ve Demeleri III (1918-1937), 1959, ikinci bask, Trk nklp Tarihi. Enstits Yaynlar I, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. Cantemir, Dimitrie (Kantemirolu) (yak. 1700). Kitab- ilml-Msik al Vechil-Hurft, stanbul niversitesi Trkiyat Enstits Ktphanesi TY. 2768. Fonton, Charles 1987 (1751 dolaylarnda yazlmtr). 18. Yzylda Trk Mzii, eviren Cem Behar, Pan Yaynclk, stanbul. Kocabaolu; Uygur 1980. irket Telsizinden Devlet Radyosuna-TRT ncesi Dnemde Radyonun Tarihsel Geliimi ve Trk Siyasal Hayat indeki Yeri, Ankara niversitesi. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara. Kozanolu, Cevdet 1988. Radyo Hatralarm, yayma hazrlayan M. Nazmi zalp, TRT Mzik Dairesi Yaynlar, Ankara. Oransay, Gltekin 1985. Atatrk ve K, K Yayn, zmir. Radyo 1942-1943. No. 1-21. Tanju, Sadun 1991. Adnan Saygun Anlatyor, Hrriyet Gsteri, say 124, Mart, s. 76-92. Telsiz 1926-1927. Nos. 1-18. Yceba, Hilmi 1961. Neyzen Tevfik ve iirleri, Aka Kitabevi, stanbul.

587

Trk Toplum Hayatnda Mziin Yeri / Dr. Fatma Odaba [s.339-345]


Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Trkler tarihleri boyunca mzikle ilgilenmi bir millettir. Gerek slamiyetten nce gerekse slamiyeti kabullerinden sonra mzik Trk millet ve devletlerinin hayatndaki yerini ve canlln daima korumutur. Bunu yakndan grmek iin tarihi ak iinde Trklerin mzikle olan mnasebetlerine ksaca gz atmak yerinde olacaktr. 1. Eski Trklerde Mzik Milattan be bin yl nce Orta Asyadan karak Mezopotamya blgesine gelip yerleen Smer Trklerinin ibadetlerinde ve elencelerinde mzik ile raksn mhim bir yer tuttuu bilinmektedir. Yaplan arkeoloji almalar sonucunda, Smer mabetlerinde tanrlarn fkelerini gstermek iin ilahi ve mnacat okunduu; bu din arklar okuyanlara Kalu dendii, bunlarn ibadet esnasnda mzik aletleri ald ortaya karlmtr. Kazlar neticesinde bu blgedeki mezarlarda eitli mzik aletleri bulunmutur.1 Zamanmzda kullanlan alglarn hemen hepsinin prototiplerini, ilk rneklerini Smerliler kullanmlardr. Aratrmaclar, Smerlerin nota kullandklarn ve ivi yazsyla sesleri tespit ettiklerini belirtmilerdir.2 Baka bir Trk kolu olan Etilerin gnlk hayat, ibadet ve elenceleri iinde eitli mzik aletleri kullandklar bilinmektedir. Ele geirilen kabartmalarda mzik alemi resimleri dikkat ekmektedir. Kabartmalarn birinde kopuz almakta olan bir sanatkr ve karsnda oynayan bir rakkase vardr.3 Mzik, Hun ve Uygur Trklerinin hayatnda da nemli bir yere sahip olmutur. Hun Trklerinde saray byklerine mzik aletlerinin hediye olarak verilmesi adetti. Hunlarn birbirlerine gnderdikleri hediyeler arasnda mzik aletleri en nemli yeri tutard. Uygurlarda kadnlar ve erkekler bir araya gelerek mzik aletleri alarlar ve arklar sylerlerdi. Uygurlarn saza benzer iki trl alglar vard. Bunlara o kadar nem verirlerdi ki krlara, uzak yerlere gitseler bile mzik aletlerini mutlaka yanlarnda tarlard.4 Trk mzik aletleri arasnda ok nemli yere sahip olan kopuz adl saza benzeyen algnn eski Trk folkloru iinde mhim bir yeri vard. Destanlar, kahramanlk menkbeleri, ak trkleri, milletin ac tatl hatralar, saz airleri tarafndan kopuz alnarak sylenirdi. Trklerin bulunduu her yerde mevcut olan kopuz atalarmzla birlikte pek ok yere yaylm ve kobos, kobzo, kopus vb. adlar altnda ok sevilen sazlardan biri olmutur.5 Trk Kltr Tarihi aratrmalaryla tannan Baheaddin gel kopuzun Trkler arasndaki nemini vurguladktan sonra onun, velilik ve ululuk sembol olduunu, ulularla haberlemek, yiitleri vmek ve g vermekte, halk uyarmak, iyi ruhlar arp ktleri kovmak gibi pek ok yerde kullanldn belirtmitir.6 in imalinde yaayan eski Trklerin hayat ve medeniyetlerini ortaya karan kazlarda muhtelif yaplarda bulunan freskler arasnda eski Trk algs ve rakkaselerinin resimlerine de rastlanmtr.

588

Tarihiler milattan nceki yllarda ine inen Trklerin oraya mill raks ve mziklerini de birlikte gtrdklerini ve in mziinin vcuda gelmesinde o zamanki Trklerin tesirli olduunu belirtilmilerdir.7 Btn ilk cemiyetlerde olduu gibi, en eski Trk topluluklar iinde de gzel sanatlarn din ile birlikte vcut bulduu grlmektedir.8 lk din adamlar, ibadet esnasnda ktleyi heyecana getirmek iin gzel sz, ahenkli ses ve bunlara uygun rakslardan faydalanmlar, bedi heyecan, din heyecana destek olmutur; yahut baka bir deyile din heyecan bedi heyecana kaynaklk etmitir. Cinler ve ruhlarla irtibat kurmak, yamur yadrmak, mabutlara kurban vermek, lleri anmak gibi din trenlerde manzum eserler bir mzik eliinde terennm edilmitir.9 Zamanla toplumun din anlay deitike nceleri din mahiyette olan iir, mzik ve raks dinden ayrlarak sanat arlkl devam etmitir.10 lkalardaki Trk topluluklarnda din kurallarn retilmesi, tler verilmesi, ibadetlerin ve din trenlerin yaplmas srasnda, konuulan dilin ahenginden yararlanmak iin iir, bu iirlerin tesirini arttrmak iin de mzik kullanlrd. Mzik eliinde din trenler yapan ve yaptran, ayrca toplumda ifaclk, byclk, ruhuluk gibi zel meguliyetleri olan ve Krgzlarda Bekir Bahi, Ouzlarda Ozan, Altaylarda Kam, Yakutlarda Oyun, Tunguzlarda aman ad verilen din adamlar iir ve mzik bilen kimselerdi.11 Din merasimler dnda, zellikle dnlerde yaplan ve len denilen elencelerde ziyafet ve mzik bir arada grlr, yemekli olan bu elencelere toy ad verilirdi. Trkler tahta kma, avlanma, beik kertme, nian, dn, bayram, karlama, arlama, ant verme veya dn alma gibi eitli toylar tertip ederlerdi. Bu toylarn hepsinde, at yarlar ve eitli srek avlar gibi btn elencelerde mzie yer verirlerdi.12 Mzik, orduda askerin cesaret ve gayretini artrmak maksadyla da kullanlrd. Eski Trk Hakan saraylarnda, mzka takmlar bulunur, bunlar sabah, akam ve baz merasimlerde muayyen eserleri alarlard. Hakan saraylarnda ozanlara byk itibar gsterilir ozanlar mill olaylara ait iir ve destanlar tanzim edip bu eserleri kopuz denen alg eliinde sylerlerdi.13 Kaynaklardan elde edilen bilgiler nda, eski Trklerin mzie ok nem verdiklerini, mzii, ounlukla din trenlerde, nemli olaylarla ilgili olarak dzenledikleri elence ve oyunlarda ve savalarda kullandklarn syleyebiliriz. 2. Seluklu Toplum Hayatnda Mzik XI. yzyldan itibaren Anadoluya yaylmaya balayan ve Bat Seluklu Devletini kuran Ouz boylar arasnda da mzik nemini korumu ve byk ilgi grmtr. Seluklularn gnlk yaantlar arasnda nemli bir yeri olan av partilerinde, resm ve byk trenlerde, eli kabullerinde muhteem mzik icralar yaplmtr. Batl ve Rus bilginleri orta Asya ve evresinde yaayan Trk boylarnda bu gelenein hl devam ettiini belirtmektedirler.14

589

Seluklu elence hayatnn merkezini oluturan hanlarda mzikli elenceler tertip edilmekte, eitli mzik aletlerini kullanan icraclar ve arkclar bulunmakta idi.15 Trk asker mziinin temelini tekil eden nevbet vurma Seluklu Devletinin kuruluu ile balam daha sonra Anadolu Seluklulularnda ve Osmanl Devletinde de devam ederek geleneksellemitir. Bu mzik geleneine gre, hkmdarlarn ve byklerin huzurunda her gn muayyen vakitlerde nevbet ad verilen konser verilirdi. Seluklu hkmdar iin sabah, le, ikindi, akam, yats olmak zere be defa nevbet vurulur, dier Seluklu prensleri iin ise defa vurulurdu. Bu bir bamszlk simgesiydi. Bu ileme sayg duyulur ve ayakta dinlenirdi. Tarihiler, Osmanl Padiah Osman Beye Seluklu hkmdar tarafndan beylik nianesi olarak tabll-alem yani mzika takm ile sancak gnderildiini bildirmektedirler. Bu da onlarn mzie ne derece nem verdiklerini gstermektedir.16 3. Osmanl Toplumunda Mziin Yeri Osmanl mzii, Osmanl saray veya halk mzisyenlerinin askeri, din, klasik ve folklorik trde rettii ve toplumun her kesiminde kullanlm bir sanat olup bir ucu ine, bir ucu Fasa kadar uzanan yirmi be yzyllk Trk mziinin yaklak be yz yllk bir blmn tekil eder. Trk tarihinin en byk devleti, dnya tarihinin de en uzun mrl devletlerinden biri olan Osmanl Devleti, Trk ilim, sanat ve siyasetinin her dalnda zirveye kt gibi, Osmanl medeniyetinin ayrlmaz bir paras olan mzikte de, Trk mzii iinde mmtaz bir yere sahip olmutur.17 Osmanl mzii, tezhibi, nak (minyatr), hals, hatt ve ebrsuyla Batllarn sublime art dedikleri ulvi bir gzellik olan Osmanl sanatnn -mimarideki ta yerine- seste billurlam eklidir. Mehteri ile bakasna kar olan kk sava (cihad- asgar), ayin ve zikirleriyle ise kendi benliine kar olan byk sava (cihad- ekber) kazanmay hedeflemi bir inan mziidir. Genel karakteri, kayna olan Trk mziinin genel karakteri iinde mtlaa edilen Osmanl mzii, tarihi orijininde tek kiinin usull veya usulsz, ama mutlaka bir makama bal olarak alp syledii; mziin sadece ritm ve melodi unsurlarn kullanp insan sesine arlk veren ve nihayet, nesilden nesile aktarm Bat mziindeki gibi nota yoluyla deil mek yoluyla salanan bir ahsi slup ve ifade mziidir. Osmanl mzii bu genel karakteri bariz bir ekilde tamakla birlikte, sonu olarak bir imparatorluun mzii olmak bakmndan, mzikle dorudan ilgili, asker, din, tasavvuf, saray ve elit evrelerde messeselemi, ayrca mozaiini meydana getiren ok eitli etno-kltrel unsurlarn katlmyla renklenmi ve zenginlemi byk bir sentez sanatdr. Genel olarak Trk, zel olarak Osmanl mziinin karakteriyle ilgili bir baka husus da udur: Bu mzik, -ordu, tekke ve elence uygulamalar dnda -bir toplu icra mzii deildir; hele koro ile hibir zaman icra edilmemitir. Sarayda ve elit evrelerde yaplan klasik veya halk tarz fasllar ise, gerek

590

kadro gerek repertuar bakmndan gnmz korolarnn ok uzandadr, koro Osmanl mziinin karakterine zt bir uygulamadr. Sarayn, devleti yalnz asker ve mlk olarak deil, ayn zamanda fikir ve sanat hayat asndan da yneten bir merkez oluu sebebiyle, lkenin en ileri fikir ve sanat adamlar hep sarayda toplanmtr. iir ve hat gibi mzikte de eitimlerinin ayrlmaz bir paras olan Osmanl padiahlar da sanat -Seluklu, Karahanl ve dier atalar gibi- rk, dil din ve mezhep fark gzetmeksizin kurup desteklemitir. Osmanl mziinin, bir imparatorluk sanat olarak, Trk mziinin en fazla gelimi, zenginlemi ve incelmi blm olmasnn sebebi budur.18 Osmanl mziinin genel karakterinden bahsederken, nesilden nesile aktarmnn mek yoluyla salandn belirtmitik. Burada bu mekin yapld mekanlar hakknda ksa bir malumat vereceiz. Bu mekanlar bir mnda mzik eitiminin verildii yerlerdir ki, Mehterhane, Mevlevihane, Enderun, Mzik esnaf loncalar ve zel mekhaneler olmak zere be tanedir. Bunlardan Mehterhane, Mevlevihane ve Enderun Osmanlnn mzik hayatnda nemli bir yere sahip olmulardr. A. Mehterhane Mzik eski Trklerden beri asker alanda, askeri cesaretlendirmek, dmann moralini bozarak savaacak g brakmadan harbi en ksa zamanda kazanmak maksatlaryla kullanlmtr. Mehterhane, Osmanl Trklerinin askeri mzik eitiminin verildii mekteptir. Seluklularda, nevbet sistemi adyla balayp Osmanl dneminde daha ok gelitirilip kurumsallatrlm olan mehter mziinin temel baz zelliklerini belirtmek bu mziin Osmanl iin nemini anlamamzda yararl olacaktr. slam inancnn itici gc, din uruna savamay, slm dinine inanp Peygamberin yeil sanca altnda cihat edenlerin gayretini ycelterek asker fetih fikrini geniletmitir. Osmanllar ise fetih ruhuna davul mziinin tlsml sesini, ordunun nnde tanan tularn cezbedici etkisini katmlardr. Osmanlnn genileme dneminde mehterin sesi Mslman olmayan halklar iin dehet verici bir ses, Osmanl halknda ise hu duygular uyandran bir haykrtr. Osmanl hayat biiminin bir zellii olan mehter Arapa mmet teriminin dile getirdii, dnya slm cemaati birlii iinde yer alan insanlarn kendilerini tanmladklar kimliin mzikteki yzyllarca sren bir ifadesiydi. mmet kavram bir btn olarak ele alnrsa, millet cemaat, halk, din gibi varlklar kaynatrr. Hepsini slma zg nitelikler ve lkler iinde birletirir.19 Mehter mzii baka mzik trlerinden farkl olarak herkes iin icra edilen ve toplumun ok geni bir kesimince dinlenen bir mzikti. Halk mzii hkmdarlardan en sade insanlara kadar toplum hiyerarisinin btn basamaklarna, Osmanl toplumunun btn tabakalarna sesleniyordu. Mehter gsterileri ile icralar Osmanl mparatorluunun toplumsal dokusunu meydana getiren btn bir halk gnn belli bir saatinde tek bir cemaat sesinde simgesel olarak birletiriyordu.

591

Mehter mziinin kabul edilebilirlii din alimlerince hibir zaman tartma konusu yaplmamtr. slam alimlerinin mziin hell olup olmad konusundaki uzun tartmalarnn ve ak olmayan grlerinin tersine, mehter mziinin icra edilmesi konusunda hibir zaman fikir ayrl domam; mzik nevileri arasnda marlar bal ile ele alnp mbah olduu belirtilmitir.20 Osmanl mehter rgt I. Murat zamannda (1360-1389) yenieri birliklerinin kurulmasyla gelimitir. Balangta yenierilere yardmc nitelikte bir asker kurum halinde iken, mehter takmlarnn grevleri artp geniledike, btnyle Yenieri Ocana bal olmaktan km; her ordunun her kararghn ve vezirlerin olduu gibi her ehir ve kasabann ve hatta her kyn bile bykl deien mehter rgt olmutur. Mehter takmlar bayramlarda, enliklerde, dnlerde de alm, halka hizmet etmilerdir. Mehterhanenin kuruluundan beri; bu rgt ile sultann gc, sultanlk hak ve yetkileri arasnda bir ba kurulmutur. Sava dnda mehterler, sultanlarn tahta klarnda, kl kuanma trenlerinde, saraydaki kabul trenlerinde, yabanc eliler iin dzenlenen kabul trenlerinde, bayramlarda, zafer kutlamalarnda, ehzadelerin erefine verilen ziyafetlerde nemli bir yer tutmulardr. Mehter gsterisi slm halifesi ve Osmanl Sultan olarak padiahn manev gcn ve iktidarn temsil eden bir simgeydi. Devlet kavram ile din kavram sultan kiiliinde birleiyordu. Mehterin bir baka din zellii belirli durumlarda Sultan iin dua edilmesiydi.21 Bat dnyas mehterin grleyen sesini ilk kez, Fatih stanbul kaplarna dayanrken duymutu. Osmanl ordular batya doru ilerledike mehterin sesi daha geni bir blgeye yayld. Ordu ne zaman yeni bir sefer hazrlna balayacak olsa, yenierilere ve ordunun teki askerlerine zafer duygusunu alamak iin mehterhane yardma arlrd. Osmanl fetihleri sona erince, mehter kltr Osmanl snrlar dnda yaylmaya balad. Avrupaya gnderilen ilk Osmanl elileri lkeye kendi mzik takmlarn da gtrdler. Bylece Avrupa lkeleri de, Trk mehter takmlarnn izgilerini yanstan kendi bando takmlarn kurmaya baladlar.22

Mehter rgt ile Yenieri Oca arasndaki yakn ba ise mehterin kibetini kanlmaz klm 1826da Yenieri Ocann ilgas ile birlikte mehter rgt de altst olmu, Bat rneine gre kurulan yeni asker bando eklini alm ve 1834te Mzika- Hmayun adl bir mzik kuruluu oluturulup sultann gzetimine verilmitir.23 Islahat hareketini izleyen dnem birbirine kart eilimler dourmu, kimileri eski mehterin olduu gibi muhafazasn, kimileri de mehteri yeniden canlandrmay savunmutu. Mehter uzunca bir sre ihmale uram, bu ihmal XX. yzyln balarnda ada milliyeti bir uyann harekete geirdii romantik aydnlarn mehterhaneyi canlandrma giriimine kadar srmtr. 1914te asker mzeye bal olarak Mehterhane-i Hkn kurulmu ve bu tarihten itibaren mehter mziine, Trk hayat

592

tarznn geni erevesi iinde, siyas, asker bir anlam olan gerek bir olgu deil tarih bir eser gzyle baklmaya balanmtr. Cumhuriyetten sonra 1935te mehter takm, aslnn bir kopyas olduu gerekesiyle bir kez daha ortadan kaldrlmtr. Ancak mehterin efsanesi zihinlerden silinmemitir. Mehterin tad tarihi anlamn ans canlandrlmak istenmi bu amala 1957de gemiteki kyafetiyle bir kez daha kurulup rgtlenen, geleneksel sazlar alan kk bir mehter takm kurularak Askeri Mzeye balanmtr. Bylece mehter folklorik bir unsur olarak varln hep devam ettirmitir.24 B. Mevlevhane XII. yzyln byk velisi Hoca Ahmet Yesevnin eski aman geleneine dayal mzik ve raksa tarikat yolunu amasndan sonra XIII-XIV. yzyl Konyasnda bir tarikat domu ve bu tarikata mensup bestekrlar Osmanl tekke mziini zirveye karan abideleri ortaya koymulardr. Sultan Veled tarafndan kurulan ve Mevlnnn tasavvuf fikirleriyle ibadet eklini (sem) sistemletiren Mevlevlik, Trke, Arapa, Farsa, hat, tezhip, sem, mek gibi derslerin yan sra ciddi mzik eitimi de veren derghlar ve bir tr konser salonu niteliindeki semhaneleriyle, Osmanl mziinin gelimesinde yzyllar boyu byk bir ocak grevi yapm, Anadolunun en cra ve kk ehirlerinden baka, mparatorluun Balkan ve Orta Dou eyaletlerinde de alm mevlevhaneler Osmanl mziinin yaylmasnda balca rol oynamlardr.25 C. Enderun I. Muradn Edirneyi almasndan hemen sonra 1363te kurduu, II. Murad, Fatih ve Bayezidin gelitirip mkemmel bir saray niversitesi haline getirdii 1833te II. Mahmut tarafndan kapatlan saray okulunda II. Mahmut devrinden itibaren mzik dersleri de okutulmutur. Enderundaki mzik renimi saz ve ses olarak, birer usta ve retmenin yanna rak olarak verilen genler, en az drt yllk bir eitimden sonra, haftada iki kere yaplan fasl- hmyuna (sarayda yaplan konser) katlabilmeye hak kazanrlard. Enderundan yetien mzikinaslar saylamayacak kadar oktur. Hatta Polonya asll Ali Ufki Bey ve Romen Prensi Dimitri Kantemir dahi, enderunludur. Osmanl tekilatnn Sultan II. Mahmut zamannda Bat saraylarna benzetilmeye balanmas ile Enderunda seviye kayb balam ve mzik eitimi Muzika- Hmyuna gemitir. Enderun Mektebi 1908 Mertiyetinde kapatlmtr. Enderun mzik mektebi, kalburst Osmanl mzisyenlerinin sadece yetitii deil ders de verdikleri bir okuldu. Yenieri saraynn bu nemli mzik retim merkezi de II. Mahmut tarafndan kapatlmtr.26 Mehterhane ve Enderun gibi tarihi kk devam ettiren eitim kurumlarnn yerine Tanzimat ideolojisinin yerlemesiyle Bat modeli bando okulu olan Mzika-i Hmayun kurulmutur. Ancak 1908 Merutiyetinden sonra beliren devlet konservatuar ihtiyac, 1916da Darl-Elhan adl ilk tiyatro ve mzik okulunu kurdurmutur.

593

Talimatnameye gre Darl Elhanda mnhasran ark ve Trk mzii gsterilecek, burada okuyup kanlar mekteplerde mzik muallimi olacaklard. Darl Elhan kurulup ie baladktan bir sene sonra harp malubiyetle neticelenmi stanbul igal edilmi ve bu igal drt sene srerek sonunda Osmanl hkmeti de yklm olduu iin bu messese istenildii ve beklendii gibi yaayamam ve yaatlmamtr. Nihayet Anadoluda Mill Hkmet kurulup da stanbul bir vilayet haline getirilince Darl-Elhann idaresi hkmete stanbul Hussi idaresine oradan da belediyeye gemitir ve Darul Elhan ad verilen messese bir sre stanbul Msik Mektebi ad ile eitim vermi daha sonra konservatuara evrilmitir; balangta hem ark hem Garp mzikleri tedris edilirken, 1926 ylndan sonra ark mzii tedrisi ilga edilmitir.27 4. Cumhuriyet Dneminde Mzik Cumhuriyet dneminde mzikle ilgili gelimelerin nasl bir seyir takip ettiini anlamak iin Tanzimat ve Merutiyet Dnemlerinin mzik anlayna ksaca bakmak gerekecektir. Tanzimatn ilanndan beri Batnn birok kurumunu aynen veya biraz deitirerek alp almamak hususlarnda yaplan mnakaalar mzikte de kendini gstererek Osmanl mzik hayatnda Bat tesirinin ortaya kmasn hzlandrmtr. Tanzimatn ilk yllarnda Beyolundaki zel tiyatrolarda opera, komik ve operetler oynanmaya balamtr. Sultan Abdlmecit zamannda, Dolmabahe Saraynda yaptrlan tiyatro binasnda da bir sre opera, operet ve temsiller verilmitir. Sultan II. Mahmutla balatlan, Haremde orkestra ve hatta bando teekklne kadar giden mzik devrimi Sultan Aldlmecit zamannda daha da kuvvetlenerek devam etmitir. yle ki bu dnemin sonlarnda baz aristokratlar arasnda saray takliden piyano renme merak bile balamtr.28 II. Merutiyetle birlikte mill kltr aratrmalarna daha bir younluk verilmi ve bu devrede Trklk eilimleri kuvvet kazanmtr. Bunlarn tesiriyle daha nce lavedilen mehterhane, Mehterhane-i Hkn adyla tekrar canlandrlm; mill mziin bamsz bir kolu olarak eitim veren Darl-Elhan almtr. Bunlarla birlikte Bat mziine ilgi devam etmitir. Bando mzii gelimeye devam ederek saylar oaltlmtr. Saray orkestras senfonik izgiye yaklama abalarnda olmutur. Orkestra bnyesinden yetien Bat musikiinaslar Cumhuriyet dnemine intikal ederek Bat mziinin Trkiyede kklemesi iin yaplan faaliyetlerde nemli roller stlenmilerdir. A. Mzik nklb Cumhuriyet dnemi, Bat mzii-Trk mzii atmas eklinde bir mzik miras devralmtr. Dier taraftan stikll Savandan sonra Trkiye Cumhuriyetini kuran idare yeni ve devrimci fikirler tayordu. Bu dnemin mzik politikas biri Cumhuriyetin kurucusu ve ilk cumhurbakan dieri de Trk dnr Ziya Gkalp olmak zere iki ana noktadan ynlendirilmitir.29

594

Cumhuriyetin ilk elli ylnn resmi mzik politikasna ideolojik zemin tekil etmi olan Ziya Gkalpin grlerinin ana balklarna gz atalm. Kendisi mzisyen ya da mzikolog olmamakla birlikte bir doktrin adam, bir ideolog olarak arl ve Cumhuriyet resmi ideolojisinin olumasnda oynam olduu stratejik rol gz nne alnnca yazdklar bir lk, bir siyasi program nitelii tamaktadr. Gkalpe gre Klasik Trk Mzii esas itibariyle Trk deildir. Bizans kkenli, Arap ve acem krmasdr, yani gayr-i milldir.30 Mill olan sadece halk trkleridir. Mill mziimiz halk mziiyle garp mziinin imtizacndan doacaktr. Halk mziinin melodilerini alp bunlar Garp mzii usulnce armonize edersek hem milli hem de Avrupi bir mzie sahip oluruz.31 Gkalpe gre baka hibir bileim, hibir aray ada bir mill mzik oluturulmasna izin vermez. Aslnda Gkalpi mill mzik politikas Ziya Gkalpin en genel sosyolojik dzeyde yapt hars-medeniyet ayrmnn mzik alanna yansmasndan ibarettir. Kendisi halk arasnda kendi kendine domu olan Trk mziini harsmzn; Bizanstan tercme ve iktibas olunan Osmanl mziini de medeniyetimizin mzii olarak grmektedir.32 Atatrk de mzik konusunda genel olarak Ziya Gkalpin tesirindedir. Fakat Gkalpten farkl olarak u kanaattedir ki, geliim sreci ok uzun sreceinden Bat mzii hemen alnp olduu gibi uygulanmaldr. Drt asr bekleyemeyiz demitir.33 Ziya Gkalpin kat mzik program yaynnn hemen ardndan ortaya kan iddetli tartmalara ramen Cumhuriyet dnemi mzik politikasnn belkemiini oluturmutur. Cumhuriyet dnemi mzik anlaynda dogmatizmin kayna, makul olan mzik trnn estetik ve kltrel deil, siyasal bir kararla belirlenmesinin ve estetik deerinin kullanlan teknie indirgenmesinin kkenini ncelikle Ziya Gkalpin fikirlerinde aramak yanl olmasa gerektir.34 Gkalpin fikirleri sonralar Trk mziinin kaynan yalnzca Farabiye balamas ve dnemine ok yakn zamanlarda yazlm mzik nazariyat ile ilgili eserleri grmeden deerlendirilmelerde bulunmu olmasndan dolay eletirilmi ve grleri ahsi arzu ve meyillere dayanan pein hkml ve ilmi olmaktan uzak olarak nitelendirilmitir.35 Esaslar Ziya Gkalp tarafndan belirlenen Trk mzik inklplar birbirini takip etmitir. Darul Elhann Garp mzii ubesinin almas ile balayan bu inklplar bir ara Trk mziinin, Trk Devleti tarafndan yasak edilmesine kadar varmtr. Trk mziinin devlet eliyle retilmesinden vazgeilmi ve devlet kanalyla, devlet zoruyla, uzun sre sadece Bat mzii retilmitir. Devlet Radyosunda Trk mzii bir ara tamamen yasaklanm daha sonra da ancak ikinci hatta nc planda nerine izin verilmitir. Buna karlk Bat mzii, devletin btn imkanlaryla tevik edilmi, bu imkanlarla Trk kula kendisine yabanc bir mzikle ykanarak, o yabanc mzie tahammle ve almaya zorlanmtr. Bizzat devlet reisi yapabilecek en mhim inklbn mzik inklab olduunu ifade

595

buyurmutur.36 Yaplan bu inklp, Trk mziinde binlerce yldan beri kullanlan sesleri bir tarafa brakmak, buna karlk, Bat tarz ok seslilii kabullenmek eklinde hlasa edilebilir.37 Tamamyla Bat mzii lehinde grlen bu gelimelerin youn bir ekilde birbirini takip etmesi ve mzik inklplarnn hzlandrlmas, 1826dan balayan byk mzik devriminin bir asr sonra adeta yeniden kutlanmas veya canlandrlmas ve milli mzii ezerek yok etmesi eklinde bir grnm ortaya koymutur. Trk mzik inklab erevesine bal uygulamalar devam ederken Atatrk, dikkatli ve sk bir takiple yeni ok sesli mziin meydana getirilme faaliyetini izlemitir. Daha sonraki yllarda Trk mzii ynnden muhtelif gelimeler olmutur. Bunlar arasnda, stanbul Belediye Konservatuarna Trk mzii derslerinin konulmasn, halk evlerinde milli mzie tekrar yer verilmesini, Askeri Mze mehterhanesinin tekrar faaliyete gemesini sayabiliriz.38 B. Mzik nklbna Yneltilen Eletiriler Cumhuriyetle birlikte yaplan mzik inklbnn Trk mziinde yabanclama ve yozlamann temeli olduu belirtilmi, Trk mziinin, ancak Trk eitim ve Trk kltrnn her trl imkan ve vastas ile en yaygn biiminde gelitirilebilecei, ilerleyebilecei ve ycelebilecei ifade edilmi, bunun iin de mill bir mzik istikametindeki yaratc faaliyetlerin hibir tahdide tbi tutulmadan en st seviyede gereklemesinin temininin gerekli olduuna vurgu yaplmtr.39 Cumhuriyetin kuruluundan itibaren devletin kltr-sanat alanndaki baskn konumu zellikle mzik politikalarnda kendini gstermitir. 1920li yllarda balayan ve 1930larda dorua varan bilinli ve sistematik mdahalenin temelinde hem mziin kendi doasndan kaynaklanan hem de devletin ona atfettii bir dizi zellik bulunmaktayd. Baka bir anlatmla mzik sanatsal bir ifade arac olarak duygu ve cokularn seferber edilmesi asndan kollektif olma zellii en belirgin olan, dolaysyla da inklbn amalarna en iyi hizmet edecei dnlen bir arat. te yandan da Batl bir toplum olma ynndeki abalara grnrlk kazandrma asndan makbul bir vitrin oluturmaktayd. Osmanl-slam gemiinden kopma srecinde ve eitli toplumsal dnmlere hz kazandrld bir dnemde, ynetici ve aydnlar sz konusu mirasa atfta bulunan gl bir sanat kolunun varlna kar Mzik nklabn harekete geirmi oldular.40 Tanpnar Bir kltrn mzik anlay, zeksnn zamana en yksek tasarruf eklidir, bunun iin de deimesi zordur, mziimiz deiene kadar hayat karsndaki vaziyetimiz de deimez der. Yani bizim dnyaya, eyaya bak tarzmz ve insana bak tarzmzla mzik anlaymz ve mzik zevkimiz arasnda ok sk bir iliki vardr. Dolaysyla mzik deitirilebilirse, bu toplumu gemie balayan balar daha ok zayflatlm ve kolayca koparlm olacaktr. lk planda mzik devre d braklrsa bizi arka balayan, o estetie, dnya grne balayan balar da koparlm olacaktr.41 1930lu yllarn Mzik nklabnn dourduu sonulardan biri, alaturka-alafranga atmasnn ikincisi lehine zme kavuturulmas olmutur. El yordam, deneme-yanlma yntemi ile srdrlen

596

bu giriimde mzik, dier sanat dallar arasnda en ayrcalkl ama ayn zamanda mdahaleye en ak bir alan haline gelmitir. Mzik inklabnn yer ald tarihsel kesit, 1930lu yllarda tek parti ynetiminin kurumsallama abalarnn baka bir anlatmla btn gleri tek elde toplama anlay dorultusunda devletin kltr politikasndaki dzenleyici ve ynlendirici tutumunun en st noktaya vard bir dnemdir.42 Ancak devletin dzenleyici ve ynlendirici tutumu 30lu yllarla snrl kalmam, mzik alannda Cumhuriyet dnemi boyunca, ok yakn zamana kadar devam etmitir.43 stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Genel Sosyoloji ve Metoloji Anabilim Dal alma Gnleri erevesinde yrtlm olan Trk Mzii konulu almada mzik devrimindeki baarszlk sonras yaanan durum yle aklanmaktadr: Yeni kurulan devlet ile toplum kimliinin zorlanmasna ramen Bat ile btnleme, Bat kimliini alma mmkn olmamtr. Toplumun Bat mzii ile ilikisi Baty taklit etme dzeyinde ortaya kmtr. Batllama siyasetindeki belirsizlikler ve toplum iin zm olmamas nedeni ile yeni mzikler toplum kimliini belirtme vasfna sahip olmamtr44 Sonu Mzik, ilk dnemlerden itibaren tarih sahnesinde yer alan tm Trk topluluklarnda nemli bir yere sahip olmutur. Trkler ibadetlerinde, elencelerinde, devlet trenlerinde ve savalarnda mzie daima yer vermilerdir. Btn ilk cemiyetlerde olduu gibi, eski Trk topluluklar iinde de mziin din ile birlikte vcut bulduunu gryoruz. lk din adamlar, ibadet esnasnda ktleyi heyecana getirmek iin mzik ve danstan faydalanmlardr. Ancak, zamanla toplumun din anlay deitike nceleri din mahiyette olan iir ve raks gibi mzik de dinden ayrlarak sanat arlkl devam etmitir. Din merasimler dnda, zellikle dnlerde, tahta kma, avlanma, beik kertme, nian, dn, bayram, karlama, arlama, ant verme veya dn alma gibi eitli merasimlerin hepsinde mzie daima yer verilirdi. Tm Trk devletlerinde mziin en ok kullanld yer hi phesiz ordu idi. Bunun temel gayesi ise, askerin cesaret ve gayretini arttrmakt. Trk askeri mzii Seluklularda nevbet adyla kurumsallamaya balam ve mehter mzii adyla Osmanlda gelierek zirveye ulamtr. Osmanllar dnemi sadece asker deil tm mziimizin de kurumsallat bir dnemdir. Bu dnemde Mevlevihane tekke mziinin icra edildii ve yayld, Enderun ise mzik eitiminin verildii kurumlar olmutur. Tanzimat ile birlikte tm alanlarda olduu gibi mzikte de yeni anlay ve yaklamlar meydana gelmitir. Bu anlayla birtakm yeni dzenlemelere gidilmitir. Bu dzenlemeler Cumhuriyet dneminde de mzik inklb adyla devam etmitir. 1 Refik Ahmet Sevengil, Eski Trklerde Msik, Msik Mecmuas, say: 26, s. 10.

597

2 3 4 5 6 7

Laika Karabey Aknc, Trklerde Msik, Msik Mecmuas, say: 38, ss. 6-7, 24. R. A. Sevengil, Eski Trklerde Msik, Msik Mecmuas, say: 187, s. 180. Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul 1988, s. 211. brahim Kafesolu, Trk Mill Kltr, Ankara 1977, s. 290. Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, Ankara 1987, C. IX, s. 5. R. A. Sevengil, a.g.m., s. 181; Mahmut Ragp Ksemihal, Asrlar Boyunca Tarihi Trk

Musiksi, Msik Mecmuas, say: 239, s. 12. 8 9 10 11 M. Cahit Atasoy, Milli Msikmiz, Msik Mecmuas, say: 159, s. 177. R. A. Sevengil, a.g.m., s. 180. . Hakk zkan, Trk Msiksinin Tarihi Gelimesi, , Msik Mecmuas, say: 184, s. 70. mer Turul naner, Osmanl Tarihinde Dini Msik, Msik Mecmuas, zel Says,

say: 465, s. 9. 12 13 76. 14 15 16 Mehmet Nazmi zalp, Trk Msikisi Tarihi, I-II, Ankara 1986, s. 111. Aydn Taneri, Trkiye Seluklular Kltr Hayat, Konya 1977, s. 67. Laika K. Aknc, Garpl Gzyle Trk Msiksi, ss. 20-21; Selim Koca, Seluklularda Nebi Bozkurt, Elence, DA, s. 483. Bedri Noyan, Klasik Trk Msikisinin Tarih Gelimesi, Msiki Mecmuas, say: 184, s.

Kltr ve Medeniyet, Trk Yurdu, Eyll 1991, s. 53. 17 Cinuen Tanrkorur, Osmanl Msiksi, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I-II,

stanbul 1998, C. II, s. 49. 18 19 Cinucen Tanrkorur, a.g.m, ss. 494-496. Eugenia Popescu Judetz, Trk Msik Kltrnn, Anlamlar, ev. Blent Aksoy, stanbul

1996, ss. 56-57; Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi, I-IV, stanbul 1977, c. I, s. 41. 20 21 Sleyman Uluda, slam Asndan Msik ve Sema, Bursa 1976, s. 305. Judetz, a.g.e., ss. 60-64.

598

22 23 24 25 26 27 28 29 30

Judetz, a.g.e., ss. 68-70. Ergin, a.g.e., C. I, s. 369. Judetz, a.g.e., ss. 70-72; Tanrkorur, a.g.m., s. 500. Tanrkorur, a.g.m., ss. 500-501. Tanrkorur, a.g.m., s. 502. Ergin, a.g.e., C. IV, ss. 1582-1588. Haydar Sanal, Batllama, DA, C. V, ss. 184-185. Sanal, a.g.m., s. 185. Bu tarz grlere Hseyin Saadettin Arel tarafndan kaleme alnan Trk Msiksi

Kimindir adl eserle cevap verilmitir. Eserde Trk mziinin Arap, ran, Yunan ve Bizans msiksinden gelmedii, onu Trklerin Orta Asyadan getirdikleri delilleriyle ortaya konmutur. Bkz. H. S. Arel, Trk Msiksi Kimindir, Ankara 1988. 31 32 33 34 35 20-21. 36 Msik inkilabnda, Trk mziini yasaklama noktasna gelinmesinde Atatrkn deil, Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, stanbul 1976, s. 140. Gkalp, a.g.e., s. 139. Ymni Sezen, Atatrk Devrimleri ve Hmanizm, stanbul 1997, s. 252. Cem Behar, Klasik Trk Msiksi zerine Denemeler, stanbul, 1987, ss. 93-104. Ethem ngr, Ziya Gkalpin Msik Grleri ve Arel, Msik Mecmuas, say: 234, ss.

ondan ziyade inkilap grnmek isteyen dnemin Dahiliye vekilliinin amil olduu, yoksa Atatrkn ahsi toplantlarda daima Trk mziini tercih ettii ve ona byk deer verdii pek ok zevatn hatralar ile de sabittir. Geni bilgi iin Bkz. Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi, C. V, ss. 1822-1850; Sadi Yaver Ataman, Atatrk ve Trk Msiksi, Ankara 1991. 37 38 39 Yaln Tura, Trk Msiksinin Meseleleri, stanbul 1988, s. 27. Sanal, a.g.m., s. 185. Tura, a.g.e., s. 28.

599

40 42. 41

Fsun stel, 1920li ve 30lu Yllarda Milli Msik ve Msik nklab, Defter, say: 22, s.

Beir Ayvazolu, Cem Behar, skender Savar, Semih Skmen, Mzik ve Cumhuriyet,

Defter, say: 22, s. 9. 42 43 44 41. stel, a.g.m, s. 53. Yaln etinkaya, Mzik Yazlar, stanbul 1999, s. 64. EF. Genel Sosyoloji ve Metodoloji Anabilim Dal alma Gnleri, Trk Mzii, ss. 40-

600

Cumhuriyet Dneminde Klsik Trk Musikisi / Osman Nuri zpekel [s.346354]


stanbul Teknik niversitesi Trk Musiksi Devlet Konservatuar / Trkiye Mzik gemii Orta Asyaya kadar uzanan ve tarihin derinliklerine kadar inen Trklerin bu dnemlerde yaplan icrlar, yorumlar ve slplar hakknda, btn dnyda olduu gibi ifhi ve ustadan raa olmaktan teye somut bir dayana malesef yoktur. 14. yy.dan itibren ilmi kitaplar ve icat edilen notalarla tespit edilen ve bir ou gnmze ulaamayan bu basl eserlere ramen, dnemlere it icrlarn seviyesi hakknda kesin bir fikir edinmemize imkn olamamtr. Kanunun mcidi olan ve udun da bugnk hlini 10. yy.da iken teekkl ettirmi olan nl bilgin Frbinin kanun alarken, insanlar nce kahkahalarla gldrp sonra hkrklarla alattn yazan ansiklopedi ve trih kitaplar da bir yn ile kulaktan kulaa olmaktan teye gememektedirler. Yni, bir dinleyici gnmzde kanun sazn dinlerken glp yhut alamadka bu icrnn nasl olduu hakknda kesin bir hkm veremez. 19. yy.n sonlarna doru icat edilen o zamanlarn teknoloji hrikas balmumu kovanlarna kaydedilen ilk sesler, bizim bu sanatlar dinleyerek haklarnda kesin hkm verme aamasna geldiimiz somut materyallerdir. Biz bu yazmzda bu kaytlardan hareketle yce nder Atatrkn elleriyle kurarak genlere emnet ettii yetmi dokuz yandaki ok gen Cumhuriyet Tarihimizdeki mziimizin be farkl boyutunu mukayeseli olarak incelemek istedik. Bu be boyut; a) Beste b) Toplu ses icrs, yorumu ve slbu c) Toplu saz icrs, yorumu ve slbu d) Solo ses icrs, yorumu ve slbu e) Solo saz icrs, yorumu ve slbu dur. cr mukayesesinde temel olarak dnlen; ortaya konmu olan ses, mzikalite,1 sonarite,2 ajilite3 gibi kavramlardr. Yorum mukayesesinde icrcnn esere yaklam, onu yaay, kendi potasnda nasl erittii, onu nasl bir felsefe ile anlad dnlmtr. slp mukayesesinde ise sanatnn doutan beyninde, haneresinde ellerinde olan ahsi yetenei ile sonradan alarak kazand ve hocalarndan rendiklerini bir araya getirerek edindii icr tarz olarak dnlmtr. Beste 14. yy. ile 20. yy. arasndaki alt yz sene boyunca dhi bestekrlarn yetitiren Trk-Osmanl Mzii kendi tonal erevesi iinde bu bestekrlarn ortaya koyduklar hariklade eserlerle mzik sanatnn en nemli bir kolu olan kompozisyon konusunda doruk noktalara ulamlardr. Bu beste eitlerinin zamana, mekna ve rha hitap edi eklinden kaynaklanan ihtiyala, alt yz yl boyunca

601

her eit form denenmi ve her biri ayr ayr rabet grmtr. Asrlar iinde kaybolanlardan baka bugn elimizde olan bu klasiklerden karlan sonuca gre ve l-dini mzik sahalarnda, Kr Kr-e Kr- natk Kr- Nev Beste Ar Semi Yrk Semi ark Trk Gazel Keke Kanto gibi szl, Perev Medhl Saz Semisi Saz Eseri Oyun Havas Longa Sirto Aranamesi gibi szsz, dini sahada ise Mevlevi yini

602

Mevlid Naat Mracaat Tekbir Salt ve Selm Mahfel Srmesi Tesbih lhi Muvaah Mirciye Tevih gl Temcid Durak gibi szl formlarda eserler gnmze ulamtr. zellikle Klsik repertuarmzn gnmze ulamasnda Zeki Dedenin rol ok mhimdir ve bu bestekrmzn hfzasnda olan eserler nota ile tespit edilmemi olsayd klsik repertuarmzn kaybolan kadar bir blm de muhtemelen yok olacakt. Yukarda zikrettiimiz gibi, bu formlarda bestelenen eserler zamanna, meknna ve rha gre alt yz sene her tabakadan insan tarafndan zevkle dinlenmitir. Ancak 19. yy.n ikinci yarsndan itibaren Bat ile yakndan ve her yn ile kurulan balarn getirdii yenilikler sonucunda daha 20. yy.a bile girilmeden bu formlarn bazlarnn artk zamana ve mekna hitap edemeyiinin getirdii ihtiyala bunlar dinlenilmemeye ve bestelenilmemeye baladlar. Dede Efendiye Artk bu oyunun tad kat dedirten, Kr eski bulup, araylar iinde Kr Nevi (Yeni Kr) ve sarayda duyduu vals ritminin etkisinde kalarak Yine bir gl-nihal arksn besteleten bu yenilik hareketleri, daha sonra Hac Arif Beyle son izgisine ulam ve ark formu ile Klasik dnemini kapatan Hac Arif Bey Romantik yahut Neo-klsik ekol amtr. 19. yzyl sonlarnda dnyya gelen ve Cumhuriyet Trkiyesinde bestekrlklarnn olgun bir dnemine ulam olan Lemi Atl, Zeki rif Ataergin, Fehmi Tokay, Refik Fersan, ekerci Cemil Bey, di Nevres Bey, Bimen en, Rakm Elkutlu, Osman Nihat Akn, Yesri sm Arsoy, Sdettin Kaynak, Selahaddin Pnar Mnir Nureddin Seluk gibi bestekrlar Hac Arif Beyin at yolu daha da

603

genileterek Klsik Formu artk kendi tahtnda yalnz bana brakmlardr. Mnir Nureddin Seluk Aleddin Yavaca, Bekir Sdk Sezgin ve Cinuen Tanrkorur gibi 20. Y. Y.n son eyreinde de yaam olan bz bestekrlarca Mevlevi yinleri de dhil olmak zere Klsik Formlar denenmi, baarl olmu fakat icr aamasnda kim kalmlardr. Cumhuriyet dneminin balangcnda szl mzikte en hakim grlen form ark trk ve gazel olmu, saz mzii alannda ise Perev, Medhl, Saz Semisi, Longa, Sirto ve Taksim rabet grm, zellikle 20. yy.n bandan itibren yurda yaylan ta plk ve zamann sihirli kutusu Gramofon ile hemen her evde mzik dinlenir olmutu. Bu talep o dnem bestekrlarnn zamana, mekna ve rha uygun olan bu formlara ynelmelerini salam ve halkn ihtiyacna cevap veren ticri amal fanteziler, dettolar, mizhi arklar ve kantolar bestelemilerdir. Yce nder Atatrk, genliinde dinledii Rumeli trklerinin bysn ve lezzetini asla unutmam, Cumhuriyetin ilk yllarnda popler olan arklarda bu trklerin lezzetini bulmu, bestekrlar ve icrkrlar himye etmitir. O yllarda pek gzde olan ta plaklarn kayt cihazn da yurt dndan getirtmi ve kendi sesini bizzat kaydetmitir. Bz Rumeli trklerini ve arklar okuduu bu plklar sonradan beenmedii iin imha etmi fakat bu besteleri mrnn sonuna kadar severek dinlemitir.4 Bu dnemde yayna balayan stanbul ve Ankara Radyolar ta plklarn ulamad yurt kelerine btn bu yksek zevkli besteleri tam ve toplumun her kesiminin bilinlenmesini salamtr. 20. yzyln ikinci yarsna doru deien toplum zevkleri, mimrideki yozlama, yeil alanlarn beton ynlarna dnmesi, radyo kanallarnn oalmas daha sonra televizyonun devreye girmesi ile ark formunun krallndaki btn trler yerlerini baka trlere brakmak zorunda kaldlar. Bunlarn banda tango ve kantolarn devm niteliindeki Trke szl hafif mzik, aranjman ve pop mzik geldi. 1930lu yllarda bir mddet radyo yaynlarnn yasaklanmasyla halkn Arap radyolarn dinlemesi ve baz Arap filmlerine Trk bestekrlarnn mzikler yapmas sonucunda kulaklara yer eden bu tr mziin 1960l yllarda dourduu arabesk mzik ikinci srada yer ald. ark formunun asletini muhafaza ederek yeni ve farkl trlere itibr etmeyen, gelenee bal baz bestekrlar da yeni araylar iine girerek kendi hamlelerini gerekletirdiler, Arif Sami Toker Muzaffer lkar, Sdi Hoses, Emin Ongan smil Baha Srelsan, Aleddin Yavaca, Selahattin li, Melahat Pars, ekip Ayhan zk, Avni Anl, Yusuf Nalkesen, Bekir Sdk Sezgin, Erol Sayan, Cinuen Tanrkorur, gibi isimler bir lde yozlamaya yz tutan deiik trlere kar ikinci yeniyi oluturdular. Kltr ve eitim dzeyi yksek belirli bir kesime hitabeden bu bestecilerin eserlerini ise 20. yzyln son eyreindeki daha yeniliki daha gncel melodik yaplar daha aklda kalc eserler besteleyen Ziya Takent, Erdoan Berker, Fethi Karamahmutolu Turhan Taan, Bilge zgen, Zeki Tunca, gibi bestecilerin eserleri tkip etti. Ayn dnemde ise arabeskin, pop mziin, aranjmann ve Trke szl hafif mziin yerine onlarn kt taklitleri treyerek klip ad

604

altnda toplumun ruhunu sard. 2000 ylnn sonuna gelindiinde her gn onlarca beste bir anda parlayp on gn sonra unutulmaya baland. Tekrar geriye dnle 1960l yllarn nostaljisi yaanmak istendi ise de yozlama bunu bile engelledi. Aristokrat bir kesimin dinledii Klsik Bat Mzii ve ada ve ok Sesli Trk Mzii ise nce LPlerde, konser salonlarnda ve daha sonra da kaset ve CDlerde aynen Batda olduu gibi toplumun sadece yzde tarafndan dinlendi. Ama hibir zaman yozlamad. Besteden para kazanmann tadn alan irketler, reklm denilen halk tuzann en lsn kullanarak milyarlar kazandklar bu sektr yerli Michael Jaksonlar, Madonnalar ve hermafroditler yaratarak hl ayakta tutmaktalar. 21. yzyln Trk mzii, beste alannda geleneksel mziinden kopmayan yenilikilere ve idelist bestecilere iddetle ihtiya duymaktadr. Toplu Ses crs Mzik trihi, eski Trklerde bir meydanda toplanan bin kiinin bir arada mzik icr ettiini yazmaktadr. Bugn bir stadyumda toplanan krk bin kiinin toplu halde ark syleyebildiini grdmze gre bu say az bile kalmaktadr. Binlerce kiinin syledii arknn mzikalitesi tartma konusudur ama 20. yy.da Amerikada, ngilterede yahut Avrupada baz lm trenlerinde bu sayda insann katlarak syledii mzikleri de dinlemekteyiz. Olimpiyatlarda dinlediimiz milli marlar da bunlarn bir dier rneidir. Toplu icr hem syleyeni, hem dinleyeni farkl bir boyuta tamaktadr. Kolektif grev yapma uuru, icrkrlarn ayn duyguyu hissetmeleri, dinleyenleri de etkisi altna almaktadr. zellikle mehter mziinde bunun sonular apak grlmektedir. Bir aratrma srasnda Trk Mzii formlarndan rnekler dinletilen bir Avrupal dinleyiciye mehter mzii dinletildikten sonra ne hissettii sorulduunda korku cevabn vermitir. Toplu icr burada amacna ulamtr. Ortaada Avrupada akl hastalar zincire vurulurken Edirne Beyazt Klliyesi Drifsnda bulunan akl hastalar toplu icr yntemi ile mzikoterapi uygulanarak tedvi ediliyordu. Osmanl Saray Enderununda padiah huzrunda yaplan kme fasllar elli ila yz kiiden olumaktayd. Bunun bir ksmnn sadece saz olduu dnlrse bir kme faslnda yirmi be il elli kii arasnda toplu icrc olduu farz edilebilir. O dnemde hanmlarn harem dnda sanat icr edemedikleri dnlrse bu koronun sadece erkeklerden olutuu ikrdr. Bu fasl heyetinin dizilii ve icr tarzlar hakknda da, malesef ifhi bilgilerin dnda bir kayt rnei olmadndan fikir sahibi deiliz. Fasl zevkinin Osmanl Saray dnda da yaygn olduu bilinmektedir. Hatt Darl-elhann kurulduu yllarda tekil edilen okul fasl heyetlerinin, yeni kurulmaya balayan musiki cemiyetlerinin korolarnn ve zel topluluklarn eitli meknlarda verdii konserler, gerekletirdii turneler bilinmektedir. Cumhuriyetin ilk disiplini korosu, Darl-elhann devam olarak tekil olunan stanbul Konservatuarnn icr heyeti olarak telkki edilebilir. Bu kurumda ve daha sonra Ankara ve stanbul Radyolarnda tekil ettii korolarla koro disiplini yerletiren kii ise Mesut Cemil Bey olmutur. nce Tarihi Trk Mzii sonra Klsik Koro ve Kk Koro yu kuran ve yllarca idre eden Mesut Cemil Bey, Cumhuriyet tarihine koro yneticiliinin Pr i olarak gemitir. Bugn elimizde onun ynettii korolarn icrlar mevcuttur ve bunlarn dinlenmesi srasnda idarecinin mimiklerini, nefes allarn heyecann, hiddetini, sevincini, zntsn hissedebilirsiniz. Bu duygular, dinleyiciyi eserin

605

bestekrna gtrr ve icr amacna ulam olur. Ancak bu icr da zamann muhliflerinin hcmuna uram ve ar eletiriler almtr. Mesel Bir hdise var can ile cnn arasnda msr ile balayan mehur Hisar Bselik arknn bestekr Servet Yesri Bey bir mektubunda unlar yazmaktadr:5 20. yy.n ortalarnda Ankara Radyosunda Muzaffer lkar Beraber ve solo arklar ad ile yeni bir toplu icr gerekletirmi ve bu tarz benimsenerek gnmze kadar ulamtr. Resmi kurumlarn dnda Anadolunun her kesinde saylar bini aan mzik cemiyetleri kurulmutur ki bunlar da Mesut Cemil Beyin izgisi erevesinde mahlli zevklerini ve repertuarlarn da kullanmak sreti ile toplu icry ve koro geleneini 21. yy.a tamlardr. Cumhuriyet Trkiyesinin vazgeilmez bir fasl heyeti de phesiz piyasa fasl heyetidir. Beyolunun Balozlarndan sonralar akr, Gar, Tepeba, Kkiftlik, Talk, Maksim, Bebek Belediye gibi meknlarda icr edilen piyasa fasl, gazinolarn televizyon ile rekabet edememesi sonucu nerdeyse ebediyen bu meknlardan uzaklam, yerini kk meknlarda az saydaki icrclarn oluturduu fasl heyetlerine brakmtr. Essen Perev, Ar Aksak, Sengin Semi, Aksak, Dyek, Curcuna, Semi, ve Sofyan usllerindeki arklar ve en son Saz Semaisi yhut Longa ya da Sirto ile biten bu fasllar Klsik Fasl denilen diziliin gncelletirilmesinden baka bir ey deildir. Hac rif Beyin Klsiki ypratmas gibi piyasa fasl da Klsik Fasl ypratmtr. Ancak, yukarda zikredilen Msiki Cemiyetlerinin stanbulda faliyet gsterenlerinin banda gelen niversite Korosu, skdar Msiki Cemiyeti, leri Trk Musiki Konservatuar gibi kurumlar ciddi mzik almalar ile zellikle yksek renim gren kesime hizmet vermi ve dejenere olmayan icrnn devmn salamlardr. 1950li yllarda nce niversite Korosunda sonra da stanbul Radyosunda grev yapan Dr. Nevzad Atl, Mesut Cemil Beyden devrald Koro yneticiliini onun izgisinde devam ettirmi ve 1976 ylnda Devlet eliyle ilk Klsik Trk Mzii Korosunun kurulmasn salamtr. Geleneksel icrdaki goygoyun, mnferit icrlarn, ses kaydrmalarnn hkim olmad bu icrda; giyim, disiplin, ciddiyet, birlik ve beraberlik, ezber okuma, rutin konserler hazrlama gibi birok unsur bir araya gelerek, Mesut Cemil Beyin icrsnn da bir adm nne geilmitir. Atatrkn Sarayburnunda dinledii Eyp Musiki Cemiyeti yerine, Mesut Cemil Beyin yahut Prof. Dr. Nevzad Atln ynettii modern bir koro konser vermi olsayd, Trk mziinin kaderi o gn ok daha lehte gelimeler kaydederdi. Ne yazk ki bu icr da, bugn bz evrelerce Kilise korosu gibi icr, yhut hep ayn repertuar nidlar ile eletiri almaktadr. 20. yzyln son eyreinde stanbulda kurulan Devlet Klsik Trk Mzii Korosu emsl alnarak bata Ankara ve zmir olmak zere yirmiye yakn koro kurulmutur. Hemen hepsi kurulu, icr ve bir lde repertuarlar asndan ilk kurulan koronun birer kk modeli tarznda faliyetlerini srdrmektedirler. Bugn; Klsik fasln, Perev, Kr, 1. Beste, 2. Beste, Ar Semi, Yrk Semi, Saz Semisi formlarn ieren ve Abdlkadir Mergi ile Zeki Dede, yni 14. yy. ile 20. yy. arasndaki alt yz yllk repertuar icr eden tek kurum olarak stanbul Devlet Klsik Trk Mzii Korosu kalm, Radyolarda ve dier korolarda bu

606

tarz icrya ve repertuara rabet azalm, neredeyse yok olmutur. Bu kurumlarda arlkl olarak rabet edilen repertuar gnmz bestecilerinden seilen eserlerden olumakta, beraber ve sololar tarz tercih edilmekte, eserlerin icrlarnda ise, ieklenme tbir edilen melodilerin ilve edilerek orjinalitesinin bozulduu grlmektedir. 21. yy.a adm attmz bu gnlerde ise T. R. T. kurumunda arabesk mziin icr edilmekte olduu, zel televizyon kurulularnda hkim olan raiting endiesi ile bu icrnn yaygnlatrld grlmektedir. 1924 Ylnda Darl-elhan kurumunun verdii konserlerin programlar, o yllarn tercih edilen ve dinlenen eserleri hakknda etrafl bir bilgi vermektedir.6 Dikkt edilecek olursa o zaman da gnn bestekrlarnn eserlerine yer verilmi ve icrs salanmtr. Toplu Saz crs Trk Mziinde korl icrnn yan sra enstrmental icr da her dnemde byk rabet grmtr. Mehter mziimizin vokal icrlar bir yana braklacak olursa, arlkl bir blmnn saz icrs olduu grlmektedir. Alt yzyl ierisinde bestelenen binlerce saz eseri bize bunu btn akl ile ispat etmektedir. Yazmzn banda zikrettiimiz saz mzii formlar zaman zaman onlarca bazen -be kii bazen de sadece iki kii tarafndan icr edilmitir. Toplu ses icrasnda olduu gibi toplu saz icrsnda da geleneksel metod bir ser-szendenin bulunmasdr. Enderun mziinde ef kavram bulunmadndan elinde tef tutan szende yhut hnende, heyetin idrecisi saylrd. Bu dnem kaytlar elimizde olmadndan ifhi olarak biliyoruz ki deiik statlardan ve hocalardan farkl olarak mek eden szendeler zaman zaman icrda, hem melodi hem bask olarak birbirlerinden ayrlyorlard. Ta plk kaytlarnn dinlenebildii 20. yy. balarnda yaplan Drt-talim Msiki Heyetinin icrlarna bakldnda bu ifhi bilgi hemen hemen dorulanmaktadr.7 Yni o gnk icr anlayna gre bir saz mutlaka ba ekmelidir, dierleri ise ona tbi olup onunla srkleneceklerdir. Bu durum baka kaytlarda baka sazlarn hakimiyeti eklinde srp gitmitir. Daha kk guruplarla yaplan icrlarda ise icr ekli daha da vahim bir hl almaktadr. Mesel Mnir Nureddin Seluka refkat eden drt sazende: Kemanda Sadi Ilay, Ud da Yorgo Bacanos, Kanun da Ahmet Yatman ve Kemenede Aleko Bacanos, ark sonunda bir aranameyi alarken bir yere geldiklerinde drd de ayr melodi icr eder. Yhut baka bir ekip baka bir perev veya saz semisi mesel Tanbri Cemil Beyin ok bilinen edaraban Saz Semisini aldklar zaman yine eserin bir yerinde drt ayr melodi alarlar. Bunun sebebi her szendenin ayr ayr byk stat oluu fakat bir disiplin altna girmek istemeyileridir. 1860l yllarda bir Askeri okul bando mzkasnn says altm bulan heyetinde bile sazlar bir ef retmen tarafndan ynetildiinde herhlde birbirlerini dinliyorlard. Bat disiplini ihtiv eden icr bu adan bizim toplu saz icrmz iin de elzemdir. Toplu saz icrsnda, ikili almalarda da sonu

607

pek farkl deildir. Tanbri Cemil Bey ile Vasil Efendinin tanbur, kemene, Tanbri Cemil Bey ile Udi Nevres Beyin kemene-ud, Tanbri Cemil Beyin Kad Fuat Efendi ile kemene-tanbur, Udi Nevres Bey ile Necati Tokyayn ud-keman icrlar dinlendiinde bu stadlarn bzen bir yhut iki mzik lsn ayr ayr melodilerle alp, sonra bir yerde birletiklerine hit olunur. Burada da zihniyet ayndr. Herkes bildiini doru kabul edip dierine itat etmemektedir. Bu hatl tarz ve gidi Mesut Cemil Beyin toplu ses icrsna getirdii batl anlayn toplu saz icrsna da yansmasyla 20. yy.n ilk yarsndan itibren dzelmeye balamtr. Radyolarda yalnz saz sanatlarndan kurulu heyetler olumu ve zellikle saz eserleri icr edilmitir. Ankara Radyosunda Cevdet Kozanolu, erif li, Hakk Derman, Vecihe Daryal, stanbul Radyosunda Avni Atun topluluu, Cahit Peksayar ve arkadalar disiplinli icrya nayak olmulardr. Prof. Dr. Nevzad Atl, cr Heyetinde grev yapan saz sanatlarnn piyasalarda almasna mni olamadndan Heyetten istif etmi, Toplu saz icrsnda hedefledii ciddiyeti, mzikaliteyi, birlik ve beraberlii 1976 ylnda kurulmasna nayak olduu Kltr Bakanl stanbul Devlet Klsik Trk Mzii Korosunun saz heyeti ile salamtr. Yirmi yl bu koro ile her hafta Pazar gn konser vermek sureti ile, Klsik Trk Mziinin hem ses hem sz repertuarn yksek icr zevki ile dinleyiciye ulatrm, batl anlamda salon konserleri ile yirmi be kiilik saz heyeti hibir ayrlk gstermeden uyum iinde almlardr. Hocasndan koroyu idre etme grevini devralan Ender Ergn ayn disiplin ve birlik iinde bu anlay devam ettirmektedir. 20. yy.n ikinci, zellikle nc eyreinde bestecilik ve toplu ses icrsnda yaanan erozyon, toplu saz icrsnda yaanmam, tam tersine umut verici ok yeni almalar ortaya kmtr. Enstrmental mziin nemine inanan ciddi szendeler oluturduklar ikili, l, beli, onlu gruplarla hem yeni besteler, hem de ciddi kaytlar gerekletirmilerdir. kili almalarda Niyzi Sayn ile Necdet Yaarn Ney ve Tanbur ile yapt gerek emprovize, gerek saz eserleri icrs, onlar takip eden kuan en nemli yol gstericisi olmutur. 1970li yllarda Kemni Nurhan Hekimolu ile Osman Nuri zpekelin, sonralar Osman Nuri zpekel ile Taner Sayacolunun, Gksel Baktagir, Necati elik ve Udi Yurdal Tokcann, Neyzen Aziz enol Filiz ile Tanburi Birol Yaylann, Derya Trkan ile Murat Aydemirin ve Slih Bilginin oluturduu gen kuak ikilileri konser ve CD kaset kaytlaryla eitli faliyetler gstermilerdir. kili almalar dnda kemene sanats lhan zgenin kurduu Bosphorus, Neyzen Kudsi Erguner ve Topluluu, Kemene sanats Fikret Karakayann kurduu Bezmra, Do. Rahmi Oru Gvenin kurduu Tmata isimli topluluklar olumlu almalar yapp ciddi ve baarl projelere imza atmlardr. nc yeni diyebileceimiz bu toplu icrlar arasndan gelecee ok mit verici besteciler de gelimitir.

608

Solo Saz crs Yazmzn banda belirttiimiz gibi, tarihi kaynaklarndan rendiklerimize gre nl bilgin Frbi kanun saznda yapt sololarla insanlar nce gldrp sonra alatrm. Bu ifde gnmzdeki anlaya gre ancak bir saz virtznn elde edebilecei bir sonutur. Farabinin yaad 10. yy. ile Tanburi Cemil Beyin doduu 18. yy.n ikinci yarsna kadar geen sekiz asr iinde birka isimden baka mzik tarihimizin kaydettii bir saz virtzne rastlamyoruz. Dnyda belki sadece Trk milletine mahsus olan; tarihini ve zellikle sanat tarihini yazmama zellii bu sahada da kendini gsterdiinden belki de tarihin karanlnda kaybolan nice virtzlerimizin varlndan haberdar deiliz. erif Muhiddin Targann htralarnda zikrettii Sultan Abdlazizin Mbeyinciba Basri Beyin icrsn dinleyemediimizden belki de Trk mziinde udun piri saylabilecek tek icrcy bu ynyle zikretmemekteyiz. Tanburi Cemil Beyin yakn arkada di ekerci Cemil Beyin elimizde malesef bir kayd yoktur.8 Bir ud virtz bylece tarihin derinliklerine gmlm, onun ud mek ettii hocas Basri Beyin tavr da bu sebeple yok olmaya mahkum kalmtr. Ud saznn elimizde bulunan ilk ta pla di Nevres Beye aittir. di fet Efendi, Msrl brahim Efendi, erif Muhiddin Targan, brhim Ziy Bey, Fethi Kopuz, Sedat ztoprak, Yorgo Bacanos, Kadri enalar gibi ud saznn gerek hakimleri 19. yy.n 20. yy.a baland zamanlarn ve Cumhuriyet dnemine geiin en canl virtzleri ve icrclardr. Beste sahasnda Hac Arif Beyin, toplu ses icrsnda Mesut Cemil Beyin, toplu saz icrsnda Niyazi Sayn ve Necdet Yaarn klsik dnemi kapatmas gibi Tanbur icrasnda da Tanburi Cemil Bey klasik dnemi kapatmtr. Tanburi Ali Efendinin, kendisinden daha iyi tanbur aldn sylemesi, Cemil Beyin de Tanburi Osman Beye Tanbura baladm zamanlarda sizin gibi alyordum demesi, hretini bir anda arttrm baz evrelerce tanbur almayp hokkabazlk yapt sylentilerin sebep olmutur. Doutan ship olduu zeka ve yetenee, almasn ekleyerek deha derecesine ulaan Tanbri Cemil Bey, kemene, lvta ve yayl tanburda da vitzitesini ksa zamanda kabul ettirmitir. Bata di Nevres Bey olmak zere Kad Fuat Efendi, Refik Fersan, zzettin kte, Necdet Yaar gibi nde gelen mzisyenlerin ekol olarak kabul ettikleri Tanburi Cemil Bey, saza hakimiyeti, mzikalitesi, ajilitesi, cmle kuruundaki stdne tarz, santimantl ve felsefi mzik anlay ile sadece Anadoluda deil btn dou ve bat lkelerinde hret olmu, tesiri altnda brakmad hibir mzisyen kalmamt. Ta plklarn en ok ve en kymetli kaytlar gnmzde bile hl Tanbri Cemil Beye ittir. Onun en kymetli rencilerinden Udi Nevres Bey, ta plklara yapt taksimlerde byk bir performans sergilemi, yine kymetli rencilerinden Refik Fersan ta plklara yapt ba taksimlerle hocasnn ekoln devam ettirmitir. Gnmz tanbrilerinden Necdet Yaar, Tanbri Cemil Beyin icrsn her ynyle devam ettirmi, gerek taksimlerinde, gerekse enstrmentl icrlarnda Cemil Beyi 21. yzyla tamtr. nc yeni olarak addedebileceimiz Tanburi Murat Toka ve Murat Aydemir bu icr tarzn 21. yy.n sonuna kadar aktarmakta azimli grnmektedirler.

609

erif Muhiddin Targan, virtzite rnei olan kendi eserlerini icra ilk ve tek ud sanats olarak mzik trihimize gemitir.9 Taksim icrsnda, mensup olduu Hz. Peygamber neslinin en ulvi namelerini kendi potasnda eriterek ruhumuzu dolduran bu yce sanatkar, btn bu stn vasflara hiz olmasnn yannda, zaman zaman gnln fetheden bir taksimini dinlemek iin Kadri enalardan ricda bile bulunmutur.10 Mensup olduu rkn en hassas zelliklerine doutan sahip olan Yorgo Bacanos, bu ftri kabiliyetini piyasa mziinin kvrak ve can alc nameleri ile birletirince mzik otoritelerinin bile notaya almakta glk ektikleri taksimler icra etmitir. Klsikiler tarafndan eletirilen ve piyasa disi olarak tannan Kadri enalar rettii nameler, uddan kard ses, vibrato glisando ve trilleri ile deme dilerin baaramadn baarm ve ahsna mahsus slbu ile ud icrclnn doruuna ermitir. Tarzn ispat etmi ud sanatlarndan biri de merhum Cinuen Tanrkorurdur. Bz kesimlerce tanbur gibi ud alyor diye eletirilmesine ramen pozisyonlara hkimiyeti, teknik imknlarn en st dzeyde kullanmas ve sa ve sol el hakimiyetinin verdii rahatlkla, dinlendii anda kim olduu anlalan ud icrclarndandr. 20. yzyln son eyreinde Tanbri Cemil Bey bata olmak zere, di Nevres Bey, Yorgo Bacanos, erif Muhiddin Targan, Kadri enalar gibi statlar ok iyi inceleyerek onlarn slbunu 21. yy.a tamaya aday birok di yetimitir. Mutlu Torun, Sim Konak, Samim Karaca, Osman Nuri zpekel, Necti elik, Serhan Aytan, Yurdal Tokcan gibi isimler, nc yeni olarak ud icrsn 21. yy.a tayacaktr. Kanun saznn piri Frbiden sonra Cumhuriyet dneminin en byk isim sahibi Ahmet Yatmandr. Vecihe Daryal, Artaki Candan, smil enalar gibi sanatlar bu sazn ismi ile anlsalar bile nc yeni olarak Erol Deran, Ahmet Meter, Halil Karaduman, Tahir Aydodu, Hacer Tsolu, Gksel Baktagir, Taner Sayacolu gibi isimler kendilerine mahsus icrlar ile 21. yy.a kanun saznn virtzitesini tayan sanatlardr. zellikle Gksel Baktagir yapt solo icrlar ile Frbi dnemini hatrlatan teknik zellikler sergilemektedir. Keman icrsnda hem Bat tekniini hem Trk mzii namelerini bir rahatlkla kullanabilen Nubar Tekyay birok kemninin rnek ald bir sanatdr. Sdi Ilay, Hakk Derman, Cevdet ala gibi kemniler bir dneme tavrlar ile imz atm, daha sonra Cahit Peksayar, Ylmaz zer, Keml Demir, Nurhan Hekimolu gibi klsik slbu devam ettiren keman sanatlar mealeyi gen kuak sanatlarndan Demir Karaba, hsan Arslan, Kemal Caba gibi kemanilere devretmilerdir. Yayl tanburun mcidi ve ilk icrcs olan Tanbri Cemil Beyden sonra zzettin kte ve Ercment Batanay bu saz devam ettirmiler, gnmzde de altn parmak diye vasflandrlan Fahreddin imenli bu sazn en iyi icrclarndan biri olarak isim yapmtr. Hlen Kemene icrsndaki tavr yine Cemil Bey ile anlmakta; Vasil, Parako, Cneyt Orhon, hsan zgen, Kmuran Erdoru, Reat Uca gibi ikinci kuak sanatlardan sonra nc yenide Derya Trkan, Ltfiye zer gibi kemeneciler bu saz 21. yy.a tamaya aday olmulardr.

610

Ta plklarn bize dinlettii ilk ney icrclarndan biri Dart-talim Msiki Heyeti szendelerinden Neyzen hsan Beydir. Taksim icrs hakknda geni bilgiye sahip olmadmz hsan Beyden sonra Neyzen Tevfik bir ok pla yapt taksimlerle o dneme imzsn atmtr. Bir ok mzisyenin ittifak neyi ddk gibi fledii ve zaman zaman falso sesler de karan Neyzen Tevfik iirdeki baarsn szendeliinde yakalayamamtr.11 Neyzen Niyzi Sayn 20. yy.n ikinci yarsnda bu sazn yeniden canlandrcs olmu ve 21. yy.a girerken, merhum Aka Gndz Kutbay bata olmak zere, Selmi Bertu, Fikret Bertu, Fuat Trkelman, Sleyman Erguner, mit Grelman, Sadrettin zimi, Mustafa Gvenkaya, Salih Bilgin, Aziz enol Filiz gibi orta ve gen kuak ney sanatlar bu enstrman lmszletirmi, Bata Hz. Mevlna olmak zere eyh Osman Dede, Aziz Dede, Salih Dede gibi stadlarn tarzn ve tavrn 21. yy.a aktarmakta byk grev stlenmilerdir. Bir Bat saz olarak grlen Viyolonsel, yine Tanbri Cemil Beyin nderlii ile Trk Mziinde kullanlmaya balanm, olu Mesut Cemil Bey, Vecdi Seyhun, smail Akadeniz, Mekin etinz, Frat Kzltu, Uur Ik, Sermet Kutlu gibi gnmze uzanan kuak iinde lyk olduu izgiye ulamtr. Btn bu zikrettiimiz isimlerden baka, klsik ekoln dna karak tammen piyasa mziine ynelip asli hviyetini kaybeden bir ok algc ve szende mevcuttur. Btn bunlara ramen bugn Cumhuriyet Trkiyesinde grlen gerek, son derece doru ve eskilerin brakt yoldan devam eden birok solo icrcnn var olduudur. Solo Ses crs Trk Mziinde Hac rif Beyin ark, Mesut Cemil Beyin koro, Tanbri Cemil Beyin solo saz icrsnda yapt devrimi, solo ses icrsnda da Mnir Nurettin Seluk gerekletirmitir.12 Mnir Nurettin Selukun at yolda; temiz slp ile dini mzik ile l-dini mzii birbirinden ayrt eden anlayta, smokinle konser salonunda mzik icr eden sanatlar mziimizin yz ak olmulardr. 20. yy.n ilk eyreinden itibaren Yesri sm Arsoy, Aleddin Yavaca, Bekir Sdk Sezgin, Necmi Rza Ahskan, Ali Rza Kprllerolu, daha sonralar, Rahmi Snmezocak, Ahmet zhan, Tuln Korman, Tlin Yakarelik, Meral Uurlu, Serap Mutlu Akbulut, Ayla Bykataman, Selma Ersz gibi sanatlar bu modern slbu benimsemi ve ciddi solo konserler gerekletirmilerdir. nc yeni kuanda ise Mnip Utand, Adnan Mungan, Doan Dikmen, etin Krk, Koray Safkan gibi icrkrlar 21. yzyla Mnir Nurettin Selukun icr tarzn tayan sanatlar olacaklardr 1950li yllarda stanbul Radyosunda ilk solosunu yapan Zeki Mren okuduu bir eserin gftesini belki de en anlalr ekilde ifde eden bir sanatkar idi. Mzeyyen Senarn Yesri sm Arsoydan ald temiz okuyu slbunu 20. yzyln ikinci yarsnda deien toplum deerleri ile birlikte dejenere etmesi, onun tarzn tkip eden ses sanatlarnn da bu bataa saplanmasna sebep oldu. Bata Zeki Mren olmak zere ismini burada zikretmeyeceim ve uzants bugn TRT

611

kurumuna bile erien bir ok ses icrcs bu konvoya dahil oldu. Gazinolarda sanat icr eden Behiye Aksoy, Gnl Yazar, Nee Karabcek, Nesrin Siphi; daha sonralar, Aleddin ensoy, Taner ener, Vedat etinkaya gibi sanatlar bu konvoya dhil olmadklar gibi, hl toplumumuzun ve kltr hayatmzn en byk tehlikesi halindeki ve halk mziimizi de saran arabesk tarz okuyua kar potansiyel bir g grevi yapmlardr. Tammen sflileen toplum zevklerinin ihtiycna karlk vermek zere 20. yzyln son eyreinde cinsiyet deitirerek Mzeyyen Senar ve Zeki Mrenin dejenere olmu tarzn taklit eden baka gzel sesli icrkrlar ise mzik trihinin hayrla yad etmeyecei sayfalarna gmlp kalacaklardr. Son bir asrda Trk Mzii: Beste, toplu saz icrs, toplu ses icrs, solo ses icrs, Solo saz icrs alanlarnda 1881de doan gnein douu gibi bir gnein douunu bazen grmekte bazen zlemektedir. 21. yzyln ikinci yarsndan itibren, mzik narmzn alt asr evvelindeki kklerinden ald z sular, alt asr sonraki yapraklarna ulatrabilmesi bizlerin; en byk grevi ve temennisidir. 1 2 3 4 Fr. Bir eserin mzie uyumu ve yatknlndaki yksek seviye. Fr. sonorit: Tannaniyet, tnlama zellii. Fr. agilit: abukluk, eviklik (saz icrsnda). Atatrkn sesi gzeldi. ark ve trkleri tavr ve sluplarna gre pek gzel okuyordu.

Cell Bayarn anlattna gre, Atatrke ngiltereden bir pla ses alma makinesi gnderilmi. Atatrk bu ses alma makinesine okuduu ark ve trkleri dinlemekten ok holanyor, bozulmaya yz tuttuklar zaman krp atyormu. Cell Bayar, bu plklardan birini Atatrkn kendisine verdiini ve byk bir ihtimamla sakladn sylemitir. (Atatrk ve Trk Msiksi, Sdi Yver Ataman Sa. 1718). 5 Radyo Mdr Sayn Vedat Nedim Tre ak mektup: Geen akam Mesut Cemilin koro yaptlar. Gnller urusu bir yr-i b-amnm var semisini

heyeti, kadnl erkekli Hseyni fasl

sylediler. Semi bitince, bu eserin bestekrndan medetler diledim, Ban kaldr, gel de eserin ne hle girmi, nasl rndan km gr diye feryat ettim. Cefna sabredemem-, cevrine tahamml g msrn msiki dili ile syleyen bestekr mezarndan kalkmal da, Mesut Cemile hitben, asl imdi Terahhm eyle a zalim, benim de canm var ln basmal Hseyni fasl yaplrken, merhum Mahmud Celleddin Paann besteledii Nedimin mehur Sevdiim cemlin nk gremem/kmasn haylin dil-i eyddan komasn sylediler. Paa sa olayd da, bu eserin ne hle geldiini greydi. O gzelin besteyi yaptna bin kere piman olurdu.

612

Bu terennmleri izh eden ince birtakm nameler vardr ki bu nameler yutuluyor, namelerin dz ksmlar da tahrif olunuyor. Komann bestelendii zamanlardan hl sa olanlar var. te Bimen en. O zannediyorum ki Mahmud Celleddin Paann bezmine blbl gibi terennm edenlerden biridir, o dinlesin. te Tanburi Drri Bey Bu gibi eserleri en doru tespit eden bir yksek musikiinasDrri bey acaba bunlar dinliyor mu? Dinliyorsa mutlaka her dinleyite zdedeyim mrg-i dili ten kafesinden msrn tekrarla terk-i cna minnet bilir. Bundan sekiz-on ay evvel yine bu heyet, Tanbri Ali Efendi merhumun, o ilhi adamn Nihvendten besteledii Bilmezdim zm gamzeye meftn imiim ben semsini sylemilerdi. O vakit ben de kendi kendime Ali Efendi Peygamber gibi adamm, bundan yetmi sene evvel tide Tanbri Cemil gibi esiz bir virtzn sulbnden Mesut Cemil gibi basit bir sazende gelecek, radyo icat olunacak, Orada Mesut Cemil Tarafndan koro heyeti diye bir heyet tekil olunacak, birok eski musiki eserine nanslar verilecek, bu vehime ile hepsi gln bir hale konulacakte hep bunlar bir Peygamber gibi kefetmi de, fetzede dil hasta cier-hn imiim ben msrn bu semiyle bestelemi. Zavall Zeki Dede merhum, yahut o byk msiki allmesinin kendi seviyesindeki olu muhterem Ahmet Efendi, hamdolsun sa. Babasnn eserlerini dinlese de, ne hle geldiklerini duysa Mesud Cemil meydan bo buldu, muttasl baryor imdi ben ona diyorum ki, Elinden geliyorsa yeni eserler yap ama Allah rzas iin Hammamizade smail Dedelere, akir Aalara, Zeki Mehmed Aalara, Itrilere Tabilere dokunma, o zavalllarn ruhlarn incitme Elinden geliyorsa al da onlar gibi byk eserler meydana getir, nanslar, diksiyonlar, allegrolar, andanteleri, furiosalar, velhasl alafrangann pestten, tizden, ardan, yavatan her trl ntn, her eklini onlarda deneEskileri rahat brakNe yapalm ki, onlar bu gibi eyleri dnmemi. Hem bizi radyoda rahat brak da, Tannhauserin haclar korosunu, Weberin Valse dvet nmndaki o b-misil eserini, Beethovenin Pastoralini yahut ay aydnln, Lizsti, Necib Akn heyetinde hem de allegrolar, andanteleri, furosolar ve btn musiki ntiyle rahat rahat dinleyelimte bu kadar!. Belki bu yazlarma kar bir takm sesler ykselirVarsn ykselsin Ne yapaym ben de bunlara kar amlcada, keciimde Ey dil ne bitmez bu h u vhn/Feryd elinden baht- siyhntrksn sylerim. Byk Hrmetler. (Refik Fersan ve Htralar Sa. 45) Servet Yesri 6 ark Msikisi ubesi:. Eski msiki eserleri 1-Acemarian Fasl Talebat tarafndan. (Muallim: Ziya Bey).

613

a. Perev Emin Aa. b. Zencir Murabba Dede Efendi. Zeki Dede Efendi.

c. Muhammes Murabba d. Ar Semi

Dede Efendi.

e. Yrk Semi Dede Efendi. f. Saz Semisi Raks paralar: Emin Aa. Talebat Tarafndan.

2. Gerdniye makamndan Keke takm. Muallim smail Hakk Bey. a. Kad smail Hakk Bey.

b. Arlama Hac Faik Bey. c. D d. Aydn e. Aydn Bestekr Mechl. Tanburi Mustafa avu. Bestekr Mehl. Bestekr Mehl.

f. Trk Aksa-Raks

(Yeni Msiki Eserleri) Talebat Tarafndan. 3-Tarz- Nevin (Muallim: Sedad Bey).

a. Perev Sedad Bey. b. ark c. ark d. ark e. ark f. Longa g. Sirto Sedad Bey. Sedad Bey. Sedad Bey. Sedad Bey. Sedad Bey. Sedad Bey.

614

Bu heyetin ald bir Perev veya Saz Semisi dikktle dinlenecek olursa Neyzen hsan

Beyin fledii ney saznn neredeyse saz heyetinin tamamna hkim olduu grlr. 8 Torunu Satvet Cemilzdenin ifhen anlattna gre Tanbri Cemil ve Udi ekerci Cemil

Bey bir akam zamann elence yerlerinden birine giderler. Tanbri Cemil Beyin o sralarda doldurduu bir ta plk gittikleri yerde alnr. Orada bulunanlar, elencenin ve safnn tesiriyle hsl olan grltden dolay Tanbri Cemil Beyin almakta olan ta plnn farknda bile olmazlar. Bu hle ok zlen ekerci Cemil Bey Tanbri Cemil Beye dnerek: Ben bu akam, mrm boyunca plk kayd yapmamaya karar verdim. Benim alacam plklar kim bilir nerelerde, nasl, kimler tarafndan dinlenecek, bunun veblini ben tayamam diyerek hibir ekilde ta plaklara kayt yapmamtr. 9 1955 ylnda evlendii 20. yzyln en mehur hanm ses sanatkrlarndan Safiye Aylann,

bir ark okuyaca zaman kendisine elik etmesini istemesi zerine Hanmefendi ben algc deilim diye cevap vermesi mehurdur. (Safiye Ayla ile yaplan zel rporta) j. 10 11 Neyzen Niyzi Saynla yaplan zel rportaj. Merhum hocam Yesri sm Arsoy, bana naklettii bir htrasnda Selahaddin Pnarn bir

arksn Neyzenle beraber icr ederken arknn meyannda Neyzen Tevfikin sazn brakarak Bu benim yiyeceim halt deil dediini anlatmtr. Merhum Yesri sm Arsoyun ud al teknii gz nnde bulundurulursa Selahaddin Pnarn Szlayan kalbimi sev ruhu nevzile kanat msrayla balayan arksnn meynn Neyzen Tevfikin alamay onun sazna hkimiyeti hakknda kesin bir fikir verebilir. 12 Daha kk yata iken sesinin gzellii ile ifdesi dikkat edilirse Trk mziinde ad

geen on mzisyenin sekizi iin kullanlr. Sesinin ok gzel olduu yazl kaynaklarda belirtilen 14. yy. ile 20. yy. arasndaki Abdlkadir Mergiden balayarak, Hafz Post, Buhrizade Mustafa Itri Efendi, Tanbri Mustafa avu, Dede Efendi, Sdullah Aa, Zeki Dede Efendi, Hac rif Bey, Lemi Atl, Bimen en, Ali inger gibi bestekrlarn ses kaytlarn malesef bugn dinleme imknmz yoktur. Ancak daha mahalle mektebinde iken ilahiciba seilen gelecein byk Dedesi smailin, Boazii blbl diye adlandrlan Lemi Atlnn, Bimen enin ve daha nicelerinin byk ses virtozu olduu phesizdir. Kk yata iken Arapay belki Farsay renen, Kuran- Kerim okuyan bu saydmz isimler, hem dini hem l-dini mzik renmiler ve din d mzikle uramalarna ramen az da olsa dini mziin tesiri altnda kalmlardr. Bu yzden Cumhuriyet yllarna gelindiinde geleneksel icra tarzna hkim olan adal ve goygoylu okuyu, gftelerin dinleyici tarafndan anlalmamas, fonetik aksaklklar gibi baz zellikleri ile bu icr tarz mrn doldurmutu. Hfz Kemal, Hfz Smi, Hfz a Osman, Hfz Burhan, Hfz Sdettin Kaynak gibi bazlar tam hfz, bazlar ksmen hfz olan ses virtzleri gibi tammen dini mzikle urap bunun dnda gazel formu ile mehur olan bzen de arklar syleyen msikiinaslar bugn kaytlarn dinleyebildiimiz sanatlardr. Bu ses virtzlerinin yukarda belirttiimiz gibi okuduklar bir gazel,

615

ark, iir yahut gftesinin anlalabilmesi imknszdr. Bu onlarn okuyu tarznn adal oluundan kaynaklanmaktadr. Ayn yllarda hanmlarn sahneye kmasnn ve seslerinin yaynlanmasnn bir lde yasak olmasna ramen bzen isim deitirerek, bzen isimlerini yazmayarak bazen de byk cesretle isimlerini zikrederek plklar doldurmu ve sahneye kmlardr. Deniz Kz Eftalya, Zarife Emre, Peruz Hanm, amram Hanm, Bayan Semiha, Mahmure Suat Hanm, Seyyan Hanm, Makbule Enver Hanm, Mahmure enses, Mahmure Handan Hanm, Bayan Ruhat (Melahat Pars), Mzeyyen Senar, Safiye Ayla gibi bazlar mslman olmayan kantocu hanm ses sanatlarnn okuyu tarznn biraz nce zikrettiimiz geleneksel okuyu tarzndan hibir fark yoktur. Bugn byk bir lde nostalji olarak dinlenen bu tarz okuyu Mnir Nurettin Seluk tarafndan det yok edilmitir. Henz on alt yalarnda iken Apollon Tiyatrosunda sahneye ktnda dudaklar srtan bu kk sanatkr ok ksa bir srede solo okuyuta, giyim kuamdan repertuara, diksiyondan fonetie her eyi ile byk bir Cumhuriyet Devrimi yapm ve 20. yy. a bu sahada nderlik etmitir. Etem Rhi ngr, Trk Mskisi Gfteler Antolojisi, ErenYaynlar, stanbul 1970. Mustafa Rona, Yirminci Yzyl Trk Mskisi, Trkiye Yaynevi, stanbul, 1970. bnlemin Mahmut Kemal nal, Ho Sad, stanbul, 1958. Mski Mecmuas, Say 12den Say 244e kadar. Ylmaz ztuna, Trk Mskisi Ansiklopedisi, Milli Eitin Bakanl Basmevi, stanbul, 1969. Tark Kip, T. R. T. Trk Sanat Mzii Repertuar, Ankara, 1989. Sadettin Nzhet Ergun, Trk Msikisi Antolojisi, stanbul, 1942. Mehmet Tran Yarar, Gfte irleri, Antakya, 1992. Dr. Nazmi zalp, Trk Msiksi Trihi, M. E. B. Yaynlar, stanbul, 2000. Murat Bardak, Refik Bey, Pan Yaynlar, stanbul, 1995. Dr. Nihat Ergin, Yldz Saraynda Mzik, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1999. Etem ngr, Trk Marlar, Ankara, 1966. Cumhuriyetin Sesleri, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1999. Mehmet Kaygusuz, Trklerde Mzik, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2000. Ahmet Say, Mzik Tarihi, Mzik Ansiklopedisi Yaynlar, Ankara, 1997. smil Hakk zkan, Trk Musiksi Nazariyat ve Uslleri, tken Yaynlar, stanbul1998.

616

Vural Szer, Mzik Ansiklopedik Szlk, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996. Dr. M. Sadk Yiitba, Msik ile Tedvi, Yelkan Matbaas, stanbul, 1972. Aye Kulin, Bir Tatl Huzur, Sel Yaynclk, stanbul, 1996. Yirminci Yzyl Trk Msiksi, Trkiye Yaynevi, stanbul, 1970. Sdi Yver Ataman, Atatrk ve Trk Msikisi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991. Yaanm Olaylarla Atatrk ve Mzik, Hfz Yaar Okurun Anlar, Mzik Ansiklopedisi Yaynlar, Ankara, 1993.

617

E. Kltr ve Sanat Hayatndan Kesitler Cumhuriyet Devrinde Eski Eserlerimizin Deerlendirilmesi / Hicran zalp Do. Dr. Mge Bozday [s.355-362]
Hacettepe niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi / Trkiye Byk sanat eserleri btn insanln maldr. Yaratldklar toprak ve evreden, bulunduklar memleketin snrlarndan taarlar ve hretleri btn dnyaya yaylr. Her snftan insanlar, dnyann drt bir tarafndan gelerek bu sanat eserlerinin bulunduu yerleri ziyaret ederler. Bu adan o deerli tarihi evre ve yaplarn korunmas ve yaatlmas sadece o lke mensuplar iin deil btn insanlk iin nemlidir. Avrupann mimarlk miras, paha biilmez kltrel deerinin yan sra, halklarna ortak tarihlerinin ve geleceklerinin bilincini alamaktadr. Bu nedenle yaatlmas ok nemlidir.1 Kltrle ilgili toplum bilimlerine gre kltr insann manevi varlnn eseridir, denir. Amerikal etnolog R. Linton kltr; Toplum ya da toplum ii gruplar tarafndan kabul edilen yaam biimi ve bilgiler setidir, eklinde ifade etmekte ve kltr ok seslilii iermektedir, byk kitlelere aittir ve toplumda btnletirici bir rol oynamaktadr demektedir.2 (Ttengil 1995: 4) Kltr varlklar ise; dnemlerini ya da kltrlerini yetkiyle simgeleyebilen, bilim, din ve gzel sanatlarla ilgili bulunan, btn tanr, tanmaz mallara, ayn nitelikteki her trl bilgiye denir. Eski kent ve mahalleleri incelemek, bugn anlamaya, kendimizi tanmaya, tanmlamaya yardmc bir aratr. Gemi uygarlklarn sosyal ve ekonomik yaps, yaam felsefesi, estetik duyarll ile ilgili birok ayrnt bu evrelerde sakldr. Tarihi evreler insan lsne gre dzenlenmi mekanlar olarak da retici, ilgi ekicidirler. Sosyal ilikileri olumlu ynde etkileyen ve bireyler arasnda birlik duygusunun pekitirilmesine yardmc olan bir ortamlar vardr. Byle bir evrede bulunmak kiiyi mutlu klar.3 ada koruma olgusunda ama; kltr varlklarnn biimsel btnln bozmadan eserleri; tarihi belge nitelikleri, estetik deerleri ve ait olduklar dnemin zelliklerini deerlendirerek onarmak, ya mevcut ilevini gncelletirerek kullanmak ya da yeni ilevler kazandrarak kullanmak ve gelecek nesillere gerek kltrlerini doru aktarabilmek ve gncelletirilerek kltr mirasn gnmz yaamyla btnletirmektir. Koruma dncesi, yaatarak mmkn olur ve bu konuda Venedik Tz4 maddesinde Antlarn korunmas, her zaman onlar herhangi bir yararl toplumsal ama iin kullanmakla kolaylatrlabilir. Bunun iin bu tr bir kullanma arzu edilir, fakat bu nedenle yapnn plan ya da bezemeleri deitirilmemelidir. Ancak bu snrlar iinde yeni ilevin gerektirdii deiiklikler tasarlanabilir ve buna izin verilebilir denilmektedir.

618

Koruma yaatmaktr, dondurmak deildir. Koruma dncesi, insann bugnnn ve geleceinin sorumluluunu tamaldr. Gemii, var olan dondurmak, an insan iin yaanmaz duruma getirmek, koruma deildir. Kltr miraslarmza gncel ilevler kazandrmamak, ada gereksinimlerden, gelimelerden uzak, yapld gnn koullarnda kalmak demektir. Yaam korumayan hibir giriim olumlu giriim olamaz. Yzyl nceki koullarda, o gnk yap yntemi ile ve o gnk geerli ilkeler ile domu bir yap bugn tpksn, benzerini yapmak en az yzyllk geri kalml gsterir. Gemi olan yzyl kavrayamam olmay gsterir. Yapy anlamay becerebilmek, gerek korumann ilk basamadr.5 Deien zaman ve yaam koullar, birok tarihi yapnn zgn ilevini yitirmesinin sebebidir, bu deerli tarihi yaplar farkl bir ileve hizmet etmek ve gncelletirmek iin yenilenmektedir. Yeniden ilevlendirmede ncelik, onarm ve koruma almalarnn etkili olabilmesi iin en nemli art, yaptn zgn halinin bilinmelisidir. Bunun iin de belgeleme almalarnn yaplmas gerekir. Bu sre ierisinde, yaptn boyutlarn, biimini, dokusunu, yapm artlarn, sslerinin, stndeki bozulmalar gsterecek izim, resim, fotoraf, yazl ya da ssl betimlemelerden yararlanlr. Tarihi deer tayan yaplar, zamanla ilevsel olarak eskiyerek standart alt kalmakta, gncelletirme yaplmadnda, terk edilerek harap olmaktadr. Gncelletirme ve yeniden ilevlendirme eski binalarn ykmdan kurtulmas iin bir aratr. Venedik Tznn 5. maddesinde Antlarn korunmas her zaman onlar herhangi bir yararl toplumsal ama iin kullanmakla kolaylatrlabilir. Bunun iin bu eit bir kullanm arzu edilir, fakat bu nedenle yapnn plan ya da sslemeleri deitirilmemelidir. Ancak bu snrlar iinde yeni ilevin gerektirdii deiiklikler tasarlanabilir ve buna izin verilebilir. Uygulamada bu ilke daha ok tarihi ve sanat deeri yksek olan binalar iin geerli olmaktadr6 (Ahunbay 1996: 97). nsan doas yalnzca belirli bir zaman kesiti iinde nasl deerlendirilemezse, toplumlar da gemilerini zmseyemedikleri, iliki kuramadklar srece kendilerini gereince anlayamazlar7 (Gentan 1989). Kltrel kimliin olumasnda tarihsel kltr varlklarnn toplumlar birletirici etkisi olduunu Kuban8 yle dile getiriyor: Birletirici anlar, kltrn ve kltrlerin rn olan uygarlklarn temelidir. Tarihin amz iin yepyeni bir yorum ve deerlendirilmesini yapmak bugne kadar yaratlm maddi ve manevi verileri deerlendirmek, onlarla ortak olarak, yeni yaratmalar tevik edecek bir kiilik tanmyla ortaya kmak iin ortak bir kltr dzeyinde birlemek, belirttiimiz nedenler dolaysyla zor olduu halde gereklidir. Bu bakmdan, tarihi mirasn maddi verileri toplumun kendisi hakknda bilinlenmesinin aralardr. Tarihsel mirasn balayc ya da birletirici zellikleri, insanlar yanyana getirmekte, ulusal dokunun olumasna katkda bulunmaktadr. Cumhuriyet dneminde eski eserlerin yeniden deerlendirilmesi konusunda projeler

oluturularak, tarihi deer tayan yaplar ve evreleri koruma altna alnarak, tarihi yaplar yaatmak adna gncel ilevler verilmitir. Akademik almalara da konu olan baz tarihi eserlerin

619

deerlendirilmeleri rnek olarak verilebilir. Bunlar, stanbulda bulunan Eski Sultanahmet Cezaevi yaps ve evresi, eitli illerimizde bulunan turistik amala yeniden ilevlendirilen Osmanl kervansaraylarna rnek olarak; eme Kanuni Kervansaray, Edirne Rstem Paa Kervansaray, Kuadas kz Mehmet Paa Kervansaray, Diyarbakr Deliller Handr. Deinilen bu evre ve yaplar daha detayl irdelemek gerektiinde; Sultanahmet Cezaevinin bulunduu yakn evre; tarih iinde Bizans mparatorluunun, ilk adan itibaren bakent olarak benimsedii Byzantion sitesindeki ilk saray kompleksinin snrlar ierisinde yer almaktadr. Bizans Tarihisi Jean Ebersolt, 1918 basml Bizans stanbulu ve Dou Seyyahlar kitabnda O bir Regina Urbium yani kentlerin kraliesiydi, ard ardna gelen Grek, Roma, Bizans ve Trk uygarlklarnn egemenlii altna girerken kendisine sahip olanlarn elinde, srasyla bir baka fatihin eline geecek bir av gibi grnyordu Atina kadar saf, Roma kadar zengin olmayan tuhaf ama acl, heyecan verici ve gizemliydi diyerek stanbulu bu etkileyici szlerle tanmlyordu. Cumhuriyet Gazetesi9 Sultanahmet Deyip Geme balkl yaz da Sultanahmet evresini u szlerle anlatmaktadr: sadan 677 yl nce kurulan ok tanrl Grek dnyasnn Byzantionu, ondan tam binyedi yl sonra dnyaya ilan edilen Bizansn Hristiyan Yeni Romas ve Osmanlnn Mslman stanbulu yani tarihi yarmada, Bat ve Dou iin yeryznn yegane kenti ve bu kentin en can alc noktas olan Ayasofya ve evresi, yeryznn merkeziydi. Ve her bir ardl, ihtiamn, kimi zaman ykarak, kimi zaman da dntrerek bir ncekinin zerine kurmutu. Konstantinosun Yeni Romas ya da dier adyla Konstantinopolis, Bizansn kurduu Byzantionu yamalanp yklan tapnaklar zerinden yaylrken yeni ihtiamlara, yeni dlere aryordu insanlar. Fatihin stanbulu ise ince minareleriyle ihtiamn baka bir yz olan byl Dounun kapsn ayordu. Tarihte Sultanahmet Cezaevi ve yakn evresi; Roma, Bizans ve Osmanl mparatorluklar dnemleri askeri ve orafi konumundan dolay imparatorluk merkezi ynetimi ile sosyal fonksiyonlar stlenmi ve tarih iin nemli roller tam bir blgedir. stanbul Arkeoloji Mzeleri Mdrl bakanlnda oluturulan 28.1.1987 gn ve 196 sayl yazlar uyarnca, 2.2.1987 gn aratrma komisyonunca Sultanahmet Cezaevi ve evresinde inceleme yaplm ve bu inceleme sonucundaki grler aada verilmitir: 1. Sultanahmet ve evresi, stanbulun ilk kurulduu dnemden itibaren youn iskan grm nemli bir blgesidir. zellikle Dou Roma mparatorluu merkezi olduktan sonra antsal yaplar, antlarla ssl meydanlar ve bu meydanlar birbirine balayan stunlu caddeler ina edilmiti. Bu meydanlarn en nemlisi Ayasofyann nnde bulunan Augusteion idi. Augusteionun kuzeyinde Ayasofya, gneyinde Zeushippes Hamam, Dousunda Senato ve Pittakia, dou ve gneydousunda Marmara denizine kadar Byk Saray uzanyordu. Bu blge Bizans mparatorluunun son dneminde nemini yitirdiinden ve terkedildiinden, fetih srasnda harap durumda bulunmaktadr. O dnemde bakmsz bulunan Ayasofyann camiye evrilmesi ise, bu antn gnmze kadar salam kalmasn salamtr.

620

Osmanl dneminde Ayasofyann kuzeyine Topkap Saray ve surlar, Zeushippes Hamamnn bulunduu yerin yaknna Mimar Sinann Hamam, Hipodrumun batsna brahim Paa Saray, dousuna Sultanahmet Camii ina edilmitir. 2. Sultanahmet Cezaevi binas Ayasofya nndeki meydann dousunda yer almaktadr (Levha 1). Antik kaynaklara gre burada Khalke Kaps ve Saray, Senato binas ve Pittakia vard. Khalke Kapsndaki kk apelin yerine I. Johannes Tzimitzes (969-976) tarafndan byk bir kilise yaptrlmtr ve fetihten sonra bu kilisenin yanna bir cebehane kurulmutur. 16. yzyl veya 17. yzylda buradaki kilisenin iine vahi hayvanlar yerletirilmi, st katlar da Nakkahane olarak kullanlmtr. Aslanhanenin eski bir Gravr nciyannn kitabnda mevcuttur. Ayrca NasuhasSilahinin Der beyan- menazili sefer- Irakndaki stanbul minyatrnde grlen bir yapyla, nciyann gravr birbirine ok benzemektedir. (Levha 2) 1802de kan bir yangnda Nakkahane, 1808de ise Cebehane tamamen yanmtr. 1848de bu arsa zerine Fossati tarafndan Darlfnun binas ina edilmitir. (Levha 3). Darlfnun binas temel kazsnda bir takm kalntlara rastlanmtr. Bunlardan bazlar Ayasofya Mzesinde bulunan mparator Arcadiusun kars Eudoxiann gm heykelinin yaztl kaidesi, Arkeoloji mzelerindeki At meydannda duran ylanl sutna ait bronz ylan ba gibi nemli eserlerdir. 1933de Adliye Saray olarak kullanlan Darlfnun binas yanmadan nce dou ynndeki arsa zerinde Th. Wiegand ve E. Mamboury tarafndan aratrma yaplm ve Die Kaiserpalaeste von Konstantinopol, Berlin-Leipzig 1934 bir kitap halinde yaynlanmtr (Levha 4). amzda Sultanahmet Cezaevi Yakn evresi; Sultanahmet Cezaevinin bulunduu arsann yeri; Eminn, Sultanahmet, Tevfikhane ve Kutlugn Sokak, 67 pafta, 58 ada, 1-2 parseller olarak belirlenmitir. Trk idaresi altnda, blgede, Sokullu Mehmet Paa Kona, I. Ahmet Klliyesi, Arasta gibi byk yaplar, Byk Saray kalntlar zerine ina edilmitir. 1845 ylnda, G. Fossati tarafndan ina edilen eski Darlfunun binasnn gneyinde yer alan ve Mimar Kemaleddin Bey tarafndan projelendii zannedilen Sultanahmet Ceza ve Tutukevi binas 1916-1918 tarihli olup, Trk Neo-Klasik slubundadr. Arsann yakn evresinde Ayasofya Mzesi ve avlusunda bulunan II. Selim, III. Murat ile I. Mustafa ve Sultan brahimin trbeleri bulunmaktadr, Sultanahmet Camii, Mimar Haseki Hamam, III. Ahmet emesi, Sur-u Sultani, Kabasakal Medresesi, Alman mparatoru II. Wilhelmin II. Abdlhamit iin yaptrd Alman emesi bulunmaktadr. Sultanahmet Meydan ve evresinde; Dikilita, Msrda Firavun Tutmosisin (.. 1504-1450) Karnak Tapna nne diktirdii, oradan da 1. Theodosius zamannda, 390 ylnda Bizansa getirtilen, stnde hiyerogliflerin, kaidesinde imparatorun yaamna ve at yarlarna ilikin kabartmalarn bulunduu 30 metre yksekliinde dikilita; rme Stun, 10. yzyln ilk yarsnda VII. Konstantinusun yaptrd sylenen stndaki bronz kaplamalarn 4. Hal Seferini izleyen Latin stilas (1204-1261) srasnda 32 metre yksekliindeki stun; Burmal (Ylanl) Stun, Yunanllarn .. 479da kazand Plataia Zaferiinden sonra Perslerin silahlarndan dklp Delphoideki Apollon Tapna nne dikilen ve 1. Konstantinus zamannda (4. yy.) Bizansa getirilmi olan stun; 1. Ahmet Trbesi, Topkap Saray, Aya rini,

621

Arkeoloji Mzesi, Trk slam Eserleri Mzesinin bulunduu brahim Paa Saray bulunmaktadr. evrenin tarihsel deerinin oluturduu bu zellik, bu blgenin youn turist ziyaret ve konaklama blgesi durumuna getirmitir. evre Dergisi 1979 yl 3. says Sultanahmet Meydan evresi Ayasofya Soukeme Soka Koruma ve Gelitirme Projesi balkl Nezih Eldem, Atilla Ycel, Melih Kamil tarafndan yazlan makalede dnemin Sultanahmet Cezaevi ve evresi yeniden ilevlendirme projesi konularna deinilmi ve Sultanahmet evresinin tarihsel deeri sebebiyle turistik adan ziyaret merkezi olmaktan te bir konaklama merkezi blgesi durumuna geldii, ancak blgede bulunan otel, hostel ve benzeri tesislerin mekan, donanm ve denetim asndan yetersiz ve evre asndan da olumsuz sonular dourmakta olduunu vurgulanm; ancak daha da byk bir olumsuzluk olarak kentin merkezi i alanna bal imalat-depolama-ticaret eylemlerinin basksnn blgede meydana gelen yanl tahsislerden kaynakland belirtilmi; btn bu olumsuz etkilerin Sultanahmetin tarihselkltrel-turistik anlam ve ncelikleriyle att belirtilmi ve yrenin bir btn olarak ele alnp projelendirilmesi ihtiyac vurgulanmtr. Makalede konunun, 1977 ylnda T.C. Turizm ve Tantma Bakanl tarafndan T Mimarlk Fakltesine proje olarak verildiine dikkat ekmektedir. evre Dergisi 1979 yl 3. says Sultanahmet Meydan evresi Ayasofya Soukeme Soka Koruma ve Gelitirme Projesi balkl Nezih Eldem, Atilla Ycel, Melih Kamil tarafndan yazlan makalede Soukeme Soka ve yresi ile ilgili aadaki ifadeler yer verilmitir: Soukeme soka ve yresi, bugn stanbul yarmadasnn geri kalan kesiminden tmyle yaltlm bir alan durumundadr. Giderek yoksullam ve Merkezi Alannn etkileriyle, toplumsal, ierii deimitir. Sokak zerinde kalan snrl saydaki ahap ev, hem barnma koullar, hem fiziksel durumlar asndan en dk dzeyde varln srdrmektedir. Bunlar, bir iki istisna dnda grkemli soylu konaklar deil, kkenleri bakmndan alak gnll sradan yaplardr. Ancak srtlarn Sur-u Osmaniyeye dayam bu yaplar, dier yann Ayasofya Klliyesinin tekil ettii Soukemeye olaanst bir pitoresk ve tipik bir Osmanl soka grnm verecek niteliklere ve btnle fazlasyla sahiptir. Gnmzde fotoraflardan gzlenebilecei gibi Sultanahmaet Cezaevi 5 yldzl otel, Soukeme Soka ahap evleri konaklama tesisleri olarak, turizm amal yeniden kullanma almtr. stanbulun eiz tarihi zenginliklerine sahip Sultanahmet Meydannn dou kesiminde gelien kltr aksn tamamlayan bir turistik doku oluturulmutur. brahim Paa Saray, Alman emesi yaplar kltr ve sosyal gereklilikleri karlamaktadr. Tarihi yaplarn yeniden deerlendirilemesine ikinci rnek olarak eme Kanuni Kervansaray incelenebilir. eme le merkezinde sahil kenarnda bulunan Kervansaray kare bir i avlu etrafnda sralanan iki katl revak ve odalarla avlunun dousunda yer alan ahr ve n ksmda da alan tek katl dkkanlardan olumaktadr.

622

Kitabesinde 935 Hicri (1525 Miladi) ylnda, Kanuni Sultan Sleyman tarafndan Pabucuolu Aliye yaptrld yazldr. nl Seyyah Evliya elebiye gre Sleyman Hann (Kanuni) veziri iken maktul olan brahim Paann hayratdr. brahim Paann Trbesi de eme lesinde bulunmaktadr. Kervansarayn n (bat) cephesi, minavebi yonu ta ve tula sralaryla inaa edildii halde, yan ve arka cepheler moloz ta ile daha az itinal bir ekilde inaa edilmitir. Duvarlar stte kirpi saak korni ile bitirilmitir. Kervansaray, zamanla fonksiyonunu kaybetmi, zel mlkiyete ve Belediyenin mlkiyetine gemi, n ksm ise baraka-dkkanlarla kapatlm bir harabe halinde iken, Vakflar Genel Mdrl tarafndan kamulatrlarak, 1971 ylnda restorasyon almalarna balanlmtr. Bir rnek olarak yeniden ilevlendirme sreci detayl olarak incelendiinde ncelikle mimari eserin vasflar belirlenmektedir. Bu almaya gre, eserin mimari vasflar: Kareye yakn, dikdrtgen bir i avlu etrafnda nleri revakl iki kat zerine odalardan mteekkil bir plan emasna gre ina edilmitir. Denize nazr bat cephesinde d duvarlar ve st katlar hari alt odalar olduka salam kalabilmitir. Bu izlerin tetkikinden, odalarn beik tonozlar, n cepheden knt yapan giri ksmna rastlayan fevkani iki odann ise apraz tonozla rtl olduu anlalmaktadr. Giri kapsnn avluya alan yznde ve bugn mevcut olmayan revak iinde sal sollu iki merdivenle st kata kldn gsterir izler mevcuttur. Revaklar tahmin edildii zere mnavebeli olarak ta ve tula ile rlm ayaklara istinat eden apraz tonozlarla rtlmtr. Kervansaraylarn kuzeybat kesi kademeli bir knt ile bir nevi ke burcu haline getirilmi ve bu ksm st katta dier hacimlere gre daha alak tutulmu olup, mstakil dar bir koridor ile revakla balanmtr. n cephede, stndeki odalarla birlikte knt yapan giri eyvannn d yz ve kemeri nisbeten byk ebadda ve muhtelif cinste kesme ve yer yer tula hatll kaba yonu talarla rlmtr. Bu eyvann nihayetinde (ki stte ikinci odann altna isabet eder) motifli ve iki renkli tekil edilmi cmle kapsnn sivri kemeri bulunmaktadr. Bu kap ve st (muhtemelen bask kemeri ve kitabeli alnl) atks imdi yoktur. Kap kanatlarnn takld konsol talar kalmtr. Dier cepheler yer yer tula ve yass kk talarla mozaik eklinde rlm, sral moloz tatan yaplmtr. Odalarn ve revaklarn tonozlar tuladandr. Hela ksmna geilen koridorun d cephesinde iki sral tula kirpi saak izleri kalmtr. Eski gravrlere gre beden duvarlarnn stnde moloz ta ve tula ile yaplm dendanlar olduu anlalmaktadr. st rt muhtemelen kurun kaplama idi. hacimler svaldr. st odalarn ta ereveli demir parmaklkl ve stte sar alnl evreleyen sivri tula kemerli dikdrtgen pencerelerle aydnlatld ve birer ocakla stld mevcut izlerden anlalmaktadr. Oda demeleri klasik tula kaplamaldr. Avlu ortasnda evvelce (muhtemelen stnde bir kk mescidi bulunan) adrvan mevcuttur. Dilimli bir orta ana olan bu mermer adrvann paralar sklm olarak avluda durmaktadr. Bu konuyla ilgili akademik almalara dayanlarak incelenebilecek dier rnek, Kuadas kz Mehmet Paa Kervansaraydr. Kervansaray, Aydn iline bal Kuadas ilesinin merkezinde deniz

623

kenarnda bir kale grnmndedir. Ouz veya kz takma adyla anlan Sadrazam Mehmet Paa tarafndan 1028h/1618 M. Ylnda yaptrlmtr. Kuzeybat kesindeki kntlar dikkate alnmazsa, zerleri mazgallarla sonulanan kaln ve yksek duvarlarn evirdii kervansarayn plan tam bir dikdrtgendir. Moloz talardan kuvvetli bir harla yaplm olan d duvarlarda sadece, ikinci kattaki odalarn sivri kemer alnlkl ve silmeli pencereler almakta duvarlarn zerindeki zarif grnl mazgallar esere ayr bir gzellik katmaktadr. Biri deniz tarafnda, dieri cadde zerindeki iki kapsndan baka bir de kk kaps bulunan eserin i ksmnda dikdrtgen avlunun etrafn iki kat halinde bask, kemerli revaklar evirmekte, revaklarn arkasnda, iinde ocaklar bulunan beik tonozlu odalar sralanmaktadr. Ortadaki dikdrtgen ak avluyu drt ynde tek sra halinde iki katl revaklar evrelemektedir. Revaklarda alt ve st katta toplam 42 kaln ayak birbirine ve duvarlara sivri kemerlerle balanmlardr. st rt tm revak birimlerinde apraz tonozdur. Kare plan emasndaki odalar revaklarn gerisinde yapnn drt ynnde sralanr. Hepsi eit boyutlarda olan odalar her katta 28 adettir. st rtleri beik tonozlardan oluur. Odalarn tmnn girileri dikdrtgen kap eklinde olup, alt kat odalarnn revak ynne alan birer dikdrtgen pencereleri, st katlarn revak ynne alan birer mazgal da alan dikdrtgen pencereleri bulunmaktadr. Odalarda dolap ve ocak nileri vardr. Kervansarayn biri deniz tarafnda, dieri cadde zerinde bask kemerli iki kaps bulunur. Avlunun kuzeybat kesindeki merdivenler st kata k salamaktadr. Kaplarn zerinde bulunan odalar dnemin dizdarlarna ve gmrk emirlerine tahsis edilmitir. Avlu ortasnda daha nce bir kk mescidin bulunduunu Evliya elebiden renmekteyiz. Kervansaray, moloz ta malzeme ile ina edilmitir. Yapnn d duvarlarnda bulunan top delikleri bir liman ehri olan Kuadasnn hemen azndaki kervansarayn korsan saldrlarna kar korunmas iin yaplm savunmay gsterir. Dier taraftan kervansaray bir kapsnn da gene bugn yok olmu olan arya almas, kervansarayn dier bir grevini daha ortaya koymaktadr. Gnmzde nemli bir turistik yrede bulunan kervansaray yerli ve yabanc turistlerin konaklayabilecei bir otel olarak deerlendirilmektedir. Bu bakmdan ada koruma anlaynn ilkelerinin nemlilerinden biri nokta olan yaatarak koruma ilkesi salanmaktadr. Tarihi yaplarn yeniden deerlendirilemesine bir dier rnek olarak; Edirne Rstem Paa Kervansaray gsterilebilir. Kervansaray Kanuni Sultan Sleymann Veziri ve damad Rstem Paa tarafndan 16. yzylda yaptrlmtr (1560-1565). Eser, byk ve kk olmak zere iki ksmdan olumaktadr. Byk ksm Mimar Sinan tarafndan ina edilmitir, kk ksm ise sonradan ilave olup mimar belli deildir.

624

1877 Rus Harbi esnasnda eser harap olmu, sonra da yklmtr. 1960 ylnda Vakflar Genel Mdrlnn kontrolnde restore edilmi ve bu baarl restorasyon daha sonra Aa Han byk dln kazanmtr. Kervansaraylarn konaklama iin yaplm olduu dikkate alnarak bu eser de 1983 ylna kadar Vakflar Genel Mdrlnce kiraya verilmi otel olarak kullanlmas salanmtr. Edirneye giri yolu zerinde bulunan kervansaray, kuzeye bakan yol cephesinde, gzergahn istikametlerine uydurulmutur. Her ksmn zemin kat hizasnda boydan boya uzanan on yedi adet tonozlu dkkan mevcuttur. Hanlara giriler de bu dkkanlar arsndan dzenlenmitir. Duvarlar moloz tala ina edilmitir. Byk ksm, ortadaki dikdrtgen avluyu iki katl olarak epeevre sarar. nleri revakl, stleri kubbeli odalardan oluan bir plan emasna sahiptir. Alt katn revaklar dairevi, st katnkiler ise sivri kemerlidir. Kuzey ve gneyde revak iinden st kata kan yarm kemerlere ve revak ayaklarna bitiik kaidelere merdivenler yerletirilmitir. Alt kat odalarnn pencereleri i avluya bakmakta, st kattakilerin bir ksm ise avluya, bir ksm darya almaktadr. Avlu ortasndaki adrvann stnde bulunan, stunlar sekiz keli kk, mescit, eski Seluklu Kervansaray mimarisinin devam ettirildii bir dneme aittir. Yine iki katl olarak ina edilmi olan ksmn L eklindeki bir i avlusu mevcuttur. Alt katta avlunun gney ve dousu, ortada bir sra kesme ta ayan ayrd, iki sahanl plan, ahrlarn cephelerini snrlandrr. Bu ksmlara avluya alan iki kemerli kap ile girilir. st katta ise, i avluyu taraftan saran, revakl odalar ve eyvanl oda gruplar yerletirilmitir. Gney revakndan bir koridorla byk ksma geit verilmitir. Vakflar Genel Mdrl, 1960-61 yllarnda balayan restorasyona, 1964-65 yllarnda da devam etmitir. Edirnenin konumu ve kervansarayn durumu ett edilerek, gnn tarihi ve turistik otel anlayna uygun ekilde kullanm iin 1966 ylnda restorasyon almalarna hz verilmitir. Otel fonksiyonu ile yeniden ilevlendirilen kervansaray, tarihi evresi ierisinde ada koruma anlaynn nemli noktalarndan olan koruyarak yaatma ilkesinin uygulanmasna bir rnektir. Tarihi yaplarn yeniden deerlendirilemesine bir baka rnek olarak Diyarbakr Deliller (Hsrev Paa) Han incelenebilir. Diyarbakr ilinin Mardin kap semtinde ve gazi caddesi zerinde bulunmaktadr. Diyarbakrn Osmanllar tarafndan ele geirilmesinden sonra kinci Vali olan Hsrev Paa tarafndan 1527 ylnda yaptrlmtr. Adnn daha ok Deliller Han olarak tannmasnn nedeni, her yl Hicaza gtrlmek zere toplanan hac adaylarnn kendilerine ha sresince refakat edecek Delilleri bu handan temin etmi olabilecekleri dncesinden kaynaklanmaktadr. 45.64x52.65 metre ebadnda dikdrtgen planl iki katl, ortas ak avlulu bir handr. n cephede alt katlar dkkan olarak kullanlmaktadr. Kapnn sa ve sol taraflarnda hafif sivri beyaz siyah deiimi kesme ta kapl dkkanlar vardr. Kap st yine siyah beyaz ta deiimi eklinde tezyin

625

edilmitir. Dkkanlarn arkasnda ve avlunun etrafnda n revakl han odalar yer alr. Kapnn iki yanndan ve kap karsndaki mescit gibi eyvann iki tarafndan st kata klr. Bu merdivenler de kesme tatr. Olduka geni bir alan kapsayan han, ortasnda kareye yakn geni bir avlusu bulunan iki katl barnak blm ile tek katl ahr ksmndan meydana gelmitir. Yap malzemesi olarak; avlu cephelerinde, kemer ve ayaklarda, bat cephesinde siyah-beyaz kesme ta, dier cephede ise moloz ta kullanlm, tonoz ve kubbeler tula ya da tatan rlmtr. Hana, siyah-beyaz ta sralarnn hareketlendirdii ve yapnn genel grnm tatan, Gazi caddesi zerindeki bir kapdan girilmektedir. Yine bu cadde zerinde, giriin sanda ve solunda olmak zere beik tonozlu, siyahbeyaz ta sralarnn biimlendirdii, yanyana sralanm 16 adet dkkan yer almaktadr. Giri ve giri kapsndaki tonozlarn sanda ve solunda yer alan drt adet merdivenle avludan st kata klmaktadr. Karlkl iki tonoz dnda avlunun etraf revaklarla evrilmitir. Alt ve st katlarda aynen korunan eyvanlarn gerisinde odalar yer almaktadr. st katta, bat cephesindeki odalar sralanmaktadr. st katta, bat cephesindeki odalar alttaki dkkanlar nedeniyle i ie iki hacimden meydana gelmilerdir. Bunlar da tek oda kabul edersek, altta ve stte 72 oda, 1 mescit ve 3 zel mekan ortaya kmaktadr. Her bir odada birer dolap ve birerde ocak nii bulunmaktadr. Alt kattaki oda pencereleri revaklara bakarken, st kat oda pencereleri da bakmaktadr. Ahr ksmna, gneydeki han odasndan geilmektedir. Ahr ksm bu girie paralel kemerlerin baland be ayak srasnn alt nefe bld olduka geni bir alan kapsamaktadr. st rts ise dou-bat istikametinden boydan boya uzanan alt tonozla rtlmektedir. Bu tonozlarn kilit noktalarnda yan yana sralanm havalandrma ve ksmen de klandrma grevini yapan delikler bulunmaktadr. Bugn restorasyon sonunda betonarme beik ats bulunan hann, st rtsnn toprak dzdam olduu eski resimlerinden anlalmaktadr. Hann, Gazi Caddesine bakan cephesindeki 16 adet dkkana da her trl ada donanm salanm olup, dzenleme sonras her birinin birer turistik dkkan olarak hizmet verebilmeleri ngrlmtr. Gnmzde Hann dou cephesinde bulunan bir kapdan yararlanmak suretiyle bu taraftaki bo alan yaplan dzenlemelerle otopark, ak oturma ve dinlenme alanlar haline getirilmitir. Akademik aratrmalarn da gstermi olduu gibi eski eserlerin ve bulunduklar evrelerin, tarihi sre ierisinde ypranarak unutulmaya yz tutan, nemli eserlerimizin yeniden ilevlendirilerek deerlendirilmesi, gelecek nesillere doru aktarmn mmkn klacaktr. Tarih bilincinden yoksun toplumlar, yozlama ve yokolma yolunda ilerlemekte olduklarnn bilincine varmaldrlar. Tarihimizi tanma, koruma ve tantma toplumsal deerlerimizin salkl olarak yaatlmas asndan nemlidir. 1 Amsterdam Bildirgesi, 1975.

626

Ttengil A., Yapsal Kltr Varlklarnn Fayda Deer Analizine Bal Bir Yntemle

Deerlendirilmesi, T, stanbul, 1995 s: 4. 3 116. 4 5 6 97. 7 8 Gentan, Engin, nsan Olmak, Remzi Yaynevi 1989. Kuban, Doan, Anadolu Trk Sanat, Mimarisi Kenti zerine Denemeler, ada Venedik Tz 5. maddesi, Mays 1964. Bekta Cengiz, Koruma Onarm, Yem Yaynlar stanbul 1992 s: 11. Ahunbay, Zeynep, Tarihi evre Koruma ve Restorasyon, Yem Yaynlar, stanbul, 1996 s: Ahunbay, Zeynep, Tarihi evre Koruma ve Restorasyon, Yem Yaynlar, stanbul 1996 s:

Yaynlar, stanbul 1975. 9 Bayn, Nermin, Dergi, Cumhuriyet Gazetesi, 16/08/1998

AHUNBAY, Zeynep, 1996, Tarihi evre Koruma ve Restorasyon, stanbul Yem Yaynlar. ASATEKN, G. ve Dierleri, 1979, Tarihsel evre Korumasnn Pratik Ynleri ve Gerekli Uzmanlklar. Mimarlk Dergisi 1: 17: 30 (Mimarlar odas ve ODT Mimarlk Fakltesi Restorasyon Blmnn Dzenledii Panel). ALSA, . -E. MADRAN ve N. ZGNL, 1990, Kltr ve Tabiat Varlklarnn Korunmas ve Onarlmasnda kaynaka 1992 Trkiyede Restorasyon. BEKTA, Cengiz, 1992, Koruma Onarm stanbul: Yem Yaynlar 1999 Seluklu Kervansaraylar Korunmalar, Kullanmlar zerine Bir neri, stanbul: Yap Endstri Merkezi. EENER, B. ve E. MADRAN 1976, Kltrel Varlklarn Korunmas ve Onarlmas, Vakflar Dergisi, 5 Ankara: Gaye Matbaas. DEZ, Ernst, 1993, Trk Sanat, (ev. Oktay Aslanapa) stanbul: Doan Karde Yaynlar. GENTAN, Engin, 1989, nsan Olmak, stanbul: Remzi Yaynevi. GRAN, Ceyhan, 1975, Trk Hanlarnn Geliimi ve stanbul Mimarisi, Ankara: Vakflar Genel Mdrl Yaynlar. LTER, smet, 1969, Tarihi Trk Hanlar, Ankara: Kara Yollar Genel Mdrl.

627

KUBAN, Doan, 1975, Sanat Tarihimizin Sorunlar Anadolu Trk Sanat, Mimarisi, Kenti zerine Denemeler. stanbul: ada Yaynlar 1991 Trkiyede Restorasyon Sorunsal Yap Dergisi, Say 124: 37-41. KTVK Genel Mdrl, 1990 Koruma Planlamasnda lk Aama Tespit ve Tescil, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurultay Oturum I. 14-16 Mart, Ankara. ZALP, Hicran, 2000, Trkiyede Otel Olarak Yeniden levlendirilen Kervansaraylarn Mimari Ve evre Tasarm Asndan rdelenmesi (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi) Ankara: Hacettepe niversitesi. ZALP, Hicran, 2001, Sultanahmet Cezaevi Yeniden levlendirilmesi Projeleri Aratrma Ve Analizi (Yaymlanmam Doktora Dnem almas) Ankara: Hacettepe niversitesi. TTENGL, A. 1995, Yapsal Kltr Varlklarnn Fayda Deeri Analizine Bal Bir Yntemle Deerlendirilmesi stanbul: T

628

Anadolu Kadn Balklar / Yksel ahin [s.363-376]


Akdeniz niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi / Trkiye Giyim insann varoluuyla, ncelikle doa koullarndan korunmak amacyla ortaya km bir olgudur. Gemiten gnmze eitli doal, toplumsal, hlaki deerlerin etkisiyle biim deiiklikleri gstererek bugne kadar ulamtr. Asl amac vcudu korumaktr, zamanla biim farkllklar gstermitir. Bu eitlilikler ait olduu toplumun folklorik, sosyo-ekonomik yaps, yaanlan corafya, kullanlan malzeme, iklim gibi etkenlerle olmutur.1 Dnya uygarlnn ok nceki devirlerinde arkaik insann kendi toplumunda, ait olduu kabilede sosyal statsn belirleyen ve giymek zorunda olduu giyimi vardr. Aslnda bu bir zorunluluktan ok gelenein insanlara sunmu olduu yaam biimi anlaydr. Bu durum sadece ste giyilenler olarak kalmam, giyimin tamamlayclar olan ba dzenlemeleri, aksesuar ve taklara da yansmtr. Orta Asya ve Anadolu uygarlklar birbirinden etkilenerek zengin bir kltr ve sanat sahas oluturmu, yzyllarca devam eden bu kltr gnmze kadar gelmitir. Trklerin ileri kltr seviyesinin tespit edilmesine, halka ait kltrel geler olan; mimari uygulamalar, beslenme, szl edebiyat, mzik-oyun, inanlar, el sanatlar, giyim-kuam ve sslenme, bu kltrn kaynan anlamamzda yardmc olur. Halk kltr verilerinden sadece birini oluturan maddi kltr rneklerinden olan giyim kuam; ait olduu topluluk hakknda bize ip ular verir. yle ki bir balktan giyen kiinin hangi airet/soy/boya ait olduunu renebilir, bal giyen kiinin sosyal konumu hakknda bilgi edinilebilir. Bugn Anadoluda geleneksel kadn giyim kuam paralarna, erkek giysilerinden daha ok rastlamak mmkndr. Erkeklerin i, askerlik ve benzeri nedenlerle krsal dna km olmalar, geleneksel erkek giyim kuam rneklerinin kaybolmasna yol am, bunlar kentsel yaamda kullanlmadndan giyilmeyerek zamanla ortadan kalkmtr. Oysa kadn; evinde, kyndedir, d dnya ile balants hemen hi yoktur. Kendi toplumunun yaam biimine, geleneklerine gre giyinir. Sslenme gereksinimlerini gelenekte grd ne ise, o ekilde karlamtr. Ba giyimi, st giyimi, ayak giyimi, taklar, ss ve sslenme biimleri sosyal konuma gre farkllklar ierir. Ancak gnmz gelimeleri, malzeme deiiklikleri gibi nedenlerle giysi, balk, tak ve aksesuarlarda deiim gzlemlenmektedir. Anadoluda kullanlan giyim-kuam, tak ve aksesuarlar, corafi koullar, yaam biimi ve gelenekler gereince tasarlanm ve retilmitir. Atl gebe kltrn izlerini tayan pratik, koruyucu, g etmeye uygun, hareket etmeyi engellemeyen giyim kuam paralar eski zamanlardan gnmze, deiikliklere urayarak gelmilerdir. Yerleik dzene geildikten sonra uzun zaman ayn ekilde korunmu, deien hava ve iklim koullar gereince ncelikle malzemeye bal deiikliklerle retilmilerdir. Orta Asyann sert ve

629

kurak havasnda kee ve deri aplikasyonlarla yaplan giysiler derisel efektli kumalarla ve yine aplike olarak retilmitir. Tasarm anlaynda gelenee ballk n plandadr.2 Taklar da bu gebe kltre uygun olar. Anadolu giyim anlaynda grlen kupsuz kesim, balklarda, tak ve aksesuarlarda da grlr. Her zaman iin geometrik ve yaln bir form kullanlmtr. Sslemeler ileme, tak ve aksesuarlarla salanr. Farkllklar giyinme, balama, takma biimlerindedir. Israrla uygulanan motifler, renkler, taklar ve zellikle ba giyimleri baka bir kyden ayrt edilmeyi kesinlikle salar. Anadoluda kadn, doumundan lmne kadar, hayat boyunca geleneksel baln kullanr. ocuk, gen kz, nianl kz, gelin, evli kadn, dul kadn, ev ii-pazar bal birbirinden ayrlr. Bir kadnn ka yllk evli olduu, ka ocuu bulunduu, ouklarnn cinsiyeti, olunun askerde olup olmad, tekrar evlenme istei ba sslemelerindeki iaretlerden anlalabilir.3 Yaamn gei dnemleri olan; doum, yaam (evlilik), lm; giyim-kuam, balk, aksesuar ve taklarda ifade bulur. Balndan, ayak giyimine kadar giyim-kuamda kullanlan her para bir btnlk gsterir. Evlilik trenleri nedeniyle hazrlanan Anadolu kadn balklar, dier gnlerde kullanlan balklardan ayrdr. Evlilik bu nedenle nem tayan bir gelenektir. Evlilik Olgusunun nemi Modern insann bilinaltnda yer alan zengin mitolojinin kayna, yaamakta olduu toplumun iinde yansr ve doduu kltrel ortamdan beslenir. Benzer tema ve konularn farkl zaman ve corafyalarda yaayan toplumlarn mitlerinde olduu bir gerektir. Her topluluk iin mit, folklor ve dnce sistematiin de tekrarlanan imgeler bir anlam ierir.4 Mitolojide de evrenin kkeni olarak rahimden dou imgesi ok yaygndr. Ve bu doumdan nce gerekleen cinsel birleme yksnde olduu gibi ritel eylemde de temsil edilir.5 Her yeni evlenme topluluun yinelenmesidir ve kaynaklarn, kkenlerini yeniden bulur yaar. Evrensel bir yenilenme dncesi, bir ok toplumda kozmogoninin klt yoluyla tazelenmesiyle salanr.6 Kozmogoni mitinin aklad rnek oluturan model sayesinde insan da yaratc olur. O, tanrlarn yarattklarnn bir parasdr. Evren tanrsal eser olarak insan varoluunun rnek imgesidir. Yaamn gei dnemlerinden evlilik, kadn giyim kuamnda nem tar. Geleneksel yaamda kadn giyim kuamnda grlen bir ok malzeme, ssleme, giyim sras, renk anlaynn temelinde doann taklit edilmesinin yatt sylenebilir. Ayrca alglanan dnyann yan sra, gzle grlmeyen, bilinmeyene kar duyulan merak ve korkuya kar bysel gc olduuna inanlan pek ok malzeme ve motife kadn giyim kuamnda rastlanr.7 Evlilik aslnda yaamn balangc olarak, bir yeniden doutur. Yaamn devamll kadnn dourganl sayesinde olacaktr. O yzden de dourganlk temennileriyle donatlm bir ok aksesuar ve tak, bu trenler srasnda ve evlilik sonrasnda yalanmaya paralel olarak azalarak kullanlmaya devam eder.

630

Geleneksel yaammzda evlilikler; tandk, bildik evrelerden e seilerek gerekleir. Evlilik trenlerinde gelin ve damat giyimleri nem tar. Tamamen sembolik deerlerle donanm olan gelin ve damat, yeniden dou mitosunun her dnde yeni temsilcileridir.8 Anadolunun hemen tm Neolitik yerleimlerinden kan plak kadn heykelcikleri, kadnn dourganlk zelliinden yola klarak, cinsiyet uzuvlar abartl olarak retilmitir. Bu kk kadn yontularn o alarda, doumda ve hamilelikte kadnlara bysel, psikolojik yardm salad, ev halknn her trl ihtiyacn karlad, koruduu ynnde inanlar yaygndr.9 Neolitik alardan itibaren kadnn dourganlnn kutsanmas anlay, ritellerin yan sra kadna ait eyalarda da eitli biimlerde grlr. Ana Tanra kltnn izlerine, gelin alma ve evlenme trenlerine verilen nemde rastlanlr. Nazar, sosyal stat vb., nedenlerle kadn giyim kuamnn btnleyicisi olan ba dzeni, tak ve aksesuarlar byk nem tar ve her yrenin kendine zg gelenekleri dorultusunda farkllklar gstererek kullanlrlar.10 Bir gen kzn szlenmesiyle kullanmaya balad fes, ember, barts, ekisi, altn, gm ve dier taklar onun sosyal durumunun szcsdr. Bulunduu ortamda szl olduu bylece ilan edilmi olmaktadr. Evlilik trenlerinde btn kadnlarn arasnda gelin farkedilecek kadar farkl giydirilir. Evliliin devamndaki gnler, ilk birka hafta, ay ve yl gelinin ne kadar yeni evli olduunun gstergesi olan ba dzeni ve giyim kuamla belirtilir.11 Yalanan, dourganln yitiren kadnlar bunu ba dzenlemelerinde kullandklar aksesuarlarla belirtirler. Taklarn azaltr veya hi kullanmazlar. Genlikte kullanlan canl ve birbirine zt renkli giysiler, yalandka koyu ve soluk renklerden yaplr. Trk kadnn giysi ve ba sslemeleri yzyllar nce de dikkat ekmitir. Sarayl kadnlarn giyim kuamna ait hayret ve hayranlk dolu mektuplar yazan Lady Monteg, Trk kadnlarnn kulland taklar ve ba dzenlerini anlatarak; ok sayda rlen salara incili kurdeleler takldndan, balklarn inci, elmas, zmrt gibi talarla sslendiinden bahseder. Konumuz olan Anadolu kadn balar daha geni bir sahay kapsamakta ve kaynan gl gemiinden almaktadr. Orta Asya Trk tarihinde en erken dnemlerden biri olan Hun Dnemine ait, Alma-Atada hkmdar ailesi mezarlndan kan yksek sivri erkek balnn st ksmnda ok ular ve aralarnda yaprak eklinde levhalar vardr. 2. Pazrk Kurganndan kan buluntular arasnda sslemeli keeden yaplan kadn bal ve 5. Pazrk Kurganndan kan kadn bal konumuz asndan nem tamaktadr. Bu balk tepe ksm dz olup, tepeden arkaya sarkan bant ve sa rgs olan ilgin bir balk rneidir. Altaylardan bir baka mezardan kan, alna oturan ve ykseldike genileyen balk, kabartma altn eritlerin sarlmasyla oluturulmutur. Orta Asya buluntular arasnda yer alan altn levhalar zerindeki ta bal kadn figrlerinde salarn ortadan ayrld ve tepede dik duran, yaprakl tal ba dzenleri grlmektedir. Hun Kurganlarnda bulunan, kvrk dal ve iek motifleriyle ssl bir tada krmz ve yeil talar vardr. Yine ince bir bant zerinde yan yana sralanm yldz/iek desenli diademin nnde kurt ba figr bulunmakta, diademin alt kenarndan altn sarkntlar sallanmaktadr. Arkasndan sarkan zincir

631

ularnda kk altn topuklar vardr.12 Kurganlardan kan bir kilim zerindeki kadn figrlerinde sivri ulu talarn stnde kalaya kadar sarkan bartler dikkat eker. Gktrkler Dnemine ait, Kudirge buluntularndan elde edilen tasvirlerde de dilimli ta grlmektedir. Kaya resimleri ve heykeller Gktrklerin kulland balk/apkalar hakknda bilgi verebilmektedir. Kulaklar rten, deri, krk, kee olduu anlalan erkek balklarnn yan sra kadn mezar talarnda, rgl sa ve zerinde balk ve barts bulunan tasvirler vardr. Uygur kadnlarnn ok deiik ve gsterili ba dzenleri yaptklar, ruganl-lake hotozlar (botak) taktklar ve takya nem verdikleri eitli kaynaklarda belirtilmektedir.13 Botak balk Anadoluda grlen yksek balklarla benzerlik gsterir. Uygur kadnlar salarn topuz yapp bunu da bir tala sslemektedir. Ksa balklarn yan sra tepesi genileyen ne eimli Botak balkta, tepeden rtlen rt arkada bele kadar inmektedir. zeri deerli talarla sslenmi olan bu balklarn tepesine ty taklm olanlar da vardr. Soruk fresklerinde, kadnlarn sa tuvaletlerine ne kadar nem verdikleri grlr. Sert bukleler halinde kvrlarak kelebek biimi verilmi sal kadn vakflarn, ba dzenlerinde ksa bir tepelik te vardr. Uygurlarda grlen yksek botak balklar, Moollarda evli kadnlar tarafndan kullanlmtr.14 Kagarl Mahmud, Seluklu gelinlerinde gerdek gecesi geline didim ad verilen bir ta takldndan ve bomak gerdanlk takldndan ve didek duvakla yznn rtldnden bahseder. Seluklu kadnlarnn brk ad verilen bir balk giyip, zerine firuze, yakut ve taklarla ssledikleri, krmz ve yeil renkler kullandklar, kei klndan takma zlf ve sa taktklar bilinmektedir.15 Beyehir, Kubadabad Saray duvar inilerinde bulunan kadn tasvirinde, bata ne doru eimli bir baln tepesinden arkaya kaln bir bant eklinde pskl sarkmaktadr. Bu pskl, bir baka bantla desteklenmekte ve havada durmas salanmaktadr. Seluklu mezar talarnda da dilimli balkl kadn figrleri bulunmaktdr.16 Osmanl kadn giyim-kuam zel gn, sokak ve ev de kullanlanlar olmak zere snflandrlabilirler. stfe ve hotoz ad verilen balklarn altna terlik giyilmi ve balklar eitli tak ve aksesuarlarla sslenmitir. Sa tuvaletlerine nem verilmi ve ilemeli ipek vb. kumalardan bartleri kullanlmtr. Osmanl saray kadnlarnn Padiah sarklarna benzeyen yksek ve sivri tepeli, tylerle sslenmi balklar giydii belirtilmektedir.17 Gelin balar, Osmanl Dneminde de ayr bir neme sahiptir. 1645-50 arasnda yaplm olan bir resimde yzne al rtlm bir gelin, alt dar st geni bir terpu ve gelin sorgucu ile grlmektedir. Al duvak beneklidir.18 Bu tr gelin ba dzeni bugn Anadoluda grlmektedir. Anadolu kadn balklar, Trk topluluklarnda grlen ba ve giyim kuam anlayyla isim ve biim olarak benzer zellikler tamaktadr. Anadoluda grlen ok sayda sa rgs zbekistan gen kz ve gelin balarnda da grlr ve goblen ilemeli dobba/dobb ad verilen bir takke giyilir. Sim

632

ili olanlar genellikle gelinler tarafndan kullanlr ve tes kapak adn alr. Bu Anadoluda kullanlan takke/terlik benzeri bir balktr. Evli kadnlar salarn bir-iki rk yapar ve ilemeli sa ss olan cemelek ile salarn ssler. Ayrca srga ad verilen kpe ve nazgerdan gerdanlk, zibi gordon kolye ile ba dzenini tamamlar. zel gnlerde ve gsterilerde trlay ad verilen ta, baa taklr. zbek gelin banda salar ok sayda rlr. Tahta pupek ad verilen siyah kordonet ve boncuklardan yaplan sa ss ensede saa taklr ve bele kadar sarktlr. Bu sa ssn gelinler krk gn takarlar. Gelin bana tes kalpak giyildikten sonra stne ak peril numal ad verilen stilize bitkisel motiflerle suzeni teknikte ilenmi rt rtlr.19 Sa sslerinin benzerleri Gaziantep, Tokat, Sivas, Kastamonu, Balkesir ve daha pek ok blgemizde tespit edilmitir (Kltr Bakanl HAGEM Alan Aratrmalar). Krgzistan kadn balklarnda ise tevetey ad verilen krmz kadifeden, aln ksm krkl bir balk giyilir. Tepeye uur getirdiine inanlan adet bayku ty taklr. Ekonomik durumu iyi olan gen kz bal kl, krmz kadifeden klah biiminde ve yksek olur. Aln ksmnda krk evrilidir. Tepe ksmna taklan ormadit tl rt etek ucuna kadar sarkar. Syk ad verilen kpeler, soygogel br adl gm ve mercanla ssl yanak ssleri bu bala taklr, salara taklan auduk ise, yn, gm, mercan, akik talar ile ssldr. Kadn bal ise evlendii gn giyilen elekektir. Krmz kadife zerine krk adet tl sarlr. Bunlarn zerine balatnay ad verilen krmz kadifeden zeri ilemeli veya parlak kumatan hazrlanan bir bant balanr.20 Bakrt kadn balklar; kurt ba figrl, sedef ve boncukla ssl gm kubbeler ve paralar ile bezenmitir. Sa balarna sa sulgs ad verilir, bunlar renkli ta ve parayla yaplan gsterili aksesuarlardr. Bakrdistann da ve Ural tesi blgesi, gen kz ve kadnlar mifere benzeyen kamav kullanr.21 Bu tr balklar Nidede de grlmtr.22 Kazakistanda Kymeek ad verilen bir balk kullanlr. n taraf enenin altndan balamak zere kulaklar kapatarak yanaklar grnecek ekilde rtlr. Yzn evresi nakl olup, cak ad verilir. lav geni bir rt olup kenarlar saakldr. Bunu kymeekin zerinden arkaya sarktarak kullanrlar. Tepeye gelen ksma gen kadnlar tbeldirik ad verilen kenar saakl bir ss takarlar. En tepeye Uki, puhu kuu tynden bir demet balarlar. Bu baln ikisine birden Kiymeek ilav ad verilir. Ayrca, Kepe ya da Takya ad verilen bir balk giyilir, bu nakl ve altn-gmle ssl olur. t ad verilen byk kare bez, eitli ekillerde baa balanr. Brk fesi andran, kepein zerine giyilen bir balktr. D ksm genellikle kadife veya baka kaln kumatan olup aln ksmna kunduz krk evrilir. Tmak ad verilen balk drt keli sivri ve iki yandan enenin altna kadar iner. Kula ve arka taraftan enseyi rtecek kadar uzanan yuvarlak kenarl kuyruu olup nde kan stne kadar uzanr. Sivri tepesi keeden sertletirilerek yaplr. D ksm kaln ipekli kuma veya kadifeden olur. Kenarlarna kunduz krk tutturulur, bu ok kymetli olup, ekonomik durum gstergesidir. Klk, tmak, i ksm uzun kuzu derisi ya da tilki derisinden yaplr. Gerek yazlk gerekse klk tmaklarn iki tarafnda back olur ve ene altndan balanr. Bu balklarn daha

633

gsterili olmas iin tepesine Uki taklr. K gnlerinde kumatan yaplm bir balk olan Klapara tman zerine giyilir.23 Kadn ba dzeni, Trk topluluklarnda olduu gibi, Anadoluda da geleneksel giyimin tamamlayc bir unsurudur. Bir kadn bandaki aksesuarlaryla evresine sosyal durumunu ve ekonomik gcn gsterir.24 ehirli kadnlar ekonomik durumuna gre bana elmas, inci, zmrt ve yakut gibi deerli ssl toka, firkete, tarak ve eitli brolar takmlardr. Sa rglerine topuzlara altn, elmas firkete ve tarak takma gelenei Anadolu ehir kadnlarnda, I. Dnya Sava yllarna kadar grlr.25 1900lerin balarnda, Anadoluda tamam sra sra altn dizili balklar kullanlmtr. Ayrca akaklardan yanaklara doru uzanan altn yanaklklar, gerdandan bele kadar uzanan altnlar taklm, bele kymetli talarla ssl kemerler balanmtr.26 Krsal yaamda kadnlar vakitlerinin byk bir ksmn, alarak geirirler. Bu adan bakldnda gnlk yaam ve i giysileri farkllk gsterir, zel gn giysileri ve aksesuarlar daha ok dnler nedeniyle grlr. Balklar giyilirken genellikle nce ter emen anlamnda terlik, kee fes (yrelere gre terlik, takke, dinge, kllk, tas, tuzak, tepelik, hotoz, arakn gibi adlar alr), baz yrelerde madeni bir tas veya rme sepet giyilir. Fesin zerine altn, gm tepelik, altn para, boncuk-pul ilemeler olan rt ve taklar kullanlr.27 Fesler takye eklindedir veya kalpl fes gibi uzun silindir eklindedir. Kalpl fesin iine mukavva yerletirilerek tepesi sertletirilir. Tokata kullanlan semer fes; keeden yaplr, nce byke bir torba gibi olan keeye klah ekli verilir, sonra kalplanr. Genellikle krmz olan feslerin aln ksmna bir beze dikilmi altn taklr, tepesinde gm tepelik kullanlr. Fesin tepesine yaplan bombenin fese iki paraym grnts vermesi nedeniyle yrede semerli fes olarak adlandrlr.28 Sivas blgesinde de ayn fes kullanlr ve hilal fes adn alr.29 Konya, Beyehir Karali Beldesinde, rme fes kullanlr. Krmz, sar, yeil, mavi ve siyah renklerde rlen, feste gnee benzeyen motifi, i ie geen gen motifler evreler. Aln ksm krmzyla tamamlanr.30 Afyonkarahisar, Dazkr, iftlik, Yelalan ilelerinde uha, ters evrilmi testinin tepesine geirilir, kaynatlm kuru eriin suyu ile sertletirildikten sonra macunlanarak astarlanr ve fes ekli verilir.31 Edremit-Doyran, anakkale-Ezine, zmirKemalpaa, Erzincan-Kemaliye-Il, Kars-Hanak, Aydn, Bursa-Keles, znik, Denizli, Malatya kylerinde, baln temelini oluturan fes veya takyeye terlik ad verilmektedir. Anadoluda kasnakl olanlara Kofi/Kofik/Dinge denilmektedir. Erzurum, Kars, Ar, Malatya ve Uakta kasnakl olan terlie dinge ad verilmektedir. Bursa-Keles yresinde, tepesi kesik koniye benzer. Terliin tepesine konulan mukavva yuvarlak ve dzgn durmasn salar. Erzincan-Kemaliyede iie geirilmi iki fes arasna yuvarlak bir mukavva konularak ve etrafna bir yazma sarlarak kullanlr.32 Terlik zerine yrtma ad verilen bir rt dolandrlr. Bunlarn stne balanan barts, ncelikle iklim koullar gereince bir gereksinime dayal olarak eitli kumalardan yararlanlarak yaplmtr. Barts zerine, alna balanan yrtma, yazma, eki vb. adlar alan rtler de baa

634

rtlen rtnn kaymasn, almasn nleyen pratik kullanm gsteren bir aksesuardr. Ba donanmnda kullanlan bu rtlerin hepsinin bir ilevi vardr. Bunlar zerine kullanlan renkli baz rtler ise sembolik anlamlar tarlar. eitlilik gsteren balklar, temelde birbirine benzer yapdadr. Kylerimizdeki balklarda dizi altnlar, gmler boncuk, inci ve deniz kabuklar gibi malzemeler kullanlr. Anadoluda kadn ve kz balklarna; dlk, cirik, ekba, baheba, dikba gibi adlar verilir.33 Konya Bozkr Yrklerinde, tamam altn dizili balklarn gm olan kullanlmaktadr, bu tr gm ve mercanlarla ssl balklar, uva Trklerinde de kullanlmtr.34 Ktahyada bu eski gelenek devam etmekte, ekonomik durumu iyi olan ailelerin gelin ba elmas, bro, titrek taklarla donatlmakta, koni eklinde krmz renkli balk ve al duvak taklmaktadr. Bulgaristan, Yunanistan ve Yugoslavyada yaam Trklerde altnlar dizili balklar kullanld ve bunlarn eitli rtlerle dzenlendii, Krzolu tarafndan belirtilmektedir.35 Yine Anadoluda, anlurfa da altn yanaklk ve bu altn yanaklklarn gmten yaplm bir benzeri Sivasta grlmtr,36 altn yanaklklarn Gaziantepte ekke adyla kullanld bilinmektedir.37 Baa rtlen rtlerden sonra ilmeer, tomaka, ngl, top, duluncak, sa ipi, sa ba gibi gm, altn, inci, boncuktan eitli taklar taklr. Ba balama treninde, gelinin giyinmesi ve taklarnn taklmas bittikten sonra gelinin bana iekli yazma balanr ve yanak evresine sakalduluk taklr (Sivas-narl Ky).38 Sakandrk-sakalduluk, evlilik simgesidir, ene altn evreleyen ve yanaklarda ba rtsne tutturulan altn, gm, boncuk, inciden yaplan bir takdr. Anadolunun btn blgelerinde balklarda kullanlmtr. Afyonda altndan yaplm ve boyun eyrei adn almtr.39 Kars Hanakta ve Artvin avatda boncuk dizilerinden yaplr. Anadolunun baz blgelerinde, altn toplardan ve gm kozalardan sakalduluklar kullanlmtr. Yine baz blgelerde ene ba olarak bilinmektedir. Ekonomik durumu iyi olmayan kadnlarda sradan bir kumatan yaplr. Anadolu dndaki Trk toplumlarnda, Krgzistan, Kazakistan, zbekistan, Trkmenistan ve uva Trklerinde de sakalduluk kullanlmtr.40 Manisada nianl kzlarn da kulland sakalduluk iek ve yaprak desenli ince gmlerden yaplm takdr.41 Anadoluda gelin ba dzenlenmesi kutsal ve gizlilii olan bir riteldir. Balk dzenlenmeden nce banyo yaplr, abdest alnp namaz klnr ve bu konuda eli uz kadnlar dzenleme iin arlrlar. Aile dndan bakas bu dzenleme esnasnda bulunmazlar. Ayrca ocuu olmayan, beceriksiz ve kt huylu kadnlara balk dzenletilmez.42 Manisa ilinde balklar bir ok yremizde olduu gibi; gnlk, zel ve elencelik olmak zere farkllklar gsterir. Gnlk yaamda i veya hava koullarna gre oyal yazma balanr. zel gnlerde gen kzlar, ok renkli ve desenli, oyal yazmalar kullanr ve tozakl yanaklk takarlar. Bu, itlembik aac veya kemikle yn paralar, ku-tavuk tyleri, boncuk, gm gibi malzemeler kullanlarak oluturulan bir yanak ssdr. Manisada nianl kz bana nce, balancek ad verilen, pullu oyal yazma balanr. Bunun stne altn, gm para veya boncuktan yaplma alnlk

635

(mann) ve tozak kullanlr. Ban stne oturtulan tepelikler boncuk veya t ii ile ilenmi olduu gibi gmten de olabilir. Yunda blgesinde ba dzenlemesi daha farkldr. Nian banda albezin zerine yaplan ykseke baa, horoz tyleri ve mevsimlik kr iekleri konulur. Salar on belik rlr, boncuk ve gelin teliyle sslenir. Krpma sa, yrede gelin olacak kza kesilir. Gelin banda kullanlacak olan tepelik ve alnln ayn malzemeden yaplmasna zen gsterilir. Bunlarn zerine balancek balanr. En ste yine albez rtlr. Bir baka gelin ba da ayn blgede bulunan Pelitalan kynde grlr. Burada, gelinin bana balancek balanr, alna desenli pullu atk bir tutam gelin teliyle beraber dolanr. Boncuklu tozak atkya taklr. Arkada, zeri dore kat paral al bez, ne ise pullu albez duvak olarak kullanlr. Gelin evden kaca zaman tepesine bir sahan konulur, pullu albez bunun stne atlr. Zt renkte bir baka yazma ile balanr. En ste horoz tyleri ve kr iekleri taklr. Tepeliin n ksmna bir ya da bir ka ayna yerletirilir. Ayna gelini nazardan korumak iin taklr.43 Anadolunun hemen tm yrelerinde krmz albez, nianl kz veya gelinlerde kullanlr. Albezin st ksm pul ilidir. Pul ilemelere nsranl, gavsaranl, zelveli, ayl-elmal, serpmeli, muskal gibi isimler verilir (Manisa). Albezin biyeli kenarlarna pul veya pskl oya yaplr. Bir ok yremizde, merkezden uzaklalp, da kylerine kldnda, iilik ve malzemenin deitii grlr. Kylerin merkeze uzakl, ulam zorluu, malzeme temininde erilere baml olma gibi nedenlerle bu malzemeler deiiklik gsterir. Fazla olmamakla beraber altn ve gm te kullanlr. Tahtac Trkmen gelin ba balamasn iki kadn yapar. nce altn koarl (paral) terlik giydirilir, sonra i yrtma ad verilen tlbent balanr. Keten kulak, gen biimli ve beyaz pamuklu el dokumasndan bir tr ba rtsdr. Ketenin arkada kalan ucuna mavi ve kmz uhalarla geometrik desenler aplike edilmitir. Bunlarn zerinde pul, boncuk ilemeler vardr. Madeni paralar sralanr, keten kula inanlara gre sslenir. Blgelere gre keten kulaklar farkllklar gsterir. Hepsi ayn amala yaplmlardr ve gelinin ilk kadnlk gnnden itibaren kullanlr.44 Yeni gelin, daha sonra bunu zel gnlerde, dnlerde giyinir. Yal kadnlarda keten kula ksalr ve ilemesi daha azdr.45 Balkesir, anakkale, Denizli, Bergama Tahtac Trkmenlerinde bugn de gelenee bal olarak kullanlmaktadr. Aydn blgesi Alevi kylerinde kullanlan, fes veya tennik zerine beyaz, iekli tlbentlik ya da basma kumatan, erkek torun iin babaannesi tarafndan hazrlanr ve evlendiinde geline hediye olarak gnderilir.46 zmir Kk Menderes Tahtac Trkmenlerinde gerdek sonras, ba salavatlanarak balanr, Allah ayrlk vermesin dileiyle al duvak, beyaz ana keteni, be renkli ulama eher (hazr alnm rt), renkli ikileme, kepez, gm tomaka ve btn bunlarn stne tepeye iekler ve pullu filik balanr. Kalarnn ortasna siyah kalemle bir ben/benler yaplr ve bu onun gerdee girdiini gsterir. Yeni gelinin azn kapatan rtye ise yamak ad verilir, bu gelinin az bal anlamna gelen, yeni evinde sessiz ve saygl olmasn isteyen bir gelenektir.47 Kimi yremizde de az bal gelinin

636

konuup konumamas aile ii ilikilere baldr. Yeni ailesi gelini konuturmak istiyorsa onu memnun etmek zorundadr.48 Keten kulann stne all yalk balanr, daha sonra gm tomaka gelinin yz evresinden dolandrlarak all yala kancalanr. Sonra genli aln taks perperi, all yaln n ksmna balanr. Keten kulaklar yalnzca evli kadnlar tarafndan kullanlr, Ayrca evlilik eridi baa taklr. eridin her iki ucu arkada bele kadar iner, bandn biri mavi, dieri pembedir. Mavi bant erkei, krmz band kadn simgeler. eridin zerine ban arkasna kaz aya ad verilen bir gm tak taklr. Byle bir bata 60-70 adet altn vardr.49 Arakn bir gelin grme baldr ve yapm farkl bir malzemeden de olabilir. Ayran tas, su kab, bakr sahan, tahtadan bal veya pekmez kab, huni biimi verilmi kaln bez, aa dallarndan da yaplabilir.50 Arakn yalnz gelin olan kiiye dzenlenir. Baba evinden karken ve gerdek sonrasnda yaplr. Geline arakn giydirilmezse ona uur gelmeyeceine inanlr. Baz blgelerde ban ykseklii vnme vesilesidir.51 zmir-Kemalpaa, Bergama-Kozak Yaylas, Edremit-Doyran Ky, Tunceli ve Erzincan avak Trkmenlerinde kep eklindeki fes veya bezden hazrlanm takye (terlik) zerine balanan rtlerin balan ekilleri ile bala ykseklik verilir. avak Trkmenlerinde balk hazrlanrken, ba zerine ayrca bezden yaplm bir simit yerletirilir.52 Konya Karaalide rme fes zerine, yedi adet beyaz bezin halka biimde st ste konulmasyla yksek gelin ba hazrlanr.53 Sivasta gelin banda kullanlan arakn, rg sepetten yksek bir balktr. Gaziantep Barak gelin banda, 20-25 cm. yksekliinde kartondan yaplan balk kullanlr. Gaziantep Dere kylerinde san kendisi tepede toplanarak ykseklik salanr ve dier aksesuarlar bu topuzun stnde dzenlenir. Klah biimli uzun balklar Ktahya Merkezde kullanlr (Kltr Bakanl-HAGEM Alan Aratrmalar). Bu balklarn, blgelere gre st yaplar ve sslemeleri deiik olabilir Anadoluda ok rastlanlan gelin ba ssleme malzemelerinden birisi de ayna dr. Gelin evden karken, zenle yaplan baln, nne, arkasna ve yanlarna kk yuvarlak aynalar dikilir. Bunda nazar anlaynn yan sra, gittii evi aydnlatmas dncesi de etkendir. Baz yrelerimizde tek veya iki ayna kullanld da olur. rnein Manisa yresinde alnn ortasna bir adet konulur ve buna aynal gelin ba ad verilir.54 Bir ok yremizde grlen eki, gelinlerin ba dzeninde kullanlan farkl renklerde ifon, yazma vb., kumalardan bartleridir. Arakn ve benzeri balklarn zerine sarlarak kullanlan rtlere de eki ad verilir. Kimi yrelerimizde fesin zerine alnda grlecek ekilde sarlan bezdir. Gkkuan sembolize eden ekilerin zerine eitli taklar taklr.55 ekilerin ularna ngl, al topu, boncuk vb. ssler taklr. Ban arka tarafna renkli boncuklardan ilenmi duluk ipi denilen ssle birlikte boncuklarla ilenmi ince yuvarlak, saakl ssler de kullanlr. Bunlara ktk-sa ipi denir. Arkaya, boncuktan ve kordonetten yaplm saa vaya bele balanan sa ba balanr. Ekonomik durumu iyi olanlar gml sa ba kullanrlar. Bu ss belden aaya sarkar. Yine arkada tas ad verilen boncuk

637

sslerin yan sra yedek denilen boncuk ssler kullanlr.56 Amasya, Tokat yresinde de benzer boncuk aksesuarlar olduu bilinmektedir. Sivasta arkalk, boncuklu bel ba ve saba olarak ta Tokat kadn giyiminde kullanlmaktadr.57 Toroslar, Sivas, Alacahyk yrelerinde dik bal kadnlarn giydikleri balklara dikba ad verilir. Beyaz, yeil, krmz, mavi ve siyah renklerle bezenen Dikba takan kadn, ailesinin kendisinin uslanp, akllandna kanaat getirmesi ve mal-mlk balamasna kadar kullanlr. Mal balama gnnden itibaren, Dikba karlp yerine takke gibi bask bir balk giyilir. Bu her trl asiliin bittii anlamna gelir.58 Yrk giyimleri ve ba sslemelerinde zellikle oyal yazmalar dikkat ekicidir. Doadaki tm iekler renk ve ekilleriyle Yrk giyim kuamnda kullanlr. Yrk ba sslemeleri ve balklar ok eitlidir, her tr malzeme ss iin kullanlr. iek, bitki tohumlar, ekirdekler, boncuk, pul, dme, ilik, deniz kabuklar, renk renk iplikler, yn paralar, pskller, at kl, deri paralar, madeni paralar, aput ve bez paralar, parlak renkli ukulata ktlar vb., malzemelerle Yrk giyimi sslenir. Anadolu Kadn Balarndaki Sembolizm ve Gelinin Merkez Simgecilii Merkez simgecilii, buna bal olarak gelien kozmik aa, demir kazk, hayat aac, tapnak simgeleriyle yer/gk/yeraltyla iletiim kurulduunu dnen, ada ncesi toplum insan bu simgeleri anlayarak evrenseli yaamay baarmaktadr. Eski toplumlar dnyay bir mikro-evren, bu evrenin dndaki bilinmeyen alan da kaos olarak alglamtr. Her mikro-evren Merkez denilebilecek bir yere sahiptir. Merkez, kozmik blge olan gk-yer-yeraltnn kesime noktasn meydana getirmektedir ve kozmik ykseltinin (da, tapnak, aa), dnyann merkezini gk ile birletirdiine inanlrd.59 Evlilik trenlerinde tekrarlanan evrenin yaratl ritelinde, yer (kadn), gk (erkek) ve yeraltnn (bilinmeyen) bulunduu nokta olan merkez, gelindir.60 Konyada yaplan bir alan aratrmasnda gelin alma gn; gelin ba dzenlenip ayaa kalktnda, odada bulunan bir kadn tarafndan, tamam artk, yer ge kavutu, gk yere denildii tarafmzdan tespit edilmitir.61 Yerle g birbirine balayan bir aatan, sarmaktan, halattan, rmcek andan veya bir merdivenden ve bunlarn araclyla baz ayrcalkl kiilerin ge fiilen ktklarndan sz eden efsaneler vardr.62 Merkez simgeciliinin en yaygn eidi evrenin merkezinde bulunan ve Dnyay bir eksen gibi tutan kozmik aatr. Orta Asya amanist inannda aman, ayin srasnda davul ve kozmik direin araclyla gklere trmanr, yeraltna inerdi. Ayinsel bir aacn stne alan kertiklerden simgesel olarak trmanr, ge kar, son katta tanr lgenin karsnda olurdu.63 Dnyann Merkezi olarak adlandrlan kutsal yerlerin ina edilmesi, bir bakma kozmogoni, dnyann yaratldr. Dnya bir merkezden itibaren yaratlmtr.64 Evrenin direi Axis-mundi, temel direk, merdiven, kozmik aa, kozmik da olarak da ifade edilmektedir. Bu kozmik eksenin etrafnda Dnya uzanmaktadr, buna bal olarak eksen ortada, yer yznn gbek ukuru nda yer almaktadr ve o dnyann merkezidir.65 Her evlilik treni yaradl eyleminin ayinsel olarak yeniden tekrarlanmasyla kutsallatrlmtr.66 Anadolu krsalda, gelin ban yapma ilemine kadnlar kendi

638

aralarnda akalaarak inaat demektedir. Yksek yaplan gelin balarnda kullanlan aa dallar, iek demetleri ve tyler (Gaziantep, Mula, Manisa, anakkale, el, zmir, Denizli, Aydn, Adana, Yozgat, Gmhane, Nide, Konya, Balkesir, Afyon, Kayseri, Antalya, Bursa, Tokat, Sivas vb.), iek ve aa biimli metal ve oya talar (Bartn, Zonguldak, Bolu, Ankara, Ktahya, Bilecik) gelin balarnda kullanlan aksesuarlar olup, gelini bir merkez haline getirmektedir. Burada, kadn (gelin) yaratc bir merkez, kozmik bir ykselti olarak kabul ediliyor gibi grnmektedir. Dnyann merkezi olan kadn remek iin gerekli donanma sahiptir. Her yeni gelin ebedi dn mitosunu simgelemektedir. Gelinin bann yaplmas, dnyann yaratln yeniden hazrlamaktr. Ve gelin de bir mikro evren, bir hayat aacdr. Her gelin kozmogononin yenilenmesidir. Arkaik toplumlarn gelenee bal yaam biimlerinde, evreni alglamak isteyen arkaik insann sembollere bavurmas kanlmazdr. Yaam semboliklerle ifade edilir. Yaamn gei dnemine ait ritlerle yanstlan bu kavray, en ok etnografik eyalarda kullanlr ve arkaik alarn mitolojileri konusunda yardmc olurlar. Sembolik anlamlar gelin balnda nem tar. rnein; Ege blgesi Trkmenlerinde gelinin alnna, yedi renkten yaplan kepez ad verilen ta balanr. Kepez, balk kk bir bakr sahandan yaplan ve slam dneminden nce de Trkistanda kadnlarn giydii tokulga ile zdetir.67 Trkmenlerde kullanlan kepez balk, gelinin baba evinden koca evine giderken giydii zel bir balktr.68 Kna gecesinde gelinin dier hediyeleriyle beraber kz evine gnderilir. Kozak Yaylasnda, gelinin bana bakr sahan zerine ak duvak rtlr. Bu duvak gelinin iffetini simgeler. Bann etrafna sarlp aaya sarktlan yedi renk rt, all yalkla balanr, en tepeye tavus-horoz tyleriyle, titrek ad verilen tozak ssler taklr.69 Bu baln mr boyunca saklanacak paralar duvaklardr. eneyi evreleyip yanaklara tutturulan tomaka; inanlara gre gelini yldrm arpmasndan korur.70 Tomakann, bez zerine dme ve boncuklardan hazrlananna ilmeer denir.71 Yze ve baa rtlen gelin duva renkleri, blgelere gre deiebilir. Beyaz, yeil, sar, pembe, al (krmz), yedi renkli kefiye, iekli yazmalar, ili abani gibi rtler eitli anlamlar tarlar. Trkmenlerde kadnlarn bana baladklar parlak sar renkli rt Sarkzn koruyuculuunu simgeler. Sarkz inan amanizmdeki Alkaras-Albast adyla eitli grnmlere brnen bir dinsel tasarmdr.72 Gelinin bandan sarkan krmz, yeil eki Fatma Anamzn san simgeler. Alevi inanlarna gre baz renklerin zel anlam vardr. Ve bunlara pene-i Al-i Aba renkleri denir. Bu bakmdan be says da Be Aba Ehli ile anlamlandrlarak, bir elin be parma (Allah szc biimde) gibi kabul edilmitir. Buna gre beyaz: tarikat, al: Ali, siyah: Fatma, ak yeil ve sar: Hasan, ak krmz ile yeil ve pembe: Hseyin iin belirtilmitir. Bu renklerle donanm bir kadnn toplum iindeki yerleri anlalr. Yeil eki tarikat simgeledii iin Ehl-i Beytden olduunu anlatr. Krmz evlilik simgesidir, yal kadnlar mor eki balarlar. Yeil ve kmz eki ise o kadnn evli ve soydan geldiini belirtir. Ak sar; Hasan sevgisini, koyu sar; Fatma anamz ve Sarkz simgesidir. Beyaz ekiyi kzlar ve

639

gen kzlar kullanr, beyaz yeil soydan gelen kzlar belirtir. Aydn Tahtac Trkmenlerinden derlenen biligilere gre; krmz, Hseyinin Kerbelada ehit oluunu, yeil, Hasann zehirlenmesini, siyah, Fatma Anann yasn simgelemektedir.73 Trkmen gelinin bana konan ta stne taklan karanfil ve puldan yaplm iek lemeyi belirtir. Ayn zamanda el, dil, bel szcklerinin ba harfleri de edeb szcn oluturur. ve lemeye bir ok kltrde ve ulusta rastlamak mmkn. Alevilerde Allah, Muhammet, Ali; 1dir 74 Beyaz duvak tazelii, safl, yeil; nikah, ball, pembe ve al; gelinlii, sar; sar kza ball, yedi renkli kefiye Fadime Ana kuan (gk kuan) temsil eder.75 Gk kua hakkndaki mitos ve semboller oktur. Evrenin yaratcs aktt yamurlarla, topran verimliliini salar.76 Trk boylarnn ounda, Gk kuann ad Fadime ana kuadr. Gk kuann Trk mitolojisindeki yeri nemlidir.77 Gk kuana Anadolu da Al kuak, Ala kuak, Al-Yeil kuak, Dede kua, Ebe kua, Ebem kua adlar verilir. aman klah olan ku prkteki renkli kaytanlar dokuz yerinden dmlenir ve buna (alaim-i sema) gkkua-ebe kua ekli verilir.78 Ouz Kaan destannda gkkuann, altn yay olarak g batan baa kapladndan sz edilir.79 Trkler ebe kuan bir elee benzetmilerdir. Arapadaki Alaimi Sema, Trkler de Eleim sama szne dnmtr.80 aman davullarnn zerinde de yerle gk bir izgiyle ayrlm ve izginin zerinde de ay, gne ve yldz grnr. amanlarn ebe kua yolu ile ge kma trenleri ile ilgili aratrmalarda bir ip zerine aslm mavi, beyaz, krmz ve sar bezin, amana gk yolunu gsterdii tesbit edilmitir. Kuzey amanlar zerine bir aratrma yapan Uno Harva, amanlarn bir ipe mavi ve beyaz bezler asarak, ebe kua sembol ile ge gideceklerine inandklarn belirtmektedir. Baz amanlara gre ise ebe kua, ge giden bir gk kprs idi 81 Tansu, Trkmenlerin gelinin ban rengarenk donattndan bahseder ve gkkua renklerini kullanmay uur saydklarn belirtir.82 Balarda ieklerle birlikte kullanlan tavus kuyruu ya da yeil ba rdek kuyruu eitli anlamlar tar. Tu, ca gibi adlar alan ve Anadolunun pek ok yresinde kullanld tesbit edilmi bir aksesuardr. Tu, Tarama Szlnde, eskiden sancak tepesine ve baa taklan at kuyruu olarak tanmlanmaktadr. Derleme Szlnde tou (touk, touk, touyh, oyuk, tuguk), stnlk belgesi, kamn tepesindeki pskl olarak tanmlanmakta, ayrca kabark saa da tulan denildii grlmektedir. Baz kaynaklarda tu veya ota olarak tanmlanan aslnda at veya yaban srnn kuyruudur. Trkler balarna sorgu veya ota olarak kularn tylerini takarlard.83 Trklerin tular, boncuklarla sslenmi bu kuyruklarla yaplr ve bir paras da sorgu olarak banda kullanlr, bu yksek mevki iareti saylrd. Eski devir miferlerinde de tu kullanld bilinmektedir. Eski alardan beri kartal, atmaca, ahin gibi kular hemen tm mitolojilerde gk tanrlarn sembol olarak kabul edilir. Ayrca utuu ve mesafeleri at iin mjde ve mutluluk semboldr.84 Dnyann hemen tm eski kltrlerinde ku motifi, ruhsal gcn iareti olarak karmza kar. Bolluk sembol, yeni ay, ate tanrs, bebek balayc, leylein bebek getirmesi gibi sembolik anlatm ve kavraylarla bugn bile yaayan bir gelenektir.85 Milli Piyangonun simgesi de kutur ve ku burada devlet kuu konmas anlamnda byk ans, talih olarak sunulmaktadr.

640

Trklerde ku, nemli bir yere sahiptir. Altay, aman inanlarnda dnyann yaradl efsanesinde yer alr. Yakutlarn koruyucu, yaratc, soyluluu ve bolluu salayan tanrs Aysit, kuu eklinde tasvir edilmitir. Kuu, Trk efsanelerinde kutsalln ve kadnln semboldr.86 Gktrk inanlarna gre ku ruhun timsali, umak ise cennet demektir.87 Altay amanizminde en nemli varlk, yaratc tanr ile insan arasnda araclk eden, insanlar kt ruhlardan koruyan mitolojik puhu kuudur. aman giysilerine ve apkasna puhu tyleri bu nedenle dikilir.88 Sibirya amanlar bugn bile ku kostmleri giyinirler ve annelerinin onlara kutan hamile kaldna inanlr. En eski orijinal aman giysilerinde ku ve hayvan ekilleri yer alr ve bunlarn sayesinde hayvann gcn temsil ettiine inanlrd.89 Baa taklan ku prk ise amana kuun uma yeteneini veren klahtr. Bunlar diil retken gc temsil ederler.90 Altay Trklerinin inanlarna gre gn direinde kartal Tanrnn gc ve erkinin sembol idi. Gn katlar bu kozmik direk zerindeydi. Ruhlar ku olup uuyorlard. Yerde bir ocuk doaca zaman bu kular ocuun azna girip ona ruh verirlerdi.91 Anadoluda bir ok yerde gelin banda ide, zeytin gibi aa dallar, iekler ve ku-kaz-tavukhoroz tyleri kullanlr.92 Anadoluda gelin balklarnda grlen sslemelerin aman ku prkleriyle benzerlii dikkat ekicidir. Olduka yksek, tepe ksm ku tyleri ve aln ksmnda boncuk, deve boncuu, madeni plakalar, renkli kaytan, pskl gibi sarkntlarla tezyin edilen balklar, adeta geline baka bir misyon yklemektedir. Gelin bu zenli balyla dn gn, giydii giysileriyle kk bir evrenin yaratcs olarak kabul grmekte ve kendisini evreleyen d dnyayla zt konuma gelerek, kutsal nitelik kazanmaktadr.93 Anadolu gelin balklar, taklar ve aksesuarlarnda yukarda bahsedilen sembolik anlaylar grmekteyiz. Yalnz balklarda deil, giyimi tamamlayan dier paralarda da sembolik anlamlar vardr. Bazen tek balarna bir anlam ifade ederler, bazen de zerlerine yaplan ilemelerin veya ilemelerde kullanlan malzemelerin tad anlamlar vardr. lik dme, yedi delikli dme, deniz kabuklar, boncuk, gm-pul-para balk sslemesi ve yapmnda kullanlr. Deniz kabuklar; kadnn dourganln simgeler. Ayn hareketleriyle kadnlarn ayba halinin akmas insan yaamn fiziksel olarak belirleyen bir olaydr ve merakla gzlenmi bir tuhaflktr.94 Deniz kabuklar, suyun, ayn ve dourganln simgesi olarak kabul edilir. Ayn evrelerinin suya etkisi dnemlerine bal olarak ifade edilen sembolizm; bu etkilerle kadnn cinsel uzvuyla, deniz kabuu arasnda benzerlik ve verimlilii gsterir,95 deniz kabuklaryla kadn reme organ arasndaki benzerlik, istiridyeleri, sular ve ay birletiren ilikileri ve sonunda iinde oluan incinin jinekolojik ve embriyolojik simgecilii ile yorumlanr.96 Bu ok eski bir anlaytr. Neolitik a mezarlarnda buluntularnda deniz kabuklarna rastlanmtr. Giysilerde ve balklarda kullanlan deniz kabuklar ve inciler, kadn hem kt glerin, kaderden ve ksrlktan korumakta hem de onu retkenlie yatkn bir enerjiyle donatmaktadrlar.97 Anadoluda geleneksel giyim-kuamda deniz kabuklarna zelliklere Trkmen ve Yrklerde daha sk rastlanlr. Trkmen aksesuarlarnda 3-5-7-12 gibi saylarda yerletirilir.98

641

Malzeme sembolizmindeki nemli malzemelerden birisi de dme ve yedi delikli dmelerdir. Eski toplumlarn bir ounda, dmeler dnyann gbeini, arzn merkezini simgeler. Kutsal varln dnyay, embriyonun gbekten balayarak gelimesi gibi yaratt dncesi yaygndr. Dmelerin ortalarnn delik olmas gbei simgeler, dnyann gbeinde yaratlan insan da yeni bir evren yaratabilmektedir.99 Bu aklama, Anadoludan derlenmi bilgilerle rtmektedir. Dme Orta Asyada deerli bir ss unsuruydu. Dme yerine ilge, ilgi, ilik szleri de kullanlr. Anadoluda ilie diice, yara, yark adlar verilir.100 Dmeler genellikle ba, gbek, karn, bel, blgesi aksesuarlarnda kullanlr. Bu noktada, evrenin yaratld arzn merkezinin, kadnn gbei ile mana bakmndan zdeletirilerek, dme semboliiyle ifade edildii belirtilebilir.101 Yedi delikli dme ise mavidir ve nazara kar kullanlr. Baz anlaylara gre bu yedi delik insan vcudundaki yedi delii simgelemektedir. Yedi saysna ynelik bir ok mit vardr. Balklarda feste, eki ve bartlerinde, sa balarnda ssleme unsuru olarak kullanlmaktadr. Boncukla yaplm aksesuarlarda, boncuun malzeme olarak sembolizmi eski Trklerde nemli bir yere sahiptir. Boncuk koruyucu, tlsml bir malzeme olarak grlm hayvan, hane ve insan iin yaplan pek ok aksesuarda boncuk kullanmlardr. Boncuun kendisiyle yaplan ssler veya baka malzemelerle birlikte oluturulan ssler daha ok boyunda kullanlm ve adn boyundan almtr.102 Boyna aslan nesne anlamna gelen boncuk, eski Trklerde gerdanlk olarak kullanlmtr. Seluklularda da ayn anlamda kullanld bilinmektedir. Daha ilk bakta gze arpacak yere taklan ve kt gzlerden koruyan nesneye moncuk-boncuk ad verilmitir. Hapishane ii boncuk nazarlklarda, iice gemi gen motifleri, dourganln, remenin, soyun devamlln temmenisidir.103 Talarn ve bunlardan yaplan boncuklarn kozmolojik deeri de boncuktan yaplan tak ve aksesuarlarn nemini arttrmtr. Mercan, mavi, tersimat ve zellikle gz boncuu uur getirecei inancyla kullanlr.104 Anadolu kadn giyim kuamnda kullanlan ssleme unsurlarndan birisi de gm, pul, para gibi metal malzemelerdir. Ba, boyun, gs, karn, srt, ense, bel, kol, el ve ayak aksesuarlarnda kullanlan metaller, gelenee ve kullanan kiinin ekonomik durumuna gre farkl olabilirler. Bunlar altn, gm, bafun, pirin-bakr alaml metaller ve adi metallerden yaplabilirler. Ancak hepsinde ama ayndr, ayn gelenee dayanr. Hemen tm dinlerde gkle ilgili inanlar vardr. Gk, gne, ay ve yldzlar Tanr olarak kabul edilmemi ancak onlara baz kutsallklar verilmitir. Gk, Trklerin inan sistemlerinde nemli yer tutar. nsan gn rtt ve yer sularn bulunduu yeryznde yaratlmtr. Gk bu koruyucu nitelii ile kutsanmtr.105 Altay Treyi destannda ay ile gne Tanrnn verdii kla scakl yanstr ve bir maden paras ya da ayna ile sembolize edilir. Eski devir kadn amanlarn cbbelerinin gsnde memeleri temsilen byk yuvarlak madenler bulunur, gne sembol olarak da klahnda demir ya da gmten halkalar olur.106 Trklerde ay ve yldzlar, madeni malzemeler veya yeim tayla sembolize edilir. Giyim kuamda kullanlan ta, gm, altn gibi malzemeler gk unsurlar olarak kabul edilirler.107 Bir ok yremizde gelin alma/gelin grme gn ve gerdek sonrasnda gelinin yzne makyaj yaplmaktadr ancak bu makyaj gelenee ve inanca dayal daha ok majik gc olduuna inanlan, yzn boyanmasyla yaplan geleneksel makyajdr. Dinsel-bysel inanlara bal

642

olarak gelien, ss-sslenme ve giyim kuam rneklerinden kiinin toplumsal yerini belirleme, cinsel bakmdan bedenin belli yerlerini ekici duruma sokma, gei ritleri ve trenleride rol oynayan etkenlerdir. Ssleme eklinde beliren birok genin kkeninde sihri uygulamalar, kt ruhlardan korunmak gibi amalar yatar.108 Tak takmak, boyanmak (kna-boya), evlenme ve lm gibi gei ritlerinde dinsel, bysel, cinsel ve toplumsal amalara ynelik nitelikte ss eyas takmak, koku srnmek, boyanmak ve giyinmek sslenmenin belli bal biimleridir.109 Gelinin yzne yaldz, pul yaptrlmas ile gelin, ilkbahara benzetilir. Gelinin yznn sslenmesi yalnz yaldzla deil kara kalemle de yaplmaktadr. Anadoluda yaygn olarak grlen kalarn arasna, yanak, burun, eneye ben yaplmas bu anlayla aklanabilir. Gnmzde yrelere gre farkl teknikte ve malzemelerle yaayan bir el sanat olan oyalarn yrklerde kullanm yaygndr ve bu oyalarn eitli mesajlar vardr. rnein, ergin aa gelmi gen kz, nianl kz, evli kadn, umutsuz sevgiliyi, yllk evli kadn, hem olu hem kz olan kadn bana balad oyadan ayrt etmek mmkn olur.110 Yrklerde yal kadnlar iek desenli yazma balanrlar. Anadolu kadnnn kulland baz oyalarn sembolik anlamlar vardr. rnein smbl iei oyasn ak gen kz ve nianl kz bana balar. Kabak iei abuk remeyi, bereketi simgeler.111 Kabak ieinin, halk hekimlii uygulamalarnda ksrlk tedavisinde kullanld bilinmektedir (Kltr Bakanl-HAGEM Alan Aratrmalar). Mor smbl ak kz; pembe smbl nianl kz; beyaz smbl ball anlatr. Taze karanfil, erik iei oyasn gelinler takar, gl oyasn ise gen kz ve gelinler, sar nergis oyasn bana balayan mitsiz akn duyurur, erkei gurbete giden kadn yaban gl oyas balar. Badem iei oyasn sevdiiyle evlenecek kz takar. Kocasyla aras naho olan kadnlar, ac biber oyasn, hamile kadnlar ise mjde iei oyal yazma kullanr.112 Konyada nianl kzlar kaynvalidelerine oyal yazma gnderirler. Eer kzn gnderdii ayr imen oyas ise aralar iyi anlamna gelir. Eer mezar ta oyas ise aramzdaki soukluk lme dek srecektir anlamna gelir. Orta yal ve yallar sade oyal rtler kullanrlar. Kadnlarn eitli taklarak takarak sslenmeleri insanlk tarihi kadar eskidir. Trklerde tak takma ve balk giyme gelenei doumla beraber balar, mr boyu srer. Gnlk yaamda ve zel gnlerde taknn nemli rol vardr.113 Baz taklar lenle birlikte gmlr. 114 Balklarda kullanlan taklarn ve aksesuarlarn malzemeleri ok deiik olabilir. Anadolu kadn altn, gm, ku kemii, horoz ty, inci, boncuk, deniz kabuu, mercan, bitki kk, canl veya yapma iek, elmas, yakut vb. deerli ve yar deerli talar, dokuma paralarndan yararlanarak eitli tak ve aksesuarlar kullanmtr ve kullanmaya da devam etmektedir. Burada nemli olan maddi deerinden ok tad anlam ve gelenekteki nemidir. Taklar, hem sembolik anlam tar ve dili vardr, hem de koruyucu ve g verici bir anlam barndrr. Dayanaklarn gemiten alan, kkl uygulamalardr. Tak, hangi topluma ait olursa olsun, insann yaam deneyiminde kendini, toplumu ve tanry tanmada nemli kodlar alr. Kltrel gemi, inanlarn kkleri ve toplumsal konumun kodlanmasnda mkemmel bir iletkendir.115 Taklar; kullanm amalar asndan ele alndnda; geleneksel trenler, kutsal

643

inanlar, sslenme ve gebe yaam koullar gerei hazrlanan taklarla ve maddesel deeri nedeniyle kullanlan taklar olarak snflandrlabilir. Yeni gelinler geleneksel giysi ve aksesuarlarn evliliklerinin ardndan krk gn eit eit giyinir. Hangi etnik kkene ait olursa olsun gelin giyim kuam her yerde ayn neme sahiptir. Kadn ba dzenlemelerinde kullanlan malzemeler ve terimler dilimize de yerlemitir. Ba dik tutmak, ba balanmak, ba gz etmek, bana ty dikmek, evlendin de ban ge mi erdi, kafamn tasn attrma, ba tac etmek, ba stnde tutmak gibi deyimler Anadolu kadn balarnn biim ve malzemeleri hakknda bilgi verebilmektedir.116 Sonu olarak, ba; bir eyin en mhim ksm ve balang noktasdr. Anadoluda kadn (gelin), balarna verilen nem bu ifadeyi dorulamaktadr. Bir ok rneine ve ayrntsna deindiimiz Anadolu kadn (gelin) balklarnn yeni bir kozmik ykselti, bir var olu sebebi olarak kabul edildii, gelinin evrenin sahip olduu deerlerle donatld ifade edilebilir. Gelin giysilerindeki renklerin gk-yeri, taklarn ay-gne ve yldz sembolize ettiine ve doann kendini yenilemesini, kadnn kendi dourganlyla zdeletirdiine deindik. Gelinin giysisinde yer alan ssleme geleri, onun bir yaam verici olarak dnldn gstermektedir. Btn ztlklar srtna giyinmitir. Dnyann kart glerle dndnn bir btn olarak simgesidir ve bu ztlklarla olaanst bir grnmdedir dier tm kadnlardan farkldr. Hayat vericidir, hayat aac gibi yer/gk/ve yer altnn iletiim halinde olduu bir semboldr. Neredeyse ayinletirilmi dn trenlerinde gelin, yer (toprak) ile; damat ise gk ile zdeletirilmitir. Kken olarak ilk lk Ana ya kadar giden Ana Tanra dncesinin kayna olarak bilinen kadn imaj, her eyin doal annesi, btn Dnyada insan neslini balatan, kutsal glerin yneticisi cennette yaayanlarn nde gelenidir. Gkyznn gezegenleri, denizlerin btn rzgarlar, cehennemin sessizlii onun iradesi ile idare edilir, tm Dnyada deiik biimler, farkl gelenelekler ve bir ok adlar altnda anlan onun addr.117 Nerede olurlarsa olsunlar bu tanralar insan soyunun devamlln simgelemi, Anaerkil toplumlarn ba tanras olmu, remeyi, oalmay sembolize etmi, tarm toplumlarnda dourganlk, bolluk ve bereket fikirlerini iermi, Anadolu da Kybele adn alm Asyada ise Umay olmutur.118 1 2 3 Srr, A., Ege Blgesi Kadn Kyafetleri, Ak Yaynlar, st. -1983. s. 64. ahin, Y., Kumala Resim Sanat, Art-Decor Dergisi, Austos/2000, stanbul s. 138. Tansu, S., Trkmenlerde Giyim Gelenekleri, Kltr Bakanl-MFAD Yaynlar, I. Trk

Folklor Kongresi Bildirileri, V. Cilt, Ankara-1977. s. 98. Krzolu, N. Grgnay, Trk Halk Kltrnde Dou-Anadolu Dokumalar ve Giysileri, Trk Halk Kltrn Aratrma ve Tantma Vakf Yaynlar, No: 7, Ankara-1994 s. 47. 4 Sever, M., Edebiyatta Mitolojik ve Arketipik Yaklam Tarzlar, Milli Folklor Dergisi, Feryal

Yaynlar, Ank. -1997 s. 82.

644

5 6 7

Campell, J., lkel Mitoloji, ev.: Kudret Emirolu, mge Yaynevi, Ank. -1995 s. 68. Eliade, M., Kutsal ve Dind, ev.: Mehmet Ali Klbay, Gece Yaynlar, Ank. -1991 s. 35. er, M., Sivas Yresinde Nazarlklar ve Nazarla lgili nanlar, 5. MTHKK-Gelenek,

Grenek, nanlar Seksiyon Bildirileri, Kltr Bakanl-HAGEM Yaynlar, Ank. -1997 s. 164. 8 ahin, Y., Konya Beyehir lesi Karaali Beldesi Kadn Giyim Kuam Geleneindeki

Sembolizm, Marmara niversitesi-Gzel Sanatlar Ens., Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, st., 1999, s. 56, vd. 9 10 11 12 Campell, J., a.g.e., s. 143. ahin, Y., a.g.e., s. 7. ahin, Y., a.g.e., s. 7. zder, L., Anadolu Blgesi Geleneksel Kadn Balklar, Kltr Bakanl-HAGEM

Yaynlar, Ankara-1999 s. 17. 13 14 15 499. 16 17 18 19 zder, L, a.g.e., s. 21. zder, L, a.g.e., s. 23. zder, L, a.g.e., s. 25. Kahveci, M., Krgzistan Kadn Kyafetleri, Anayurttan Atayurda Trk Dnyas, Yl: 1, zder, L, a.g.e., s. 17, vd. zder, L, a.g.e., s. 17, vd. Kymen, M. Altay., Alp Arslan ve Zaman-II, A. . D. T. C. F. Basmevi, Ankara-1983 s.

Cilt: 1, Say: 3, Haziran 1993 s. 52. 20 Kahveci, M., zbekistan Kadn ve Erkek Kyafetleri, Anayurttan Atayurda Trk Dnyas,

Yl: 2, Cilt: 2, Say: 6, Haziran 1994, s. 34. 21 Aksu, N., Bakrt Kyafetleri, Anayurttan Atayurda Trk Dnyas Dergisi, Yl: 2, Cilt: 2,

Say: 5, Ocak 1994 s. 65. 22 mer, A. Mengi., Yresel Giysi ve Balklaryla Nide, Trk Folkloru Aratrmalar, ve

Turizm Bakanl-MFAD Yaynlar, Ankara-1984 s. 104.

645

23

Altay, H., Anayurttan Anadoluya, Kltr Bakanl Yaynlar: 354, Trk Dnyas Eserleri:

2., Ankara-tarihsiz, s. 207. 24 Krzolu, N. Grgnay., a.g.e., s. 47.

25. Krzolu, N. Grgnay., Anadolu Geleneksel Kadn Balklar, 4. MTHKK: Bildirileri, 5. Cilt, Maddi Kltr Seksiyonu, Kltr Bakanl-HAGEM Yaynlar, Ankara-1992 s. 132. 26 27 28 Krzolu, N. Grgnay., a.g.e., s. 133. zder, L, a.g.e., s. 9. Altunta, Y., ahin Y., Kahveci, M., Tokat li Halk Oyunlar Kyafetleri Teknik izimleri,

Kltr Bakanl-HAGEM Yaynlar, Ank., 2000 s. 8. 29 Altunta, Y., ahin Y., Kahveci, M., Sivas li Halk Oyunlar Kyafetleri Teknik izimleri,

Kltr Bakanl-HAGEM Yaynlar, Ank., 1993 s. 7. 30 ahin, Y., Konya Beyehir lesi, Karaali Beldesi Kadn Kyafetleri, 5. MTHKK. Bildirileri,

Kltr Bakanl-HAGEM Yaynlar, Ankara-1995 s. 397. 31 Kahveciolu, H., Afyonkarahisar Geleneksel Kadn Giysilerinde Kullanlan Balk ve

Taklar, 4. Afyonkarahisar Aratrmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyon Belediyesi Yaynlar: 7, Afyonkarahisar-1995 s. 73. 32 33 329. 34 35 36 Krzolu, N. Grgnay., a.g.e., s. 45. Krzolu, N. Grgnay., a.g.e., s. 46. Krzolu, N. Grgnay Anadolu Geleneksel Kadn Balklar, 4. MTHKK: Bildirileri, 5. Cilt, Krzolu, N. Grgnay., a.g.e., s. 55. Tansu, S., Geleneksel Kyl Taklar ve Balklar, Trkiyede Sanatn Bugn ve

Yarn Sempozyumu Bildirileri, Hacettepe nv. -Gzel Sanatlar Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1985 s.

Maddi Kltr Seksiyonu, Kltr Bakanl-HAGEM Yaynlar, Ankara-1992 s. 134. 37 Altunta, Y., ahin Y., Kahveci, M., Gaziantep li Halk Oyunlar Kyafetleri Teknik

izimleri, Kltr Bakanl-HAGEM Yaynlar, Ank., 1997 s. 12. 38 39 Tansu, S., a.g.e., s. 329. Krzolu, N. Grgnay., Trk Halk Kltrnde Dou-Anadolu Dokumalar ve Giysileri,

Trk Halk Kltrn Aratrma ve Tantma Vakf Yaynlar, No: 7, Ankara-1994 s. 47.

646

40 41

Krzolu, N. Grgnay., a.g.e., s. 46. ahin Y., Manisada Geleneksel Kadn Balklar, Standart Dergisi, Trk Standartlar

Enstits Yaynlar, Ankara. 1993 s. 34. 42 ahin, Y., Konya Beyehir lesi Karaali Beldesi Kadn Giyim Kuam Geleneindeki

Sembolizm, Marmara niversitesi-Gzel Sanatlar Ens., Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, st., 1999, s. 34. 43 ahin Y., Manisada Geleneksel Kadn Balklar, Standart Dergisi, Trk Standartlar

Enstits Yaynlar, Ankara. 1993 s. 36. 44 45 46 Krzolu, N. Grgnay., a.g.e., s. 52. Krzolu, N. Grgnay., a.g.e., s. 49. Altunta, Y., ahin Y., Kahveci, M., Aydn li Halk Oyunlar Kyafetleri Teknik izimleri,

Kltr Bakanl-HAGEM Yaynlar, Ank., 1995 s. 11. 47 48 49 Trkeli, H., Kk Menderes Tahtac Dn, Atlas Dergisi, Say: 94, Ocak 2001, s. 88. Akkent, M., G. Franger., Das Kophtuch/Bart, Dayeli-Verlag, Germany-1987 s. 221. Tansu, S., Anadolu Giyim Kuamnda Geometrik Desenler ve iek Desenleri, I. Ulusal

El Sanatlar Sempozyumu Bildirileri, zmir-1984 s. 383. 50 Krzolu, N. Grgnay., a.g.e., s. 47.

Tansu, S., Sivas Taklar, Balklar, D. E. . -Gzel Sanatlar Fakltesi II. Ulusal El Sanatlar Sempozyumu Bildirileri, zmir-1984 s. 327. 51 52 53 Krzolu, N. Grgnay., a.g.e., s. 55. Krzolu, N. Grgnay., a.g.e., s. 56. ahin, Y., Konya Beyehir lesi, Karaali Beldesi Kadn Kyafetleri, 5. MTHKK. Bildirileri,

Kltr Bakanl-HAGEM Yaynlar, Ankara-1995 s. 399. 54 Altunta, Y., ahin Y., Kahveci, M., Manisa li Halk Oyunlar Kyafetleri Teknik izimleri,

Kltr Bakanl-HAGEM Yaynlar, Ank., 1993 s. 15. 55 Tansu, S., Trkmen Giyimi, Akbank Yaynlar, Trk Ssleme Sanatlar serisi: 9, stanbul-

1985. ahin, Y., a.g.e., s. 392. 56 Krzolu, N. Grgnay., a.g.e., s. 50.

647

57

Altunta, Y., ahin Y., Kahveci, M., Sivas li Halk Oyunlar Kyafetleri Teknik izimleri,

Kltr Bakanl-HAGEM Yaynlar, Ank., 1993 s. 7. 58 Ylek, G., Balarn Dili, Hrriyet-Kelebek, 26 Ekim (Pazartesi)-1992-stanbul (Sabiha

Tansu Koleksiyonu Hakknda). 59 20. 60 61 1999 s. 60. 62 29. 63 64 65 66 67 Eliade, M., a.g.e., s. 26. Eliade, M., a.g.e., s. 34. Eliade, M., Kutsal ve Dind, ev.: Mehmet Ali Klbay, Gece Yaynlar, Ank.-1991 s. 18. Eliade, M., a.g.e., s. 45. Srr, A., Ege Blgesi Kadn Giyiminde Geleneksel, Toplumsal ve nanlara Dayal Eliade, M., mgeler ve Simgeler, ev.: Mehmet Ali Klbay, Gece Yaynlar, Ank. -1992 s. Eliade, M., Ebedi Dn Mitosu, ev.: mit Altu, mge Yaynlar, Ank. -1994, s. 28. ahin, Y., Konya Beyehir lesi Karaali Beldesi Kadn Giyim Kuam Geleneindeki Eliade, M., mgeler ve Simgeler, ev.: Mehmet Ali Klbay, Gece Yaynlar, Ank. -1992 s.

Sembolizm, Marmara niversitesi-Gzel Sanatlar Ens., Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, st.,

eler ve Gnmzde Yaayan Yerel rnekleri, II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, 5. Cilt, Ankara-1982. s. 231. 68 Tansu, S., Trkmenlerde Giyim Gelenekleri, Kltr Bakanl-MFAD Yaynlar, I. Trk

Folklor Kongresi Bildirileri, V. Cilt, Ankara-1977 s. 255. 69 70 E Tansu, S., a.g.e., s. 256. Tansu, S., Sivas Taklar, Balklar, D. E. . -Gzel Sanatlar Fakltesi II. Ulusal El

Sanatlar Sempozyumu Bildirileri, zmir-1984 s. 383. 71 Tansu, S., Trkmenlerde Giyim Gelenekleri, Kltr Bakanl-MFAD Yaynlar, I. Trk

Folklor Kongresi Bildirileri, V. Cilt, Ankara-1977 s. 256. 72 73 Srr, A., a.g.e., s. 234. Altunta, Y., ahin Y., Kahveci, M., Aydn li Halk Oyunlar Kyafetleri Teknik izimleri,

Kltr Bakanl-HAGEM Yaynlar, Ank., 1995 s. 12.

648

74

Srr, A., a.g.e., s. 233. zhan, M., Trkmenlerde Kadn Giysileri ve Giysilerde Dini nanlarn Etkisi, I. Ulusal El

sanatlar Sempozyumu Bildirileri, D. E. . -G. S. F. Yaynlar, zmir-1984 s. 292. 75 1985. 76 77 78 79 80 159. 81 82 83 gel, B., a.g.e., s. 230. Tansu, S., a.g.e., s. 42. Kalafat, Y., Kuzey Azerbaycan-Dou Anadolu ve Kuzey Irakta Eski Trk Dini zleri, Kltr Ouz, B., Trkiye Halknn Kltr Kkenleri-2, Dou-Bat Yaynlar, st. -1982s. 446. Birdoan, N., Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, Hamburg-1990 s. 484. nan, A., Tarihte ve Bugn amanizm, T. T. K., Ank., 1995 s. 93. gel, B., Trk Mitolojisi-II, T. T. K., Ank. -1995 s. 227. gel, B., Trk Mitolojisi-I, Seluklu Tarih ve Medeniyet Enstits-T. T. K., Ank. -1971 s. Tansu, S., Trkmen Giyimi, Akbank Yaynlar, Trk Ssleme Sanatlar serisi: 9, stanbul-

Bakanl-HAGEM Yaynlar, Ank. -1998 s. 132. 84 s. 105. 85 135. 86 87 88 89 90 Tre, A., a.g.e., s. 105. Ouz, B., a.g.e., s. 204. Akaln, S., a.g.e., s. 143. gel, B., a.g.e., s. 36. gel, B., a.g.e., s. 36. Ouz, B., a.g.e., s. 376. 91 gel, B., Trk Mitolojisi-II, T. T. K., Ank. -1995 s. 179. Akaln, S., Trk Folklorunda Kular, Kltr Bakanl-HAGEM Yaynlar, Ank. -1993 s. Tre, A., Takda Hayvanlar Alemi, Hrriyet Yaynlar, Art-Decor Dergisi, st. -Ocak-1999

649

92

Tansu, S., a.g.e., s. 11, ahin, Y., a.g.e., s. 409, Yalman, A. Rza., Cenupta Trkmen

Oymaklar-II, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara-1983 s. 143. 93 vanov, S. V.; Sibirya amanizmi Aratrmalarndan Baz Grler, ev.: Hadiye Nugay,

(Henz Yaymlanmam eviri), 1998, vd. 94 95 Campell, J., a.g.e., s. 66. Ouz, B., a.g.e., s. 749.

96-97Eliade, M., mgeler ve Simgeler, ev.: Mehmet Ali Klbay, Gece Yaynlar, Ank. -1992 s. 142. 98 99 s. 29. 100 gel, B., a.g.e., s. 252. 101 ahin, Y., Konya Beyehir lesi Karaali Beldesi Kadn Giyim Kuam Geleneindeki Sembolizm, Marmara niversitesi-Gzel Sanatlar Ens., Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, st., 1999 s. 82. 102 Ouz, B., a.g.e., s. 791. 103 ahin, Y., a.g.e., s. 65. 104 Ouz, B., a.g.e., s. 713. 105 Kalafat, Y., a.g.e., s. 58. 106 nan, A., a.g.e., s. 29. 107 Esin, E., Trk Kozmolojisi, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, st. -1979 s. 7. 108 Ouz, B., a.g.e., s. 757. 109 rnek, S. Veyis., Trk Halk Bilimi, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara-1977 s. 267. 110 Tansu S., Sivas Taklar, Balklar, D. E. . -Gzel Sanatlar Fakltesi II. Ulusal El Sanatlar Sempozyumu Bildirileri, zmir-1984 s. 385. 111 ., Tansu S., a.g.e., s. 388. zhan, M., a.g.e., s. 297. gel, B., a.g.e., s. 251, Ebedi Dn Mitosu, ev.: mit Altu, mge Yaynlar, Ank. -1994

650

112 Tansu S., Giyimde iein Dili, Sanat Dnyamz, Yap Kredi Bankas Yaynlar, Yl: 5, say: 15, Ocak/1979, stanbul s. 3. 113 Tolluolu, F., Anadolu Kadnnn Taklar, Halay Dergisi, 4. Yl, 28. Say, 4/1983 s. 12. 114 Tansu, S., Geleneksel Kyl Taklar ve Balklar, Trkiyede Sanatn Bugn ve Yarn Sempozyumu Bildirileri, Hacettepe nv. -Gzel Sanatlar Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1985 s. 467. 115 zay, S., Uygar Bat, Byl Dou, Art-Decor Dergisi, Say: 6, 1999, stanbul s. 114. 116 zder, L., a.g.e., s. 16. 117 Campell, J., a.g.e., s. 67. 118 Ate, M., Mitolojiler, Semboller ve Hallar, Symbol Yaynclk, st. -1996 s. 32.

651

Cumhuriyet Dneminde Radyo / Yasemin Doaner [s.377-382]


Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits / Trkiye Cumhuriyet devri yeniliklerinin meydana geldii dnemde, kendisi de teknik bir yenilik olarak Trk halknn hizmetine sunulan radyo, dier yeniliklerden farkl olarak lkemize daha erken gelmi ve bir lde inklaplarn yerletirilmesinde kullanlan aralardan biri olmutur. Ulus devlet oluturma srecinde nemli bir role sahip olan kitle iletiim aralarndan radyonun, gen Cumhuriyetin modernleme srecindeki rolne bakmaya alalm. Elektrik ve elektromanyetik alandaki bilimsel gelimelerin bir rn olan radyo, bir baka deyile telsiz telefon, kitle iletiim aralar arasnda nemli bir yere sahiptir. Bu teknoloji Maxwell, Hertz, Fleming, Stubblefield, De Forest ve Marcon gibi bilim adamlarnn bulularyla XIX. yzyln sonlaryla XX. yzyln balarnda gelimitir. nsan sesinin elektromanyetik dalgalar araclyla bir yerden bir baka yere iletilebilmesi, iletiim alannda olduu kadar insanlk tarihinde de nemli bir aamay simgeliyordu.1 Dnyada radyo yayncl dzenli olarak 1920li yllarda balamtr, ancak bu icadn amatrler tarafndan yaygn bir biimde kullanlmas biraz daha ncelere gitmektedir. 1917 ylnda Amerika Birleik Devletlerinde eitim yaynlarna balanm, 1921 ylnda bu yaynlar normal ekline sokulmutur. 1922de ngilterede BBC radyosu kurulmutur.2 Radyo yayncl Fransa ve Sovyetler Birliinde 1922de, Almanyada 1923te, talyada ise 1924 ylnda gerekletirilmitir. Radyo yaynclnn Trkiyede balad 1927 ylna kadar srasyla Arjantin, Avustralya, Japonya, Norve, Yeni Zelanda, Hollanda, sve, svire, ekoslovakya ve Gney Afrika Birliinde radyolar yayn hayatna balamtr.3 Radyonun profesyonel anlamda kullanlmaya balanmasyla Trkiyeye gelii arasnda ok uzun bir sre gememitir. Trkiyede ilk radyo yayn 6 Mays 1927de stanbulda Byk Postanenin kaps zerine yerletirilen 5 kw gce sahip vericiden halka mzik dinletilerek yaplmtr.4 Ankarada ise yaynn balamas ayn yln Kasm aynda gereklemitir. Radyonun kurulmasnda gerek Atatrkn gerekse dier devlet adamlarnn olumlu ynde tavr sergilemeleri ve bu ii bizzat desteklemeleri bu iletiim organnn yeni kurulan rejimin desteklenmesi ve yerletirilmesi ynnde nemli bir ilevi olabileceini kavradklarn gstermektedir. ada bir toplum olma ynnde atlan hzl admlar arasnda nemli bir ara olarak yerini alan radyo, Trkiye Bankas ile bir Fransz irketinin ortak olarak kurduu Trk Telsiz Anonim irketi (TTA) tarafndan iletilmeye balanmtr. TTA, radyo satlarn abonelik yoluyla gerekletirmitir.5 Ankarada nce Yeniehirde sonra Cebecide radyo yaynclna balanmtr. Orta dalga zerinden yaplan bu yaynlarda yurdu ieride ve darda tantmak iin sz ve mzik programlar yaynlanmaktayd.6 Balangta Ankara ve stanbuldan 5er kwlk yayn gcyle, Avrupada bulunan 123 istasyon iinde nemli bir yere sahip olan radyo, Avrupa ve Amerikadaki hzl gelimelere ayak uyduramamas sonucunda olduka geri planda kalmtr.7 Buna paralel olarak

652

olduka zor koullarda ve teknik imkanszlklar iinde bulunan Ankara ve stanbul radyolar, devlet politikasna uygun bir biimde kamuoyu oluturmaya almlardr.8 Yasal dzenlemesi bulunmayan ve 406 sayl Telgraf ve Telefon Kanununa dolayl olarak tabi olan TTA, hkmetin gnderecei her trl bildiriyi cretsiz olarak yaynlamakla ykmlyd.9 Radyonun ynetimi 1936 ylna kadar irket elinde bulunmutur ve yaynclk anlay da bu dorultuda gerekletirilmitir. Radyonun kurulduu yllarda yayn saatleri olduka snrlyd ve radyo yayn telgraf kullanmnn bittii saatten sonra balamaktayd.10 stiklal Mar ile balayan yayn stanbulda 4.5, Ankarada 3 saat srmekteydi ve arlkl olarak mzik yayn yaplmaktayd. lk yllarda yazl basnda radyoya ilikin pek fazla bilgiye rastlanmamaktadr. Radyonun toplumsal bir ilevi olduu ve halk eitmede kullanlabilecei fikri ancak kurulduktan birka yl sonra sz konusu olmaya balamtr. Buna paralel olarak 1930 yl Ocak aynda Maarif Vekaletince radyodan eitli konular hakknda konferanslar ile haftada iki gn Almanca ve Franszca dersleri, alt gn boyunca da Trke dersleri verilecei duyurularak bu ilerde grevlendirilecek hocalarn isimleri gazetelerde ilan edilmitir.11 Radyoda verilen konferanslara bir rnek de Kadnlar Birliinin ylbanda yaplacak israf engellemek amacyla 28-30 Aralk arasnda verilen konferanslardr.12 Burada radyonun az da olsa toplumu eitici vasf gze arpmaktadr. Fakat ayn yln sonunda radyodan yeteri kadar istifade edilemedii ve ylda verilen be on konferans ile gnde iki saatlik konserlerden oluan yaynlarn bu byk icadn gerektii gibi deerlendirilemediini gsterdii belirtilmektedir.13 Bu dnemde gazetelerde Avrupa ehirlerinin programlaryla birlikte yaynlanan radyo programlar incelendiinde yayn akndaki benzerlik dikkat ekmektedir. Genellikle 12.30da ksa bir yayndan sonra 18.30da tekrar yaynna balayan radyonun gnlk program gramofon konseri, alaturka saz, Franszca ders ve Ajans Haberlerinden olumaktadr.14 saatlik akam yayn 4-5 saate kmtr.15 Henz bir eitim arac haline gelmemi ve elence arac olarak kullanlan radyonun yaynlad alaturka musikiye ilikin eletiriler 1930larda balam ve 1934 ylnda alaturka mziin yasaklanna kadar srmtr. te yandan Atatrkn 1930 ylnda yapt bir rportajda dou mzii hakkndaki grleri sorulduunda Bunlar hep Bizanstan kalma eylerdir. Bizim hakiki musikimiz Anadolu halknda iitilebilir eklindeki yorumu dikkat ekicidir.16 Bu eletirilerde Avrupa ehirlerinden yayn yapan radyolarla kyaslanan Trkiye radyosunun yaynlad mziin, Batl ok sesli mzik karsnda zayf kald iddia edilerek Trk mziinin ok sesli Bat mzii formuna sokulmas istenilmektedir.17 Bir sre sonra bu dzeltme iinden de vazgeilerek ark musikisinin inletip alattna hkmedilmi,18 alaturkann slahnn medresenin veya mecellenin slahn dnmekle bir olduu vurgulanarak, bundan sonra Trklerin Garp beynelmineli olan musikiye benliklerini katmalar gerektii belirtilerek, basn yoluyla musiki inklab olarak adlandrlan radyodaki alaturka mzikten Bat mziine

653

geiin kamuoyu oluturulmutur.19 Musiki konusunda sergilenen bu ciddi yaklamn altnda Batllama konusunda gsterilen hassasiyet yatmaktadr. 1930larn bandan itibaren kltrel alandaki kurumsallama srasnda, topyekn Batllama ihtiyacnn bir gerei olarak musikinin de ark etkisi altnda kalmasnn mmkn olmayaca ngrs ile Bat musikisi esas alnmtr. stelik Garp musikisi milli musiki olarak benimsenmitir. Trk inklabnn ilkelerinin yerletirilmeye alld bu dnemde inklap bir btn olarak dnlm ve fikirde olduu kadar sanatta da yeni hamlelere ihtiya duyulduu ska ifade edilmitir.20 Tek parti idaresi bu tr hamlelerin kendi nclnde, genlerin desteiyle yaplmasn istemektedir ve musikinin deitirilmesi radyo araclyla yaplan bu hamlelere bir rnek tekil etmektedir. 1 Kasm 1934te Mecliste yapt konumada Atatrk, Gzel sanatlarn hepsinde ulus genliinin ne trl ilerletilmesini istediinizi bilirim. Bu yaplmaktadr. Ancak bunda en abuk, en nde gtrlmesi gerekli olan Trk musikisidir. Bir ulusun yeni deiikliine l, musikide deiiklii alabilmesi kavrayabilmesidir. Bugn dinletilmeye yeltenilen musiki yz aartacak deerde olmaktan uzaktr. Bunu aka bilmeliyiz. Ulusal, ince duygular, dnceleri anlatan, yksek deyileri, syleyileri toplamak, onlar bir gn nce genel son musiki kurallarna gre ilemek gerekir. Ancak bu yzeyde Trk ulusal musikisi ykselebilir, evrensel musikide yerini alabilir21 diyerek konuya olan hassasiyetini gstermitir.22 Ayrca stanbul ve Ankara valilerine, Dahiliye Vekaletince radyo programlarnda alaturka mziin yasakland ve sadece Bat mziinin alnabilecei bildirilmitir.23 Trk mziinin yasaklanmasna gereke olarak bir de teknik sebepler gsterilmektedir ki buna gre, her biri dakikadan oluan alaturka arklarn gnde iki saat yaynlanabilmesi iin radyoya ayda 600 eser gerekmektedir. Oysa bestekarlar bir senede dahi bu kadar eser retememektedirler.24 Musiki inklabna basnn gsterdii ilgi byk olmutur. Hakimiyeti Milliye ve Cumhuriyet gazeteleri yazarlarnn dier inklaplara paralel olarak musiki inklabna ilikin yazlarnda genel olarak ar basan gr, alaturka mziin hznl ve melankolik olduu, hibir deeri olmad gibi, Trk ruhunu aksettirmekten de uzak olduu idi.25 Musikide inklap yaplabilmesi iin evrensel mziin halka tantlmas ve retilmesi, Garp tekniinin tatbik edilerek milli bir mzik yaratlmas ve hatta bir mzik terbiyesi siyasetinin ortaya konmas gerektii ne srlmtr.26 Bu balamda oluturulacak bir radyo yayn tekilatnn Garp musikisini yayma iini zerine alarak bu inklab millete alamas gerektii dile getiriliyordu.27 Ayrca evrensel mziin ustalarnn lkemize vergi alnmakszn getirilmesi ve bu mziin halka tantlmas neriliyordu. Radyo araclyla yaplan musiki inklabnn nemli bir boyutunu da halkn ve zellikle de ocuklarn musiki terbiyesi almalarn salamak oluturmaktadr. Bu anlamda ncelikle radyoda alnacak paralarn izah yapldktan sonra alnmalarn salamak, eitimli retmenler araclyla musiki derslerinin verilmesi ve derslerde keman, viyolonsel ve piyano gibi mzik aletlerinin retilmesi ve Trk ezgilerinin Garp ilim metotlaryla yeniden tespit edilmesini salamak amalanmtr.28 Bu

654

amalar gerekletirmek amacyla Ankarada Kltr Bakan bakanlnda yaplan toplantda ulusal musiki hazrlk program ad altnda kararlar alnm ve grev yapacak tekilatn tespiti yaplmtr.29 Musiki inklab kapsamnda milli musikiye eser kazandrmak amacyla Cumhuriyet gazetesi bir yarma amtr.30 Beste yarmasnn yan sra z dille yazlacak gftelerin de yarmaya dahil edilmesine karar verilmitir. aylk yarma sresinin ilk aynda gazete okurlarnca oylanan gfteler seilecek, ardndan da oluturulan bir jri heyeti tarafndan halkn da katlmyla bestelerin seimi yaplacaktr. Bylelikle dildeki z Trkeletirme hareketinin mziin dilinin de Trkeletirilmesine yansdn grmekteyiz. Milli mzii oluturma ynnde atlan admlardan bir dieri de, milli mzik unsurlarn fonograf (ses makinesi) yoluyla tespit ederek, nemsiz gibi grnen detaylar bilerek Batllarn etnolojik metotlarn kullanmakt.31 1934 ylnda balayp 1936 ylnda radyolarda Trk mzii yasann kaldrlmasna kadar devam eden ark-Garp veya alaturka-alafranga mzik tartmalar, dnemin Batllama anlayna paralel bir geliim sergilemitir.32 Yani zerinde bir fikir birlii salanm deildir. Hatta o zamana kadar dinlenen mziin Trk mzii olduu dahi phelidir. Evrensel mziin karsnda duran bu mzii reddederek bat mziini almak doru bir zm gibi grlmektedir.33 Bir st yap kurumu olan radyo, bu yntemle halkn kendisine ait olmayan bir mzii halka benimsetmeye alm ve bunu inklabn bir gerei olarak sunmutur. Bu yntemin doru olmad ksa bir sre sonra anlalacak ve Trk mzii yeniden radyolardaki yerini alacaktr. Radyonun kurulduu 1927 ylndan 1934 ylna kadar mzik yaynlarnn toplam yayn sresinin %71 ila 95ini kapsad dnlecek olursa radyo yaynclnn nemli lde mzik yaynlarndan olutuu sylenebilir. Bu oran Trk mziinin yasakland 1934-1936 yllar arasnda azalm ve sz yaynlarnda art olmutur. Ancak bu sz programlarna verilen nemden ziyade, Trk mziinin yasaklanmasndan doan boluun doldurulmas zorunluluundandr.34 Radyonun irket dnemi olarak adlandrlan ilk on ylnn Atatrk inklaplarnn topluma benimsetilmesi ynnde nemli bir ilevi yerine getirdiini sylememiz mmkn deildir. zellikle ilk yllarnda sadece bir elence arac olarak grlmesi ve kltrel bir kurum olma vasfn kazanamamas, bu aratan inklaplar alannda ok fazla faydalanlamadn gstermektedir. Radyonun nemini kavrayan baz aydnlarca bu sknt zaman zaman dile getirilmitir. Bu sorunun biraz da radyonun devletlememi olmasndan ve iletme sahibinin ticari kayglarndan kaynakland ifade edilmitir. Radyonun bir lks arac veya basit bir algdan ibaret olduunu dnmenin kitab yelpaze olarak kullanmaktan farksz olduu35, ferdi ihtiyalardan ziyade cemiyetlemesi gerektii ve nem verildii takdirde inklabn en abuk ve en gl iisi olabilecei36 ve modernletirilerek yaynlarn %70inin kltre %30unun elenceye ayrlmas gerektii belirtilmektedir.37 Tm bu gr ve nerilere ramen gazetelerde yer alan radyo programlar incelendiinde yaynclk anlaynda pek bir deiiklik olmad grlmektedir.38

655

Radyonun irket elinde bulunduu bu dnem bandan itibaren mali skntlarla gemi ve irket bu kurumdan kr etmeyi baaramamtr. Zaman zaman devletten de yardm alan irket yeterli performans gsterememitir. 1936 ylnda TTAnin szlemesinin bitmesi zerine devlet radyo ynetimini ele alm ve radyo yaynclnda Devlet Dnemi olarak adlandrlan yeni bir dneme girilmitir. Nafa Vekaleti (Bayndrlk Bakanl) tarafndan idare edilecek olan radyonun yaynlarnn daha faydal hale getirilecei belirtilmektedir.39 Yasal dzenlemesi 3222 sayl Telsiz Kanunu ile 1937 ylnda gerekletirilen radyo, bundan sonraki dnemde gelitirilmeye allacaktr.40 yle ki, ilk kez 1935 ylndaki CHP Drdnc Kurultaynda nemi dile getirilen radyo iin, kuvvetli verici istasyonlar kurulaca ve makinelerin kolay ve ucuza tedarik edilecei belirtilmi,41 devlet eline getikten sonra da partinin radyoyu milletin kltr ve politika terbiyesi iin nemli aralardan sayd vurgulanmtr.42 Bundan sonra Trk mziinin yaynlara katlmasndan baka sz programlarnda bir art olmu ve eitli konularda konferanslar, Halkevi temsilleri ve D Haberler yaynlanmaya balanmtr.43 Ancak tm bu abalara ramen dnemin siyasi gcnn radyodan tam anlamyla istifade ettiini syleyemeyiz. Bunun nedenleri arasnda teknik yetersizlikler, alclarn pahal oluu, henz elektriin her yere ulamam olmas gibi etkenlerden baka, devletin bu ii yeterince ciddiye almam olduu saylabilir. Milletin kula, hkmetin az olmak gibi byk ve erefli44 bir greve sahip olan radyonun bu grevini tam olarak yerine getirdiini de sylemek mmkn deildir. Zaten tek parti dneminin koullar gerei halk idarenin yaptklaryla ilgili olarak bilgilendirecek yeterince zgr bir ortam bulunmamaktadr. Radyonun etkin olarak ilevini kinci Dnya Sava baladktan sonra savan gidiatna ilikin olarak yapt yaynlarla grmekteyiz.45 Bu durumun radyonun dnyadaki kullanmna paralel olarak gelitiini sylemek mmkndr. O zamana kadar, eve elenceyi getiren bir mzik kutusu konumunda olan radyonun dnyann herhangi bir yerinde olan olayn veya yaplan konumann annda renilebilmesini salama fonksiyonu fark edilmitir.46 Radyonun bir terbiye vastas olduu da ska vurgulanmaktadr. Yine bu dnemde Radyoda Evin Saati ad altnda yaplan programda gnlk hayata ilikin pratik bilgiler,47 Ziraat Takvimi Saati adl programda da kyllere ynelik bilgiler verilmektedir. 1942 ylna gelindiinde programlarn %60 mzik yaynlar, %35ten fazlas ise kltrel yaynlardan olumaktadr.48 ncelediimiz dnemde radyonun mzik alannda yapt katkdan baka iki nemli alandaki ilevinden sz edebiliriz. Bunlardan ilki dil ve tarih tezlerinin halka anlatlmas kapsamnda kltrel alandaki ilevidir. zellikle Halkevlerinin dil ve tarih ubelerinde verilen konferanslarla Recep Peker ve smet nnnn anlattklar nklap Dersleri nin radyodan yaynlanmas bunlara rnektir.49 kinci bir ilevi de Milli ktisat ve Tasarruf seferberlii konusunda olmutur. Radyonun kurulduu yllardan hemen sonraya rastlayan Dnya Ekonomik Buhran nedeniyle Milli Tasarruf Cemiyetlerinin halk tasarruf yapmaya ynlendirmesi ve bunun iin de radyodan faydalanmas sz konusudur. Ayrca bu konuda devlet adamlarnn da tasarruf yapmaya ynelik konumalarnn radyodan yaynlandn

656

grmekteyiz. Bu anlamda bir baka ilev de ezann Trke okunmas kararnn alnd 1932 ylnda, Ayasofya Camiinde yaplan Kadir Gecesi kutlamasnn radyodan canl olarak yaynlanmasdr.50 Laiklik ilkesine bal olarak 1950 ylna kadar radyodan herhangi bir biimde Kuran yayn yaplmas sz konusu olmam, bahsi geen yayn da Trke ibadet konusuna eilimi artrmak amacyla gerekletirilmitir. Radyonun yaynclk anlay bu ekilde bir geliim gstermekle birlikte halkn radyodan ne derece faydaland daha nemlidir. Trkiyede radyonun kurulduu 1927 yl sonunda yaklak 2000 radyo alcsnn bulunduu tahmin edilmektedir. O yllar iin olduka pahal bir ara olan radyo alcs says, 1931 ylnda ancak iki katna kabilmitir. 1936 ylnda 6175 olan say 1939da 44 bine ulamtr. 1936 ylndan sonra radyo alc saysnn artmasnn nedenleri arasnda radyonun devletlemesi ve bu dorultuda Etimesgut radyo istasyonunun kurulmas yer almaktadr.51 Radyonun devlete nemsenmeye baland 1935 ylnda, henz radyonun girmedii pek ok ehrin bulunduu dnlrse, radyonun toplumsal hayattaki ilevinin olduka snrl olduu tahmin edilebilir. 1939 ylnda Ankarada 6766 radyo alcs bulunmaktadr ve artk Trkiye genelinde 3000 kiiye bir radyo dmektedir.52 Bununla birlikte dier illerin Ankara radyosunu duyabilmeleri ancak 1936 ylndan sonra Etimesguttaki vericinin kurulmasndan sonra gereklemitir.53 Tek parti dnemine ait elimizde radyonun kullanmna dair ariv belgesi veya saha almas bulunmadndan basn yoluyla elde ettiimiz bilgilere dayanarak hareket etmekteyiz. Bu saylara gre inklaplarn en youn olduu dnemde radyo says olduka azdr. stelik tam olarak dalm belli olmamakla birlikte vericiler henz stanbul ve Ankarann merkezinde bulunduundan alc edinilse dahi teknik olarak radyoyu kullanmak mmkn olmayacaktr. Oysa ayn yllarda radyo kuvvetli bir terbiye ve telkin vastas olarak, birok lkede medeniyet ve kltr derecelerine gre sayca ciddi artlar gstermekteydi.54 Buna gre radyonun rejimin ideolojisinin yerletirilmeye alt yllarda ounlukla ehirlerde kullanld ve kylere henz ulaamad anlalmaktadr. Ayrca hedefleri arasnda yer alan ve bir trl gerekleemeyen eitici fonksiyonunun yllar sonra 1963 ylnda yaplan bir halkoyu yoklamasnn sonucuna gre hl gereklemedii gz nne alnrsa durumun ciddiyeti kendini daha iyi gsterir.55 Burada zerinde durulmas gereken dier bir konu da, Atatrk inklaplarnn gerekletirilmesi veya dier bir deyile Trkiyenin modernlemesi kapsamnda radyo konusunu incelediimizde, radyonun Atatrk inklaplarnn nemli lde gerekletirildii bir dnemde yurda girmi olduunu grmekteyiz. stelik radyo yaynclnn ve kullanmnn etkin hale gelmesi iin de bir sre gemesi gerekmitir ki, neredeyse sosyal ve kltrel alandaki deiimin tm aralarnn hazr olduu bir ortama kendisi de o aralardan biri olarak dahil olmutur. ki sava aras dnemde dnyadaki tek parti idarelerine paralel olarak Trkiyedeki idari yap da otoriter bir grnm sergilemektedir. Parti-devlet btnlemesi anlay radyo yaynclnda da etkisini kuvvetle hissettirmi ve uzun bir sre radyo, devlet ve parti tekelinden kurtulamamtr. Ancak tek parti idaresinin kuvvetli etkisi muhalefetin

657

oluumuna kadar olaan bir seyir takip etmi, muhalefetin tepkisi gndeme gelmeye baladktan sonra ise mahiyet deitirmitir. ok partili hayata geile birlikte, radyo meselesi farkl bir boyut kazanmtr. Daha nce tek parti dneminde Hkmetin az olma erefini tayan radyonun, hkmet tarafndan demokratik olmayan yntemlerle bir imtiyaz, bir tekel eklinde tutulduu ileri srlerek radyonun tarafszlnn salanmasna ynelik muhalefetin talepleri gndeme gelmitir.56 ktidarn el deitirmesi sonucu muhalefetin yannda yer alan basna karn, hkmet de radyoyu kullanmtr.57 Btn bunlar gstermektedir ki, dnyann nemli teknolojik bulularndan olan radyo, ok gecikmeden lkemize girmesine ramen kendisinden salanacak fayda gerek maddi imkanszlklar gerekse yanl politikalar sonucunda alnamamtr. O zamann deyimiyle telkin ve terbiye konusundaki yetersizlii ortadadr. Ancak u da var ki, bugn TRT radyolar ve zel radyolar olarak Trk basnnn bir paras olan ve nemli teknolojik imkanlara sahip olan radyolarn yerine getirdii ilevin haber verme ve elendirme vasflarnn ok da zerine kamadklar dnlrse, Cumhuriyetin ilk yllarndaki radyoya ilikin eletiriler daha salkl olarak deerlendirilebilir. 1 s. 7. 2 s. 13-14. 3 4 Aysel Aziz, Radyo ve Televizyona Giri, A.. SBF Yay., Ankara, 1981, s. 11. zden ankaya, Trkiyede Radyo Yaynclnn yks, stanbul Radyosu, Anlar nsal Oskay, Toplumsal Gelimede Radyo ve Televizyon, A.. SBF Yay., Ankara, 1971, Uygur Kocabaolu, irket Telsizinden Devlet Radyosuna, A.. SBF Yay., Ankara, 1980,

Yaantlar, Yap Kredi Kltr Sanat Yay., stanbul, 2000, s. 16. 5 TTAnin radyo satlar iin gazetelere verdii ilan u ekildedir: Telsiz telefona nasl

abone olabilirsiniz? Bundan kolay bir ey yoktur. Evinize bir telsiz telefon ahizesi almak iin stanbulda iseniz, Yeni Postanenin st katnda bulunan TTAye, tarada bulunuyorsanz irketin acentelerine mracaat ederek basit bir talepnameyi doldurmanz kafidir. Telsiz hakkndaki btn mklleriniz ve malzeme ihtiyacnz iin Yeni Postane karsnda Hamidiye Caddesi 26 numaraya bavurabilirsiniz. Ayhan Din, stanbul Radyosunun yks, stanbul Radyosu, s. 65. 6 Aysel Aziz, Radyo ve Ky Yaynlar, TRT Merkez Program Dairesi Bakanl Servis Yay.,

say: 11, Ankara, 1968, s. 7. 7 Mahmut Tali ngren, Radyo and Television in Turkey, The Transformation of Turksh

Culture, New Jersey 1986, The Knston Press, s. 182. 8 Ankara Radyosunun teknik zellikleri konusunda geni bilgi iin bkz: Muhip Arcman,

Radyoda Kimlerle Babaayz?, T. C. Ziraat Bankas Matb., Ankara, 1948.

658

9 10 11 12 13 14 15 16

ankaya, Trkiyede Radyo. , s. 18. Din, stanbul Radyosunun. , s. 75. Radyo ile Ders, Hakimiyeti Milliye, 10 Ocak 1930. Hakimiyeti Milliye, 26 Aralk 1930. Yunus Nadi, Niin Radyodan stifade Etmiyoruz, Cumhuriyet, 14 Aralk 1930. Cumhuriyet, 19 Mays-18 Haziran 1933. Cumhuriyet, 3 Eyll 1933. Nail Tan, Atatrk ve Trk Halk Mzii, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Austos

1981, c. 3, say: 13, s. 170. 17 18 19 20 1933. 21 22 23 Hakimiyeti Milliye, 2 Kasm 1934. Cumhuriyet, 21 Kasm 1934. Yasaa ilikin karar o kadar ciddiye alnmtr ki, o gnlerde basnda stanbul Belediye Hakimiyeti Milliye, 10 Kasm 1930. Hakimiyeti Milliye, 29 Austos 1932. Cumhuriyet, 25 Aralk 1932. Yunus Nadi, Fikirde ve Sanatta nklap Hamleler stiyoruz, Cumhuriyet, 28 Temmuz

Meclisi yelerinin algl yerlerde de Trk Mziinin kaldrlmas gerektiine ilikin bir teklif verecei haberi yer almtr. Cumhuriyet, 8 Kasm 1934. 24 25 26 Cumhuriyet, 8 Kasm 1934. Musiki nklabmz, Cumhuriyet, 25 Aralk 1934. Dnemin basnnda ska yer alan evrensel musiki ve alaturka musiki tabirlerinden

kastedilen ilkinde ok sesli Bat mzii, ikincisinde ise divan musikisini de iine alan bugn Trk Sanat Mzii olarak adlandrabileceimiz Trk mziidir. 27 28 Cumhuriyet, 28 Kasm 1934. Musikiyi Yaymak in, Cumhuriyet, 30 Kasm 1934.

659

29 30

Cumhuriyet, 1 Aralk 1934. Yarmaya katlacak eserlerin ok yksek ve klasik eide kaan kymette eserlerden

ziyade Trk ruhuna, halk duygularna en uygun musiki rneini bulmak, Boaziinin cennete alm yeil bir balkon gibi srtlarnda len bir akam, kan ve kemikle yaptmz anakkaleyi, Dumlupnar, nazl zmirin hicrann, bir efenin dalara dirsek vuran serazadln, bir kzn ince ve sessiz tasasn anlatan bir eser olmasn salamak ve onda insanlk ve hayatla beraber kendimizi Trk ruhunu bulmak olduu belirtiliyordu. Cumhuriyet, 28 Aralk 1934. 31 32 Mesut Cemil, Ulusal Trk Musikisi Doarken, Resimli Ay, Ocak 1935, Say: 49, s. 28-29. Tpk lkede Batllama konusunda ortak bir fikir birlii olmad gibi bu konuda da fikirler

ayr noktada toplanmaktadr. Birinci gre gre Trk mzii tamamen mstakil ve olgundur, baka bir gelimeye ihtiya gstermemektedir. kinci grte mziin evrensel olduu ve Trk mziinin Avrupa mziine iltihak ederek onu kendi topraklarna ekmesi gerektii ve ancak bu mzii inceleyerek kendi mziini gelitirecei ne srlmektedir. nc gre gre ise Trkiyede alnan mzik ulusal deil, Arap-ran mzii veya Avrupallar tarafndan yaplm bir yar Trk mziidir ve bir Ecnebi kltr olan bu mzik Trkiyeye zorla kabul ettirilmitir. Hakiki Trk mzii imdiye kadar hakir gzle baklan halk mziine dayanr ve ancak modern mzik teknik ve usulleri sayesinde geliebilir. Musiki nklabmz, Cumhuriyet, 13 Ocak 1935. 33 Halit Ziya Uaklgile gre ortada ark ve Garp musikisi diye bir dava bulunmaktayd.

Atatrk sayesinde Trk musikisi diye bilinen ancak gerekte Trk mzii olmayan musiki trnden vazgeilerek evrensel musikiye geilmi ve en doru adm atlmt. Halit Ziya Uaklgil, ark ve Garp Musikisi Diye kiye Ayrlan Bir Musiki Yoktur, Cumhuriyet, 18 Ocak 1935. 34 35 36 37 Kocabaolu, irket Telsizinden., s. 82-95. Bugnn Silahlarndan Radyo, Atsz Mecmua, say: 2, 15 Haziran 1931, s. 37-38. smail Hakk, Radyoyu lkletirmek Lazm, Yeni Adam, 19 ubat 1934, say: 8, s. 7. Devletin kltr politikas kapsamnda radyo iin yaplan masrafa ramen radyonun henz

modernleemedii, stanbul radyosuna bakldnda durmadan tango ve fokstrot alnd, en korkun cin ve peri masallarnn anlatld, ilim, teknik, tiyatro, siyaset ve terbiye gibi konulara yer ayrlmas gerektii belirtilmektedir. Radyonun Kltrlemesi, Yeni Adam, 12 Mart 1936, say: 115, s. 3. 38 Gazetelerde yaynlanan gnlk radyo programlar ayn stunlarda yer alan Viyana,

Moskova gibi radyolarn programlar ile kyaslandnda benzerlik grlmektedir. Hava koullar uygun olduunda Garp memleketi yaynlarnn verilecei basnda yer almtr. Cumhuriyet, 27 Kasm 1934. 39 Ankara Radyosu Hkmete Geiyor, Ulus, 8 Eyll 1936.

660

40

Telsiz Kanunu hakknda geni bilgi iin bkz: Basn ve Yaynla lgili Kanun, Kararname,

Nizamname, Talimatname ve Tamimler, Bavekalet Matbaas, Ankara, 1944, s. 60-69. 41 Bu konuda bkz: CHP Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutulgas, Ulus Basmevi,

Ankara, 1935, s. 73. 42 20. 43 44 45 Ulus, 14 Mart 1937. Selim Sarper, Ankara Radyosu Milletin Emrinde, Radyo, c. 1, say: 3, 15 ubat 1942. Bu konuda geni bilgi iin bkz: Burhan Belge, Radyo Konferanslar (Gnn Meseleleri), CHP Byk Kurultay Tetkikine Sunulan Program Projesi, Ulusal Matbaa, Ankara, 1939, s.

Ulusal Matbaa, Ankara, 1940, (14 Kitap). 46 47 Muzaffer erif Baolu, Radyonun Sosyal Psikolojisi, Olu, 22 Ocak 1939, say: 4, s. 58. Bu programlara rnek olarak Okuma Zevki, Musiki Zevki, Yemek, Shhat, Krklarla

Mcadele, nsan Nasl Mesut Olur, Kadnlk ve Erkeklik Hayat vb. verilebilir. Dr. Galip Ata, Radyoda Evin Saati, 4 c., Kenan Matb., stanbul, 1942-1943. 48 49 Karpat, The Mass Meda, s. 275. Dil inklabnn gerekletirildii dnemde Dil Bayram olarak kabul edilen 26 Eyll 1934ten

sonra bu konuda yaplacak radyo yaynnn tespiti iin bir komisyon kurularak radyo konferanslarnn yaplmas kararlatrlmtr. Cumhuriyet, 26 Eyll 1934. 50 51 Ocak 1939. 52 1939 ylnda radyo btn illere girmitir ve elektrie kavuan illerde bu say nemli Cumhuriyet, 3 ubat 1932. Cemal Kutay, Radyonun Dmesini evirelim Ankaray ok yi Dinliyoruz, Ulus, 15

sramalar gstermektedir. 1938 yl Eyll aynda Trkiyede radyolarn illere gre dalm u ekildedir: Antalya 243, Ar 27, Aydn 258, Balkesir 267, Bilecik 77, Bitlis 6, Bingl, 3, Bolu 140, Burdur 41, Bursa 1083, anakkale 256, ankr 75, oruh 30, orum 89, Denizli 77, Diyarbakr 182, Edirne 263, Elaz 139, Erzincan 82, Erzurum 63, Eskiehir 636, Gaziantep 251, Giresun 149, Gmhane 21, Hakkari 5, el 420, Isparta 91, stanbul 20. 814, zmir 2705, Kars 60, Kastamonu 197, Kayseri 240, Krklareli 321, Krehir 4, Kocaeli 728, Konya 450, Ktahya 351, Malatya 184, Manisa 335, Mara 73, Mardin 37, Mula 152, Mu 4, Nide 87, Ordu 86, Rize 12, Samsun 525, Seyhan 390, Siirt 13, Sinop 104, Sivas 255, Tekirda 275, Tokat 166, Trabzon 180, Tunceli 5, Urfa

661

75, Van 19, Yozgat 34, Zonguldak 680. 1939 yl balarnda Trkiyede toplam radyo says 44 bine ulamtr. Kutay, Radyonun Dmesini. 53 54 55 Kutay, Radyonun dmesini. Muzaffer erif Baolu, Radyo Terbiyesi, Olu, 9 Nisan 1939, c. 1, say: 15, s. 1. Bu konuda geni bilgi iin bkz: Nermin Abadan Unat, Trkiyenin Byk ehrinde

Radyo le lgili Halkoyu Yoklamas, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, c. 19, say: 3-4, Eyll-Aralk 1964, s. 71-101. 56 57 Nihat Erim, Radyo Meselesi, Ulus, 25 ubat 1953. Bahri Savc, Basn Hrriyeti-Radyo Rejimi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi

Dergisi, c. 14, say: 4, Aralk 1959, s. 194.

662

DOKSANBRNC BLM RUSYANIN DL-URALDA, KIRIMDA VE KAFKASYADA YAYILMA SYASET


A. Rusya'nn dil-Ural ve Krm'da Yaylma Siyaseti Rus mparatorluu'nun Avrupa Yakasnda Yaayan Trklerin Demografik Dalm ve arlk Rusyas'nn Trklere Ynelik Politikalar / Dr. Seyit Sertelik [s.385-399]
Atatrk niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Rus mparatorluu dneminde lke genelinde 1897 ylnda yaplan ilk nfus saym, imparatorluk snrlar ierisinde yaayan milletler hakknda etno-demografik verilerin yan sra, sosyokltrel adan da nemli bilgiler vermektedir. Bu almada 1897 nfus saym itibariyle arlk Rusyasnn Avrupa yakasnda1 yaayan Trk topluluklarnn demografik dalmlar ve dil-Ural sahasnda yaam olan Trklere kar arlk hkmetlerinin izlemi olduu politikalar incelenecektir. Rus mparatorluunda 1897de yaplan ilk genel nfus saymna kadar, lke nfusu, ilki 1719da yaplan reviziyalarla (tefti) belirlenmekteydi. Reviziyalarn amac vergi veren nfusu tespit etmek olduundan, ilk reviziyalarda Rusyada da kadn nfusun dikkate alnmad, sadece erkek nfusa ait bilgilerin kaydedildii grlmektedir. Nihayet, XIX. yzyl sonuna gelindiinde, arlk hkmeti igal ettii lkeler de dahil olmak, zere tm imparatorlukta genel bir nfus saym yapmtr.2 1897de yaplan bu nfus saymna gre, Rus mparatorluunun Avrupa yakasnda yaayanlarn byk bir ksmn Hint-Avrupa dil ailesinden milletler tekil ederken, geri kalan gruplarn ounluunu Trkler ve Fin-Ugor dil ailesinden milletler oluturmaktayd. Bu gruplarn dalm incelendiinde yle bir tablo ortaya kmaktadr: 1897 yl itibariyle Rusyann Avrupa yakas nfusunun %87.2sini Hint-Avrupallar,3 %4.9unu Trkler, %3.7sini Fin-Ugorlar,4 %4.2sini ise dier milletler oluturmaktayd.5 1897de yaplan nfus saymna gre, Trklerin Rus mparatorluunun Avrupa yakasnda yaam olduklar Guberniyalar6 ve nfus dalmlar Tablo 1de gsterilmitir. Tablo 2de ise, 1897 nfus saymna gre Rus mparatorluunun Avrupa yakasnda yaayan Trklerin kendi aralarndaki dalmlar ve nfuslar verilmitir. Merkezi statistik Komisyonu tarafndan yaynlanan nfus saym sonularnn gerek verileri yanstp yanstmad konusunda farkl grler vardr. Yaygn kan, birtakm eksiklikler olmasna ramen,7 bu sonularn gerek rakamlara yakn olduu dorultusundadr.8 Bununla birlikte, baz tarihiler ilk nfus saymn eitli alardan eletirmilerdir. Eletirilerin dayanak noktalarndan bir tanesi, Mslmanlarn nfus saymna kar gstermi olduklar tepkilerden kaynaklanmaktadr. zellikle Mslman

663

Trkler, saymn kendilerini Hristiyan yapmaya ynelik bir ara olarak kullanlaca ve okullarnn kapatlaca endiesiyle, nfus saymna kar kmlar ve saylmak istememilerdir.9 Bunun zerine arlk hkmeti temsilcileri, saymn Mslmanlara kar olumsuz bir ekilde kullanlmayaca, de, ve saylmak kar Hristiyanlatrmann sz konusu olmayaca, kar medrese ve mekteplerin g kapatlmayaca vaadinde bulunmulardr. Buna ilaveten yetkililer, btn bu teminatlara ramen, yine istemeyenlerin nedeni, cezalandrlaca, arlk sayma direnilmesi kar durumunda kullanlacan da aklaynca, nfus saym genel olarak sorunsuz tamamlanmtr.10 Bu ilk direni koymann hkmetinin Mslmanlara srdrm olduu Hristiyanlatrma ve Ruslatrma siyasetinden dolay, hkmetin gerekletirmek istedii her yeni uygulama, Trkler arasnda, arlk hkmetine duyulan gvensizlik ve pheden kaynaklanmtr. Dier bir eletiri noktas ise, Merkezi statistik Komisyonunun nfus saymndaki ana dil sorusuna verilen cevaba gre milliyetleri belirlemi olmasdr.11 Kentlerde, Ruslar arasnda yaayan dier milletlerin gnlk yaamda Rusay kullanmalar ve birtakm endieleri nedeniyle ana dilleri yerine Rusay yazdrm olabilecekleri varsaymyla bu tr eletiriler yaplmtr. Bu yzden, Ruslarn sayca fazla gsterilmi olduu gr yaygndr. Ayrca, o dnemde dilbilim ve etno-dilbilimin gelimi olmamas nedeniyle, dile gre milliyeti belirlemenin birtakm yanllklara sebep olduu gr eletirilerin kaynak noktas olmutur.12 Bu veriler nda, 1897 nfus saym sonularnn zellikle Trkler asndan salkl olmad sylenebilir. Zira, dil-Ural sahasnda alt etnik yapy belirlemek hassas bir almay gerektirmektedir. Tatar ve Bakurt dilleri birbirine ok benzer olduundan, o dnemde Bakurtlarn hemen hemen yars gnlk hayatta ana dil olarak Tatarca konumaktayd. Tatar Trkesi konuan Bakurt kylsnn, alt etnik grup olarak Tatar veya Bakurt olduunu ayrt etmek pek de kolay deildir. Bakurt kyls iin alt etnik kimlik olarak, Tatar veya Bakurt olmas pek fark etmiyordu; kendisine milliyetinin sorulmas durumunda art ve duruma gre farkl cevaplar alnabilirdi. Dahas, nfus saymnda bile, bir nfus memuru artniyet olmakszn byle bir kyly, Tatar veya Bakurt yazm olabilirdi.13 Dier taraftan, Tablo 2de grld zere, Tatar olan Mierler ile Bakurt olan Tipterler (Tepterler) ayr bir etnik grup olarak gsterilmilerdir. Dolaysyla, Tatar ve Bakurtlarn nfus verilerinin tam olarak gerei yansttn sylemek gtr. Ayrca, bu saym sonras yaynlanan istatistik verilerinde Azeriler Tatar olarak, Kazaklar ise Krgz olarak kaydedilmilerdir. Yaynlanan nfus verilerinde, Kumuk, KaraayBalkar ve Gagauz Trklerine ait verilerin olmay da ayr bir eksikliktir. Yaynlanan 1897 nfus saym sonularnn, Trkler asndan pek de gvenilir olmadn gsteren dier bir zellik ise, bu saym sonularn St. Petersburgda daha nce yaplan yerel nfus saymlar ile karlatrdmzda ortaya kmaktadr. 1897 nfus saym verilerinde Sankt-Petersburg Guberniyasnda Trk nfus gsterilmemitir. Ancak, daha nce Petersburgda yerel olarak yaplan nfus saymlar verilerinde burada Trklerin yaad grlmektedir. rnein, 1869 ylnda yaplan nfus saymnda Petersburgda yaklak olarak 2.000 Tatar yaarken, 1881 saymnda Tatarlarn nfusu 2.700 olarak verilmitir. 1890 saymnda ise, 3.500 Tatarn, Sankt-Petersburg ehri ve

664

Guberniyasnda yaad grlmektedir.14 Dolaysiyle, yaynlanm olan 1897 nfus saym sonular baz pheleri dourmaktadr. Rusyann Avrupa yakasnda yaayan Trklerin toplam nfusu 1897 nfus saymna gre, Tablo 2de gsterildii zere, 4.620.821dir. Bu saymda, Rusyann Avrupa yakasnda bulunan 50 Guberniyadan 43nn kent ve krsal nfusunun toplam nfusa oranlar verilirken, 7 Guberniya iin ehir ve krsal nfus oranlar aklanmamtr. Bundan dolay, toplam nfusun yaklak olarak 4.400.000 yani %95.2sini krsal nfus olutururken, ehirlerde yaayanlarn says 220.000 (%4.8) civarndadr. ehirlerdeki Trklerin nfusunun azl dikkat ekmektedir. Bunun en belirgin nedeni arlk rejiminin, Kazan ve Astrahan (Astarhan) Hanlklarnn hakimiyetine son verdikten sonra, Trkleri Ruslatrma ve Hristiyanlatrma siyaseti erevesinde ehirlerdeki basklarn arttrmalar ve polisiye yntemlerle Mslmanlar srekli rahatsz etmeleri zerine ehirlerden krsal alanlara ynelen srgn ve gler olmutur.15 Trkler ehirlerden uzaklatrldktan sonra, nehir kenarlarnda yerlemelerine de pek izin verilmiyordu. dil (Volga) ve Kama Nehirleri kenarnda yaayan Trkler, lkenin baka yerlerinde iskan ediliyorlard. Genel olarak, Trk kyleri byk nehirlere 10-30 km mesafede bulunuyordu. Trklerin nehir kenarlarndan uzaklarda iskan edilmesinin nedenleri arasnda, nehirlerin etrafndaki verimli topraklarn Ruslara verilmesi fikri yatyordu. Ayrca Trklerin, nehirlerden uzak tutularak ekonomik olarak gszletirilmeleri ve nemli stratejik yollarn bulunduu mevkilerden uzaklatrlmalar hedefleniyordu.16 Bu nedenle Trkler, dil Nehri evresindeki ehirlerden srldkten sonra meskun olmayan yeni yerleim birimleri kurmak durumunda kaldlar.17 Tablo 1; Kazan, Ufa, Astrahan, Orenburg, Simbirsk, Samara, Tavrie (Tavrida), Perm, Vyatsk, Saratov ve Penza Guberniyalarnda youn bir Trk nfusunun yaadn gstermektedir. Kazan, Ufa ve Astrahan, bilinen Trk merkezleridir. Birlemi Milletlerin belirledii deerlere gre herhangi bir yerde 500 yln zerinde yaayan milletler, o blgenin yerlisi saylmaktadrlar.18 Trkler, en azndan 1500 yldr19 ad geen yerlerde yaamaktadrlar; bu nedenle sz konusu topraklarn yerlisidirler. Dier yerleim birimlerindeki Trk varlnn kkenini ve yerlemi olduklar corafyann geniliini kavrayabilmek iin, bn-i Batutann seyahatnamesine dm olduu u satrlar dikkat ekicidir: Tuna, Dnyestr,, Don, til, rti, Obi, Yenisey, Lena nehirleri Kpak lkesinden gemektedir ve bu nehirler Rusyada bilinmemektedir.20 Ayrca, bn-i Batuta ve dnemin dier Arap corafyaclarn, Det-i Kpak boyu sekiz ayda, genilii alt ayda geilebilecek bir lkeydi21 eklindeki aklamalar, Trk yurdunun bykln gstermektedir. XI. yzyln ikinci yarsndan itibaren Tuna Nehri azndan Don ve dil nehirlerine kadar olan geni blge, bu blgede hakim Trk kavmi olan Kpaklardan dolay Det-i Kpak22 olarak adlandrlyordu. Altn orda (Altnordu) dneminde de, bu devletin hakim olduu saha, Det-i Kpak olarak biliniyordu.23

665

Altn Orda ve Rus snr, XIV. yzyla kadar Moskovaya 110-125 km mesafedeydi.24 Ancak Moskova Knezlii, etrafndaki Rus topraklarnda XIV. yzyl sonu ile XV. yzyl balarnda hakimiyet ve birlik kurduktan sonra snrlarn kuzey, gney, bat ve dou ynlerinde geniletmeye balad. Ruslar, ilk olarak Kazan Hanln 1552de ele geirdiler, bu durum, Trk lkeleri tarihi bakmndan bir dnm noktas25 saylr. Bu tarihten sonra, Rus ilerleyii durmak bilmeksizin Sibirya, Kafkas ve Trkistan istikametinde devam edecektir. Ruslar, Kazandan sonra, Astrahan Hanl hakimiyetine de 1556da son verdiler. Bylece, dilUral sahasndaki btn Trk yerleim merkezleri Rus hakimiyetine girmi oldu. Bu blgede yaayan Nogay Trklerinin birbirlerine kar yaptklar mcadele, Astarhan Hanlnn tamamiyle ortadan kalkmasnda ve Ruslarn btn Aa dil boyuna hakim olmalarnda26 en byk etkenlerden biri olmutur. Ruslar, bu tarihten sonra, zellikle Trkistan Hanlklarnn kendi aralarndaki ekimelerinden de istifade ederek, Trkistan Hanlklarn da birer birer ele geireceklerdir. Ruslar genellikle, ele geirdikleri yerlerde hakimiyetlerini tesis edebilmek iin, kendilerine kar koyabilecek gleri ortadan kaldrr ya da o blgeden srerlerdi. ehirlere Rus gmenler getirilerek yerletirilir, yerli unsur aznlk haline getirilirdi. Ayrca, kk kaleler ina edilerek, blge savunmaya elverili bir konuma getirilirdi. ehirlerin bulunduu sahada uyezd ad verilen bir idari yaplanma oluturulur ve bana voyvoda getirilirdi. Ardndan yerli halkn elinden topraklar alnarak, Ruslara verilirdi. Yerli ahali topraklar kullanma karl olarak yasak adl vergiyi demekle ykml olurdu. Yasak miktarn hkmet artlara gre belirlerdi. Yasak deyenlere ise yasak denirdi.27 Kazann dmesinin ardndan Ortodoks Kilisesi, devletin de desteiyle, Mslmanlara kar yzyllar srecek olan misyonerlik faaliyetlerine balad.28 lk olarak Kazanda camiler, mescidler, manevi ve maddi eserler tamamen ykld.29 Ardndan, Kazanda 1555 ylnda Piskoposluk alarak, Trkleri Hristiyanlatrma politikasnn temeli atld. Bu amala, Guriy adl bir papaz ilk Piskopos olarak atand. lk zamanlarda arlk idaresi, len veya topraklarn brakp kaan Trklerin topraklarna el koymaya balad. Bu topraklar, Rus dvoryanlarna veya manastrlara datld. Tatarlardan topraklar kullanma karlnda, Kazan Hanlna dedikleri yasak adl vergiyi aynen demeleri istendi.30 Daha sonralar ise, Rus arlar giderek Trklere kar daha ayrmc bir politika izlemeye baladlar. Tatar ve Bakurt topraklar, bu topluluklarn ellerinden alnarak Ruslara verilmeye baland.31 Bu dnemde arlk birlikleri ve misyonerler, Piskopos Guriy bakanlnda g kullanarak zorla Hristiyanlatrma faaliyetlerine giritiler. Binlerce Tatar vaftiz edilerek Hristiyan yapld. Bu tarihten itibaren Trklerden Hristiyanla geenlere krein denilmektedir. Ayrca, Kazandaki hemen hemen btn camiler tahrip edilerek, yerlerine kilise ve manastrlar yaplmaya balanld.32 dil sahasnda, Tatarlarn cami ina etmesi ve medrese amalar 1759 ylna kadar yasakland.33 Btn bu yaplanlara ramen, Trklere kar izlenen politikalar yetersiz gren ar Feodor vanovi 1593 ylnda yaynlad bir fermanla, ele geirilen topraklardaki btn cami ve medreselerin yklmasn, Mslman Tatarlarla Hristiyanlaan Tatarlarn birbirlerinden ayrlarak farkl yerlere yerletirilmelerini

666

buyurdu. Ayrca, Mslmanlarn silah yapmalar, bulundurmalar ve metal eritme ileriyle yani demircilikle uramalar yasakland. Bu ilerle uraanlara lm cezas verilecei duyuruldu.34 Mslmanlarn ehre toplu olarak gelmeleri ve ehirde gecelemeleri de bu yasaklar arasnda yer ald.35 dil evresinde basklar srerken, Rus igalleri Ural istikametinde Sibiryaya doru devam etti. Bu ilerleyii engelleyemeyen Sibirya Trkleri de sonunda Rus hakimiyetine girmi oldu. Rus ilerleyii, XVII. Yzylda ynn Kafkaslara doru evirdi. XVII. yzyldan itibaren ele geirilen blgelere Rus nfus yerletirilmeye, sistemli bir smrgeletirme ve asimile politikas izlenmeye baland. Bylece, Kuban Stepleri ve Kuzey Kafkaslarn bir ksm bu yzylda Ruslar tarafndan ele geirildi. arlk hkmetlerinin gnden gne artan basklar, vergi politikalar, idarecilerin kt muamele ve suistimalleri, zorla Hristiyanlatrma abalar ve Trklerin topraklarna el konulmas nedenlerinden dolay, Bakurtlar 1616, 1645, 1662-1664, 1681-1684 ve 1704-1711 yllarnda Ruslara kar ayaklanmlardr. Ayaklanmalara Tatarlar, Mariler ve uvalar da destek vermilerdir. syanlarla mcadele etmekte zorlanan arlk ynetimi, ayaklanmalar bastrabilmek iin her seferinde Hristiyanlatrma faaliyetlerini durdurmay vaad ediyor, ayaklanma blgelerindeki baz idarecileri grevden alyordu. Blgedeki nfuzlu toprak sahipleri arlk idaresinden birtakm dnler aldktan sonra, ayaklanmaya son veriyorlard. Bu durum ise, doal olarak isyanlarn gcn kryordu.36 Bu isyanlarda, Trk topluluklar arasnda zellikle Bakurtlarn nclk yapmasnn nedenleri arasnda Bakurtlarn, Trkistan sahasna daha yakn olmalar sebebiyle benliklerini ve kltrlerini korumada daha ansl37 olmalar gsterilebilir. dil-Ural sahasnda iktidar, arlk hkmetinin temsilcileri olan voyvodalarn elinde idi. Voyvodalar, Trk topluluklarna hakim olabilmek iin bl ve ynet siyasetini uyguluyor ve Trklerin birbirlerine kar cephe almalarn salamak iin her yola bavuruyorlard. Ayrca, Trklerin isyan etmelerini nlemek amacyla zellikle zengin ve nfuzlu ailelerden rehineler (kendi tabirleriyle emanet) alyor; bunlar ehir ve kalelerde hapsediyorlard. Halkn ikayetleri dikkate alnmyordu. Mahkemelerde geerli dil sadece Rusa idi. Trklerin Rusa bilmemeleri, kendileri asndan byk skntlara ve ek masraflara yol ayordu.38 I. Petro devrinde, devletin artan gelirlerini karlayabilmek iin kyllerden alnan vergiler ar derecede artrld. Pazara, camiye gelenlere, szlenen veya nianlananlara vergi koyuldu. Hayvan ve ar kovan bana vergi alnmas kararlatrld. 1713 ylndan itibaren yeniden Hristiyanlatrma faaliyetleri balatld. Petro yaynlad bir fermanla, Ortodoks ifti ve iileri olan Mslman mirzalarn alt ay ierisinde Hristiyan olmalarn talep etti; aksi halde topraklarna el konulacan bildirdi.39 Battal-Taymasn da dedii gibi, Petronun ibu ferman Mslman Trk zadegan (soylular) snf iin ldrc bir darbe olmutur. nk onlar bundan sonra ya Hristiyanl kabul edip, Rus zadegan kmesine katlmay veya Mslman kalarak, yasakl snf derecesine inmeye mahkum idiler.40 Bu basklar karsnda, topraklarn kaybetmek istemeyen mirzalarn bir ksm Hristiyan

667

oldular.41 Ayrca Petro dneminde, bata Petersburg olmak zere baz ehir, kanal ve liman inasnda altrlmak iin dil ve Urallardan Trkler zorla getiriliyorlard.42 Petro dnemi, smrge politikalarnn yaygnlat, igallerin artt, Hristiyanlatrma ve Ruslatrma siyasetinin zirveye ulat bir devir olmutur. Bu dnemde, Rus mparatorluunun temelleri kl ve ha ile atlmtr.43 Bu devirde, Petronun emriyle, diplomat olan Petr Posnikov tarafndan Kuran Muhammed hakknda Kuran ve Trk Kanunu adyla 1716da Rusaya tercme edilmitir.44 Kurann Rusaya evrilmesinin amac, muhtemelen Mslmanlar daha iyi tanma ve Trkleri Hristiyanlatrma politikasnn yntemlerini belirlemek iindir. Petronun halefleri de Trklere kar uygulanan basklar artrarak, Mslmanlarn birtakm haklarn kstlama, topraklarna el koyma ve Hristiyanlatrma politikalarn srdrdler.45 Ancak, btn abalara karn Trkler arasnda Hristiyan yaplanlarn saysnda byk art olmad. Kazan Guberniyasnda Hristiyan olanlarn says 1719a kadar 13.322 iken, 12 yl sonra bu sayya sadece 2995 kii eklendi. Bundan dolay, hkmet Hristiyanl zendirmek iin yeni uygulamalara bavurmak zorunda kald. 1731 ylnda karlan fermanlarla, yeni Hristiyan olan Trklere yl vergiden muaf olma hakk tannd. Bu kiilerin Hristiyan olmadan nce demekle mkellef olduklar vergileri ise, o yrede yaayan ve Hristiyanl kabul etmeyen Mslmanlarn demesi kararlatrld. Bunlara ilaveten, Hristiyan olanlara verimli topraklar verilmesi ve askerlikten sresiz olarak muaf saylmalar kabul edildi. Su ileyen Mslmanlarn, Hristiyanl kabul ettikleri taktirde, sularnn affedilmesi benimsendi. Ayrca, Mslman Trklerin nfus artn nlemek iin, erkeklerin askere alnarak sava ve snr blgelerine gnderilmeleri kabul edildi.46 arlk hkmeti, Bakurtlarn srekli isyan etmelerinden byk rahatszlk duyuyordu. dil-Ural sahasnda yaayan Trklerin hareket alanlarn daraltmak ve bu blgede tam olarak hakimiyet kurmak amacyla, Or Nehri kenarnda bir kale-ehir kurulmas kararlatrld. Ruslar, van Kirilovun idaresinde 130.000 kii ile 1734te Moskovadan sefere karak, bugnk Orenburg ehrinin bulunduu mevkiye karargah kurup, kale inasna baladlar. Burada kurulacak kalenin hareket kabiliyetlerini kstlayacandan endie eden Bakurtlar, 1735 ylnda isyan ettiler. Tatar, uva, Mari ve Udmurtlarn da isyana katlmalar zerine ayaklanma ok geni bir alana yayld ve 1740 ylna kadar srd. arlk hkmeti, geri adm atmayarak isyan ok sert yntemlerle bastrd. 1735-1740 isyan, dil-Ural sahasnda Ruslara kar giriilen en byk ayaklanma oldu. Bu isyanda Bakurt ve Tatarlar sadece Kazan Guberniyasnda 40.000in zerinde kayp verdiler. 47 1735 isyan zerine Trklere kar 1736 ylnda yeni nlemler alnd. syan eden Bakurtlarn topraklarnn ellerinden alnarak cezalandrlmalar ve srgn edilmeleri, hkmet izni olmadan cami yapmnn yasaklanmas, Ufa blgesine Ruslarn yerletirilmeleri, Tatar ve Bakurtlar arasnda evliliklerin yasaklanmas, gizli evlenenlerin cezalandrlmas gibi yeni nlemler kabul edildi. Btn bu alnan tedbirlere ramen, bu dnemde Hristiyan olduktan sonra tekrar slama dnenlerin saysnda

668

byk bir art oldu. arlk idaresi, buna engel olabilmek iin ok iddetli cezalandrma yntemlerine bavurdu. Hristiyanlktan Mslmanla dnenlerden Toygilda Julyakov isimli Bakurt, 1738de Ekaterinburgda yeni Hristiyanlar nnde yaklarak cezalandrld. Ayn ekilde, Kazak Roman sayev 1740ta cezalandrld. Yeni Hristiyanlar iin bu ve benzeri gzda verme yntemlerini yetersiz gren arlk, 1740ta yeni kurallar yrrle koydu. Buna gre; yeni Hristiyanlarn kiliselere dzenli gitmeleri, kendilerine birtakm hediyeler ve para verilmesi kabul edildi.48 1741-1742 yllarnda blgede alk balad. Ufadaki ambarlarda yeterli miktarda un bulunmasna ramen, arlk temsilcileri sadece gnll olarak Hristiyan olanlara ekmek datlmasn kararlatrdlar. arlk hkmetinin artan basklar ve Hristiyanl kabul ettirmek iin uygulad zendirici politikalar neticesinde, 1740-1750li yllar arasnda uva Trkleri ile eremis, Mordva ve Udmurtlarn byk br blm Hristiyan oldular.49 Ortodoks Kilisesi, Hristiyan olanlarn saysn yeterli bulmuyordu. Kazan Bapiskoposu Luka Konoevi Rusyadaki btn camilerin yklmasn ve zorla btn Mslmanlarn vaftiz edilmelerini talep etti.50 Ayrca, arlk hkmeti 16 Mart 1754 tarihinde kabul ettii kararlar ile vergi politikasnda baz kkl deiikliklerde bulundu. Buna gre; Orenburg Gubereniyasnda yaayan Bakurt ve Tatarlardan yasak adl vergi kaldrlarak, daha nce yerel kaynaklardan cretsiz olarak kardklar tuzun, pud51 unu 35 kopekden52 alma zorunluluu getirildi. Hkmetin bu karar Trklerden byk bir tepki grd; nk tuzu parayla satn almak, yasak demekten alt kez daha pahalya mal olacakt. Bunun zerine, Tatar ve Bakurtlar Batra (Batrah) nderliinde 1755 ylnda isyan ettiler, ancak Ruslar tarafndan bastrldlar.53 Bu dnemde Hristiyanl zendirmek gerekesiyle misyoner yetitirme almalarnda da art oldu. Kazanda ilk Rus lisesi 1758 tarihinde ald. Trke araclyla misyonerlik almalar yapabilecek elemanlar ile Rusa ve Trk dilleri arasnda tercme yapabilecek kiiler yetitirmek amacyla, bu okulda 1768de bir de Trk dili snf ald. Hatta, yabanc olarak telakki edilen milletlerden de misyoner yetitirmek iin Kazan ve dier ehirlerde dini okullar ald. Ancak, alan bu okullarda snrl sayda misyoner yetitirilebildi.54 arlk hkmeti, Rus olmayan milletlerin dil ve kltrlerini bask altna alarak Ruslatrma, Hristiyanlatrma ve smrgeletirme faaliyetlerine hz verdi. Bu politikalar sonucunda, Rusyann dou snrlarnda bulunan halk ve devletlerden birou tarih sahnesinden silinmi, kentler tahrip edilmitir.55 Tatarlar ise, yaadklar yerlerden atlarak, Rusyann farkl yerlerine datlmlardr.56 arlk hkmetlerinin izlemi olduu politikalarn gerei olarak, arlk devrinde milletler hakim ve yabanc halklar esasna gre ikiye ayrlmt. Hakim millet olarak bata Ruslar olmak zere, Ukrainler ve Beyaz Ruslar gelmekteydi. Ancak, Ukrain ile Beyaz Rus kltrleri ve dilleri gz ard edilerek, bu iki millet Rus olarak alglanmaktayd. Yabanc milletler grubuna ise, Slav olmayan btn milletler girmekteydi. Yabanc olarak telakki edilen milletlerden Hristiyan olan Eston, Leton, Litvan, Grc ve Ermeniler dier milletlere gre stn saylyorlard. Yabanc milletler, kanunen selahiyetsiz

669

(ehliyetsiz) olarak kabul edilmekte ve ynetilmeye muhta olduklar varsaylmaktayd. Bu anlay Slav olmayan milletlerin ezilmesini kanlmaz klyordu.57 arlk Rusyasnda dini kimlik, zellikle de Hristiyan kimlii nemli bir yer tutmaktayd. arlk hkmetleri, milletleri milli kimliklerine gre deil, dini kimliklerine gre ayrmaktayd.58 arlk devrinin en nde gelen parolas nanca, ara ve vatana (za veru, tsarya i oteestvo) anlayyd. arlk, Ortodoks Kilisesinin Hristiyan olmayan milletlere kar yrtm olduu propagandalar ve zoraki Hristiyanlatrma politikasn her zaman desteklemekteydi.59 arlk hkmetleri, savalarda mmkn olduu kadar ok sayda Tatar istihkam etmeye alyorlard. Orduda grev alanlara, grevlerini koruyabilmeleri iin Hristiyan olmalar teklif ediliyordu. Sosyal stat ve ekonomik konumu korumak iin, Hristiyanlk bir koz olarak kullanlyordu.60 XVII. yzyln ortalarnda, Rus ordusunda grevli Tatarlar %6 ile %10 arasnda deiiyordu. Genel olarak, her yl 300 haneden orduya bir kii alnrken, sava zamannda bu say 50 ile 100 evden bir kii olarak deiiyordu.61 XVI-XVII. yzyllarda Trkler arasnda Mslman kimlii olduka basknd. XVII. yzyln sonundan XVIII. yzyln ortalarna kadar, hatta XX. yzyln bana dek dil-Ural sahasnda yaayan Trkler, dini kimliklerini milli kimliklerinin nne kararak, Mslman olduklarn vurguluyorlard.62 Dini kimlik, o derece basknd ki, dil ile din birlikte alglanyordu. Halkn (hatta Rus memurlarnn) konuulan kolektif Trk dilini tanmlamak iin Mslman dili yahut Mslmanca tabirlerini63 kullanmalar, dini kimliin ne derece baskn olduunu aka gstermektedir. Krm Tatarlar arasndaki yerleik anlaya gre, ancak bir Mslman Tatar olabilirdi. Herhangi bir kii Mslman olmaktan ayrld, bir baka dine getii andan itibaren onun Tatar olarak saylmas da sona ererdi.64 Bu nedenledir ki, arlk hkmetleri en kolay asimile yntemi olarak Hristiyanlatrma zerinde durarak, Trklere kar bu yolu srarla, cebren ve tevik vastalaryla uygulamak istemilerdir. Ancak, XX. yzyla gelindiinde Trkler arasnda milli kimlik nem kazanmaya balamtr. Bu yzylda, milli ve dini kimlik artk birlikte telakki edilmektedir.65 XVIII. yzyln son eyreinde, arlk idaresinden sadece Trkler deil, dil-Ural sahasnda yaayan Ruslar da memnun deildi. E. . Pugaev adl eski bir Rus askerinin bu blgede 1773 ylnda balatt isyana, Rus kyllerinin byk ounluunun katlmasyla, isyan geni bir alana yaylmtr. syana katlan Bakurt Trklerinden Salavat Yolayolu adl 20 yanda bir gen, isyanda gsterdii kahramanlktan dolay byk bir ne kavumutur. Bu isyana Tatar, Bakurt ve uvalarn da destek vermesiyle isyan, Ruslara kar byk bir kyl savana dnmtr. ki yl kadar sren isyan, Pugaev ve Salavat Yolayolunun yakalanmalarndan sonra bastrlm ve isyanclar iddetli bir biimde cezalandrlmlardr. Ancak, bu isyan, arlk hkmetinin Tatarlara baz dini ve iktisadi dnler vermesine yol amtr.66 arlk hkmetlerinin btn gayretlerine ramen istedikleri sonucu alamamalar ve Trklerin byk ounluunun Hristiyan olmamakta direnmeleri zerine, II. Katerina devrinde uygulanan politikalarda baz yenilikler oldu. Bu dnemde slamn, Rusyann gzard edemeyecei,

670

sabredilebilir dinlerden biri olduu benimsendi. Bylece, slam resmen tannm oldu. Ayrca, Krm ve dil Tatar asilzadelerinin, Rus dvoryanlarna eit olduu da kabul edildi.67 Kazanda XIX. yzylda ortaya kan Cediti (yeniliki) hareketinin nderlerinden ehabeddin Mercani (1818-1889) tarafndan, Osmanl mparatorluu ile arlk Rusyas arasnda imzalanan 1774 Kk Kaynarca Antlamasnn, Osmanl Devletine Rusya Mslmanlarnn koruyuculuu hakkn verdii iddia edilmitir.68 Ancak, iddia edilen koruyuculuk hakk sadece Krm, Bucak, Yedisan (Nogay), Yediikl kabileleri ve Tatarlar69 iin geerliydi. Ancak burada kastedilen, Krm Tatarlar idi. Din ilerini dzenlemek iin, biri Simferepolde (Akmescit) Tavrie Mslman daresi, dieri ise Ufada Orenburg Din Meclisi olmak zere 1788de dini kurumlar oluturuldu. Bu kurumlar; din adamlar ile dini mektepleri kontrol etmek, evlilik ilerini dzenlemek, doum ktklerini tutmak, kiiler arasnda ortaya kan miras paylam sorunlarn zmekle grevliydi. Tavrie Mslman daresinin grev alan, Krm ve Bat Guberniyalar ile snrl olup, dorudan Tavrie Gubernatorluk daresine (valilik) balyd. Ayrca, bu kurumda ileri Bakanlnn atad ve Mslman daresinin kararlarn protesto etme yetkisi olan bir de sekreter bulunuyordu. Orenburg Din Meclisinin grev alan ise, Krm ve Bat Guberniyalar hari, geri kalan btn Rusyay kapsyordu. Din Meclisine bakanlk eden mft ve dier yenin 1793 yasasna gre, Kazandaki din adamlar arasndan seimle greve getirilmesi gerekiyordu. Ancak, bu yntem hi bir zaman uygulanmad. Mft, ileri Bakanlnn bildirdii kiiler arasndan, ar tarafndan seilerek atanyordu. Greve getirilen mftler, hi bir zaman bamsz olamadlar. Dier yeler ise, Orenburg Valisi tarafndan seiliyordu. Ancak, sadece kat zerinde olan mftlerin seimle greve getirilmesine ilikin madde, 1890-1891 yllarnda iptal edildi.70 Orenburg Din Meclisi ve Tavrie Mslman daresinin kurulmas ile, Tatarlarn ksmi bir zerklie kavutuu iddia edilmitir. Orenburg Din Meclisi, daha sonra Ufaya tanmtr.71 Rus mparatorluu, Ekaterina devrinde Mslmanlarn dini haklarn kabul etmekle birlikte, uygulamada deien ok fazla bir ey olmamtr. Ortodoks Kilisesi, Mslmanlara kar yrtt sert mcadeleye devam etmitir. Kilise misyonerlik faaliyetlerini hi bir zaman aksatmamtr. Bu nedenle Mslmanlar bu dnemde de baz engellerle karlamtr. Rus kanunlarna gre, kylerde yeni cami yaplabilmesi iin kyde en azndan 200 erkein yaamas gerekiyordu. Buna ilaveten, kyde yaayan Hristiyanlarn da onaylarnn alnmas art getirilmiti.72 Bu dnemde Rus mparatorluu, din ilerini kendi kontrol altna alarak, arlk tarafndan seilen mftlerin grev ve yetkilerini snrlandrm ve Trklerin dini hayatlarn denetim altna almtr. Din ilerinin Ruslarn denetimi altna girmesinden sonra, dil-Ural sahasnda yaayan Trk genleri, basksz bir ortamda din eitimi grebilmek iin, Orta Asyadaki medreselere gitmeye balamlardr. Kazanl Trklerin tercih ettikleri medreselerin banda, Buhara medreseleri gelmitir. Daha sonralar ise, dil-Ural sahasndan, eitim grmek iin stanbul, Kahire ve Medine gibi merkezlere yneli balamtr.73 zellikle, stanbulda eitim gren Rusya Trklerinin, lkelerine

671

dnmelerinden sonra, Rusyadaki Trkler arasnda Trklk akmnn gelimesinde byk katklar olmutur. Bu dnemde, Tatarlara dini haklarn dnda, 1792 ylnda birtakm ticari imtiyazlar da verildi. Buna gre, Tatar tccarlar Rusya ve Orta Asya arasnda ticaret yapabileceklerdi. Bu ticaret sayesinde, baz Tatar tccarlar bir hayli zenginletiler. Ancak, Rusyann Trkistan ele geirmesinden sonra, bu blge ile yaplan ticarette Tatarlar aradan karldlar. Bundan sonra, Tatar tccarlar Rus pazarlarnda ticaret yapma arayna girdiler.74 Bu dnemde, Kuran Rusaya tercme etme almalar yeniden balatld. Kurann ikinci tercmesi, Kazan Lisesi mdr Mihail Verevkin tarafndan 1790 ylnda yapld. Bu tarihten iki yl sonra, air Aleksey Kolmakov tarafndan Kurann yeni bir tercmesi yapld. Ancak, bu tercmeler Kurann Franszca ve ngilizceye yaplan tercmelerinden yaplmt. Arapadan ilk orijinal tercme 1878 ylnda misyoner Gordiy Sablukov ve N. G. ernevskiy tarafndan yaplmtr.75 XIX. yzyln banda Kazan Trkleri, arlk hkmetinden dini ve ahlaki kitap basabilmek iin, Kazanda Arap harfli bir matbaann almasn talep ettiler. arlk hkmeti, hem bu talebi gz nne alarak hem de Kazanda 1758de alan ve daha sonra oluturulan Trk dili snfnda, okutulmas gereken kitap ihtiyacn da dnerek, Petersburgda bulunan Asya matbaalarndan birini Kazana gndererek, Kazan Lisesinde bu matbaay 1801 ylnda kurdu. Bu matbaa, 1829da Kazan niversitesine devredilmitir.76 Rusyada, XIX. yzyln balarnda kurulmu bulunan Bible (ncil) Cemiyeti, Astrahanda 1815, Kazanda ise, 1818 ylnda ubeler aarak, Mslmanlar arasnda Hristiyanl yaymak amacyla, Trk dillerinde bastrm olduklar dini kitaplar halka datyorlard.77 Bu tr misyonerlik almalarndan rahatszlk duyan Mslmanlar, kendi matbaalarn kurabilmek iin aray ierisine girmilerdir. Nitekim, bu aray sonucunda, Kazanda zel matbaalar kurulmutur. Alman Ldwig Schwez, 1840 ylnda, Trk Rahimcan Saidolu ise 1843te Kazanda zel matbaalar amlardr. Bu matbaalarda baslan dini kitaplar, Mslmanlar arasnda okuma yazma bilenlerin saysn artrd gibi, dini uuru da glendirmitir. Ayrca, Hristiyanla geen bir ksm Trklerin tekrar slama dnmelerine de katk yapmtr. Kazanda 1853-1859 yllar arasnda 82.300 nsha Kuran, 165.900 nsha Heftyek (Kurann yedide bir ksm) ve 77.500 adet man art78 adl kitaplar baslmtr. Kazan niversitesi profesrlerinden Karl Fuksun yazdna gre; XVIII. yzyln ilk yarsnda Kazan blgesinde yaayan, Tatarlarn nfusunda azalma olmutur. Nfusun normal bir ekilde artm olmas gerekirken, bu azalmann nedeni olarak, yazar, Tatar kzlarnn ok gen yata evlenmelerini gstermitir. Tp profesr olan yazara gre; gen yata kocaya varan kzlarda byk oranda ksrlk grlmekte ya da dnyaya gelen ocuklar ksa srede hayatlarn kaybetmekteydiler. Kark Fuks ayrca, ok kadnla evliliin Tatarlar arasnda fazla yaygn olmadn da sylemektedir. Buna gre; bu

672

yllarda Kazanda yaayan Tatarlarn nfusu 6.500 kiiydi. Bu nfustan 55 kii iki, 6 kii ve 2 kiinin de drt eli olduu grlmektedir.79 Ancak, yazar muhtemelen uygulanan sansrden80 dolay olsa gerek, byk basklara maruz kalan ve srgnlere, savalara gnderilen Tatarlarn, byk can kayplarndan dolay, nfuslarnn azaldndan bahsetmemitir. Eitim alannda da birtakm engellerle karlaan Trkler, ocuklarn kendi dillerinde, kendi mekteplerinde eitmeyi tercih ediyorlard. Mektepler, ocuklara dini ve milli kimlik bilincinin verildii mekanlard.81 rnein, Kazanda okuma yazma bilmemek, Trkler arasnda ayp olarak grlyordu. Bu yrede okuma yazma oran erkeklerde olduu gibi kadnlarda da ok yksekti. Ancak, Trkler kentlerde Ruslar arasnda yaamalarna ramen Rusa renmek istemiyorlard. Karl Fuksun 1800l yllarn ilk yarsnda Kazan Tatarlarn tasvir eden kitabnda, Tatarlar arasnda iyi dzeyde Rusa bilen bir kiiye bile rastlamak mmkn deildi. Yazara gre, Rusa bilen bir Tatara, kendi toplumunda sempatiyle baklmyordu.82 arlk hkmetleri, bu srada dier alanlarda da Trklere kar, engelleyici ve ayrmc politikalar izlemeye devam ediyorlard. Resmi ilere girebilmek hakk sadece dvoryanlar, dvoryan ve memur ocuklar ile birinci snf tccarlar, aydn ve sanatlara aitti. Dier snflarn resmi ie girebilmeleri iin yksek okul diplomasna sahip olmalar gerekiyordu.83 niversitede renim grebilmek iin de ekonomik durum ve sosyal statye baklyordu. Dvoryan kkenli olmayanlar ile Mslmanlarn niversiteye girebilme anslar yok denecek kadar azd. Ayrca, yksek renim kurumlarna girebilen Mslman rencilerin devletten burs veya renim yardm alma haklar yoktu. Kazan niversitesinde renim gren, Mslman renci says 1881-1882 renim ylnda sadece 6 kiiydi (%0.8). Bu devirde, niversitede renim gren, Mslman Trk rencilerin saysnn yzde olarak en fazla olduu dnem, 1873-1874 renim yl idi (%1.5).84 Bu durumda %95i kyl olan, Mslman Trklerin resmi ie ve yksek renim kurumlarna girebilme anslar yok denecek kadar azd. Eitimdeki bu ve benzeri uygulamalar, arlk hkmetinin Trkler ve yabanc olarak nitelendirdii dier milletlerin, eitim ve kltr alanndaki gelimelerini kontrol altnda tutmaya zen gsterme isteinden kaynaklanyordu. XIX. yzyln son eyreine gelindiinde, Mslman Trklere hazrlk kurslarndan sonra orta dereceli okullara girebilme hakk verildi. Tannan haklara ramen Trkler arasnda orta ve zellikle de yksek okullara girebilenlerin says son derece azd. Ayrca, orta ve yksek okul mezunu olan Mslmanlar, kendi alanlarnda bile olsa, Mslmanlar dndaki gruplara ders verme hakkna sahip deildiler.85 Rus mparatorluunun XIX. yzyla kadar, dil-Ural sahasnda srdrm olduu

smrgeletirme faaliyetleri, bu aamadan itibaren Kafkaslara doru yneldi. XIX. yzyln ilk yarsna gelindiinde, Kafkaslarn byk bir blm Rus igali altna girmiti. Rus ilerleyii srdke, Rusyadan ele geirilen yeni lkelere yaplan gler de artyordu. 1861-1914 yllar arasnda 5 milyonun zerinde insan, Rusyann Avrupa yakasndan Asya yakasna g etti. Bylece, birok

673

Trke konuan halk tarih sahnesinden silinmi oldu ya da kolonizatr Slavlar nnden ekilerek86 anayurtlarn terk etmi oldular. Dier yandan, Trkler St. Petersburg ve Kazanda XIX. yzyln sonuna doru birka kez kendi dillerinde gazete ve dergi karmaya teebbs etmiler, ancak gerekli yayn iznini alamamlard. Dnemin Kazan Valisi, yabanclarn kendi dillerinde karacaklar sreli yaynlarn, bu toplumlarda milli bilinlenmeyi uyandraca gibi, politik hayallere kaplmalarna da neden olabileceini hkmete bildirmiti.87 arlk hkmeti, 1871 ylndan itibaren sk bir sansr uygulamaya balayarak, her trl dini veya milli ierikli yaynlara engel olmaya balamt. Bu dnemde, Trk dillerinde yaynlanan kitap saysnda byk bir d oldu. Rus Misyoner lminskinin basklar sonucunda, bu tr yaynlar ok sk bir sansre ve engellemeye tabi tutuldu. lminskinin ifadesine gre; Rusa renimi grmemi bir fanatik, Rusa bilen uygar bir Tatardan daha iyidir. Ancak, daha kts asilzade, en kts ise, niversite eitimi alm kiidir.88 Bu nedenle lminski, Trkler arasnda Trke yaynlanan eserlerin, ok sk bir ekilde sansre tbi tutulmas iin alrken, dier taraftan, Mslman Trkler arasnda, Rusann yaygnlamasn kesinlikle istememitir. nk, Rusa renimi alm Trklerin, bilim alannda kendilerini gelitirerek Rusa araclyla, Avrupadaki milliyetilik akmndan etkilenmelerini ve bu yndeki mcadeleyi hzlandrmalarndan endie etmi olabilir. Bu nedenle, lminski, Ceditilerin dinde reform hareketinden de byk rahatszlk duymutur. nk, bilimle slamn kaynamas durumunda, eitimli Tatarlarla mcadele etmenin, daha da zorlaacan dnm olsa gerektir.89 Rus mparatorluu snrlar ierisinde, her dilde baslan her trl kitap, sk bir sansrden geiyordu. Rusyada sansr, i ve d sansr olmak zere ikiye ayrlyordu. lke dndan Rusyaya gnderilen yazl eserler de byk bir titizlikle kontrol edildikten sonra, lkeye giriine izin veriliyordu.90 Sansr uygulamasndan rahatsz olan nl Rus airi A. S. Pukin, ngiltere ve Rusyada basna kar uygulanan sansrn farkn u szlerle yazya dkyordu: Londrann ihtiya duyduu ey, Moskova iin daha ok erkendir.91 Rusyada uygulanan sansrden ikayeti olan Pukinin bu szleri, sansrn sadece yabanc olarak grlen milletlere kar deil, ayn zamanda, Ruslar iin de sert bir ekilde uygulandn gstermektedir. Trklere kar yrtlen Hrstiyanlatrma siyasetine kar, sosyal bir tepki olarak, Tatarlar arasnda sufilik yaygnlamt.92 Kadiriye, Yeseviye ve Nakibendi gibi Sufi cemaatleri, Tatar toplumunu derinden etkilemilerdi.93 Bu arada, dil ve Urallarda Ceditilik hareketinin ortaya kmasyla birlikte, mevcut olan Kadimcilerle (muhafazakarlar) Ceditiler arasnda, youn bir mcadele balamt. Bu mcadelenin neticesinde Ceditiliin temsilcilerinden, Tatar, Bakurt, Krgz ve Kazaklar arasnda saygn bir yeri olan ve Kadimcilerce de sayg duyulan Zaynullah Rasulov aslsz birtakm sylentilerle, Orenburg Genel Gubernatoruna (vali) yazl olarak ihbar edilmiti. Bu ihbara gre, Zaynullah Rasulovun, Osmanl Trkleri iin para toplayarak ordu hazrlad belirtiliyordu.

674

Bunun zerine Zaynullah Rasulov, gz altna alnarak, Kostromaya srgne gnderilmitir.94 Bu ve benzeri uygulamalarla Mslman Trkler, milli birliklerinin temsilcisi aydnlarndan koparlarak ndersiz braklyor, bu da bu toplumlarn blnmelerine neden oluyordu. arlk Rusyas, hem toplumdaki bu tr mcadelelerden yararlanarak hem de bizzat kendi sosyo-politik uygulamalaryla, bl ve ynet anlayna uygun olarak, Trk topluluklarn kk alt gruplara ayrm; bylece Trkleri daha kolay denetleyebileceini umut etmiti. zellikle Tatarlar; Kazan, Kasm, Astrahan, Krm, Sibirya ve Kafkas Tatarlar olarak gruplara ayrlmt. Bu gruplar da alt gruplara blnmt. Kazan Tatarlar; Mierler (Meeryaklar), Nagaybaklar ve Kreinler, Krm Tatarlar; Step Tatarlar ve Nogaylar, Bat Sibirya Tatarlar; Tobol, ulm, Barabalar ve Kuznets Tatarlar ile ernevh Tatar (Kara Tatarlar) olmak zere farkl gruplara blnmlerdi. Bakurtlar ise, Bakurt ve Tipterler olarak ikiye ayrlmlard. arlk Rusyasnda Azeriler ise, Tatar veya Trk olarak adlandrlyorlard. Azeriler de Ayrumlar, Karapapahlar, Padarlar, ahsevenler, Karadallar ve Avarlar olarak alt gruplara blnmt. Kaflaslar ve Karadenizin kuzeyinde yaayan dier Trkler ise; Karaay, Balkar, Kumuk, Gagauz, Karaim ve Krmak olarak alt gruplar haline getirilmilerdir.95 arlk rejimi, zellikle Tatar ve Bakurt Trklerinin g birlii yapmalarna engel olmaya alyordu.96 1886dan itibaren basklar tekrar artm, yabanc olarak nitelenen milletlerin, kltrlerinin ortadan kaldrlmas iin faaliyetler hzlanm, din esasna gre toplumlar blnm ve Ruslatrma almalar hzlanmtr.97 Bununla birlikte, Trke konuan milletler birlikte hareket etmeye gayret ediyorlar ve kendilerini Trk olarak gryorlard. Hatta bilimsel literatrde XX. yzyln ortalarna kadar Trk dilleri genellikle Trke olarak adlandrlyordu.98 Rusyada yaayan milletlerin etnik yaps, 1897 nfus saymnda ana dile gre belirleniyordu. Bu saymda, Kazan civarndaki Laiev uyezdinde (kazasnda) Novy Ar (Yeni Ar) kyndeki evlerden birinde, saym esnasnda aile reisi, saym memuruna: Ne yazyorsun, hangi din ve dil? diye sorduunda, saym memuru: nan olarak Mslman, dil olarak ise-Tatarca yazdn sylemi, bunu duyan ev sahibi, nfus memurundan Dini, Mslman yaz, ama bizim dilimiz Trke diyerek, dillerini Trke yazmasn talep etmiti. Saym memuru ile ev sahibi arasnda geen konumay duyan Novy Ar kylleri, saym memurunun elinden nfus saym izelgelerini alarak saym durdurmulard.99 dil ve Urallarda yaayan Tatar ve Bakurtlarla birlikte uva, eremis, Mordva ve Udmurtlar, XVII-XVIII. yzyllarda, Rus mparatorluuna kar birlikte kurtulu mcadelesi vermilerdi.100 1897 nfus saym zellikle, dil Nehri etrafnda yaayan Trk topluluklarnn yeniden yaknlamalarna ve birlikte hareket etmelerine sebep olmutur. Nfus saymnn zoraki Hristiyanlamay ve Ruslamay getirecei endiesi, neticede nfus saymna kar, Kazan ve Ufa civarnda byk bir kyl hareketinin domasna yol amtr.101 arlk hkmetinin baskc tavrlar, XIX. yzyln ikinci yarsnda ters tepmeye ve daha nce Hristiyan olmu bir ksm Tatarlarn yeniden slama dnmelerine neden olmutur. Tekrar slama dnen Tatarlarn yan sra, uva ve Marilerin bir blm

675

de, kyl hareketine katlmlardr.102 Trkler arasnda, XX. yzyl banda kvlcmlanan milli kurtulu mcadelesinin temeli, kyl hareketi tarafndan atlmtr. XIX. yzyln son eyreinde Rus mparatorluu, eitim alannda Trklere kar uygulam olduu politikalarda baz deiiklikler yapt. XVII ve XIX. yzyllar arasnda Trklerin eitim alannda geri braklmalar ve Rusann ok fazla yaygnlamamas siyasetini takip eden arlk, 1870li yllardan itibaren, lminskinin fikirlerinin aksine, Trklerin Rusa renimi sayesinde, Ruslamalarnn hzlanabilecei grn benimsedi. Bu tarihten itibaren arlk, Mslman mekteplerinde Rusa ders verilmesi iin bask yapmaya balad.103 arlk idaresi, XX. yzyln balarnda da ayn politikay izledi. rnein, bu dnemde dil-Ural sahasnda Rusa eitime pek ilgi duymayan Bakurtlar iin, Ufada 1915 ylnda 337 Rus-Bakurt ve Rus-Tatar okulu vard. Bu okullarda renim gren renci says 101.537 olup, bu saynn %14.5ini Bakurt ve Tatarlar oluturuyordu. Bu okullara ilaveten, 34 orta dereceli okul, 22 teknik ve sanat okulu, 37 retmen okulu ve enstits bulunuyordu. Bunlarn dnda 1913-1916 yllar arasnda, Ufa Guberniyasnda 1579 mektep, Orenburg Guberniyasnda ise 436 mektep bulunuyordu. Bu mekteplerde yaklak 91.000 akirt (medrese talebesi) renim gryordu.104 te yandan, XX. yzyln balarnda Rus mparatorluuna kar Trkler arasnda kvlcmlanan milli hareketten ayr olarak, Lenin nderliinde rgtlenen Marksist hareket, arlk hkmetine kar, amansz bir mcadele vermeye balamt. arlk, kendisine kar cephe alan Marksist ve milliyeti hareketleri kontrol altnda tutabilmek iin, XIX. yzyln sonlarna doru Petersburg, Moskova ve Varovada siyasi polis tekilatn kurmutu. 1902 ylnda siyasi polis tekilat, bu ehirlerden sonra, sekiz ehirde daha rgtlendi. Bu ehirler arasnda Kazan da vard.105 XX. yzyln banda Rusya, Uzak Douda Japonya ile nfuz mcadelesine balam, ancak yaplan sava kaybetmiti. Ruslar, bu savata byk kayp vermilerdi. Bu nedenle, lkede byk bir karklk bagstermi, arlk hkmeti aleyhine lke genelinde grevler ve byk gsteriler yaplmt. arlk rejimi, zor kullanarak lkede hakimiyeti kurmak istemi, ancak huzursuzluk daha da artmt. Nihayet, zor durumda kalan Rus ar II. Nikolay, 17 Ekim 1905 tarihinde yaynlad bir manifesto ile, Rusyada ilk kez; vatandalarn dokunulmazlk, sz, toplant ve basn zgrl gibi baz demokratik haklar kabul ettiini bildirmek zorunda kalmt. Ayrca, Dumann (Meclis) da toplanaca aklanmt.106 Rusyadaki bu gelimelerden sonra, Rusya Trkleri arasnda kltr gelimeleri hzlanm ve milli uur teekkl etmiti.107 Bu tarihten sonra, Rusya Trkleri arasnda da zgrlk havas esmeye balam ve tam olarak hrriyete kavuma mcadelesi hzlanmt. Bata Petersburg olmak zere, Kazan, Bak, Astrahan ve Takentte Trke gazeteler karlmaya balanmt. Rusyann farkl blgelerinde yaayan Trk topluluklarnn nderleri, 28 Austos 1905 tarihinde Nijniy Novgorodda toplanmlard. Bu ehirde Birinci Btn Rusya Mslmanlar Kongresini yapmak iin Valiye bavurmular; ancak gereken izni alamamlard. Bunun zerine, biraraya gelen Rusya

676

Mslmanlarnn temsilcileri bir vapur kiralayarak, burada Btn Rusya Mslmanlar Kongresini gerekletirmek iin, Oka Nehrinde gezintiye kmlard. Nehirdeki gezi esnasnda, 120 temsilci arasndan Kongre Bakanlna ittifakla Gaspral smail Bey (1851-1914) seildi. Mslmanlarn siyasi ve sosyal haklarn koruyabilmek iin, bir ittifak kurulmas ynnde konumalar yapld. Konumaclardan Bak temsilcisi Ali Merdan Topubann aadaki szleri, kongrenin havasn yanstmaktayd.108 Topuba konumasnda, Biz Trk balalar, aslnz bir, neslimiz bir, dinimiz birdir u gn Kafkasya dalarnda, Krmn balarnda, Kazann krlarnda, ata babalarmzn mlk olan z vatanmzda, z topramzda z ihtiyalarmz danmaa ihtiyarmz kalmad. krler olsun Hdaya Sular zerinde yreklerimizi ap, kucaklap sevimeye bugn muvaffak olduk109 diyerek, birlikteliin mutluluunu belirtmiti. Kongrede, Mslmanlarn birlikte hareket etmesi ynnde kararlar alnd. Bu kongreden birka ay sonra, Petersburgda yeni bir kongre iin bir araya gelen Mslmanlarn temsilcileri, kongre iin gerekli olan izni yine alamadlar. Ancak, 22 Ocak 1906 tarihinde gayri resmi bir toplant dzenlendi. Bu kongrede de birlikte hareket etmenin getirecei yararlar zerinde durularak ilerisi iin baz planlar hazrland.110 Rusya Mslmanlarnn nc kongresi ise 29 Austos-3 Eyll 1906 tarihleri arasnda Nijniy Novgorodda resmen topland. Byk bir katlmn olduu kongreye, 800 delege katld. Kongrenin zerinde durduu meselelerin banda, eitim konusu geldi. Kongrede, Mslmanlar arasnda eitim ve retim birliinin salanmasna ynelik kararlar alnd.111 Trkler arasnda bu gelimeler olurken, Leninin nderliini yapt Marksist hareket, arla kar mcadelesini hzlandrmt. Lenine gre, arlk Rusyas halklarn hapishanesiydi.112 Bir taraftan arlk politikalarn eletiren Lenin, dier taraftan bu politikalar desteklercesine, eletirel mahiyette de olsa, Rusyann tek millete dayanan byk Rus merkezli bir devlet olduunu, yabanclarn lke nfusunun %57sini oluturmalarna karn lkenin kenar blgelerinde yaadklarn ve Byk Ruslarn lkenin byk bir blmne hakim olduklarn113 belirtiyordu. Lenin, Ruslarn dndaki Ukrain, Beyaz Rus ve dier Slavlar da yabanc olarak gryordu. Bununla birlikte Lenin, halklarn ayrlma haklarnn olduunu, arlk hkmetinin yapt zulmden dolay yabanclarn, Rus mparatorluuna gvenlerinin olmadn sylyordu. Yabanclarn gveninin bo szler yerine, eylemlerle kazanlabileceini belirtiyordu.114 Leninin nderliinde toplanan Marksist partisinin 1903 ylndaki II. Kongresinde, lke ierisinde yaayan btn vatandalarn cins, din, rk ve milliyete baklmakszn eit olduklar ve btn milletlerin kendi kaderlerini tayin haklarnn bulunduu belirtiliyordu.115 Bolevik Partisinin X. Kongresinde ise, Slav olmayan halklarn her trl devlet geleneinin kurutulmas, kltrlerinin erozyona uratlmas, dillerini kullanmalarnn engellenmesi, eitimlerine engel olunarak cahil braklmalar ve neticede mmkn olduu kadar Ruslatrlmalarnn, arlk politikasnn amalar olduu vurgulanarak yabanclarn sempati ve desteklerinin kazanlmasna ynelik sylemler devam ediyordu.116 Lenin, arlk

677

hkmetine kar yrtlen mcadelede, yabanc olarak nitelenen milletlerin desteklerinin kazanlmas iin yukardaki sylemleri bir ara olarak kullanmt. Ancak, gnden gne glenen ve artk belki de yabanc olarak nitelenen milletlerin desteine ihtiyac olmadn dnen Lenin, 1914 ylna gelindiinde sylemlerini deitiriyordu. Bu dnemde, demokratik merkeziyetilii savunan Lenin, federalizme kar olduunu vurguluyordu. Polonyaya zerklik verilebileceini, ancak Kafkas ve Urallara bu hakkn tannamayacan sylemekten kanmyordu. Ayrca, kendi kaderini tayin etmenin, ayrlma hakk vermediini sylyordu. Tehditvari bir ekilde, ayrlabilirseniz, ayrln demekten de kanmyordu. zerkliin, merkezi parlamento tarafndan belirleneceini belirten Lenin, herkesin zerklik hakkna sahip olduunun dnlmemesi gerektiini sylyordu.117 Lenin, Biz ayrlma hakkn tanyoruz (ancak herkesin ayrlma hakkn deil). zerklik, bizim demokratik devleti oluturma planmzdr. Genel olarak biz ayrlmaya karyz118 diyordu. 1917 Bolevik htilalinden sonra ise Lenin, sanki daha nce sylemi olduu szleri unutmucasna; Her milletin ayrlma ve kendi kaderini tayin hakknn bulunmasna karn, biz ayrlmay istemiyoruz. Biz mmkn olduu kadar byk devlet, mmkn olduu kadar ok milletin Ruslarla birlikte, komu olarak yaamasn istiyoruz. Biz bunu demokrasi ve sosyalizm adna istiyoruz119 diyordu. Dnemin siyasi artlarna bal olarak, XX. yzyl balarnda Rusya Trkleri arasnda, zellikle Tatar ve Bakurtlar arasnda kimlik aray hzlanmt. Ceditilik hareketiyle birlikte milli kimlik anlay glenmeye balamt. Bu dnemde Trk birlii120 fikri, Trkler arasnda sempatizan bulmaya balyordu. Tatar yazar ve ideolog F. Kerimi 1914 ylnda Biz Trk myz yoksa Tatar myz? Mmkn olduu kadar Tatar olduumuzu kantlamaya alalm, ancak gerekte bizim benliimiz, aslmz, ruhumuz ve fikirlerimiz Trk deil midir?121 diye soruyordu. 1917de toplanan Rusya Mslmanlar Kongresinde F. Kerimi Atamz Gaspral bize vasiyetname brakt: Dilde, fikirde ve ite birlik ve biz bu parolay korumalyz122 diyordu. Dier taraftan yzyllarca sren, arlk hkmetlerinin bl ve ynet politikalar, etkisini XX. yzyl balarnda gsteriyordu. Trkler arasnda, Trk birlii anlaynn glenmesi iin alan aydnlar olmakla birlikte, zellikle Tatar ve Bakurt Trkleri arasnda etnik olarak Tatar ve Bakurt kimliini ne kararak, bir st kimlik olarak lanse edenlerin says hi de az deildi. Tatar aydnlarndan Camaleddin Validov, Trk birliini gerekletirmenin mmkn olamayacan ve milliyet olarak Tatar kimliinin ne karlmasnn zaruri olduunu belirtiyordu.123 Bakurt milliyetilerinden bazlar ise, Bakurt kimliinin Tatar dili ve kltr karsnda asimile olarak yok olaca gerekesiyle, Ruslardan daha ok Tatarlardan ekiniyorlard.124 Neticede, alt kimliin st kimlik olarak benimsenmesini iddia edenlerin fikirleri arlk kazanarak, boy zelliklerini korumak isteyen Tatar ve Bakurt Trkleri kendi boy adlarn kendi milli adlar olarak benimsemilerdir ve yresel milli benlie kavumulardr.125

678

Bu dnemde ayrca, Trk aydnlar arasnda, snflara ayrlma ve blnmenin felaket getirecei sylenirken, Marksistlerin sylemlerine kanarak Bolevik saflarna katlanlarn says hi de az deildi.126 Trkler arasnda, siyasi ve milli kimlik araylar srerken, Rusyada Lenin nderliindeki proleter gler, arlk rejimini 1917 Ekim Devrimiyle devirerek Rus mparatorluuna son verdiler. Sonu olarak, Moskova Knezlii, Kazan ve Astrahan Hanlklar hakimiyetine son verdikten sonra, dil-Ural sahasndaki demografik yapy bozacak ekilde, bu blgeye Rus nfus yerletirerek, smrge politikasnn temelini atmtr. Bu blgedeki hanlklarn dmesinden itibaren, yalnzca demografik bakmdan deil, ayn zamanda sosyo-kltrel ve iktisadi olarak da, burada yaayan Trklerin geri braklarak gelimelerinin nne geilmesine ynelik politikalar uygulanmtr. arlk hkmetlerinin, Trkleri asimile etmek iin uygulam olduu en bariz politikas, nce Hristiyanlatrma ve ardndan Ruslatrmaya ynelik izlenen siyaset olmutur. Ancak btn gayretlere, cebren veya tevik politikalarna ramen, arlk idaresi istedii neticeye ulaamamtr. Trkler byk bir ounluk itibariyle, dini kimliklerini, milli kimliklerinin nne kararak, benliklerini din araclyla korumaya almlardr. Fakat, XX. yzyla girildiinde Ruslarn yzyllardr uygulam olduklar bl ve ynet siyasetine uygun olarak, dil-Ural sahasnda yaayan Trkler, alt (boy) kimliklerinin st kimlik olarak benimsemilerdir. Tablo 1: 1897 Nfus Saymna Gre (binde olarak)127 Trkler

Toplam Yer Nfus

(toplam Kii nfusa oran)% 93.443 220 1.8 4.400 5.4 4.620 4.9

Rusyann Avrupa yakas a) ehir nfusu 12.052 b) Krsal nfus 81.391

01. Kazan Guberniyas 1.985 1.141 57.5 02. Ufa Guberniyas 2.089 1.194 57.2 868 287 33.1 1.448 349 24.1 1.420 289 20.4

03. Astrahan Guberniyas 04. Orenburg Guberniyas 05. Simbirsk Guberniyas

679

06. Samara Guberniyas 07. Tavrie Guberniyas

2.592 376 14.5 1.158 148 12.8

08. Perm Guberniyas 2.815 154 5.5 09. Vyatsk Guberniyas 10. Saratov Guberniyas 2.935 145 5.0 2.096 106 5.0 4.4 3.4 2.8 1.1

11. Penza Guberniyas 1.331 58

12. Besarabya Guberniyas 1.642 56 13. Nijegorod Guberniyas 1.442 41

14. Ekaterinoslav Guberniyas 15. Tambov Guberniyas 16. Ryazan Guberniyas

1.873 21 0.7 0.2

2.458 17 1.632 4 0.1

17. Voln Guberniyas 2.756 3 18. Don Oblast 2.246 2 19. Grodnen Guberniyas 0.1

1.349 2 0.1 0.1 0.0

0.1

20. Minsk Guberniyas 1.923 2 21. Podol Guberniyas 2.796 2 22. Kiev Guberniyas 3.100 1

23. Moskova Guberniyas

1.296 1 0.1

0.1

24. Vilen Guberniyas 1.393 1 1

Rusyann Avrupa yakasnn snrlar (dou snrlar, fiziki olarak) Ural Dalar ve Volga

Nehrine kadar uzanmaktadr. Gneydouda ise, Avrupa ve Asyay Kafkas sradalar ayrmaktadr. 1897 nfus saym verilerine, Rus mparatorluunun Avrupa yakasnda yer alan, Polonya dndaki btn lke ve guberniyalar dahildir. 2 . K. Zagidullin, Perepis 1897 Goda i Tatar Kazanskoy Gubernii, Tatarskoe Knijnoe zd-

vo, Kazan 2000, s. 4, 7; V. . Kozlov, Natsionalnosti SSSR (Etnodemografieskiy Obzor), Statistika, Moskva 1975, s. 31-32.

680

Rus mparatorluu, SSCB ve gnmzde Rusya Federasyonunda yaayan Hint-

Avrupallar u ekilde gruplandrlabilir: Slavlar (Ruslar, Ukrainler, Beyaz Ruslar, Lehler, Bulgarlar, ekler, Slovaklar ve Gney Slavlar); Baltkllar (Letonlar, Litvanlar ve Jmudler); Romanlar (Moldovanlar, Romenler); Germenler (Almanlar); Dier Hint-Avrupallar (Ermeniler, Yunanlar, Arnavutlar, Farslar, Tacikler, Tatlar, Osetinler ve ingeneler). 4 Fin-Ugorlar unlardr: Finler (Estonlar, Mordvalar, Votyaklar (Udmurtlar), Kareller, Finler,

Ziryaneler (Komiler), Permyaklar, eremisiler (Mariler), jorlar, Vepler ve Loparlar); Ugorlar (Ostyaklar (Hantlar), Vogular (Mansiler), Macarlar). 5 V. P. ibaev, Etnieskiy Sostav Naseleniya Evropeyskoy asti Soyuza SSR, zd-vo

Akademii Nauk SSSR, Leningrad 1930, s. II; ibayev, Rus mparatorluunun Avrupa yakasnda yaayan milletlerin yzdesini -SSCBye dahil olmayan 7 guberniyay toplam sayya dahil etmedii iinyanl vermitir. Dorusu yukarda verilen yzdelerdir. 6 Guberniya: En byk idari-blgesel birim (SSCBde Oblast, Polonyada Voyvodalk),

Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsii: Entsiklopedieskiy Slovar, Moskva 1995, s. 111, 135. Guberniyann karlnn, Osmanl mparatorluunda vilayet olduu sylenebilir. 7 B. P. Kadomtsev, Professionalny i Sotsalny Sostav Naselenya Yevropeyskoy Rossii

Po Dannm Perepisi 1897 Goda, S. Peterburg 1909, s. 1. 8 9 10 11 12 13 Zagidullin, a.g.e., s. 9-10. A.g.e., s. 9, 181; F. Sayfi, Tatar Do Fevralskoy Revolyutsii, Kazan 1930, s. 5. Zagidullin, a.g.e., s. 118-120, 196. Kozlov, a.g.e., s. 32. A.g.e., s. 32. E. H. Karr, Neskolko Zametok o Sovetskoy Bakirii, Bakirskoe Natsionalnoe Dvijenie

1917-1920 gg. i A. Validi, zd-vo Gilem RAN, Ufa 1997, s. 40. 14 V. N. Avseenko, storiya Goroda S. Peterburga, St. Peterburg 1993, s. 196; M. E. Kogan,

Tatar v Sankt-Peterburge (Leningrade) na Rubeje 90-h Godov, Kunstkamera. Etnografieskie Tetradi, Peterburgskoe Vostokovedenie, Vpusk 7, St-Peterburg 1995, s. 64; Tamara Smirnova, M, Mnogonatsionalny Peterburg, Peterburg Natsionalny nformatsionno-analitieskiy Jurnal, yun 2000, s. 6. 15 . A. Gilyazov, Politika Tsarizma po Otnoeniyu k Tataram Srednego Povoljya vo 2-oy

pol. XVI-XVIII vv. , Material po storii Tatarskogo Naroda, Akademiya Nauk Tatarstana, Kazan 1995,

681

s. 244; R. G. Landa, slam v storii Rossii, Vostonaya Literatura RAN, Moskva 1995, s. 132; Zagidullin, a.g.e., s. 82-83. 16 A.g.e., s. 83; Gilyazov, a.g.e., s. 244; Vahit mamov, Zapryatannaya storiya Tatar, zd-vo

Kamaz, Naberejne eln 1994, s. 14. 17 D. M. shakov, Dinamika islennosti i Osobennosti Razmeeniya Tatar v Volgo-

Uralskom Regione v XVI-Naale XX vv. , Material po storii Tatarskogo Naroda, Akademiya Nauk Tatarstana, Kazan 1995, s. 257. 18 s. 134. 19 dil ve Urallarda yaayan Trklerin atalar olan Bulgar Trkleri, Orta dildeki devletlerini ulpan Bulgari, Sovremennye Tatar: Mif i Deystvitelnost, Olga, Sankt-Peterburg 1998,

M.S. V. yzylda kurmulard. Hazar Trkleri ise, M.S. VIII. yzyldan itibaren dil kylarnda yerleik dzende yayorlard. Abdullah Battal-Taymas, Kazan Trkleri, Ankara 1966, s. 17; Rus tarihilerinden P. afarik, Trklerin Urallara yerlemelerinin ok daha ncelere gittiini belirtmitir. afarik, M.. I. bin yln ortalarnda Urallarda yaayan ve Heredotun da bahsettii Yirk adl kavmin Trkler olduunu iddia etmektedir. nl dilbilimci Trkolog S. E. Malov ise, Trklerin dil ve Urallarda M.. V. yzyldan nce yaadklarn yazyor. S. Rudenko da bu grleri destekleyerek, Bakurtlarn atalarnn Yirkler olduunu belirtiyor. R. G. Kuzeev, Proishojdenie Bakirskogo Naroda, zd-vo Nauka, Moskva 1974, s. 389. 20 21 M. Adji, Poln Polovetskovo Polya, Pik-Kontekst, Moskva 1994, s. 334. D. M. shakov-. L. zmaylov, Etnopolitieskaya storiya Tatar v VI-Pervoy etverti XV

Veka, Tatar, Nauka, Moskva 2001, s. 70; Rizaeddin Fahreddinev, Bolgar ve Kazan Treklere, Tatarstan Kitap Neriyat, Kazan 1993, s. 90. 22 23 24 Bulgari, a.g.e., s. 16. Ahmed Zeki Velidi, Trk ve Tatar Tarihi, Elektro-Tipografiya-Milliyat, Kazan 1912, s. 134. V. V. Pohlyobkin, Tatar i Rus. 360 Let Otnoeniy 1238-1598, Mejdunarodne Otnoeniya,

Moskva 2001, s. 37. 25 Ahmet Temir, Kazan Hanl (1437-1552), Trk Dnyas El Kitab, Birinci Cilt, Ankara

1992, s. 412. 26 27 Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve dil Boyu, A. . DTCF. Yay., Ankara 1966, s. 59. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, Ankara 1948, s. 156-157.

682

28

E.

Vorobyova,

Hristianizatsiya

Musulman

Povoljya

mperskoy

Politike

Samoderjaviya, Novaya Perspektiva, mperskiy Stroy Rossii v Regionalnom zmerenii (XIX-Naalo XX Veka), Moskva 1997, s. 227. 29 Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yzyllarda Karadenizin Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve

Devletleri, TTK Basmevi, Ankara 1972, s. 189. 30 . A. Gilyazov, Politika Tsarizma po Otnoeniyu k Tataram Srednego Povoljya vo 2-oy

pol. XVI-XVIII vv. , Material po storii Tatarskogo Naroda, Akademiya Nauk Tatarstana, Kazan 1995, s. 244-245; Battal-Taymas, a.g.e., s. 46, 53; Akdes Nimet Kurat, Rus Hakimiyeti Altnda dil-Ural lkesi, A.. DTCF. Dergisi, Cilt XXIII-Say: 3-4, Temmuz-Aralk 1965, s. 92. 31 s. 5. 32 mamov, a.g.e., s. 14; Kazan Guberniyasnda 1742de yklan cami says 418e ulam, storiya Bakortostana s Drevneyih Vremen Do 60-h Godov XIX v., RAN Kitap, Ufa 1997,

sadece 118 cami kalmt. Astrahanda 29, Sibiryada ise 98 cami tahrip edilmiti. Landa, a.g.e., s. 132; Gilyazov, a.g.e., s. 251. 33 Nadir Devlet, dil-Uralda slamiyetin Durumu, Tarih Enstits Dergisi, Prof. Dr. brahim

Kafesolu Hatra Says, ..E.F. Yay., stanbul 1987, s. 110. 34 mamov, a.g.e., s. 14. Ayn yasaklar 1649 ve 1675 yllarnda yaynlanan fermanlarla tekrar

yenilendi. Gilyazov, a.g.e., s. 246; Zeki Velidi Togan, Bakrt, slam Ansiklopedisi, 2. cilt, 5. bask, stanbul 1979, s. 331. 35 36 Battal-Taymas, a.g.e., s. 49. storiya Bakortostana s Drevneyih Vremen Do 60-h Godov XIX v., s. 207-214; Kurat,

Rusya Tarihi, s. 226-227; Battal-Taymas, a.g.e., s. 61-62; mamov, a.g.e., s. 17. 37 216. 38 storiya Bakortostana s Drevneyih Vremen Do 60-h Godov XIX v., s. 207; A. N. Saadettin Gme, Trk Cumhuriyetleri ve Topluluklar Tarihi, Aka Yay., Ankara 1999, s.

Grigorev, Hristianizatsiya Nerusskih Narodnostey, Kak Odin iz Metodov Natsionalno-Kolonialnoy Politiki Tsarizma v Tatarii, Material po storii Tatarii, Vpusk I, Akad. Nauk SSSR, Kazan 1948, s. 232, 236. 39 40 mamov, a.g.e., s. 19, 34; Battal-Taymas, a.g.e., s. 64; Gilyazov, a.g.e., s. 248. Battal-Taymas, a.g.e., s. 64.

683

41

A.g.e., s. 64; Fahreddinev, a.g.e, s. 35; nl Trkolog L. N. Gumilyov, Hristiyan olarak

Ruslaan Tatarlardan bir ksmnn soyundan, Rusyann byk gurur duyduu ok mehur ahsiyetler ktn belirtiyor. Bu ahsiyetlerden bir ksm unlardr; Aksakov, Ahmatov, Beketov, Berdyaev, Bulgakov, Bunin, Jukovskiy, Kantemirov, Karamzin, Koubey, Miurin, Saltkov, Tatiev, Turgenev, eremetev, ikov, Yusupov v. d. Rahim Telyaov, Ot ndeytsev i Gunnov do Zolotoy Ord, zd-vo Sankt-Peterburgskaya Panoroma, Sankt-Peterburg 2001, s. 174. 42 43 44 45 Gilyazov, a.g.e., s. 249; mamov, a.g.e., s. 31. Telyaov, a.g.e., s. 160. Landa, a.g.e., s. 134. V. S. Dyakin, Natsionalniy Vopros vo Vnutrenney Politike Tsarizme (XIX v.), Vopros

storii, No: 9, 1995, s. 131. 46 47 mamov, a.g.e., s. 44-49; Battal-Taymas, a.g.e., s. 70-71. Baymirza Hayit, Trkistan Rusya le in Arasnda, eviren Abdlkadir Sadak, Ota

yaynlar 1975, s. 49; mamov, a.g.e., s. 42-43, 61; storiya Bakortostana s Drevneyih Vremen Do 60-h Godov XIX v., s. 248. 48 49 50 51 52 53 A.g.e., s. 253; mamov, a.g.e., s. 49-50, 61-67. mamov, a.g.e., s. 61, 63. Landa, a.g.e., s. 132. Rus mparatorluunda kullanlm olan, bir arlk l birimidir. 16.38 kga eittir. Rus mparatorluu ve SSCBde kullanlm olan para birimidir. Rublenin %1idir. storiya Bakortostana s Drevneyih Vremen Do 60-h Godov XIX v., s. 251-260; Akdes

Nimet Kurat, Rus Hakimiyeti Altnda dil-Ural lkesi, A.. DTCF. Dergisi, Cilt XXIII-Say: 3-4, Temmuz-Aralk 1965, s. 112-113. 54 55 56 57 Gilyazov, a.g.e., s. 251; Battal-Taymas, a.g.e., s. 102. Pohlyobkin, a.g.e., s. 5; mamov, a.g.e, s. 4. Sayfi, a.g.e., s. 4. Kozlov, a.g.e., s. 44; Sayfi, a.g.e., s. 4.

684

58 59 60 61 62

Bulgari, a.g.e., s. 32. Kozlov, a.g.e., s. 44-45. Zagidullin, a.g.e., s. 81-82. Gilyazov, a.g.e., s. 247, 251. Zeki Velidi Togan, Hatralar: Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Milli Varlk ve

Kltr Mcadeleleri, stanbul 1969, s. 137; D. M. shakov, Etnopolitieskie i Demografieskie Protsess v XV-XX Vekah, Tatar, Nauka, Moskva 2001, s. 141. 63 Hakan Krml, Krm Tatarlarnda Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916)., TTK. Yay.,

Ankara 1996, s. 42. 64 65 1998, s. 4. 66 storiya Bakortostana s Drevneyih Vremen Do 60-h Godov XIX v., s. 293; BattalA.g.e., s. 42. Djamalyutdin Validov, Oerk storii Obrazovannosti i Literatur Tatar, zd-vo man, Kazan

Taymas, a.g.e., s. 91-95; Nadir Devlet, ada Trk Dnyas, Marmara niversitesi Yay., stanbul 1989, s. 89-90. 67 68 Dyakin, a.g.e., s. 131-132; Landa, a.g.e., s. 132-133; Devlet, a.g.e, s. 90. Ahmet Kanldere, Reform Within Islam: The Tajdid and Jadid Movement Among the

Kazan Tatars (1809-1917): Conciliation or Conflict?, Eren yay., stanbul 1997, s. 15. 69 422-423. 70 71 Dyakin, a.g.e., s. 131-132, 140; Gilyazov, a.g.e., s. 253; Landa, a.g.e., s. 132-133. Kanldere, a.g.e., s. 15. Gnmzde, Rusya Federasyonu bnyesindeki Mslmanlarn smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV. Cilt, 1. Ksm, TTK. Yay., Ankara 1956, s.

din ilerine bakan Mftlk merkezi, halen Ufada bulunmaktadr. 72 73 Zagidullin, a.g.e., s. 96-98; Gilyazov, a.g.e., s. 252. Akdes Nimet Kurat, Kazan Trklerinin Medeni Uyan Devri, A.. DTCF. Dergisi, Cilt

XXIV-Say: 3-4, Temmuz-Aralk 1966, s. 96-97; Devlet, dil-Uralda slamiyetin Durumu, Tarih Enstits Dergisi, s. 110; Kanldere, a.g.e., s. 16, 18. 74 A.g.e., s. 17.

685

75 76 77 78 79 s. 1-5. 80

Landa, a.g.e., s. 134. Battal-Taymas, a.g.e., s. 102-103. A.g.e., s. 105. A.g.e., s. 103-106. Karl Fuks, Kazanskie Tatar: V Statieskom i Etnografieskom Otnoeniyah, Kazan 1844,

arlk Rusyasnda uygulanan sansr nedeniyle, sansrden geerek yaynlanan kitaplarn

ilk sayfalarnda sansrden getiine ve yaynlanalabileceine ilikin damga bulunmaktadr. Bu da sansrn titiz bir ekilde uygulandnn bir gstergesidir. 81 82 Riza Bariev, storiya Bulgaro-Tatar: Osnovne Vehi, nsaf, Sankt-Peterburg 1992, s. 62. Karl Fuks, a.g.e., s. 113-119; XX. yzyln banda da Rusya Trkleri arasnda, Rusa

renmenin toplum tarafndan benimsenmedii, Zeki Velidi Togann anlarndan da anlalyor. Z. V. Togan, ocukluunda mollalarn tepkisinden ekinen, anne-babasnn kendisini Rus okuluna vermelerine engel olduunu yazyor. Zeki Velidi Togan, Hatralar: Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Milli Varlk ve Kltr Mcadeleleri, stanbul 1969, s. 19. 83 Yu. . Smkov-L. N. Gonarenko, Natsionalny Sostav Kadrov Administrativnogo

Apparata Samoderjaviya v Kazanskoy Gubernii v Kontse XIX Veka, Razvitie Kultur Tatarii v Dooktyabrskiy Period, Kazan 1988, s. 75-76; Zagidullin, a.g.e., s. 93. 84 S. M. Mihaylova, Kazanskiy Universitet v Duhovnoy Kulture Narodov Vostoka Rossii (XIX

vek), zd-vo Kazanskogo Universiteta, Kazan 1991, s. 114, 133-134. 85 86 87 88 89 90 Zagidullin, a.g.e., s. 93-94. Kozlov, a.g.e., s. 8, 16. Zagidullin, a.g.e., s. 97. A.g.e., s. 97. Kanldere, a.g.e., s. 17. N. A. Grinenko, storiya Tsenzurnh Urejdeniy v Rossii v Pervoy Polovine XIX Veka,

Tsenzura v Rossii: storiya i Sovremennost, Vpusk 1, RNB, Sankt-Peterburg 2001, s. 15. 91 V. G. ernuha, Tsenzura v Yevrope i Rossii, Tsenzura v Rossii: storiya i

Sovremennost, Vpusk 1, RNB, Sankt-Peterburg 2001, s. 9.

686

92

R. F. Muhammetdinov, Sufizm v ssledovaniyah Tatarskih Uennh, del Buenda

Sufilk: Sufizm v Povolje, man, Kazan 2000, s. 47. 93 Alexandre Benningsen and S. E. Wimbush, Mystics and Commissars: Sufism in the

Soviet Union, C. Hurst Company, London 1985, s. 36-37. 94 A. N. Yuzeev, Tatarskie Msliteli Kontsa XVIII-XIX Vekov o Sufizme, del Buenda

Sufilk: Sufizm v Povolje, man, Kazan 2000, s. 35. 95 96 97 Adji, a.g.e., s. 227; Kozlov, a.g.e., s. 16-18, 43. mamov, a.g.e., s. 6-7, 74. Kniga v Rossii, 1881-1895, Rossiyskaya Natsionalnaya Biblioteka, Sankt-Peterburg

1997, s. 10. 98 99 Zagidullin, a.g.e., s. 179. A.g.e., s. 179. Yukarda nfus memuru ile kyl arasnda geen diyalou, Zagidullin ariv

belgelerinden nakletmitir. 100 mamov, a.g.e., s. 9. 101 Zagidullin, a.g.e, s. 154, 187; D. M. shakov, Tatar (Populyarny Oerk Etnieskoy storii i Demografii), zd-stvo Kamaz, Naberejne eln 1993, s. 7. Rus kyllerinin Tatarlara taciz mahiyetinde yaknda sizi Hristiyanlatracaklar tarzndaki szleri, Tatarlar arasnda endie yaratmaktayd. rnein, ariv belgelerindeki bir diyalogdan aktarld ekliyle, Kazana bal Turana kynde cami onarm ile uraan Tatarlara, yoldan gemekte olan komu kyden bir Rusun benzer mahiyetteki szleri, olayn kyden kye yaylmasna ve Trkler arasndaki endienin ve hkmete kar gvensizliin giderek artmasna neden olmutu. Zagidullin, a.g.e, s. 129-130. 102 Zagidullin, a.g.e., s. 103, 219. 103 Richard A. Pierce, Russian Central Asia 1867-1917: A Study in Colonial Rule, University of California Press, Berkeley 1960, s. 204. 104 S. F. Kasimov, Tri Zarubejnh ssledovaniya po storii Bakirskogo Natsionalnogo Dvijeniya, Bakirskoe Natsionalnoe Dvijenie 1917-1920 gg. i A. Validi, zd-vo Gilem, Ufa 1997, s. 139. 105 L. G. Praysman, Russkaya Politieskaya Politsiya v Kontse XIX-Naale XX Beka, Terrorist i Revolyutsioner, Ohranniki i Provokator, Rosspen, Moskva 2001, s. 81.

687

106 A. Yu. Dvornienko i dr., Russkaya storiya s Drevneyih Vremen do Naih Dney, 4-e zdanie, Sankt-Peterburg 2000, s. 268-269; Kurat, Rusya Tarihi, s. 378-396. 107 Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990, s. 413. 108 Krml, a.g.e., s. 74-75; Kurat, Kazan Trklerinin Medeni Uyan Devri, s. 134-136. 109 Krml, a.g.e., s. 75. 110 Kurat, Kazan Trklerinin Medeni Uyan Devri, s. 137-138. 111 A.g.e., s. 138-146; Krml, a.g.e., s. 82-84. 112 V. . Lenin, Polnoe Sobranie Soineniy, Tom 25, zdanie Pyatoe, Moskva 1961, s. 66. 113 A.g.e., s. 271; Rus mparatorluunun nfusunun %57sine, Asya yakasndaki nfus da dahil edilmitir. Bu yzdeye, Ruslarn dnda Ukrain ve Beyaz Ruslar da dahil olmak zere, Rus mparatorluu bnyesinde yaayan btn milletler dahildir. 114 Lenin, a.g.e., Tom 34, Moskva 1962, s. 379. 115 Kozlov, a.g.e., s. 46. 116 A.g.e., s. 45. 117 Lenin, a.g.e., Tom 48, Moskva 1964, s. 234-235. 118 A.g.e., s. 235. 119 Lenin, a.g.e., Tom 34, s. 379. 120 Validov, a.g.e., s. 4. 121 D. M. shakov, Etnopolitieskie i Demografieskie Protsess v XV-XX Vekah, Tatar, Nauka, Moskva 2001, s. 149. 122 Sayfi, a.g.e., s. 15. 123 Validov, a.g.e., s. 4. 124 Karr, a.g.m., s. 40. 125 Nadir Devlet, Trk Dnyasnn Demografik ve Ekonomik Yapsna Toplu Bir Bak, Trk Dnyas El Kitab, Birinci Cilt, kinci Bask, Ankara 1992, s. 56.

688

126 Alan Fisher, The Crimean Tatars, Hoover Institution Press, Stanford, California 1978, s. 114. 127 ibaev, a.g.e. 128 Tablo 2de, krsal ve ehir nfusu toplamlar %98.6ya ulamaktadr. Eksik olan %1.4n sebebi, Rus mparatorluu bnyesinde yer alan ancak SSCBye dahil olmayan yedi guberniyann nfus verilerinde toplam nfus verilmesine karn krsal ve ehir nfusuna ait verilerin olmamasndan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle, Gneybat Trklerine ait krsal ve kentsel nfusun ayrm bulunmamaktadr. Sz konusu yedi guberniya unlardr: Bessarabskaya, Estlyandskaya, Grodlenskaya, Kovenskaya, Kurlyandskaya, Liflyandsakaya ve Vilenskaya. Bu guberniyalarda yaam olan Trklerin toplam 67.000 iken, bu saynn 56.000i Bessarabskayada yaamaktayd. 129 Tablodaki Trklerle ilgili olarak kullanlan Kuzeybat Trkleri, Gney dou Trkleri ve Gneybat Trkleri terimleri, yaynlanm olan nfus verilerinde geen ifadelerdir. Bu snflandrma aynen kullanlmtr. ADJ, M., Poln Polovetskovo Polya, Pik-Kontekst, Moskva 1994. AVSEENKO, V. N., storiya Goroda S. -Peterburga, St. Peterburg 1993. BAREV, Riza, storiya Bulgar-Tatar: Osnovne Vehi, nsaf, Sankt-Peterburg 1992. BATTAL-TAYMAS, Abdullah, Kazan Trkleri, Ankara 1966. BENNGSEN, Alexandre and S. E. Wimbush, Mystics and Commissars: Sufism in the Soviet Union, C. Hurst Company, London 1985. BULGAR, ulpan, Sovremennye Tatar: Mif i Deystvitelnost, Olga, Sankt-Peterburg 1998. ERNUHA, V. G., Tsenzura v Yevrope i Rossii, Tsenzura v Rossii: storiya i Sovremennost, Vpusk 1, RNB, Sankt-Peterburg 2001, s. 8-14. DEVLET, Nadir, dil-Uralda slamiyetin Durumu, Tarih Enstits Dergisi, Prof. Dr. brahim Kafesolu Hatra Says, ..E.F. Yay., stanbul 1987, s. 109-122. DEVLET, Nadir, Trk Dnyasnn Demografik ve Ekonomik Yapsna Toplu Bir Bak, Trk Dnyas El Kitab, Birinci Cilt, kinci Bask, Ankara 1992, s. 55-101. DEVLET, Nadir, ada Trk Dnyas, Marmara niversitesi Yay., stanbul 1989. DVORNENKO, A. Yu. i dr., Russkaya storiya s Drevneyih Vremen do Naih Dney, 4-e zdanie, Sankt-Peterburg 2000.

689

DYAKN, V. S., Natsionalniy Vopros vo Vnutrenney Politike Tsarizme (XIX v.), Vopros storii, No: 9, 1995, s. 130-142. FAHREDDNEV, Rizaeddin, Bolgar ve Kazan Treklere, Tatarstan Kitap Neriyat, Kazan 1993. FISHER, Alan, The Crimean Tatars, Hoover Institution Press, Stanford, California 1978. FUKS, Karl, Kazanskie Tatar: V Statieskom i Etnografieskom Otnoeniyah, Kazan 1844. GLYAZOV, . A., Politika Tsarizma po Otnoeniyu k Tataram Srednego Povoljya vo 2-oy pol. XVI-XVIII vv. , Material po storii Tatarskogo Naroda, Akademiya Nauk Tatarstana, Kazan 1995, s. 243-256. GME, Saadettin, Trk Cumhuriyetleri ve Topluluklar Tarihi, Aka Yay., 1. bask, Ankara 1999. GRGOREV, A. N., Hristianizatsiya Nerusskih Narodnostey, Kak Odin iz Metodov Natsionalno-Kolonialnoy Politiki Tsarizma v Tatarii, Material po storii Tatarii, Vpusk I, Akad. Nauk SSSR, Kazan 1948, s. 226-285. GRNENKO, N. A., storiya Tsenzurnh Urejdeniy v Rossii v Pervoy Polovine XIX Veka, Tsenzura v Rossii: storiya i Sovremennost, Vpusk 1, RNB, Sankt-Peterburg 2001, s. 15-27. HAYT, Baymirza, Trkistan Rusya le in Arasnda, eviren Abdlkadir Sadak, Ota yaynlar, 1975. MAMOV, Vahit, Zapryatannaya storiya Tatar, zd-vo Kamaz, Naberejne eln 1994. SHAKOV, D. M, Tatar (Populyarny Oerk Etnieskoy storii i Demografii), zd-vo Kamaz, Naberejne eln 1993. SHAKOV, D. M. -. L. ZMAYLOV, Etnopolitieskaya storiya Tatar v VI-Pervoy etverti XV Veka, Tatar, Nauka, Moskva 2001, s. 41-100. SHAKOV, D. M., Dinamika islennosti i Ocobennosti Razmeeniya Tatar v Volgo-Uralskom Regione v XVI-Naale XX vv. , Material po storii Tatarskogo Naroda, Akademiya Nauk Tatarstana, Kazan 1995, s. 257-269. SHAKOV, D. M., Etnopolitieskie i Demografieskie Protsess v XV-XX Vekah, Tatar, Nauka, Moskva 2001, s. 101-161. storiya Bakortostana s Drevneyih Vremen Do 60-h Godov XIX v., RAN Kitap, Ufa 1997.

690

KADOMTSEV, B. P., Professionalny i Sotsalny Sostav Naselenya Yevropeyskoy Rossii Po Dannm Perepisi 1897 Goda, S-Peterburg 1909. KANLIDERE, Ahmet, Reform Within Islam: The Tajdid and Jadid Movement Among the Kazan Tatars (1809-1917): Conciliation or Conflict?, Eren yay., stanbul 1997. KARR, E. H., Neskolko Zametok o Sovetskoy Bakirii, Bakirskoe Natsionalnoe Dvijenie 1917-1920 gg. i A. Validi, zd-vo Gilem RAN, Ufa 1997, s. 36-66. KASMOV, S. F., Tri Zarubejnh ssledovaniya po storii Bakirskogo Natsionalnogo Dvijeniya, Bakirskoe Natsionalnoe Dvijenie 1917-1920 gg. i A. Validi, zd-vo Gilem, Ufa 1997, s. 135-143. KIRIMLI, Hakan, Krm Tatarlarnda Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916), TTK. Yay., Ankara 1996. Kniga v Rossii, 1881-1895, Rossiyskaya Natsionalnaya Biblioteka, Sankt-Peterburg 1997. KOGAN, M. E., Tatar v Sankt-Peterburge (Leningrade) na Rubeje 90-h Godov, Kunstkamera. Etnografieskie Tetradi, Peterburgskoe Vostokovedenie, Vpusk 7, St-Peterburg 1995. Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsii: Entsiklopedieskiy Slovar, Moskva 1995. KOZLOV, V. ., Natsionalnosti SSSR (Etnodemografieskiy Obzor), Statistika, Moskva 1975. KURAT, Akdes Nimet Rus Hakimiyeti Altnda dil-Ural lkesi, A. . DTCF. Dergisi, Cilt XXIIISay: 3-4, Temmuz-Aralk 1965, s. 91-126. KURAT, Akdes Nimet Kazan Trklerinin Medeni Uyan Devri, A.. DTCF. Dergisi, Cilt XXIVSay: 3-4, Temmuz-Aralk 1966, s. 95-194. KURAT, Akdes Nimet, Rusya Tarihi, Ankara 1948. KURAT, Akdes Nimet, Trkiye ve dil Boyu, A. . DTCF. Yay., Ankara 1966. KURAT, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yzyllarda Karadenizin Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, TTK. Basmevi, Ankara 1972. KURAT, Akdes Nimet, Trkiye ve Rusya, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990. KUZEEV, R. G., Proishojdenie Bakirskogo Naroda, zd-vo Nauka, Moskva 1974. LANDA, R. G., slam v storii Rossii, Vostonaya Literatura RAN, Moskva 1995. LENN, V. ., Polnoe Sobranie Soineniy, Tom 25, zdanie Pyatoe, Moskva 1961.

691

LENN, V. ., Polnoe Sobranie Soineniy, Tom 34, zdanie Pyatoe, Moskva 1962. LENN, V. ., Polnoe Sobranie Soineniy, Tom 48, zdanie Pyatoe, Moskva 1964. MHAYLOVA, S. M., Kazanskiy Universitet v Duhovnoy Kulture Narodov Vostoka Rossii (XIX vek), zd-vo Kazanskogo Universiteta, Kazan 1991. MUHAMMETDINOV, R. F., Sufizm v ssledovaniyah Tatarskih Uennh, del Buenda Sufilk: Sufizm v Povolje, man, Kazan 2000, s. 37-48. PERCE, Richard A., Russian Central Asia 1867-1917: A Study in Colonial Rule, University of California Press, Berkeley 1960. POHLYOBKIN, V. V., Tatar i Rus. 360 Let Otnoeniy 1238-1598, Mejdunarodne Otnoeniya, Moskva 2001. PRAYSMAN, L. G., Russkaya Politieskaya Politsiya v Kontse XIX-Naale XX Beka, Terrorist i Revolyutsioner, Ohranniki i Provokator, Rosspen, Moskva 2001, s. 76-83. SAYF, F., Tatar Do Fevralskoy Revolyutsii, Kazan 1930. SMIKOV, Yu. ., -L. N. GONARENKO, Natsionalny Sostav Kadrov Administrativnogo Apparata Samoderjaviya v Kazanskoy Gubernii v Kontse XIX Veka, Razvitie Kultur Tatarii v Dooktyabrskiy Period, Kazan 1988, s. 73-88. SMRNOVA, Tamara M, Mnogonatsionalny Peterburg, Peterburg Natsionalny

nformatsionno-analitieskiy Jurnal, yun 2000. IBAEV, V. P., Etnieskiy Sostav Naseleniya Evropeyskoy asti Soyuza SSR, zd-vo Akademii Nauk SSSR, Leningrad 1930. TELYAOV, Rahim, Ot ndeytsev i Gunnov do Zolotoy Ord, zd-vo Sankt-Peterburgskaya Panoroma, Sankt-Peterburg 2001. TEMR, Ahmet, Kazan Hanl (1437-1552), Trk Dnyas El Kitab, Birinci Cilt, Ankara 1992, s. 409-414. (TOGAN) VELD, Ahmed Zeki, Trk ve Tatar Tarihi, Elektro-Tipografiya-Milliyat, Kazan 1912. TOGAN, Zeki Velidi., Hatralar: Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Milli Varlk ve Kltr Mcadeleleri, stanbul 1969. TOGAN, Zeki Velidi Bakrt, slam Ansiklopedisi, 2. cilt, 5. bask, stanbul 1979, s. 328-332. UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Tarihi, IV. Cilt, 1. Ksm, TTK. Yay., Ankara 1956.

692

VALDOV, Djamalyutdin. Oerk storii Obrazovannosti i Literatur Tatar, zd-vo man, Kazan 1998. VOROBYOVA, E. ., Hristianizatsiya Musulman Povoljya v mperskoy Politike

Samoderjaviya, Novaya Perspektiva, mperskiy Stroy Rossii v Regionalnom zmerenii (XIX-Naalo XX Veka), Moskva 1997, s. 224-237. YUZEEV, A. N., Tatarskie Msliteli Kontsa XVIII-XIX Vekov o Sufizme, del Buenda Sufilk: Sufizm v Povolje, man, Kazan 2000, s. 29-36. ZAGDULLN, . K., Perepis 1897 Goda i Tatar Kazanskoy Gubernii, Tatarskoe Knijnoe zd-tvo, Kazan 2000.

693

Kazan Hanl'nn Dmesinden Sonra Kazan Tatarlar / Ravil Bukharaev [s.400-407]


BBC World Service Tatar Bakurt Birimi Bakan / ngiltere 1522de Ruslarn eline gemesiyle Kazan Hanlnn kendine zg uygarlnn ortadan kalkmas Rusya ve Rus Mslmanlar arasndaki snr, birbirinden ok farkl iki uygarlk arasnda bir hudud olduunu dnen tarihiler iin muamma olabilir. ada Rus siyasetinin en milliyeti temsilcileri sanki Mslman hanlklar ve Rusya arasnda hibir dnem bar komuluk ilikileri yaanmamasna, bu iki varln birbirlerini ne kltrel ne de ekonomik adan asla etkilemediini iddia ederler. Bu tr siyasetiler Tatar slam ve Ortodoks Hristiyanlk arasndaki ilikiyi srekli bir sava durumu ve karlkl kukunun hakim olduu bir iliki tipi olarak sunarlar. Aslnda, 1552 zabtndan hemen sonra, Rus otoriteleri, inanlarn Ruslar tarafndan nerilen ekonomik veya siyasi ayrcalklarla asla deimeyen Mslmanlara derin aclar vermi olan bir Hristiyanlatrma srecine girmitir. Hristiyanl benimsemeyenlere byk miktarlarda vergiler getirilmitir. Fiziksel olarak ikence grmler, buz hcrelerinde tutulmular, ehirlerdeki evleri ellerinden alnm, uzak kylere gitmeleri yasaklanm ve Mslman kyllerin verimli topraklar ellerinden alnarak yeni gelen Ruslar arasnda datlmtr. slam inancnn aklanmas yaklak iki yz yl boyunca Rusyada yasaklanmtr. Kazann dmesi sonras camilerin tahrip edilmesi 16, 17 ve 18. yzyllarda devam etmitir. Ancak Ortaa Rusyasnda slama kar duyulan ak tepki Kazann Rusya tarafndan zabtyla balam ve bu olaylar Ruslarn slami inan ve kltre, dair duyduu tarihi nefretten ok, sregelen bir propagandann rn olarak gzkmektedir. Dindarlk Ad Altnda Tecavz Akas, Hristiyanlatrma srecinin balamas her hangi bir zorlama olmakszn ya da ok az zorlama sonucu gereklemitir. Kazann ilk Rus Bapiskoposu Gurye, 1555te Korkun van tarafndan Mslmanlarn, Hristiyanl kabullenmelerini ekici hale getirebilmek maksadyla Rus merhametliliinin ve konukseverliliinin n plana karlmas talimat verilmiti. Bapiskopos, Tatarlar mmkn olduunca kendine altrmal ve onlar korkuyla deil sevgiyle vaftiz edilmeye hazrlamaldr. Bapiskoposun sevgi anlay zellikle Mslmanlarn davet edildii alkoll, dzenli ziyafetlerdir. Dier yntemler ise eitli sulardan dolay hkm giymi ya da sulanmakta olan Mslmanlar kurtarmak, yeni vaftiz edilmi olanlarn topraklarn ve mallarn kullanmalarna izin vermek ve Mslmanlar iin zorunlu olan vergilerden onlar muaf tutmak olmutur. Bu tr politikalar bir lde baarl olmutur; ancak bavurulan yntemler manevi kazanlardan ok maddi kazanlara ynelik olduundan, yeni vaftiz edilmi Tatarlarn serbest kaldklarnda veya hissettiklerinde ata inanlarna dnmeleri sz konusu olmutur.

694

Kazan Hanlndaki Mslmanlarn Hristiyanlatrlma politikalar iddialar ne olursa olsun, aslnda gerek tam tersiydi. Rusyann dier yerlerinde de olduu gibi, atanan Rus valilerin ynetimi rvet, zimmetine para geirmek ve bakalarnn hakkn ihlal etmek temellerine oturmutur. Mslman topraklar keyfi yollarla datlm, vaftiz edilmek bile Kazan Tatar toprak aalarn belli bir sre koruyabilmitir. Bu trl bir durumda, Mslmanlarn Ortodoks Hristiyanl kitleler halinde kabul etmemeleri artc deildir. Kazan Hanlnn alnmasnda zgrletirilmelerinin nemli bir rol oynad, Mslman hanelerinde yaayan Rus sava tutsaklar bile slam ve slami yaam tarzn yaam biimi olarak semi olabilir. Merhamet Ad Altnda Eziyet Daha sonradan Rus Ortodoks Kilisesinin bana geecek olan Kazan ve Astrahann yeni Bapiskoposu Mutaasip Hermogen, 1593te dnemin Rus ar Feodor Yonnovotie bir yaz yazarak ikayette bulunmutu. Yeni vaftiz edilmi Mslmanlarn hl Tatarlarla birlikte yaadn, Mslman tarznda yiyip itiklerini ve kiliselere gitmediklerini bildirmitir. Ha takmazlar, evlerinde ikonalar ve ha iaretleri bulundurmazlar; ve Hristiyan rahiplerin evlerine girmelerine de izin vermezlerBununla beraber, birok tutsak Rus ve dier Ruslar, Tatarlarla yaamaktadr, onlarla evlenmektedir ve Tatar inancn benimsemektedir. Bu yaz zerine, Mslmanlar nazik yollarla Hristiyanlatrmak yerine daha kesin yollar benimsenmitir. ar Feodor Yonnovoti ele geirilen topraklarda slamiyetin direniine, zellikle de yeni camilerin ve okullarn yaplmasna fkelenmi ve bunlarn bir an nce yok edilmesi emrini vermitir. Kazan Tatarlar bu yaplarn yenilerini ina etmekten ve slam inancna gre ibadet etmekten men edilmitir. Bunun da tesinde, 17. yzylda Mslmanlarn vaaz vermesi ve Hristiyanlar Mslmanlatrma eylemleri srkta yaklmalar ile son bulmaktayd. Dini eziyetler ylesine ar bir hale gelmiti ki Kazan Tatarlar silahlarn alp, Rus arlnn bunalml dnemlerinde ayaklanmalara katlmtr. Ancak bu trl eziyetler 17. yzyl boyunca devam etmi ve bunlarn sonucu olarak Rus Mslmanlar 1670-1671 Stepan Razin ayaklanmalarna kitlesel olarak katlmtr. Gizli slam Yaam sryordu ve Kazan Hanl kendilerini zorla da olsa yeni gerekliklere altrmaya alyordu. Trajik ekilde, 1672 ve 1694 byk yangnlar Kazan ehrini tahrip etmiti. Alevlerde yanan yalnzca Tatar mimarisi deil; ayn zamanda devlet arivlerinin ve zel ktphanelerin ok sayda dokman olmutur. Bu Kazan Hanl uygarlnn yaad son darbe olmutur. Daha sonra Kazan Tatarlarnn kendine zg uygarl Rus mparatorluu erevesinde gelimitir. Bata hanln ad olmak zere, isimler deitirilmi ve Kazan Hanl kltrel bamszln tamamen kaybetmitir. slam kltr Rus Ortodoks ideolojisinin eriemedii kylerle snrl kalmtr. Ancak, kent yaamnn miras korunmu ve insanlarn tarihi anlarnda yaatlmtr. Ancak Byk Petronun tahta gemesiyle, Tatar kltr yeni skntlarla karlam ve kendi anavatannda ksz kalmtr.

695

Kazan Hanl ad Byk Petronun (1672-1725) tahta getii tarihe kadar kullanld. Ancak nfusun yaps arpc bir ekilde (dramatik olarak) deimitir. Kazan Tatar aristokrasisinin bir ksm zgrlk savalarnda lm bir ksm da basklara dayanamayarak Hristiyanl kabul ederek, Rus aristokrasisine katlmtr. Geri kalan Mslman Tatarlar iki sosyal gruba blnmtr. Bu gruplardan biri kk toprak sahiplerinden ya da askerlerden oluan ve Rus arnn hizmetinde olan bu gruplardan biri Kazak Tatarlardr. Dier grup da Yasak Tatarlar olarak anlmaya baland. Yasak, Kazak Hanlnda denen geleneksel vergilerin adyd. Mslman nfusun byk ounluu kyde yaamaya zorland ve bu durumda bile kylerinin bakente ya da ana su yollarna yakn olmasna izin verilmedi. Kazan Hanlnn dmesinden yllar sonra, Kazandaki uluslararas ticaret Rus tccarlarnn eline getiinde, daha fazla Kazan Tatarnn daha nceki bakentin eteklerinde yaamasna izin verildi. 16. yzylda ortaya kan eski ve yeni Tatar yerleimleri imdiki modern Kazan ehrinin bir parasn oluturur. Kazan Tatar Mslmanlarnn yeni yaam tarzlarna almaktaki tm abalarna ramen, kltrlerinin ve dinlerinin bask altnda olmas sonucunda, tarihi anavatanda alt milyon Tatardan yalnzca drtte biri kalmtr. Dierleri ise inanlar dorultusunda zgrce yaayabilecekleri yerlere gitmeye zorlanmtr. Rus mparatorluunun hzla yaylmas sonucunda, Ural ya da Volga civarnda gidebilecekleri ok az yer kalmtr. Bu yzden Tatar kolonilerine in ya da Japonya gibi uzak yerlerde bile rastlanmaktadr. airler ve Sufiler Kazan Hanlnn son airi Mevla Kolnn kaderi 17. yzylda Mslman kltr ve edebiyatnn maruz kald durumun gstergesidir. Kendisinin gerek ad Bayramgali Kolievdir ve mistik iirleri nedeniyle Bimka Sufi olarak anlr. Blgede Rus ynetimine hizmette bulunan ancak kendi ulusal kltrne sadk kalmasna izin verilen bir Kazak Tatar ailesinden gelmekte olup iti adnda bir kyde domutur. Mevla Kol, Kazanda ehrin eteklerindeki Mamay okulunda eitim grmtr. ada Rus arivlerine gre, kendisi 1678de Tatarlara eski Bulgar ehri Bilyarda oturma izni verildiinde, Tatarlar bu blgeye yerletiren kiidir. Ancak 1699da bu Tatar yerleimi Ortodoks Rus yerleimine dnm ve burann yerlilerinin esma Nehri kysndaki eski tiryak Kyne yerletirilmeleri istenmitir. Mevla Kolnn torunlar bu dnemden beri bu blgede yaamaya devam etmektedir. Mevla Kolya gre kendisinin stad ve retmeni Mamay da bir airdir ancak bu aratrma asndan onun Molla ve din retmeni olmas ok daha nemlidir. Kazann dmesinden 17. yzyla kadar, Kazan Tatarlar ve Rus Mslman halknn resmi din grevlisi yoktu. Molla unvan hiyerarik bir konumun gstergesi olmayp eitimli insan anlamna gelir. Bu mollalar, byk ve kk kylerde yalnzca dinin temel kaidelerini deil aritmetik ve hat sanat gibi konularda da ders vermekte olan halkn iinden olan insanlardr. slamn korunmas ve gelitirilmesi Mamay, Mevla Kol ve birok bilinmeyen sradan insanlarn elindeydi, bu insanlar slam ve kltrel mirasn zamann tm artlarna kar korumulardr. Mevla Kol ve dier Sufiler ile Abuzeler srekli bir yerleim mekan araylar, Rus

696

otoritelerinin izniyle bile Mslmanlarn rahatsz olmadan onlarla birlikte yaayamadklarnn gstergesidir. Kazan Hanlnn iyi kurulmu eitim sisteminin dinsel hogrszlk nedeniyle ne hale geldiini bilmiyoruz. Kazan byk medresesi ve dier camilerinin kendilerine ait dini okullar olduu bilinmektedir, bu okullarda Arap dili ve eriat kanunlar retilmekteydi. Kazan Hanlnn byk ehirleri ve kasabalar da Kazan ekonomisinin eitimli insana duyduu ihtiyatan dolay renim merkezleri durumundayd. 19. yzyln sonlarnda bile Volga-Ural blgesindeki Mslman eitim sisteminin ereve olarak etkisinin hissedildii Ortodoks medreseler temel eitim vermekteydi. Gelecein ceditileri eski muhafazakar sisteme kar kendi slami uyan savalarn vereceklerdir. Ancak bu dnemlerde sistem gnn gereklerine cevap verir nitelikteydi. Bu dnemdeki eitim sisteminin temeli muhtemelen 12. yy.da (1142de len Arap alimi Necmeddin NesefidenAkaid Nesefi) ve 14. yy.da (rnein 1358de len Hasan Kdinin Aristocu ve Eflatuncu mant yorumlamas) yaplan almalara dayanmaktadr. 15 ve 16. yzyln rnleri ve dier kitaplar tabii ki 19. yzyldakilerden daha yeniydi ve bu dnemlerde verilen eitimde uygulanabilirlik ok nemliydi. Ancak bu uygulanabilirlik zellii, Kuran- Kerimin ve hadislerin kiisel yorumlanma dneminin bitmesiyle beraber, Ortodoks Snni inancn savunan renciler arasnda zgr dnce ve felsefeyle ilgilenen sufilere kar bilimsel bir savunma arac olarak kullanlmaya baland. Dnemin ii ve Sufi dnce akmlaryla evrelenmi olan Orta Asya dogmatizmi, Kazann resmi din adamlar evresinin akademik etkinliklerine de yansm gzkmektedir. Sonraki yzyllarda gizlice yrtlen almalarla glendirilen Tatar Medreseleri ders programnn tutucu yn dnldnde, Akaid Nasafi zerine Timurun ada, tarafndan yaplan yorumlamalar ve nde gelen slam bilgini Saadettin Taftazani, Kazan resmi din evrelerinin eitiminde nemliydi. Hem Nesefi hem de Taftazani evreni, Sufilerin kategorisine zt olarak Tanrnn nitelikleriyle aklamaya alyordu. Bunlar bu dnyadaki eylerin hayali olduunu, gerekte var olmadn ya da bu eylerin bizim varlklarna inandmz srece var olup, greceli niteliklere sahip olduklarn ve bu yzden de bunlar gerekte bilip zlerini anlamann asla mmkn olmadn iddia etmektedirler. Bu kategori konusunda, Taftazani aadaki ifadelerle belirgin bir sonu karmaktayd: Hibir eyi tanmayan zellikle nc kategoriyle yaran insana demez, yok olmalar ya da tvbe etmeleri iin onlar atee atmak daha iyi olur. Yukardaki karmn tm katlna ramen, bu szler slami bir sorgulamadan ok yalnzca bir sylem gibi grnmektedir. lk olarak, gnmz slam savalarna kyasla daha doru bilgilere sahip Ortaa alimlerine gre slamda atele cezalandrma kati olarak yasaklanmtr, ikincisi Snnilerin sufilere kar kmalarna ramen sufiler Kazan Hanlnda nemli yerlere gelmekle kalmayp, kendilerine zg disiplinleri ve okullar bulunmaktadr. Resmi ulemann ve sufilerin bir arada bulunmas, resmi din grevlilerinin mmet zerindeki sufi etkisinden memnun olduklar anlamna gelmez. Bu konuda nde gelen Batl aratrmaclardan J. S. Trininghamn aada belirttii gibi:

697

Pratikte dini otoritelerin birlikte bulunmalarna izin verilmi olsa bile, tm sufilik tarihi boyunca ulema ve laik otoritelerin saldrlar durmamtr; ancak gemite bu saldrlar birey olarak sufilerin knanmas ve belirli tarikatlarn bastrlmasndan teye gitmemitir. Bu onlarn Mslman toplumlarndaki yaamlarn asla etkilememitir. nk dini bir ihtiyaca cevap veriyorlar ve slamn derin anlamn sunuyorlard. Kendilerine zg entelektel bir snf olarak Sufilere gsterilen bu hogr slamn yaylmasna katkda bulunduundan anlalr bir eydi. Kazan Hanl dneminde bile sufi ve dervilerin bu rolleri kmsenemez, nk Mslman olmayan insanlar Mslman yapma konusundaki abalar srekliydi. Yalnzca gezgin Dervilerin bilinmeyen mmete katks olmakla kalmamtr. ster bir eyhin mritlerinden oluan bir ember olarak ister bir sufi stad tarafndan ynetilen bir ky okulu olarak, sufi kurumlar Mslman olmayanlar Mslman yapmakta ve yeni inanlarn kalplerinde hissetmelerinde etkin rol oynamaktayd (J. S. Triningham). Bu trl sufi merkezlerinin zellikle resmi otoritelerin daha belirsiz rol oynad yerlerde, Vyatka-Ural blgesi ve Kazan ile Kasm Hanlklar arasndaki blgelerde zellikle etkin olduunu sylemek yanl olmaz. slam inancnn Miar ve Karinsk Tatarlarnda yaylmas bu nermenin doruluunu kantlamak iin yeterli olmaktadr nk Miarlar Kazan ya da Kasm Hanlnn dorudan kontrol altnda olmayan blgelerde yaamaktayd. Bu yzden sufi okullarna eitim ve misyonerlik merkezleri olarak izin verilmese de hogrl davranlmaktayd, ancak S. J. Triningham resmi dini otoritelerin kendi kontrolleri dndaki merkezlerin varlndan asla honut olamadklarn vurgular. Nakibendilik ve Osmanl Etkisi Bir sufi tarikat olan Nakibendi tarikat, Yesevilerle olan tarihi balar ve Osmanl sultanlarnn himayesi ile bilinmekte olup, daima ilkeli olmas ve resmi ulemaya karsnda sadelii ile tannr. Bu yzden resmi ulema snf Nakibendilerin mridi olmasa da sempatizanlardr. Dnemin slam dnyasnda, sufi tarikatlarn gelenekleri zamanla geleneksel slamn bir paras olarak kabul edilmeye balanmtr: rnein, 1420lerde doan Mevlid daha sonraki popler Mslman inanlarnn ve pratiklerinin nemli bir paras olarak bunu dorular niteliktedir. Bu yzden J. S. Trininghamn da belirttii konu ilk gerek mevlid Trke okunmutur ve yazar da gerek bir Osmanl olan Sleyman elebidir (825/1421) bir hayli ilgintir. Dini eilimlerin yan sra, kltrdeki Osmanl etkisi Osmanlnn Krmdaki popler balantlar ve hanedanlk balantlar ile kendini gstermekteydi ve Orta Asyadaki daha geleneksel balantlarn yerini almaya balamt. Osmanl mparatorluu maddi dnyada liderliin yan sra halifelik kurumunun da merkezi olmutu, bunun sonucunda da uzak hanlklardaki dini evreler manevi olarak kendisine itaat etmekteydi. Resmi dini yaplar zamanla Osmanl halifeliininkine benzer hale geldi ve bunun sonucunda da hanlarn ve evliyalarn mezarlar da tekke olarak anlmaya baland. Gnmzde var olan tek mezar, Han ah Alinin mezar bu Trke terimle anlmaktadr.

698

Resmi ulema ve Nakibendi (Yesevi) sufiler arasndaki tm muhtemel atmalara ramen, sufi okullarnn ve misyonerlik merkezlerinin varl Kazan Hanlnn Ruslar tarafndan istilasndan sonra zellikle nem kazanmtr. slami eitim de hayatta kalmasn blgedeki Ortodoks Hristiyanlnn yaygnlamasna borludur. rnein M. Khudyakov bu konuda yle yazar: Kazan Hanlnda sufizm -Trkistandan ithal edilmi olan Budist kkenlere sahip mistik bir reti-ok geni alanlara, uzaklara yaylmtr. Kazan Sufileri nl Trkistanl hoca Ahmet Yesevinin takipileridir. Hisamutdin kitabnda Kazan Hanl snrlar ierisindeki Ahmet Yesevi tarafndan kendine verilen unvan alm olan Sufi liderler sralanmaktadr: 1) bra olu Beyra, Ahmet Yesevinin rencisi 2) Tugk-Muhammed olu -Muhammed, Beyran rencisi 3) Zul-Muhammed olu dris 4) brahim olu Kasm 5) Buharal Feyzullah Efendi 6) stiryak olu Ahund am. Bu kiilerden Kasm ve Feyzullah yaamlarn tamamlayp Kazan topraklarna, Beyra ve -Muhammed Malmj blgesinde Imenev-Maskar civarna, dris ve am ise Laiev blgesinde Tiberdini Kyne gmlmtr. Sufilerin kafirler arasnda slamn yaylmas ve tm blgede kamusal eitimin yaygnlamas konusunda etkileri byk olmutur. Ancak yukarda sralanan Kazan Hanlndaki sufi eyhlerinin doruluu kesin deildir, nk bilgiler erafettin olu Hsamettinin Risale-i Tevarih-i Bulgariya eserinden alnmtr. Bu eserdeki bilgilerin doruluuna inanlacak olursa, bu esere 1550de balanm ve 1584te tamamlanmtr. . Mercani, Tatar ve Bakrt mollalar tarafndan bu tarz uydurma birok eserin yazldn ve dil-Ural Mslmanlarna datldn bildirmektedir. Mercani, Tevarih-i Bulgariya adl kitabndaki bir makalesinde bu eserlerdeki bariz hatalarn, yalanlarn altn izer. Aslnda eletirilen yaynn yazar bandan itibaren olaylar ve tarihi kiilikleri birbirine kartrmtr. 1386da len Taftazaninin rencisi olduunu belirtmitir. Maalesef, Hsamettinin yapt hatalarn bazlar, M. Khudyakov tarafndan da tekrarlanmtr. Bu Mercaninin tarihi almalarna aina olan M. Khudyakov tarafndan allmn dnda bir davrantr. rnein, Tugk-Muhammed olu eyh -Muhammed tarafndan ynetilen okul hakknda, M. Khudyakov yle syler: Dnemin Tatar tarihisi iin u szler olduka znt vericidir: Tugk Muhammed olu IhMuhammed doru bir insandr. Aday kynde, 36 yanda bir okul ynetmekteydi bu da dnemin bir ok bilginini etrafna toplamtr20 yl sonrasnda bu tarikatn mritlerinden hayatta kalan olmamtr . Mercani, eyh Baba takma adl eyh h-Muhammedin 1785e kadar hayatta olduunu yazmtr. Beyra ise Sufi, an, Seyid ya da eyh deildi yalnzca zengin bir adamd ve Mercaninin dneminde mezar Aday ky civarnda bulunan h-Muhammetin adayd. Bu yzden Tatar tarihisi M. Khudyakov, kendi dnemindeki kiilerin isimleri ile gemiteki ahslar kartran bilgisiz bir kiiydi. Mercaniye gre cmlelerinin hepsi yalanlarla, dzmecelerle doludur.

699

Yukarda belirtilenler Kazan Hanlnda fetihten sonra kurulan ve gelitirilen sufi okullarnn var olduu gereini rtmez. Ancak sorun Kazan Hanl kamu eitimi tarihine ait kiisel detaylarn ve isimlerin tam olarak belirlenmesinin mmkn olmamasndan kaynaklanmaktadr. nk bu trl tm bilgiler Kazan Tatarlarnn resmi tarih belgeleriyle birlikte yok olmutur. Ancak zellikle slamn yaygnlamas ile balantl olan dini evrelerden gelen aileler arasnda bu trl baz kiilerin isimlerini bulmak mmkndr. Bu Molla ailelerine ilikin titizce ilenmi bilgiler . Mercaninin almasnda, zellikle de Kazan dini evrelerinin sufi gemiine atflarda bulunulan Personalities and Memorable Events adl makalesinde bulunabilir. lgin olan bir dier nokta, . Mercani, mam olmann koullarn da sralar, seilen bir insana hangi aileden geldii sorulur, bu sorunun da cevab Hoca Ahmet Yesevinin ailesinden gelmekteyim eklindedir. Sorumlu bir aratrmac olarak . Mercani, 18. yzyln bandan nceki olaylara ve kiiliklere ok az deinir. Kazan Hanl dneminde var olduunu ne srd Ait Ky tarihine deinirken Mercani, kyde Mslman bir evliyann mezar olduundan ve kyllerden birini de Ak Sufi adyla anldndan bahseder. Mercanideki Kazan dini evrelerinin biyografilerinde sufi atalarna deinilen blmlerde, Kazan Hanlnda sufiliin 19. yzyl boyunca devam ettiini yazar. Bu 16-18. yzyllarda slamn resmi olmayan stats dnldnde doru olmayan bir bilgidir. Yenilenen Zulm Bildiimiz gibi Byk Petronun ynetimi srasnda blge Kazan Eyaletine dntrlmtr ve lkenin isminin dahi deitirilmesi Rus birlikleri tarafndan 1708de bastrlan bir isyana neden olmutur. syan sonras dini eziyetler yenilenmitir. 1713teki kraliyet kararnamesine gre: Byk ar, Kazan ve Azak Eyaletlerinde mal ve mlklere, Hristiyan alanlara sahip olan Mslman kafirlere alt ay iinde vaftiz olmay kabul etmelerini emreder. Vaftiz edilerek daha nce sahip olduklar mal ve mlklere yeniden sahip olabileceklerdir, ancak alt ay iinde vaftiz edilmeyi kabul etmediklerinde zerindeki alanlaryla birlikte mal ve mlklerine Byk ar tarafndan el koyulacaktr. Vaftiz edilmek isteyenlerin says olduka azdr ancak bu kararnameyle Mslman aristokrasisi, mirzalar, ya iyi snfa dahil olmay kabul edecek ya da fakirleip, tm haklarndan mahrum braklacaklardr. Sonu olarak, Kazan Tatar ve Nogay aile isimleri Rus aristokrasisi soyaalarnda ska anlmtr. Ancak Mslman topraklarnn Hristiyanlatrlmas yle zorlu olmutur ki, 1715de yeni bir kararname yrrle girmitir. Bununla beraber, daha nceki ifte ve kat vergilendirmeye ek olarak Byk Petro ynetimi altnda Mslmanlar kaldramayacaklar bir ykn daha altna sokulmutur. Kazan Eyaletinde gemi direi kalaslar kesmek ve tamaktan ibaret olan gemi yapm iinde almaya zorlanmlardr. Bu, otoritelerin rvet anlaylar ve hakaretleri ile daha da kt ve en az cret verilen ilerden biri olmutur.

700

Dini zorlamalar Kazanda Yeni Vaftiz Edilenler Brosunun kurulmasyla mparatorie Birinci Elizabet dneminde daha da derinlemitir. Bu kurumun ve kurum bakan Piskopos Lukas Konaeviin uygulamalar Rusya Mslmanlar anlar arasnda hal tazedir. Yalnzca 1742de, Kazan blgesindeki 546 caminin 418i tahrip edilmitir. 1932de baslan kitabnda N. Vorobyov yle der: Kendine ait askeri alaylar olan Yeni Vaftiz Edilenler Brosu Mslmanlara ynelik onlar yaadklar kyden uzaklatrmak (yeni vaftiz edilenleri Mslman ve Pagan etkisinden korumak amacyla), vaftiz edilmeyi reddedenlere vaftiz edilenlerin vergilerini yklemek gibi birok su ilemilerdir. Bu yzden 18. yzyln ikinci yarsnda pek ok Mslmann Pugaev Ayaklanmasna katlmas artc deildir. Bu byk ayaklanma Orenburg bozkrlarna kadar yaylm ve Ufa ile Kazan da iine alarak Urallara ve Orta dile kadar uzanmtr. 90.000 Mslmann bu ayaklanmaya katld tahmin edilmektedir. Ancak 18. yzyldaki 1735ten 1740ya kadar sren en byk Rus ayaklanmasndan bile nce, en az 40.000 Tatar ve Bakrt, dini basklara kar verdiklere mcadelede yaamlarn yitirmilerdir. Ancak Konaeviin politikalar tamamen baarsz olmutur. 1755te bapiskopos grevden alndnda, kylerde yeni cami yapmlarna tekrar balanmtr. Tatarlarn Ruslatrlma politikalar olduka zorlu olmutur. nl ideolog van Posokov bu konuda kazanlan deneyimleri toparlad. Tatar ocuklarnn ailelerinden alnp Rus toprak aalarnn yanna hizmeti olarak verilmesini nermitir, bylece kendi anadillerini unutacaklar ve Rusa dndaki diller de ortadan kaybolacakt. van Posokov bundan sonra Tatarlarn gerek Hristiyanlar olacan iddia etmitir. slami Demokrasi Harekete Geer

Peki bu dnemlerde dini liderlere ne olmutur? dil-Ural adl kitapnda dil-Ural Mslmanlarnn ektii aclar anlatan nl Tatar yazar ve politikacs Ayaz Ishaki, Mslman din adamlarndan kitabnda defalarca bahsetmitir: Mslman din adamlar iddetli cezalandrmalara maruz kalmtr (S.25). Mslman din adamlar her trl haklardan mahrum olmulardr. (s.28). 16. yzyln ikinci yarsndan 18. yzyln sonuna kadar olan dnemde Mslman nfuzunun maruz kald koullar yznden, slamn gerek manasnda ortada her hangi bir Mslman din adam kalmamtr. Dnemin tarihi kaytlarnda ska ad geen Molla ve ahun terimleri de atanm din adam anlamnda deil bilgili kii anlamnda anlalmaldr. Ancak resmi din grevlisi olmadan, belki de bunun yokluu yznden, Rusyada slam yeni kkler kazanm eski kklerini de yeniden diriltmitir. Bu slamn geleneksel olarak ynetici snfa ait olmayp, renme ve giriimcilie meyilli olan sradan insanlarn dini olmasndan kaynaklanmaktadr. 1783te Hindistan ve Orta Douda kald yllara ilikin yazlarnda smail Aa 1751 ylna ilikin yle yazar:

701

Allahn izniyle Molla Nadir, Molla Yakup, smail ve Nadir Mollann hizmetilerinden biri olan Gabderahman ile birlikte ticari amalarla Buhara ehrine byk Seyit tarafndan gnderildik. Buradaki byk kelimesi aratrmamz dahilinde ok nemli bir kelimedir. Byk Seyit yksek otoritelerin izniyle dini ve ekonomik basklardan bkan bir ksm Tatarla birlikte 1745te Kazan blgesinden Orenburga gelen ve ticari ilikilerini Buhara, Hive, Kagar ve dier Asya topraklarna kadar genileten tarihi bir kiiliktir. Mevla Kol rneinde de grdmz gibi, Rusya tarafndan fethedilen Mslman topraklar iinde Kazan Hanlnn baarsz liderlerinin yerini alacak yeni bir liderlik tipi ortaya kmtr. Bu kiiler, kendi topraklarnda, Rus otoriteleri tarafndan uygulanan koullar altnda giderek daha da zor hale gelen yaamlar yerine, daha sakin geleneksel bir hayat araynda olan kendi yurttalarn ynetmilerdir. Bu dnemde Kazan Eyaleti Urallardan dile uzanan, gebe Kazak stepleri snrlarna kadar olan geni bir alan kapsyordu. Bu trl bir lider abz ya da byk adyla anlyordu ve yalnzca idari grevli deil, dini otorite olarak da grev yapyordu. Kazan Eyaletinin gneyinde Orta Asya Mslman lkeleriyle ticari ilikileri bulunmaktayd, yine atalarnn ekonomik geleneklerini devam ettirerek tm slam dnyasyla ilikilerini srdrmekteydiler. Bu ekilde, Kargala olarak da bilinen Seyit yerleimi, blgede en gelimi slam merkezlerinden biri olmutur. Bu yaygn abuzeler kurumu Rus Ortodoks kontrol altndaki blgede slamn yasaklanmas, srekli basklara maruz kalnmas gibi koullar altnda gelien dini bir liderlik ekli olmutur. Tatar abuzeler kendi toplumlarnn gerek liderleri olmutur. Bir tarafta yksek dini otorite grevlerini yerine getirirken, dier taraftan da Rus hkmet kurumlar ile ilikilerde temsilci rolndeydiler. Bu trl liderlerin otoritesi eitli koullara dayanmaktadr, bunlardan nemli bir tanesi de slami geleneklere ve dini bilgilere sadk olmalardr. Bu kiilerin dnyevi ilerden kazandklar para ve kiisel karizmalar da kendi toplumlarnda nemli konumlara sahip olmalarnda nemli bir rol oynamtr. Tm bunlarn yannda bu tr insanlarn grevi yalnzca slam korumak deil, ayn zamanda onu daha da fazla yaymak olmutur. Vahit mamov adl Kazanl bir Tatar bilgin Akay-Kilmek Ayaklanmas adl makalesinde, grevleri dil ve Ural Dalar arasndaki blgede Mslman ayaklanmalarn bastrmak olan Rus askeri kumandanlar Krillov ve Rumyantsevin raporundan alntlarda bulunmutur. Bu raporda, yle yazar: Tm bu kylerde, Kazan blgesinden ayrlm olan Tatarlar, molla ve abuzeler idaresi altnda yaar. Bunlarn hepsi bilgili ve zeki adamlardr. Bu kiilerin szleri halk tarafndan peygamberin sz gibi alglanr. Bu yzden Tatar mollalar ve abuzeler Ufa blgesinden uzaklatrlmaldr, dini okullar (medreseler) kapatlmaldr ve rencileri de tercman, vs. olarak kullanlmaldr. Raporda, ayn zamanda bu kiilere Mslman kylerine Rus Ortodokslarn da oturtmalar ve Mslmanlar arasnda nfusun artn engellemeleri iin bir yl verilmesi gerektii sylenmektedir.

702

Aslnda mollalarn din hocalar ve abuzeler olarak etkinlikleri Rus otoriteleri tarafndan hi de ho olmayan sonular dourmutur. Eer 1719 yl ncesi dnemde Kazan blgesinde Hristiyanlatrlm Tatarlarn says 1332 ise, bu tarihten sonraki on iki ylda bu say 2995e dmtr. Yeniden Oluturulan Model Doal dini liderliin arkasndaki bu gerek slami misyonerlik drts, 19. yzyl boyunca ve 20. yzyln balarnda Rusya slamnn geliiminin temelini oluturmutur. Kargalal Seyit gibi karizmatik Mslman liderleri, ibadet yerleri ve dini okullar gibi kamusal yerler kurmulardr, bu yerler daha sonra gelierek Orenburgda Hseyniye, Kazanda Muhammediye, Ufada Galiya medreseleri, Izh Bobi, Troitsk, Kargala gibi medreselere dnmtr. 20. yzyln banda, Rusyadaki Ekim Devrimine kadar bu eitim merkezleri tm slam dnyasnda en nde gelen, yeniliki slami almalarn merkezi olmulardr. Ayn toplumsal davran ekli Ekim Devrimi sonrasnda, Rusyadaki 1918-1920 i savanda Tatar mltecileri tarafndan tekrarlanmtr. Bolevik karmaas ve basks sonras, Gney Sibiryada, Rus Uzak Dousunda, in, Japonya ve Avustralya, ABD, Almanya vs. blgeleri kapsayacak ekilde dnyann dier yerlerinde camiler ve okullar kurmulardr. Finlandiyada 19. yzyl sonunda Tatar toplumunun oluumu da ayn ekilde gelimitir. Ahmarov G., Kazan tarihi, Kazan, 1910. Ahmetdzhanov M., Tatar shazharalyare, Kazan, 1995. Akiner S., Islamic Peoples of the Soviet Union, London, Kegal Paul, 1993. Alekseev V., Istoricheskie puteshestviya: otryvki iz vospominanii i zapisok inostrannykh puteshestvennikov po Volge v XV-XVIII vv., Stalingrad, 1936. Alekseev Yu., Osvobozhdenie Rusi ot ordynskogo iga, Leningrad, 1989. Alishev S., Kazan i Moskva. Mezhgosudarstvennie otnosheniya v XV-XVI vv., Kazan, 1995. Antonii Possevini Societatus Jesu. Moscovia. Antverpiae, 1587. Barbaro Iosafa and Ambrogio Contarini, Travel to Tana and Persia, London, Haklyut, 1873. Basilov V., Kult svyatikh v islame, Moscow, 1970. Benningsen A., Lemercier-Quelquejay Ch., Islam in the Soviet Union, New York, 1967. Bennigsen A., Lemercier-Quelquejay Ch., La Grande Horde Nogay et le probleme des communications entre lEmpire ottoman et lAsie Centrale en 1552-1556, Turcica, vol. 8, 1976. Bennigsen A., Wimbush S. E., Muslim National Communism in the Soviet Union, A Revolutionary Strategy for Colonial World, Chicago, 1979.

703

Bennigsen A., Wimbush S. E., Muslims of the Soviet Union, A Guide., Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis, USA, 1986. Berezin I., Bolgary na Volge, Kazan, 1853. Bichurin N., Sobranie svedenii o narodakh, obitavshikh v Srednei Azii v drevnie vremena, vv. IIII, Moscow-Leningrad, 1950. Bukharaev R., Azan, Volga Tatar Islamic Poetry, Islam International Publications Ltd., Surrey, UK, 1992. Bukharaev R., Tatars in the Alien Lands, Kazan, 1993. Bukharaev R., Kazan. The Enchanted Capital, Flint River Press, London, 1995. Bukharaev R., The Model of Tatarstan under President Mintimer Shaimiev, Curzon, 1999. Bukharaev R., Islam in Russia: The Four seasons, Curzon, 2000. D. J. Matthews, Bukharaev R., Historical Anthology of Kazan Tatar Verse, Curzon, 2000. Cherniavsky M., The Structure of Russian History. Interpretive Essays, New York, 1979. Derdmend, Sailanma Eserler, Kazan, 1959. Divaev A., Iz obychaev i verovanii, Kazan, 1889. Dmytrishin B., Medieval Russia. A Source Book, 850-1700, Fort Worth, Texas, 1990. Downs N., Basic Documents in Medieval History, D. Van Nostrand Company Inc., TorontoLondon, 1959. The Emergence of Moscow, 1304-1359, University of California Press, 1968. The Encyclopedia of Islam, New Edition, Leiden, E. J. Brill, London, Luzac & Co, 1971. The Encyclopedia of Religion, Macmillan and Free Press, 1987. Fahretdin R., Bolgar wa Kazan turkleri, Kazan, 1993. Fahretdin R., Kazan Hanlar, Kazan, 1995. Fattah N., Shazhare, Kazan, 1990. Fuks C. F/Kazanskie tatari v statisticheskom I etnograficheskom otnoshenii, Kazan, 1844.

704

Gasprinskyi I., Russkoe musulmanstvo, Simpheropol, 1881. Grekov B., Yakubovsky A., Solotaya Orda i eyo padenie, Moscow-Leningrad, 1950. Grube E. J., The World of Islam, Paul Hamlyn, London, 1967. Gubaidullin G., Tarih sahifalar ailganda, Kazan, 1989. Herberstein S., Rerum Moscoviticarum Commentarii, The Haklyut Society, London, MDCCCII. Herberstein, Zapiski o Moskovii, S. Petersburg, 1908. Hughes T. M., Dictionary of Islam, Cosmo Publications, New Delhi, India, 1977. Hurngronje S., De Islam, Baarn, 1912. Ilminsky N., O phoneticheskikh svyazyakh mezhdu chuvashskim i tyurkskimi yazykami, Izvestia Ego Velichestva Arkheologicheskogo Obshestva, S. -Petersberg, 1865. Inostrantsy o Moskve. Moskva XV-XVII vekov, Moscow, Stolitsa, 1991. Iskhaki G., Idel-Ural, Paris, 1933. Ishmuratov Z., Sotsialnaya rol I evolutsai islama v Tatarii, Kazan, 1979. Islam. Entsiklopedicheskii slovar, Moscow, 1991. Islam na territorii byvshei Rossiiskoi imperii, Encyclopedicheskii slovar, Moscow, 1998. Istoriya Tatarii v documentakh i materialakh, Moscow, 1937. Ivan the Great of Moscow, London and New-York, 1961. Kandalyi G., Shigerler hem poemalar, Kazan, 1988. Khakimzyanov F., Yazyk epitafii volzhskikh bulgar, Moscow, 1988. Karamzin N., Istoriya Gosudarstva Rossiiskogo, Zolotaya Alleya, Kaluga, 1993. Karimullin A., Tatary: etnos i etnonim, Kazan, 1989. Khalikov A., Mongoly, Tatary, Zolotaya Orda I Volzhaskaya Bulgaria, Kazan, 1994. Khalikov A., Tatarskyi narod i ego predki, Kazan, 1989. Khudyakov M., Otserki Po Istorii Kazanskogo Khanstva, Kazan, 1990.

705

Klyuchevsky O., Kurs russkoi istorii, v. 1, Moscow 1956. Klyuchevsky O., Kurs russkoi istorii, v. 2, Moscow 1957. Klyuchevsky O., Rasskazy inostrantsev o rossiiskom gosudarstve, Moscow, Prometei, 1991. Kostomarov N., Russkaya Istoriya v zhizneopisaniyakh eye glavneishikh deyatelei, Moscow, Mysl 1991. Kuntsevich G., Istoriya Kazanskogo Tsarstva ili Kazanskii letopisets. Popitka istoricoliteraturnogo issledovaniya, St. Petersberg, 1905. Kuryudzawa T., The Conquest of Kazan by Muscovy, From the Scholarly papaers of the Department of Philology of the Hokkaido University, October 1992. Landa G., Islam v istorii Rossii, Moscow, 1995. Mardzhani S., Mustafadel Ahbar Fi Ahwali Kazan wa Bolgar, Kazan, 1989. Martin J., Medieval Russia 980-1584, Cambridge University Press, 1995. Materialy po istorii Tatarii, issue I, Kazan, 1948. Materialy po istorii tatarskogo naroda, Kazan, 1995. Miftakhov Z., Mukhammadieva D., Istoriya Tatarstana i tatarskogo naroda, Kazan, 1993. Muhammedyar, Nur Sodur. Tukhvai Mardan., Poemalar, Kazan, 1966. Muhammedyar, Nur Sodur, Kazan, 1997. Nasyri Q. Sailanma Eserler, Kazan, 1956. Pelenski J., Russia and Kazan. Conquest and Imperial Ideology (1438-1560s), Mouton, The Hague-Paris, 1974. Proiskhozhdenie kazanskikh tatar, Papers of the special session of the Department of History and Philosophy of the USSR Academy of Sciences held together with the Institute of Language, Literature and History of the Kazan Branch of the Academy of Sciences of the USSR on 25-26 April 1946 in Moscow, Kazan, 1948. Russian Colonial Expansion to 1917, London and New York, Mansell Publishing Ltd., 1988. Rorlich A., Volga Tatars. A Profile in National Resilience. Hoover Institution, Stadford University, Stanford, California, 1987.

706

Sabirzyanov G., Narody srednei Volgi i Yuzhnogo Urala v panorame vekov, Magarif, Kazan, 1995. Safargaliev M., Raspad Zolotoy Ordy, Saransk, 1960. Said E. W. Covering Islam. How the Media and the Experts Determine How We See the Rest of the World, Routledge & Kegan Paul, London and Henley, 1981. Said E. W., Culture and Imperialism, Vintage, London, 1993. Said E. W., Orientalism, Penguin Books, London, 1995. Semyonov Y., Siberia, Its Conquest and Development, Hollins & Carter, London, 1963. Shamiloglu Y., Disease in the History of the Golden Horde, Central Asian Survey, London, Volume 12, No. 4, 1993. Tatary Srednego Povolzhya i Priuralya, Moscow, 1967. The Times Guide to the Peoples of Europe, Times Books, Harper Collins Publishers, London, 1994. Tukay G., Complete Works in 5 Volumes, Kazan, 1985. Urmancheev F., Geroicheskii epos tatarskogo naroda, Kazan, 1984. Urmancheev F., Epicheskie skazaniya tatarskogo naroda, Kazan, 1980. Usmanov M., Tatarskie istoricheskie istochniki XVII-XVIII vv., Kazan, Publishing House of the Kazan State University, 1972. Usmanov M. Utkennen-Kilechekke, Kazan, 1990. Validov J., Ocherki obrazovannosti i kulturi tatar do revolutsii 1917 goda, Moscow-Petrograd, 1923 XI-XVIII. Yzyllarda

707

XVI-XVIII. Yzyllarda arlk Rusyas'nda dil-Ural Tatarlar / Prof. Dr. skender Gilyazov [s.408-414]
Kazan Devlet niversitesi Tatar Dil ve Tarih Fakltesi / Tataristan Tatar bakenti Kazan 2 (15) Ekim 1552 tarihinde Kazan Rusya tarafndan igal edildi. Kazann d, dil boyundaki baka bir Tatar devleti olan Astrahan Hanlnn tarihi kaderini de belirlemi oldu: o da 1556 ylnda Rus birlikleri tarafndan igal edildi. Rusyann Orta ve Aa dil boyundaki geni blgeleri ele geirmesi, hem Rus devleti, hem Tatar nfusu iin uzun vadeli sonulara yol at. Rusya iin, dil yoluyla ticaret yaplmasnn ve blgenin doal kaynaklarndan faydalanmada geni imkanlar almasnn yan sra Ural ile Sibiryann usuz bucaksz enginliine yaylmas iin de temel atlm oldu. Ayn zamanda, Kazan ve Astrahann igalinden sonra Rus devletine ilk defa farkl dillerde konuan ve farkl dini mezheplere mensup olan yz binlerce insan dahil olmutur. Bylece Rusya, Kazan ve Astrahann igalinden sonra ok milletli ve ok dinli bir devlet yapsna sahip olmutur. Bu da, Rusyann i ve d politikas iin, zerinde ciddi bir ekilde dnlmesi ve tedbirler alnmasn gerektiren yeni problemlere yol amtr, fakat ilerideki olaylarn gsterdii gibi, bu da her zaman baarl olmamtr. Tatarlar iin Rus igali, ilerideki yzyllarda hayatn farkl alanlarndaki durumlarn etkileyen geni apl bir trajedi olmutur. lk nce, Tatarlar egemenlikten yoksun braklm ve bambaka bir devlete dahil edilerek, baml halk durumuna dmlerdir, Altnordu ve Kazan Hanl dnemindeki devlette yer ald nemli rol kaybetmilerdir. kinci olarak, arln uygulad net ve belli hedefi olan hkmet politikalar sonucunda Tatarlar, din ve milli kltr alannda iddetli ve sert baskya uramaya balamlardr. kamet ve g haklarna ciddi kstlamalar getirilmitir. nc olarak, igal edildikten sonra, Tatar halk ehirlerden atlarak kylere itilmitir. ehir elitinin eksiklii, ileriki aamalarda Tatarlarn ekonomik ve kltrel hayatnn tek tarafl gelimesine sebep olmutur. Drdnc olarak, yeni iktidar, Tatar feodal snfnn yava yava yobazlamas ve yok olmas iin gereken artlar salamtr (18. yzyln balarna gerekletirilmitir). Byk toprak sahipleri, o zamann en ok rgtlenmi, okumu ve aydn tabakasn temsil etmiler ve milletin tarihi srecini belirlemede byk nem tamlardr. Rus hkmetinin uygulad politika da bilinli olarak bu tabakann yok edilmesine ynlendirilmitir.

708

Bylece, Tatar halknn egemenliini kaybetmesi fiilen faciaya dnmtr. 16. yzyln ortalarnda devletini kaybeden ve ikinci plandaki baml bir halka dnen Tatar halk, yepyeni bir devire girmi oldu. Tatarlarn yeni hkmete kar direnileri aktif olsa dahi, dank olmalar nedeniyle baarszlkla sonulanmtr. gal edilen hanln halklar olan Tatar, uva, Mari, Udmurtlar yine de 1552-1557 yllarnda bamszlklarn ve devletlerini yeniden kazanmak iin mcadeleyi srdrmlerdir. Bu olaylar tarihe Kazan Sava olarak gemitir.1 Bu sava birka devre ayrmak mmkndr. 1552 ylnn sonbahar ila 1553 ylnn kndaki olaylar Rusya iin zellikle tehlike yaratm hatta, ar Korkun van dil boyundan ekilmeyi bile ciddi bir ekilde dnmtr. Fakat farkl sebeplerden dolay, Tatar halknn ayaklanmas baarszlkla sonulanmtr. Ayaklanmalarn baarszln, dil boyu halklar iin milli bamszlk mcadelesini sembolize edecek ortak bir liderin ve Tatarlar arasnda birliin olmamasna dayandrmak mmkndr. Mesela, aralarnda Temnikov ve Kasm Tatarlar olmak zere, Rus hizmetinde yer alan Tatar birlikleri de isyanclar bastrmak iin kullanlmtr. arlk ynetimi, hile yoluyla ve rvet vererek isyanclarn ynetimini blmeyi baarmtr. Kazanllara, mttefikleri Trkiye, Astrahan ve Krm Hanlklar da nemli yardm gnderememilerdir. Yerli halkn direnii acmaszca bastrlm ve Rus ynetimi dil boyuna kendi askeri, siyasi ve ekonomik egemenlik sistemini yerletirmeyi baarmtr. Fakat yine de burada ayaklanmalar daha uzun zaman devam etmitir. Tatar feodallerinin temsilcileri, yeni isyanlar hazrlamak amacyla Krmla grmeleri srdrmtr. 1569 ylnda Kazan ve Astrahann bamszln yeniden kazanmas amacyla Krm-Trk birlikleri dil Boyuna sefer dzenlemilerdir. Bu sefer, Rus ar Korkun van o kadar korkutmutu ki, Krm Han Devlet Giraya yakn zamanda Astrahan Hanlnn bamszln geri verme vaadinde bulunmu, fakat siyasi durumun hzl deiimiyle Rus ar verdii sz unutmutur.2 1570-80li yllarda baz blgelerde yeni halk ayaklanmalar oluyor, onlara, Mari-eremislerin aktif bir biimde katlmas sebebiyle eremis Savalar ad verilmitir. Halkn faal klnmasnda, sadece Kazan Hanlnn bamszla kavumas arzusu deil, blgede glenen yeni ynetimin zulm artrmas da byk rol oynamtr. Fakat Rus ynetim sistemi o kadar glenmiti ki, bu ayaklanmalar abuk bastrlmtr. Kazan Hanlnn igalinden sonra 16. yzyln ikinci yarsnda arln ilk ve ncelikli amac blgeye iktidarn yerletirmek olmutur. Bunun iin yerli halkn direniini krma gayretleri ile paralel olarak eski askeri merkezler glendirilmi (Kazan, Zye-Sviyajsk) ve yenileri ina edilmeye balamtr (Lay, Tete, upakar-eboksar, Urjum). Bu arada 1555te dil boyunda Mslman ve putperestlerden Hristiyanlatrlmasn hedefleyen kilise ynetimi-Kazan Piskoposluk Dairesi kurulmutur. Sava hareketleri esnasnda fiziksel olarak yok edilme tehlikesini atlatan Tatar nfusu, yaad topraklardan srlmeye balanmtr. Kazan bata olmak zere, ehirlerde hi Tatar kalmam, az

709

sayda (150 aile) Tatara, arn hogrs ile Kazan yaknlarnda Kaban Gl ardndaki bataklk yerlerde yerleme izni verilmi ve bylelikle, orada Tatar (Eski Tatar) bistesi (kasabas) kurulmutur. Oturma izni alanlar yeni ynetime bal, devlet hizmetinde bulunanlar olmutur.3 Rus kaynaklarna gre, bu Tatar kasabasndaki hayat koullar hi de kolay olmamtr. Zamannda kalabalk bir nfusa sahip olan Kazanda sadece 150 aile kalmtr. Tatarlar byk nehir kylarndan ve stratejik nem tayan yollardan uzaklatrlmlardr. Kazann 30 kilometre yaknlarnda tm Tatar kyleri yok edilmiti;, btn bu tedbirler mahalli halkn ayaklanma ihtimallerini ortadan kaldrmak iin alnm idi. Bundan sonra yerli halkn topraklarnn yama ve blme iine giriilmitir. Bylece, Tatarlarn yaamnn ekonomik temeli yok edilmitir. Topraklarn istimlaki nceleri ihtiyatla yrtlmtr. lk olarak ldrlm veya blgeden kam feodallerin topraklarna el konulmu ve bu topraklarn devlet hazinesine ait olduu ilan edilip, manastr veya Rus toprak sahiplerine taksim edilmitir. Hayatta kalan toprak sahiplerine (arlk ynetimine ballklarn koruma art ile) nceleri olduka iyi davranlmtr. Bu davrann izah kolaydr, zira Rusya hkmetleri daha uzun bir sre Tatarlarn bu tabakasnn askeri, diplomatik ve idari hizmetlerine muhta olmutur. Bylece Tatar nfusunun yeni sosyal yaps oluturulmu ve yap 18. yzyla kadar olduka iyi muhafaza edilmitir. Tatarlarn alt tabakasn, yasak (vergi) demi olan Tatar kylleri-Yasakl Tatarlar oluturmutur. Uzun zaman Kazan Hanlna yasak demi olan Yasakl Tatarlar iin arlk hkmeti, kendisine denecek vergiyi ayn miktarda brakmaya zen gstermitir. Grld gibi, Tatar kyllerinin allm yaamlarnda, onlar madur edecek ekonomik sonular istemeyip, sert uygulamalardan kanlmtr. st tabakay oluturan Yoml Tatarlara (grevli, memur Tatarlar) kar da nceleri yok etme siyaseti uygulanmamtr.4 Rus ynetimine blgede kklemede yardmc olan Tatarlara dl olarak toprak verilmitir. Yoml Tatarlar, tlma (tercmen), kadastro memuru, eli olarak Rusyada devlet hizmetinde veya askeri hizmette bulunmulardr. Burada Rus hkmeti, blgedeki gelenekler, uluslararas durum, Tatar dilinin lkeleraras ilikilerde (zellikle Rusyann Dou lkeleri ile ilikilerinde) stat ve rolnn yansra, Yoml Tatarlarn daha az maliyetle devlet hizmetinde kullanlmas gibi birok faktr gz nnde bulundurmutur. Ancak en baml Tatar feodalleri dahi Rus ynetiminde tam gven uyandramamtr. Rus ynetimi onlar kendisine daha sk bir ekilde balamak iin, daha itaatkar olmalarn beklemitir. Bu amaca ulamak iin ara olarak Hristiyanlatrma politikas seilmitir. Sosyal, hukuki ve ekonomik faaliyetlerin genelde dini motiflere dayandrldn da belirtmek gerekiyor. Yani Tatar nfusunun sadece kltrel, manevi hayat deil, sosyo-ekonomik hayat da arlk ynetiminin din alanndaki politikasna dorudan baml olmutur.

710

1555 ylnda kurulmu olan ve yerli halkn ideolojik adan baml hale getirilmesini hedefleyen Kazan Piskoposluu, Hristiyanlatrma politikasn uygulamada nemli bir merkez haline gelmitir. Hkmet ilk zamanlarda Hristiyanlatrma politikasnda olduka mlayim tedbirlere bavurmutur. Blgenin vaftiz olacak sakinlerine baz muafiyetler vaat edilmitir. Devlet memuriyetindekiler iin daha byk muafiyetler planlanmtr. Bunlara rnek olarak Hristiyan toprak sahipleri ile toprak szlemeleri akti ve Rus klelerini (serf) altrma hakk gibi uygulamalar verebiliriz. Yalnz hkmet, Hristiyanlatrmak iin att ilk admlarnda dahi dil boyunda olduka kuvvetli ve tesirli olan slam dini ile karlaacan tahmin etmemitir. Bunun nedeni, 16. yzyla kadar sadece putperestlerle karlaan Rus hkmeti ve Kilisesinin siyasi tecrbesinin olmamasdr. Dolaysyla Hristiyanlatrma srecinde ok az bir baar kaydedilmitir. 1593da Piskopos Germogenin ifade ettiine gre yeni vaftiz olanlar Hristiyanln artlarn benimsemiyorlard ve Tatar rf-adetlerinden vazgemedikleri gibi Ortodoks dininde de kkleememilerdir. Bundan sonra ar I. Feodordan gelen talimatta ilk olarak Hristiyanlatrmada iddetin kullanlmas motifi grnyor: Yeni vaftiz olanlar Hristiyan dininde kkletirmek ve slam dininden vazgeirtmek ve uzaklatrmak. Talimata kar gelenleri ise hapsetme, zincire vurma ve dvme emri gelmitir.5 Rus hkmeti ve Kilisesi, dil boyu halklarnn geni apta Hristiyanlatrlmasna 16. yzyln sonu ve 17. yzyln balarnda balayamamlardr, zira devletin temelini tehdit eden ve ad smuta (isyan, karanlk) olarak geen halk ayaklanmalar tm dikkatleri toplamtr. Ynetim dini-ideolojik meselelere yeniden dndnde, artk bu alandaki politikann yeni anlay, daha ok ekonomi ile balantl olmaya balamt. Hristiyanl benimsemek istemeyen Tatarlar, ar ekonomik artlara drlmlerdi. Bu, rnein, ar Alexisin 1649 ylnda kabul ettii Katedral Dsturu ve hatta 17. yzyln ikinci yarsna ait birok ar talimatlarnda grlyor. Katedral Dsturunda Mslmanlarn kanunlara kar gelmesi halinde en sert tedbirlere bavurulaca belirtilmitir. Katedral Dsturu, vaftiz olmayan ile Hristiyan arasnda toprak szlemelerinin yaplmasn yasaklamtr. Vaftiz olmayan bir toprak klesi, vaftiz olmaya niyetlendiinde, kendisine Mslman efendisi tarafndan 15 ruble denecektir. Yeni vaftiz olan klesi, efendisi kendisini satmaya kalkrsa, zgrlne kavuabiliyordu. Bir kii u veya bu ekilde bir Hristiyan slam dinine gemeye ikna eder ise, en sert cezayla-atete yaklmakla cezalandrlabilirdi (22. blm, 24. madde). Katedral Dsturu kabul edildikten sonra Tatar halknn durumu olduka ktlemi, ok tarafl bask arttrlmt. Yasakl Tatarlarn topraklar yamalanyor, bu yamada manastr ve kiliseler nde geliyordu. Yoml Tatarlardan oluan asil tabaka da paralanp, blnmtr. Bu ilem, bilinli bir ekilde yaplmtr, nk, Yoml Tatarlara, toprak sahiplii, hizmet sras iin verilmi geici bir hak olduundan kendilerinin toprak szlemelerini bamsz bir biimde yapmalar yasaklanmt. Zira arlk ynetiminin mutlakiyetini kuvvetlendirmesini mteakip, Mslman olmalar sebebiyle gvenmedii Yoml Tatarlarn hizmetine ihtiyac kalmamtr. Btn bunlarn yansra, Yoml Tatarlarn Rus toprak klelerini kullanmas mutlak surette yasaklanmt, kendi Mslman toprak kleleri ise ya hi olmam ya da ok az sayda olmutu. Bylece Yoml Tatarlar kendilerine verilmi

711

olan topraklarn tamamyla kullanma imkanna sahip deillerdi. O yzden de ou topraklarn satmaya, kiraya vermeye, deitirmeye almtr. te yandan bu tr toprak szlemelerini nlemesi gereken hkmet ise hibir tepki gstermiyordu. Hkmet, Yoml Tatarlarn toprak sahipliinin er ya da ge paralanma ile sonulanacan, yani Tatar feodal snfnn ekonomik temelinin yklacan ngryordu. 18. yzyln balarnda feodal Tatar snf yok edilerek Rusyada hkmete kar gl bir Tatar muhalefet oluturabilecek g unsuru ortadan kaldrlmt. Yoml snf sadece eklen devam etmitir, fakat o kendi adn artk yanstmamtr. Prenslik (morzalk-mirzalk) unvanlarn koruyabilmi olsalar dahi, sefalete dmlerdi. Halk arasnda bunlara abatal Mirzalar (arkl mirzalar-asilzadeler) denmitir. Bu, tabi ki, Tatarlar arasnda byk toprak sahiplerinin kalmad anlamna gelmiyor, ancak saylar o kadar azd ki, onlar bir sosyal tabaka olarak kabul etmek doru olmazd. 18. yzyl Rusya Devletine olduu kadar onun halklarna da pek ok deiiklik getirmitir. yzyln banda ar I. Petronun reformlar, dorudan Tatarlarn hayatn da etkilemitir. Tatar nfusuna sosyal, ekonomik ve hukuki bask fiilen I. Petronun 1713 ve 1715 yllarna ait iki mehur fermanndan sonra balamtr. Bu fermanlara gre, Hristiyan toprak klelerine sahip olup, kendileri vaftiz olmam Tatar toprak sahiplerinin 6 ay iinde vaftiz olmalar emredilmitir. I. Petronun fermanlar bu ekilde Yoml Tatarlarn eski imtiyazl durumuna son darbeyi vurmutur. Burada sylenenler, aadaki rnekle de dorulanmaktadr. Yoml Tatarlar o derecede zayf drlmlerdi ki, 1718 ylnda kartlm bir ferman ile Rus deniz kuvvetlerine bal gemilerin ihtiyac olan kereste kesme, iletme ve tama ilerine sevk edilmilerdir. Yoml Tatarlar ile daha alt tabakadaki vergi deyen Yasakl Tatarlar arasnda ne yasal ne de pratik ynden hemen hemen hibir fark kalmamtr, hatta birincilerin durumu ikincilerinkinden daha da zorlamtr. Ayrca 1724 ylnda Yasakl Tatarlar vergiye bal nfusa katlm, fiilen kyl snfnn elerini oluturmulardr. Daha sonra Yasakl ve Yoml terimleri Tatarlar arasnda ancak geleneksel olarak kullanlmtr. Grdmz gibi, 18. yzyln birinci eyreinde hkmet, lkeyi optimal idare edebilmek iin yasal alanda sosyal eitlemeyi hedeflemitir. Kerestecilik bal bana zor bir i idi. Yoml Tatarlar kn ekimden Nisan ayna dek kendi atlar ve aletleriyle sra ile almlardr. Mahalli idareciler ve Waldmeister olarak adlandrlan ormanclar tarafndan uygulanan korkun kanunsuzluklar yznden i artlar daha da arlamtr. Rvet, hakaret ve eitli kanund iler kylleri madur etmitir. Saint Petersburg, Krontadt, Ladoga Kanal, Riga Limann ina etmek iin de Yoml Tatarlar gnderilmilerdir. Kelle bana denen vergi ve devlet topraklarnn kullanm iin rsum da ar olmutur. Askerlik yapma mecburiyeti halkta ayrca honutsuzluk uyandrmtr. Her yl belli hane bandan birer kii (bazen 300, sava yllarnda 50 ila 100 hane bandan) askere arlmaya balamtr. Hkmet, feodal basky arttrmakla beraber belirli baz vazifeleri yapmaktan kananlar vaftiz olmaya raz etmek iin kendilerine bir takm ayrcalklar tannmtr. Mesela 1722de hibir devlet

712

grevini yapmadan yeni vaftiz olanlar grevden muaf tutulmulardr (daha sonralar zaman bakmndan baz snrlamalar getirilmitir).6 Nitekim bilahare yeni vaftiz olanlara ayrcalk tanyan daha birok ferman kartlmtr. 17. yzyl boyunca srdrlen Hristiyanlatrma politikas ynetim kolayl salamak ve Rus devletine muhalif gleri yok etmek zere devletin tm nfusunu bir araya toplayarak ayn dinde birletirmeyi amalamtr. 18. yzyln balarnda bu ama sadece Hristiyanlatrma ile snrl kalmam, Ruslatrma gayesini de gtmtr. Bu dnceye zamann nde gelen politikacs van Posokovun bir yazsnda rastlanmaktadr. Ad geen kii hereyden evvel halkn hangi yoldan Ruslatrabileceini aratrmaktadr: ocuklarn ancak ana babalarndan ayrld, Ruslarn yanna hizmete verildii, z dillerini unutuncaya dek byklerinin kendilerine z dillerinde konumalarn yasakladklar vakit gerek Hristiyan olacan yazmaktadr.7 1730lu yllarda Sviyajsk kentinde Kazan ve Nijniy Novgorod Mslmanlarn Vaftiz Etme Komisyonu kurulmasyla (1732 ylnda bu komisyonun ad-Yeni Vaftiz Olanlarn leri Brosu olarak deitirilmitir) Hristiyanlatrma politikas hzlandrlmtr. 1740-1755 yllarnda Broya bakanlk eden Piskopos Luka Kanaevi icraatlaryla n kazanm bir kiidir. Onun ynetimi altnda Hristiyanlatrma politikas en merhametsiz ve vahi noktasna ulamtr. slamiyetin, misyonerlerin esas dman olmaya devam ettii mddete, zulm vaftiz olmayan Tatar nfusunu hedeflemitir. Misyonerler asker eliinde Tatar kylerine baskn yapp yerli ahaliyi zorla vaftiz etmilerdir. Hristiyanlk ruhu iinde eitilmek zere misyonerlerin sokakta oynayan ocuklar yakalayp, beraberlerinde gtrdkleri, ayn ekilde bazen erikinleri de gtrp vaftiz olmaya zorladklar, ikence ettikleri, a braktklar vakalar olmutur. Misyonerler Mslmanlarn bayram gnlerinde Hal ayinleri dzenlemi, yaplmakta olan kilise temellerine sktkleri mezar talarn deyip, Mslman mezarlarn kirletmilerdir. 1742 ylnda ise, Kazan Hanlnn igalinden sonra ina edilen camileri ykma ferman kmtr. Bunun sonucunda Kazan vilayetlerindeki 536 caminin 418i, Simbir ve Astrahan vilayetlerindeki camilerin byk ounluu yklmtr. Tatar halkna yaplan bu zulmn beklenen neticeyi bir trl vermeyen bir dini soykrm idi. Tm bu tedbirlere ramen Rus hkmeti istedii sonulara ulaamamtr. Halkn dini hayatna yaplan korkun baskda baka tedbirlere de bavurulmutur: 1723te Kazanda Piskoposluk Slav-Latin Okulu almtr, 1733 ylnda buras Papaz Okuluna dntrlmtr. Ayn zamanda yeni vaftiz olanlar iin birka okul da almtr (Kazan, Sviyajsk, Alabuga, Tsivilsk ve Tsarevokokayskta). Bu devirde vaftiz olmay kabul edenlere baz muafiyetler vaat eden kararlar kmaya devam etmitir. Mslman nfus, hkmetin uygulad insanlk d tedbirlere kar daha aktif bir ekilde direnmi ve protesto etmitir. Dini soykrma kar 30 ila 50li yllarda birok ayaklanmalar olmutur (Tatar-Bakurd isyanlar). Ve sonunda da hkmet taviz vermek zorunda kalmtr. Tatar halknn nefretini kazanm Luka Kanaevi, 1758 ylnda Belgorod ehrine nakledilmi ve Tatar kylerinde camilerin inasna izin verilmitir (ancak bu izin 200 erkek nfusu olan kyler iin geerli olmutur). Yeni Vaftiz Olanlar Brosu ise 1764 ylnda tamamen kapatlmtr.

713

Sekler idare yaps II. Katerina dneminde kuvvetlenerek, Hristiyan Kilisesini tamamen hakimiyeti altna almtr (18. yzyln 60l yllarnda). Kilise topraklar, sekler idarelere terkedilmi olup, Kilisenin ekonomik gcnn sarslmasna neden olmutur. slama kar gdlen politika da deimeye balamtr. Sert basklarn istenilen sonular elde edilmedike, slam hakimiyet altna almak iin dini liderleri kendi tarafna devirmeyi amalayan baka tedbirlere gidilmitir. 1773te II. Katerina Hkmeti Dinsel Hogr Karar kartmtr.8 Bu karar ile fiilen din ve mezhep hrriyeti ilan edilmi, zorla vaftiz edilme olaylar nihayete erdirilip, Mslmanlarn yalnz camiler deil, camiler nezdinde okullar amalarna da izin verilmitir. 1788 ylnda II. Katerina, zel bir kararla Ufa kentinde, tm Rusya Mslmanlarn belli bir kontrol altnda tutan Orenburg Dini ler daresini amtr.9 lk Mft olarak Muhammet Can Huseyinov tayin olmutur. Kendisine senede 1200 ruble maa ve yardmc olarak Kazan Tatarlarndan 3 imam (molla) da verilmitir. Mft tayin salahiyetini hkmet kendisine brakmtr. Grld gibi, 18. yzylda arlk hkmetinin slama ynelik politikalar tamamyla deimitir. (1730-1740l yllardaki sert tedbirlerden sonra bir Mslman idareyi kurma iznine kadar). Bunlarn yansra Hristiyanlatrma hedefi II. Katerina dneminde de devam etmitir. Tatar halknn ekonomik, sosyal ve kltrel-dini alanlarndaki zor durumu halkn farkl ekillerdeki protestolarna yol amtr. 18. yzylda en aktif silahl ayaklanmalar 1705-1711, 17371740, 1755 ve 1773-1775 yllarnda meydana gelmitir. Bu ayaklanmalara milli-dini basklar kadar sosyal basklarn iddetlenmesi de neden olmutur. Ayaklanmalar veya ayaklanma hazrlklar srasnda, Tatar halknn Hristiyan bir lkede, yani Rusyadaki mevcut durumunu ve geleceini ciddi bir ekilde irdeleyen ok ilgin liderler ortaya kmtr. rnek olarak, 1755 ayaklanmasnn ideolojik lideri Molla Batra (mparatorie Elizabethe yazd nl mektubunda, adil ve adaletsiz hakimiyet hakknda fikirlerini ortaya koymu, ve Mslman halklara kar Hristiyanlara olduu gibi adil davranma arsnda bulunmutur) ve 60l yllarda dil boyunda Trk devletini yeniden kuruma fikrini ortaya karan Molla Murat gstermek mmkndr. 18. yzylda Tatar halknn ekonomik hayat da olduka ilgin gelime gstermi ve medeniyet ve toplum fikrinin gelimesini byk lde etkilemitir. Halkn ounluu eskisi gibi kylerde oturduundan dolay, tarmclk, zellikle sabanclkla uramtr. 18. yzylda tarmclk Tatarlarda, Rus mparatorluunun dier halklarnda olduu gibi, nemli deimelere uramtr. Fakat ticaret ve sanayi alannda daha deiik bir durum sz konusu olmutur. Ticaret, eski zamanlardan beri Tatarlarn nemli uralarndan olmutur. Tatar halknn dil (Volga), ulman (Kama), Nokrat (Vyatka), Ak dil (Belaya) gibi byk nehirlerin kenarlarnda oturmas ticari ilikileri tevik edici unsurlardan biri olmutur. lgintir ki, Rus devletindeki durumlarnn tm olumsuzluklarna ramen Tatarlar kendi ticari geleneklerini koruyabilmilerdir. Tatar ticaretinin gelimesinde deiik faktrlerin etkisi olmutur. Devletin kendisi de, bu tr ticari faaliyetlerin getirisinin

714

farkna varm ve bu faaliyetleri belirli lde tevik etmitir. ar hkmeti ileriye dnk hesaplar da yapmtr: Tatar tacirler kendi isteklerinin ne olduu sorulmadan, bilinli ya da bilinsiz olarak kullanlm ve Rusyann Dou lkelerine yaylmasnn zeminini hazrlamlardr. Rus kanunlarna gre, blgenin Tatar nfusu arasnda ticari faaliyet iin zellikle Kazann Tatar mahallelerinde oturanlar tevik edilmitir. ar Fyodor Alekseyeviin 1677 ylndaki karar dorultusunda, Kazan Tatarlarna her eit mal ile ticaret etme hakk verilmitir. Bu hak daha sonra Senatonun 7 Austos 1763 tarihli kararyla onaylanmtr.10 Kazanda 1750 ylnda daha bir Tatar bistesi-Yana biste (Yeni kasaba) kurulmu olup, burada oturanlar da bu hakka tabi tutulmutur. Ayrca Rusyann Orta Asya ile ticaretinin canlandrlmas iin 1744 ylnda 200 Kazanl Tatar ailenin Orenburg kenti civarnda hususi bir ticaret merkezi olarak Kargal (Seyit) kasabasn oluturmalarna izin verilmi, sakinlerine de buna benzer haklar tannmtr. 1749da Hive, Buhara, Kabile ilk ticaret kervanlarn gtrenler ite bu Tatarlar olmulardr. Rusyann 18. yzylda Dou lkeleriyle ticareti esas Tatar tacirleri yardmyla yrtlmtr. Tatarlar birok dile vakf olup, Orta Asya halklarnn rf-adetlerine de ainaydlar; ayrca Mslman olarak bu lkelerde olduka dk vergi dyorlard. Bu nedenle de Moskova, Tula, Tver ve Avrupa Rusyasnn dier kentlerinden Rus tccarlar, kahya olarak Tatarlar tercih etmiler ve onlar ticari kervanlarla Orta Asya, Hindistan, ran ve Afganistana gndermilerdir. Tatar tacirleri, Dou lkelerine bez (dokuma), deri, eker, bal, ilenmi maden satmlar, Rusyaya ise kilim, ss malzemeleri, baharat, kuma, ay, porselen getirmilerdir. Kazan Hanlnn igalinden sonra onun tm devlet kurulularnn kapatlmas ve ticaretin daha etkili bir ekilde yrtlmesi iin Rusyada ilk defa muhtar bir Tatar idari tekilat oluturulmutur. 1782de Kazanda Tatar tacirlerinin ilerini yrtme amacyla Kazan Tatar Kasabalar ehir Belediyesi (Ratua) kurulmutur. Belediye yneticileri Tatarlarn kendileri tarafndan seilmitir (500 rubleden az olmayan sermaye sahipleri seme hakkna sahip olmutur). Belediye, tccar ve kk burjuva snfna kayt yapma, ticari pasaportlar verme, tacirlerden vergi toplama gibi ileri yrtmtr. Daha sonra Belediye Tatar tacirlerini tccar ve zanaat birlik odalarna kaydetme hakk elde etmitir. Bu ise devletin, Tatar tacirlerinin haklarn tanmas ve onlar Rus tacirleriyle hukuken ayn seviyeye koymasna sebebiyet vermitir. Ticaretin olduka baarl gelimesi 18. yzylda Tatarlarda manifatura sanayiinin olumasna yol amtr. Sermaye biriktirmi olan tacirler ite ilk Tatar sanayici snfn tekil etmilerdir. O gne kadarki mevcut zanaatlk, nfusun tm ihtiyalarn tatmin edemeyip, manifaturacla dnmtr. Bunun yannda Tatarlarda manifaturaclk u zellikleri tamtr: 1. Tatarlar arasnda toprak kle (serf) saysnn az olmasndan dolay, Tatar fabrika sahipleri, fabrikalarna kaytl ve onlara hizmet etmek mecburiyetinde olan toprak klelerin hizmetinden yararlanamamlardr, sadece kiralk iileri altrabilmilerdir. te yandan Rus manifatura sahiplerinin ise toprak klelerini kullanmas ok yaygn olmutur.

715

2. 18. yzylda Tatarlarn byk ksmn kyller tekil ettiinden, manifatura iletmelerinin ou da kylerde kurulmu olup, ziraatlk mamllerinin iletilmesine ynelik olmutur. Tatar manifatura sanayicinin esas sektrlerini dericilik, tekstil ve sabunculuk tekil etmitir. 18. yzyln ikinci yarsnda kurulmu manifatura iletmelerinin ou, genellikle byk olmayp, bazlar farkl sebeplerden dolay srekli almam, ayrca alan ii says da snrl olmutur. Manifaturalarda imalat miktar byk olmamtr. Ancak Tatar manifaturalarnn kuruluu ve gelimesi bile Tatar halknn ekonomik hayatnda ilerici ve nemli bir adm olmutur. Ekonomide olduka hzl ve kkten deimeler, dil-Ural Tatarlarnn kltrel gelimesinde byk rol oynamtr. Aslnda Tatar kltr Rusyada elverili bir konumda olamamtr, nk: 1. Devleti, halkn kltrel gelimesini byk lde belirlediinden, devletiliin yitirilmesi, halkn kltrn olumsuz bir ekilde etkilemitir. 2. Feodal toplumda feodal snf, iktidar, idare, ekonomi ve siyaset dizginlerini elde bulundurduundan, kltrel deerlerin baat gc ve kullancs olmutur. Rusyada Tatar feodal snfnn dikkati, kltrn kaderinden daha ok kendisinin hayatta kalabilmesi problemi zerine odaklanm durumdayd. 3. Kent tabakasn kaybeden Tatar halk, kent kltrn de kaybetmitir. Kentler ise her halk iin kltrel deiimin nemli merkezleri olmulardr. Tatar kltr ky kltrne dnerek, ierii zayflam ve tek tarafl gelimitir. 4. Hristiyanlatrma politikas, zellikle onun sert usulleri, Tatar halknn kltrel-manevi gelimesini olumsuz ynde etkilemitir. Tatarlarn kltrel deerlerinin ou da dini bask devrinde yitirilmitir. Bylece, 17-18. yzyllarda Tatar kltr son derece zor duruma drlm olup, bu da onun baarlarn etkilemitir ve sadece feodallerden ayrcalkl olarak kendisi bnyesini korumay baaran Mslman din adamlar kltrel deerlerin gerek hakimi ve kullancs olmutur. Bu da doal olarak Tatar kltrnn dnyevi balangcnn yava yava snmesine ve tek tarafl gelimesine yol amtr. Tatar kltr bu objektif koullardan dolay dnyevi motifleri bir kenara brakarak sadece dini motifleri gelitirmitir. Bu tek tarafl gelime, 17-18. yzyllardaki Tatar kltrnn belirli bir durgunluunun ve krizinin gstergesidir. Bu sebeplerden dolay da, Tatar halknn manevi gelimesi bu devirde nemli bir iz brakan, parlak ahslar retememitir. Bu devirdeki eserlerinde Sufi motifleri kullanm olan Kuly rnek olarak gstermek mmkndr. Deiiklikler ancak 18. yzyln ortalarnda, Tatar topluluunda sosyal deiikliklerin balamasndan ve profesyonel tacirler ile sanayiciler bata olmak zere, yeni sosyal gruplar

716

olumasndan sonra meydana gelmitir. Kltrn eski durumu ve ieriinin arlkla dini olmas artk yeni snflarn ihtiyalarn tatmin etmiyordu. Pratik ihtiyalardan karak, onlar artk kltrn, toplulukta meydana gelen deiiklikleri yanstmasn gerektiini, kltrde dnyevi balangcn da olmasnn gerektiini anlamlardr. Somut veriler de yukarda yazlanlar tasdik ediyorlar. Tatar edebiyatnda yeni Seyahatname slubu ekillenmitir, bu ise farkl lke ve halklar ile ticari ilikilerin salamlamasna kar artan ilgiyi sergilemektedir. Bu slubun en nl eserlerinden biri smail Bikmuhammedovun Hindistana gezisi (1751-1752) hakknda seyahatnamesidir. Tatar bilim adam Said Halfinde Tatar dilini aratrmada ok hizmet vermitir. Bunu pratik ihtiyalara balamak mmkndr. 1769 ylnda o Kazan Rus Gimnaziyasnda (Lise) Tatar dili dersleri vermeye balam, 1778de Tatar dilinin ilk baskl Alfabesini yaynlamtr, 1785te 20 binden fazla Tatar kelimesinin Rusaya tercmesini ieren 2 ciltlik Tatar Szl ve Ksa Tatar Grameri almasn tamamlamtr. Halfinin iini, daha ilerideki yllarda oullar shak ile shan ve torunu shakn olu brahim devam ettirmitir. Edebiyatn motifleri de deime gstermitir. 18. yzylda Tatar edebiyatnn en byk semas olan Abdurrahman Utuz meninin iirlerinde yeni motifler, yeni konular yer almtr. Devletin yitirilmesiyle resmi Tatar tarihinin kaybolmasna ramen, tarihi bilgiler de belirli lde gelimitir. Buna rnek olarak, Kadir Al-bekin Camig at-tavarih (1602), ad belli olmayan 18. yzyln bir yazarnn Caffar- igri-name ve Hsameddin Mslimi ile Tacddin Yalgulun dil-Bulgaristan tarihi zerine (18. yzyln sonu) yazlarn gstermek mmkndr. Byk Tatar ilahiyat alimi Abdunnasir Kursavi (1776-1812), 18. yzylda ilk olarak aklclk ve reformculuk fikirleriyle ortaya karak, Tatar maarifiliinin babalarndan biri olmutur. Tatar kltrnn gelimesi yukarda dile getirilenlerle elbet snrlanmamtr, burada sadece 18. yzyln ikinci yarsnda kltr alannda deiiklikleri kantlayan en parlak veriler getirilmitir. Szl halk sanat, halk mzii gelimesini srdrm, el yazl kitaplar Tatarlar arasnda yaygn olmu, maarif de olduu yerde kalmamtr. Nerdeyse her kyde camiler nezdinde mektepler (okullar), bazlarnda medreseler bile mevcut olmutur. Tatarlar arasnda okuryazarlk oran ok yksek olmu ve bunu zamann bir ok nls dile almtr. Ve en nemlisi, Tatarlarn tm okullar halkn kendi parasyla alm, devletten herhangi bir yardm almamtr. Okumayazmaya, kitaba, marifete Tatarlarn gsterdii sayg, dier halklarn temsilcilerinin hayranln kazanmtr. Yukarda yazlanlardan yle bir sonu kartabiliriz: 17-18. yzyllarda Tatar halk Rus devleti snrlar iinde zorluklar ve karklklarla dolu bir gelime yolu izlemitir. Hayatn farkl alanlarnda pek ok zorluklar ve kayplarla kar karya gelmi olmasna ramen Tatar halk kendi zn ve z bilincini, kaybetmemitir. Bunun da tesinde, belirli derecede ekonomik temele, kendine zgn bir kltrel gelime dzeyine sahip olan Tatar halk, iyimser bir erevede 19. yzylna ayak basmtr.

717

Kazan Sava hakknda ayrntl bilgi iin bak: Yermolayev . P., Sredneye Povoljye vo

vtoroy polovine XVI-XVII vv., Kazan, 1982, s. s. 16-28; Yermolayev . P., XVI. -XVII. Yzyllarn kinci Yarsnda Orta dil Boyu, Kazan, 1982, s. 16-28. (Rusa). 2 Bunun hakknda bak: Gbeydullin G., Tarihi Sehifeler Alganda, (dil buye en kre

tarihnnan), Kazan, 1989, 43-63 b., Gubaydullin G., Tarihi Sayfalar Alrken, (dil Boyu in Mcadele Tarihinden), Kazan, 1989, s. s. 43-63. (Tatarca). 3 Biste, Rusa Sloboda (kasaba) sznn Tatarca telffuzu, Rus kelimesi Mestonun

(yer) deitirilmi hali olduu tahmin ediliyor. Korkun van kendisi, Tatarlara yerlemek iin toprak ayrtarak: Vot vam mesto! (te size yer!) diye haykrmm. Tatar bistelerinin tarihi hakknda bak: Tatarskiye slobod goroda Kazani vo 2-oy polovine XVI-seredine XIX vv. (XVI. Yzyln 2. Yars-XIX. Yzyln ortalarnda Kazan Kentinin Tatar Kasabalar) Das mittlere Wolgagebiet in Geschichte und Gegenwart/Klaus Heller; Herbert Jelitte (Hrsg.)-Frankfurt am Main; Berlin; Bern; New York; Paris; Wien: Lang, 1994 (=Beitrage zur Slavistik, Bd. 22), s. 33-46. 4 Yoml (Slujily) Tatarlar hakknda bak: Gubaydullin G. S., K istorii razlojeniya feodalnogo

klassa u povoljskih tatar, zvestiya Vostonogo fakulteta Azerbaydjanskogo gosudarstvennogo universiteta, 1928, No: 2, s. 1-26; Stepanov R. N., K voprosu o slujilh i yasnh tatarah, Sbornik aspirantskh rabot Kazanskogo gosudarstvennogo universiteta: Pravo, istoriya, filologiya, Kazan, 1964, s. 52-70.; Gubaydullin G. S., dil Boyu Tatarlarnda Feodal Snfnn Paralanmas Tarihinden, Azerbaycan Devlet niversitesi arkiyat Fakltesi Haberleri, 1928, No: 2, s. 1-26. (Rusa). Stepanov R. N., Yoml ve Yasakl Tatarlar le lgili Sorunlar, Kazan Devlet niversitesi Hukuk, Tarih, Felsefe blmlerinin doktora adaylarnn almalar, Kazan, 1964, s. s. 52-70. (Rusa). 5 storiya Tatarskoy ASSR, C. I., Kazan, 1955, s. 157. Tataristan Muhtar Sovyet Sosyalist

Cumhuriyeti Tarihi, Kazan, 1955, C. I., s. 157. (Rusa).; 6 Polnoye sobraniye zakonov Rossiyskoy imperii (PSZ)-Vp. 1., SPb., 1830, T. VI., No:

3637, 4123.; Rusya mparatorluunun Yasalar Klliyat (RYK), Saint Petersburg, 1830, 1. Cz, C. VI, No: 3637, 4123. (Rusa). 7 Posokov . T., Zaveaniye oteeskoye, SPb., 1893, s. 320-328.; Posokov . T., Atalar

Vasiyeti, Saint Petersburg, 1893, s. s. 320-328. (Rusa). 8 9 10 PSZ, T. 17., No: 13996.; RYK, C. 17., No: 13996. (Rusa). PSZ, T. 18, No: 16710, 16711.; RYK, C. 18., No: 16710, 16711. (Rusa). PSZ, T. 37, No: 28535.; RYK, C. 37., No: 28535. (Rusa).

718

XIX. ve XX. Yzyllarda Kazan Tatarlar / Do. Dr. Ahmet Kanldere [s.415426]
Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Tatar ad, tarihin deiik dnemlerinde deiik anlamlarda kullanlagelmitir.1 Avrupa ve Rusyada Tatar adnn yaygn bir ekilde kullanlmaya balanlmas XIII. yzyldaki Mool istilasndan sonra olup, Orta Asya gebelerini tanmlamak iindi. Ruslar bunu arlk Rusyasnda yaayan Trk kkenli halklar anlatmada kullanyorlarken, Tatar sz ile bugn dil-Ural blgesindeki Kazan Tatarlar ile Krmda ve baka yerlerde yaayan Krm Tatarlar kastedilmektedir. Ancak, milliyet temeline dayal etnik kimlik, XX. yzyln bana kadar dil-Uraln Mslman toplumuna yabanc bir kavramd. Gnmzde Tatar ve Bakurt olarak tanmlanan dil-Ural Mslmanlarnn nemli bir kesimi sz konusu dnemde kendilerini din ve blgesel kimliklerle tanmlyorlard.2 Tatar milli kimliinin yaygnlamas, XX. yzyln banda ve zellikle Sovyet dneminde yaygnlk kazanan bir olgudur. Bu almada daha ziyade XIX ve XX. yzyllarda dil-Ural Mslmanlarnn itima ve fikr tarihi zerinde durulacak, Tatar Uyan olarak bilinen reform hareketinin tarih zemini ve deiik safhalar incelenecektir. XVIII. yzyln sonunda ortaya kan Tatar reform hareketi, son dnem Mslman dnyasndaki benzeri akmlarla benzerlik gstermekle birlikte, Tatar reformu kendine has birtakm zellikler tamaktadr. Kazan Tatarlarnn Batya daha yakn olmas, Rusyann etkisine ak olmalar ve slam dnyasndaki dier reform hareketlerinin de farknda olmalar, orada ortaya kan reform hareketine deiik bir zellik kazandrmtr. Rusya gibi bir Hristiyan gle uzun bir mddet bazen yanyana, bazen kar karya ve XVI. asrdan beri de Rus hakimiyeti altnda yaam olmalar, dier Mslman topluluklarla karlatrldnda, onlarn uyan hareketine ok ayr bir renk vermitir. Bu nedenle, her eyden nce Tatar reformunun kaynakland tarih ve sosyal zemine bakmak gerekir. Ruslarla Tatarlarn ilikileri dil Bulgarlar zamanna kadar gider. dil Bulgarlarnn slamiyeti setii yllardan (922) bir mddet sonra Ruslar Hristiyanl kabul ettiler (988). Yerleik bir hayat sren dil Bulgarlarnn kendileriyle aa yukar ayn iktisadi ve kltrel seviyede bulunan Dou Slavlaryla olan ilikileri esasen bar bir dzeyde geiyordu. Rusyann ve dil Bulgar Devletinin Moollar tarafndan fethedilmesi (XIII. yzyl) ile ortaya kan Altn Orda (Altnordu) Devletinin zaman iinde (XIV. yzyl) slamlamas, Ruslarla Mslmanlarn ilikilerini nemli lde deitirdi: Hristiyan Ruslar, artk iki yzyl boyunca steplerin Mslman gebelerinin (Tatarlarn) hakimiyeti altnda yaayacaklardr. O dnemin Rus kaynaklar, Dou Slavlar ile Tatarlarn ilikilerini iki din arasndaki devaml bir mcadele olarak karakterize etmektedir.3 XV. yzylda Altn Orda Devletinin paralanmasyla ortaya kan hanlklardan biri olan Kazan Hanl zamannda ise bu iliki, Hristiyan Ruslarla Mslman Tatarlar arasndaki atma hlini almt. XVI. yzyln ilk yarsnda Kazan Tatarlar hakknda gzlemlerini yazan Avusturyal diplomat ve seyyah Sigmun von Herberstein, bu Tatarlar diyordu, dierlerinden daha meden bir hayat sryorlar: Evlerde yayor, topra iliyor, ticaret yapyor ve ndiren savayorlar. Orta dildeki

719

yerleik slam medeniyeti X. yzyln balarna kadar uzanyordu. Buradaki dil Bulgarlar, Dou ile Baltk arasndaki ticaretin merkezinde olmalar bakmndan siyasi bakmdan ok nemli rol oynuyorlard. Dolaysyla, Kazan Hanl iki gelenein mirassyd: dil Bulgarlar ve Altn Orda.4 Ruslarn 1552de Kazan Hanln igal etmeleriyle Rus-Tatar ilikileri yeni bir dneme girmi oldu. Siyas bamszlklarn kaybeden Tatarlar, iki yz seneden fazla sren bir dnem iinde ar bir bask altnda kaldlar.5 Daha 1555te Ruslar, Kazan Tatarlarn ve Hristiyan olmayan dier unsurlar Hristiyanlatrmak iin saldrgan bir Hristiyanlatrma siyaseti gttler. Bu ilk zorlamalar sonucunda birka bin Tatar ve Tatar aristokrasisinin nemli bir ksm Hristiyanl kabul etmek zorunda kald.6 Ortodokslua ilk giren bu Tatarlara Eski Krein (Hristiyan) Tatarlar denilmitir. XVI ve XVII. yzyllarda devam eden basklar pek sonu vermemi, aksine bu zorlamalar Tatarlar pasif direnie ve slamiyete daha sk sarlmaya yneltmitir.7 Hristiyanlatrma siyaseti XVIII. yzyln sonlarna kadar, yani Byk Petro (1682-1725), mparatorie Anne (1730-1740) ve mparatorie Elizabeth (1741-1761) zamanlarnda devam etti.8 Byk Petro, Hristiyanla dnenleri vergiden ve askerlikten muaf tutuyordu. 1740ta hkmet bir fermanla slamdan dnmeyenlerin vergisini iki katna karm, 1742de ise Kazan vilayetinde yeni yaplm olan camilerin yklmasn ve yeni cami yaplmamasn emretmiti.9 Bu fermann ilanndan sonraki iki yl iinde 418 cami yklmt.10 Btn bu tedbirler bile Tatarlar arasnda Hristiyan olanlarn saysn pek fazla arttrmad. Aksine btn bu zorlamalar Ruslarla Tatarlar arasndaki gerilimi glendirerek Tatarlar daha fazla muhafazakrla itiyordu. Bu basklar, Rus Ortodoks misyonerleri ile Tatar ulemas arasnda daim bir gerilime sebep olduu gibi, Tatar ulemasnn Hristiyan misyoner faaliyetlerine kar koymak maksadyla eitim faaliyetleri ynnde byk duyarllkla almalarna yol amtr.11 XVIII. yzyln sonu, Tatar-Rus ilikilerinde bir dnm noktas oldu, yani Rus hkmeti Tatarlara kar daha yumuak bir siyaset takip etmeye balad.12 1789da, bu siyasetin bir neticesi olmak zere, II. Katerina (1762-1796), Tatarlarn Dou Avrupa ve Bat Sibirya Mslmanlarn kapsayan bir Din dare kurmalarna izin verdi. Bu durum, Tatarlar iin ok snrl bir i otonominin balangc saylabilir. Bir mft ve onun altndaki kaddan oluan, Mahkeme-i eriyye-i Orenburgiye adl Mslman Dini daresi kuruldu.13 Rusya, Mslmanlarn ksaca Sobraniye dedikleri bu messese, Orenburgda olacak (sonradan Ufa ehrine tanacaktr) ve banda bulunan mft, Rus ar tarafndan tayin edilecekti.14 Dini darenin grevi, Mslmanlarn evlenme, boanma, miras, mektepmedreselerin idaresi ve Mslman din adamlarnn eitim ve tayini ileriyle uramakt. lk Mft Muhammedcann yapt ilk i, imam, hatib veya mderris olacak kiilerin Sobraniyeden menr (Rusas ukaz) denilen bir belge almas mecburiyeti usuln getirmek oldu.15 Din muhtariyete ilave olarak, Rusya, 1792de Tatarlara geni ticar haklar tanm, bunun neticesinde Tatarlar Rusya ile Orta Asya ticaretinde arac roln stlenmilerdir. Bu durum onlarn siyas ve iktisad bakmdan glenmelerine yol aacaktr. Orta Asya ile daha yakn ilikiler kuran Tatar tccarlar sayesinde, din ilimlerde ykselmek isteyen Tatar genleri Orta Asya medreselerinin yolunu

720

tutmulardr. Bu medreseler eski aaal devrini kapam ve skolastik eitim merkezleri haline dnm olsalar da, Tatarlarn benliini korumasna ve fikir sahasnda bir para gznn almasna vesile olmutur. Bu medreseler sayesinde dil Boyu Mslmanlar arasnda bir canllk olmu, halkta okuma-yazma bilenler oalm ve ulema snf veya o dnemin artlarna gre bir aydnlar zmresi ortaya kmtr.16 XIX. yzylda Hristiyan misyonerlerin faaliyetleri artt. Rus ve ngiliz Kitab- Mukaddes Cemiyetleri, Hristiyanlkla ilgili temel eserleri yerel dillere tercme etmeye baladlar. 1818de, Kazanda bir Kitab- Mukaddes Cemiyeti kuruldu. Bu faaliyetlerin gayesini sezen Mslman ulema ok gemeden buna kar tedbirler gelitirmeye balad. Bu vesileyle neredilen kitaplar Mslman fikr hayatnda bir canllk yaratt gibi, bu ve dier faaliyetler neticesinde daha nce Hristiyanl kabul etmi Krein Tatarlarndan bazlar (yzyln banda nce Nijni-Novgorodda, daha sonra Kazanda) tekrar Mslmanla dnmeye baladlar. Yine ayn dnemde, uva, Mordva ve Votyak gibi Trk ve Fin kkenli kavimler arasnda slamiyetin yaylmas dikkati ekmektedir. Rus yetkililer bu durumu Rusyann birlii asndan bir tehdit olarak grp harekete getiler; daha fazla slamlama ve Tatarlamann nne geebilmek iin, Rus hkmeti ve Ortodoks misyonerleri tedbirler almaya baladlar. Bu tedbirlerden biri, geleneksel Tatar eitim messeselerine mdahale etmeyip onlar Ortaan karanlklarnda brakmak, buna karlk dier Rus olmayan halklar arasnda Hristiyanl ve modern eitimi yaymak iin ne lazmsa yapmakt.17 Dier bir tedbir ise, sadece ad Hristiyan olan gruplar arasnda din eitimi arttrmak ve eitim seviyesini ykseltmekti. Bu yeni tedbirlerin ncs, zellikle eitim faaliyetleri ile etkili olan Nikolay vanovi lminski (1822-1891) idi.18 1860larda faaliyetlerine balayan lminski, paganlara ve Mslmanlara yaklaabilmek iin Rusadan ziyade onlarn kendi dillerinin kullanlmasna zellikle nem veriyordu. Bu yzden, olduka iyi eitilmi ve gayretli yerel eitmenlerden bir kadro edilmesi noktasnda younlat. lminski, Mslman Tatarlar Hristiyan dinine dndrme abalarnn faydasz olduunun farkndayd. Bu yzden, onlarla uramaktan ziyade, Rus olmayan fakat yzeysel bir ekilde Ortodoks Hristiyan olan halklar Kilise iinde tutmay ve slamn onlar arasnda yaylmasn engellemeye ncelik verdi. Mslmanlarn giderek artan tesirinden II. Katerinay sorumlu tutuyordu, zira bu arie onlarn bir din idare etrafnda rgtlenmelerine imkan salamt. lminski bu messeseyi bertaraf etmek ve etkisiz klmak iin mmkn olan her eyi yapt; 1884teki mft tayinine mdahele ederek bu makama en kabiliyetsiz kiinin getirilmesi iin alt. Onun amac, Mslmanlarn etkisini azaltmak iin onlar snrlamak, kltrel ve siyasi haklardan yoksun brakmakt.19 Tatar sorunuyla uramann lminskininkinden olduka farkl bir yolu daha vard ki o da, Rus dilinin yaygnlatrlmas yoluyla Tatarlar ve dier Rus olmayan unsurlarn asimile edilmesiydi. Bu yeni siyasetin bir rn olarak, 1870lerde hkmet Mslman mekteplerine Rus dili dersi koymak zorunluluu getirdi. Bu siyasetin kkleri, 1850lerde Krm Sava yenilgisinden sonra uyanan Rus

721

milliyetiliine dayanyordu; Ruslarn okumu kesimi, Rus olmayan unsurlar arasnda Hristiyanln yaylmasn ve Rus dilinin yaygnlatrlmas yoluyla Rus olmayan unsurlarn asimile edilmesini savunuyordu.20 Bu asimilasyon politikalarnn yannda, Orta Asyann Ruslar tarafndan igali de Tatarlar iin olumsuz bir gelimeydi, zira bunun neticesinde Tatarlar, Rusya ile Orta Asya arasndaki araclk konumunu yitireceklerdi; igalden sonra Ruslar Trkistan ile dorudan ticar ilikilere girmeyi tercih edeceklerdir.21 Varlklarn srdrmek isteyen Tatar tccarlar ise, yeni pazarlara, zellikle Rusya pazarlarna yneleceklerdir. Rus igalinin Tatarlar asndan dier bir sonucu, Hazar-tesi (1899) ve Orenburg-Takent (1906) demiryolu hatlarnn inasyd.22 Demiryollar Tatarlarn eski transit merkezlerinin nemini yitirmesine sebep oldu. Artk Tatar tccarlar kervanlarla Buharaya gitmek yerine trenlere binerek Moskovaya ve dier Rus pazarlarna gitmeye baladlar.23 arlk rejiminin din ve iktisad basklar ile Rus Ortodoks misyonerlerinin provokasyonu sonucunda, bunlara tepki olarak Tatar reform hareketinin doduu gr ne srlmtr.24 phesiz, XIX. yzylda Rus Ortodoks misyonerlerinin faaliyetleri Tatar ulemasn derinden etkilemi ve onlar harekete geirmitir. Mesela, misyonerlerin kadnn slamiyette aa bir konumda olduu tezini ilemeleri, ulemay bu konuda kar tezler gelitirmeye sevk ettii gibi, bazlarn bu konular zerinde cidd olarak dnmeye ve kadnlarn statsn ykseltmek iin almaya sevk etmitir. Misyonerlerin eletirilerinin itici bir g salamasnn yannda, onlarn oluturduklar hayr kurumlar ve eitim messeselerinin de reform yanls Tatar ulemas iin bir model oluturduu dikkati ekmektedir. Mesela, din slah taraftarlarnn nclerinden Rzaeddin b. Fahreddin (1859-1936) misyonerin okul amak, yetimhaneler, hastaneler, kraathaneler ve ktphaneler oluturmak gibi faaliyetlerine olan hayranln gizlemez.25 1804te Kazan Tatarlarnn merkezi olan Kazan ehrinde bir niversite kurulmas da, Tatar hayatn derinden etkileyecek olan dier bir hadiseydi. niversitenin ok gl bir arkiyat blmnn bulunduunu ve bunun Tatar reformcu aydnlar zerinde etkili olduunu da belirtmek gerekir. Rus kltr ile temasn yannda, Tatarlar uzun bir sredir Trkistan ile iliki iindeydiler; onlarn din inanlar, fikir hayat ve medeniyeti byk lde Orta Asyann tesiri altndayd. Bunun yannda, din menkbeler, destanlar, suf-dervi ruhunu tayan hikayelerden oluan Orta Asya tarzndaki edebiyat tr de Tatar halk arasnda olduka yaygnd.26 Bu tarz edebiyat, sadece Trkistann Trk halklar arasnda deil, Krm, Kafkasya, Azerbaycan ve Osmanl Trkleri tarafndan da paylalyordu.27 Btn bunlardan dolaydr ki, Tatarlar teknoloji, ticaret ve eitim alanlarnda deiim olgusunu yaarlarken, bir taraftan da hl geleneksel toplum zelliklerini srdryorlard. Ulema zmresi, Tatarlar arasnda en etkili toplumsal gt. Din ve eitim ilerinin idaresi onlarn elindeydi; maalarn Rusyann ileri Bakanlna bal olan Din dareden (Sobranie) alyorlard.28 Mft, Rusya Mslmanlarnn en st dzeydeki temsilcisi olup, hkmetle Mslmanlar arasnda ba arac olma

722

konumundayd. Mslmanlarn kltrel ve dier ihtiyalarn Rus yetkililerine, hatta arn dikkatine sunmak onun sorumluluundayd. Kadirlik, Yesevlik ve daha sonra Nakibendlik gibi tarikatler de Tatar halk zerinde derin bir etkiye sahipti. lk olarak, Kadir tarikat Bulgar devleti zamannda Orta dil Mslmanlar arasnda yaylmt.29 Mool istilasndan sonra, XIV. ve XV. yzyllarda, yeni bir sufi topluluu, Orta Asyadan gelen Yesev tarikati Tatarlar arasnda yer buldu. Bundan bir asr kadar sonra, Buhara taraflarndan gelen Nakibend dervileri blgeye gl bir ekilde nfz ederek ve dier tarikatleri kendi iinde eriterek, XIX. asrda ve XX. yzyl banda en etkili ve yaygn tarikat olarak kendini gsterdi. Sufi tarikatlar Tatar halk arasnda ok gl bir etkiye sahipti; nitekim, baz yabanc gzlemciler Tatarlarn sufi eyhlere balanmaya hazr bir ruh halinde olduuna dikkat ekmilerdir.30 XIX. yzyln sonunda Cediti (modern) Tatar edebiyatnn ykseliinden nce, tm Tatar edebiyat sufiliin tesiri altnda olup, tannm Tatar yazarlar ve ahsiyetleri, sufiler ve u veya bu ekilde sufilikle alakas olan kiilerdi.31 Nakibendlik, din slah taraftar Tatar ulemas arasnda da yaygnd. Din slahln nde gelen ahsiyetleri, Abdnnasr Kursav (1771-1812), ihbddin Mercan (1818-1889), Rzaeddin b. Fahreddin ve limcan Barud (1857-1921) Nakibend tarikati ile ilikiliydiler.32 Nakibend eyhi olan eyh Zeynullah Rasul (1833-1917) din slahlarn yakn dostu olup usl-i cedid hareketinin en byk destekilerindendi. Cediti olarak bilinen slah lim ve pedagog limcan Barud, ayn zamanda bir Nakibend eyhiydi. Sosyal hiyerarinin nc kategorisinde Tatar tccrn zikretmek gerekir.33 Orta dil blgesi eskiden beri ticaret yollarnn kesime noktasnda bulunduundan, Bulgar devleti zamanndan beri Tatarlar arasnda gl bir tccar grubu daima var olagelmitir. Bulgar ehrinde byk bir ticaret merkezi olduu bilinmektedir. Bulgar ehri tahrip olduktan sonra ise onun ticaretteki yerini Kazan ehri almtr. Astrahan, Krm, Dastan, Trkistan, in ve o dnemin Rusyasndan gelen tccarlar buradaki ticar merkezlere gelmekteydi. Kazan Han ah Ali Han (1518-21, 1526, 1551/52) ise, Zye ehrini ina ettirip orada bir pazar kurdurduktan sonra Kazan eski nemini yitirmitir.34 Din Islahlk Dnemi XIX. yzylda esas olarak Rusya yoluyla gelen Bat Avrupa medeniyetinin tesirleri, Tatar ulemas arasnda iki farkl ynde kendisini hissettirmeye balamtr. Bu tesirler bir taraftan, Tatar ulemasndan bazlarnn kendi tarihlerine kar ilgi gelitirerek kltr deerlerine olan ballklarn arttrrken, dier yandan onlarn geleneksel inan ve deerlerini sorgulamalarna yol amtr. Okumu kesim arasndaki bu aydnlanma ve uyan, byk oranda din renk tamaktayd, zira slam hem inan hem de belli bir kltr biimi olarak Tatarlarn mill kltrlerini korumalarnda byk bir neme sahipti.

723

Rus kltrnn basks karsnda eski tarz direniin hzla deien dnyaya uymad kanaatine varan Tatarlarn says artyordu. zellikle gen Tatarlar, coraf ve siyasi bakmdan problematik olan evrelerini gz nne alarak, dier Mslman toplumlardan daha dikkatli hareket etmeleri gerektiinin farkndaydlar. Tatarlarn okumu kesimi, niden kendilerini hangi yola gitmeleri konusunda acil karar vermelerini gerektiren bir yol ayrmnda bulacaklardr: Doulu olarak m kalmal, Batya m gitmeli, yoksa ikisinin arasnda bir uzlama noktas m aramal? Tatar ulemas bu soruya esasen iki deiik ekilde cevap vermitir: Balangta saylar olduka az olan bir ksm ulema (din slahlar), din anlaylarn sorgulamak ve hemen hereyi yeniden yaplandrmak gerektii kanaatindeydiler. Dier kesim ise, Rus hayatnn ve dncesinin youn basks karsnda bu tesirlerden korunmak ve bu suretle Tatar kltrn muhafaza etmek endiesini tayan kimselerdi. Fikirleri yeteri kadar incelenmemi olmakla birlikte,35 eski deerleri savunma, koruma endiesiyle hareket eden bu kimseler, slah taraftarlarnn gayretlerini, fikirlerini bir yozlama hareketi olarak gryor, endieye kaplyorlard. Dini mkemmelen tamamlanm ilah bir ey olarak gryor, slahlarn itihat dncesinin slamn temellerini ykacandan endie ediyorlard.36 Daha sonra, Kadimciler olarak tanmlanan muhafazakr kesim, zellikle krsal alanlarda geni bir halk desteine sahipti. Ayrca, 1917ye kadar Orenburgdaki Mslman Din daresi zerinde neredeyse tamamen hakim durumdaydlar.37 Abdunnasr Kursav (1771-1812) ile balayp ihabeddin Mercan (1818-1889) sayesinde yaygnlaan din slah akm, 1920lerin sonuna kadar varln ve farklln hissettirmitir. limcan Barud (1859-1921), Abdrreit brahim (1857-1944), Rzaeddin b. Fahreddin (1858-1936), Abdullah Bub (1871-1922), Musa Carullah Bigi (1875-1949) ve Ziyaeddin Kemal (1873-1944) gibi slah ulema din endielerinin ar basmasyla dier terakkiperver aydnlardan farkl bir eilimi yanstmlardr. Batda grp takdir ettikleri fikirleri olduu gibi kabul etmeyip onlar slam gelenei iinde ararlar. Onlarn ayrt edici vasflarndan en nemlisi budur. Dolayl yoldan da olsa Bat fikirleriyle tanmlardr. Hepsi de medrese eitimi grmtr. Sonrakiler arasnda Rusa bilenler de vardr. Ama hibiri Bat Avrupa dili bilmiyordu. Byle olmakla beraber, yaadklar corafyann kltr zenginlii sebebiyle u veya bu ekilde, daha ok Rus kltr araclyla Bat fikirleriyle temasa gelmilerdi. Bu temas onlarda Batnn fikir ve deerlerine kar bir hayranlk uyandryor, ayn gelimeleri kendi toplumlar iin arzuluyorlard. Sadece arzulamakla kalmayp, halkn iinde bulunduu gerilikten kurtulmas iin aba sarf ediyorlard. Tabii, bunu toplumu Batllatrmak adna deil, Batdaki gelimelerden yararlanarak slam toplumuna kaybettii gc yeniden kazandrmak iin yapyorlard. Din endiesi ar basan slahlarn dndkleri slahat zellikle eitim ve din anlay alanlarnda olmakla birlikte, sadece bunlarla snrl deildi. Onlar, kadnlarn zgrletirilmesi de dahil, itima hayatn her cephesinde reform arzuluyorlard; din idarede, iktisat ve hukuk alanlarnda reform yaplmas da bunlardandr. Ama btn bunlar din bir ereve iinde dnlyordu. Avrupa fikirleriyle olan temas ve tanma, slahlarn kendi toplumlarnn durumunu sorgulamalarna sebep oluyordu. Mslman toplumlarn geri kaldn kabul ediyor, bu gerilii ama

724

arelerini aryorlard. slam dnyasnn baka yerlerinde olduu gibi, Tatar slahlar da geri kaln temel sebebini slamn son zamanlarda yanl yorumlanmasna balarlar. Mslmanlarn yeniden terakki yoluna girebilmeleri iin selef denilen ilk dnem Mslmanlarnn dinamizmini ve akidev safln yakalamak gerektiine inanyor, bunun iin urayorlard. Islahlarn hepsinde selef dnemini idealize etme eilimi vardr. Onlarn kafasnda slam alimleri ikiye blnr: Mtekaddimn ve mteahhirn. Mtekaddimn veya selef limleri orijinal fikirli, hr dnceli alimlerdir. Sonrakiler, yani mteahhirn alimleri ise taklitidir, dar fikirlidir. slamn saf akidesini yabanc dnce akmlaryla karmak hale getirmilerdir. Islahlar, slam dnyasndaki fikr durgunluun sebebini sonrakilerin taklit yoluna sapmasna balarlar. mam Hanbel, mam Malik, afi ve Hanef gibi orijinal fikirli limlerin yorumlarnn sonradan gelenler tarafndan dondurulduu ve hr dnceye engel kalplar haline dntrld kanaatindedirler. Takliti ulemann halk mezhep kalplar iinde kalmaya, yani dnmeden, sorgulamadan itaate (taklide) zorladklarn sylerler. Islahlar bu kalp ve kaytlar krmaya alyorlard. Yeni meseleler zerinde fikir yrtmek ancak bu taklit anlay krldktan sonra mmkn olabilecekti. Bu dnceleriyle Selefiyeci akmla rten fikirlere sahip olan Tatar slahlarnn ou tasavvuf ekolne sempati ile bakar. Bu ynleriyle tasavvuf kart olan Selefiyecilerden ayrlrlar. Tatar slahlnn ileri gelen isimleri (Kursav, Mercan, Barud, Rzaeddin b. Fahreddin ve Musa Carullah) tasavvufa kar olumlu bir yaklam iindedir. Ancak, slahlar arasnda tasavvufu tamamen reddeden ve onu slamn ruhuna aykr bulanlar da vard (Ziyaeddin Kemal gibi). Islahlarn en ok zerinde durduklar husus, medreselerin slah edilmesi gerekliliiydi. lm gerilii amann ve toplumu deitirmenin en nemli dinamiini burada gryorlard. Islahlar, yzyllardan beri slam dnyasnda tartlmaz bir yeri olan Buhara medreselerindeki eitimi eletirirler. Gerekten de medreselerde akl yrtme yerine bilineni tekrarlamaya dayanan bir eitim tr (yani skolastik usl) hakimdi. ok zamanda az ey retiliyordu. Matematik, tarih, corafya gibi dnyev ilimler retilmiyordu. Ders kitaplar Ortaalardan kalma kitaplarn erh ve haiyelerinden ibaretti. Islahlarn en ok eletirdikleri ise kelam dersleriydi. Medreselerde kelam derslerine abartl bir ekilde yer verilmesi neticesinde gerek slam ilimlerin ihmale uradn savunurlar. Kelam konularnn asrn ihtiyalar ile alakasz olduunu, pratikte hibir faydas olmadn ifade ederler.38 Bu yzden kelam konusunun medrese mfredatndan karlp tefsir ve hadis derslerinin ne karlmas iin uratlar. Ceditilik Hareketi Tatar reformizminin liberallemesi ve dnyevilemesi XIX. yzyln son eyreinde balar. Reformizmin bu ikinci safhasnda modernist eilim daha ok belirgindir. Ama bu, din slah hareketinin bu noktada bittii veya bundan nce modernleme abalarnn olmad anlamna gelmez. Dnemde arln hissettiren hakim unsur sebebiyle byle bir blmlemeye gitmek zarureti ortaya kyor. smail Gaspralnn 1884te at ilk usul-i cedit mektebi ile Tatar reformcular yeni bir adla anlacaktr: Usl-i ceditiler veya onun ksaltlm olan Ceditiler.39

725

Genel olarak, din slah taraftarlar da Cediti tanm iine dahil edilmilerdir.40 Peki, din slahat taraftarlar Cediti tanmlamasn ne dereceye kadar benimsiyorlard? Islahlarn en tannmlarndan olan Musa Carullah Cediti tanmlamasn benimsemez ve kendisini bunun dnda tutar. Ona gre Ceditilik ve Kadimcilik ifratla tefrit gibidir. Kadimci olarak niteledii kimseler medreselerin slahna iddetle kar kanlardr. Cediti olarak tanmlad kimseler ise, medreselerin slah edilmesinin faydasz olduunu dnenlerdir. Onlar medreseyi kendi halinde brakp tamamen modern tarzda okullar oluturulmasn savunan, din d bir eitimden yana olanlardr.41 Halbuki, Musa Carullah ve dier slahlar medreselerin slah iin alrlar, bu onlarn temel uralardr. Bat kurumlarnn olduu gibi alnmas yerine slam kurumlarnn slah edilmesini savunurlar. Onlara gre zmler darda deil, ieride, yani slam gelenei iinde aranmaldr. Her ne kadar, birok noktada ayn endie ve fikirleri benimsemi olsalar da, smail Gaspral ve Yusuf Akura gibi laik reformcularla Rzaeddin b. Fahreddin ve Musa Carullah gibi din slahlar arasnda baz yaklam farklar olduu aktr. Bu yaklam farkllklarn arpc bir ekilde ortaya koyan bir misal verelim. Rzaeddin b. Fahreddin, toplumlarn ilerlemeleri veya gerilemelerini dayandklar akidenin salamlna balar.42 Ona gre, slam milletlerinin geri kalmasnn sebebi, son asrlarda slam dnyasnda din anlaynn znden sapmas, yani akidenin bozulmasnn bir sonucudur. Eer Mslmanlar tekrar eski glerine erimek istiyorlarsa, slam selefin anlad yolda anlamaya almaldrlar. Musa Carullah da bu konuda onunla hemfikirdir.43 Gaspral ve Akura gibi laik bir reformcu olan Zeki Velidi Togan ise bunun aksinin doru olduunu ileri srer.44 Ona gre, Mslmanlarn gerilemesi slam akidesinin bozulmasndan deil, maddi medeniyetteki kn bir sonucudur. Medeniyet yozlat iin din de skuta uram, harap olmutur. slam dini slah edilse bile, Mslman memleketleri bu ruh hliyle terakki ve teli edemezler. Vehhabilerin dini slah edip memleket tanzim etmek hususundaki emek ve gayretlerinin hibir olumlu sonu vermemesi bu hakikati aka ortaya koymutur. Musa Carullah ve Rzaeddin b. Fahreddin, slam hukukunu modernletirmeye ve yeniden tanzim etmeye urarken, Togan bu gayretleri boa sarf edilen bir emek olarak grr. nk o slahlarn srarla savunduklar din sylemi bir yana brakarak meselelere sekler adan bakar. Bu rnekler, reformcular arasndaki yaklam farkn ortaya koymaktadr. Cedit kavram iinde, mevcuttan memnun olmama ve deiim arzusu var. Bu dnce onlar Kadimci denilen ve mevcudu muhafaza endiesindeki insanlardan ayryordu. Belki de Cediti tabiri, deimek istemeyenlerin olumsuz anlamda kullanp yaygnlatrdklar bir kelimedir: Ruslam, asrlemi, jn gibi. Kesin olan bir ey varsa o da Cediti denilen kimselerin tek bir izgide olmadklar; muhafazakrndan liberaline geni bir yelpazeye yaylmalardr. Tarih geliimi asndan bakacak olursak, din slah hareketinin etkili olduu dnem, XVIII. yzyln sonu ile XX. yzyln ba arasndadr. XIX. yzyln sonuna doru sekler eilim giderek daha bir arlk kazanr. Mercan ve dier slahlarn fikirlerinden etkilenen aydnlardan bazlar zaman iinde din reformculuktan sekler reformculua geerler. Din slahln gerilemeye

726

balamas 1920lerdedir. Bu yllarda slam dnyasnn baka yerlerinde de slah akm bir gerileme iindedir. 1924-25 yllarnda Krmda kan Asr Mslmanlk dergisi Tatar slahlarn son faaliyeti gibidir. Rzaeddin b. Fahreddin, Musa Carullah ve Ziyaeddin Kemal gibi slahlar burada bir mddet daha yazarlar. O yllardan balayarak onlara ynelik eletiriler artar. Bu kampanya sonunda, o zamana kadar terakkiperver olarak tannan bu insanlar ksa zamanda gerici konumuna drlr. 1925ten sonra ise tarih sahnesinden neredeyse tamamen ekilmek zorunda kalrlar. Siyasi ve Mill Bilinlenme Dnemi (XX. Yzyln Ba) Millet ve milliyetilik gibi modern kavramlarn Rusya Mslmanlarnn gndemine girmesi daha ok Rusya yoluyla olmutur. Baz aratrmaclarn iddialarna gre pan-Slavizm fikri pan-Trkizm fikri iin bir model tekil etmitir.45 Slavclarn fikirlerini pan-Trkizm eklinde yeniden reten kiilerin banda ise, smail Gaspral (1851-1914) geliyordu. Gaspral genlik yllarnda, Moskovada asker okul rencisiyken slavclarn fikirleriyle tanm, mehur pan-Slavist Mihail N. Katkov ile dostluk kurmu ve ayn zamanda halklarn ve Batl milliyetilerin eserlerine ilgi duymutu.46 Ruslatrma siyasetinin farknda olan Gaspral, pan-Slavizm fikrinden esinlenerek arlk Rusyasndaki Trk topluluklar arasnda dayanma ve birlik ynnde faaliyetlere giriti. Tercman gazetesindeki yazlar vastasyla Trk dilli topluluklar arasnda en gelimi dil olan Osmanl Trkesine yakn bir dili yaygnlatrmaya alt. Rusya Mslmanlar 1904-1917 yllar arasnda 5 byk kongre dzenlemeyi baardlar. 1905 ve 1906da Mslman intelijansiyann nde gelen temsilcileri, birinci ve ncs Nijni Novgorodda, ikincisi Petersburgda olmak zere kongrede bir araya geldiler. Bu toplantlarda, medreselerin slah, Dini darenin yeniden dzenlenmesi, Mslman kadnlarn toplumsal hayata katlmas gibi kltrel ve toplumsal sorunlar tartld ve kararlar alnd. ttifak adnda bir tekilat kuruldu ve bylelikle Rusyada yaayan Trki halklarn birlii prensibi kabul edildi. Ayrca, Rus Dumasna olabildiince ok sayda milletvekili gnderip Mslmanlarn artk Rusyann siyasi hayatna aktif bir ekilde katlmalarn salamaya alld.47 1906 Austosunda yaplan kongrede merkezi hkmetten mahalli muhtariyet talep edilmesi de kararlatrlmt.48 Btn bu faaliyetler srecinde, Tatarlar, imparatorluun dier Trk kkenli topluluklarna fikr ve siyas liderlik bakmndan nclk etmilerdir. Rusya Mslmanlarnn I. Kongresi (Nedvesi, Syezdi), 15 Austos 1905te Nijni Novgorodda, Oka nehri zerinde gezinti yapmak grnts altnda bir vapurda yaplmtr (120 kii katlmtr). Kongreye Rusyann eitli yerlerinden nemli temsilciler gelmilerdi. Krmdan smail Gasprinski (kongreye reis seilecektir), Bakden Ali Merdan Topuba, Kazanllardan Seyid Gerey Alkin, Yusuf Akura ve Fatih Kerimi, ulemadan Abdrreit brahim ve Musa Carullah, Troyskiden Veli Yavuev, Orenburgdan Zakir Rameev, Ahmed Bay ve Gani Bay Hseynovlar katld. Abdrreit brahim toplantya Rus profesrlerinden mehur zatlar da davet etmiti.49 Bu toplantnn akisleri btn

727

Rusyaya yayld, kararlar her tarafa dald. Kongre, Rusya Mslmanlarnn fikr ve siyas hareketlerine ok byk g vermi, Rusya Mslmanlarn birlie sevk etmitir.50 Resmi izin alnarak yaplan ve olduka kalabalk olan (250 kii katlmt) III. Kongrede (16-21 Austos 1906da Nijni Novgorodda), Mslman ttifak adnda bir siyasi partinin kurulmas kararlatrld. Toplantda fikirleriyle ne kan ve en ok takdir alan kii, Yusuf Akura idi. Maksadmz Rusya Mslmanlarnn ekserini cem edip bir siyasi frka tekil etmek. Rus partiyalar gznde, hkmet nazarnda kuvvetimizi, tesirimizi, itibarmz ziyade etmek(tir) der ve yle devam eder: Din ve milliyet bayra altnda toplanmak, maddi ihtilaflar olsa da, din ve milliyet esaslar zerinde ok kuvvetli bir ittifak tesis etmek her vakit mmkndr Dolaysyla, bizler de slamiyet esasna dayal, Rusya Mslmanlar ttifk adnda bir siyasi frka tekil etmek itihadnda idik (iddetli alklar).51 Grld gibi, o dnemde Rusyann Trk kkenli halklarn birletiren asl unsur dindir. Toplantlarda sz alanlarn ifadeleri neredeyse hep bu yndedir. 1906 Nisannda yaplan seimlerde Rusya Mslmanlar 524 mebuslu Dumaya 25 milletvekili gnderir. I. Mecliste liberal gruplarn ounluu oluturmas ar idaresinin houna gitmez ve Temmuz 1906 fermanyla Duma feshedilir. II. Duma seimlerinde Mslman mebuslarn says 37ye kmt. Mslmanlarn kongre ardna kongre yapmalar, ortak Trk dilini kabul ile birlik tekiline doru gitmeleri, gazete ve dergi yaynclnda byk bir atlm yapmalar, reaksiyoner Rus mahfillerini ve Rus hkmetini endieye sevk eder. Sosyalistler, Kadetler ve Mslman Fraksiyas bir araya gelince arln durumu zorlamaktayd. Bunlarn da sevkiyle II. Duma datlr (Haziran 1907) ve yeni seim kanunu ilan edilir. Meruti idareye son verilmi gibidir. Yeni seim kanunu muhafazakr unsurlara daha fazla milletvekili karma imkan tanr. Sosyalistler ve Mslmanlarn seimine byk kstlamalar getirilir. Sonu olarak, III. Dumaya 10 Mslman mebus girebilir. Trkistan ve Kazakistan seimlerden tmyle mahrum braklr. Artk Dumada muhafazakr unsurlar ounluk tekil eder. Rusyada yeniden reaksiyoner bir rejim balar. Mslmanlara kar bask siyasetine dnlr; basn ve yayn zerindeki sansr arttrlr. III. Duma dneminde (1907-1912) zellikle terakkiperver kurumlar, mektep ve medreseler takibata urar. Sakncal grlen muallimler srgne gnderilir.52 IV. Kongre ancak 8 yl sonra yaplabildi. 1906dan beri basksn arttran istibdat rejiminin etkisiyle, IV. Kongre adeta kapal kaplar arkasnda olur. Mslman aydnlar ve halk toplantda neler olup bittiini sonradan renebilirler. nk kongreye gazete muhabirlerinin katlmasna izin verilmemitir.53 Kongrenin esas konusunu din meseleler oluturur. Bundan baka, Trki kavimlerin arasnda dil birliine gidilmesi konusu da grlr. 1917 ubat Devrimi ile Rusya Mslmanlar arasnda yeni bir canlanma grlr. 10 yldan beri basksn iyice arttrm olan eski rejimin gitmesi, yeni umutlar domasna sebep olur. Bu belirsizlik ortamnda, Rusya Mslmanlar da kaderlerini tayin etmek iin bir araya gelip, V. byk kongrelerini (veya Btn Rusya Mslmanlar Birinci Kurultayn) gerekletirirler (1-11 Mays 1917, Moskova). Katlm olduka yksektir (900den fazla) ve bunlarn 200 kadar kadn delegelerden olumaktadr. Din darenin bamsz hale getirilmesi iin uraan delegeler, mftnn Rusya ileri Bakanl

728

tarafndan atanmas uygulamasn kaldrp, kongrede Cediti bir din alimi olan limcan Barudyi mft seerler. Kongrede mektep ve medreselerin slah, kadnlarn oylamaya katlmalarnn getirecei yararlar gibi konular da tartlr. Ayrca bu kongrede ilk defa olarak blgesel otonomi konusu gndeme gelir. Bu konuda iki fikir arpyordu: Kazan Tatarlar ve Kuzey Kafkasyallar mill ve kltrel otonomiden yana idiler. Trkistanllar, Azerler ve Bakurtlarn ou toprakl otonomiyi savunuyorlard. kinci gr savunanlar 446ya kar 271 oyla galip geldiler. Lakin Mslmanlarda bu karar uygulayacak g yoktu. 1917 yaznda bir kongre daha yaplr (II. Btn Rusya Mslman Kongresi). Burada, otonomi konusunda sunulan 3 tekliften biri Musa Carullaha aittir: Millet-i slamiye Muhtariyeti. Bu teklif, Rusyada yaayan btn Mslmanlarn dini ve milli hrriyetlerinin salanmasn amalyordu. Sadri Maksudi Bey tarafndan sunulan ikinci teklif Milli Medeni Muhtariyet istiyordu. Sadri Maksudinin dnd milli-medeni muhtariyet rejimi sadece Rusya ve Sibirya Trk-Tatarlar iin tasarlanmt. Carullah ise bunu daha kapsaml tutmu, Sovyet hakimiyetinde yaayan btn Mslmanlar kapsayan, olduka geni haklara sahip bir din muhtariyet rejimi kurulmasn dnmtr. Komnistlii benimseyen Alimcan brahimov tarafndan ortaya atlan nc teklif ise Tatar Medeniyeti adn tayordu. Bunlardan Sadri Maksudinin teklifi zamana uygun grlerek kabul edilir, ancak, burada ngrlen devlet yaamaz.54 Kurduu kurum datlr, kendisi de Sovyetleri terk etmek zorunda kalr.55 arlk rejimini tasfiye eden 1917 ubat htilali sekiz ay srer. Bu srenin ayrc vasf, umut, hrriyet ve demokrasi araylarnn ar bast bir dnem olmasdr. Lakin, bunu takip eden Ekim Devrimi ile, bu zgrlk ve bar ortam, yerini nce karmakla, daha sonra kstlamalarla, hatta basklarla dolu bir dnyaya brakacaktr. Bundan sonra yl devam eden (1918-21) Rusya i harbi, Rusya Mslmanlarn da yakndan etkilemitir. Sovyet Dnemi ve Sonras 1917 ubat Devriminden sonra Boleviklere katlan Ceditilerin ou, Devrimi ve onu takip eden i sava, Rus hegemonyasna kar zaferin tohumlar olarak gryorlard. Onlar yeni Sosyalist dzenin kendilerini smrge hakimiyetinden kurtaracan umuyorlard. Bolevikler ise, i savan henz nasl sonulanacan bilemediklerinden, aznlklar kstrmemeye, hatta kendi saflarna ekmeye alyorlard. Ceditilerin Rus devrimcileri ile ibirlii yapmalarnn sebebi, kendi toplumlar yararna haklar elde etmek arzusundan kaynaklanyordu. Bolevikleri de ayn sebeple tercih etmilerdi. nk sosyal, siyas ve mill meselelerde sadece Boleviklerin program onlarn isteklerine uygun dyordu. Yeni rejimin ilk yllarnda Sovyetler Birliinin btn Mslman milliyetlerini tanmlamak iin Sovyet kaytlarnda Mslman tabiri kullanlyordu. Bolevikler, daha sonra byle bir birlik hissinin dourabilecei tehlikeyi dnm olmaldrlar. Nitekim, birka yl iinde Mslman birliini paralayp

729

bunun yerine modern milletikler yaratma faaliyetine giritiler. Bunun ilk uygulamas, dil-Ural blgesinde oldu: Bu blgede yaayan Tatar ve Bakurtlar dil ve kltr birliine doru gidiyorlard. Hayat tarzlar farkllk gsterse de, her iki topluluk ayn tarih ve kltrel miras paylayorlard. 1918de Beyaz ordularnn basks altndayken, Bolevik liderler Mslman mttefiklerinin bir TatarBakurt Cumhuriyeti oluturma fikrini kabul etmilerdi. Ama Beyazlar yendikten sonra Sovyet liderleri tavrlarn deitirip dil-Ural blgesinde kurulacak byk bir Mslman devlet yerine, Tataristan ve Bakurdistan eklinde iki kk cumhuriyet oluturarak, Mslman topluluklar arasnda ilk blnmeyi gerekletirdiler (1919da Bakurt, 1920de ise Tatar zerk cumhuriyetleri kuruldu). stelik, Tatarlarn nemli bir ksm Bakurdistan iinde braklmt. Bunu, 1923te Bakurt edebi dilinin oluturulmas faaliyetleri takip etti. dil-Ural blgesindeki Mslman Trk topluluklarnn paralanmas olgusu, daha sonra dier Mslman topraklarnda uygulanacak siyasete rnek oluturacaktr.56 Her eye ramen, Sovyet rejiminin ilk on ylnda (1918-28) yerel g, daha nce ceditilerin safnda olup Devrimden sonra Bolevikler safna geen fakat gemiinden tamamen kopmam olan Tatar komnistlerinin elindeydi. Tatar mill komnizminin lideri ve en zgn dnr, Mir Said Sultan Galiyev (1880-1939?) idi. Sultan Galiyev, 1920lerde komnist parti hiyerarisinde en st dzeye ykselebilen Mslman temsilciydi. Sultan Galiyevin ban ektii milli komnizm hareketi, sadece Rusya Mslmanlar ile snrl kalmayp nc Dnyadaki milli kurtulu hareketlerinin birouna da esin kayna oldu.57 Sultan Galiyev ve arkadalar, smrge basksna maruz kalmalar dolaysyla btn Mslmanlar ve proleterleri bir millet olarak gryor, ezilmi halklarn dinini temsil eden slama saldrmay doru bulmuyorlard. Milli komnistler Marksizm ve slamn ilkelerinden bazlarnn uyuabileceine dikkat ekiyorlard; kolektivizm, eitilik, eitime nem verme, alkanlk, tarmsal alan, su ve ormanlar konusunda zel mlkiyetin reddedilmesi ve zekat gibi ilerici bir vergi sisteminin varlna iaret ediyorlard. Mslmanlarn asl zaaf, slam deil, siyasi ve iktisadi gerilikti. Bu gerilik din kart propaganda ile deil, Mslmanlar siyasi, iktisadi ve kltrel kurumlarn liderliine ekmekle alabilirdi.58 Mslman kitleler kendilerine has zerk bir komnist hareket iinde bir araya gelerek mcadele vermeliydi. Din kart propaganda ile uraanlarn zellikle Hristiyan misyoner gemie sahip Ruslardan olumas da Tatarlarn dikkatinden kamyor, arlk ve Bolevik siyasetleri arasndaki paralellii ortaya koyuyordu. 1923te Sultan Galiyev, slamn Tatar lkesindeki ilk bin yln kutlama hazrlklar iinde iken, Stalin tarafndan burjuva milliyetisi olmakla suland ve tutukland. Bu ilk tutuklan ile 1928deki tutuklanp partiden ihra edilii arasndaki dnemde de faaliyetlerini gizlice srdren Sultan Galiyev, yeni tezleriyle milliyeti komnistleri rgtlemeye devam etti. Bu tezler iinde en nemlisinde, Orta dil, Azerbaycan, Dastan, Kuzey Kafkasya ve Trkistan iine alan bamsz bir Turan devletinin kurulmasn ngryordu. Bunu kendi birliine ak bir tehdit olarak gren Moskova, 10 yl iinde Sultan Galiyevi ve dier Tatar milli komnistlerini ortadan kaldracaktr.59

730

Sultan Galiyev ve arkadalarnn tasfiye edilmesi, slama kar btn gle yaplan hkmet saldrsnn balangcyd. Bu saldr, 1925te Fen hem Din adndaki din kart derginin yaynlanmasyla balamt (daha sonra bunun yerini militan bir dergi olan Sugan Allasz dergisi alacaktr).60 Arap alfabesinden Latine geilmesi (1920lerin sonunda, daha sonra, 1939da ikinci bir alfabe devrimi ile Rus alfabesine geilecektir) de esas olarak dine kar mcadelenin bir parasn oluturuyordu. Tatar aydnlarnn nde gelenleri Latin harflerine geie kar kmlardr.61 1929da, din okullar, er mahkemeler ve vakflar gibi kurumlarn hepsi kapatld. 1930larda camilerin ou ykld veya kapatld. 1930larn ortalarnda, devrim kart ve Japon casusu olmakla sulanan Mslman din adamlarnn tutuklanmasyla slam kart kampanya en yksek noktasna vard. Orenburg Mfts Keaf Terceman tutukland ve ldrld. 1937 yaznda Tatar Cumhuriyeti hkmetinin btn mensuplar, devrim ncesi yazarlarnn hemen hepsi iinde olmak zere birok aydnla beraber tutukland. 1940a varldnda, Tatarlar aydnlarnn byk bir ounluunu kaybetmi bulunuyordu. Bunlarn yerini, Sovyet kalplarnda yetimi, ounluu ky kkenlilerden oluan yeni bir aydn, brokrat ve teknisyen nesli ald. II. Dnya Sava srasnda, 1942de, sa kalan cediti din adamlarndan Abdurrahman Rasuli (Rasulev) Sovyet hkmeti ile Mslmanlar arasndaki ilikilerin normalletirilmesi fikriyle Staline yaklat. Bu giriimin sonunda bask gevedi, slam kart propaganda azaltld ve mftlk yeniden kuruldu (bu defa Orenburgda deil, Ufada). slami kurumlarn zayflatlmasna ve sistemli ateist propagandaya ramen, dil Mslmanlarnn din inan dzeyi olduka yksekti. 1970lerde yaplan sosyolojik bir aratrmaya gre Tatar ve Bakurt halknn yzde 60 kadarnn inanl olduu tespit edilmitir.62 Dolaysyla, slam onlarn etnik kimliinin nemli bir paras ve Ruslar arasnda kaybolup girmekten koruyan bir unsur olarak ortaya kmaktadr. Stalin dnemindeki basklar srasnda, Tatarlar devrim ncesi yazarlarn hemen hepsini kaybetmi, edebiyat ve tiyatro ni bir gerileme iine girmiti. 1956daki 20. Parti Kongresine kadar tiyatro repertuar, baz istisnalar bir yana, kt bir ekilde yazlan ve daha ziyade ilkel propaganda oyunlarndan ibaretti. Stalinin lmnden sonraki greceli liberal atmosfer Tatar edebiyatn ve milli hayatn nemli saylabilecek lde canlandrd.63 Tatar edeb mirasna ait eserlerden birounun yeniden baslmasna izin verilmitir ki bu sadece Tatar edebiyat iin deil, genelde milli eitim ve kltr hayat iin de ok byk nem tayordu. Tutuklanan ve sulu bulunan Tatar yazarlarnn hemen hepsi akland ve eserlerinden pek ou yeniden basld. 1963-64te edebiyat daha bir canllk kazand ve insan sorunlar, vatan, anadil, kltr ve tarih sevgisi konularnda nemli eserler ortaya kt. Bunlarn birounun mevcut sosyal ve ulusal durumlar sunma ve eletirme konusunda olduka cesur davrandklar dikkati ekmektedir. Bylece, Tatar edebiyat eski enerji ve heyecann byk lde kazanarak nemli bir canlanma gsterdi.64 Tatarlar, Sovyet dnemine kadar milli bilinci olumu bir halk olduu iin, Bolevik ve Stalin dnemi terr dneminde bile bu potansiyelini kaybetmemi, bulduu ilk frsatta bir kprdanma gstermitir. 1950 ortalarnda balayp 1960larda gelien bu canlanma, miraslk eklinde kendini

731

gstermi, 1970lerde Tatarlarn kendini arama abas eklinde gelimitir (bu sre, 80lerin ikinci yarsna kadar devam edecektir). Bu ereve iinde, tarih, dilbilimi, etnografya ve folklor aratrmalar nemli bir yer tutar.65 Rus milliyetilii ve Sovyet rejiminin Ruslatrma siyasetine kar Tatar milliyetiliinin nemli bir paras olarak ortaya kan, Devrim ncesindeki kltrel mirasa ynelme (miraslk) akm edebiyat dndaki tarih yazm alanna da yayld. Bu abann arkasndaki asl itici g, Tatarlarn saptrlm imajn dzeltmek ve gen nesle Tatarlarn gemiteki baarlarnn gururunu alamakt. 1977-85 aras dnemde, Tataristann zerk statsnn Tatarlarn milli geliimini engelleyen bir etken olduu aka ortaya kt. Bu yzden, daha 1977de Tataristan Birlik cumhuriyeti66 yapma ynnde giriimde bulunulmutur.67 1984-85te Tatar aydnlar, Tatar dilinin eski nemini kazanmas iin bir kampanya balattklar gibi, cumhuriyetlerinin zerk statsnden Birlik (federal cumhuriyet) statsne ykseltilmesi ve bylelikle bamszla doru adm atma yolunda faaliyetlerini younlatrdlar. O dneme kadar bu gibi bir sorunu gndeme getirmek milliyeti sulamasna yol aacak tehlikeli bir giriimdi. Bu yllarda Tatar bilim adamlar arasnda, Tatar halknn tarihini yeniden yazma, anlama ve deerlendirme giriimleri ortaya kt. Ayrca, Perestroykadan hemen nce, Tataristan matbuatnda etnik tarih, halkn ad, yer adlar, slamn rol, kltr ve dil konularnda fikir alverileri ve tartmalar ortaya kt.68 Perestroyka, Sovyetler Birliinde 1905teki liberal dneme benzer bir ekilde, mill hareketlerin ortaya kna zemin hazrlad. 1988de Tatar tima zegi (Tatar Toplumsal Merkezi) adnda, nemli bir siyasi grubun ortaya kmas ile milliyeti talepler daha bir hz kazand.69 30 Austos 1990da Tatar zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Yksek ras bamszln ilan etti ve cumhuriyet, hl Rusyann bir paras olmakla birlikte Sovyet rejimi altndakinden daha geni bir otonomi isteiyle Tataristan Cumhuriyeti adn ald.70 Moskovann btn kar kmalarna ramen, 21 Mart 1992de Tataristan parlamentosu bamszlk konusunda referanduma gitti. Oylamaya katlanlarn yzde 61.4 bamszlk ve Rusya Federasyonu ile eit dzeyde iliki kurulmas ynnde oy kulland. Ancak, 1994 ubatnda Rusya Federasyonu ile Tataristan arasnda yaplan anlama, her iki taraf arasnda bir uzlamaya doru gidildiini belgelemektedir.71 Milli hareketin balarnda Tatar timai zegi lml ve merkezi konumda olup milli dernekler arasnda en itibarlsyd. Fakat ok gemeden milli hareket iinde anlamazlklar ortaya kt ve bunun sonucunda Tatar timai zeginden radikal milliyeti kanat koparak ttifak partisini oluturdu. 1992de Tatar timai zeginden farkl olarak, dier milli derneklere ve radikal milliyetilere dayanan Milli Meclis adnda yeni bir kuruluun (alternatif bir iktidar iddia eden kurulu) ortaya kmas milli hareketi paralad ve aralarndaki rekabeti krkledi.72 Tatar tarihilerinden Damir shakov, son dnem Tatar milliyetiliinin geirdii sreci baz devrelere ayryor: Milliyeti hareketin hzla ykselii (1988-90); yavaa gerilemeye balamas (199192); hzla gerilemesi (1993-96). Ona gre milliyeti hareketin gerileme sebepleri unlard: 1. Ekonomik skntlar ve toplumdaki eylemsiz ve ilgisiz ruh hli. 2. Zaten nceden var olan potansiyelin ok zayf

732

oluu. Aydnlarn teebbsnn dank, ortak hedeften ve ileyebilir, gereklere uygun programdan yoksun oluu. 3. Balangtaki milli bamszlk kazanma fikrinin, imkanszl ve Rusya artlarnda gereklemesi zor olmas dolaysyla, soyut bir kavram olarak kalmas ve insanlar tatmin etmemesi. 4. Hareketin millet apnda, yetenekli lider kadrosuna sahip olmamas. zellikle 1991de Moskovadaki komnist darbe giriiminden sonra milli harekette bir tkanma fark edilmeye baland. 1992 referandumunda geici bir ykseli olduysa da, daha sonra bir durgunluk ve gerileme iine girdi. Her eye ramen, milli derneklerin yrtt faaliyetler, egemenliin alnmasnda byk rol oynad. Fakat bundan hemen sonra (90larn sonuna doru) Tataristann iktidar evreleri (nomenklatura) milli sreteki inisiyatifi sahiplendi ve milliyetilerden daha baskn bir konuma geti. ktidar evreleri, Moskova ile olan mcadelede Tataristandaki btn halklarn (zellikle Ruslarn da) desteini alabilmek iin, orta yola, yani Tatarlarn ve Ruslarn eitliine dayanan bir politikaya yneldiler. Bundan sonra, milli hayat ve hatta milliyetilii ynlendirme ve dzenleme fonksiyonunu iktidar evreleri eline almtr; bugn de durum bu yndedir. Tatar milli hareketinin nceki heyecann kaybederek bir durgunluk dnemine girmesinde Rusyann gittike arln daha fazla hissettiren bask politikasnn da tesiri vardr. 1990larn sonunda balayan ve Rusyann yeni Bakan Vladimir Putin ile hzlanan sistemli kstlama faaliyetlerinin amac, 1991 ve 92 yllarnda Rusyann istemeyerek tanmak zorunda kald daha geni haklar tekrar almak ve Rusya Federasyonunu niter bir devlete dntrmektir. Son zamanlarda Rus olmayan milletlerin haklarn kstlayan kanun teklifleri ve bunlarn kabul de bu siyasetin bir parasdr. Rusya Anayasa Mahkemesinin 27 Haziran 2000 tarihli karar, milli cumhuriyetlerin egemen statlerini ortadan kaldrmay ngrmektedir.73 Rusyann diller hakknda kabul ettii kanun, Rusyadaki milletlere kiril harflerini dayatmakta olup Tatar Cumhuriyetinin Latin alfabesine geme giriimini srncemede brakmtr (1999da Latin alfabesine gei kabul edildi, 2000de uygulamaya girecekti ama hl uygulamaya geilememitir). Btn bu gelimeler, zaten var olan Tatar dili ve kltrnn korunmas ve Tatarlarn stats gibi sorunlar arttrmakta olup, gnmzdeki Tatar aydnlarnn ou toplumlarnn gelecei konusunda endie duymaktadrlar. 1 Kazan Tatarlar, eski Bulgarlar ile XIII. yzylda Mool istilasyla birlikte dil-Ural blgesine

gelen Kpak unsuru ile karm olup, dilleri ana Trkenin Kpak lehesi zelliini tar (Kazak, Krgz, Bakurt, Karakalpak Trkelerine yakndr). nemli Bir Ksm Tataristan ve Bakurdistan ile Astrahana kadar uzanan dil havzasnda, Bat Sibiryada, Rusya Federasyonunun byk ehirlerinde ve Orta Asya cumhuriyetlerinde yaayan Kazan Tatarlarnn says, 7 milyon civarndadr. 2 Bulgar blgesel kimliinin dil-Ural blgesinde benimsenmesi ve ekillenmesinde

ulemann rol hakknda nemli bir alma iin bkz: Allen J. Frank, Islamic Historiography and Bulghar Identity among the Tatars and Bashkirs of Russia (Leiden: Brill, 1998).

733

Andreas Kappeler, Czarist Policy toward the Muslims of the Russian Empire, Muslim

Communities Reemerge, Edward Allworth (der.), Almanca ve Franszcadan ngilizceye eviren Caroline Sawyer (Durham: Duke University Press, 1994), 142. 4 Andreas Kappeler, The Russian Empire: A Multi Ethnic History (Harlow: Pearson

Education, 2001), 24. 5 Kappeler, XVI ve XVII. yzyllarda Kazan Tatarlarna ve dier Mslman unsurlara kar

Rus siyasetini pragmatik esneklik olarak nitelemekte ve Aleksandr Bennigsen, Edward Lazzerini ve Azade-Aye Rorlich gibi aratrmaclarn bu siyaseti hristiyanlatrmaya zorlama ve asimilasyon ile aklayan yorumlarna katlmamaktadr. Andreas Kappeler, Czarist Policy toward the Muslims of the Russian Empire, 143. 6 Kazan Hanlnn alnmas ncesi ve hemen sonras aras dnemi orijinal kaynaklara

dayanarak inceleyen kapsaml bir alma Pelenskiye aittir: Jaroslaw Pelenski, Russia and Kazan: Conquest and Imperial Ideology (1438-1560s) (The Hague: Mouton & Co., 1974). 7 8 Abdullah Battal-Taymas, Kazan Trkleri (stanbul: med Matbaas, 1925), 75, 79. Abdullah Battal Seyidolu [Battal-Taymas], Kazan Trkleri, Trk Yl 1928 (stanbul:

Yeni Matbaa, 1928), 622. 9 10 11 12 Battal-Taymas, Kazan Trkleri, 110-15. A.g.e, 109. A.g.e, 80. II. Katerina dneminde Asyada Rus faaliyetlerinin younlamas, Rus olmayan yerli halka

kar daha yumuak ve pragmatik bir siyaseti gerektiriyordu. John W. Slocum, Who, and When, were the Inorodtsy? The Evolution of the Category of Aliens in Imperial Russia, The Russian Review 57 (April 1998), 178. 13 arlk Rusyas idaresinde dil-Ural Mslmanlar Din daresinin kurulmas hakknda bkz.

Danil D. Azamatov, Russian Administration and Islam in Bashkiria (18th-19th Centuries), Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Early 20th Centuries, Michael Kemper, Anke von Kgelgen, Dimitriy Yermakov (der.), (Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1996): 91-111. 14 15 Tamurbek Davletshin, Sovetskiy Tatarstan (London: Our Word Publishers, 1974), 24. ihbeddin b. Baheddin el-Mercan, el-Ksmus-sn min Kitbi Mustefdil-Ahbr f

Ahvli Kazan ve Bulgar (Kazan: Tipo-Litografiya mparatorskago Universiteta, 1900), 313. 16 Battal-Taymas, Usul- Kadim, Trk Kltr 4: 40 (ubat 1966), 409.

734

17

F. K. Rusyada narodis Mektebleri ra 8 (1908): 237-38; Ayrca bkz: Ronald Grigor

Suny, Nationalities in the Russian Empire, The Russian Review 59 (October 2000): 498-90. 18 Kenneth Scott Latourette, A History of the Expansion of Christianity IV: The Great Century

(1800-1914) (New York: Harper&Brothers Press, 1941), 121. 19 Isabelle Teitz Kreindler, Educational Policies Toward the Eastern Nationalities in Tsarist

Russia: a Study of Ilminskiis System, Ph. D. diss., Columbia University, 1969-1970, 105-106. 20 Richard A. Pierce, Russian Central Asia 1867-1917: A Study in Colonial Rule (Berkeley:

University of California Press, 1960), 204. 21 Tatarlarn Kazaklarla ve Orta Asyann dier Trk topluluklar ile olan mnasebetleri

hakknda orijinal kaynaklara dayanan, analitik bir alma iin bkz. Gn Soysal, 20. Yzyl Banda Tatarlarda Kimlik Aray ve Gier Trk Topluluklaryla ilikiler, baslmam doktora tezi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul, 2001. 22 Alexandre Bennigsen ve Chantal Lemercier-Quelquejay, Islam in the Soviet Union (New

York: Praeger, 1967), 28. 23 1927), 55. 24 Kreindler, 11, 204. Kreindlerin iddias u esere dayanmaktadr: Alexandre Bennigsen ve Bekir obanzade, Din Islahat ve Meden nklb (Akmescid: Krm Devlet Neriyat,

Chantal Lemercier-Quelquejay, Islam in the Soviet Union (New York: Frederick A. Praeger, 1967), 13. 25 Rzeddin b. Fahreddin, sar 2 (Orenburg: Muhammed Fatih b. Glman Kerimof

Matbaas, 1905), 198. 26 27 Abdurrahman Saad, Tatar Edebiyat Tarihi (Kazan: Tatgosizdat, 1926), 12. Bekir obanzde, Son Devir Krm Tatar Edebiyat Tenkid Tecrbeleri (Akmescid: leri

Jurnali daresi, 1928), 8-9. 28 Fatih Seyfi Kazanl ve limcan eref, Tatar li (Kazan: Tatar Satsiyal ralar Cumhuriyeti

Neriyt), 1920, 43. 29 Alexandre Bennigsen ve S. Enders Wimbush, Mystics and Commissars: Sufism in the

Soviet Union, (London: C. Hurst&Company, 1985), 36-37. 30 Victor Dingelsstedt, The Mussulman Subjects of Russia, The Scottish Geographical

Magazine 19 (1903), 9; Orta Asyada Nakibendiliin Mceddid kolu ve tesirleri hakknda bkz: Baxtiyor M. Babadzanov, On the History of the Naqshbandiya Mugaddidiya in Central Asia

735

Mawarannahr in the Late 18th and Early 19th Centuries, Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Early 20th Centuries, 385-411. 31 Bennigsen ve Wimbush, Mystics and Commissars: Sufism in the Soviet Union (London:

C. Hurst and Company, 1985), 37; Tatarlar ve Bakurtlar arasnda sufilik konusunu analitik bir gzle inceleyen bir alma iin bkz: Michael Kemper, Sufis und Gelerthe in Tatarien und Basckirien, 17891889 (Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1998). 32 33 Bennigsen ve Wimbush, 38. Baron von Haxthausen, The Russian Empire, its People, Institutions, and Resources

(London: Chapman and Hall, 1856), II, 323. 34 35 Mercan, Mustafdul-Ahbr, 6. Kadimcilikin ne olduu hakknda analitik bir almay Fransz aratrmac Stphane

Dudoignon yapmtr: Kadimizm: zlement sotsiologii musulmanskogo traditsionalizma v tatarskom mire i v Maverannahre (konets XVIII-na. XX vv.), slam v tatarskom mire: storiya i sovremennost: Panorama-Forum 12 (Kazan, 1997): 57-69, Stphane Dudoignon, Damir Ishakov ve Rafik Muhammatin (der.); Tatar aratrmac Sleyman Rahimov, geleneksel slam eitimin geri olduu iddiasna kar kmaktadr: Suleiman Rakhimov, Sotsialno-pravovoy status tatarskih uebnh zavedeniy posledney etverti XVIII-na. XX vv.), slam v tatarskom mire: storiya i sovremennost iinde, 71-82. 36 1970te yazlan ve Sovyet grn yanstan bir Tatar tarih kitab, mollalar ve ianlardan

oluan ve Kadimciler olarak tanmlad bu kesimi, Tatar toplumundaki feodal ve ruhan ideolojinin temsilcileri olarak niteler. Ayn eser, Ortaa kitaplarndaki fikirleri savunan bu kimseler her trl slaha karydlar der. Tatarstan ASSR Tarihi (Kazan: Tatarstan Kitap Neriyat, 1970), 236. 37 38 39 Alexandre Bennigsen ve Chantal Lemercier-Quelquejay, Islam in the Soviet Union, 36. Musa Carullah Bigiyev, Halk Nazarna Birnie Mesele (Kazan: mid Matbaas, 1912), 17. dil-Ural blgesindeki Cedidilik hakknda son yirmi yl iinde yaplan u almalara

baklabilir: Azade-Aye Rorlich, The Volga Tatars (Stanford: Hoover Institution Press, 1986); Trkesi: Mehmet Sreyya Er, Volga Tatarlar, stanbul: letiim Yaynlar, 2000; Ahmet Kanldere, Reform within Islam: The Tajdid and Jadid Movement among the Kazan Tatars (1908-1917): Conciliation or Conflict (stanbul: Eren Yaynclk, 1997); D. M. shakov, Fenomen tatarskogo djadidizma: vvedenie k sotsiokulturnomu osmsleniyu (Kazan: zd. man, 1997); slam v tatarskom mire: storiya i sovremennost (materyal mejdunarodnogo simpoziuma, Kazan 29 aprelya-1 maya 1996 g.), Stphane Dudoignon, Damir Ishakov ve Rafik Muhammatin (der.) (Kazan, 1997); Yahya G. Abdullin,

736

Djadidizm sredi tatar: vozniknovenie, razvitie i istorieskoe mesto (Kazan, 1998); Christian Noack, Muslimischer Nationalismus im rusischen Reich (Stutgart: Franz Steiner Verlag, 2000). 40 Kadimci ve cedidi eitim ile ceditilik konusundaki mevcut yaklamlarn eletirisi iin bkz:

Ahmet Kanldere, Kazan Tatarlar Arasnda Tecdit ve Cedit Hareketi (1809-1917), Trkiye Gnl 46 (Yaz 1997), 90-92; Allen J. Frank, Muslim Religious Institutions in Imperial Russia (Leiden: Brill, 2001), 218-23 ve 246-47. 41 42 43 44 Musa Carullah, el-Luzmiyyat (Kazan: Tipografiya eref, 1907), 3. Rzaeddin b. Fahreddin, bn Teymiyye (Orenburg: Vakit Matbaas, 1911), 128-38. Musa Carullah, Halk Nazarna Birnie Mesele, 55. Zeki Velidi Togan, bn Haldun Nazarnda slam Hkmetlerinin stikbali, Bilgi Mecmuas

2: 7 (Haziran 1914), 733-43. 45 46 Alexandre Bennigsen ve Chantal Lemercier-Quelquejay, Islam in the Soviet Union, 38. Cafer Seydahmet Krml, Gaspral smail Bey (stanbul: Matbaaclk ve Neriyat Trk

Anomim irketi, 1934), 13. 47 Richard Pipes, The Formation of the Soviet Union (Cambridge, Massachusetts: Harvard

University Press, 1980), 13-15. 48 Musa Carullah, Umum Rusya Mslmanlarnn n Resmi Nedveleri, V: Mahalli

muhtariyet, madde 28-36. 49 50 51 52 Musa Carullah, Petersburgda Mslmanlar Cemiyeti, lfet 2 (22 Aralk 1905). Petersburg Cemiyeti, lfet 10 (9 ubat 1906). Musa Carullah, Umum Rusya Mslmanlarnn nc Resm Nedveleri, 52-54. Akdes Nimet Kurat, Kazan Trklerinin Medeni Uyan Devri, Ankara niversitesi Dil ve

Tarih-Corafya Dergisi, 24: 3-4 (Temmuz-Aralk 1966), 148-49. 53 Kongre, Trkiyeden de merakla izlenmektedir. Trklk uunu: Petersburgda Mslman

tima, Trk Yurdu 6: 10 (10 Temmuz 1330), 2336. 54 Musa Carullah, Uzun Gnlerde Oru: ctihad Kitab, (Haz. Yusuf Uralgiray), (Ankara:

Kazan Trkleri Kltr ve Yardmlama Dernei Yaynlar, 1975), XVI. 55 A. Battal-Taymas, Kzl Dnya, (stanbul: Tan Gazetesi ve Matbaas, 1962), 197-98.

737

56

Alexandre Bennigsen ve Marie Broxup, The Islamic Thread to the Soviet State (New York:

St. Martins Press, 1983), 38-39. 57 Alexandre Bennigsen ve S. Enders Wimbush, Muslim National Communism in the Soviet

Union (Chicago: The University of Chicago, 1979), 145-53. 58 M. Sultangaliyev, Metod antireligioznoy propagand sredi musulman (Moskova, 1922), 2-

6 Azade-Aye Rorlichden naklen: The Volga Tatars, (Stanford: Hoover Institution Press, 1986), 148. 59 Ariv malzemesine dayanan yeni bulgularla desteklenen biyografik malumat iin bkz: Sh.

F. Mukhamedyarov ve B. F. Sultanbekov, Mirsaid Sultan Galiyev: His Character and Fate, Central Asian Survey 9: 2 (1990), 109-118. 60 F. Bryan, Anti-Islamic Propaganda: Bezboznik 1025-1935, Central Asian Survey 5: 1

(1986), 30-31. 61 T. Davletshin, The Development of Tatar Culture and Language under the Soviets, The

East Turkic Review 4 (1960), 39; Latin harflerine gemenin Trk halklar iin olumlu ve olumsuz yanlar hakknda bkz.: Galimcan eref, K voprosu o prinyatii dlya tyurkskih narodnostey latinskogo rifta, Kazan, 1926, s. 64. 62 Alexandre Bennigsen, Islam in Caucasus and the Middle Volga, The Encyclopedia of

Religion, 367. 63 64 1969. 65 66 birimlerdi. 67 68 69 Damir shakov, a.g.m., 37. A.g.m., 38. Marie Bennigsen Broxup, The Internal Muslim Factor in The Politics of Russia: Tatarstan Damir shakov, Sovremenny natsionalizm tatar, Panorama-Forum 13 (Kazan, 1997), 36. Birlik cumhuriyet, Sovyetler Birliini oluturan ve ayn statde olduu kabul edilen 15 brahim Nurullin, XX Yz Ba Tatar Edebiyat, Kazan, 1966. Gustav Burbiel, Like the Proverbial Phoneix, the Rich and Resilent Tatar Writing Re-

emerges as a National Tool, Mid East: A Middle East North African Review (Washington), October

cumhuriyetten herbirine verilen isimdi. zerk cumhuriyetler ise, Birlik cumhuriyetlerin iinde bulunan

and the North Caucasus, Mohiaddin Meshabi (der.), Central Asia and the Caucasus after the Soviet Union: Domestic and International Dynamics, (Gainesville: University Press of Florida, 1994), 81-82: Tatar Toplumsal Merkezi hakknda mstakil bir alma iin bkz: Liasan (Leysen) ahin, Tatar ctimai

738

Merkezinin lk Kurucu Kurultay (17-18 ubat 1989), baslmam yksek lisans tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1998. 70 Victor A. Shnirelman, Who Gets the Past? Competition for Ancestors among Non-Russian

Intellectuals in Russia, Washington, D. C.: The Woodrow Wilson Center Press, 1996, 20; 1988-92 yllar arasndaki Tatar milli hareketi ve bu dnemdeki hzl gelimeler hakknda bkz: Sergei Kondrashov, Nationalism and the Drive for Sovereignity in Tatarstan, 1988-92: Origins and Development, (New York: St. Marins Press, Inc., 2000). 71 72 73 Sergei Kondrashov, 108-109. Damir shakov, a.g.m., 40. Rafael Muhammedinov, Trk likileri Inda Tatar Ulusu ve Tataristan,

yaynlanmam bildiri (2001).

739

Bakurt syanlar / Do. Dr. Yakup Delimerolu [s.427-434]


TARIM VE KY LER BAKANLII / TRKYE Giri Ruslarn, Kazan Hanl ykp douya doru ynelmeleri ile birlikte, blgede asrlar boyu srecek byk bir mcadele de balam oldu. Rus hakimiyetinin yerlemeye balamasnn ardndan blgede Tura, Kalmuk ve Nogay Sultanlar, ortaklaa hareket etmeye baladlar. Tura hanlarndan Km Hann oullar ve Nogay Beyi Urus Mirza, Kalmuklarn yardmyla Ruslar blgeden atacaklarn dnerek uzun srecek mcadelelere giritiler. Km Hann oullarndan Ali Han 1601-06 yllarnda, Kalmuklarla ibirlii halinde, 1608 ylnda ise Urus Mirza ile birlikte Ruslara kar sava atlar ve Ufaya hcum ettiler. Bu hcuma Bakurt kabilelerinden zellikle Barn ve Tabnlar byk destek verdiler. Ufa Tatarlar da bu hcuma katlmlard.1 Ancak Urus Mirza ile i meseleleri olan terek Mirza, Ali Hann akln eldi. Tinahmet Mirzann olu olan terek Mirza Moskovann hakimiyetini kabul etmi ve Ruslar tarafndan Byk Nogay Ordasann Ulu Mirzas ilan edilmiti. Ali Hana, Urus Mirza yerine kendisiyle ibirlii yapmasn teklif eden terek Mirza bunda baarl oldu. Ali Han, terek yardmyla Ufa Kalesini almay mit ediyordu. Ancak terek Mirza Ali Han ldrtt ve kendisi de oradan dnerken Yayk nehrinde boularak ld.2 Ruslar tereki Ufa yaknndaki Han mezarlna gmdler ve kendileri de bu durumdan faydalanarak hcuma getiler. Ali Hann yerini em Sultan ald. Karluklarla ok yakn ilikiler iinde olan em Sultan, 1616 ylnda Ufay ele geirdi. Karargahn ise Tobol ehrinde kurdu. Askerleri daha ok Bakurtlarn Tabn boyundand ve Tomsk ve Ufa Tatarlar da ordusuna asker veriyorlard. Ksa sren Ufa hakimiyetinden sonra 1622 ylnda em Sultan tekrar Bakurdistana geldi. eybani soyundan gelen em Sultan Bakurdistann Ruslar elinden kurtarlmas iin Trkistandaki ayn soydan hanlarla mektuplaarak yardm istiyordu. Bu mektuplar bugne kadar korunmulardr. Maverannehirden gelen yardmlar, Kalmuk, Bakurtlar ile Tomsk ve Ufa Tatarlarnn da katld bir hcumla em Hann olu Ablay Sultan Ufa Kalesini tekrar kuatt. 1636 ylndaki bu hcumda Ablay Han yenildi ve Ruslara esir dt. Ablay Hann esir dmesi Tabn, Men ve Yurmat Bakurtlarnda byk bir manevi tesir oluturdu. Ablay Han iin sylenen atlar gnmze kadar ulat.3 Ablay Sultandan sonra yerine varisi ve kardei Devlet Giray Sultan geti. Devlet Giray Sultan Tura ve Bakurdistanda Ruslara kar savaan en son Tura sultan oldu. Devlet Giray Ufay set Yolunu ve Turay kurtarmak iin ok alt. Ne var ki Byk Nogay Ordas savalarda verdikleri kayplar ve gler nedeniyle ok g kaybetmiti ve savalara ok az yardmc olabiliyordu. Byk Nogay Ordasnn baz Mirzalar ise Rus hakimiyetini kabullenmilerdi. Devlet Giraydan sonra yerine

740

geen kardei Abua ve Ablayn olu Kese Sultanlar da Ruslara kar mcadele verdiler ise de bunlar kk apl oldu. Kalmuklar ise yardm bahanesiyle Bakurdistana girip talanlar yapmaya baladlar. Daha sonraki yllarda, Kalmuklar Ruslarla anlamaya balamlard. Bakurtlarn Kalmuklara balad mitler de boa kyordu. Bat Bakurdistanda en ok mcadele veren Tabn ve Yurmat kabileleri ok sayda kayp ve esir vererek gsz hale dtler. Nihayet Yurmat Bakurtlar da 1649 ylnda Rus hakimiyetini kabul ettiler. Yurmatlarn 300 adrlk kabilesine ylda 100 krk vergi kondu. Ruslar Yurmat Reisi Tatgese Mirza, nde gelen liderlerden Anzaya ise bey (Rusa starina) unvan verdiler. Bu durum eski kabile yapsnn korunmas demekti. Bylece Bat ve Orta Bakurdistan tamamen Rus hakimiyetine geti. Kalmuk Han Ayuka Han da (1672-1739) Rus hakimiyetini 1673 ylnda kabul etti. Bu durum ise dou ve Gney Bakurdistanda da Rus hakimiyetini kanlmaz hale getirdi. Rus hakimiyetinin girmedii tek Bakurt blgesi Kazak Hanlarnn idaresindeki Gney Dou Bakurdistan kalmt.4 Kazak Kk Ordu Hanlar da 1732 ylnda Rus hakimiyetini kabul edince Bakurdistann son paras Gneydou Bakurdistan da Rus hakimiyetine gemi oldu. Bakurdistanda Rus Hakimiyeti Ruslar kendi hakimiyetlerini bir yandan kurduklar kalelerle dier yandan getirdikleri Rus gmenlerle salamlatrmaya alyorlard. Tatar ve Bakurt Mirzalara da Rus unvanlar vererek onlar kendilerine balamaya zen gsteriyorlard. Rus rtbeleri alan Bakurt Mirzalar, Rus hakimiyetini tanrken Bakurtlarn kendi milli ve toprak yaplarnn bozulmamas artn ileri srerek kabul etmilerdi. Halbuki Ruslarn hi ara vermeden buraya gmenler getirmeleri, yeni kaleler ina etmeleri, Rus nfusun ounluu elde ederek, buralar Rus topraklarna evirme niyetlerinin ok ak gstergesiydi. Bakurtlar ise bunun kendilerinin yok olmalar anlamna geldiini gryorlard. Bu gelimeler Bakurdistanda Rus hakimiyetinden kurtulma ve bamszlk araylarn kuvvetlendirdi. Bamszlk tutkusu Bakurtlarn asrlar srecek mcadelelerinin mihenk noktas oldu. Rus hakimiyetindeki hi bir halk, igale kar tepkisini bu kadar ak ve kararl koyamad. Bakurtlar, adeta hemen her nesilde Rus igaline isyan ettiler. Bir isyan bastrld, kltan geirildiler; yeni bir nesil geldi, tekrar isyan ettiler. Bakurt tarihinde adeta her neslin bir isyan vardr. Bu isyanlarn okluu Rus tarihisi Dubrovine Bakurtlar iin douda Ruslarn en dehetli dmanlar ifadesini kullandrtt. Bakurtlar isyan hareketlerinde gneylerindeki Kazak Hanlndan byk destek grdler. XVIII. asrn ikinci yarsnda Kazak Hanl da Rus hakimiyetini kabul edince Bakurtlarn destek yollar kapand ve isyan hareketleri de yavalad. Hatta bu dnemde Kazak hann Osmanl Devletine kuzeyimizde ehli snnetten, Bakurt halk yaamaktadr. Ruslarn eline dmlerdir. Bu halkn, Ruslarn elinden kurtarlmas iin ibirlii ve destek teklif eden mektubu Osmanl arivlerinden

741

kmtr.5 Osmanl ise buradaki olaylarla Krm Hanl araclyla ilgilenmekteydi. Hatta 1678 ylnda balayan ihin (igirin) seferinde Osmanl ordusu, Krm hannn birlikleriyle birlikte Ruslar yenmelerinden sonra Osmanl mparatorluu kuzeyle ilgili meseleleri Krm hanna brakmt. Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat, Bakurtlar ve isyanlar yle deerlendirmektedir: Ural sahasnda Bakurt Trkleri, benliklerini daha iyi muhafaza edebilmilerdir. Bunlar Trkistana yaknlklar sebebiyle Trk dnyas ile mnasebetlerini devam ettiriyorlard. Yar gebe Bakurtlar mkemmel svari ve oku idiler. 1574 ylnda Bakurt ilinin tam ortasna den Kara dilin Akidil nehrine dkld yerde kurulan Ufa ehri Rus hakimiyetinin dayanak yeri olmutu. Buraya gelen Rus memurlar, askerleri ve kylleri Bakurtlarn arazilerini gasp etmekte ve her geen yl Bakurt topraklar Ruslarn eline dmekte idi. Ayn zamanda yine bir yk olan yasak (vergi) kondu. Ruslarn kt idareleri, voyvodalar ve Rus memurlarnn a gzllkleri nihayet Bakurtlarn silaha sarlmasna mucip oldu. Ruslarn yolsuz hareketleri Bakurtlarn, yalnzca maddi menfaatlerini deil, dini duygularn da rencide ediyordu. nceleri ayr Rus karakollarna baskn eklinde yaplan ete hareketleri gitgide, byk bir ayaklanma mahiyeti ald. Ufa evresindeki Bakurt arazilerinin mevcut ahkama aykr olarak Ruslar tarafndan zapt edilmesi zerine 1645te Bakurtlar kitle halinde ayaklandlar. Bu arada Menzele Kalesinin inasnn balamas da olaylarn tuzu biberi oldu. Bakurt kuvvetleri Menzeleye kadar ilerlediler fakat ateli silahlarla tehiz edilen Rus askerleri tarafndan pskrtldler. Bu ayaklanma ok kanl bir ekilde bastrld. Fakat Bakurtlar arasnda skunet hasl olmad.6 Bu isyanlara ilk dnemde Mansi ve Udmurt halklar da itirak ettiler, son dnemde ise uvalar etkin olarak katldlar. Tatarlar ise isyanlarn bandan sonuna kadar iindeydiler. Sayet Batr syan Bakurtlarn Rus hakimiyetine kar ilk byk ve ciddi hareketleri, 1661 ylnda Sadr Olu Sayet (Seyit) Batr veya Sayet Yegefer Batr liderliinde Bat Bakurdistanda balad. Sayet Batrn gayesi Rus hakimiyetine son vererek Tura Hanlarnn hakimiyetini yeniden kurmakt. Sayet Batr isyan ok iyi planlanmt. Bir yandan Kazak Hanlnn destei alnm dier yandan Km Hann oullaryla g birlii yaplmt. Rus kaynaklarnda isyann banda ve sonunda hareketin lideri olarak Sayet Batr ortalarnda ise Km Hann oullarn gstermektedirler. Sayet Batr, 1661 ylnda Ruslarn, Akidil ve Kama nehirlerinin dousundaki btn kalelerini tamamen yok etti ve kendi hakimiyetine ald. 1662 ylnda Moskova, ona kar Yazikov komutasnda kuvvetli bir ordu gnderdi. Yaplan savalarda Sayet Batr, Rus ordusunu yendi. 1663 ylnda Moskova General Zelenskiy komutasnda, ok sayda Don, Ural ve Ukrayna Kazaklaryla desteklenmi byk bir ordu gnderdi. Girilen mcadelede Bakurt birlikleri yenildi iseler de hareket durmad.

742

Rus ordusunun Kazan komutan Kurakin, 1663 ylnda Dou Bakurtlarn, isyanclar ve Kalmuklarla birletiler diyerek Kazan yaknlarna zorla iskan etmek istedi. Bu srada Orta ve Kuzeydou Bakurtlar Katay ve Barn kabileleri, Ufa Tatarlar ve Tura ehzadelerinin birlikleri Kalmuklarn da desteini alarak btn Bakurdistan ayaa kaldrdlar. Bamszlk hareketi btn lkeye yaylmt. Kalmuklar ve Edisan ile Alt Ul Nogaylar da askeri birlikleriyle harekete katlmlard. Bat Bakurtlarnn Reisi Devletbirze olu memet de gleriyle beraber gelince btn birlikler, Ufa ehrine hcum ettiler ve etraftaki Rus kylerini bastlar. Ufa kalesi alnamad ancak kalede rehin tutulan (amanatlar) ve birka Yurmat Bakurt kabilesinden baka Rus hakimiyetini tanyan Bakurt kalmad. Bakurtlar ise amanat olayn kabul edilemez sayyorlard. Baz Bakurt Mirzalar Ufa Komutan Prens Volkonskiye amanatlarla ilgili 16 Kasm 1663 tarihli bir mektup gnderdiler. Trke yazlan mektupta yle deniyordu: Ulu Padiah Han Aleksey Mihaylovi; bizden hangi iyilii bekler? Eskiden byle amanat almyordu. imdi padiah bize kleleri gibi davranmak istemediini gstermek istiyorsa bizim amanatlar geri gndersin. Bize eliniz geldiinde biz onlar tutuklamadk, geri gnderdik. Siz ise bizim elilerimizi amanat ediyorsunuz Bu gibi mektuplara cevap alnamaynca savalar yeniden balad.7 Sayet Batrn balatt bu hareketin liderlii bu dnemde Km Hann oullar tarafndan srdrlmektedir. Km Hann olu Suakn olu olan Devlet Giray Sultan bu liderlerdendi. 1661 ylnda Krm Hanlar ile iliki kurarak yardmlarn istemiti bu ayn zaman da Osmanlnn da yardmn istemek anlamna geliyordu. Devlet Giray Sultan Tabn ve Katay Bakurtlarn da komutasna alarak Bat Urallarda Kngr nehrine kadar ilerleyip oradaki Rus yerleim yerlerini yok etti. Devlet Giray Sultan buralarda savarken Kese Sultan da 1662-1664 yllarnda srecek olan hareketini Kuzey Bakurdistann Sibirya ve Usa Yolu civarndan balatt. Kalmuk Prensi Dayi ve damad Ayuka, Kese Sultana katlmlard. Kese Sultann birlikleri arasnda Sibiryada yaayan Krgz-Kazaklar da vard. Bu savalarla Krm vastasyla Trkiye de ilgileniyordu. Moskova, 1662 yl yaznda Kazan Valisi Prens Volkonskiy ile Prens erkaskiy komutasnda ok sayda asker gnderdi ve Bat Sibiryadaki Rus askeri birlikleri de Bakurdistana yneltildi. Bat Sibirya birlikleri rti gl civarnda Bakurt askerlerini yendiler ancak Nogay yolunda Kese Sultan ve Kazan Yolu mevkiinde Sar Mergen ve Usa yolunda Kiley Tenekey olu Eteges ve Bikey Toktam olu komutasndaki birlikler Rus askerleriyle savaarak Bat Bakurdistan baaryla savundular. Bat Sibirya ve Ufa Tatarlar da Kese Sultann birliklerinin iinde savayorlard. Ama bir yl sonra 1663 ylnda Ruslar birka ynden birden Bakurtlara saldrdlar. Faciayla kar karya kalan Nogay Yolu Bakurtlar 1663 sonu ve 1664 yl ilk aylarnda Moskovaya heyet gnderip itaatlerini bildirdiler. Kese Sultan Ufay ember iine alp kuatt ise de baarl olamad. Ancak ar bu hareketler sonunda Bakurt topraklarn zorla alamayacan anlad ve blgeye Rus gn durduracana dair sz verdi.

743

Bu sze ramen Nogay yolundaki Birsk Kalesinin inaat ve tuz fabrikasnn yapm devam ediyordu. Bu durum hareketi tekrar canlandrd. Bu arada Kese Sultan Bakurtlar tarafndan Han ilan edildi. 1664-67 yllarndaki mcadeleye Kese Sultanla birlikte kardei Abua liderlik ediyordu. Kese Sultan Han tekrar Krm ve Trkiye ile ilikiye geti ve Kalmuklarla da birleerek 1665 ylnda, Dastanda Ruslar tarafndan kurulan Terek kalesini ele geirdiler. Kafkasyadaki bu olaylar Evliya elebi Seyahatnamesinde de pek ok isim verilerek anlatlmaktadr. Kese Sultan Hann Terek Kalesini ele geirmesi ve dier hareketleri Rus otoritesini olduka zayflatt ve Rus tarihinin en geni isyanlarndan kyl isyann balatt. Don Kazaklarndan Stepan Razi nin liderliinde ve 1667-70 yllarnda srecek olan bu isyana ok sayda Tatar, uva ve Bakurt da katld. Hatta Bakurtlar isyann tekilatlanmasnda bulundular. Razin syan da dierleri gibi katlan btn halklar iin ok kanl bir ekilde bastrld. Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yaplan ve Bahesaray Bar ile son bulan igirin (ihin) sava Bakurtlar arasnda derin etkiler uyandrd. Rus tarihisi Solovyev kulland kaynaklarda bir Bakurtun yle dediini yazar: igirinde Osmanllar ile Krmllar Ruslar yendiler. Biz onlarla bir milletiz. Trkler Ruslarla ihinde savayorlarsa biz de Sibiryada savarz. Srmekte olan isyan hareketi daha da yreklendi ve tam bir istiklal hareketine dnt. stiklal hareketi, 1677 ylnda Bakurt ve Tatarlarla birlikte tm Kama blgesini kapsyordu. Bu arada Kuzey Bakurdistandaki btn Ruslar kovuldular. 1679 ylna gelindiinde dilin batsna geilerek Simbir ehri de kuatld.8 Olaylar bu minvalde srerken ar Aleksey Mihaylovi, 1680 de Bakurtlara Hristiyan dini kabul etmeleri iin arda bulundu. Dini duygular rencide olan Bakurtlar 1680 ylnda Kalmuk Han Ayuka ile Samaray zabtetmek iin anlatlar. 30 Temmuz 1680de 3.000 Tatar, Nogay, Kalmuk ve erkez Penza ehrini kuattlar. ar, Bakurtlara yapt ar ile de kalmad ve 16 Mays 1681de zorla Hristiyanlatrlmalar iin emir yaynlad. Emre gre Hristiyanl kabul etmeyen Bakurtlar daha nceki mcadeleleri ile aldklar toprak sahibi olma gibi haklarn kaybediyor ve kle durumuna dyorlard. ar bununla da kalmad ve 27 Kasm 1681de Ufada piskopos dairesi kurulmas kararn yaynlad. Bunun zerine olaylar iyice alevlendi ve Bakurtlar 1681de Tobol civarn atee verdiler. Bakurtlar arn yaynlad karar geri aldrmay da baardlar. ar Ekim 1682de kararn geri ekerek Bakurtlarn, zorla Hristiyanlatrlmasnn ve Bakurt topraklarna tecavz su sayan yeni bir karar yaynlad. 1683 ylnda Ruslar, ok byk bir gle gelerek Kalmuklar itaat ettirdiler ancak Bakurtlar bir yl daha hareketlerini srdrdler. Ne var ki, sonunda Ruslar, bu Bakurt istiklal hareketini ok kanl bir ekilde bastrdlar. stiklal hareketinin ilk lideri ve daha sonra hann yannda 23 yl mcadelesini sonuna kadar veren Kahraman Sayet (Seyit) Batrn Kazak Trklerine snd sanlmaktadr.Bu istiklal hareketine Seyit Kyam dedirten kahramann oullarnn gelecek yllardaki isyanlara Kazakistandan gelerek katlmalar bu fikri dourmaktadr.9 Kusem Akay ve Aldar Tarhan Ayaklanmalar

744

Rusyann i d problemlerinden faydalanmasn bilen Bakurtlar, ar Petro dneminde yaplan Rus-sve savan da deerlendirdiler. Kalmuklar ile anlaan Bakurtlar 1705-1709 yllar arasnda srecek Kusem Akay ve Aldar Tarhan liderliindeki bamsz Bakurdistan idealiyle ayaklanmalar balattlar. Bakurtlar nce Orta dilin dousundaki btn Rus ky ve ehirlerine hcum ettiler. Buradan elde ettikleri Rus esirleri Hive Hanlna satyorlard. Kalmuklar ile Bakurtlarn genel karargah Ulu Irgz nehri kysnda idi. Hareket buradan ynlendiriliyordu. Kalmuk Han Ayuka, 1708 ylnda Penza ve Tambov civarnda 100den fazla Rus kyn yerle bir etmiti. Ayuka, Mslman Bakurt ve Nogaylardan heyetler kurarak stanbula gnderip, Osmanldan yardm istiyordu. ar Petro 1708 ylnda Sergeyev komutasnda byk bir orduyu Ufaya gnderdi. Ordunun gelmesiyle olaylar ksmen durulmutu. Sergeyev Bakurt beylerini toplayp korkutmaya alt ise de baarl olamad. Sergeyev Bakurtlardan be yz at ve Rusyadan kaan 1000 kadar Rus kylsnn iadesini istiyordu. Bu arada Rus komutann Bakurt beylerine zorla iki iirmesi Bakurtlarn dini duygularn ve onurlarn son derece yaralad ve isyanlar tekrar alevlendi. Kusem Akayn Km Han soyundan veya Gney Bakurtlarndan ya da Tatar Beylerinden olduu sanlmaktadr. arn gnderdii gleri Bakurtlar darmadan ettiler. Kusem Akay nceleri Kuzey Bakurdistanda savayordu, daha sonra Kazana kadar yayld. Kazan ehrine 30 km kala Kazan valisi General Kudryavtsev, Kalmuklarla anlaarak Kusem Akay yendi. Kalmuklar ise 20.000 askerle Bakurdistana girip pek ok yeri talan ettiler. Aldar bu olaylardan 30 yl sonra meydana kt ve Ruslar tarafndan yakalanarak Menzele hapishanesine kondu. Daha sonra ar Petroya itaate mecbur brakld ve arn askerleri arasna katld. Ruslarn Azak Kalesini almalar esnasnda gsterdii baardan dolay ar tarafndan kendisine Tarhanlk rtbesi verildi. Kusem Akay ve Aldar ayaklanmalar da dierleri gibi ok kanl bastrldlar. Mesela yalnzca bir mfreze olan Tevkelev komutasndaki Rus birlii, Aralk 1735 de Siyantus kynde kadn ve ocuklar dahil bin kiiyi ldrdler. Bundan baka 105 kii ambarlar kapatlp yakld. Sadece Tevkelev mfrezesi 500e yakn Bakurt kyn yakt. Bu yzden Tevkelev, Bakurtlar tarafndan hep nefretle anld. arn memurlarndan olan Taievin anlattklarna gre ise 1736 ylnda Bakurtlar 15.000 kii kaybettiler. Eksiklii kesin olan bir dier rakama gre ise Bakurtlar 1735-1740 tarihleri arasnda 40.000 den fazla kii kaybettiler. arn Bakurt leri Komitesi Mdr Saymanova gre ise sadece 1737-40 yllarnda Bakurtlarn 880 ky, 2000den fazla buday ambar, 30.000 ot yn yaklm ve 6.000 at gasp edilmitir.10 Ayaklanmalar Dneminde Bakurtlarn durumu Ruslar 1586 ylnda Samara ve Ufa kalelerini ina ettikten sonra byk bir dayanak ele geirmilerdi. Km Hann direniini de krnca bugnk Samara-elebinsk demiryolu izgisinin kuzeyindeki Bakurtlar idareleri altna alm oldular. 1649 ylnda Yurmat Bakurtlar da boyun

745

eince Rus hakimiyeti daha genilemi oldu. Bu dnemlerde Rus idaresi, halkn sosyal yapsna ve ilerine ok mdahale etmiyordu vergiler de ok dkt. ar Petro 1772 ylnda Bakurtlar arasnda casuslar bulundurulmas iin talimat verdi. Ancak bu casuslar halk tarafndan tespit edilip tecrit edildiler. Ayn yl Bakurtlarn Rus ordusuna askere alnmas kanunu karld fakat uygulanamad. Bakurtlar Rus ordusuna asker vermiyorlard. Hemen komu Trk ili Kazanda ise basklar ok ard. 1725 ylnda askerlik, vergi ve dini basklardan kaan ok sayda Tatar Bakurdistana snyordu. 1649-1735 yllar aras Bakurtlar adeta bir i muhtariyete sahiptiler. 1729 ylnda zulm yapmama, rehine (amanat) almama hususunda kanun yaynland. 1729 ylnda ise vergi dzenlemeleriyle ilgili kanun yaynland. 1733 ylnda Bakurtlar iin Orenburgda idari bir komite kuruldu. Komite kiiden oluuyordu ve iki ye Bakurtlar tarafndan belirleniyordu. Komite ncelikle Bakurt Tarhanlarnn kaydn yapt. Bundan sonra Bakurtlar sava dnemlerinde Han unvan verilen bir kiinin etrafnda toplanyorlard ancak sava bittikten sonra Hann hibir hkm kalmyordu. Bar dnemlerinde ylda bir kez olmak zere Bakurt Kurultay toplanyordu ama gnlk hayatta her Bakurt kendi beyine balyd ve kurultaylara ramen herhangi bir hkmet oluumuna gidilmesi yasaklanmt. Karasakal-Baybulat Sultan Hareketleri Her bamszlk hareketi ok kanl bastrlsa da Bakurtlarn, hrriyet araylar durdurulamad. Bunlardan bir dieri ise Karasakal kyam idi. Ruslar, Osmanlnn dikkatlerinin rana evrildii bir dnemi frsat bilerek Azak Kalesini ve Krm Hanlnn merkezi Bahesaraya saldrdlar. Krm hanlar bu saldry pskrtmeyi baard. Bu savatan sonra Dou Trkleri arasnda Ruslara kar propagandalar artt. Rus tarihisi Solovyev yle yazmaktadr: Bakurtlar Ruslara kar yalnz balarna kar koyamayacaklarn anlaynca Kazak Han Abulhayra ballklarn bildirdiler. Abul Hayr Han, buna ok memnun oldu ve bir Bakurt kzyla da evlendi. Rusyaya kar Bakurtlar korumaya balad ve Orenburg yaknlarnda Rus hakimiyetini kabul etmi olan Bakurt gruplarn da cezalandrd ve Orenburg kalesinin kendi hakimiyetinde olduunu bunu tanmayanlarla savaacan ilan etti. Rusya 1739 yl yaznda Orenburg kalesini korumak iin General Vasili Urusov komutasnda byk bir g gnderdi. General Urusov, aslen Trk kkenliydi, atalar Ruslara kar savam Nogay Mirzalarndand ancak kendisi Hristiyanl kabul edip arn emrine girmiti. General Urusov, Uy ve Tobol nehirleri arasna bir kale ina ederek Bakurtlarla Kazaklarn temasn engelleme grevi de almt. Ayrca btn Bakurdistann idaresi de General Urusova braklmt. Urusova, Bakurtlar idare ederken Bakurt ileri gelenlerinin Mirza snfna alnmamas ve ancak Rusyann menfaatlerine alan kiilerin, sosyal konumlar Mirzala uygun olmasa da Mirza yaplmas talimat da verilmiti.11 General Urusova Moskovadan verilen talimatlar ve uygulanmas istenen plan son derece stratejikti ve daha evvel byle kapsaml bir planla ordu gnderilmemiti. Kazaklarla Bakurtlarn temas kesilerek Bakurtlarn en ok destek aldklar yol kapatlm olacakt. Ayrca Bakurt Beylerinin

746

Mirzalklar tannmayp yerlerine Rusya iin alan ne id belirsiz insanlar Mirza yaplarak, Bakurtlarn direnilerinin kayna olan sosyal dokular da tahrip edilmek isteniyordu. Bu arada Vali Tatiev, Moskavaya Bakurtlarn yeniden isyana hazrlandklarn bildiren mektup gnderdi. Valinin mektubu daha Moskovaya varmadan, Karasakal liderliinde isyanlar balamt bile. Karasakal Kyam, 1740 ylnda byk bir volkan gibi patlad. Karasakal, Karakalpaklar arasnda yaayan Km Han ailesinin ehzadelerindendi. Onun gerek ismi Baybulatt. Baybulat, Devlet Giray Sultann yeeni em uvekin oluydu. Baybulatn babas em uvek, uzun sre Kalmuklarn elinde rehin (amanat) olarak kalmt. Kalmuklar arasnda byyen Baybulat, Kalmukay anadili gibi konuuyordu ve gerekli olduunda bu imkandan faydalanarak kendisini Kalmuk Prensi olarak tantyordu. Kk yata iyi bir slam terbiyesi alan Baybulat, daha sonra Krma, Dastana ve stanbula giderek bir sre burada yaamt. Dnte Kuban Nogaylar arasnda bir mddet kalmt. Bakurdistana ilk geldiinde kendisi hafz olarak tannd. Burada kendisi iin zemin hazrlayp, Kazak Orta Cz hanlaryla da ilikiye geti. Rus tarihi Soloyev, Baybulat hakknda yle yazmaktadr: 1740 yl Mart aynda Sibir Yolu Bakurtlar arasndan bir lider kt. Birileri onun Trkiyeden kimileri ise Krmdan geldiini sylediler. Bazlar ise Kafkasyada yaadn fakat asl vatannn Bakurdistan olduunu ileri sryordu. Lakab ise Karasakald. Karasakaln 82.500 askeri olduu syleniyordu. Karasakal, kendi yurdundan Ruslar kovmaya geldiini sylyordu. Vatannn, Ruslar tarafndan talan edildiini duyunca 80.000 Kuban (Nogay), 2.000 Kalmuk ve 500 Krgz-Kazak askeriyle geldiini ilan etmi. Askerlere Emba nehri kylarnda beklemekte idi. Kendisinin ise Sibir Yolu Bakurtlar tarafndan Han ilan edildiini aklad. Soloyev bu bilgileri Karasakaln, arieye yazd mektuptan aktarmaktadr. Blgeye gnderilen General Urusov ise Nisan aynda Moskovaya gnderdii raporda, Karasakala kar gnderdiimiz asker hi bir ey yapamyor. Karasakal her geen gn durumunu kuvvetlendiriyor diye yazmaktayd. Haziran ayndaki raporunda ise Karasakal ve askerleri Rus ordusunun geldiini grnce Yayk nehrinin gneyine ekildi. Onu Binba Pavlekskiy Tobol nehrine kadar takip etti. demekteydi. Temmuz aynda ise General Urusov Moskovaya u bilgileri gnderir Karasakal taraftarlarnn kovalyor ve cezalandryoruz. Bugne kadar 170 kiiyi idam ettik, 1862 kiiyi esir aldk ve 1 735 kiiyi de Baltka srgne gnderdik. Karasakal geri ekilerek Kazak Ordu Cuz hanlarna snda. Kazak hanlar Ablay ve Barak onu hrmetle karladlar ve emrine 2.000 asker verdiler. Karasakaln Kazak tarafna ekilmesinden sonra da bamszlk hareketi iki yl bastrlamad. Ruslar olaylar durdurduktan sonra Orenburg ve Menzele ehirlerinde iki askeri mahkeme kurdular. Buralara gtrlen binlerce Bakurt isyana katlma suuyla yarglanp dehet verici cezalara arptrldlar. Kaburga kemiklerinin krlmas, atele yaklma, ileme, balarna ivi akma, burun kulak kesme gibi acmasz muamelelere maruz kaldlar. Bu mahkemelerde sonunda 18.134 kii

747

ldrld, 3.236 kii hapse mahkum edildi, 5.983 kii ise kle olarak satld. Rkovun verdii bilgilere gre genel kayplarn, idam edilenlerin ve kle olarak satlanlarn toplam says 28.190 kiiydi.12 Karasakal ayaklanmasnn bastrlmasndan sonra ar, Bakurtlarn daha nce zorla kabul ettirdikleri baz haklarn geri ald. Yeni kararla Bakurt topraklar yabanclar tarafndan satn alnabilecekti. Bu Bakurdistann talannn canlanmas demekti. Ayrca Bakurtlar demir atlyelerinde alamayacaklar ve Bakurt isyanlarn bastrmaya yardm eden halklara Bakurt topraklar bedava datlacakt. Yulay ile Salavat syan Karasakal Hareketi bastrldktan sonra ar, zorla Hristiyanlatrma kampanyasn 1755 ylnda yeniden balatt. Bir mddet sonra ise camilerin kilise eklinde inas karar kt. Bu kararlar isyandan yeni km ve ok ar kayplar vermi olsalar da Bakurtlar iin kabul edilebilir deildi. Ruslar, bir yandan da Bakurdistandaki maden fabrikalarn yaygnlatrmaya alyorlard. Her yeni fabrika biraz daha Bakurt topraklarnn Ruslar eline gemesi anlamna geliyordu. Bazen zorla bazen de kendi takdir ettikleri fiyatlarla Ruslar tarafndan satn alnan Bakurt topraklar, Bakurtlar arasnda gerilimi artryordu. Bakurdistann bat ve gney ksmlarnda XVIII. asrn ortalarnda Voskresnsk, Arhangelsk, Pravilensk, Katay-Yuruz, Beloret, Katay, Min maden ocaklar; dou ksmnda ise Alapay, Suvalinskiy, Belgovskiy, aytan, Eguemenskiy, set, Blagodatry, Verhotor iletmeleri ald. Bu iletmeler iin Bakurt arazileri alnrken ya hi para denmez ve g kullanlarak alnr ve kaytlara hazine arazisiymi gibi gsterilir ya da ok az para verilerek satn alnm gibi gsterilirdi. Mesela Arhangelsk letmesi iin 39.069 hektar arazi iin yalnzca 2.000 ruble denerek satn alnmt. Bu yllarda Yayk Rus Kazaklar kendi aralarnda ihtilafa derek ikiye blndler ve bir grup Kazak Pugaev nderliinde isyan etti. Bakurdistandaki Rus ordular 1773-74 yllarnda srecek olan, hemen yanlarndaki bu isyanla megul olmaya baladlar. Rusyann her i d karkln deerlendiren Bakurtlar, bu durumdan da yararlandlar. Ruslarn maden fabrikalarndan en ok zarar gren Kzey ve Tabn Bakurtlaryd. Kzey Bakurtlarnn banda ise Yulay vard. Yulayn hreti daha nceki yllarda da btn Bakurdistanda yaygnd ve sevilen birisiydi. Yulayn olu Salauat (Salavat) ise Rus ordusunda subay olmu ilk Bakurttu ve henz yirmi yandayd. Salauat cesurluu ile tannyordu. Ufa valisi Salauat komutasnda bir birlii Kazaklarn isyann bastrmak iin grevlendirdi. Fakat Salauat, Kazaklarla savaaca yerde Orenburg yaknlarnda Kazak lider Pugaevi desteklemeye balad. Salauat, buradan btn Bakurt beylerine mektuplar gndererek ayaklanmaya ard. Salauat 2000 kiilik askeri birliiyle Ufann kuzeyinde bulunan Usa ehrini ele geirdi. Salautn arsna ise ilk katlan Kzey Bakurtlarnn bandaki babas Yulay oldu. syan dalga dalga yayld.

748

Rus Kazaklarnn isyan bastrldktan ve 1775 ylnda Pugaev Moskovada idam edildikten sonra da Yulay ve Salauatn hareketleri srd. Ruslar Kazak isyanndan sonra tm gleriyle Bakurtlara ynelmilerdi. Rus ordular btn ynlerden birden saldrnca Bakurtlar yenildiler. Yulay ve Saluat esir dt. Baba-oul soruturma iin Moskovaya gtrdler. Daha sonra saldr dzenledikleri yerlerde, halkn nnde krba cezasna arptrldlar. htiyar Yulaya, Sim maden ocanda 40, Katay-vanovskta 45, Katay-Tabnskda 45, Orlovka Kynde 45 olmak zere toplam 175 krba vuruldu. Salauata ise 125 krba vuruldu. Bundan sonra atete kzdrlm demirle alnlarna damga basld ve burunlar kesildi. En son olarak da Baltk Denizi kylarnda bulunan Rogervik Kalesinde hapse atldlar. kisi de orada vefat etti. Cesurluu ile destanlaan Yulayolu (Yulayev) Salauat, Bakurtlarn en sevdii kahraman oldu. Onun hakknda pek ok destan ve ark yazld. Saluata yazlan iirler ve arklar kitap haline getirildi ve hayat roman ve tiyatro halinde yazld. Bakurtlarn kahramanlarna bu sevgisi onun heykelini Bakurt Devlet Bakanl binasnn nne diktirdi. Heykeltra S. Tavasiyev ve mimar . Gaynitdinovun yaptklar sanat aheseri Salauat Abidesi, Devlet Bakanlnn nnde, Ak dilin kenarnda hakim bir tepeden btn Ufay seyretmekte ve Bakurt kahramanln ve yreini dost dman tm dnyaya ilan etmektedir.13 Salavattan Sonra Bakurdistan Bakurtlarn srekli olarak dayanma iinde olduklar Kazak Hanlnn da Rus hakimiyetine girmesi ve Bakurtlar ile Kazaklarn arasna Rus ordusu ve Rus gmenlerin yerletirilmesi Bakurdistanda Ruslarn, rahat bir nefes almalarn salad. Salavat Yulayolundan sonra bamszlk ve isyan hareketleri lojistik desteklerinden mahrum kald iin eskisi gibi byk apta yaplamaz oldu. Ruslar bu sakin dnemlerinden yararlanarak Bakurtlardan asker toplamaya baladlar. Kendi arzusuyla Rus ordusuna katlan Bakurtlar ok eskilerden beri vard ve Ruslar bunlar deerlendiriyorlard. Ancak 1756-63 yllar arasnda Rus tarihine yedi yl savalar olarak geecek olan Alman savanda Bakurtlardan 12 alay kuruldu. Cesaretleriyle dikkat eken Bakurtlar, orduda normal Rus askerleri gibi silah ve tehizata sahip deillerdi. Bakurt Alaylar kendi milli kyafetlerinde ve ok ve kllarla savayorlard. Bu hale dikkat eden bir Alman subaynn Rus generale, neden bu askerlerin eline de ateli silahlar vermiyorsunuz?, diye sorduu ve Rus Generalin de Onlar Bakurt alaylardr. Onlarn eline ateli silah verirsek sizi mahvederler ancak o zaman bizi de mahvederler dedii rivayet edilir. Bu savatan sonra Bakurt askerleri Kazak birlikleriyle birletirildi ve Bakurtlarn askere alnlar 10 Nisan 1798 ylnda mecburi hale getirildi. Bakurtlardan 17-45 yalar arasndaki her erkee askerlik yapma art kondu. Bu dnemden sonra da Bakurt askerlere ateli silahlar verilmedi ve onlar Hanlar dneminden kalma kyafetleri ve silahlaryla askerlik yaptlar. Bugn bu kyafet ve silahlar Rus Askeri Mzesinde sergilenmektedir.

749

Bu karardan sonra Bakurdistanda askeri-polis sistemine geildi. Kendi vatanlarnda Bakurtlar hr olarak hareket etme hakkndan mahrum edildiler. Tam bir faist uygulama olan askeri-polis idaresi Bakurtlarn isyanlarndan korkulduu iin ok ar artlara balyd. Bakurdistan kantonlara blnd. Kantonun mdrln Ruslar yapyor ve yurt (ky) baavularn kanton mdr atyordu. Askeri-polis idaresi Bakurt sosyal yapsnn ok nemli bir kurumu olan Ynlar (kurultay) yasaklad. Yasaktan nce Kurultaylara her yetikin Bakurt katlr ve toplumun nemli meselelerini grrlerdi. Bu ise Bakurtlar iin ok salam bir tekilat grevi gryordu. Bakurt topraklarnn yabanclar tarafndan satn alnmas 10 Nisan 1832de yaynlanan kararla ok kolay hale getirildi. Bu karar Bakurdistana Rus gn ve Bakurt topraklarnn talann hzlandrd. Mesela kararn yaynndan sonraki yirmi ylda Orenburgun nfusu 25 kat art. Bu basklara kar 3. Bakurt kantonu 1836da ayakland ve kanl bir ekilde bastrld. Bakurtlar, kanton yaps iinde kendi boy tekilat yaplarn ksmen koruyabilirlerken 1838 ylnda Bakurt-Mier askeri idaresi kuruldu. darenin merkezi Orenburg ehriydi ve burada idarenin kullanm iin bir kervansaray ina edildi. Ancak 1840 ylnda askeri idarenin elindeki asker says azaltlarak yalnzca Tamyan-Katay, Kpak, Usergen, Bryen Bakurtlarndan asker alnmaya baland. 1846 ylnda Bakurt topraklarnn Rus Kazaklara datlmas sebebiyle 6. Bakurt kantonu ayakland. 1848de ise Buguruslan Bakurtlar ayaklandlar. Askeri-polis idaresinin ar basklar ayaklanmalarn dier blgelere yaylmasn engelliyordu. 1850 ylnda ise Bakurt askerlerinin kendi milli kyafetleri yerine Rus askerlerinin niformalarna benzer elbiseler giymeleri emredildi. Bakurdistann kantonlar ve askeri idaresi 1862 ylnda kaldrld ve ynetim merkeze baland. Bu yeni sistem kanton sisteminden daha ard. Bu zamana kadar kantonlarn iinde kk de olsa bir muhtariyet vard. nk kantonlar Rus ileri Bakanlna deil Dileri Bakanlna balydlar ve bunlarda muhtariyet sistemi uygulanyordu. Bu zamana kadar Bakurtlar iin ayr kanunlar yaynlanrd. Rusya Kanunlar Mecmuasnda yaynlanan bu kanunlarn, baz toprak ve orman kanunlar dndakiler katta da kalsa siyasi olarak nemliydi. 10 ubat 1869da ise Bakurdistan topraklarnn snr yeniden izildi nk artk baz blgeler Rus gmenlerce tam olarak istila edilmiti. Ayrca bu kararla Bakurt topraklarnn karlksz olarak kamulatrlmasna da baland. Bu kanunla 1890l yllarn sonunda 915.113 hektarlk Bakurt topra karlksz olarak kamulatrld. Bakurtlar, 1872 ylna ise dier Rusya vatandalar ile ayn hukuka tabi edildiler. Bu uygulama Bakurdistan topraklarnn Ruslar tarafndan talann artrd. 1878 ylnda Bakurtlardan ayr atl alaylar oluturuldu ise de 1881 ylnda bunlar da datld. Sonu

750

Bakurt topraklarnn Ruslar tarafndan igali ok trajikti. Bu olaylar Rus yazar Tolstoya insana ne kadar toprak lazm adl hikayeyi kaleme aldrmtr. Ekim Devrimi ncesi bir Rus tarihisi V. N. Vitevskiy; Bu lkeyi Rusya ok pahalya almtr. Rus devletine dahil olmadan nce bu geni topraklarda ok fazla Rus ve dier milletlerin kan dklmtr. Rus devletinin bu lkenin halklar ile bilhassa burann gerek sahipleri Bakurtlar ile savalar ksa aralarla iki asrdan fazla devam etmitir, demektedir. Btn bunlara ramen Bakurtlar kendi milli uurlarn koruyabilmiler ve vatan topraklarnda yok olmamlardr. 1 2 3 4 5 Novikov S. storiya Ufimskogo Dvoryanstva. s. 76. Osmanov M. Nogay Krestomatias. Osmanov M. a. g. e. Osmanov M. a. g. e. Saray M. Osmanl mparatorluu ve Orta Asya Trk Devletleri arasndaki Mnasebetler.

Ankara, 1994. 6 7 8 9 10 11 12 13 Kurat A. N. a. g. e. Ustugov N. Bakirskoye vostarie v 1662-1664 godah. Moskova, 1947. Beye E. Bakurt Halknn Karihi hem Azatlk Krei. Ufa, 1993. Akmanov . Bakirskiye Vostaniya XVII. XVIII vekah. Ufa, 1978. Akmanov . Bakirskoe vostaniye 1735-1736 g. Ufa, 1977. Vitevsky, Neplyev i ego vremya, I., s166-167. Rkov. storiya Orenburgskogo Kraya, Orenburg, 1859, s. 488. zelbaev M. Yulay Ul Salavat. f, 1994.

Akmanov . Bakirskiye Vostaniya XVII. XVIII vekah. Ufa, 1978. Akmanov . Bakirskoe Vostaniye 1735-1736 g. Ufa, 1977. Novikov S. storiya Ufimskogo Dvoryanstva. s. 76. Beye E. Bakurt Halknn Karihi hem Azatlk Krei. Ufa, 1993. zelbaev M. Yulay Ul Salavat. f, 1994.

751

Kurat A. N. Rusya Tarihi. Ankara, 1993. Oerki Po storii Bakirskioy ASSR. C. 1. Ufa, 1956. Osmanov M. Nogay Krestomatias. Rkov. storiya Orenburgskogo Kraya, Orenburg, 1859, s. 488. Saray M. Osmanl mparatorluu ve Orta Asya Trk Devletleri arasndaki Mnasebetler. Ankara, 1994. Ustugov N. Bakirskoye vostarie v 1662-1664 godah. Moskova, 1947. Vitevsky, Neplyev i ego vremya, I., s166-167.

752

Rusya'da Kur'an'n Tarihi: Ruslar, Osmanllar ve Tatarlar Arasndaki likiler / Efim A. Rezvan [s.435-440]
Rusya Bilimler Akademisi arkiyat Enstits St. Petersburg ubesi / Rusya ki byk kltrn ve iki muhteem imparatorluun, Ruslarn ve Trklerin tarihsel yazgs, Kuran tercmeleri, basmlar ve el yazmalarnn Rusyadaki tarihinden ayr grlemeyecek ekilde birbirlerine rlmtr. Rusyann Mslman vatandalar, ncelikle Tatarlar, yzyllarca bu iki kltr arasnda arabulucu rol oynam, ama ayn zamanda iki imparatorluk arasnda var olan arpma ve anlamazlklarn etkisi altnda olmulardr. Ayn ekilde, bu durum Rusyada Kurann tarihinde kendi yansmasn bulmutur. Elinizdeki makale, Rusyadaki Kurann tarihiyle balantl olan belgeler vastasyla bu durumu desteklemeye alan bir denemedir. Bat Avrupada, Kurann yazgs hakknda birok ey yazlmtr. lkenin jeopolitik konumu ve Rus tarihinin gidiat, slamiyetin kutsal kitabna dnk zel bir tavr rettiyse de, Rusyada aynsnn yapld sylenemez. Ariv belgeleri, Korkun van (1530-1584), Deli Petro (1672-1725) ve II. Katerina (1729-1796) gibi Rus ar ve arielerinin kiisel ktphanelerinde Kurann bulunduunu gsteriyor. Kurann nadir el yazmalar, tercmeleri ve basmlarnn yazgs da Rusyann en byk hkmdarlarnn kiisel kararlarna bal idi. Rusyann slamiyetle ilk tanmas, Volga Bulgarlar, Harezm, Derbent ve Maverannehirle ticari ve diplomatik ilikileri sonucu olmutur. 13. yzyl ortalarna gelindiinde Rus topraklarnn byk bir blm o zamanlar ekilde slamiyetin ar etkisi altnda olan Altnordunun politik, ideolojik ve kltrel etki alanna dahil edilmiti. Bu topraklarn tamamyla slamlamas bir yzyl sonra olmutur. O yllarda Rusyada, Ordu ile ilikide bulunan her ey byk bir sosyal saygnla sahipti. Bu slmiyet iin de doruydu ve on beinci yzyl sonlarna kadar Tatar eliliine evsahiplii yapan ve metropoldeki Hristiyanlardan alnan vergilerin toplanmasn denetleyen Ordunun baskaklarnn resmi ikmetgh olan Moskova Kremlininde Kuran duyulmaya balanmt. Bu dnemi karakterize eden ey, Rus topraklarnda kesin bir hakimiyete sahip olan Ortodoks Hristiyanlk ile Ordunun dini olan slamiyetin bar bir ekilde bir arada olmalardr. Rus Devleti Altnordudan bamszln kazandktan sonra bile gemiteki slam ilk rneklere dayanan birok gelenek ve det, Rus yaamnda dikkate deer bir rol oynamaya devam etti. Ordudan, geni topraklar ve nemli derecede bir devlet dzeni miras alan Rusya, 1453te Bizans mparatorluunun dmesinden sonra kendisini Mslman devletlerle yar-evrilmi durumda buldu. Rusya ift-bal kartala ek olarak, on dokuzuncu yzyl ortalarna kadar Dou devletleriyle ilikilerinde bi-inayati Rabbil alamin cmlesini ieren bir turay devlet sembol olarak kullanmtr. Rus turas, (ek. 1) Osmanl turalar, daha dorusu Krml Tatar hkmdarlarn turalar rnek alnarak biimlendirilmitir. On altnc yzyl ortalarna kadar Avrupada birok kiinin, Rus Devletinin slamlam Tatar sekinlerinin elinde olduu inancnda srar etmeleri artc deildir. 1518de Rusyaya gelen nl Rus Kilise yazar Yunanl Maxim (takriben 1470-1556) eserlerinden birinde,

753

byk bir olaslkla Rus bakentinin sakinleri ok gemeden sark giymeye balayaca iin dvnyordu. Kazann 1552de IV. vann ordular tarafndan ele geirilmesiyle birok Rus Devletinin kurumlarnda ve kltrndeki slam zellikler yava yava kayboldu. Bizansn ruhani miras ideolojik bir payanda olarak kabul edildi ve hatta Konstantinopoln Osmanl Trklerinin eline dmesinden sonra Moskovay nc Roma olarak ilan etme fikri yaygnlk kazand. Rus Devletinin tm vatandalarnn inan birlii fikri, Kuran hakkndaki Rus edebiyatn ve bir btn olarak slamiyeti derin etkisi altnda brakarak birok din-siyasal polemii ieren eserlerin kayna oldu. te yandan, Mslmanlarn yaad geni topraklarn giderek Rus mparatorluuna dahil edilmesi ve onlarn sadakatlerini garantileme gerei, Mslmanlara sayg duymakla beraber slam inanlar ve gelenekler hakknda nesnel bilgi edinilmesini gerektiriyordu. Kurann Rusyadaki tercme ve incelenmesi tarihi, bu iki eilimle sk skya birbirine rlmtr. Kurann Slav dillerinden birine -Ukraynacaya- ilk tercmesi Bat Rusya topraklarna ok yakn bir yerde, Litvanyada, on beinci ve on altnc yzyllar arasnda, tamamlanmtr. Tercme (bkz. ek. 2) Tatar toplumunda yaplmt ve metni sunu biimi ak bir ekilde Trk rnekleri takib ediyordu.1 On altnc yzylda birok Tatar Rus hizmetine girdiinden, Rus saraynda Kuran ve ieriinin bilgisi giderek artt. 1560ta, IV. vann hkmdarl dneminde yaplan Dileri Amirlii (Prikaz) arivlerinin bir envanterinde Tatarlarn, zerine ert (art, yani yemin etme) yapmak iin getirildikleri bir Tatar Kuranndan bahsedildiini gryoruz.2 Bir de ilgin bir not var: 78 ylnn (7078=M.S. 1570E.R.) Maysnda Petr Grigoryev Kuran imparatora getirdi. Mslmanlarn zerine yemin ettikleri Kuranlardan biri bize kadar ulat. Deiik paralardan oluan bir el yazmas ve paralel Farsa ve Trke metinlerden oluan blmleri var.3 Yemin iin kullanlan Ayet 16: 91 altn ile yazlm. Bir kenara, on yedinci-on sekizinci yzyl balar Moskova elyazsyla yazlm bir para yaz yaptrlm (ek. 3): Kurann bu ayeti zerine ertin yerine getirilmesi dorudur ve biz bu ayetin tercmesini vereceiz: Arapada Acil adndaki, Arlar zerine, blm 15.4 Allahn nnde sz verdiklerini yerine getir ve yeminini bozacak hibir ey yapma. nk Allah yeminine ahit ediyorsun ve yaptklarnn hepsi onca bilinir.5 Bildiim kadaryla, bu bize ulam olan ilk Rusa Kuran tercme parasdr. Yukarda ad geen, paralel Farsa ve Trke metinleri olan Kuran el yazmas, Rusyay evreleyen ve onun snrlar iinde var olan Mslmanlk ortamnn sembolik bir gstergesi olarak grlebilir. Rusyada Kurann ilk bilimsel incelemesi, tercmesi ve datm giriimi, Deli Petroya aittir. Deli Petro kendi Dou politikasnn kapsamnda, Mslman Dounun sistemli bir ekilde incelenmesi ortamn yaratan bir dizi giriimde bulunmutur. 1716daki emirleri uyarnca Kurann Rusaya ilk tercmesi St. Petersburgda yaynlanmtr. Tekrar tekrar Dmitry Kantemire (1673-1723) ya da Petr

754

Posnikova (on yedinci yzyl sonlar-on sekizinci yzyln ilk te biri) atfedilmesine ramen tercme, Andr du Ryern6 Franszca tercmesi zerinden Rusaya, bilinmeyen bir evirmen tarafndan yaplmtr. Yazar bilinmeyen Magometin Alkoran ya da Trk kanunlar7 (Bkz. ek. 4), Du Ryersn kendi Sommaire de la religion des turcs iin yazd nszn bir tercmesini de ierir. Kitabn balnn, sadece Rusyann deil, genelde Avrupann tipik yaklamn yansttna dikkat ekmek nemlidir: Mslman o zamanlar Trk anlamna geliyordu. slamiyet hakkndaki daha ayrntl bilgi edinme ihtiyac duyan ar Deli Petro, mttefii Prens Dmitry Kantemiri, Muhammedin hayat ve Kurann kapsamn ayrntl olarak ortaya karmakla grevlendirdi. Moldavya Hkmdar Kantemir, bir bilim adam ve ayn zamanda Berlin Bilimler Akademisinin bir yesiydi. Trkiyede rehine olarak geirdii zaman slamiyeti ve Dou dillerini ok iyi renmesine yaramt. Kantemirin Latinceden tercme edilen eseri Sistem Kitab ya da Muhammed Dininin Durumu St. Petersburgda 1722 ylnda yaynlanmtr (ek. 5).8 II. Katerinann hkmdarlyla Rusyada Kurann tarihinde yeni bir dnem balar. Osmanl Trkiyesi ile savalar ve neticede 1783te Krmn ve Mslmanlarn yaad dier blgelerin Rusyaya katlmas, buralarn ynetimlerinin dzenlenmesi ve yeni vatandalarn pasifize edilmesi iin acil nlemler gerektiriyordu. Bu gerein bilinmesi, 1775te Osmanl Sarayyla Yaplan Bar Nedeniyle Baz Mlikhanelere Saray Tarafndan Bahedilen Ltuflar zerine balkl manifestonun ve zellikle 1785te, din hogr ve Rusya iindeki Mslmanlarn haklarn dzenleyen ve garantileyen birtakm maddelerin ortaya kmasna yolat. 1782de bir Rus kalesi olan Ufada bir Mftlk ald. Alt yl gemeden Orenburg Muhammedi Din Konseyi kuruldu ve Mslman din adamlar ilk kez resm bir din snf (Ortodoks kilisesine benzeyen) konumuna getirildi. Bir tanesi Moskovada olmak zere camiler ina edilmeye ve ayn zamanda din okullar da almaya baland. Kazanda, Anapaev, Ahundov ve Amirhanov medreseleri (ilk ikisi 1771de, ncs 1780de) baaryla ald. Birok Tatar mirzas ve Bakr ihtiyarlar soylulua kabul edildi (dvorianstvo) (1784) ve Mslman tacirlere Trkistan, ran, Hindistan ve in ile yaptklar ticarette ayrcalklar tannd. II. Katerinann 1787deki kararnamesiyle Kurann tam Arapa metni St. Petersburgdaki zel bir iletme olan Asya Basmevi tarafndan basld. Bu, Krgzlara9 cretsiz datm amacyla yaplmt (bkz. ek. 6). Ayn zamanda devletin masraflarn stlenecei camilerin inas iin emir verilmiti. Kuran, zellikle bu ama iin dklm harflerle baslmt ve Molla Osman smail tarafndan yaplan izimlere dayanyordu. Onun Arapa harf izimleri, daha nce Rusyada kullanlan harflerden farklyd ve o zamanlar Avrupa matbaalarnda bulunan Arapa harflerden daha stn nitelikteydi.10 Basknn slam zellikleri de daha nceki Avrupa basklardan temelde farklyd: metin, ayn Molla Osman smail tarafndan yayna hazrlanm ve sayfa kenarlar ayrntl yorumlarla donatlmt. Bu Kurann 1789 ile 1798 arasnda be kez basm yaplmt.

755

Kurann Rusyada yaynlanm olmas gerei Katerina tarafndan d politikada, zellikle, imparatorieye kendisini slamiyetin koruyucusu olarak sunma frsatn veren Trkiye ile yaplan savalarda etkili bir ekilde smrlmtr.11 15 Aralk 1800 kararnamesiyle Rusyada slm dini eserlerinin yaynlanmas zerine olan ksntlar kaldrld. 1801-1802 yllarnda St. Petersburg yaynevinin Arapa matbaa harfleri, bir yl nce Kazan Tatarlarnn isteiyle Kazan lisesinde kurulan Asya Basmevinin bulunduu Kazana nakledilmiti. Orada, St. Petersburg Kuranna ok benzeyen 1801 tarihli bir Kuran basks yaynland. Bu baskdaki ve sonraki basklardaki Kuranlar genelde Kazan Kuran olarak anlr. Avrupal oryantalistlerden vgler alan bu yayn birok kez yeniden basld ve gerekte, Kurann Avrupadaki daha nceki yaynlarna ek katk oldu. Kendi trndeki ilk Mslman yayn olan Kazan Kuranlar denilen Kuranlar Douda yaygnlat ve birok kez yeniden basld (el yazmas kopyalar da grlmtr). R. Blachrein fikrince, bunlar yzyllardr sren birleik bir Kuran metni yaratma srecinde belirleyici bir rol oynamlardr.12 II. Katerinann Kurann baslp, datlmas plan tamamyla siyasal bir ama gibi alglanmasna ramen, farkl tarihsel artlar altnda da devam ettii grlmtr. On dokuzuncu yzyl ortalarnda, o zamanlar sadece slamiyetin ana merkezi olan Kazan deil, Bahesaray, Orenburg, Bak, Ufa ve Troitsk de nemli slm kltr merkezleri haline gelmiti. Sanayilemenin hzla artmas, yerli nfusun olduka yksek eitim dzeyi, o zamanlar Mslman nfus arasnda geerli olan din ve siyasal uyan fikirleri ve Rus kltrnn nemi azmsanmayacak etkisi, bu srece byk katkda bulundu. Kazan basmevlerinin rnleri, Buhara, Semerkant ve Takent kitap pazarlarnn en temel rnlerden biriydi. Kazanda baslm Kuranlar ran, Afganistan, Hindistan ve Arabistanda bulunabilirdi. 1860larn balarnda, dal airetlerin uzun sreden beri devam eden direncini kran Rusya, slamiyetin, Rus yaylmaclna kar direncin ana ideolojik dayanan oluturan Mritilik akmnn hakim olduu Kuzey Kafkasyay fethetti. Dorudan zgn Kuran zerinden alan (tercmesini 1871de bitirmitir) ilk Rus evirmeni olan D. N. Boguslavskinin kaderi (1826-1893) Kuzey Kafkasyadaki dalk airetlerin efsanevi nderi amil ile birbirine balyd. St. Petersburg niversitesi Dou Fakltesinin resm olmayan rencisi ve St. Petersburg ve Kalugada amili ilk denetleyen mbair olan D. N. Bogulavski Konstantinopolisteki Rus eliliinde yllarca tercmanlk yapmt. Onun Kuran tercmesi, doruluu ve fevkalde edebi nitelikleriyle dierlerinden ayrlyordu. Bununla beraber G. S. Sablukov (1804-1880)13 tarafndan tercme edilen Kuran 1878de Kazanda piyasaya ktktan sonra kendi tercmesini yaynlamamaya karar vermitir.14 Bu, birok ynden esef verici bir karard. Ne de olsa, Sablukovun tercmesi Kazan slm almalar okulunun en nemli baarsyd. Bu okul Rus Misyonerlerinin faaliyetleriyle yakndan balantlyd.

756

Sablukov, malzeme seiminde kendisini bilinli olarak konu ile ilgili Mslman eserlerle snrlamt. Kazan okulunun dier temsilcilerinden ar lml grleriyle ayrlmasna ramen, Sablukov her naslsa Kazan Din Akademisi oryantalist misyonerlerin genel polemiksel zelliklerini korumutu. Bu nedenle, on dokuzuncu yzyl sonuna gelindiinde, Kazan okulunda mevcut olan kat ideolojik nyarglarn, ok nemli bir eser olan Kurann nyargsz bir ekilde retilmesini engelledii akt. V. R. Rozen bu eilimleri bilim adamlar iin ar tehlikeli gryordu ve bu eilimlerin bilimsel gereklik ile birbirlerine uymadklarn aklayarak bunlara kar sistemli bir kavgaya girimiti.15 On dokuzuncu yzyl tercmeleri ounlukla Mslman geleneklerine dayanyordu ve bundan dolay, Kurann aa zg anlayn ve u ya da bu Mslmanyorumcunun ya da yazarlar grubunun sosyo-kltrel ortamn yeniden retiyordu. Sablukovun tercmesine gelince, Tatarlar arasnda yaygn olan (ounlukla Trke) eserlerden faydalanyor, Boguslavsky ise temel olarak smail Farruh (l. 1840) tarafndan yazlan Tefsir el-mevkibden faydalanyordu. Bu yaklam byk lde an pratik gereklilikleri ve ihtiyalar tarafndan belirleniyordu. zellikle Sablukovun tercmesi, misyoner eylemlerinin baars iin hayat nemde olan Tatar slamiyetine uygun bir anlam verebilme gerekliliinden domutur. General Boguslavsky ise uzun yllardr Rusyann Doudaki d politikasyla ilgileniyordu, bylece Rusyann en nemli Mslman komusunun -Osmanl Trkiyesislamiyetin kutsal kitabn nasl yorumladn anlatmaya almt. Ayn zamanda Rusyann Mslman halklar arasnda din ve milliyeti bir uyan balamt. 1880lerde Kazan ve Krmda ve on yl sonra Orta Asyada ortaya kan liberal reformcular, ceditiler, Kuran ve ok saydaki dier din metinleri byk lde ezberden renmekle snrl olan eski Mslman eitim sistemini dzeltme istekleriyle ortaya kmlard. slamiyeti, ada bilim ve Rus dilindeki aydnlanma ile birletirmeye abalamlar ve slamiyette reform yapma gereine, Avrupa uygarlnn meydan okumasna bir cevap olarak yaklamlard. Onlarn Mslman okullarnda reform fikirleri ok gemeden sadece Rusyada deil, Trkiye, ran ve Hidistanda da destek kazand. On dokuzuncu yzyl sonlarnda ilerici reformcularla gelenekselci Rus Mslmanlar (Rusa terminolojide usl-i cedid ve usl-i kadim) arasnda patlayan ateli tartmalarda her iki tarafta kendi konumlarn desteklemek iin Kuran aktif olarak kullanyordu. Asya Mzesinin16 zengin kolleksiyonu, Rus mparatorluunun her kesinde yaynlanan her slam kitabn bir nshasn (ve bir ok zel ve kurumsal kolleksiyonlar) uzun zamandr zorunlu olarak alyordu. Bunlar bizim, Kuran konusundaki eserlerin trsel dalmn belirlememize yardm eder. slamiyet dnyasnda Arapann yerli dil olarak konuulmad her yerde olduu gibi bunlar, aslnda, tecvd zerine olan eserler, Kurann tam metni zerine olan tercme edilmi ve zgn tefsrler, heftyak ve tek tek sreler zerine tefsrler, kraat zerine almalar ve bir ekilde Kuran ile balants olan genel konular zerine almalardr. Bu yaynlarn kapsamlar ve listeleri ak bir biimde Trke rnekleri yanstr.17

757

19. yzyln sonlar ile 20. yzyln balarnda Tatar aydnlarnn nde gelen temsilcileri Kurann yeni bir Tatarca tercmesinin yaplmas gerekliliini fark ettiler. Byle bir tercmenin ilkeleri, eski, tefsr tercmeleri denilen tercmelerin zgn eleri olarak kabul edilenlerden fazlasyla farkl olmalyd. Rusyadaki Mslman rnesansnn en eitimli, en yetenekli ve cretkr temsilcilerinden biri olan Msa Crallh Bigi (Bigiev) bu grevi ilk kez yerine getirmeye alanlardan biriydi. 1875te Don nehri zerindeki Rostovda bir molla ailesinde domutu. Kazan, Buhara, Medine, Kahire ve stanbuldaki Mslman okullarnda eitiminden sonra 1904te Rusyaya dnd ve St. Petersburg niversitesine girdi. Bigievin ilk eserleri St. Petersburgdaki sreli slam yaynlarda grld. Ayn zamanda Bigievin 1909da Orenburg Husayniyya medresesinde din tarihi zerine yapt konumalar basan etkin bir Orenburg gazetesi olan Vaqt ile ibirlii yapt. Bununla beraber, Bigievin grlerinin ok gemeden Orenburgtaki bu medresenin mderris makamyla uyumaz olduu kesinleti ve Bigiev Orenburgu terk etmek zorunda kald. Tekrar St. Petersburga dndnde Bigieve St. Petersburg Camiinde imam-ktiblik grevi verildi. 1906da Nizhni Novogroddaki Mslman Kongresinin nc sekreteri ve yukarda anlan kongrenin siyasi program ttifk el-Musliminin yazaryd. Bigiev, Rusyada monarinin dmesini memnuniyetle karlad ve 1917de Moskovadaki Tm Rusya Mslmanlar Kongresinin dzenleyicilerinden biri oldu. Bolevik darbesinden sonra, hal Petrograddayken, bir sre daha yeni rejimle ibirliini destekledi. Berlinde Azbuka Islamann (slamiyetin Temelleri) 18 yaynndan sonra, bu eserin N. I. Buharinin Komnizmin Temellerine kar olmas nedeniyle Bigiev tutukland. Trk Dileri Bakan smet nnnn araya girmesiyle 1930da serbest brakld. 1930da, slm dnyasna seyahatlerinin balad Finlandiyaya g etmeyi baard. Bigiev 1949da Kahirede ld.19 Bigiev, Kurann Tatarca tercmesinin en nemli kltrel ve siyasal grevlerden biri olduuna inanyordu. Saysz konuma ve makalesinde Batnn srekli zaferler kazand koullarda Kurann deiik yerli Mslman dillere tercmesinin balca nemli ama olduunu vurgulamt. Bu amac baarmak iin slamiyetin ilk yzyllarnn deneylerine, Mslman bilginlerin, ta gibi kaskat geleneklerin yenilikleri ldrc etkisinde olmad zamanlara dnmenin gerekliliini vurguluyordu. Ona gre, bu yaratc a belirleyen zihinsel zgrlk ve yarma ruhu ve ak eletiri, Kuran yorumlar zerine yaplan tamamyla hatasz ve nesnel almalarn grnne byk katkda bulunuyordu. Maalesef, Rusya Mslmanlar evresinde grlen muhtemelen en nemli Kuran projesi olan Bigievin giriimi, usl-i cedd ile usl-i kadm arasndaki atmann kurban oldu. Bigiev kendisini bu ama iin hazrlarken birok tefsir eserlerini, St. Petersburg Halk Ktphanesinde bulunan Osmann Kuran denilen el yazmasn derinlemesine inceledi ve bu konu zerine eitli eserler yaynlad.20 Byle bir tercme hazrlanrken uyulmas gereken temel ilkeleri ak olarak u ekilde ortaya koydu:

758

- Tm nemli tefsr eserleri kullanmak; - Sadece arapa metne dayanmak; - Anlalmas zor olan yerleri tercme ederken Arapa sentaks kurallarnn ncelii; - Kurann deiik okuma geleneklerini incelemek ve kullanmak; - Tmcelerin tm olas anlamlarn korumak; - Metnin yapsnn ve kelimelerin deitirilmesinin reddi; - Kelm ve felsefe geleneklerinin (eski ve modern) tamamyla reddi; - Hadis incelemelerine dayanarak metinde deiiklik yaplmasnn reddi; - Kiisel yorumlarn reddi. Bigievin Tatarca-Trke diline Kuran tercmesi, 1911de hazrd. 1912 Ocanda, Bigiev, tercmesinin 5000 nsha olarak yaynlanmas iin Amid Yaynclk (Kazan) ile anlamaya vard. Eserinin el yazmasn ayn yln Nisannda yaynclara gndermesi gerekiyordu. Yaynn duyulmas Tatar gazete ve magazinlerinde hemen keskin tartmalara yol at. Muhafazakr yazarlar byle bir tercmenin yaynna izin verilemeyecei konusunda hemfikirdiler. Bigievi ateistlik, dnmelik ve hatta delilikle itham ettiler. 1912 saylarnda byle bir dizi makale yaynlayan Din ve Mat dergisiydi. Kazan sreli yaynlar ayn zamanda tercmeyi destekleyen birok makale yaynlad. Oyunu kaybedebileceklerini ok iyi bilerek bir grup muhafazakr Kazan mollas Ufadaki Mslman otoritelere bavurdu. ok gemeden, Ufa otoriteleri Bigievin Kuran tercmesinin yaynn yasaklayan kararnamelerini yaynladlar. Bigiev hemen Vaqt gazetesinde keskin bir cevap yaynlad. Ufa mollalarn Rus-Mslman kitap pazarn amasz ve hatta tahrip edici yaynlarla dolmasna gz yummakla suluyor ve tercmeyi yaynlama kararn doruluyordu. Tatar yaynclar tartmalara 1917ye kadar devam ettiler. Biz bu tercmenin yazgs daha sonraki durumu hakknda pek az bilgiye sahibiz. G ettikten sonra Bigiev eserini Trke Kuran Tercmesi olarak yaynlamaya alt. Fakat kitabn kapak fiyatnn bile yaynlanmasna ramen baarszla uram gibi grnyor.21 Bigievin el yazmasnn izlerini aramamz gereken yer Trkiyedir. Onun ortaya karlmas Rusya slmnn kltrel tarihinin yeniden dzenlenmesine nemli bir girdi salayacaktr.22 Venedik kiliselerindeki freskolardan etkilenen Rus airi ve Nobel dl sahibi Boris Pasternek una dikkat ekiyordu: rnein, ncilin deimeyen metinleri olan bir kitap olmadn, insanln bir tutana olduunu ve tm lmsz eylerin bu nitelii paylatn anladm. lmszlk, gerekli olduunda deil, daha sonraki

759

yzyllarn, sayesinde geriye, ona bakaca tm benzerliklere ak olduunda son derece yararldr.23 Kuran metni zerine olan ok saydaki yorum ve bunlarn varolutaki eitlilikleri bu dnceleri Kutsal metine de uygulamamza izin veriyor. Grdmz gibi Kurann Rusyadaki tarihi, kltrlerin ve yazglarn, ncelikle de Ruslarn ve Trklerinkinin, birbirine ne kadar bal olduunu gstermektedir. Bu, Kurann Avrupa kltrel tarihinde oynad esiz roln sadece bir baka gstergesidir. 1 Bkz. A. K. Antonovch, Belorusskie Teksty, Pisannye Arabskim Pismom, i ikh Grafiko-

Ortograficheskala Sistema (Arap yazsyla yazlm Belarusa metinler ve bunlarn Grafik Ortografik sistemleri) (Vilnius, 1968) ; V. P. Demidchik, Pamiatniki Belarusskoy Literatury, Pisannye Arabskim Pismom, i Legenda o Nochnom voznesenii Mukhammada (Arap Yazsyla Yazlm Belarus Edebiyat Eserleri ve Muhammedin Gece Ykselmesinin yks), Problemy Arabsko kultury. Pamiati Akademika I. lu. Krachkovskogo (Moskova, 1987) , s. 238-53. 2 Posolskiy Prikaz arivinin 1560larda yaplm orijinal envanteri bugn St. Petersburgdaki

Rusya Ulusal Ktphanesindedir (bundan sonra, RNB) , bk. QIV. 70, fols. 224-357v. Gosudarstvenniy Arkhiv Rossii XVI Stoletiia Opyt Rekonstruktsiide yaynlanm (Onaltnc Yzyl Rusya Devlet Arivleri: Yeniden dzenleme denemesi.) metin ve notlar A. A. Zimin tarafndan hazrland, dzeltme Akademisyen L. V. Cherepnin, fasc. 1-3 (Moskova, 1978) , zellikle bkz. fasc. 1. s. 98 ve fasc. 3, s. 506. 3 Rossiiskiy Gosudarstvenniy Arkhiv Drevnikh Aktov (Rusya Eski Anlamalar Devlet Arivi,

Moskova) , 18, No. 1227, 447 fols., boyutlar: 23.5x18.5 cm. El yazmas deiik paralardan toplanm ve onyedinci yzyln ilk yarsnda oaltlmtr. Sayfalar tersine numaralanm. Yeni blmler-fols. 387-382-372-365, 299-294, 238-246-Trk hat sanat nak ile fazladan geleneksel trk ilemleri yaplmadan Avrupa kda ilenmitir. Kt, filigran (iki bal kartal) sayesinde yaklak 1628-1639 yllarna tarihlendirilmitir. Eski blmler-fols. 292-239 (boyutlar: 22.5x16) -ak kahverengi Dou kd zerinedir (onnc-ondrdnc yzyllar?). Cmle aralarna Farsa tercme ve yorumlarn yazld baz yapraklar (475-388, 352-300) sar renkli Dou kadndandr. Cmle aralarna Trke tercme ve yorumlarn yazld bir baka blm-fols. 381-373, 364-352, 2351- benzer kda yazlmtr. Bkz. D. A. Morozov, Kratkiy Katalog Arabskikh rukovisev i Dokumentov Rossivskogo Gosudarstvennogo Arkhiva Drevnikh Aktov (Arap El Yazmalar ve Rusya Eski Anlamalar Devlet Arivindeki Belgelerin Ksa Bir Katalou) (Moskova, 1996) , s. 21-2. 4 5 6 El-Nahl sresi on altnc sradadr, El-Ftiha aka ayr bir blm saylmamtr. Morozov, op. cit., s. 22. Alkoran o Magomete ili Zakon Turetskiy, Perevedenniy s Frantsuzskogo Iazyka na

Rossiiskiy (Magometin Alkoran ya da Trk kanunlar, Franszcadan Rusaya tercme) , ar

760

Ekselanslarnn emriyle St. Petersburg basmevinde 1716 Aralk aynda baslmtr. Bkz. I. Iu. Krachovski, Russkiy Perevod Korana v Rukopisi XVIII Veka (Kurann On sekizinci Yzyl El yazmalarndan Rusaya Tercmesi), Sbornik Statey k Sorakaletiiu Uchenoy Deiatelnosti Akad. A. S. Orlova (Moskova-Leningrad, 1934) , s. 219-26; bkz. idem, Izbrannye Sochineniia (Eserler) , (Moskova, 1955) , i. s. 175-81. 7 Bu yayn hakknda bkz. P. Efremov, Novootkrytaia Bibliograficheskaia Redkost (Yeni

Kefedilmi Kaynakasal Bir Nedret) , Russkiy Arkhiv, I (Moskova 1888) , s. 644-6; Ia. BerezinShiriaev, Nekotorye Podrobnosti o Vesma Redkom kzempliare Alkorana (Nadir Bir Alkoran Hakknda Baz Ayrntlar) , Bibliograficheskie Zapiski, I (Moskova, Ocak 1892) , s. 26-7; P. O. Isherikov, O Poiskakh i Sbore Drevnikh Aktov i Rukopisey v Bashkirii (Bakristanda Eski Belge ve El Yazmas Kolleksiyonu Peinde) , Voprosy Istorii, X (1951) , s. 115. 8 D. Kantemir, Kniga Sistima ili Sostoianie Mukhammedannskiia Religii Napechatasia

Poveleniem Ego Velichestva Petra Velikogo Imperatora I Samoderzhtsa Vserossivskogo (Sistem kitab ya da Muhammedin Dininin Durumu, Tm Rusyann mparatoru ve Otokrat Ekselanslar Muhteem Peterin emriyle baslmtr) (St. Petersburg, 1722). Dmitry Kantemir zerine daha ayrntl bilgi iin eserlerinin Rumence basmlarna bkz.: Dimitrie Cantemir, Sistemul sau Intocmirea Religiei Muhammedane. Traducere Studiu Introductiv si Comentarii de Virgil Candea (Bkre, 1977). 9 St. Petersburg yaym, 447 sayfa art bir sayfa da yanllar listesi ierir. On yanl

verilmektedir: Yanllklar harflerde deil, fonetik iaretlerdedir. Yanllar listesi Tatarca verilmitir. Bkz. Russkiy Gosudarstvenniy Istoricheskiy Arkhiv (Rusya Devlet Tarih Arivi; bundan sonra RGIA) , 468/43/239 (1786) , fol, 38. Galiba ayn zamanda Kurann bir blmnden dualar, onbin kitaplk bir baskyla yaynlanm. Bkz. a.g.e., 1329/4 296, fols. 3-4 (1 Temmuz 1797). 10 Bkz. Filosofskaia i Politikhekaia Perepiska Imperiatritsi Ekateriny II s Doktorom

Zimmermanom s 1785 po 1792 god (mparatorie II. Katerinann Doktor Zimmermen ile 1785 ve 1792 arasndaki felsefi ve siyasal yazmalar) (St. Petersburg, 1803) , s. 137 (Zimmermann Profesr Heinenin Gttingen niversity Schriften, No. 120, 1788deki makalesine gnderme yapan 29 Kasm 1788 tarihli mektubu. 11 Bkz. rnein, Filosofskaia i Politicheskaia Perepiska, s. 124-5 (II. Katerinanin mektuplar,

No. 20, 6 Mays 1788). 12 R. Bachere, Introducton au Coran (Paris, 1947) , s. 133. Kazan Kuranlar zerine bkz.

Anas Khaliduif, Al-kutub al-arabiyya allati tubiatfi Rusiya: 1787-1917 (Rusyada baslm Arapa kitaplar: 1787-1917) (Dubai, basmevi) ; Fr. Schnurrer. Bibliotecha Arabica (Halae ad Salam. 1811)., s. 418-20; Griaznevich, Koran ve Rossii, s. 76-82; E. A. Rezvan, Koran i koranistika (Kuran ve Kuran almalar) , Islam. Istoriograficheskie Ocherki, ed. S. M. Prozorov (Moskova, 1991) , s. 15; H.

761

Rhling, Koranausgaben in Russichen Buchdruck ded 18 Jahrhunderts, Gutenberg Jahrbuch (Mainz, 1977) , s. 205-10. 13 Koran. Zakonodatelnaia Kniga Mokhammedanskogo Veroucheniia (Muhammedi nancn

Kanun Koyucu Kitab) , tercme ve ekler G. Sablukov (Kazan, 1877). -Kazan Din Akademisindeki Misyonerler Komisyonu anti-Mslman kolleksiyonu. 14 Tercme, yapldktan yz yldan fazla bir zaman sonra yaynlanmtr. Bkz. Koran,

tercme ve yorumlar D. N. Boguslavsky (St. Petersburg, 1995). Boguslavsky tercmesi, A. N. Weiraukh ile birlikte E. A. Rezvan tarafndan yaynlanmtr. Bu tercme ve yazar hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. I. lu. Krachovskiy, perevod Korana D. N. Boguslavskogo (D. N. Boguslavskynin Kuran Tercmesi). Sovetskoe Vostokovedenie, III (1945) , s. 293-301; A. N. Weiraukh, Rossiyskiy diplomat D. N. Boguslavskiy-avtor perevoda Korana (Rus Diplomat D. N. Boguslavsky, Kuran Tercmesi Yazar) , Koran, tercme ve yorumlar D. N. Boguslavsky, s. 543-6. 15 Sablukovun eylemleri hakknda bkz: I. lu. Krachovskiy, Chernyshevskiy i Orientalist G. S.

Sablukov (Chernyshevsky ve oryantalist G. S. Sablukov) , N. G. Chernyshevsky (1889-1939) : Trudy Nauchnoy Sessii k Piatidesiatiletiiu so Dnia Smerti (Leningrad, 1941) s. 34-5: Izbrannve Sochineniia, C. I. s. 213-24, kitabnda yeniden yaynlanmtr. Bu almalarn Kazan Din Akademisi retmenleri ve rencileri tarafndan yaplan genel ve ar olumsuz deerlendirmesi iin V. R. Rozen tarafndan Zapiski Vostochnogo otdeleniia Imperatorskogo Russkogo Arkheologicheskogo Obshchestva, II (1887) , s. 157-9, 283-301; IV (1889) , s. 422-5; VIII (1894) , s. 362-7de yaynlanm eletirilere baknz. 16 Dou almalar Enstits ktphanesinin St. Petersburg kolunun Kazan kolleksiyonu

yaklak be bin eser ierir. Bunlar, sadece Tatarlar iin deil ayn zamanda Bakrtlar, Kazaklar ve Krgzlar iin de edebi dil olan, ounlukla eski Tatarca yazlm, 1800-1939 yllar arasnda Arapa yazyla yaplm tabasklar ve yaynlardr. Yayn yaplan yerler arasnda Asrrakhan, Bugulma, Kazan, Malmalyi, Moskova, Orenburg, Samara, St. Petersburg, Simbirsk, Sterlitamaq, Troitsk, Ufa ve dier ehirler vardr. Kolleksiyon iki blme ayrlmtr: Geleneksel Mslman eitiminin hiyerarisine gre kolaylkla dzenlenen 1800-1860 dolaylarnda yaynlanan kitaplar ve ada bir biimde konusuna gre kataloglanan 1860tan sonra yaynlanm kitaplar. Bkz. la. S. Ianbeva, Tatarskaia chast Kazanskogo fonda knig byvshego Aziatskogo Muzeia (nceki adyla Asya Mzesindeki Kazan Kolleksiyonu kitaplarnn Tatar blm) , Petersburgskoe Vostokovadenie, VI (1994) s. 328-35. 17 Ayrntlar iin bkz. E. A. Rezvan, Kuran ve Dnyas: VIII/2 West-stlichen Divans: The

Quran in Russia, Manuscripta Orientalia V/I (1999) , s. 32-51. 18 Bigi, slm Milletlerinde Din, Edeb, tima, Siyasal Meseleler Tedbirler Hakknda (Berlin,

s. a.) olarak yaynlanmtr.

762

19

Rusya slmnn en nemli kiiliklerinden biri olan bu yetenekli adamn ksa bir biyografisi

kendi cediti mttefiklerinden biri tarafndan yaynlanmtr, Abd al-Bri, Abdallh Battal-Taymas (1882-1969). Kazanl Trk Mehurlarndan: Musa Carullah Bigi, Kiilii, Fikir Hayat ve Eserleri, isimli eser stanbulda 1959da yaynlanmtr. 20 rnein, Arapadaki eserlerinden ikisine bkz.: Trikh al-Quran wa Mashif, St.

Petersburg, 1905 ve Tefsr-i Srat al-Fatiha, Petrograd, 1915. 21 22 Battal Taymas, op. cit, 30-31. Ayrntlar iin bkz.: A. Khavrutnidov, Posledniy Tatarskiy Bogoslov (Son Tatar Teolou)

(Kazan, 1998) , s. 77-82. 23 B. L. Pasternak, Okhrannaia gramota (Safe Conduct) , Vozdushnye Puti: Proza Raznykh

Let (Moskova, 1983) s. 252.

763

Orenburg Mslman Ruhani Meclisi ve arlk Ordusunda Trkler / Dr. Danil D. Azamatov [s.441-450]
Bakurdistan Cumhurbakanl ofisi, Rusya Bilimler Akademisi Usimski Merkezi / Bakurdistan Frenburg Mslman Ruhani Meclisi (1796dan 1846ya kadar Ufa Mslman Meclisi, 1846dan sonra da Orenburg Mslman Ruhani Meclisi-OMRM) II. Katerinann 22 Eyll 1788 tarihli karar ile, Mslman din adamlar zerinde kontrol oluturmak ve resmi slami kurulular hem Rusya ierisindeki hem de zellikle Orta Asya ve Kazakistan olmak zere snrlar dndaki Mslman nfus arasnda devlet politikasn yaymada kullanmak amacyla Ufada kurulmutur. Ruhani Meclis, faaliyetleri mparator tarafndan atanan bir bakan (Mft) ve yardmcs (kad) tarafndan denetlenen ortak bir kurulu idi. 1912 ylnda Ruhani Meclisin idaresi altnda 32 vilayet ve blgede 5771 cami, 1241 imam ve 4.5 milyon Mslman bulunuyordu. Ruhani Meclisin en nemli faaliyet alan, aile-evlilik ve Mslmanlarn mlkiyet haklar ile ilgili davalarn grlmesi idi. Bu dini kurulu, dini alanda idari (mahkemeler iin imamlarn atanmas) ve denetleme (imamn kararnn iptal edilmesi ya da nihai kararn aklanmas) ilevlerine sahip en yksek yetkili merci idi. Uygulamada eriat kurallar ile tm Rus yasalarnn kendine zg bir ekilde sentezini esas alyordu. Faaliyetleri, daha yksek mercilerin -yerel ynetimler ve ileri Bakanldikkatli bir denetimi altnda ilerliyordu. Ynetim ile Mslman nfus arasnda bir konuma sahip olan Ruhani Meclis, Mslmanlarn askerlik hizmetleri ve ordudaki dini ihtiyalarnn karlanmas ile ilgili meselelerin tm ile ilgileniyordu. Bakurt-Mier Ordusunda Mslman Din Adamlar Ordudaki Mslman din adamlarna Bakryada askeri-idari ynetim kontrolnn getirilmesi ve dzensiz birliklerin -Bakryada ordusu (1798)- oluturulmas ile ilgili yasal grevler verilmitir. Herhangi bir ordunun Rus ordusu tarafndan dzenlenen seferlere katlmas durumunda, balarnda bir molla bulunan be yz kiilik alaylar oluturuluyordu. Bakurt, Mier ve Tipter alaylarndaki Mslman din adamlar, Rusyann 1806-1807 ve 1812-14 yllarnda Napolyon Fransas ile yapt savalarda ve 1806-1812 Rus-Trk Savanda yer almlardr. Bu din adamlar sadece Mslman askerlerin savama ruhlarn desteklemekle kalmyor, ayn zamanda bu askerlerde onur duygusunun gelitirilmesini de salyorlard (sava esirlerine insanca davranma, askeri birliklerin ele geirilmesinde uygulanan yasaklar ve ibadet yerlerine zarar verilmemesine ynelik yasaklar, vs.).1 Bu savalar srasnda Ruhani Meclis ncelikle vatanseverlikle ilgili fetvalar yazyordu, ancak bunlar yetkililer tarafndan yeterli bulunmuyordu. rnein 1812 ylnda Mft Muhammedhan Hseynov tarafndan verilen fetva hkmet tarafndan fazla cesurca bulunmutu.

764

Rusyadaki Mslmanlarn bandaki bu kiinin fetvasnn Orta Asya halklarnda fke uyandrabileceini dnerek, Orenburg Genel Valisi G. Volkonsky bu fetvann datmn yasaklamtr.2 Rus hkmeti, Bakurd-Mier ordusunu oluturduktan sonra, imparatorluun dou snrlarnn korunmas ve son olarak da Orta Asya ve Kazakistann imparatorluk topraklarna katlmasnn tamamlanmas grevini yerel nfusun (temel olarak Bakurt ve Tatarlar) zerine ykt. Bu durum, Bakurt alaylarnn nemli rol oynad Hive Savanda (1839) ve Hokand Hanlna kar dzenlenen askeri harekatta (1853) ak bir ekilde grlmtr. Bu savalarda, Mslman askerlerin dindalarna kar ideolojik adan salam olmalarn salamak amacyla ondan fazla molla grev almtr. Ruhani Meclis yelerine slam birliini eletiren ve Rus mparatorluunun devlet karlarnn korunmasna ynelik yazlar bulunan fetvalar yaynlamtr. Bununla birlikte, on sekizinci yzyln sonlarnda Orta Asyada da mftler tarafndan benzer fetvalar datlmtr: Bunlarda Osmanl saraynn Mslman halklarn refahnn ykseltilmesini salayamayaca ve Buhara ve Hive mftleri tarafndan yaynlanan ve Trk sultannn etrafnda toplanlmas arsnda bulunulan fetvalarn su tekil ettii belirtilmitir.3 Bar zamannda Mslman din adamlarnn askerlik hizmetlerini nasl yapacaklar ile ilgili kararlar Bakurt-Mier ordusunun komutan tarafndan veriliyordu. 10 Nisan 1798 tarihinde eyaletlere gnderdii bir talimatta, Mslman din adamlarnn snr hattndaki grevlerden alnmasna dair bir madde bulunmaktadr. Ancak Bakurtlardan ve Mierlerden gelen ok saydaki talep zerine bu emir geri ekilmitir. Balangta kanton amirleri mollalarn snr hattna gnderilmesi ileri ile ilgileniyordu ve bu suiistimallere yol ayordu. Ruhani Meclis sadece bu soruna mdahale etmitir. rnein, 1830 ylnda, dini kuruluun talebi zerine, hasta olduunu ileri srerek 8. Orenburg alayndaki grevinden Odessaya gitmeyi reddeden A. Tulkubayev grevinden alnmtr. Genel Vali V. A. Perovskynin 5 Nisan 1834 tarihli emri uyarnca, kanton amirlerinin dini grevlilerin askerlik hizmetleri hakknda karar verme yetkileri ellerinden alnmtr. Bu yetki Ruhani Meclise verilmitir ve mollalar artk snr blgelerine yllk olarak dzenlenen bir programa gre atanmaya balamtr.4 Uzun bir sre boyunca, lkedeki dini makamlara yaplacak atamalar sivil merciler yrtmtr. Bu durum, mezzin ve imam grevleri iin yaplacak atamalar iin aday gsterme iini kendisi stlenmek isteyen Bakurt-Mier ordusu komutanln memnun etmemitir. Askeri yetkililer, Bakurtlarn ve Mierlerin dini grevlere geerek askerlik hizmetinden kamak istediklerinden phelenmeye balamtr. 1837 ylnda, Orenburg Genel Valisi, Ruhani Meclise bavuru sahiplerinin sadece Bakurt-Mier ordusu komutannn ya da askeri valinin rzas zerine deerlendirilmesi talimatn vermitir. Ayrca, Devlet Konseyi Orenburg yetkililerinin nerilerinin yasal olduuna karar vermitir.5 Bakurt-Mier ordusunun komutanna bal olan Mslman din adamlar nemli ayrcalklara sahipti. Bu balamda, askeri ynetimin 12 Nisan 1834 ve 13 ubat 1837 tarihli talimatlar uyarnca, pek ok vergiyi demiyorlard ve tm temel vergilerden muaf tutuluyorlard.6

765

lkedeki askeri yetkililerin planlar arasnda, din alanlar arasnda tam olarak dikey bir blnmenin salanmas bulunmaktayd. Bu amala, 1850 ylnda orduda st dzey ahun makam oluturuldu ve bu makama Gataulla Altngzin atand. Ancak, Gataulla Altngzin Mslman din adamlarn idare etme frsat bulamad. Grevleri, temel olarak askeri komuta ile ilgili bilgilerin oluturulmas ve Bakurt-Mier ordusunun komutannn emir ve talimatlarnn evrilmesi ile snrlyd.7 1860l yllarn kanton sisteminde Bakurt-Mier ordusu tasfiye edildi (14 Mays 1863 tarihli kanun maddesi ve 2 Temmuz 1865 tarihli Devlet Konseyi karar). Bu karara kar Bakurdstann byk bir ksmnda gerekletirilen eylemler sakin gemesine ramen, ortaya kan sorunlar nlemek mmkn olmad. Mslman din adamlarnn genel uygulamaya gre askerlik grevine arlmalarna kar Bakurdstanda dzenlenen protesto eylemlerine aktif olarak katlmalar dikkat ekicidir. Mart 1847de, Perm vilayetindeki Bakurtlar zorunlu askerlik grevine kanlarnn son damlarna kadar direneceklerini aklayarak kitlesel bir ekilde askere gitmeyi reddettiler. Yetkililere askere gideceklerin listelerini vermeyerek bu ayaklanmalarn ban ekenler mollalar oldu. Haziran aynda mft Salimgiray Tevkelev Perm vilayetini terk etmeye ve meclislerde hkmetin gerekletirdii eylemlerin gerekliliini anlatmaya mecbur brakld. 5 din grevlisini grevden alarak ve sorunlu yerlere ordunun sevk edilmesini kabul ederek, askere alnma ilemlerinin gerekletirilmesini salad. 30 Austos 1874 tarihinde, imparator Salimgiray Tevkeleve minnettarln aklad.8 1905-1907 arasnda yaanan en byk sosyal atmada, Mslman din adamlarnn temsilcileri Bakurt ordusuna yaplacak asker almlarnda yine zel bir dzen nerdiler. rnein Molla M. Sermetev Ruhani Meclise verdii bilgide, Sermetevo kyndeki din grevlilerinin 1904-1905 yllarnda Rusyadaki talihsizliklerin bir daha yaanmamas ve tm haklar ile birlikte Bakurt halkna eski konumlarnn iade edilmesi ynndeki dileklerini ifade ettiklerini bildirmitir.9 Dzenli Rus Ordusunda Mslman Din Adamlar Ondokuzuncu yzyln balarnda Mstakil Muhafzlar Birliinde ve daha sonra da Krm-Tatar svari blnde ve Rus ordusunun baka ksmlarnda askeri molla makamlar oluturuldu. slam ikrar eden pek ok subay ve askerin bulunduu Mstakil Muhafzlar birliinde, askeri imam ve askeri molla makamlar kuruldu. Tm bunlar askeri uralarda seiliyor ve son atama karar da ileri Bakanl tarafndan yaplyordu. Mstakil Muhafzlar birliinin ayrt edici zellii, Mslman askerlerin yiyeceklerinin eriat kurallarna gre hazrlanyor olmasyd.10 Deiik yllarda, St. Petersburgdaki askeri imam makamna getirilen kiiler arasnda Emlihan Rahmankulov, Gataulla ve Muhammedsefa Beyazitov gibi tannm dini simalar bulunuyordu. Saylarnn az olmasna ramen, Petersburg Mslmanlarnn Rus sosyal hayatndaki rolleri geleneksel olarak byk olmutur. rnein, daha sonra mft olacak olan Gabdulvahid Sleymanov mesleki hayatna Mslman soylularna ve bir askeri okul olan Tsarkoselskogoda dersler vererek balamtr. Devlete gvenin salanmas amal propaganda almalarndaki baarlarndan dolay, 1832 ylndaki akhun tarhan makamna

766

getirilmitir. 1841 ylnda Rus Mslmanlarn banda hikimse kalmaynca, askeri okullarn bandaki Prens Michael Pavlovi, Gabdulvahid Sleymanovun bu makama getirilmesine yardmc olmutur.11 On dokuzuncu yzyln balarnda, Ordu Bakanl baz askeri blgelere dzenli askeri mollalarn atanmas kararn almtr. 1854 ylnda, Varova askeri blgesinin kurmaylar arasnda askeri molla rtbesi oluturulmutur. 40 yldan uzun bir sre boyunca, Seyfettin Syunyayev askeri imam grevini yerine getirmitir.12 Ruhani Meclisin askeri mollalarn atanmasndaki rol snrlanarak, uygulamalarn eriat kurallarna uygunluunu onaylamak, dini grevlere atamalar yaplmas (Mezzin, imam ve ahun), grev ynetmeliklerinin datlmas ve din adamlar ile ilgili ikayetlerin dinlenmesi olarak tespit edildi. Byk askeri birimlerin bulunduu ehirlerde, ibadetlerin yerine getirilmesi iin yerel camilerdeki imamlar arlyordu. Bunlardan bazlar maaa balanyor ve bunlara askeri molla ad veriliyordu. rnein Ufada bu grevleri ahun erafettin Sleymanov yerine getiriyordu. Sleymanov en saygn Mslman din adamlar arasnda grlyordu ve devlet tarafndan iki altn ve bir gm madalya ile dllendirilmiti.13 Askeri mollalar atandktan sonra iki farkl makama birden tbi oluyorlard. Askerlik hizmeti ile ilgili olarak yerine getirdikleri tm grevlerde askeri komutaya bal oluyordu. Ancak, Rus yasalarna Mslman din adamlarnn yetkisi dahilinde olan aile-evlilik ve mlkiyet ile ilgili kararlarda ise, askeri mollalar Ruhani Meclise danyor ve oradan gereken talimatlar alyordu. ileri Bakanlnn 20 Mays 1892 tarihinde yaynlad genelgeye gre, askeri mollalar dini uygulamalar yerine getirmekle yetkilendirilmiti ve zel kiiler haline gelmilerdi. Devletin alm olduu bu karar, askeri ve sivil mollalar arasnda baz atmalarn balamasna yol at. zellikle baz gruplamalarn olduu ve gruplar arasnda zorlu mcadelelerin yaand, din alanlarnn deitirildii Varovada durum olduka ciddilemiti.14 Askeri birliklerde grevler standart bir ekilde yerine getiriliyordu. Mollalarn byk brakmas ve din mensuplarnn kendilerine zg geleneksel kyafetlerini giymelerine sadece Mslman bayramlarnda ve dini uygulamalarn yerine getirilmesi srasnda izin veriliyordu.1848 ylnda mollalar Ruhani Meclis yoluyla yukarda belirtilen kurallar deitirme giriiminde bulundular; ancak askeri kurumlar ve ileri Bakanl buna izin vermedi.15 1896 ylnda, Rus ordusunun yeniden yaplandrlmas erevesinde askeri mollalarn grevine son verildi. Orenburg Mslman Ruhani Meclisi bu gerei gz ard edemezdi. 26 Mart 1903 tarihinde, Mft Muhammedyar Sultanov mparator II. Nikolaya ahsen bavurarak, imparatorluk ierisindeki Mslman nfus ierisinde kt bir izlenim yaratt ve hogrnn snrlanmas asndan byk bir endieye yol at gerekesiyle, mollalarn grevlerinin tamamen ortadan kaldrlmas hakkndaki endielerini dile getirdi. M. Sultanov bu dncelerini ifade ederken ordudaki ok saydaki askerin kendilerine bask uyguland ynndeki dilekelerini de ortaya koymutu.15 Rus imparatorunun mftnn taleplerine kar tepkisi yeterince lml oldu. 30 Austos 1903 tarihli talimat ile, grevlerine son verilen mollalarn hepsine mr boyu maa baland. Bunun yan sra, orduda yaplan istatistiksel aratrma sonularna uygun olarak askeri mollalarn grevlerinin

767

yeniden dzenlenmesi de kararlatrld. Bu aratrmann sonularna gre, 1904 ylnda silahl kuvvetler saflarnda yaklak 30 bin Mslman asker mevcuttu ve bunlarn sadece 275i subayd. En fazla Mslman asker Varovada (9 bin asker) ve Vilensky vilayetlerinde (8 bin asker) bulunuyordu. Varova, Kiev ve Priamursky vilayetlerindeki birliklerin komutanlar dzenli molla grevlerinin yeniden dzenlenmesi ya da kurulmas ynnde olumlu gr bildirmilerdi. Dier ehirlerdeki amirler ise, dini trenlerin gerekletirilmesi iin en yakn yerden dini grevlilerin arlmasnn mmkn olduunu dnerek bu gre kar olduklarn akladlar.17 Askeri mollalar hakkndaki kararn verilmesi, 1904-1905 Rus-Japon Savana takld. Uzak Doudaki savaa yaklak on bin Mslman asker katld. 14 Mays 1904 tarihinde, askeri harekatlarn yapld dnemlerde Manurya ordusunda ve Priamursky ordusunda srekli askeri molla makamlarnn oluturulmas talimatn verdi. Aldklar maalar ve dier denekler dikkate alndnda, gen subaylar ile denk dyorlard.18 Cephedeki birliklere askeri mollalarn atanmas, Ruhani Meclisin dorudan katlm yoluyla gerekletiriliyordu. Meclis, ksa bir sre boyunca uygun adaylar belirleyip ilgili belgeleri onay iin ileri Bakanlna gnderdi. Temmuz 1904te, Ruhani Meclis tarafndan seilen mollalar Giniyatulla Abzgildin ve Girfan Rahmankulov sava alanna gnderildiler. Ancak Giniyatulla Abzgildin askeri grevde ok uzun sre kalmad. Kt salk durumu nedeniyle grevinden alnd. Orenburg Mslman Ruhani Meclisinin 9 ubat 1905 tarihli talimat uyarnca, yukarda bahsedilen greve, 50. Harbin Askeri Hastanesinde grev yapan Habibrahman Muhammedeyev getirildi.19 3. Manur ordusunun kurulmas ile birlikte, Kasm 1904te Gaysa Rasulev buraya askeri molla olarak atand. ubat 1905te Gaysa Rasulev Japonlara esir dt. Ancak Mft Mumammedyar Sultanova yazm olduu mektubunda Japonlarla ilgili olarak hibir olumsuz ifadenin bulunmay olduka ilgintir. Ksa bir sre sonra Rus ordusuna geri gnderilen askeri molla, Japon komutanlarn kendisine kar insanca davranlarna dikkat ekiyordu.20 Bununla birlikte, her ne kadar askeri mollalarn konumlar tatmin edici olsa da, askerlik hizmetine alnan onlarca Mslman din adam dier dk rtbeli askerlerle birlikte askerliin her trl zorluunu ekmitir. Grevleri, orduda pek fazla Mslman subayn olmamas ve Bakurt ve Tatarlarn byk bir ounluunun Rusa bilmemesinden dolay zorlayordu. Rus subaylar ise Mslmanlara aalayc bir ekilde davranyor ve onlara cephedeki en zor grevleri veriyordu. Bu koullar altnda, mollalar durumlarn dzeltmek iin giriimlerde bulundular ve Ruhani Meclisten yardm talebinde bulundular. Devlete bal dini kurulu, St. Petersburgda da olumlu olarak karlanan bir ekilde, mollalar iin zel hizmet koullarnn temin edilmesi ynnde hareket etti. Genel Kurmay, 17 Mart 1904 tarihinde, her bir hastane ya da revire ikiden fazla olmayacak ekilde askeri-tbbi kurululara mollalarn atanmasna dair bir talimat yaynlad.21 Ancak bu nlemlerin uygulamas, Mslman dn adamlar tarafndan ok sayda tenkide urad. rnein 214. Mokshansky Tmeninin

768

54. Alaynda grev yapan Sagdiahmet Mullayev Nisan 1905te mftye yetkililerinin kendisine kt davrandn bildirdi.22 Sava harekatlarna katldn ve bunlarda komutanlarn kendisine st ste emirler yadrdn bildirdi. Mft 3. Manur ordusunun komutanlarndan birinden S. M. Mullayevi bir askeri hastane ya da revire ekmesini istedi. Bir baka rnek olarak, 16. Dou Sibirya Taburunda grev yapan eski imam Gilman Kutluahmedov, gnde bir kez dahi namaz klmalarna neden izin verilmediini anlayamadn bildirdi. 27 Ekim 1904 tarihinde Ruhani Meclise yazm olduu mektupta Mslman din adamlarnn Rus ordusundaki durumlarndan bahsediyordu. Sradan askerlerden hibir fark olmayan Mslman din adamlarnn durumlar ile ayrcalkl bir konuma sahip olan ve askeri grevlerden muaf tutulan Ortodoks din adamlar arasnda yapt bir mukayese, tamamen kmsenen ve aalanan Mslman din adamlarnn hakaretlere ve alaylara maruz kald sonucuna varmt. Gilman Kutluahmedovun dikkat ektii bir baka ac durum ise, imam ve mezzinlerin askere alnmasnn ardndan camilerin ve dini okullarn korumadan mahrum kalmas idi. arn tm bunlardan bihaber olduuna, aksi taktirde buna izin vermeyeceine inanyordu.23 Mftlere yaplan bavurular incelendiinde, cephede grev alan Mslman din adamlarnn ounluunun bir an evvel camilerine dnmek istedikleri ortaya kyordu. Krsal kesimlerdeki mollalar arasnda Rusyann Mslman Japonyaya sava atna inananlar bulunmaktayd. Bunlardan biri olan Asavdba ky (Ufa vilayetinin Birsky kazasnda) mollas Nasrettin Kimaletdinov silah altna alnan Mslman din adamlarnn dindalarna -Japonlara- kar savatrlmamas gerektiini, onlarn tarafna geip kendi yanlarna ekmeye almalar gerektiini iddia etmiti.24 Mollalar arasndaki benzer honutsuzluk gsterileri tecrit edilmitir. Btn olarak, Mslman nfus vatansever bir konumdayd ve devleti tam olarak destekliyorlard. rnein tannm (Orenburg vilayetinin ekyabinsky kazasnda) imam G. Kurbangaleev Mays 1905te Rusyann Japonya ile yapt sava dolaysyla gnlk bir ibadet dzenlemitir. Ky yaknnda kurulan bir kampta yaklak 500 kii toplanm ve kampn ortasna zerinde Rus bayra sallanan bir stun dikilmiti. Ancak onu tasvip etmeyen ahunlar kendisine bir knama mektubu gndererek, kampn genel olarak bir elence ortamnda getii, alkoll ikilerin iildii ve kumar oynand iddia edilmiti.25 Rus-Japon Sava srasnda Ruhani Meclis hayr etkinliklerine aktif olarak katlmaktayd. Ksa bir sre ierisinde yaralanan ve sakat kalan askerlerin ihtiyalar dorultusunda 65 bin rubleden fazla para toplanmtr. Hkmetin 9 Ocak 1905 tarihli talimat gereince, tm kilise ve camilerde Japonya ile yaplan savan sona ermesi vesilesi ile ibadet edilmesi talimat verilmitir.26 1905-1906 yllar arasnda Rusyada yaanan demokratik deiimler devlet-din ilikileri alann da etkilemitir. Hristiyanlk dndaki dinlere hogr gsterilmesi ilkesi bylece resmi olarak ilan edilmitir. Toplumun demokratikletirilmesi erevesinde, Ruhani Meclis Mslmanlarn eitli sosyal

769

karlarnn gvence altna alnmasna ynelik baz tedbirler almtr. Meclis, yaplmakta olan reformlarn, devlet dininin Ortodoksluk olduu bir lkede slam dininin konumunun glendirilmesini salayacan dnmtr. Ruhani meclis, temsilci toplantlar dzenlemenin, devlet ynetiminde etkili olmann yollarndan haline geldiini dnmtr. 5 ubat 1906 tarihinde, Muhammedyara Sultanovun giriimleri sonucunda ve bakanlnda Ufada Rusyadaki Mslmanlarn Rus ordusundaki askerlik hizmetleri ile ilgili bir toplant dzenlenmitir. Toplantya subaylar (Binba M. ayhaliyev, Albay K. Tevlekev ve H. Akurin), Ruhani meclisteki kadlar (mam R. Fahretdinov, G. Kapkayev ve H. Osmanov), askeri imamlar Sarey Seidhanovi Canturin ve imamlar (H. Muhammediyev, G. Abzgildin, M. Gabdulzeparov, A. Safarov ve M. Gubeydillin) katlmt. Toplantda ordudaki slami kurumlarn ileyileri ve Mslman askerlerin ihtiyalarnn tam olarak karlanmas ile ilgili konular tartlmt. Toplant srasnda devletin yetkili kurumlarna askerlerin manevi-ahlaki adan uygun bir ekilde eitilmesi ve orduda gerekli dzen ve disiplinin salanmasna yardmc olacak baz teklifler sunulmutu. Kararn ilk maddesi olan ve askeri birimlerde mollalarn grevlendirilmesi ve dini uygulamalarn yerine getirilmesi iin cami imamlarnn dzenli olarak davet edilmesi konularnda pek fazla anlamazlk kmamt. Rtbe ve parasal adan askeri mollalarn Hristiyan rahiplerle ya da Tabur komutanlar ile ayn konuma getirilmesi ynnde bir teklif dile getirilmitir (Albay Akurin). Ordudaki Mslman din adamlarnn says asndan deiik neriler ortaya atlmtr. Emekli Yzba A. S. Srtlanov, tm kazalara ve byk ehirlerdeki garnizonlara askeri ahunlarn atanmasn nermitir. Srtlanova gre, bunlarn atamalar mftlerin de kabul edecei bir ekilde yrtlmeliydi. Albay M. Biglov ve K. Tevlekev ile 3. Manur ordusunun eski imam G. Rasulev her tugayda ya da garnizonda bir mollann bulunmas gerektiine inanyordu. Bu konuda yaplan tartmalarn sonucunda, mollalarn belirli bir kii saysna gre atanmas (3-4 bin kii bana bir molla) nerisini ortaya koymutur. Bu ekilde, devletin yetkili dini kurumlarnn onaylamas durumunda mollalarn says 8-10 kiiye kadar kacakt.27 Toplant katlmclar ayrca ordudaki mollalarn yetkilerinin de geniletilmesini nerdiler. Bu balamda, hkmetin mollalar sadece cenaze trenlerinde ve askerlerin yemin trenlerinde grevlendirme ynndeki planlar zerinde youn tartmalar yapld. Dolaysyla, geleneksel grev listesine; her klada Cuma namazlarnn ve dier zel namazlarn dzenlenmesi, revirlerin dzenli olarak ziyaret edilmesi, Mslman askerlere dersler verilmesi, manevi adan katk salayacak konumalarn yaplmas ve bylece askerlerin insanlk deerlerini kaybetmemelerini, vatani grevlerini yaparken ihtiya duyacaklar bilin ve maneviyatn salanmasn eklenmesi nerilmitir.28 Konumaclar toplantda, Rus-Japon sava srasnda Mslman askerlerin sergiledikleri yksek manevi deerleri, cephede bulunduklar srada hrszlk ve katliamlardan kanmalarn hatrlatmlardr. Tm konumalarda ortak olarak deinilen husus ise, dini ihtiyalarnn karlanmas

770

ve rnein yiyeceklerinin hazrlanmas (etlerin eriat kurallarna gre kesilmi hayvan eti olmas, domuz etinin ve alkoll ikilerin sunulmamas) gibi dier zel hususlarda Mslman askerlerin, Ortodoks meslektalar ile eit konumda olmalar gerektiidir. Toplantda sonu olarak, birliklerin imkanlar ve gc asndan, askerler arasndan doal bir kardelik ve dayanmann salanmasna ynelik olarak Mslmanlar iin ayr birliklerin oluturulmasnn uygun olaca ileri srlmtr. En byk tartma bu konuda kmtr. Yukarda ad geen S. S. Srtlanov, eriatn zel gereklilikleri asndan, sadece Mslman askerlerden oluan blklerin, taburlarn ve alaylarn oluturulmas gerektiini aklamtr. S. S. Srtlanovu tamamen destekleyen Ufa ahunu H. Osmanova gre de, mevcut uygulama olan Mslman askerlerin askeri birliklere kk gruplar halinde datlmasnn bir anlamda bilinli olarak yapldn ve hkmetin ayr Mslman askeri tekilatlar kabul etmesinin ok zor olduunu sylemitir. General M. M. ayhaliyev de byle bir sisteme geilmesinin ordudaki birlii baltalayacan, farkl dinlere mensup askerler arasnda ekimelere yol aacan sylemitir.29 Bununla birlikte, katlmclarn byk bir ounluu ayr Mslman birliklerin oluturulmas fikrini savunmutur. Toplantdan kan temel sonu, yap itibariyle muhafazakar olmakla birlikte devletin kurumlarna (sivil ve askeri) kar yeterince sadakat gsteren Mslman kesimlerin devlete kar olduka ciddi ve dayanakl iddialar yneltmesi olmutur. Netice itibariyle, sivil kontroln zerinde bulunan ordunun demokratikletirilmesi plan ortaya konulmutur. Toplantnn hemen arkasndan, 1906 ylnda genelkurmay Dastan atl alayndaki ve Krm taburundaki iki mevcut uygulamaya ek olarak drt yeni dzenli molla uygulamasnn daha getirilmesine karar vermitir. Orenburg Mslman Ruhani Meclisi bu nlemleri yetersiz bulmutur. Bunun gerekesi olarak da sivil mollalarn askeri birimleri sk sk ziyaret etmesinin mmkn olmadn ileri srmtr. Bu balamda, Ruhani Meclis askeri molla saysn 12ye karmay baarmtr. ileri Bakanl dini kuruluun teklifini desteklemi ve genelkurmaya 8 yeni mollann atamasnn onaylanmas talimatn vermitir. Bununla birlikte, hkmet Orenburg Mslman Ruhani Meclisi ve geni Mslman kamuoyu tarafndan ortaya atlan isteklere kar herhangi bir tepki gstermemitir. 9 Haziran 1908 itibariyle, Askeri ura orduya 5 yeni molla kadrosu daha dahil etmi ve bunlarn atamalar, Orenburg Mslman Ruhani Meclisinin hibir katlm olmadan, genelkurmayn yerel kurmaylardan aldklar tavsiyelere gre yaplmtr. Bu son olay mft ve yardmclarn memnun etmemitir ve bunun zerine mft hkmete bu konuda zel bir bavuru yapmtr. Mftnn sahip olduu dnceye gre, devlete bal dini kurumlarn fiili olarak devre d braklmas, sz konusu makamlara sradan, yetkin olmayan kiilerin atanmasna yol aacakt. Buna kant olarak da genelkurmay tarafndan atamas yaplan be adayn askeri mollalarn grevlerini yeterince yerine getiremeyecei ileri srlmtr. Rus-Japon Sava srasnda grev alan ve gsterdikleri mthi baardan dolay dllendirilen din adamlarnn bu atamalar srasnda askeri yneticilerin gznden kam olmasnn, adaylarn seimi srasnda yaplan hatann bir gstergesi olduu ve mevcut adaylarn bilgilerinin yetersiz olduu bildirilmitir. Bu durum ve ihtiya duyulan grevler iin Ruhani Meclise yaplan 40 bavuru gz nne alnarak, mft

771

ve yardmclar bu srece kendilerinin de bir dereceye kadar katlmlarnn salanmasn ve adaylara uygun tavsiyelerde bulunma haklarnn verilmesini istemitir.30 Ruhani Meclisin hakll, Varovada yaanan ve kendisine askeri mftlk grevi teklif edilen Galey Slunyayev isimli bir kiinin Mslmanlara kar byk bir nefret sergiledii ve bu sebeple askeri ynetimin kendisini geri ektii olayla bir nebze olsun ortaya kmtr. Ruhani Meclisin Temmuz 1909daki tavsiyesi zerine, Varova askeri kurmay uygun bir dini eitime sahip olan molla Muhammethatip Yusufovu askeri molla olarak atamtr.31 Ordudaki Mslman din adamlarnn says ve kendilerine salanan mali destek bakmndan, Mslmanlar dier dinlerin temsilcileri ile karlatrldklarnda olduka aada kalmlardr. 1913 ylnda, ordudaki Ortodoks askerlerin dini ihtiyalarnn karlanmas amacyla 1,981 milyon ruble tahsis edilmiti; Katolikler iin 29 bin ruble; Luteranlar iin 15 bin ruble; Mslmanlar iin de sadece 6 bin ruble tahsis edilmiti. rnein Irkutsk askeri blgesinde, 1000 Luteran bulunurken, bunlara bir dzenli papaz hizmet veriyordu; te yandan 3000 Mslmana da yine bir imam hizmet veriyordu.32 Bu balamda, Dumada bulunan ve Mslman kesimi temsil eden milletvekilleri ordudaki askerlere inanlarna gre farkl muamele yapld ve bunun ordunun birliine zarar verici bir politika olduu sonucuna vardlar. Bu arada, Ruhani Meclisin ve Mslman kesimin temsilcilerinin, Mslmanlarn devlet ierisindeki karlarn korumada ayn konumu paylatklarn ve bunun da olumlu kararlarn alnmasna katkda bulunduunu belirtmekte fayda vardr. Bu dorultuda, Mslman nfusun honutsuz olduu bir konu olan mezzin ve imamlarn cephedeki konumlar ile ilgili olarak Rus Parlamentosunda tartmalar yaplmtr. Mslman milletvekillerinin ve Ruhani Meclis yelerinin sergiledikleri ortam tutum sayesinde, 1912 ylnda, ordudaki dzenlemelerle ilgili deiiklikler yaplmtr ve 22 yan zerindeki Mslman din adamlarnn ve mezzinlerinin askere alnmamas hkme balanmtr.33 Birinci Dnya Savann eiinde, Rus yetkililer, daha nce olduu gibi, Trk faktr zerinde nemle durmulardr. rnein, 1910 ylnda Trk eyhlislmnn, Ruslar da dahil olmak zere tm Mslmanlara ynelik tm camilerde okunmak zere bir fetva yaynlad ve Trk donanmasnn glendirilmesi iin balar toplanmasn istedii renilmitir. Ruhani Meclis yetkililerinin 2 Nisan 1910 tarihli karar uyarnca, tm imamlarn bu fetvann okunduu camilerde toplanan paralar iin kesilen makbuzlar teslim etmesi ve bu fetvann cemaate datlmamas talimat verilmitir.34 1. Dnya Savanda Mslman Din Adamlar Askeri harekatlarn balamasnn ardndan, Rusyadaki Mslman din adamlar savan zaferle sonulanmas iin, tm inananlarn savaa katlmas arsnda bulunmutur. Trkiyenin Almanyann yannda savaa katlmas, Ruhani Meclisin 14 Kasm 1914 tarihli zel bir bildiri yaynlamaya zorlamtr. Mft Muhammedyar Sultanov, Trkiyenin hareketini Almanyann basks altnda

772

yaplm dncesizce bir hareket olarak tanmlamtr. Mslman din adamlarnn ba, Balkan Savalarnn ardndan Trkiyenin pheye mahal brakmayacak bir ekilde dinlenmeye ve ekonomik ve kltrel kalknmaya susadna inanyordu. Trkiyenin saldrmas durumunda bunun slam karlarnn korunmas olarak deil, saldrganlk olarak deerlendirilmesi gerektiine inanyordu. Muhammedyar Sultanov kendisine bal din adamlarnn son olaylar cemaatlerine bu bak asndan aklamalarn istiyordu.35 Mslman din adamlar, Rus ordusuna katlacak Mslman askerlerin listelerini tam olarak yerel yetkililere teslim etmekle ve imparatorluu ballk iin yemin etme trenlerini dzenlemekle sorumluydu. Askeri harekatlarn balangcndan itibaren, Ruhani Meclis Rus ordusundaki askeri imamlarn saysnn arttrlmas hususunu ortaya atmtr. Ancak hem st dzey komuta kademelerindeki hem de ordudaki genel hava, askeri harekatn bir an evvel balatlmas ynndeydi. Ayrca, askeri komuta kademeleri uzun sredir, dindalar ile kendi dillerinde iletiim kurduklarndan dolay mollalar kontrol altnda tutma konusunun zaten yeterince sorunlu bir husus olduunu dnyorlard. Sava, Mslman toplumu bar zamannda da zaten rahatsz eden bir ortam daha da arlatrmtr. Bu durum, Mslmanlarn yiyeceklerinin hazrlanmas, Mslman askerlerin Hristiyan trenlerine katlmas ve Mslmanlarn kutsal gnlerinden grevden muaf olmalar gibi konularda verilecek kararlar daha da zorlatrmtr. Sava srasnda, genlerin aksine daha ok dini uygulamalarn yerine getirilmesi gibi konularda sorumluluu olan yallarn silah altna alnmas ynndeki askeri kararlar orduda baz memnuniyetsizliklere yol at.36 Sava dolaysyla, pekok medrese ve mektebin durumu nemli derecede ktleti. retmenlerin ou askere alnd. te yandan, Ortodoks ilahiyat fakltelerindeki ve kilise okullarndaki Ortodoks retmenlerin ou askerlikten muaf tutuldu. Din alanlar arasnda sergilenen bu eit olmayan tutum Mslmanlar arasnda tepkiye yol at. 1915 ylnda Ufa ve Kazandaki retmenler ve renciler Mft Muhammedsefa Beyattova bavurarak hkmetin bu soruna zm getirmesini salamasn istediler. Bunun temel sebebinin medreselerin Milli Eitim Bakanlna bal resmi kurulular olduuydu.37 Nisan 1919da Ordu Bakanl mftnn bu talebini yerine getirerek, medrese retmenlerinin ve rencilerinin askerliklerinin askya alnmasn kararlatrd.38 Daha sobra ayn hak mektep retmenleri iin de tannd.39 Bu arada, askeri makamlarn yasalarn ihlal edilmesine dair vakalara kar yeterince ilevsel bir ekilde tepkisini gsterdiini ve bunlarn giderilmesi iin gereken tedbirleri aldn belirtmekte yarar vardr.40 te yandan, askerlerin evlilik kaytlar ve boanmalar ve mirasa hak kazanma durumlar ile ilgili olarak zm bekleyen pek ok sorun bulunmaktayd. Rus yasalarna gre, dk rtbeli askerlerden sadece dul olanlarn ve uzun sre hizmet etmi olanlarn evlenmesine izin veriliyordu. Ruhani Meclis 9 Kasm 1916 tarihinde alm olduu bir karar ile eleri savata len ya da kaybolan kadnlarn sava sonuna kadar evlenmelerini yasaklad.41 Karara gereke olarak da, ld aklanan bir erkein sava sonunda lmediinin ve salkl olduunun anlald ve bylece evliliklerin bozulduu

773

gsterildi. mparatorun 14 Ekim 1916 tarihli karar ile, bu alandaki tm yasaklar kaldrld.42 Miraslarn blnmesi hususuna gelince, Ruhani Meclis mollalarn askerlerden yazl belge almalarn zorunlu kld.43 Sava srasnda Ruhani Meclisin yrtt faaliyetlerden bir tanesi de kar propaganda faaliyetleriydi. Ruhani Meclis hem orduda hem de Rusyann pekok Mslman blgesinde yaylan sylentileri yalanlad. Bu sylentiler arasnda Almanyann slam dnyasnn koruyucusu olduu ve Alman mparatoru Vilgelmin Mslman olduu bulunmaktayd. Meclis,bu sylentilere karlk olarak Frankfurter Allgemeine gazetesinde kan ve Trkiyenin daima Almanyann boyunduruu altnda olaca haberini kulland. Bir baka gazetede, Maglumatta da Alman komutanlarnn Afrikann Mslman nfusuna uygulad basklardan bahsedilmekteydi. Mslman din adamlarnn gazeteler yoluyla yrttkleri propaganda faaliyetlerinin amac, Alman yneticilerinin ikiyzllklerini ortaya koymak ve halk arasnda Rusyann dmanlarna kar sk bir nefret uyandrmakt.44 mparatorluk yetkilileri savan sona erdirilmesini isteyen radikal siyasi gruplarn faaliyetleri zerine ciddi bir ekilde telaa kapldlar. rnein bakanln Mirsaid Sultan-Galievin yapt Tatar Sosyalist Mcadele rgt-Uluslararas Yaklamclar tarafndan yaymlanan kitapklardan birinde Mslman askerlere ayaklanmalar gerektii ve Bakurt ve Tatarlarn ordudan ekilmesi gerektii arsnda bulunuluyordu. Yaplan arda, Rusya tarafndan dindalara -Trkler ve ranllar- kar alan savan ulusal zellii n plana karlmaktayd. Bu rgtn yeleri ayrca askerlerin ayaklandrlmas faaliyetlerinde de bulunmutur; Sterlimak, Birsk ve Belebey gibi baz yerlerde askere alnanlar ayaklanmtr. Sterliamakta yaanan ayaklanmann bastrlmasnn ardndan yaklak 90 kii hapse mahkum edilmitir. 1916 ylnda, Orta Asyada ok byk bir ayaklanma patlak verdi ve bu ayaklanmann sebebi, daha Rusyaya hizmet etmemi olan ve Orta Asya Trklerinin (Kazaklar, Krgzlar, zbekler, Trkmenler vs.) cephede geri hizmetlerine alnmas zorunluluunu getiren 25 Haziran 1916 tarihli, karar olmutur. Kutsal bir grevin sona ermesini beklemeden, Mslmanlar fkelerini ncelikle ynetimin yerel temsilciliklerine kar daha sonra da tm Rus lkesine kar ortaya koydular. Ayaklanma, ynetim tarafndan ok ar bir ekilde bastrld. Rus hkmeti Orta Asyadaki olaylardan endie duymaya balad ve atmalarn yerel boyutta tutulmas iin ok sk nlemler ald. Orenburg Mslman Meclisi ayaklanma ile ilgili olarak Rus ynetimi adna resmi bir aklama yapt. Maglumat gazetesinde yaymlanan bir bayazda, dini kurum onlar ho olmayan bir olay olarak niteledi ve Orta Asya Mslmanlarnn bu olayda yanl bir tutum sergilediini belirtti. Ruhani Meclis, Rusya iinde yaayan Mslmanlarn Rus ordusuna verdikleri hizmetleri ve devletin salad koruyuculua rnekler vererek, Trkistan halklarnn hizmet vermek iin harekete geirilmesinin zorunlu ve hakl bir nlem olduunu ileri srd.45 Ruhani Meclis ayn zamanda herkesin hizmet vermesi iin arda bulunulmasnn ulusal ve dini ihtiyalar iin gerekli bir nlem olduuna inanyordu. Orta Asyada yaanan benzer olaylar basnda yaygn bir ekilde yer ald. zellikle en byk Tatar gazetesi olan Vakit ayaklanmann bir yanl anlama sonucu ktn ve hkmetin alm olduu sert nlemler sonucu deil de imparatorluun ihtiyalarnn anlalmas sonucu sona erdiini yazmtr.46 Yl

774

ortasnda Ruhani Meclis tarafndan 1917 ubatndaki ayaklanma ile ilgili olarak yaynlanan bir bildiride yer alan yorum, Kazakistan ve Orta Asyadaki isyann bastrlmasnn eski ynetimin slama ve Rusyadaki Mslmanlara ynelik kt muamelesi olduu idi.47 Tatar ve Bakurt nfusunun baz kesimlerinin tereddt ierisinde olduu bir ortamda, hkmet Ruhani Meclisin Mslman din adamlar zerindeki nfuzunun arttrlmas gerektiini dnyordu. Sz konusu dnemde dini kurulu tarafndan yaynlanan belgelerin hepsinde lkenin korunmas fikri, sava kart bir propagandaya maruz kalnd ve Rusyann askeri dmanlarnn sylentilerinin ve sylemlerinin aslsz olduu yer almaktadr. Bu uzun sava ile ilgili olarak hem orduda hem de dier kesimlerde ortaya kan memnuniyetsizliin ilk iaretlerinin grlmeye balamas ve Mslman askerler zerindeki kontroln glendirilmesi ynnde duyulan ihtiya, Rus hkmetini Ruhani Meclisin taleplerini daha esnek bir ekilde deerlendirmeye mecbur brakmtr. zellikle 12 Nisan 1912 tarihinde, Ordu Bakanl her tmene bir askeri mollann tahsis edilmesini kararlatrmtr ve yl sonuna kadar alaylarda da askeri mollalar ve yardmclar grlmeye balamtr. Sadece bat cephesinde 34 askeri molla grev yapmtr. Askeri ahunlar da adaylarn seimi ve atanmas ileri ile ilgilenmeye balamtr. Haziran 1916da Mft Muhammedsefa Beyazitov mparatorie Aleksandra Fedorovna imparatorluk hkmetinin bakanlar tarafndan kabul edildi. Yaplan toplant srasnda askeri mollalarn atanmas ile ilgili dzen tartld ve yksek dini bilgi seviyesine ve Rusa bilgisine sahip olan adaylara ncelik verilmesi kararlatrld. Ayn zamanda, medrese retmenlerinin ve rencilerinin askerlik hizmetlerinin ertelenmesi sorunu da zld. Bu toplant sonrasnda birok askeri mollaya ve Mslman komitelerinin yelerine dller ve madalyalar verildi. rnein, Hseyin Seydburhanova III. Anna payesi verildi; Primorsky askeri birlik kurmaylardan ahun Gabdulgani Murzine ve 3. Ordu kurmaylarndan erafettin Kemaletdinova madalyalar verildi.48 Yzyllk gemie sahip Ruhani Meclis tarihinde ilk kez hazineden alt denekleri arttrmay baard.49 Askeri mollalarn temel grevleri Mslman askerler ile manevi ierikli konumalar yapmak ve tler vermekti ve genellikle bunlar cephelerde yapyorlard. Kuzey cephesindeki 12. ordunun askeri ahunu olan Mirsagit Kuumov Ruhani Meclise verdii bir bilgide top ve bombalarn arapnellerinin havada uumasna artk alk hale geldiini bildirmitir.50 Mslman bir toplumdaki askeri imamlarn grev belli deildi. Bu balamda, Mslmanlara ait bir gazete olan Vakitte yaynlanan bir yazda, imamlar zerinde belirli bir denetleme sistemi tesis edemeyen ve bu grevlere ahlak bozuk imamlarn getirilmesine gz yuman Ruhani Meclis sert bir ekilde eletirilmitir. Gazetenin grne gre, Ruhani Mecliste askeri kadnn bakanlnda bir askeri blmn oluturulmas iin mftnn hkmet nezdinde bir an evvel harekete gemesi gerekiyordu. Bu askeri kadnn temel grevi, askeri imamlara talimatlar verilmesi, bu grevler iin adaylarn belirlenmesi ve cephede hayatn kaybeden ya da hibir iz brakmadan kaybolanlarn listesini tutmak olacakt.51 Gazetede yaynlanan bu makale Mslman nfus arasnda olduka

775

deiik fikirlerin olumasna yol at. Baz imamlar yan balarnda deersiz birinin bulunmasn kabul ettiler. rnein, 6. Ordunun askeri mollas S. Giyakaldn Ruhani Meclise yazm olduu raporda baz imamlarn Rusay iyi bilmemelerinden dolay komutanlar ile Mslman askerler arasndaki iletiimi salayamadklarn bildiriyordu. Ayn zamanda, Mslman din adamlarnn byk bir ounluunun askeri grevlerini onurlu bir ekilde yerine getirdiini de belirtiyordu.52 Sava srasnda Ruhani Meclis hayr faaliyetleri ile aktif olarak ilgileniyordu. Meclise bal olan mollalar vastasyla eitli halk komiteleri ve fonlar iin srekli olarak parasal kaynak toplanyordu. Muhammedyar Sultanov ve daha sonra da Muhammedsefa Beyaztov sk sk zel tebligatlar yaynlayarak Mslmanlara sadece para yardm yapmakla kalmayp ayn zamanda hayr faaliyetlerinin dzenlenmesinde faal olarak rol almalar arsnda bulunmutur. Bu arlara yzlerce molla cevap vererek, faaliyetleriyle Aralk 1914te Dumadaki Mslman temsilcilerin Rusyadaki Mslman topluma ynelik hayr faaliyetleri konusunda bir kongre dzenlemelerini salamtr. Bu kongre sonrasnda Merkezi Mslman Komitesi kurulmutur ve bu komite hastanelerin almas ve cepheye yiyecek ve giyecek gnderilmesi gibi faaliyetlerde bulunmutur. Kongrenin sona ermesinin hemen ardndan, Ruhani Meclis iki hafta ierisinde 19 bin ruble toplayarak St. Petersburga gnderdi.53 Bu hayr amal yardmlar geri plandaki yoksul Mslmanlara salanyordu. Bu balamda, Muhammedsefa Beyaztovun yapm olduu bir arda Rusyann i blgelerine srlen binlerce mlteciye yardm edilmesi gerektiine dikkat ekilmitir. Mft de inanlarna ve milliyetlerine baklmakszn tm mltecilere efkat gsterilmesi, onlara kalacak yer, yiyecek, giyecek ve i salanmas arsnda bulunmutur.54 Ruhani Meclisin bir baka faaliyeti ise aile fertleri cephede olan tm ailelere zirai ilerde yardm salamak olmutur. Kylerin birounda, Mslman halk bir araya gelerek topra ve eitli rnleri birlikte ilemitir.55 *** Gnmzde yaplan almalarda, Rus ordusunda Mslmanlara ynelik olarak dini esasl belirgin bir ayrmcln mevcut olmad iddias ska yer almaktadr.56 te yandan, Mslmanlarn silahl kuvvetlerde oynad byk role deinecek olursak, Rus hkmetinin slam dini mensuplarnn dini ihtiyalarn karlamaya ynelik baz imtiyazlar uygulamasnn altnda yatan baz etkenleri de dikkate almak gerekmektedir. Birok savata Mslmanlarn insan kaynaklarndan yararlanma, devlet ierisindeki siyasi istikrar koruma ve merkezden uzaklaan eilimlerin nne geme ynnde bir ihtiya ortaya kmtr. Hkmet, Mslman din adamlarnn ordudaki temsil oranlarn adm kademeli bir ekilde ykselterek, Rusyadaki Mslman nfus ierisinde daima mevcut olan eilimleri koruma altna almay umut etmitir. Elbette ki byle muhafazakar bir ideolojinin derinlerine inildiinde, Ruhani Meclisin de dorudan bir rol oynad grlmektedir. Ruhani Meclis hem cephedeki hem de cephe arkasndaki zihinlere imparatorluun gl olduu ve arn ve silahl kuvvetlerin her halkrda galip gelebilecei izlenimini alamtr. 1917 ubatnda gerekleen demokrasi devriminin sonrasnda dahi, bu dini kurulu tahtan drlen II. Nikolay orduyu komuta edememekle sulayarak savan devamn

776

desteklemitir.57 te yandan, toplu eylemlerde Ruhani Meclisin propagandasndan yararlanlmtr ve bu balamda uygulanan vergilere kar baarl bir ekilde mcadele edilmitir. Bu ekilde, yasal birka Mslman kurulutan biri olan Ruhani Meclis lkedeki dinler aras ve etnik gruplar aras ilikilerin glendirilmesinde uzun sre katk sahibi olmutur. Bu kuruluun varl Rus mparatorluundaki dini hogrnn ve Mslmanlara aralarnda askerlik hizmeti ile ilgili hususlar da bulunan eitli sosyal haklar tannmasnn en nemli etkenlerinden birisi olmutur. 1 Rakhimov R. N. Islam under the Russian Uniform: a legal Status of Moslems in the

Russian mperial Army/Shariat: The Theory and Practice, Ufa, 2000, s. 119. 2 3 104. 4 5 GAOO, fond 6, opis, 4, delo 9958, fols. 157, 160. Central, Niy Gosudarstvenniy storitsheseskiy Arxiv Respubliki Baskortostan (CGIA RB), Gosudarstvenniy Arxiv Orenburgskoy Oblasti (GAOO), fond 6, opis, 2, delo 950, fols. 6-7. Rossiyskiy Gosudarstvenniy Arxiv Drevnix Aktov (RGADA), fond 16, delo 934, fols. 102-

fond 6, opis, 6, delo 3939, fols. 1-9. 6 7 8 9 10 11 CGIA RB, fond 2, opis, 1, delo 3483, fol. 62. GAOO, fond 6, opis, 4, delo 9958, fols. 157, 160. CGIA RB, fond 295, opis, 2, delo 129, 130. CGIA RB, fond 295, opis, 2, delo 280. D. Aminov St. -Petersburg Sobornaja a Cathedral Mosque, Saint Petersburg, 1992 s. 5. Danil Azamatov, The Muftis of the Orenburg Spiritual Assamly in the 18th and 19th

Centuries: The Struggle for Power in Russia, s Muslim Institution in Michael Kemper, Anke von Kugelgen, Allen J. Frank, Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Earle 20th Centuries, Berlin, 1998, s. 370. 12 Grishin Y., Polish-Lithuanin Tatars, Kazan, 1995, S. 78; CGIA RB, fond 295, opis, 6, delo

2018, Cilt 1. 13 CGIA RB, fond 295, opis, 4, delo 14214, Cilt 2.

14

CGIA RB, fond 295, opis, 6, delo 25882, Cilt 4-6.

777

15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32

Nazionalny Musei Respubliki Baskortostan (NM RB), fond 1, delo 1498, Cilt 59. NM RB, fond 1, delo 19198/1-2, Cilt. 2. A.g.e., Cilt 4. CGIA RB, fond 295, opis, 8, delo 1120, Cilt 15. CGIA RB, fond 295, opis, 2, delo 279. CGIA RB, fond 295, opis, 8, delo 1120, Cilt 1538. A.g.e., Cilt 33. CGIA RB, fond 295, opis, 2, delo 275. CGIA RB, fond 295, opis, 8, delo 1120, Cilt 107. CGIA RB, fond 11, opis, 2, delo 84, Cilt 13. CGIA RB, fond 295, opis, 2, delo 278. CGIA RB, fond 295, opis, 6, delo 2775, C. 60; opis, 2, delo 274. NM RB, fond 1, delo 19198/1-2, Cilt 6. NM RB, fond 1, delo 19198/1-2, Cilt 7. A.g.e., cilt 8. NM RB, fond 1, delo 19891/3, Cilt 9-11. CGIA RB, fond 295, opis, 6, delo 2018, Cilt 5, 11. Moslem deputies of State Duma of Russia. 1906-1917. Collection of documents and

materials. Ufa, 1998, s. 225. 33 A.g.e., s. 175; D. Usmanova. The Activity of the Muslim Faction of the State Duma and its

Significance in the Formation of a Political Culture among the Muslim Peoples of Russia (1906-1917) in Michael Kemper, Anke von Kugelgen, Allen J. Frank, Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Earle 20th Centuries, Berlin, 1998, s. 427-434. 34 35 CGIA RB, fond 295, opis. 11, delo 803, cilt. 1-5. CGIA RB, fond 295, opis. 11, delo 784, cilt. 3.

778

36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57

Maglumat Machkamai Shargigya Orenburgiya (Maglumat), 1917, No 2-3, s. 12. Maglumat, 1916, No 2, s. 13-14. Maglumat, 1916, No 7-8, s. 32. Maglumat, 1916, No 21, s. 21. Maglumat, 1916, No 23-24, s. 6. CGIA RB, fond 295, opis. 6, delo 3741, s. 1. Maglumat, 1916, No 7-8, s. 24. Maglumat, 1916, No 11, s. 2. Maglumat, 1916, No 22, s. 12. Maglumat, 1916, No 16-17, s. 3. Maglumat, 1917, No 2-3, s. 1. Maglumat, 1917, No 5-6, s. 89. Maglumat, 1916, No 1, s. 4. Maglumat, 1916, No 13, s. 18-19. CGIA RB, fond 295, opis. 6, delo 2527, cilt. 181. Maglumat, 1917, No No 2-3, s. 11. Maglumat, 1917, No 10, s. 15. L. Klimovitsh. Islam in Tsarist Russia, Moskova, 1936, s. 301. CGIA RB, fond 295, opis, 11, delo 784. Maglumat, 1916, No 7-8, s. 1-2. A. Malashenko, Islamic Rebirth in modern Russia, Moskova, 1998, s. 33. Maglumat, 1916, No 5-6, s. 5-6.

D. Azamatov, Orenburg Spiritual Assamly in the 18th and 19th Centuries. Ufa, 1996. Grishin Y. Polish-Lithuanin Tatars, Kazan, 1995,

779

L. Klimovitsh. Islam in Tsarist Russia, Moskova, 1936. R. Landa. Islam in History of Russia, Moskova, 1995. A. Malashenko, Islamic Rebirth in Modern Russia, Moskova, 1998. Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Early 20th Centuries. Cilt. 2: Inter-Regional and Inter-Ethnic Relation edited by Michael Kemper, Anke von Kugelgen, Allen J. Frank Berlin, 1998.

780

Nikolay l'minskiy: Orta Volga Mslman ve Trk Halklar zerindeki Siyaseti / Dr. Agns Nilfer Kefeli [s.451-459]
Arizona Devlet niversitesi Tarih Blm / A.B.D. Giri Nikolay vanovi lminskiy (1822-1891) hep tartmal bir kiilik oldu ve tartmal bir kiilik olarak da kald. Bir rahibin olu olarak Penzada doan ve misyonerlik eitimi alan lminskiy, Kazan lahiyat Akademisinde grev yapan bir Trkolog idi ve nn en ok Rus mparatorluu snrlar iinde yaayan Rus olmayan halklar (norodtsy) iin gelitirdii eitim sistemi ile kazand. lminskiyin temel amac, bu yerli halklarn yerel dillerinde bir Ortodoks Hristiyan kltr yaratmakt. lminskiyin almalarna iki prensip rehberlik etmitir: birincisi, yerlilere kendi dillerini retmek (Tatar metinlerinin Kiril alfabesinde okunmasna ynelik bir fonetik yntem gelitirmitir); ve ikinci olarak, yerli retmenleri ve yerli Ortodoks rahipleri eitmek. Vasiliy Skvortsov (1859-1932) gibi baz Ortodokslar, onu Ortodoksluu Mslman, mutaassp tarikatlar, Budist ve animistik propagandann saldrlarna kar savunan gerek bir Hristiyan olarak anlatmaktadr. Kazanl Bapiskopos Afanasiy (Sokolov) (1856-1866 yllar arasnda bu pozisyonda bulunmutur) gibi dierleri de onu slama ve yerel kltrlere kar sempatik davranmasndan dolay knamaktaydlar. Sa kanattaki Rus milliyetiler onu ulusal ve dini ayrlkln savunucusu olarak nitelemekteydiler. te yandan, Ravil Nafigov gibi ada, milliyeti Tatar tarihiler ise onu tehlikeli bir Ruslatrc olarak grmekteydiler.1 lminskiyin bu kadar farkl tepkilere neden yol atn anlamak zor deildir. lminskiy sadece yerli halklar eitmek ve onlarn dillerine ait yaz karakterini deitirmekle kalmayp, ayn zamanda devletin de kendi dnemindeki eitim ve milli politikalarn ekillendirmitir. zellikle, lminskiyin Hristiyan idealleri ile onun resmen slam kabul etmi olan Ortodoks Tatarlara (ayn zamanda Kriaenler olarak da bilinmektedirler) kar izledii politikay uzlatrmak gerekten de kolay bir i deildir. Bir taraftan, bir misyoner olarak o yerel halkn cebren ya da rvet ile din deitirmelerini salamaya ynelik yaygn uygulamalar telin etmekteydi. te taraftan ise, ayn kii, ihtida edenlerin liderlerinin -ki bunlar gerekten dini yaayan Mslmanlar olsa bile- Sibiryaya srlmeleri konusunda devlet yetkililerine arda bulunmaktayd. Kutsal Sinodun Vekili Konstantin Pobedonostsevin (18801905 yllar arasnda bu grevde bulunmutur) desteiyle, baz yerel yetkililerin merhamet gstermesi iin kendisine bavurmasna ramen, Hristiyanlktan Mslmanla geen mrtediler iin bir rahatlama salayacak kanuni dzenlemeleri engellemeyi baarmtr.2 Rusya Federasyonu iinde resmen egemen bir devlet olan Tataristanda, lminskiyin bir Ruslatrma ajan m yoksa kk uluslarn bir koruyucusu mu olduuna ynelik bu eski tartma

781

yeniden ortaya kmtr. ada Mslman Tatar tarihiler lminskiyi bir Rus emperyalist olarak knarken, Ortodoks Tatarlar bu misyoneri kendilerini aydnlatan kii olarak savunmaktadrlar. Basn dnyas ve akademik dnyada, misyonerlerin Kriaen toplumunun pekimesinde oynadklar rol siyasi bir mesele olmutur. lminskiyin tarihsellii ve onun eitim sistemi drt dneme ayrlmaktadr. Devrimden nce, lminskiyin talebeleri hocalarn idealize etmiler; onu solcu sekleristler ve sa kanat Rus milliyetilerinin saldrlarna kar savunmulardr. 1920ler ve 1930larda, Sovyet tarihiler lminskiyi gericilikle ve mparatorluun ulusal aznlklarna bask kurulmasna yardm eden bir emperyalist olmakla sulam ve knamlardr. Stalin dneminin sonlarnda, Sovyet tarihiler lminskiyin roln bir pedagog olarak yeniden ele alarak deerlendirmilerdir, nk Sovyet milletler siyaseti, Rus olmayan aznlklar iin birer Kiril alfabesinin yaratlmas gibi lminskiyin pek ok stratejisini benimsemitir. Kuruev (1953-1964) ve Brejnev (1964-1982) rejimleri srasnda, Sovyet bilim adamlar lminskiyin almalarn olumlu deerlendirmeye ak olmulardr. Bununla birlikte, Alexandre Benningsen (1912-1988) gibi Batl tarihiler ise, bu Rus Misyonerinin Sovyet kltrel emperyalizminin temellerini attn dnmektedir. Sovyetler sonras dnemde ise, lminskiy, Tatar kltrnn dn ve gelecei zerine yaplan tartmalarda bir kez daha odak haline gelmitir. Devrim ncesi Tarihi 1917 devriminden nce, lminskiy hakkndaki eserlerin ou, Nikolay Alekseevich Bobrovnikov (1854-1921), Petr Onisimovich Afanasev (doumu 1874) ve Kilise tarihisi Petr Znamenskiy (18361917) gibi onun talebeleri tarafndan yazlmtr. Bunlarn temel ilgi alann lminskiyin Ortodoks Hristiyanlar arasndaki faaliyetleri; ve Kilise ve hkmet iindeki Rus merkezli muhaliflerine kar vaftiz edilmi yerliler iin yeni alm olan okullarn savunulmas oluturmaktadr. lminskiyin talebeleri, hocalarn drt tip eletiriye kar savunmak zorunda kalmlardr. lminskiyin slami edebiyata olan ilgisi, Kazanl Bapiskopos Afasaniy gibi baz Kilise yetkililerinin, Onun slama sempati duyduuna inanmasna yol amtr. Ekonomist Vladislav Zalesskiy (doumu 1861) gibi baka eletirmenler ise Misyoner lminskiy tarafndan ncilin yerel dillere evrilmesi ve onun tarafndan yerli din adamlarna eitim verilmesinin Rus Ortodoksluu nun altn oyacan iddia etmekteydiler. 1911 Btn Asil Ruslar Kongresi de dahil olmak zere Rus milliyetileri, yerlilerin kendi yerel dillerinde eitilmelerinin milliyetiliin ve ayrlkln ykselmesine yol aaca uyarsnda bulunmaktaydlar. 1905ten sonra, Evgeniy Anikov (1866-1937) ve Aleksandr Amfiteatrov (18621938) gibi sekler liberaller ise lminskiyin eitim sistemini ok fazla dini olmakla ve siyaseten de gericilikle eletirmekteydiler.3 Devrim ncesi edebiyat ounlukla lminskiyi, vaftiz edilmi insanlarn huzurunu kalbinde tayan gerek bir Hristiyan olarak resmetmektedir. [lgin bir ekilde, lminskiyin muhalifleri

782

eletirilerini yazl olmaktan ziyade szl olarak ifade etmeyi tercih etmekteydiler, bunun sebebi belki de lminskiyin hkmetin iki gl ve nemli isminden destek grmesinden kaynaklanmaktadr. Bu kiiler Eitim Bakan Kont Dmitriy Tolstoy (1823-1889) ve Konstantin Pobedonotsev (1827-1907)] Fakat, lminskiyin hayranlar da yaplan eletirileri hesaba katmaktaydlar. slam ve Dou dilleri hakkndaki engin bilgisi sayesinde, lminskiyin geleneksel olarak kafirlere kar kapal olan Mslman dnyasna girebilmi olmasna da vgler dizmektedirler. Onun 1863 ylnda kurduu Merkezi Kriaen-Tatar okulunda, ocuklar kendi yerel kltrlerinden uzaklap, yabanclatklarn hissedememilerdir. Bu ocuklar, yerel dillerinde dini ya da dini olmayan konulara maruz kalmaktaydlar. lminskiy, okulu braktktan sonra da bu renciler ile olan ilikisini srdrmekte ve ihtiya duyduklarnda bunlara mali yardm gndermekteydi. Son olarak, hayatnn son gnne kadar, lminskiy yerel dillere metinler tercme etmitir. lminskiyin almalar hakknda bu olumlu deerlendirmeler sadece talebeleri tarafndan dlayc bir ekilde yaplmamtr. Gen etnografyac Dmitriy Zelenin (1878-1954), henz Iurev niversitesinde renci iken yazd ilk makalesinde, lminskiyin eitim sistemini gl bir ekilde desteklemekteydi. Krml bir Tatar muharrir ve pedagog olan smail Gaspral (1851-1914) da lminskiyin, rencilere devlet/resmi dilin yan sra yerli/yerel dillerinin de retildii Kriaen okullarn selamlamaktayd.4 N. A. Spasskiyin biyografisinde ve Svetlana icherinann mdafaac eserlerinde (1862-1921), lminskiy Ortodoksluun ve onun saldrgan slama kar meruluunun savunucusu olarak grlmektedir. Mesela, Kriaen okullarn korumak iin lminskiy mahalli okullarn mtevelli heyetlerine Mslmanlarn katlmasna kar kmtr. Ayn zamanda II. Katerina tarafndan kurulan Mslman Ruhani Heyetini de irtida etmi Kriaenleri Mslman olarak kaytlara geirdikleri iin eletirmitir. Akc bir ekilde Rusa konuabilmelerine ve geleneksel yntemlerle eitim alm olan elitlere nispeten Rus alemine daha yakn olmalarna ramen Cedidci (reformistler/yenilikiler) aydnlar da lminskiyin gvenini kazanamamtr. Devrime kadar, Rus siyasetiler ve krsal blgelerdeki din adamlar, yerli halklar entegre etmenin en iyi yolu olarak dilin Ruslatrlmasna inanmaya meyletmekteydiler, oysa lminskiy lingusitik Ruslatrmann (bu yerel halklarn kendi yerli dillerine dayanan lminskiyin kendi pedagojik yntemine bir tehditti) Mslmanlar daha sadk bir teba yapmayacan savunarak bu grle mcadele etmitir.5 Sovyet Tarihi Devrimden sonra, lminskiyin bu mspet imajna ynelik saldrlar balad. 1920lerde Rus ve Tatar tarihiliinin tm dikkatleri zulme uram Mslman milliyetlere dnd. Arapa yaznn ve slami gemiin Tatar ulusal kltrnn ana paralar olduunu dnen eski bir Tatar retmen olan Alimcan bramihovun (1887-1938) eserlerindeki lminskiy herhangi bir olumlu zellie sahip bulunmamaktadr. O, Tatarlar Hristiyanlatrmann yollarn arayan bir Ruslatrma ajanndan baka bir ey deildir. Rus tarihi Nikolay Firsov (1864-1933) da lminskiyi bir Ruslatrma ajan olmakla ve

783

Tatarlar Cedid Hareketine muhalefet etmekle sulamaktadr. Fakat, bir Rus bilim adam olarak Firsov, ayn zamanda, lminskiyi Orenburgda Rus-Tatar retmen okulunun almasna ve smail Gaspralnn Tercman isimli gazetesinin yaynlanmasna kar kmak suretiyle, Tatarlarn Rus medeniyetinden tecrit edilmesinin yolunu aramakla sulamaktayd. te yandan, brahimov Tatar kltrnn bamsz bir ekilde gelimesi gerektiine ve imparatorluun aznlklarna Rus kltrn empoze ettii iin lminskiyin sansr edilmesi gerektiine inanmaktayd (1937de, Stalinin kendi Ruslatrma programn kurumsallatrmasndan sonra, bramihov tutuklanm ve Kazan Cezaevinde hayatn kaybetmitir).6 Bu iki yeni yaklam Leninin ve Stalinin Rus olmayan halklar arasndaki yerelletirme politikasnn rnleridir. Ancak, bata Tatar olmayan tarihilikte bu eilimin altnda, lminskiye FinnoUgrik edebiyatnn ve milli bilincin yeermesinin ana saiki olarak kymet verilmektedir. yi bir resmi parametre Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya (Byk Sovyet Ansiklopedisi)dir. Bu ansiklopedinin ilk basksnda (1933), lminskiy, eitim sistemi Orta Volgadaki halklara bask yapmak ve onlar Ruslatrmann bir arac olarak kullanlan gerici bir monarist olarak tasvir edilmektedir.7 On dokuz yl sonra, sz konusu ansiklopedinin ikinci basks yeni parti izgisini yanstmaktadr. lminskiy hl bir muhafazakar misyoner olmakla birlikte, o artk ilerlemeci bir pedagogdur da. O, zellikle, Tatarca, Marice, Udmurta, uvaa ve Yakuta iin kiril alfabeleri gelitirmitir.8 Ayn zamanda, Stalin Kiril alfabesini Sovyetler Birliinin btn halklarna empoze etmitir ve yerel halklarn Ruslar tarafndan fethi mspet bir gereklilik olarak tasvir edilmitir, nk Rus halk i devriminin avangard idi.9 Gerekte, lminskiyin imaj daha henz 1920lerde, yani Tatarlarn yan sra Orta Volgann dier aznlklarnn da kendi tarihlerini yazmaya balamalaryla deimitir. 1923 ylnda, byk annesi bir uva olan ve kendisi de Kazanda Kriaen-Tatar okulunda Tatarca reten nl Trkolog Nikolay Amarin (1870-1933), lminskiy olmasayd hepimiz (yani uvalar) cahil kalacaktk demekteydi.10 1929 ylnda ise, Sovyet etnografyasnn daha sonralar rakip tanmaz lideri olan Nikolay Matorin (doumu 1898) bu deiimi dorulamaktadr. Orta Volgadaki Tatarlar ve dier aznlklar da kapsayan din zerine almasnda, Matorin lminskiyi karmak bir kiilik olarak takdim etmekte ve onu Hristiyan eitimine yapt vurgu asndan belirgin bir ekilde mrteci olarak tantmakla birlikte, ayn zamanda Orta Volgann Trk ve Finno-Ugrik halklar arasnda okur yazarl artrmak suretiyle yerel elitlerin olumasna byk katkda bulunduunu belirtmektedir. Bu elitler, daha sonra, yeni proletarya devletinin ana kadrolarn tekil etmilerdir. 1940 ylnda, Kazandaki Kriaen-Tatar okulunda eitim gren Kriaen Vasiliy Mihailovich Gorohov (1891-1960) lminskiy ve onun talebelerinin kendi edebiyat okullarnda yerel dillerini renme haklarn korumak iin giritikleri mcadeleyi anlatmaktadr.11 Sekiz yl sonra, A Efirov lminskiy okullarnn ilk iten etdn yaynlad. O, zerlerinde dini bir cila olmasna ramen, lminskiy okullarnn ett edilmeye deer olduunu dnmekteydi.12

784

Btn bunlara ramen, bir misyoner olarak lminskiy hl yar karanlkta bulunmaktadr ve hi kimse onu Rus Ortodoks Kilisesi tarihi ile balantl olarak ett etmeye teebbste bulunmamtr. 1950lilerde, Tatar olmayan bilim adamlar tarafndan tamamen pedagojik adan yaklalan lminskiyin faaliyetlerinin yorumlanmas olumlu ynde deimeye devam etmitir. Mari entelektel evreleri, niversite rencileri ve daha geni halk kitlelerini hedef alan bir kitapta, A. T. Trefilova, kendisini tamamen gerekler ve veriler ile snrlandrarak hibir aalayc sfat kullanmakszn lminskiy hakknda unlar yazmtr: lminskiy Mari dilini biliyordu, metinlerin tercmelerine nezaret etmekteydi, yerli okullar at, Rusa renmeyi sadece bir konu olarak aklad. Onun dini eilimi hakknda hibir ey sylenmemektedir. 1970li yllarda, bir Mari bilim adam olan V. N. Ablinov, bir tercman ve pedagog olarak lminskiyin Mari halknn tarihindeki nemini bir kez daha ifade etmektedir.13 Fakat, 1970ler ve 1980lerde Tatar bilim adamlar, brahimovun miras ve Tatarlar ile Kriaenler zerine 1920lerde yaplan etnografik almalarn bir uyumunu aramak suretiyle bu fikre kar kmlardr. Kriaenlerin linguistik ve kltrel zellikleri hakknda bir uzman olan Flera Bayazitova (doumu 1942), lminskiyin okullarnn ok kstlayc bir eitim tipi saladn ileri srmektedir. Ona gre, misyoner okullar Kriaenleri, bata slam olmak zere, Tatar eitiminin faydalarndan izole etmitir. Misyonerler yerlilerin aydnlanmas konusuyla pek ilgilenmemilerdir. Misyonerler, aksine, bu inanlarn onlar slamdan koruyacana ve ncil mesajlarn daha kolay benimseyecek hale getireceine inandklar iin onlarn animistik inanlarn desteklemilerdir.14 Neticede, Kriaenler kapal, geri, az gelimi bir toplum oluturmutur. Ancak, slamlam Tatarlarn yararna olarak, Kriaenler onlara bir para slam ncesi Trk adetlerini, trelerini tantmtr. Burada Bayazitova, lminskiyin kendisinden ve etnografyac Nikolay Vorobevden (1894-1967) bir gr alntlayarak geleneksel slamn Tatar kltrnn Trk zn bozmu olduunu kaydetmitir. (Osmanl mparatorluunda, Jn Trkler de geleneksel slama kar ayn tavr taknmlardr.) Bayazitovann milliyeti bak as Kriaenleri yeniden Tatar toplumu ile btnletirmitir (Bu okullardaki Mslmanlar suni olarak dier Mslman kardelerinden ayrlmlardr.).15 Bat Histografisi artc bir ekilde, 1969 ylna kadar, Batl bilim evreleri Sovyet histografisiyle ok fazla bir farkllk gstermemitir. Arlkl olarak Sovyet eserlerine dayanarak, Batl tarihiler, yerel halklar arasnda lminskiyin negatif roln yeniden ele almaya teebbs etmemilerdir. Ancak, arivlere ulama eksiklii Sovyet histografisine bal kalnmasn aklamakta yetersiz kalmaktadr. lminskiyin yazlar ya da Eitim Bakanl ile Kutsal Sinodun yaynlar Batda mevcuttur.16 Buna ilaveten, Eitim Bakanlnn baz arivleri Sovyetler tarafndan baslmtr. lminskiyin yerli pedagoji kavramnn neden ihmal edildiinin sebeplerinden biri, lminskiyin faaliyetlerinin daha sonra Batl tarihilikte ihmal edilen, grmezden gelinen Rus Ortodoks Kilisesi tarihi, eitim ve milliyetler politikas gibi alanlarda odaklanmasndan kaynaklanmaktadr. Sadece 1969 ylnda, Isabelle Kreindler

785

lminskiyi rehabilite etmenin yollarn aram, ancak onun bu teebbsleri gnmz Batl ve Tatar bilim adamlarnn ou arasnda ok az bir aksl amel uyandrmtr. lminskiye ynelik olumsuz davran, Sovyet literatrnde balangta var olan karmaadan kaynaklanmaktadr. lminskiyin yazlarna ve Eitim Bakanl programna ynelik cevabna bakmakszn, Batl tarihiler lminskiyin vaftiz edilmi Tatarlar iin yerel eitim anlay ile lminskiyin fikirlerinin Eitim Bakanl tarafndan yaplan yorumlaryla zdeletirmektedirler. Vaftiz edilmi yerlilerle Mslman yerliler arasnda Rus dilini yaygnlatrmann yolunu aktif bir ekilde arayan dnemin eitim bakan Dmitriy Tolstoyun programnda, lminskiyin Kriaenler iin gerekletirdii okullama, lminskiyin ekincelerine ramen, Mslmanlar arasnda da yaygnlatrlmtr. Ancak, 1960 ylnda Serge Zenkovsky, lminskiyin vaftiz edilmi olan ve Mslman olan Tatarlar iin Kiril alfabesine dayanmakla birlikte kendi dillerinde eitim verecek olan bir ilkokul zerinde ok byk bir hassasiyetle durduunu aklamtr.17 Rus merkezli tarih anlayndan Tatar merkezli bir tarih anlayna gei, balangtaki bu karmaaya bir aklk getirmektedir ve bu lminskiyin aktif bir Ruslatrma ajan olduu fikrini glendirmektedir. Bylece, Alexander Bennigsen, Chantal Lemercier-Quelquejay ve Jean Saussaya gre, lminskiy aktif bir ekilde Mslman Tatarlarn Hristiyanlamasn ve hem dier Trk topluluklarndan hem de Avrupa kltrnden tecrit edilmesini amalamtr. Bu bilim adamlarnn ulatklar szkonusu yarg Sovyet tarihiliine (zellikle de brahimov ve Firsovun almalarna) dayanmaktadr. Misyoner lminskiyin Pobedonostsev ile yazmalar ve Piskopos Andrey ile N. V. Nikolskiyin 1912 ylnda gerekletirdikleri tartmal istatistik, Hristiyanla geen Mslmanlarn saysn abartmaktadr. Bu Fransz bilim adamlarnn grne gre, lminskiyin birinci hedefi Tanrnn ismini Mslman Tatarlar arasnda yaymak iin Avrupailemi ve vaftiz edilmi entelejensiyann eitilmesiydi. kinci olarak, O, kltrel adan olduka gelimi olan Volga Tatarlarnn etkisi altndaki Trk halklar iin Kiril alfabesine dayal yaz dilleri yaratmann yollarn aramaktayd. Onun nc amac ise, Ortodoksluun en tehlikeli rakibi olarak dnd slamn modernist formunu tekil eden Cedidizmin (Yenilikiliin) kltrel yaylmasnn nn almakt. Sonu olarak, iki yz bin Tatar din deitirmitir ve daha nce Mslman olan Kriaen cemaati ayr bir millet olmutur.18 Ancak, bu tarihi Hristiyanl benimseyen Tatarlarn bir ksmnn aslen Animist olduunu dikkate almamlardr. almalarnda, Tatar slamn tarih tarafndan tanmlanan bir sabit kimlik olarak grmekte ve Hristiyanla geii de bir siyasi blnme ve bir kltrel rmenin iareti olarak alglamaktadrlar. Bu bilim adamlarnn bakna gre, irtidat dardan yaplan bir dayatmann sonucu olup, kiisel tercihlerden kaynaklanmamaktayd. Ancak bu bak as, bir Kriaen topluluunun hayatta kalmay baararak bugne kadar ulamasna aklama getirmekte baarsz olmaktadrlar. Tatar milliyeti yaklamnn misyonerlerin ve Kriaenlerin seslerinin duyulmasn engelledikleri aktr. Bir Hristiyan imanl olarak lminskiyin faaliyetleri yerli Ortodoks Hristiyanlarn aydnlanmasyla ilgilenmekteydi ve

786

bylelikle de baskc ama mahir bir Ruslatrma faaliyetinin baka bir versiyonundan baka bir ey deildi. Bennigsen, Lemercier-Quelquejay ve Saussay tarafndan tanmland gibi, lminskiyin yerlilere yaklam, o sralar Ruslarn ve daha sonralar da Sovyetlerin mnhasran kendi topraklar zerinde bulunan milliyetlere kar uyguladklar bl ve ynet politikasyla zdeletirilmektedir. 1969 ylnda, Columbia niversitesinden Kreindlerin ilmi risalesi, Batdaki mevcut kaynaklara (esas olarak da lminskiyin talebeleri tarafndan yazlan biyografilerine) bakarak lminskiyin eserini rehabilite etmenin yolunu aramtr. Kreindler, lminskiyin Tatarlar Ruslatrmak gibi bir ama gtmediini, sadece halihazrda vaftiz edilmi olan Tatarlar arasnda hakiki Ortodoksluu kurumsallatrmay hedeflediini ileri srmektedir. Bu bilim adamna gre, lminskiyin Pobedonostsev ile yapt yazmalar ou zaman balamndan kopuk bir ekilde alntlanmaktayd. Aslnda, lminskiyin Tatar slamna kar yaklam saldrgan olmaktan ziyade mdafaacdr. Bu mehur Misyonerin temel endiesi Kriaenleri Mslman propagandasna kar korumaktr. Son olarak Kreindler, Eitim Bakanl tarafndan uyarlanan lminskiy sisteminin lminskiyin yerliler iin arzulad sistem olmadn gstermitir. lminskiy, hibir zaman yeni pedagojik metodunun sistematize edilerek Mslman Tatarlara ynelik olarak da kullanlacak ekilde kapsamnn geniletilmesini istememitir. Aslnda, onun tercihi ve gnl herhangi bir sabit mfredat olmayan edebiyat okullarndan yanayd, ve misyonerlere mrtedi kylerinde okul amamalar tavsiyesinde bulunmaktayd (bunlar Kriaenlerin kyleriydi ve resmen Mslman olarak kabul edilmek iin bavuruda bulunmulard). lminskiy, ilkokullarda eitim dili olarak yerel dilin kullanlmas konusunda Eitim Bakanlnn ar kstlamalar getirmesiyle de byk bir hayal krklna uradn ifade etmektedir.19 Kreindlerin, lminskiyin Bat tarihiliindeki imajn rehabilite etme gayretlerine ramen, Stephen Blank, hl, lminskiyin Eitim Bakanlna arda bulunarak kendi eitim modelini, Mslmanlar dahil olmak zere, btn milliyetler iin bir model olarak benimsenmesini istediini dorulamaktadr.20 Tatar asll bir Amerikal tarihi olan Aye Rorlich, byle bir eye davet edilmemelerine ya da zorlanmamalarna ramen, Tatarlarn ocuklarn lminskiyin okullarna gndermeye direndiklerini ifade etmektedir.21 Sadece son zamanlarda, Alexandre Bennigsenin kz Fanny Bryan (kendi ayaklar zerinde duran bamsz bir tarihi olarak) misyonerlik faaliyetleri ile alakal olarak babasnn bak as ile Kreindlerin bak asn uzlatrmann yollarn aratrmtr. O da Kreindlerin fikrini tekrar ederek, lminskiyin Hristiyan yerlileri korumaya altn sylemektedir. Ancak, Bryana gre, lminskiy nfuzunu Cedid hareketinin mahf olmas iin kulland ve bylece Ruslarla yerel halklar arasndaki gvensizlie ya da gven bunalmna katkda bulundu. Ancak, Fanny Bryan iddialar iin yeni kaynaklar kullanmad.22 Bugnk Amerikan tarihilii, lminskiyin slama ynelik tavr konusunda hl blnm durumdadr. Edebiyat eletirmeni Edward Saidin etkisi altnda bulunan Paul Geraci, slamn lminskiy gibi misyonerlerin gznde nasl yanl anlaldn ve reddedildiini gstermemektedir. Ancak, dier bir bilim adam olan Paul Werth gibi, O da lminskiyin slam grnn tedricen

787

deitiinde ve tamamen de olumsuz olmad konusunda srar etmekteydi. Aslnda, inancn temellerini retme yetenei ve rencilerin daha fazla renmesini temin etmek iin btn bir arka planla uramas yznden temel slami eitim lminskiyin hayranln kazanmt. Kriaenleri Ortodoks kilisesinin kucanda tutma teebbsnde, lminskiy, Hristiyan misyonerlerin gayri resmi ve standart olamayan okullamasnda, temel slami eitimi bir model olarak alm, onu taklit etmi ve amaya almlardr. Son olarak, Paul Werthin eserinin gsterdii gibi, lminskiyin okullar ve evirileri hakiki bir yerli Ortodoks Hristiyanln ortaya kmasna katkda bulunmutur. Kriaenler dahil olmak zere Hristiyan deerlerini kendi artlarna gre benimseyen yerliler, baarl bir ekilde Tatarlardan ve Ruslardan ayr bir kimlik oluturmulardr.23 Sovyet Sonras Kazannda lminskiy Kriaen meselesi gnmz Kazannda hl scak meseledir ve milliyeti Tatar dnrler ile Kriaan topluluun kendileri arasnda bir ayrlk sebebidir. Yeniden yaplanmadan (perestroika) sonra, Kazanda dil ve Miras gibi genlerin ve bilimsel evrelerin kard sreli yaynlarda pek ok misyonerlik kart makale grlmtr. Misyonerlerin gnlkleri ve mektuplarndan geni alntlar Tatarcaya tercme edilerek, lminskiy ve talebeleri gibi misyonerlerin Tatarlar tam olarak Hristiyanlatrmay ve Ruslatrmay amaladn gstermilerdir. zellikle de, Kriaen irtida hareketleri popler bir konu haline gelmitir. Ildus (Yldz) Zahidullin gibi Kazan Tatar bilim adamlar ve gazeteci Glsina arifullina, Kriaenlerin zgrlkleri iin uzun sre devam ettirdikleri mcadelelerini kutlayan makaleler yazmlardr.24 1994 ylnda yaynlanan bir makalesinde, Ravil Nafigov lminskiyin yerlileri hakir grdn ileri srmektedir. Misyoner lminskiy Tatar milletini dinsel bazda blmenin ve birbirlerine kar kullanmann yolunu aramtr. Sonu olarak, O btn halkn imhasn amalayan Stolpin reformlarnn atasdr.25 Ayn zamanda, Kriaenler kendilerinin aslnda Mslman Tatarlar olmasna ramen, Korkun van tarafndan cebren Hristiyanlatrldklarna dair fikre kar kmaktadrlar. Kriaenler kendilerinin ayr bir millet olduunu ileri srmektedir. Onlara gre, onuncu yzyldaki Bulgar Krallnda mevcut olan tek din slam deildi; Ruslarn 1552 ylnda Kazan igal etmesinden nce de Bulgar topraklarnda Hristiyanlar yaamaktayd. Kriaen yazarlar, Kriaenlerin Dou Avrupadaki ilk Hristiyanlar olabileceini de ilave etmektedirler.26 Bu adan bakldnda, din deitirmi olan Kriaenler slama dnen insanlar olarak grlemez, aksine Trk misyonerlerin ve Tatar mollalarnn slam propagandasna boyun emi insanlardr bunlar.27 lminskiy, ayn zamanda, daha kk yerel halklarn koruyuculuunu da stlenmitir. Kriaen halk entelektellerinden biri olan Maksim GluhovNogaybek, lminskiyin bir emperyalist ve Ruslatrma ajan olduuna dair Nafigovun fikrine kar kmaktadr. Bunun kaynaklar, Kriaen Vasiliy Timofyevin gnlklerini ve lminskiyin devrim ncesi

788

yazlm biyografilerini de iermektedir. Kazanl bu profesr 1884 ylnda, bir akademisyen olabilecei St. Petersburga gitmeyecek kadar yerlileri sevmektedir. lminskiyin gayretleri sayesinde, Kriaenler kendi dillerinde eitim veren ilkokullarna sahip olmular ve bir ulusal gurur gelitirmilerdir. Merkezi Kriaen Tatar okulunda aldklar eitim sayesinde, daha nce lminskiyin talebesi olanlar, devrim sonras dnemde nemli bilim adamlar haline gelmilerdir. Akas, milliyeti Tatarlar bu tr yazlara olumlu bakmamaktadrlar. Tatarlar, cumhuriyetleri resmen egemen hale geldikten beri Kriaenlerin slamn barna dnmesini beklemektedirler. Fakat, Gluhov-Nogaybek gibi Kriaenler, Nikolay Yosifovi Vorobyev (1889-1967), Flera Bayazitova, Yulduz Muhametin ve Mahmud Nimetziyanov (doumu 1930) gibi Tatar ve Rus etnografyaclar tarafndan gelitirilen ve bunlarn Tatar etnik grubunun en eski tabakas olduunu ileri sren gr muhafaza etmilerdir. Bunlarn kltr slam tarafndan etkilenmedii iin, Trk sanat, mzik ve folklornn zn koruyabilmitir. Sonu Kazanda, lminskiyin eserlerinin yorumlanmas siyaset ve ulusal tercihler tarafndan ekillendirilmi olan ve hl da ekillendirilmeye devam edilen bir tarihtir. Deiik etnik arka plan ve karlar, farkl tarihilerin deiik kaynak gruplarndan faydalanmasna yol amtr. Mesela, lminskiyin Pobedonostsev ile yazmalar, Tatar Mslman duruu lehine olmaktan uzak olduu iin, lminskiyin yerli tercmelerine dair almalar, yerli pedagojisi ve yerli Kilise misyonu pahasna vurguya mahzar olmutur. ayet, lminskiyin almas, Kilisenin misyonlar tarihi ile balantl ya da Rusa eitim balamnda ett edilecek olursa, bu eser mspet bir ekilde deerlendirilecektir. Ancak, ar yanls milliyeti siyaset balamnda ett edilecek olursa, lminskiyin faaliyetleri tehlikeli bir emperyalist faaliyet olarak grlebilir. Bundan, hem Batda, hem de Avrasyada lminskiyin olduka tartmal bir resmi ortaya kar. Daha nemlisi, Sovyet tarihiliinde, tarihiler Komnist Parti tarafndan dayatlan genel ideolojik n kabullere uymak zorunda olmasna ramen, Tatar, uva ve Marilerin kendi tarihlerini yazmasna msaade edilmitir. Bunlarn sesleri ilk kez byle duyulmutur. Ancak, Kriaenler bu imkandan mahrum braklmlardr. Ancak perestroikadan sonradr ki Kriaenler kendilerinin ayr bir grup olarak resmen tannmalarn talep etmilerdir. Ayr Kriaen okullarnn ve daha nemlisi kendi dillerinde ibadet yaplacak Kriaen kiliselerinin almasnn avukatlna soyunmulardr. Ulusal tannma araynda olan Kriaenler, lminskiyin hatralarn kk milletlerin hamisi olmas hasebiyle rehabilite etmeye almaktadrlar. Milliyeti Tatarlar Pobedonatsevin mektuplarna byk vurgu yaparken, Kriaenler bu mektuplar gz ard etmektedirler ve kaynaklarn daha ok devrim ncesi yaznndan, 1920ler ya da 1970ler ve 1980lerde yaynlanan etnografik eserlerden ve Finno-Ugrik tarihiliinden temin etmektedirler. Kriaenlerin milliyeti eilimi gnmz Rus Ortodoks Kilisesinin, Rus olmayan halklar arasnda misyonerlie ynelik artan ilgisi ile kesimektedir.28

789

Missionerskii sezd v gorode Kazani 13-26 iiunia 1910 goda, Pravoslavnyi sobesednik

(November 1910): 1-80; R. I. Nafigov, AN. I. Ilminskii B kto on na samom dele? Islamo-khristianskoe pogranichie: itogi i perspektivy izucheniia (Kazan: IiaLi im. G. Ibragimova AN RT, 1994): 78-86. 2 Isabelle Teitz Kreindler, Educational Policies Towards the Eastern Nationalities in Tsarist

Russia: A Study of Ilminskiis System, Yaynlanmam doktora tezi, Columbia University, 1969, 103; Pisma N. I. Ilminskogo k ober-prokuroru sviateishego sinoda K. P. Pobedonostsevu (Kazan: tipolitografiia Imp. universiteta, 1895), 213-214. 3 P. O. Afanasev, N. I. Ilminskii i ego sistema shkolnogo prosveshcheniia inorodtsev

Kazanskogo kraia, Zhurnal Ministerstva narodnogo prosveshcheniia, n. s. 52 (Temmuz 1914): 1-31; (Eyll 1914): 43-70; (Aralk 1914): 125-173; 55 (ubat 1915): 129-145; N. A. Bobrovnikov, Inorodcheskoe dukhovenstvo i bogosluzhenie na inorodcheskikh iazykakh v Kazanskoi eparkhii, Pravoslavnyi sobesednik (Mays 1905): 177-181; P. Znamenskii, Na pamiat o Nikolae Ivanoviche Ilminskom; k 25 letiiu Bratstva Sv. Guriia (Kazan: Bratstvo Sv. Guriia, 1892); A. Amfiteatrov and E. Anichkov, Pobedonostsev (Saint Petersburg: Shipovnik, 1907); Kreindler, Educational Policies, 181-188. 4 D. K. Zelenin, AN. I. Ilminskii i prosveshchenie inorodtsev, Russkaia shkola (Nisan 1902):

175-94; Nikolai Ostroumov, K istorii musulmanskogo obrazovatelnogo dvizheniia v Rossii v XIX i XX stoletiiakh, Mir islama 2, vypusk. 5 (1913): 322-326. 5 Sbornik dokumentov i statei po voprosu ob obrazovanii inorodtsev (Saint Petersburg:

Obshchestvennaia polza, 1869), 1-20; P. N-skii, Nikolai Ivanovich Ilminskii, Narodnoe obrazovanie no. 10 (Ekim 1898): 9-31; no. 11 (Kasm 1898): 22-39; V. K. Sabler, O shkolnom prosveshchenii inorodtsev (Pamiati N. I. Ilminskogo, Narodnoe obrazovanie no. 9 (Eyll 1897): 1-5; S. Rybakov, Radeteli inorodcheskogo prosveshcheniia, Narodnoe obrazovanie no. 10 (Ekim 1896): 67-76; idem, N. I. Ilminskii i tserkovno-prikhodskie shkoly sredi inorodtsev, Narodnoe obrazovanie no. 5 (Mays 1897): 7-13; N. A. Spasskii, Prosvetitel inorodtsev kazanskogo kraia Nikolai Ivanovich Ilminskii (Samara: tip. Samarskoi Dukhovnoi Konsistorii, 1900); S. V. Chicherina, Kak nachalos delo prosveshcheniia vostochnykh inorodtsev, Zhurnal ministerstva narodnogo prosveshcheniia no. 9 (Eyll 1907): 1-62; idem, O privolzhskikh inorodtsakh i sovremennom znachenii sistemy N. I. Ilminskogo. Doklad chitannyi v Obshchem Sobranii obshchestva Vostokovedeniia (Saint Petersburg: Elektro-Tipografiia N. Ia. Stoikovoi, 1906); Pisma N. I. Ilminskogo k ober-prokuroru, 375. 6 G. Ibragimov, Tatary v revoliutsii 1905 (Kazan: tip. universiteta, 1926), 9; Azade-Ayse

Rorlich, Which Way Will Tatar Culture Go? A Controversial Essay by Galimdzhan Ibragimov, Cahiers du Monde russe et sovitique, 15, no. 3-4 (Temmuz-Aralk 1974), 363-371; N. Firsov, Proshloe Tatarii (Kazan: izdanie Akademicheskogo Tsentra Tatnarkomprosa, 1926), 32-34. 7 Bolshaia Sovetskaia Entsiklopediia, 27 (1933), 785.

790

8 9 10

Bolshaia Sovetskaia Entsiklopediia, 27 (1952): 551. Hlne Carrre dEncausse, LEmpire clat (Paris: Flammarion, 1978), 31-34. A. Bazanov, Ocherki po istorii missionerskikh shkol na Krainem Severe (Leningrad:

Institut Narodov Severa, 1936), 9; A. N. Kononov, Bibliograficheskii slovar otechestvennykh tiurkologov: Dooktiabrskii period (Moskova: Nauka, 1989), 30-31. 11 V. M. Gorokhov, Reaktsionnaia shkolnaia politika tsarizma v otnoshenii Tatar Povolzhia

(Kazan: Tatgosizdat, 1941), 37-89; Maksim Glukhov-Nogaibek, Sudba gvardeitsev Seiumbeki (Kazan: izdatelstvo Vatan, 1993), 223. 12 A. F. Efirov, Nerusskie shkoly Povolzhia, Priuralia i Sibiri. Istoricheskie ocherki (Moskova:

Uchpedgiz, 1948), 15-29. 13 A. T. Trefilova, Ocherki po istorii Mariiskoi nachalnoi shkoly dooktiabrskogo perioda

(Ioshkar-Ola: Mariiskoe knizhnoe izdatelstvo, 1957), 34-35; V. N. Ablinov, Mariiskaia shkola i narodnoe obrazovanie v kontse XIX-nachale XX vv., Voprosy dorevoliutsionnoi istorii Mariiskogo kraia (Ioshkar-Ola: Mariiskii nauchno-issledovatelskii institut pri sovete ministrov Mariiskoi ASSR, 1978), 70-73. 14 Bayazitovann fikirlerinin aksine, misyonerler mollardan daha az olmamak zere sk sk

pagan uygulamalarn iddetle knamkataydlar. Aslnda, yerlilerin nihai anlamda Hristiyanlap Hristiyanlamadklarn tespit etmek iin kullandklar kriterlerden birisi, bunlarn hl kendi tanrlarna ve ruhlarna m ibadet ettii yoksa kendi kutsal yerlerine mi ibadet ettiklerini kontrol etmekten gemekteydi. Baknz, Iv. Belousov, inorodets, Vliianie shkoly na inorodtsev, Izvestiia po Kazanskoi eparkhii no. 16 (22 Nisan 1904): 520-522. 15 F. S. Baiazitova, Govory Tatar-Kriashen v sravnitel, nom osveshchenii (Moskova:

Nauka, 1986), 9-13; idem, Kershennr. Tel zenchleklre hm iola ijaty. (Kazan, Matbugat iorty nshriiaty, 1997); Iu. G. Mukhametshin, Tatary-kriasheny. Istoriko-etnograficheskoe issledovanie materialnoi kultury-seredina XIX-nachalo XX vekov (Moskova: Nauka, 1977); N. I. Vorobev, Materialnaia kultura kazanskikh tatar (Kazan: 1930); idem, Kazanskie Tatary (Kazan: Tatgosizdat, 1953); Tatary Srednego Povolzhia i Priuralia (Moskova: Nauka, 1967), 465. 16 Mesela, Nikolai Ilminskii, ed. Kazanskaia tsentralnaia kreshcheno-tatarskaia shkola:

Materialy dlia istorii khristianskogo prosveshcheniia kreshchenykh Tatar. Kazan: Tipografiia V. M. Kliuchnikova, 1887. Batda bulunan lminskiyin eserlerinin tam bir bibliografyas iin baknz Kreindler, Educational Policies, 221-224. 17 Serge A. Zenkovsky, Pan-Turkism and Islam in Russia (Cambridge, Massachusetts:

Harvard University Press, 1960), 28-29.

791

18

A. Bennigsen and C. Quelquejay, Les mouvements nationaux chez les Musulmans de

Russie: Le Sultangalievisme au Tatarstan (Paris-La Haye: Mouton et co., 1960), 34; Jean Saussay, Ilminskij et la russification des Tatars, 1865-1891, Cahiers du Monde russe et sovitique 8, no. 3 (Temmuz-Eyll 1967): 404-426; Andrei and N. V. Nikol=skii, eds, Naibolee vazhnye statisticheskie svedeniia ob inorodtsakh Vostochnoi Rossii i Zapadnoi Sibiri, podverzhennykh vliianiu islamu (Kazan: Tip. Gub. Pravleniia, 1912). 19 Isabelle Teitz Kreindler, Educational Policies, 88, 143, 151; idem, A neglected Source

of Lenins Nationality Policy, Slavic Review, 36, no. 1 (Mart 1977), 86-100; idem, Nikolai Ilminskii and Language Planning in Nineteenth Century Russia, International Journal of the Sociology of Language no. 22 (1979), 5-26. 20 Stephen J. Blank, National Education, Church and State in Tsarist Nationality Policy: The

Ilminskii system, Canadian-American Slavic Studies, 17, no. 4 (K 1983): 466-86. 21 Azade-Aye Rorlich, The Volga Tatars: A Profile in National Resilience (Stanford,

California: Hoover Institution Press, 1986), 46. 22 Fanny E. Bryan, Organization and Work of Missionaries in the Middle Volga in the

Second Half of the Nineteenth Century, Islam and Christian-Muslim Relations 6, no. 2 (Aralk 1995): 173-186; idem, Missionerskie organizatsii v Povolzhe vo vtoroi polovine XIX veke, Islamokhristianskoe pograniche: itogi i perspektivy izucheniia (Kazan: IIaLI im. G. Ibragimova AN RT, 1994), 116-123. 23 Robert Geraci, Window on the East: National and Imperial Identities in Late Tsarist Russia

(Ithaca: Cornell University Press, 2001); Paul Werth, Paul Werth, Subjects for Empire: Orthodox Mission and Imperial Governance in the Volga-Kama region, 1825-1881 (Yaynlanmam doktora tezi, University of Michigan, 1996), 364, 506-519. 24 Ildus Zahidullin, Jylysh avyly mkruhlary, Miras, no. 9 (1995): 111-115, no. 11-12

(1995): 138-148; Glsin Shrifullina, Urys-kifer kilgnder Elysh avyly ilen, Idel, no. 5 (Mays 1993): 66-70. 25 26 R. I. Nafigov, N. I. Ilminskii-kto on na samom dele?, 78-86. V. M. Malakhov, Kto krestil Kriashen? Kershen sze (Slovo Kriashen), no. 1 (17) (9

Nisan 1996): 2. 27 Kriaenlerin kendi kendilerini tanmlamalarnda baz uyumazlklar ve elikiler olmasna

ramen, belirli bir deere de sahiptir. Bu, Bulgarlarn slam benimsedikleri vakit slamlatrmann tamamlanma-

792

dn ve 19. yzylda hl bu abalarn devam ettiini gstermektedir. Glukhov-Nogaibek, Sudba gvardeitsev, 194. 28 100 yl sonra ncilin yeni bir evirisine yeniden balanmtr. United Bible Society World

Report 359 (Nisan-Mays 2001): 13-15. Ablinov, V. N. Mariiskaia shkola i narodnoe obrazovanie v kontse XIX-nachale XX vv. In Voprosy dorevoliutsionnoi istorii Mariiskogo kraia. Ioshkar-Ola: Mariiskii nauchno-issledovatelskii institut pri sovete ministrov Mariiskoi ASSR, 1978. Pp. 70-73. Afanasev, P. O. N. I. Ilminskii i ego sistema shkolnogo prosveshcheniia inorodtsev Kazanskogo kraia. Zhurnal Ministerstva narodnogo prosveshcheniia, n. s. 52 (July 1914): 1-31; (September 1914): 43-70; (December 1914): 125-173; 53 (February 1915): 129-45. Amfiteatrov A. and Anichkov E. Pobedonostsev. Saint Petersburg: Shipovnik, 1907. Bayazitova, F. S. Govory Tatar-Kriashen v sravnitelnom osveshchenii. Moscow: Nauka, 1986. , Kershennr. Tel zenchleklre hm iola ijaty. Kazan: Matbugat iorty nshriiaty, 1997. Bazanov, A. Ocherki po istorii missionerskikh shkol na Krainem Severe. Leningrad: Institut Narodov Severa, 1936. Belousov, Iv. Vliianie shkoly na inorodtsev. Izvestiia po Kazanskoi eparkhii no. 16 (22 April 1904): 520-22. Bennigsen A. and Quelquejay C. Les mouvements nationaux chez les Musulmans de Russie: Le Sultangalievisme au Tatarstan Paris-La Haye: Mouton et co., 1960. Blank, S. National Education, Church and State in Tsarist Nationality Policy: The Ilminskii system. Canadian-American Slavic Studies, 17, no. 4 (Winter 1983): 466-86. Bobrovnikov, N. A. Inorodcheskoe dukhovenstvo i bogosluzhenie na inorodcheskikh iazykakh v Kazanskoi eparkhii. Pravoslavnyi sobesednik (May 1905): 177-81. Bolshaia Sovetskaia Entsiklopediia, 27 (1933): 785. Bolshaia Sovetskaia Entsiklopediia, 27 (1952): 551. Bryan, Fanny E. Organization and Work of Missionaries in the Middle Volga in the Second Half of the Nineteenth Century. Islam and Christian-Muslim Relations 6, no. 2 (December 1995): 173-86. , Missionerskie organizatsii v Povolzhe vo vtoroi polovine XIX veke. Islamo-khristianskoe pograniche: itogi i perspektivy izucheniia (Kazan: IIaLI im. G. Ibragimova AN RT, 1994), 116-23.

793

Carrre dEncausse, H. LEmpire clat. Paris: Flammarion, 1978. Chicherina, S. Kak nachalos delo prosveshcheniia vostochnykh inorodtsev. Zhurnal ministerstva narodnogo prosveshcheniia no. 9 (September 1907): 1-62. , O privozhskikh inorodtsakh i sovremennom znachenii sistemy N. I. Ilminskogo. Doklad chitannyi v Obshchem Sobranii obschestva Vostokovedeniia. Saint Petersburg: Elektro-Tipografiia N. Ia. Stoikovoi, 1906. Efirov, A. F. Nerusskie shkoly Povolzhia, Priuralia i Sibiri. Istoricheskie ocherki. Moscow: Uchpedgiz, 1948. Firsov, N. Proshloe Tatarii. Kazan: izdanie Akademicheskogo Tsentra Tatnarkomprosa, 1926. Geraci, Robert. Window on the East: Ethnography, Orthodoxy, and Russian Nationality in Kazan, 1870-1914. Ph. D. diss., University of California at Berkeley, 1995. , Window on the East: National and Imperial Identities in Late Tsarist Russia. Ithaca: Cornell University Press, 2001. Glukhov-Nogaibek, M. Sudba gvardeitsev Seiumbeki. Kazan: izdatelstvo Vatan, 1993. Gorokhov, V. M. Reaktsionnaia shkolnaia politika tsarizma v otnoshenii Tatar Povolzhia. Kazan: Tatgosizdat, 1941. Ibragimov, G. Tatary v revoliutsii 1905. Kazan: tip. universiteta, 1926. Ilminskii, Nikolai, ed. Kazanskaia tsentralnaia kreshcheno-tatarskaia shkola: Materialy dlia istorii khristianskogo prosveshcheniia kreshchenykh Tatar. Kazan: Tipografiia V. M. Kliuchnikova, 1887. Kononov, A. N. Bibliograficheskii slovar otechestvennykh tiurkologov: Dooktiabrskii period. Moscow: Nauka, 1989. Kreindler, Isabelle Teitz. A Neglected Source of Lenins Nationality Policy. Slavic Review, 36, no. 1 (March 1977): 86-100. , Educational Policies Towards the Eastern Nationalities in Tsarist Russia: A Study of Ilminskiis System. Ph. D. dissertation, Columbia University, 1969. , Nikolai Ilminskii and Language Planning in Nineteenth Century Russia. International Journal of the Sociology of Language no. 22 (1979): 5-26.

794

Malakhov, V. M. Kto krestil Kriashen? Kershen sze (Slovo Kriashen), no. 1 (17) (9 April 1996): 2. Missionerskii sezd v gorode Kazani 13-26 iiunia 1910 goda. Pravoslavnyi sobesednik (November 1910): 1-80. Mukhametshin, Iu. G. Tatary-kriasheny. Istoriko-etnograficheskoe issledovanie materialnoi kultury-seredina XIX-nachalo XX vekov. Moscow: Nauka, 1977. N-skii, P. Nikolai Ivanovich Ilminskii. Narodnoe obrazovanie no. 10 (October 1898): 9-31; no. 11 (November 1898): 22-39. Nafigov, R. I. AN. I. Il=minskii B kto on na samom dele? @ Islamo-khristianskoe pogranich=ie: itogi i perspektivy izucheniia. Kazan: IiaLi im. G. Ibragimova AN RT, 1994: 78-86. Naibolee vazhnye statisticheskie svedeniia ob inorodtsakh Vostochnoi Rossii i Zapadnoi Sibiri, podverzhennykh vliianiu islamu. Eds. Andrei and N. V. Nikolskii. Kazan: Tip. Gub. Pravleniia, 1912. ANew testament translation restarted after 100 years. @ United Bible Society World Report 359, April-May 2001, 13-15. Ostroumov, Nikolai. K istorii musulmanskogo obrazovatelnogo dvizheniia v Rossii v XIX i XX stoletiiakh. Mir islama 2, vypusk. 5 (1913): 322-326. . Pisma N. I. Ilminskogo k ober-prokuroru sviateishego sinoda K. Kazan: tipo-litografiia Imp. universiteta, 1895. Rorlich, Azade-Ayse. The Volga Tatars: A Profile in National Resilience. Stanford, California: Hoover Institution Press, 1986. , Which Way Will Tatar Culture Go? A Controversial Essay by Galimdzhan Ibragimov. Cahiers du Monde russe et sovitique, 15, no. 3-4 (July-December 1974): 363-71. Rybakov, S. N. I. Ilminskii i tserkovno-prikhodskie shkoly sredi inorodtsev. Narodnoe obrazovanie no. 5 (May 1897): 7-13. , Radeteli inorodcheskogo prosveshcheniia. Narodnoe ob razovanie no. 10 (October 1896): 67-76. Sabler, V. K. O shkolnom prosveshchenii inorodtsev (Pamiati N. I. Ilminskogo. Narodnoe obrazovanie no. 9 (September 1897): 1-5. Saussay, J. Ilminskij et la russification des Tatars, 1865-1891. Cahiers du Monde russe et sovitique 8, no. 3 (July-September 1967): 404-26. P. Pobedonostvevu.

795

Sbornik dokumentov i statei po voprosu ob obrazovanii inorodtsev. Saint Petersburg: Obshchestvennaia polza, 1869. Shrifullina, Glsin. Urys-kifer kilgnder Elysh avyly ilen. Idel, no. 5 (May 1993): 66-70. Spasskii, N. A. Prosvetitel inorodtsev kazanskogo kraia Nikolai Ivanovich Ilminskii. Samara: tip. Samarskoi Dukhovnoi Konsistorii, 1900. Tatary Srednego Povolzhia i Priuralia. Moscow: Nauka, 1967. Trefilova, A. T. Ocherki po istorii Mariiskoi nachalnoi shkoly dooktiabrskogo perioda. IoshkarOla: Mariiskoe knizhnoe izdatelstvo, 1957. Vorobev, N. I. Materialnaia kultura kazanskikh tatar. Kazan, 1930. , Kazanskie Tatary. Kazan: Tatgosizdat, 1953. Werth, Paul. Subjects for Empire: Orthodox Mission and Imperial Governance in the VolgaKama region, 1825-1881). Ph. D. diss., University of Michigan, 1996. Zahidullin, Ildus. Jylysh avyly mkruhlary. Miras, no. 9 (1995): 111-115, no. 11-12 (1995): 138-148. Zelenin, D. N. I. Ilminskii i prosveshchenie inorodtsev. Russkaia shkola no. 4 (March 1902): 175-94. Zenkovsky, Serge A. Pan-Turkism and Islam in Russia. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1960. Znamenskii, P. Na pamiat o Nikolae Ivanoviche Ilminskom; k 25 letiiu Bratsva Sv. Guriia. Kazan: Gurii Brotherhood, 1892.

796

Tekilt-I Mahsusa, Yusuf Akura ve 1916 Lozan Milliyetler Konferans / Dr. Vahdet Keleylmaz [s.460-463]
Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanl Devletinin k sreci sonrasnda Trkiyede kurulacak olan sekler ulus-devletin gerek fikri zemininin oluturulmasnda ve gerekse ina srecinde, dier i ve d dinamiklerin yan sra, Trk Dnyas aydnlarnn da rol vardr. II. Merutiyet Devrinde Trk Yurdunun karlmasndan, Atatrk dneminde Trk Tarih Kurumu bakanlna uzayan hayat izgisiyle temayz eden Yusuf Akura ise, bu aydnlarn en nemlilerinden biridir. Bundan dolay, onun hakknda yaplan ve yaplacak almalar phesiz nemlidir. Fakat, kendi ifadesiyle, Yusuf Akurann Osmanl mparatorluu erevesinde eylemlerinin bir incelemesi ve modern Trkiyeye yapt entelektel katklarn deerlendirilmesine1 odaklanan bir biyografi zerinde doktora almas yapp daha sonraki srete bu eserini gelitirerek bastran Franois Georgeonun almalar, Ahmet Temirin ifadesiyle, bu alanda devir aacak mahiyettedir.2 Ancak her bilimsel konuya olduu gibi, Yusuf Akura ile ilgili literatre de ilk defa deerlendirilecek olan yeni belgelerle bir eyler eklemek mmkndr. Bu eklenecekler ise Tekilt- Mahssa faaliyetleri kapsamnda yer almaktadr. Bu da ilenecek konunun nemini daha da artrmaktadr. Bu makalede, Yusuf Akura ve bulunduu evrede yaananlarla ilgili olarak bilinenlerin tekrarndan saknlarak Trkiyenin yakn tarihi ve uluslararas ilikiler asndan bir hayli nem tayan, ilenen konuyla ve/veya dnemle ilgili balamdaki literatre katk saylabilecek olan baz nemli ayrntlarn ariv belgelerine dayal olarak gn na karlmasna allacaktr. I. Dnya Sava yllarnda Yusuf Akura ve aada deinilecek olan faaliyetlere katlacak olan dier kiilerin yollar Tekilt- Mahssa ile kesimitir. Bu srete gerekletirilen stratejik faaliyetlerden biri de 1916 Lozan Mill(iy)etler Konferansdr. Tekilt- Mahssa tarafndan Yusuf Akurann da iinde yer ald nemli bir grup bu konferansa gnderilmitir. Ancak nihai olarak Lozana varmak amacyla klan yolculuktan bir sre nce, bir cemiyetin kuruluuna ilikin -altnda konuyla ve/veya dnemle ilgilenen kiiler iin pek tandk ve son derece nemli ahsiyetin imzas bulunan- bir dilekenin yazldndan bahsetmek gerekir. Bu dileke, hakknda fazlaca bilgi olmad Georgeon tarafndan belirtilmi olan bir cemiyetin3 belki de kuruluunu resmiletirmeye dnk bir belgedir ve Dahiliye Nezaretine yazlmtr. Ancak Lozan Konferansna dair vesikalarn yer ald Tekilt- Mahssa dosyasnn banda bulunmaktadr: Dahiliye Nezaret-i Celilesine; Rusyada sakin Trk cinsinden ve slm dininden olan kavimlerin beer, mill ve din haklarn mdafaaya almak ve merkez-i idaresi stanbulda, Nur- Osmaniye caddesinde, eref sokanda 32 numaral hanede bulunmak zere Rusyada Sakin Mslman Trk Tatarlarn Haklarn Mdafaa Cemiyeti unvanyla bir cemiyet teesss etmekte olduu ve Osmanl Darlfnunu muallim muavinlerinden Nur- Osmaniye caddesinde mukim Hseyinzade Ali Bey, Trk Yurdu Mecmuas

797

Mdiri Bykadada Nizamda mukim Akuraolu Yusuf Bey ile Turan Ner-i Maarif Cemiyeti Reisi Mukimddin Beycan Beyin cemiyetin umur- idaresiyle megul olacaklarn arz zmnnda ibu beyannamemiz arz olunur. Tb Fakltesi muallimlerinden Hseyinzade Ali (imza) Trk Yurdu Mecmuas Mdiri Akuraolu Yusuf (imza) Turan Ner-i Maarif Cemiyeti Reisi Mukimddin Beycan (imza) 4 Yukardaki dilekenin verilmesinden bir sre sonra, altnda hareket etmeleri eklinde krmz kalemle bir derkenar yer alan belgede u isimler bulunmaktadr:5 Ahmed Saib Bey, Said Tahir Efendi, Tevfik Nureddin Bey, Mukimddin Bey, Mehmed Safa, Yusuf Akura, Aziz Bey, Kamil Beyefendi. Hareket etmeleri belirtilen kiilerin gidecekleri gzergah da Sofya Sefaret-i Seniyesine Yedi kii yarnki 7-4-32 Balkan trenine rakib olacaklarsa da mezkur trende kendilerine tahsis edilmi mahaller ancak Sofyaya kadardr. Ayn trenle Sofyadan Mnihe kadar temin-i seyahatleri iin teebbs icras6 ifadesi yer alan bir baka yazmadan anlalmaktadr. Yusuf Akura seyahatleri esnasnda gerek bilgi vermek gerekse karlalan glklerin halledilmesini salamak amacyla o dnemde Tekilt- Mahssann banda bulunan Ali Bahamba ile yazmtr.7 Konferansn baladn ise 27 Haziran 1916 tarihinde kaleme alnp Muhterem Ali Beyefendiye hitabyla balayan Akuraolu Yusuf imzal mektubunda 24nde Lozana geldik. Konferans 27sinde yani bugn saat 10da balad8 diyerek bildirmitir. Mektubun yazld kadn Hotel Eden antetli olmas kafilenin, en azndan Akurann bu otelde kaldn dndrmektedir. Yusuf Akurann Mill(iy)etler Konferans ile onunla ilgili meseleler hakkndaki mahede ve mtalaalar ise 12 Temmuz 1332 (25 Temmuz 1916) tarihinde kendisi tarafndan yle ifade edilmitir:9 1- Bundan drt yl nce Pariste aralarnda imdiki Fransa Eitim Bakannn da bulunduu nfuz ve hret sahibi baz kimselerin giriimleriyle Union des Nationalites unvanl bir cemiyet kurulmu ve imdiye kadar iki konferans akdine muvaffak olmutur. Bu cemiyetin ara sra kan bir mecmuas Revue des Nationalites vardr. Cihan Harbi balad zaman cemiyetin merkezi Pariste bulunuyordu. Fakat bir mddet sonra, cemiyet genel sekreteri Litvanyal Gabrisin ifadesine gre, mecmuann yayn, sansr artlarndan dolay neredeyse olanaksz bir hale geldiinden cemiyet merkezi Paristen svirede Lozan ehrine naklolunmutur. Cemiyet bu seneki konferansn Lozanda tertibe karar vermitir; ite biz sra itibariyle nc saylan bu konferansa katldk.

798

2- Rus hkmetinin zulm ve basks altnda bulunan gayri Ruslar birka ay nce bir ittifak tesis etmilerdir. Bu ittifakn ilk kurucular Finlandiyallar, Litvanyallar, Estler, Lehliler, Ukraynallar, Rutenyallar, Yahudiler, Mslmanlar, Grclerdir. Bilhassa ittifaka imal ve Kafkas Trkleri ile erkezler de dahil olmutur. Rusyal Gayri Ruslar ttifak (Ligue des Allegones de Russie) Stockholm ehrinde, ABD Bakan Wilsona bir telgraf ekerek Rusya hkmetinin zulm altnda ezilmekte olan birka on milyon gayri Ruslarn ahvaline nazar dikkatini ve merhametini ekmek istemitir. ttifakn en faal ve nfuz sahibi akvamndan Balter (yani Baltk Denizi sahilinde yaayan Alman) Baron von der Roppun rivayetine gre; Amerikada sakin Rusyal gayri Ruslar mahfillerinde ve bu mahfillerin tesiri ile asl Amerikallar arasnda-zellikle Amerikal Museviler iinde-ittifaka muhit celbine muvaffak olmu hatta ittifakn tesis ve ilk masraflar iin Amerikal bir Musevi sarraf kafi miktarda mebla bile hibe etmitir. 3- Rusyal Gayri Ruslar ttifak bir cemiyet suretiyle Lozanda toplanan Milletler Konferansna katlmaya karar vermek ve konferansta ittifak adna bir harekette bulunmak yoluna gitmemi ise de ittifaka dahil olan Rusyal muhtelif kavimlerin hemen hepsi konferansta varlklarn gstermilerdir. Ve bunun doal sonucu olmak zere, konferansta ounluk Rusya hkmetinden zulm grerek ondan mteki olan akvam olmutur. 4- Milletler Konferans, gn devam etmitir. Konferansta yirmi milletin temsilcisi vard. Bunlardan on drd Rusyaya mahkum milletlerin temsilcileriydi. Bunlarn yanna ngiliz ve Franszlardan mteki Msrllar ve Tunuslular eklendiinde yirmi milletin on alts tilaf Devletleri aleyhinde idi. Bundan dolay Milletler Konferans Cihan Harbi esnasnda toplanarak tilaf Devletlerinin ve zellikle Rusyann birok milletleri tazyik etmekte olduunu cihana duyurmu oldu. Konferansn bakanlnda Belikal bir alim bulunuyordu. 5- tilaf gazeteleri ile onlara meyilli svire gazeteleri yanltc bir takm aklamalara kalktlar. Konferansn dzenleyicilerinin bazlarnn Almanlar ve erikleri tarafndan ifal edilmesi ve ayn zamanda Avusturya-Macaristan ve Almanya idaresi altnda bulunan milletlerin temsilcilerinin asker igal altnda bulunan memleketlerden gelmeye imkan bulamamalar vehiyle Rusyaya mahkum milletlerin konferansa gelmeleri ve itirakleri iin tevik ve kolaylklar grm olmalar sayesinde byle bir sonucun ortaya ktn yazyorlarsa da vakalar bunlarn bir ksmn pek kesin bir surette tekzip ediyor: Avusturyadan mteki ekler ve Srplar Almanlardan honutsuz Belikal ve Lksemburglular konferansta temsilcilerini bulundurduklarndan bakaca bir Belikal konferansa bakanlk bile etmitir. Merkezi devletler ve mttefiklerinden mteki kiiler Cemiyet ve temsilcileri iinde ve Lozanda bol bol mevcut olduklarndan gelmeye yol bulamamalar masaldan ibarettir. 6- Biz Rusyada sakin Mslman gayri Ruslarn delegeleri yani Tatar, Krgz, aatay, erkez, Lezgi ve Kumuk milletlerinin temsilciler hepimiz ayr ayr birer layiha hazrlayarak onlar konferans huzurunda Franszca okuduk. Krgz delegenin layihas nce kendisi tarafndan okunup sonra Franszca tercmesi okundu.

799

Rusyada sakin ve ar hkmetinin mezaliminden mteessir Mslman milletler ilk defa Batda ve uluslararas bir toplantda ikayet seslerini ykseltmi olduklarndan bir hayli dikkat ekti. tilafa eilimli milletler Rusya hakkndaki ikayetlerden sklyor gibiydiler. Hatta bazlarmz layihalarn okurken Fransa Devletinin mmessili bile bayla tasvip iaretlerini etmekten kendini tutamad gibi layihann hitamnda alklamak mecburiyetini duymutu. Milletimizin avaz- itikasn geni bir muhit-i medeniyede iittirmekten ibaret vazifemizi hsn ifa edebilmi olduumuzu zannediyorum. 7- Fransz lisanyla kan svire basn konferanstan az bahsetti. Almanca kan svire gazeteleri epey megul oldular. Alman basnndan hayli muhabir vard. Fransz gazetelerinin konferansa dair makaleler basm olduklarn iittim ve Tannkini okudum. 8- Milletler Konferansnda okunan Tatar, Krgz ve aatay layihalarn ve ilk seyahatte nerettiimiz muhtra ve dier metnin10 Franszca tercmelerini 300er nsha olmak zere bastrdm. Bunlarn 250er nshasn svire, Fransa, Amerika, sve ve hatta ngiltereye dalmas esbabn istikmal ederek svirede braktm. Kalan 50 nshasn konferansa ait sair evrak ile beraber yanmda stanbula getiriyordum. Avusturyallar hudutta alkoydular. ncelendikten sonra Viyana Osmanl Sefareti vastasyla stanbula gnderilmesini talep ve rica ettim. 9- Bu konferansa itirakten kan netice fikrimce srf propagandadan ibarettir. Rusyada sakin Mslmanlarn milliyetleri, mezuniyet dereceleri, gasp edilen haklar, madur vaziyetleri, maksat ve emellerinin baz cihetleri Avrupallara ve Amerikallara anlatlm oldu. 10- Henz teekkl devresinde olan Rusyada Sakin Gayri Ruslar ttifakna ben de imal Trkleri tabir olunan Kazan Tatarlar adna dahil oldum. ttifakn imdiye kadar olan masraflar Baron von der Roppun ifadesine gre; Amerikal bir Musevi sarraf tarafndan kapatlmtr. ttifakn ynetim kurulu bir Lehli, bir Finlandiyal, bir Ukraynal, bir Litvanyal ve Baltk Almanlarndan Baron von der Ropp olmak zere be kiiden ibarettir. ttifaka dahil olan milletlerin nfus ve sermayesi orannda masraflara itiraki gerektiinden ben de Tatarlar adna iki ay iinde yz liralk bir mebla gndermeyi vaat ettim. ttifak ynetim kurulunda Mslman gayri Ruslarn ahval ve maksatlarn hakkyla bilen, onlarn karlarn savunmaya muktedir hibir kimse bulunmadndan erkes temsilcisi Aziz Bey ile beraber ttifak ynetim Kurulu Bakan ile grerek ynetim kurulunun bu konudaki fikrinin stanbula bildirilmesini ve ttifakn yalnz Rusyada bulunan gayri Rus Hristiyanlarn karlarn dnmeyerek gayri Rus Mslmanlarn karlarn dahi temine alacana dair ynetim kurulu adna ne gibi teminatta bulunulacann da resm bir surette bildirilmesini rica ettik. Ve bu bildirimin ok gecikmemesini ekledik. 11- Acizane zannmca, Rusyann Kafkasyadan gayri ksmlarnda yaayan Mslman Trklerin milli hukukunun tamamen istirdad sedas henz propaganda devresindedir. Ukraynallar yirmi otuz

800

seneden beri propaganda ile megul olmaktadrlar. Propaganda ii masrafldr. imdilik bu masrafn hemen tamamn, msaitse bir ksmn Osmanl hkmeti stlenmezse propaganda yapmak da olanaksz denebilir. alma ve masraflardan kacak sonularn Osmanl Devletine getirecei menfaatlerle mtenasip olup olmadn takdir bittabi Osmanl hkmetine der. Eer uygun olduuna kanaat husule gelirse, tarafsz lkelerden birinde, mesela svirede yahut svete vakit geirmeksizin bir merkez tekil edilmeli ve bir mecmua karlmaldr. 12- Amerika kamuoyunu ihmal etmemelidir. Amerika Birleik Devletlerinden gayri tarafsz devletlerin gnmzde etkileri snrldr. svire ancak bir neriyat merkezi olabilir. Neriyat alan olamaz. Neriyat alan olmak zere sve ok nemlidir. Sonu Tekilt- Mahssa, 27-29 Haziran 1916 tarihlerinde svirenin Lozan ehrinde gerekletirilen nc Mill(iy)etler Konferansna iinde Yusuf Akurann da yer ald nemli bir grubu, daha nceden balad aka anlalan rgtl etkinliklerin bir devam olarak, faaliyet gstermek zere gndermitir. Bu konferansa itirakten kan netice Yusuf Akurann da deindii zere srf propagandadan ibarettir ve Rusyadan mteki Trk ve Mslman topluluklarn ilk defa Batda ve uluslararas bir toplantda ikayet seslerini ykseltmi olmalarndan dolay ayrca nemlidir. Georgeonun belirttii zere, balangta Antant lkeleri tarafndan, Avusturya ve Osmanl Devleti gibi ok uluslu imparatorluklar mahkum etmek amacyla11 kurulan Mill(iy)etler Birliinin bu nc konferans daha ok Antant lkelerinin ve zellikle de Rusyann eletirilmesine sahne olmutur. Bylece anlan birlik eski sahiplerine evrilen bir silah haline gelmitir. Bu durumun ortaya kmasnda, yapt organizasyonla konferansa katlan mill(iy)etler dengesinin tilaf Devletleri aleyhine deimesine katks yadsnamaz olan Tekilt- Mahssa da nemli bir rol oynamtr. Rusyal Gayri Ruslar ttifaknn balangcnda ise Almanyann destek ve katksnn nemli bir rol olabilecei dnlebilir. zellikle Baron von der Roppun Almanya ile olan ilgisi Yusuf Akurann Osmanl Devleti ile ilgisinden farkl olmasa gerektir. Rusyada Sakin Gayri Ruslar ttifakna Yusuf Akurann da Kazan Tatarlar adna katlmas ise, Rusya kartl ekseninde bir yaknlamann doal ve beklenmesi gereken bir sonucudur. Bu durum anlan ittifaka katlan dier Trk ve Mslman topluluklarnn temsilcileri iin de byledir. stelik Yusuf Akura ve Aziz Beyin ttifak Ynetim Kurulu Bakan ile grerek ttifakn gayri Rus Mslmanlarn karlarn dahi temine alacana dair ne gibi teminatta bulunulacann da resm bir surette gecikmeden kendilerine bildirilmesini istemeleri rgtn iinde eit kabilinden edilgen yeler olarak kalmamak yolundaki arzularnn bir ifadesi olarak deerlendirilebilir. Yusuf Akurann gelecekte yaplmas gerekenlerle ilgili gr ve nerileri, beklentileri gereki ve bu konudaki slubu ise lldr. Byle olduu iin, Rusyann Kafkasyadan gayri ksmlarnda yaayan Mslman Trklerin milli hukukunun tamamen istirdad konusunun henz propaganda

801

devresinde olduunu grp yazabilmitir. stelik yeterli finansman olmadan bu propaganda iinin olamayacann da bilincindedir. O, propaganda konusunda svei nemli bir neriyat alan olarak grr ve Amerikan kamuoyunun ihmal edilmemesi gerektiini belirtirken makuldur. 1 Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri Yusuf Akura (1876-1935), eviren:

Alev Er, Ankara, 1996, s. 4. 2 Ahmet Temir, Yusuf Akura, Ankara, 1997, s. 5-6 (Temirin knyesi verilen kitab daha

nce 1987 ylnda Kltr ve Turizm Bakanl yaynlarndan Trk Bykleri dizisinde baslmtr. Eser on yl sonra, bu defa Trk Kltrn Aratrma Enstits tarafndan, yalnzca alt resim ilave edilerek yeniden basld iin aradan geen bunca ylda Franois Georgeonun almasn yeni eklemelerle gelitirdiini ve hl Yusuf Akura zerine yaplm en geni kapsaml almann onun kitab olduunu belirtmek yerinde olacaktr). 3 Cemiyetin ad dilekede yazld gibidir. Ancak Georgeonun da deindii gibi ksaca

Trk-Tatar heyeti olarak da bilinir. Eserinde muhtelif kaynaklara atfen 1915-16 yllar boyunca Trkler, zellikle de stanbula yerlemi Rusya gmenleri diplomasi ve propaganda alannda youn bir etkinlik ortaya koydular. Akura bu alanda ok nemli bir rol oynad. diyen Georgeon, 1915te stanbulda Akurann Trk-Tatar Heyetinin kurulu almalarna katldna deinmi ve rgtn bnyesinde Hseyinzade Ali, Abdrreid brahim, Ahmed Aaolu, Mukimddin Beycan ve elebizade Mehmed Esad gibi simalarn da yer aldn belirtmitir (Georgeon, a.g.e., s. 119). Bundan dolay, Rusyada Sakin Mslman Trk Tatarlarn Haklarn Mdafaa Cemiyetinin kuruluuna ait dilekeyi belki de cemiyetin kuruluunu resmiletirmeye dnk bir giriimin sonucu olarak grmek gerekir. nk bu dilekenin ncesindeki zamanda anlan kiiler faaliyetler gerekletirmilerdir. Hatta Trk Yurdunda Trk-Tatar Heyetinin taleplerinin de bulunduu bir yaz da kmtr. Georgeonun ieriine de deinerek zikrettii bu yaz anlan faaliyetlerin kurulu dilekesinden evvelce de var olduunu gsteren somut bir kanttr. Georgeonun deindii trden faaliyetlerle ilgili ve Tekilt- Mahssa belgelerine dayal evvelce baslm olan makalelerim de 1915 yl etkinliklerine k tutmaktadr: Birinci Dnya Savanda Esir Askerler zerinde Panislamizm Propagandas Teebbs, Kebike, S. 10 (2000), s. 31-37; Tekilt- Mahssa ve Cermen Esir Kamplarndaki Tatarlar, A. . Trk nklp Tarihi Enstits Dergisi (Atatrk Yolu), Yl: 11, Say: 21den (Mays 1998) ayr basm. Tm bunlarn tesinde Lebib Karana gre; Tekilt- Mahssadan gelen bir ar zerine gidip ilgililerle gren ve bu davetin Enver Paann bir emri zerine kendisine nemli bir siyasi grev verebilmek iin yapldn anlaynca ok mesut ve mitli bir sevinle evine dnen Yusuf Akurann nemli ve milli bir i iin Avrupaya gnderilmekten memnun olduu anlalmaktadr ( Lebib Karan Yusuf Akura Byk Adada balkl henz baslmam yazsnda (!) bu bilgileri kendi hatras olarak vermitir: Temir, a.g.e., s. 48-49). Temirin kitabnn giri ksmnda Yusuf Akura zerine Aratrmalara Toplu Bir Bak (s. 1-7) bal altnda deindii 1936-1937lerde planlanan hatra kitab meselesi bu baslmam makaleden kastn ne olduunun anlalmasn salamaktadr: Temirin belirttiine gre dnlen hatra kitabnda 28 makale iin yer ayrlmtr. Bunlardan altsnn kimlere

802

ait olduu belli deildir. Geri kalan 22 makalenin 15i hl Trk Kltrn Aratrma Enstitsnde bulunmaktadr. stelik bu makaleler yaynlanmas iin anlan kurumun banda bulunan ve bu grevi 1975 ylna kadar stlenecek olan Temire, 1964te Reid Rahmeti Arat tarafndan teslim edilmitir. Yazarlar ise unlardr: Hamit Koay, emseddin Gnaltay, Lebib Karan, Veled elebi zbudak, A. Sheyl nver, Halil Has-Mehmetli, efika Gaspral, Abdullah Battal-Taymas, Selma Akura, Sadri Maksudi Arsal, Hakk Tark Us, Halim Sabit ibay, Mehmet Emin Yurdakul, Cafer Seydahmet Krmer. Adlar belirtilmi olup makalesi bulun(a)mayan veya geri alnm olanlar ise unlardr: Halil Etem, . Hakk Akyol, Mehmet Emin Resulzade, Enver Ziya Karal, Fuad Toktar, smail Habip, Ahmed Ferid Tek. Evet, bu yazarlarn ou iin tarihi birer ahsiyet demek yanl olmasa gerektir. Yazlar teslim alnmken karlamayan bu hatra kitabnn, gerek Akurann ve gerekse onun hakknda yazm ve u anda hayatta olmayan kiilerin hatralarna hrmeten, mmknse kalan yazlarn ilk planland ekliyle (her hangi bir ekleme ya da karma yaplmakszn) baslmas lazmdr. 4 ATASE Arivi, K: 1836, D: 38, F: 1 (Bundan sonra ariv ad verilmeyecektir. K: Klasr, D:

Dosya, F: Fihrist anlamnda kullanlmtr.). Dilekenin zerine yaptrlm olan pulun stnde 2 Mays 1332 (15 Mays 1916) tarihi bulunmaktadr. 5 6 7 8 9 10 K: 1836, D: 38, F: 5. K: 1836, D: 38, F: 23. K: 1836, D: 38, F: 6-7-8. K: 1836, D: 38, F: 9. K: 1836, D: 38, F: 17/1-17/5. Yusuf Akurann ifadesi 1915 ylndaki faaliyetlerin de Tekilt- Mahssayla ilgisini teyit

eder niteliktedir. Bahsedilen muhtra ve dier metinle, ayrca Lozan Konferans ile ilgili olarak baknz: Temir, a.g.e., s. 49-56; Georgeon, a.g.e., s. 120-121. Ayrca M. Aydn Turann Tarih ve Toplumda [ Say: 165 (Eyll 1997), ss. 49-58. ]baslan Gotthard Jaeschkenin Bir Makalesi balkl almas da Lozandaki konferans ilgilidir. 11 Georgeon, a.g.e., s. 121.

803

Krm'n Ruslar Tarafndan gal ve lhak / Yrd. Do. Dr. Osman Kse [s.464-470]
Ondokuz Mays niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Krm Hanl, Altnordu Devletinin dalmas sonucu onun paralarndan birisi olarak XV. yzyl balarnda Hac Giray tarafndan kurulmutur. Mengli Girayn hanl zamannda ve onun mracaatyla, Fatih Sultan Mehmet dneminde Osmanl Devletine metbu bir hanlk haline gelmitir. Siyas, sosyal ve jeopolitik zellikleri dolaysyla da Osmanl idari tekilatna bal bir eyalet statsyle Hac Girayn soyundan gelenler tarafndan Rus ilhakna kadar geen dnemde Hanlk ile idare edilmitir. Osmanl Devletine tbi olma Krma siyas, asker ve sosyal g katmtr. zellikle, Altnordu Devletinin dalmas ile bamsz bir devlet olarak gnden gne byyen, Kazan ve Astrahan hanlklarn yok edecek dzeyde gelien Rusya gibi bir devlete kar, uluslararas siyaseti ynlendiren ve arln her cihetten hissettiren Osmanl Devleti gibi bir gc arkasna almtr. Osmanllar iin de Krmn elde edilmesi ok nemlidir. Karadenizin bir Osmanl gl haline gelmesiyle beraber, kuzeyde gvenlii salayan ve savalk yetenekleri muntazam olduundan kendi adlarna o blgedeki ilerlemeleri yrtecek Krm gibi bir gc elde etmilerdir. Hedefleri Baltk, Karadeniz ve Hazar denizi istikametlerinde ilerlemek olan Ruslar, Osmanl Devleti ile dorudan mcadele etmeyi gze alamaynca nasl Kazaklar kullandysa, Rusyay kendilerini tehdit edebilecek dzeyde bir engel olarak grmeyen Osmanl Devleti de kuzeyde beliren tehlikeye kar mcadeleyi Krm hanl vastasyla yrtmeyi yelemitir. XVII. yzylda Rusya destekli kazaklarn Sinop, stanbul, Ahyol ve Yenikye kadar sokulup buralar yamalamalar ve hatta 1637de ksa bir mddet de olsa Krm yarmadasnda bir i deniz olarak kabul edilen Azak Kalesini ele geirmeleri Ruslarn artk Osmanl Devleti iin bir tehlike olmaya baladn, bu nedenle de Krm iin bu tarihlerden itibaren nceki asrlardan daha da etin bir dneme girildiini gstermekteydi. Kuruluundan itibaren Krm Hanl muntazam aralklarla Rusya ilerine aknlar dzenlemekteydi. Osmanllarn siyas desteini de alan Krm aknlar Ruslarda telafisi g ekonomik, asker ve sosyal izler brakyordu. Bu aknlar Ruslarn gcn krmaya matuf olaylar olarak deerlendirilse bile, Krmllar iin ekonomik kazanlar da beraberinde getiriyordu. retime dayal bir ekonomisi olmayan Krm hanlnda Rusyaya yaplan bu aknlarn iktisad hayatta kayda deer bir nemi vard. Ruslarn bu yzyln sonuna doru birtakm asker faaliyetler ile varlklarn hissettirmeleri Krmllar yakndan ilgilendiren gelimelerdir. Krmn, Karadenizin kenarnda olmas yannda, Kafkasyaya ilerleyen yol zerinde bulunmas Ruslar iin ayr bir nem arz etmekteydi. Osmanllar bu tehlikenin farkna XVIII. yzyln sonuna doru ancak varmlardr.1 Ruslar, batl devletlerin Osmanl Devletine kar oluturduklar mukaddes ittifaka girdikten sonra 1689 ylnda Krm ve Kefe zerine saldrya gemi, fakat Krmllarn kar koymalaryla geri ekilmek zorunda kalmlardr. Ruslar ile imzalanan stanbul Antlamas Krmda ekonomik ve siyas etkiler brakan maddeler iermekteydi. Buna gre bu zamana kadar Ruslarn her yl Krmllara verdii

804

vergiler

kaldrlrken,

nemli

ekonomik

kazanlar

salayan

Rusya

ilerine

Krm

aknlar

yasaklanyordu. Daha da nemlisi Krmn girii olarak kabul edilen Azak Kalesi Ruslarn eline geiyordu.2 Bu kale her ne kadar Prut Sava sonucu tekrar geri alndysa da XVIII. yzyln bandan itibaren olan gelimeler Krmda farkl bir dnemin almasna sebep oldu. D politikalarnn nemli bir ayan Osmanl genelinde Krm zerine odaklayan Ruslar 1736 ylnda, ileride iktidarnn ilk yllarnda II. Katerinann danmanln da yapacak olan Alman asll General Mnnich komutasnda Krm igal amacyla Bahesaraya kadar sokuldularsa da Osmanl ve Krm kuvvetlerinin kar koymalar ile geri ekilmek zorunda kaldlar.3 Ruslar, Krm sava yoluyla alamayacaklarn anlaynca dahil birtakm gileler karmak suretiyle hanl iten zayflatmak ve Osmanl Devletinin de zayf bir annda buray almay tasarlyorlard. Bu amala 1740 ylnda Krm ile ilikileri dzenlemek zere Kiyefe bir vali tayin ederlerken, 1741 ylnda ilk atamas yaplan fakat Krmllar tarafndan kabul edilmeyen Nikiforovu 1763 ylnda Krma tekrar konsolos atadlar. Tayin edilen konsolos Krmn sosyal, politik ve ekonomik durumunu, adann topografik ve stratejik artlarn, asker tekilatn, demografik yapsn, halkn ve Krm ynetici elitinin rf ve detleri gibi zelliklerini muntazaman Rusyaya bildirmitir.4 Krmllar da zaten eski cengaverliklerini kaybetmilerdi. Ahmed Resminin ifadesiyle Rusya zerinde srekli akn ve apul yapan Tatarlarn yerine imdi talkan ve boza yerine ber ve afyon ile ay ve kahve imeye alp tembel ve tiryaki bir topluluk vard.5 Osmanllar, Tatarlarn eskisi gibi Ruslar karsnda dayankllk gsterememeleri sebebiyle Krm ve Kefe seraskeri nvanyla bir vezirin Kefede ikamet etmesi lzumunu hissetmiler ve Krm Hanlnn merkezini Bahesaraydan muhtemel Rus hcumu karsnda jeostratejik neme sahip Bender yaknlarndaki Kavana nakletmilerdi.6 Krmllarn sosyal ve siyas bnyelerinin eskisine gre zayflamasn frsat bilen Ruslar, Krmdaki kabileler arasna nifaklar sokmaya ve onlar kendi taraflarna ekmeye altlar. Hatta hanlar bile Osmanllardan gelen emirlere riayet etmemeleri konusunda iknaya altlar. Krm iindeki propagandalar sonucu kendilerine yeterince taraf bulduklarna inanan Ruslar 1769 ylnda Bucak ve Yedisan Nogaylar ile dostluk ve ittifak anlamas imzaladlar. Zira, 1768 ylnda Osmanl Devleti Rusyaya sava ilan etmiti. 15 Temmuz 1770te de Rus devlet ras, Hann otoritesi altnda Krmn bamszln tanyan bir karar ald. Ruslar, savan cereyan ettii bu ortamda Krm ynetici ve elit halk tabakas zerinde Krmn Osmanllardan ayr, bamsz bir devlet olarak kalmasn ve kendisinin bunun destekisi olduunu propagandasn yapmaya balad. Bu szler Krm yneticileri zerinde etkili oluyordu. Asrlardr Osmanl himayesinde yaayan Krmllar iin hibir siyas gcn etkisi ve zorlamas altna girmeden devletlerini ynetmek gzel bir ey olarak grlyordu. Fakat Ruslarn iltifatlar ve yumuak szleri onlarn kalplerini o kadar etkilemiti ki ister istemez Rusya tarafna meylediyorlar ve tarih dmanlar Ruslarn artk kuvvetli olduunu, kendilerini kandrdn ve Krm igal edeceini dnemiyorlard. Artk 1770 ylna gelindiinde Krmda Osmanlya bal bir halk tabakas olmakla beraber, Rusya hayran bey ve mirzalardan oluan elit bir kesim vard. Ruslarn 1770de Krma ilk saldrsnda

805

Krmllar serasker brahim Paaya gereken yardm gstermemiler, hatta Tatarlardan bazlar el altndan Ruslara istihbar bilgiler ulatrmtr.7 Bu nedenle Rusya taraftar olarak bilinen Kaplan Giray azledilerek yerine III. Selim Giray hanla getirildi. Ruslar 1771 Temmuzunda Tatarlarn da yardmyla Prens Dolgorukiy komutasnda Krm tamamen igal etti.8 Krm Han III. Selim Giray kaarak stanbula gelince, onun yerine Osmanl devleti Maksud Giray han olarak tayin etti.9 Lakin Ruslarn kuvvetli telkinleri ile Osmanllarn szlerini dinlemeyen mirzalar bamszlk hlyalarna kaplmann bir sonucu olarak bu tayini tanmayarak Sahib Giray han olarak setiler.10 1774 ylnda Kk Kaynarca Antlamas grmelerine balandnda Krm yldr Ruslarn igali altnda bulunuyordu. Bu nedenle gerek sava boyu yaplan Yerg ve Bkre grmelerinde ve gerekse iki gn cereyan eden Kk Kaynarca Antlamas mzakerelerinde en ok tartlan maddelerden birisi de Krm meselesidir. 21 Temmuz 1774 tarihinde imzalanan antlamann nc maddesine gre Krma bamszlk verilirken, Krmllar Hanlarn kendileri seecekler, yalnz din ynden Krm, Osmanllara bal olacakt.11 Antlamayla beraber yldr fiilen Rus igali altnda olan Krm artk mstakil bir devlet oluyordu. Osmanl Devleti, savatan malup kan bir devlet olarak, Rus igali altna dmektense bamsz bir Krm daha ye gryordu. Gerek Osmanl yneticileri ve gerekse halk, Krm kaybetmeyi kesinlikle kabullenemiyorlard. Krm, asrdr Osmanl Devletinin bir paras olmann yannda ayn dine mensup bir corafya olarak jeopolitik neme de sahip bulunuyordu. Burann bamsz olmasyla beraber asrdr Trk gl olma zeliini yitiren Karadeniz, bu vasfn kaybediyor, Rusyann mdahalesine ak hale geliyor ve hatta daha sonraki gelimeler de dikkate alndnda Ruslarn arlnn daha ok hissedildii bir statye kavuuyordu. gale kadar Osmanl Devletinin kuzeyindeki tehlike ve gelimelere kar nemli bir kalkan vazifesi gren unsur artk yok oluyor, tehlike dorudan payitaht merkezinin kapsn alyordu. Osmanl yneticilerindeki genel kan, Krmn elden karlmasnn geici bir durum olduu, ekonomik ve asker birtakm dzenlemelerden sonra bu Mslman corafyann tekrar kazanlaca ynndeydi. Rusya iin durum memnuniyet vericiydi. Krm ve Rusyann tarih sahnesine kmasndan sonra balayan mcadele Ruslarn galibiyeti ile sonulanyordu. asrdr devam eden Rus basksnn baaryla sonulanmasnn sebebi, Rusyann dnyadaki asker ve teknolojik gelimeleri takip etmesinden baka, Osmanl Devletinin asker ve ekonomik durumunun nceki asrlara gre zaafiyet gstermesi ve Rusyann farkna vard gelimeleri idrak edememesidir. Daha savan balarnda Krmn kaybedilmesinin sebebi, Osmanllarn asker baarszl olarak kabul edilse bile, dier byk amil, Ruslarn plnl ve programl propagandasna kanarak Osmanl askerine yardm etmeyen, ona zorluk karan, onu engelleyen fakat buna ramen Rus askerlerine istihbar bilgiler dahil her trl kolayl gsteren ve onlara yardm eden Krml bey ve mirzalardr. Bu nedenle Krmn igali ve imzalanan antlama ile hukuken Osmanllara kabul ettirilen Krmn bamszl, Krm almay d politikasnn bir unsuru olarak gren Rusya iin plnlarnn bir parasyd. Yani Rusya iin igal ve

806

bamszlk statsnn salanmas Krmn ilhakine giden yolun nemli admlaryd. Krmn, bamsz bir devlet haline gelmesi, o zamana kadar din, tarih ve kltrel balarla Osmanl Devlet ve toplumuna bal olan Tatarlar arasnda honutsuzlua sebep oldu. Bu havann oluumunda, Ruslarn igal ncesi propagandann aksine yllk dnemdeki farkl davranlar ve gerek emellerinin halk ve bir ksm bey ve mirzalar tarafndan anlalmas nemli rol oynuyordu. Krmllar, Osmanl Devletinin himayesi olmadan ayakta durmann mmkn olmadn anlamlard. Bu maksatla daha nce aralarnda Han setikleri Sahib Giraya bask yaparak, bamszlktan vazgeilmesini, hanlarn eskiden olduu gibi Osmanl Devleti tarafndan tayin edilmesini ve padiaha gnderilecek heyet ile terifat ve menur istenmesini teklif ettiler. Bu dorultuda stanbula giden heyetin tekliflerinin kabulnn, antlama gerei mmkn olmad ne srlmekle beraber, umur- mezhebiyelirinin Osmanl padiah tarafndan grlmesi maddesinden istifade ile hutbede padiahn adnn zikredilmesi, sikkenin halifenin adyla kesilmesi ve Krm kadlarna mrasele yollanmas benimsendi. Dier taraftan Ruslar, Krmllar ile Osmanllar arasnda cereyan eden bu gelimeleri uzaktan izliyorlard. Osmanl yneticilerinin, heyetin isteklerinin bir ksmn kabul ederken Ruslarn da grlerini almlard. Ruslarn olaylara olumsuz bir yorum getirmemesinin sebebi, gelimelerin ileride kendileri iin bir dayanak olacan dnmelerinden kaynaklanyordu. Sahib Girayn hanlna gnn artlar gerei rza gsterirken, esas amalar Petersburgdaki imparatorie saraynda birka yl kalarak Rus rf ve detlerine gre yetien ahin Giray uygun zamanda hanla tamakt. Kald ki, Krmdaki siyas havann istenilen ekilde ynlendirilmesi Ruslarn elindeydi. Krmllar, geri dnen heyetten bamszln kaldrlmadn, Yenikale, Ker ve Krmn baz yerlerinin hl Ruslarda olduunu renince Sahib Girayn aleyhine propagandaya baladlar.12 Sahib Girayn Rusyadan da destei yoktu. Krmdaki Rus temsilci Vesilitskiinin tevkifi bunun bir kantyd. Krm halknn, Abaza, erkesler ve eski Krm seraskeri Canikli Ali Paann desteini alan Devlet Giray da el altndan Sahib Giray tahtndan atmak iin mcadele veriyordu. Daha fazla dayanamayacan anlayan Sahib Giray, Nisan 1775te Krm terk ederek stanbula geldi. Devlet Giray yeni Krm han oldu.13 Devlet Giray, bamszl kaldrmak, Yenikale ve Kerten Ruslar kovmak gibi birtakm propagandalar ile hanlk makamna gelmise de bunu baarmas mmkn deildi. nk Osmanl Devleti ekonomik ve askeri birtakm skntlarndan baka d ilikilerinde gelien deiik olaylar nedeniyle Krm meselesine el atacak durumda deildi. Daha nce gelen heyetin taleplerinin aynsn dillendiren isteklerle gelen yeni Krm heyeti bu maksatla Osmanl yneticilerini hayli skntlara soktu.14 nk Osmanllar isteklerin reddi halinde Krmllarn kendilerinden yz evireceklerinden ekiniyorlard. Ruslar el altndan da Nogaylarn bana getirdikleri ahin Giray lehine bir ortam yaratmaya alyordu. Ruslarn faaliyetleri sonucu 1776 ylndan sonra Krmdaki siyas hava Devlet Giray aleyhine deimeye balad. Ksa zamanda halktan bir ksm, irin ve Mansur airetleri ahin Giray tarafna getiler. Ruslar, ahin Giray etrafnda geni bir kitle oluturmak iin airetler arasnda bol miktarda para da

807

datyordu. Devlet Giray taht salama almak iin Osmanl Devletinin hanln veraset yoluyla intikal etmesini kabul etmesini istedi. Antlama gerei Osmanl yneticilerin byle bir istee olumlu ya da olumsuz cevap vermesi mmkn deildi. Onun bu istei Krm meclisi ve airetlerinin de kendisinden soumasna sebep oldu.15 Osmanllarn ran iiyle megul olmalarn da frsat bilen Ruslar stratejik neme sahip Or Kapsna ok sayda asker yarak ahin Giraya manev destek verdiler.16 Rusya bunlar yaparken Osmanl Devletini de Krmn i ilerine karmakla suluyordu. Devlet Giray, vaki mracaatlaryla Osmanl Devletinden yardm alamamas zerine ve Ruslarn aleyhte propagandas ile Krmdaki desteini de kaybedince Mart 1777de hanl terk ederek stanbula gitti.17 ahin Girayn Krm Hanlna Ruslarn desteiyle getirilmesinin ne anlama geldii Osmanl yneticilerince de ok iyi biliniyordu. Haber stanbula ulatnda padiah I. Abdlhamidin ahin bir alet-i mlahazadr. Ruslarn meram Krm zabteylemektir mealindeki tepkisi bunu gstermektedir. Yeni Han ilk i olarak hanlna meriyet kazandrmak erevesinde dier hanlarn yapt gibi kendisinin halkn reyi ile Han seildiini bildirmek ve terifat istemek zere bir heyeti stanbula gnderdi. Krmllarn ekserisi onun Han seilme eklini tasvip etmediklerinden ancak silah zoruyla mahzarlar imzalamlard. lerinde bir de Rus grevli bulunan heyet gzetim altnda tutulmak iin Rodosa srlrken Rus mdahalesiyle ortaya kan bu yeni durum stanbuldaki Rus elisi ile mzakere edildi. Ruslar, ahin Giray iktidara tamak iin yaptklar mdahalenin antlamaya aykr olmadn iddia ediyor ve halkn davetiyle Krma girdiklerini sylyorlard. ahin Girayn hanl kabul edilmeden Krmdan askerlerini ekmeyeceklerini sylyorlard. Grmeler bu noktada tkand. Krm iin, stanbulda bu mzakereler olurken ahin Giray ise iktidarn kalc klabilmek iin idar, asker, iktisad birtakm reformlar yapyordu.18 ahin Girayn reformlar halk tarafndan destek bulmad. Toprak reformu ulemann byk tepkisini ekerken, askerin klk kyafetini Rus asker usllerine gre deitirmesi ifkr- ummiyeyi kzdrd. Onun yemek yeme adab, ikiye dknl ve yaam ekli ar tepki gryordu. Halkn nazarnda o dinsiz, bat hayran bir zppe ve Osmanl kanna susam bir kpek olarak tannyordu.19 Bey ve mirzalardan vergi almas, onlarn da etrafndan uzaklamasna sebep oldu. ahin Giray, Krmllarn er ya da ge etrafndan uzaklaacan bildii iin kendisine destek salayacak bir kitleyi bulmakta gecikmedi. Bu kitle 1768-74 sava yllarnda Moradan getirilip Krma yerletirilen Arnavutlar olarak tabir edilen Morallard. zellikle Ruslarn da desteiyle bunlarn ksa zamanda iktisad hayatta etkin rol stlenmesi iin tm gayretler gsteriliyordu. Krmn bu yeni sakinleri ahin Giraya reformlarnda destek veriyor, bir nevi onu hayata geirmede nc rol oynuyorlard. Ruslar, ahin Giray iktidara tayan g olmakla beraber, Krmda dzenli bir hayat olmasn da istemiyorlard. Kendilerinin Krma yerleme konusundaki geleceklerini, buradaki i kargaa ve dzensizliin artmasna balyorlard. Bu maksatla ahin Giray reformlar konusunda desteklerken el altndan ajanlar vastasyla halk ona kar tahrik ediyorlard. Dier yandan da Hristiyan Arnavutlar ile yerli halk arasnda dmanlk havas estirmeye balamlard. stanbulda Rus elisi ile

808

mzakereler yaplrken, 14 Ekim 1777de Krmda olaylar patlad. lk nce, Hristiyan Arnavutlar ile halk arasnda patlak veren olaylar daha sonra ahin Girayn icraatlarna umum bir ayaklanma ekline dnt. Ksa zamanda Krm halk, Nogaylar, Kabartayda bulunan erkesler, Abazalar ve Dastanllar Ruslara ve ahin Giraya kar savamak iin birlik oluturdular. Bu umum durum karsnda ahin Giray, Rus General Prozorovskiiye snd. Olaylar tamamen Ruslarn plnlad ve arzulad gibi gidiyordu. Ruslar, halkn umum ayaklanmasn bastrmak iin Krmn stratejik noktalarna asker kuvvetler sevk ettiler. Daha ilk gnlerdeki atmalarda 8-10 bin Rus askeri ld. Halktan da ok sayda len oldu. Rus askerleri olaylara hkim olunca ahin Giray yl sonuna doru kontrol salad.20 Krmda, Kk Kaynarca Antlamas hilfna Rus desteiyle iktidara gelen ahin Giray konusunda stanbuldaki grmelerde bir ilerleme salanamamas ve Ekimde balayan olaylar zerine, Osmanl ynetimi Aralk 1777de olaanst toplanarak bu konuda bir dizi kararlar ald. Buna gre muhtemel Rus hcumuna kar smail Kalesine 45 bin asker sevk edilecek, Canikli Ali Paa donanma ile Krm seraskerliine tayin edilecek ve antlamann ihlali anlamna gelen Ruslarn mdahalesiyle Krmda ortaya kan durum Avrupa devletlerine duyurulacakt.21 Ayrca, Krmllarn da vaki davetleriyle III. Selim Girayn Krma gnderilmesine karar verildi. Selim Giray Akmescite kt Ocak 1778den sonra Krmda birisi Rusya tarafndan desteklenen dieri de halk reyiyle seilen iki Han bulunuyordu.22 Fakat o gelinceye kadar ahin Giray Ruslarn desteiyle duruma tamamen hkim olmutur. III. Selim Girayn geldikten sonra yapt birka teebbs ise bir netice vermedi ve ubat 1778de Krmdan ayrlmak zorunda kald.23 smail Kalesi iin asker toplanrken, Canikli Ali Paa, III. Selim Giray Krmdayken ordusunu toplayp hareket edemedi. Ali Paadan ok eyler bekleniyordu. Onun Krm kurtaracana inanlyordu. Krmllardan her gn gelen imdat lklar da onun bir an nce Krma ulamasn gerekli klyordu. Bu ortamda Krmn kurtarlmas iin tek umuttu. Ali Paann Krma hareket ettii Austos 1778e kadar birka gemi ile asker yardm gtrldyse de bu Krmllarn iine yaramad. Ali Paa 40 bin askerle Krma vardktan sonra Ruslarn her taraf askerleriyle tahkim ettiini ve bir karma yapmas durumunda baar kazanma ansnn zor olduunu grd.24 Durumu rapor ettii stanbuldaki Osmanl divan da Ali Paaya karma iin kesin emir veremiyordu. Donanmann gitmesine ramen Osmanl Devleti Rusya ile bir sava daha gze alamyordu.25 Bu arada uluslararas siyas hava deimeye balamt. Yaplacak bir savata mevcut asker dzen ve iktisad durumla bir baar kazanmak hayal grnyordu. Bu nedenle Osmanl Devleti Krm konusunda antlamann ihlali kesin olmasna ramen net ve kararl bir tavr ortaya koyamyordu. Ruslar cesaretlendiren de Osmanl ynetiminin kararsz tavr, iyi bildikleri asker ve ekonomik zafiyetleriydi. Bu nedenle Canikli Ali Paa geri dnmek zorunda kald. Onun bir baar elde edemeden geri dnmesi kendisinden Krm konusunda ok eyler bekleyenleri de hayal krklna uratt.26 Krmdan her gn imdat lklar gelirken, Osmanl Devletinin Ruslara kar bir ey yapamamas ve en son olarak da donanmann baarsz bir ekilde geri dnmesi halkn infialine

809

sebep oldu. Hatta stanbuldaki Rus elisine bile saldrda bulunuldu.27 O zamana kadar boazlardan yabanc gemi gemesine alkn olmayan halk, serbeste gelip geen ve Karadenizde mekik dokuyan Rus gemilerini grnce ileden kyordu. Gelien olaylara Ruslarn Eflak-Bodann i ilerine karmas da eklenince halkn infialini ve Krmllarn isyanlarn dikkate alan hkmet bir sava gze almak iin Osmanl limanlarndaki Rus gemilerine el koydu.28 Beklenmeyen bu durum Ruslarda da ok etkisi yapt. II. Katerina asker ve ekonomik yapsnn bir sava kazanamayacan biliyordu. Bu srada Amerikan savalar nedeniyle Fransa ve ngilterenin kar karya gelmesi ve ocuu olmayan Bavyera hkmdarnn vefatyla Avusturya ve Prusyann da byle bir savan eiinde olmas muhtemel Osmanl-Rus savann nnde engel grnyordu. nk Avrupadaki bu gelimeler kapsamnda Rusyay kendi taraflarna ekebileceini dnen devletler vard. II. Katerina yine de bir tedbir olarak Osmanllar doudan sktrmak iin ran ile bir ittifak antlamas imzalad. Fakat, savaa gerek kalmadan Fransann tavassutuyla 21 Mart 1779da Aynalkavak Tenkihnamesi imzaland.29 Aynalkavak Tenkihnamesinde, Kk Kaynarca Antlamasnn Krm ile ilgili nc maddesine yeni izahlar getirildi. Buna gre ahin Girayn hanl Osmanllar tarafndan tasdik ediliyor, Osmanl Devleti Krmn i ilerine karmayacan taahht ediyor ve hanln boalmas durumunda yenisinin seimle olaca kararlatrlyordu. Rusya bununla isteini fazlasyla elde etmi bulunuyordu. II. Katerina, sava noktasna gelindii anda tavassutuyla Rusyaya kazan salayan Fransa elisine nian ve hediyeler vermeyi de ihmal etmedi. Rusya, d politikalar gerei ahin Girayn hanln uluslararas hukukun gvencesine ald iin 1 Haziran 1779da askerlerini Krmdan ekti.30 Krm meselesi vesilesiyle, asker gcyle caydrc bir unsur olarak grlmesi ve antlama grmelerinde uluslararas siyas ortam iyi tayin ederek stn diplomatik zafer kazanmas Rusyann gcn gsteriyordu. Rus asker otoriteleri artk Krmn ilhak edilmesinin zaman geldiini dnerek bu konuda II. Katerinaya bask yapyorlard. II. Katerina, d politikadaki bu performansn fevkalade bir baaryla nihayetlendirmek iin uluslar aras ortamn henz uygun olmadn ve acele etmeye gerek olmadn dnyordu. Rus desteiyle tartmasz Han olan ahin Giraya hukuken kar klacak bir durum kalmamt. Rus danmanlar ahin Giray istedii gibi ynlendiriyorlard. Krmdaki ynetim ve siyas hava artk Ruslarn kontrolndeydi. II. Katerina, Krm sancsz bir ekilde topraklarna katabilmek iin d politikann uygun bir zemine oturmasn beklerken, bir yandan da bu havann oluumu iin baz faaliyetlerde bulunuyordu. Bu erevede, 1772 ylnda Avusturya ile Rusya arasnda yaplan Osmanl Devletini paylama mutabakatna nihai bir ekil vermek iin II. Katerina, Avusturya mparatoru Josef ile Lehistan kasabas olan Mohilewta bir araya geldi.31 1780 ylnda balayan ve 1782 ylnda ekillenen bu grmelere gre, Ruslar Krm ve ziyi alrken, Avusturyallar Bosna ve Srp eyaletini alacaklard. Bu iki devlet Osmanl corafyasndan pay alrken dier uluslar aras byk devletlerin itirazna mahal brakmamak iin onlara da baz yerler ayrdlar. Buna gre Eflak ve Bodanda bir Ortodoks devleti kurulurken,

810

Venedike Mora Yarmadas, Girit ve Kbrs ve Fransaya da Msr ve Suriye verilecekti. Yine ngiltere ve spanyaya birtakm tavizler verilirken stanbulda II. Katerinann olu Kostantin adyla eski Bizans devletini ihya edecekti.32 ahin Giray ise Ruslarn elinde kukla olduunu anlayamyordu. Ruslarn himayesinde, kendisine kar gelebilecek olan toplum kesimlerini sindirmeye alyordu. Toplumda sz sahibi ok sayda insan bahaneler ne srerek idam ediyordu. Ruslar, uluslararas ortamn uygun olduuna kanaat getirdikten sonra 1782 ylnda itibaren Krmda ilhaka giden sreci balattlar. Bu maksatla mdahalelerine meru bir durum kazandrmak iin halk el altndan ahin Giray aleyhine kkrttlar. Krmda bulunan Bahadr Giray, kardeini tahttan indirmek iin isyan etti. Yalnz, olaylar tamamen Ruslarn kontrolnde geliiyordu. ahin Giray iktidardan uzaklatrld. Bahadr Giray, Temmuz 1782de halkn reyiyle Han seildii ve kendisine terifat gnderilmesi ynnde stanbula bir eli gnderdi.33 Krmdan salkl haberler alamayan Osmanl ynetimi, Krmda ortaya kan yeni siyas yapy tanmann bir savaa yol aacandan endie ile hemen mahzar gnderilmemesi taraftaryd. ktidarda bulunan Sadrazam Halil Hamid Paa, devlet iin en krl d politikann savaa girmemek olduunu dnyordu. Krmdan gelen heyete hemen cevap verilmemekle beraber ortaya kan siyas gelime Rusya ile mzakere edilmeye baland. Ruslar, her ne ekilde olursa olsun Krmn meru hannn ahin Giray olduunu ileri sryorlard. Bu nedenle Ekim 1782de Hana kar yaplan isyan, Kurana yaplmtr diyerek Krma asker mdahalede bulundular ve ahin Giray tekrar makamna iade ettiler. Bahadr Giray, stanbuldan mahzar alamadan iktidarn kaybetti ve tutukland.34 Ruslar, ahin Girayn tekrar Krm han olmasn salamalarna ramen Krma muntazaman asker sevk ediyorlard. Krm dnda ok saydaki askerleri de teyakkuzda bekletiliyordu. Osmanl Devleti, siyas krizi diplomatik mzakerelerle amay amalarken, Rusya ve Avusturya 4 Kasm 1782de Osmanl Devletine birer nota vererek Ticaret, Eflak ve Bodan meselesiyle Krm konusunda derhal grmelere balanmasn istediler.35 Bu arada olaylar hzlandran bir gelime de ahin Girayn Mart 1783de kendi isteiyle hanlktan ayrlmas oldu. Onun ayrlmas ile Krmn ynetimi artk Ruslarn eline kalyordu.36 General Potemkin, halka hanlarn semesini tavsiye ettiyse de Rus silahlarnn altnda hi kimsenin byle bir ie cret edemeyeceini biliyordu. Ruslar 8 Nisan 1783te ilan ettikleri bir beyanname ile Krm topraklarna kattklarn duyurdular.37 Hi kimsenin dinine ve yaantsna karmayacaklarn syledilerse de camileri kapatmaya ve kendilerine kar gelenleri katletmeye baladlar. 1771 ylnda Ruslarn Krm ilk igallerinden sonra balayan Anadoluya g hareketi, ilhak ile beraber hzland. Halk, Krm terk etmek iin sahillere akn etti. Ruslar, Krmdaki demografik yapy deitirmek iin verimli yerlerde ikamet eden halk, katletme, karma veya krsal blgelere srgn ile yerlerinden kovdular. Onlarn yerlerine Korsika, Livorno, Cenove ve Almanyadan getirilen gmenler yerletirildi. Rusyadan da gmen kyller getirildi.

811

Osmanl Devleti, asker ve ekonomik zafiyetleri sebebiyle Krm iin batan beri zaten etkin bir teebbste bulunamamt. Krmn ilhakyla imdi baka bir durum ortaya kmt. Brokratlar gnlerce yaptklar mzakereler neticesinde, asker bir teebbse giriememelerine ramen, uluslararas siyas ilikilerde sert tepkinin bir ifadesi olan Ruslara verecekleri bir notayla ilhak knayp knamamay tarttlar. Bu tartmalarda Kaptan- Derya Gazi Hasan Paa ve bir grup brokrat derhal Ruslarn knanmas ve gerekirse savaa girilmesi taraftaryken, realist politika takip eden Sadrazam Halil Hamid Paa Ruslar savaa davet edebilecei endiesiyle knama beyannamesi yaynlanmasna karyd. Osmanl brokratlar artk savan kanlmaz olduunu savunan sava taraftarlaryla, balatlan asker ve mal dzenlemelerin bir neticeye varmas iin sava istemeyen sava kartlar olmak zere ikiye ayrlmlard. Neticede sava istemeyenler galip geldi ve Ruslarn Krm ilhaknn knanmamas kararlatrld.38 Sava kabilir endiesiyle Ruslara nota vermeye cesaret edilemedi. Osmanllarn hibir tepki vermediklerinden cesaret alan Ruslar, Krmn kesin olarak kendilerine verildiine dair Osmanl Devletinden yazl bir senet istediler.39 Rusyann isteklerinin bitmesi bilmiyordu. Osmanlnn grnts, ayakta kalmaya gc olmayan bir dev gibiydi. Rusya ile savaacak gc yoktu. Bu nedenle hibir tepki gsteremeden 9 Ocak 1784 ylnda Ruslara, Krm, Kuban ve Tamann senedi olarak tarihe geen yazl bir vesika verildi. Buna gre, Krm ile ilgili olan Kk Kaynarca Antlamasnn nc ve Aynalkavak Tenkihnamesinin iki, ve drdnc maddeleri yrrlkten kaldrld. Kuban nehri ise iki lke arasnda snr olarak kabul edildi.40 Bylece Krm resmen Rus topra oldu. Krmn, ilhak srasnda uluslararas siyas durum Ruslarn lehine bulunuyordu. ngiltere ve Fransann, Amerika savalar yznden balar dertteydi. Duruma dier devletler de kaytsz kaldlar. Osmanl Devleti, Ruslar karsnda bir ittifak zemini bulamad. Ruslar, Krma artk kendi damgalarn vurmak zere kesin harekete getiler. Krmdaki camiler kiliselere evrilmeye veya yklmaya baland.41 Krm, yeni adyla Tavricheskaia Oblast, yeni idar dzenlemeyle Simferepol (Akmescit), Levkopol, Evpatoria (Gzleve), Perekop (Orkaps), Dneprovsk (Kerson) ve Fanagoriia (Taman) olma zere yedi idar blgeye ayrld.42 ahin Giray, Krm Ruslara teslim ettikten sonra Ruslarn kendisine tahsis ettii maa ile zaman geirmeye alt. Bir ara Petersburga II. Katerinann yanna da giden ahin Girayn varl Ruslar iin can skntsyd. nk, Krmn ilhakyla Ruslar asndan ahin Girayn grevi artk bitmiti. O da, Krmda kalmann artk kendisi iin skc geldiini grm olmal ki, Ruslarn bilgisi dahilinde Osmanllara snmay uygun buldu. Osmanl ynetiminin gznde Krm Ruslara satan adam olarak grldnden efkr- ummiyenin de basksyla 1787 ylanda Rodosta idam edildi.43 II. Katerina byk ryalarla lkesine katt yeni lkesini 1787 ylnda Krma yapt bir seyahat sonunda grd ve burada ta giydi. General Potemkin, onun getii yol boyundaki yerleim birimlerini olaan st gayretlerle imar ederek, hkmdarna modern bir Krm oluturduu imajn vermeye alt.44

812

Ruslar, Krmn sahil ve verimli ehirlerine dardan getirdii gmenleri yerletirmeye ilhaktan sonra tedricen devam ettiler. 1784 ylnda Ruslarn gsterdii yerlerden 24 saat iinde tm Tatarlar srgne urad. Krmda kitlesel halde g olay balad. Sadece Krmn ilhak yllarnda Krmdan g eden Mslmanlarn says 300 bini at. G, srgn ve katledilenlerin toprak ve emlkleri onlarn yerlerine yerletirilenlere datlmaya baland. XIX. yzyln sonlarna gelindiinde Krm nfusunun artk %41.44 Rus, Ukrayna, Alman, Yahudi, Rum, Bulgar ve Ermenilerden oluuyordu. Ruslar Krmdaki sosyal yapy bir asrlk katliam ve srgnlerle deitirmi oldular. Yzbinlerce Krml, topraklarn igal eden Ruslar tarafndan katledildi.45 Osmanl Devleti, Krmn ilhakna bir tepki gsterememesine ramen, bu topraklar er ya da ge geri alacana inanyordu. Devletin tepki vermemesi asker ve mal dzenlemelerin bir netice vermesini beklemekten kaynaklanyordu. Bunlar tamamlannca Krmn tekrar geri alnacana inanlyordu. Aslnda Krmn ilhak Kk Kaynarca Antlamasnn feshi anlamna gelmesine ramen Osmanllarn antlamay sahiplenmeye devam etmesi bundan kaynaklanyordu. Krm, Osmanl ynetici ve toplumunun iinde hep bir ukde olarak duruyordu. Osmanllar 1787 ylnda Ruslarla savaa gtren sebepler ok olmakla beraber, Krm tekrar kurtarmak dncesi sava ncesi Osmanl yneticilerinin gnlnde byk bir umut olarak hl duruyordu. Onlara gre Krm er ge devlet-i aliyyenin snrlar dahiline tekrar alnacakt. Fakat, bu yzyln sonundan itibaren devletin ekonomik ve asker zafiyetlerinin daha aklc yaklamlarla grlmeye balanmasyla Krm Ruslardan geri alma umudu yerini tedrcen umutsuzlua ve gerei kabule brakmtr. 1 Osman KSE, Merzifonlu Kara Mustafa Paann Rusya Siyaseti, Merzifonlu Kara

Mustafa Paa Uluslararas Sempozyumu (08-11 Haziran 2000), Ankara 2001, s. 107-116. 2 3 Osman KSE, XVIII. Yzyl Osmanl-Rus Mnasebetleri, Osmanl, I, s. 537-38. Osman Kse, XVIII. Yzyln lk Yarsnda Osmanl-Rus Mnasebetleri (84 / 2 Nolu Rusya

Ahkam Defterine Gre), (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Samsun 1993, s. 11-25. 4 5 6 7 8 Alan W. Fischer, Rusyann Krm lhak, ev. Refhan Dedeolu, Emel, XIII / 74, 25-26. Ahmed Resmi, Hulasatl-tibar, stanbul 1286, s. 5-6. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1988, s. 405. Ahmed Vasf, Tarih, II, Msr 1243, s. 76. Faik Reit Unat, Krm Tarihi veya Necati Efendinin Rusya Sefaretnamesi, Tarih

Vesikalar Dergisi, III / 4, (Austos 1944), s. 146. 9 s. 1623. Feraizi-zade Mehmed Said, Tarih-i Glen-i Maarif, Ner. Mehmed Esad, stanbul 1252,

813

10 11

Halim Giray, Glbn-i Hanan, stanbul 1332, s. 121. Osman KSE, 1774 Kk Kaynarca Andlamas (Oluumu-Tahlili-Tatbiki), (Baslmam

Doktora Tezi), Samsun 1997, s. 123. 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 A. 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Ahmed Cevdet, Tarih-i Cevdet, II, s. 87. Halim Giray, Glbn-i Hanan, s. 112. Rza Karagz, Canikli Ali Paa, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Samsun 1998. Ycel zkaya, Canikli Ali Paa, XXXVI / 144, Belleten, Ekim 1972, s. 500. Sadullah Enveri, Tarih, s. 135. Osman KSE, 1774 Kk Kaynarca Andlamas, s. 297. Castera, Katerina Tarihi, s. 93. Aynalkavak Tenkihnamesi, TTK. Y / 36, s. 61. Alan W. Fischer, Rusyann Krm lhak 1772-1782, 13 / 78, s. 22. smail Soysal, Fransz htilali ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri (1789-1802), Ahmed Cevdet, Tarih-i Cevdet, II, stanbul 1309, s. 16. Osman KSE, 1774 Kk Kaynarca Andlamas, s. 248-249. Sadullah Enveri, Tarih, Sleymaniye Ktp. Ali Emiri-Tarih, Nr. 67, s. 49. Alan W. Fischer, Rusyann Krm lhak 1772-1782, 13 / 77, s. 14. Henry Jean astera, Katerina Tarihi, Msr 1246, s. 86. Halim Girnay, Glbn-i Hanan, s. 117. Mstecib lksal, Krm Trk Tatarlar (Dn, Bugn, Yarn), stanbul 1980, s. 109. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, X, ev. Vecdi Brn, stanbul 1990, s. 18. Osman KSE, 1774 Kk Kaynarca Andlamas, s. 270-72. Zim-zde Mehmed Sadk, Vekyi-nme, Sleymaniye Ktp. Esad Efen. Nr. 2171, s. 10 /

Ankara 1987, s. 38.

814

32 s. 86. 33 34 35 1994, s. 1 36 37 38

Edward Driuld, ark Meselesi, Bidayetten Zamanmza Kadar, ev. Nafz, stanbul 1328,

Osman KSE, 1774 Kk Kaynarca Andlamas, s. 341. Alan W. Fischer, Rusyann Krm lhak 1772-1782, Ahmed Vasf, Mehsnl-Asar ve Hakikl-Ahbar, yay. haz., Mcteba lgrel, Ankara

Ahmed Cevdet, Tarih-i Cevdet, II, s. 245. M. S. Anderson, The Eastern Queston 1774-1923, Nev Work 1966, s. 39. smail Hakk Uzunarl, Sadrazam Halil Hamid Paa, Trkiyat Mecmuas, stanbul

1935, V, s. 228. 39 40 41 42 43 319-328. 44 45 Diran Kelekyan, Onsekizinci Asrda Tarih-i Siyasi-i Umumi, stanbul 1329, s. 292. Mirza Bala, Krm, A, VI, s. 757. Ahmed Vasf, Mehsnl-Asar ve Hakikl-Ahbar, s, 58. Ahmed Vasf, Mehsnl-Asar ve Hakikl-Ahbar, s, 105. M. S. Anderson, The Eastern Queston (1774-1923), s. 40. Alan W. Fischer, Rusyann Krm lhak 1772-1782, 14 / 81, s. 9. Feridun M. Emecen, ahin Girayn dam Meselesi, . . Tarih Dergisi, (1983-84), 34, s.

815

arlk Zamannda Krm'da Trk Mill Hareketi / Prof. Dr. Valeri Vozgrin [s.471-484]
Menshkov Enstits Bilimsel Aratrmalar Merkezi Mdr / Rusya Giri Mslman Krm tarihinin byk bir blmnde Giray Sllesinden hanlar seiliyordu (XV. yzyln ilk yarasndan balayarak). Giraylardan sonra iktidara gelen Mengli Sllesinin ynetimi srasndaki Hanlk, Osmanl Devletine baml oldu. Bu dnemde hanlar bamszlnn bir blmn kaybetti, ancak bunun karlnda gl bir siyas mttefik ve gvenilir bir koruyucu kazand. Uzak Kuzeydeki Mslman dnyasnn baz kk devletleri iin nemli olan bu faktr, zamanla nemini daha da arttrd. Aslnda biz, Rusya mparatorluunun gittike byyen asker gcnden sz ediyoruz. oktan beri yaknda ve uzakta bulunan tm komular tarafndan iyi bilinen bu devletin saldrganl, XVIII. yzylda tehlikeli bir ekil ald. Bu dnemdeki Rus arlarnn dikkati, artk byk ilerlemelerin kaydedildii Dou ve Batya doru deil, halkn ok iyi yaad Karadeniz blgelerinin bulunduu Gneye doru ynelmiti. 1. lhak A. lhakn Gereklemesi ve lhakn Hukuk Adan Geersiz Olmas Ruslar, XVIII. yzyl iinde, arkasnda kle dnm kasaba, ky ve Krm mdafaa edenlerden birok kiinin cesedini brakarak ve Krm halknn on binlerce temsilcisini esir alarak drt defa (1711, 1736, 1737 ve 1771de) bu topraklara saldrr, Ruslarn yapt bunlara benzer bir baka saldr ise, Trkiye ve baka devletlerin Hanln bamszln kabul etmesiyle sona erer (1772de Karasu Pazar Antlamas ve 1774de de Kk Kaynarca Bar Antlamas imzalanr). Ancak bu bamszlk ok ksa srer. Rus ariesi II. Katerina, entrika ve rvetlerle, Krm Tatarlarnn Hana kar ayaklanmalarn, Giray ailesinden gelen miraslarn tahta kmak iin mcadeleye balamalarn salar. II. Katerina bar salamak ve imparatorluun gney snrlarn korumak istediini (1783 tarihli Manifesto) ne srse de kanl basknlar sonucunda Hanl yava yava Rusyaya balar. Bu eylem, bar iinde bamsz bir devletin kanunsuzca nasl igal edilebildii konusunda iyi bir rnekti (hl da yledir). Aslnda bu eylem, iki nedenden dolay uluslararas haklarn ak bir ihlli saylr. Birincisi, Krmn ilhak, Rus askerlerinin Krm topraklarna girmesi sonucunda gerekleir. Yani balama, Kk Kaynarca Bar Atlamasnn ihlli sonucunda mmkn olur. kincisi, Rusya tarafndan tahta getirilen agin-Girey, Krmn Rusyaya verilmesiyle ilgili resmi herhangi bir belge imzalamaz. Byle bir belgenin imzalanm olmas mmkn deildir, nk Han, Krmn ilhak ile ilgili Manifesto yaymlanmadan nce ynetimden ekilir. Bu nedenle, ksa bir sre iin Krmn hkmetsiz kalma gereinin, Krm Devletinin tarihindeki nemi byktr. Yani o dnemde Krm ve Krm halk adna baka bamsz devletlerle grme yapma hakkna sahip o tek

816

sbje mevcut deildir. Bu nedenden dolay Krm balama eyleminin, dnem iin geerli uluslararas hak ve normlara uygun hukuk bir kabul mmkn deildir. Rusya, XVIII. yzyln sonundan XX. yzyln ortasna kadar Krma kanunsuz bir ekilde sahip oldu. nk, bu ilhak, meden dnyada kabul edilen dnemin artlarna uygun hukuk normlara da aykryd. B. lhakn Sonular: Geleneksel Kltrn Yok Edilmesi Sz konusu ilhak srasnda Krmn doas ve insan, bazlar imdi bile hissedilen telfisi imknsz kayplara urad. lk bata byk bir zarar gren Krm biosistemidir. Rus asker ve subaylar Hanl, igal ederken, ormanlar, meyve aalarn ve balar yok etti. Sadece on yl sonra da bu uygulamaya bal olarak, yarmadann st ve sahil blgelerindeki ekosistem deiti; nehirlerin sular azald veya nehirler kurudu. klim daha kuru ve havalar daha scak oldu, birok bitki ve hayvan tr yok oldu, buna ramen doaya kar yaplan bu uygulamalar devam etti. Tatarlarn kltrel yaps zellikle de ehirlerin yaps zarar grd. Hanln igali srasnda yerle bir edilen birok semt yeniden ina edilmedi ve bylece dnya medeniyetleri tarihi asndan nem tayan yerler, sonsuza dek yok olup gitti. Krmn en byk ehirlerinden biri olan Kefe, en ok zarar gren ehir oldu. 100.000 nfuslu, ok yakn zamanlara kadar kltr ve ekonomisiyle byk bir merkez olan Kefe ehri, yalnzca birka ingene ve Ermeni ailesinin yaad byk bir yknt ovasna benzedi ve bu durum 30 yl (yani Ruslarn igal dnemi srasnda) bylece devam etti. Liman ehrini yeniden ina etme kararnn alnd XIX. yzylda ise, yklm binalardan bir ounun antik taban alnyor ve hazr malzeme olarak inaatlarda kullanlyordu. Bylece, ou mze ve galerileri ssleyebilecek nitelikte olan ve binlerce sayfadan oluan ta kronikler yok edildi. Sivastapoldaki antik Hersonesin kaderi de aynyd. Yeni saylabilecek Hanlk Dnemine ait kltr eserlerine gelince; onlarn amal yok edilii de balad (XX. yzyln sonuna kadar devam etti). Hanln ilk bakenti olan Eski Krmn etrafndaki birok eski mezarlkta, gebe dneminden balayarak o dneme kadar biriktirilmi ve stnde Trk damgalarn bulunduu binlerce kitabe bulunuyordu. galden sonra onlardan yalnz bir ka paha biilmez eser, tesadfler sonucunda korunabildi. Karasupazarnn mezarlklar, bazlar zengin oymalarla rtl bem beyaz mermerden yaplm birok trbeyi sslerdi. Baz eserler ykld, mezarlklar da yok edildi. Yazlarla kapl, mermerden yaplm trbe talar, kla binalar yapmak iin gtrld. 1783ten sonra Ruslar tarafndan yaratlan ve desteklenen ge bal olarak ehir ve ky halk azaldndan, eserlerin sklmesi Krmn igali srasnda bask gren yerli halk tarafndan deil igalciler tarafndan gerekletirildi. Krm mimarisinin aheseri olan ne kadar eserin yok olduunu tespit etmek mmkn deildir. Yalnz bir rnek vermekle yetineceim: Kefede Byk Mimar Sinann aheseri Sultan Selim Camiin talar tek tek skld. Sylentilere gre bu camiin gzellii, gene Mimar Sinan tarafndan yaplm, Gzldeki Cuma Camiinden bile teydi. Yerli halk, ilhakn gereklemesinden nce, yani Ruslarn Krm topraklarn yava yava almaya balad dnemde yurdunu terk etmeye koyuldu. Bylece 1782ye doru 50.000 kadar Tatar, Krm

817

Yarmadasn terk etti. Daha sonra Krmda mevcut hayat artlar, gittike arlaarak ekilmez duruma gelir. Hollandal seyyah Woensel, Ruslarn Tatarlara ya lmek, ya da gitmek gibi yalnzca iki imkn braktklarn yazar. Gerekten de yeni ynetim tarafndan alnan birka nlem bunu amalyordu. rnein, Gzl, Akmescit ve Eski Krmdaki su ebekesi yok edilir; Tm Baydar ovasnda bulunan onlarca kydeki hibir su kanal, hibir eme salam kalmaz, her ey Rus askerleri tarafndan yklr, yok edilir, pisletilir. Bu nedenle yalnz ehirler deil, kyler de terk edilir. Bylece Bahesarayn sahip olduu 40.000 nfustan, 1780li yllarnda artk 6.000 kii kalmtr. Seyyaha gre Sudakta ise yalnz 37 aile vardr. C. Krm Tatarlarnn Birinci Byk G Halkn te birinden fazlasn kapsayan Byk are, yirmi yl sonra bulunur. Bunun birka nedeni vard. Birinci neden, askerler tarafndan ortaya kartlan iflsn yaratt ortak bir yoksullama ve geleneksel ekonominin yeniden canlandrlmas konusundaki becerisizlik ile ilgiliydi. nsanlar alk ekmeye balad. kinci nedeni de, Yunan sorunu olarak adlandrmamz gerekir. 1775te Ruslarn Trklerle yapt sava srasnda Rusyaya yardm ettikleri iin misillemeden korkan Yunanlar, Krmn Gney sahiline yerletirildi. Yunanlar, Krma gelir gelmez Mslmanlara olan nefretlerini, hi bir zaman Yunanlarla sorunu olmayan Tatarlarn zerine younlatrd. yi silhlandrlm olan bu Yunanlar, (Potmkin, Yunanlardan Kazaklarnki gibi taburlar oluturdu. Bu taburlarn grevi, sahili korumak ve yerli Tatarlar gzlemek idi.), zamanla Tatarlar takip eden ve onlara eziyet eden bir felkete dnt. yle ki Ruslar, 1783te uysal yerli Tatar halkn yaban tabur temsilcilerinden korumak iin nlem almak zorunda kald. Gn dier nedeni de, 1787-1791de yaplan Osmanl-Rus Sava ile ilgiliydi. Krm sakinlerinden bazlar, savan sona ermesiyle her ey olmasa da baz eylerin deieceini, eski hayattan baz eylerin geri geleceini, eskisi gibi olacan umuyordu. Ancak 1791 tarihli Ya Bar Antlamas, bu mitleri yok etti: Bu antlama, Krmn Rusyann bir paras olduu ile ilgili Trk-Rus antlamalarn kantlad. Birinci byk gn kapsamn belirleme imkn bulabildik. Hanlk Dneminde Krm yarmadasnda yaklak 600-700 bin kii yayordu (Tm Hanlktaki halkn says kesin olarak 1,5 milyondu). G durdurmak amacyla Tatarlarn hayat artlarn iyiletirmekle ilgili ilk nlemlerin 1792 ylna doru alnmaya baland. 1770 ylndan itibaren balayarak 400 bin kii bu topraklar artk terk etmiti. Bylece Krmda yaklak 100 bin kii kald (Bazlarna gre Krmda kalanlarn says iki misli daha azdr, yani elli bin kii). Yani yerli halkn 4/5inin yurtlarn terk ettiini sylemek mmkndr. 2. arln XIX. Yzyln lk Yarsnda Yrtt Smrge Siyaseti A. Toprak Paylamas

818

Ruslarn ilhakndan sonra igal balad. Bu durum, balanm olan topraklarn ortak kaderi saylr. Smrgecilik, eski vatan sahiplerinin elinde bulunduu temel varlklarnn paylamasyla balar. Krmdaki toprak, deerli bir hazineydi. Bu nedenle smrgeciler, en bata Tatarlarn toprana el uzatt. Topran paylatrlmas, Krmda uygulanan arlk siyasetine uygun bir biimde yaplr; bu siyasetin amac Tatarlar yurtlarndan etmekti (Bu siyasetin ikinci aamas saylan Ruslatrma, daha sonra balar). Tatarlarn topraklarn terk etme nedeni tekti: Ruslar ve Tatarlar arasndaki etnopsikiloji ve ideoloji farkll. Krm Trkleri, ezelden beri hr yaayan insanlard. Krmda hibir zaman Rusya, Moldova, Baltk boyu, Polonyada olduu gibi toprak klelii sistemi yoktu. Krmda herkes, ayn haklara sahip idi, herkes silh tama hakk, avlanma hakk, ikmet deitirme hakkna sahipti ve herkesin ifade zgrl vard. Belki de Krmda Avrupann en zgr halk, silhl avclarn milleti yayordu. Oysa Ruslarn psikolojisi tm bunlarn tam ztt saylrd; byk Rus yazarnn sylediine gre bu millet, zavall, kleden oluan bir milletti; yukardan aa kadar hepsi kleydi. Yani aristokratlarda bile kle psikolojisi vard ve onlardan herkes (prensten uaa kadar) sonsuza kadar gce deer verir ve ona boyun eerdi. Bu sebeple de Rusyadaki toprak klelii uzun srd ve byk bir ounluu ara sayg gstererek despotlara eiliyordu. Ekim Devriminin yapld 1917 ylndan sonra ise Boleviklere boyun eiyordu. Krmn alnmasyla zt kiilikler, en zgrlk ve en kleci ideoloji ve gelenekler karlat. Bu atma yalnz manev bir atma deildi. Yaknlar iin almay seven ve bunu baaryla yapan Tatarlar, Rus smrgecileri iin almak istemiyordu. Bu, pasif ancak ok etin bir kar kma ekliydi. Bunun yan sra Tatarlarn, kle gmenlerinin zerinde kt etkisi vard ve bu etki rejimin sosyal-ekonomik sistemini sarsyordu. Herhangi bir uzlama mmkn deildi. Halklardan birinin, bu topraklar terk etmesi gerekiyordu. Petersburgun planna gre yerli Trklerin g etmesi gerekirdi. Bu gle birlikte Rus kyller buraya yerletirilmeye baland. Daha sonra da gerek olmayan artlarla kandrlan, Avrupadan gelen Alman, ek, svireli, Bulgar, Estonyallar yerletirildi. Bir Rus gmenine 15 hektar, bir yabanc gmene de 30 hektar toprak veriliyordu. Ancak yneticilerin yabanclara toprak databilmesi iin, topran Krm Tatar olan yerli toprak sahiplerinden alnmas gerekirdi. Ancak Krmda ok nadir bir durum sz konusuydu, nk topran ana ksm XVI. yzylda kanunen kyllere verilmiti. Han Sahib-Giray (1547-1551) kyllere Krm bozkrnn hemen hemen hepsini verdi; Perekop, Gzlv, Bahesaray, Kefe, Arabat ve Siva arasndaki geni topraklard bunlar. Ancak smrlen Tatarlarn atalar, bu topran tapularn almak gibi bir ihtiya duymad. Bu tr belgeler aslnda gereksizdi. Yzyllar boyunca bu topran gerek sahipleri konusunda herhangi bir sorun kmad-herkes sahipleri biliyordu. ar memurlarnn bozkra gelip yz yl nce verilmi topraklarla ilgili bir takm balama belgelerini arayacaklar kimin aklna gelebilirdi ki? Byle evraklar bulunmad iin bu topran sahibi olmadn kabul eden Rus yetkileri, kendisinin topra yalnz altrmak iin gmenlere datma deil ayn zamanda da balama hakkna sahip olduunu dnyordu. Bylece, igalin ilk yllarnda 380 bin hektar veremli toprak datld. B. Yeni Smr

819

Rus kyllerin byk blm, Krma zorla gnderilen veya ihtiyatan dolay gneye kaan insanlard. Doal olarak onlar Krm bilmiyordu, sevmiyordu ve yeni yurdunu anlama konusunda hi aba gstermiyordu. Rus gmenlerin geliiyle balarda hastalklar belirlemeye balad, tarlalar dikenlikle doldu, ttn ve buday tarlalarnn durumu ise korkuntu. Krm ve Rus tarm arasndaki fark, yer yz ile gk yz arasndaki fark kadar bykt. Bu nedenle de Rus olan yeni toprak sahibi, Tatarlar ilk yllarda eski topraklarnda tutmak zorundayd. Tatarlar, aa tarlalarnda alarak kendi topraklar iin bir tr vergi deme durumuna getirilmiti. nemli olan, angarya saylan bu mecbur alma gnlerinin miktaryd. lk nce Tatarlara kanunen senede 8 gn alma mecburiyeti getirilmiti. Ancak igc yetersizdi ve toprak aalar, kendi ihtiyalarna cevap verecek biimde kanunun deitirilmesini istiyordu. 1827 ylnda byle bir reform yapld. Yeni reforma gre angarya snrszd. Bylece bu angarya Krmda kontrolsz bir ekilde byyordu. yle ki baz yerlerde senede 100 gne kadar ykseliyordu.

Bu durumdan memnun olmayan Tatar halk, hakkn aramaya alyor, Petersburga ikyet dilekesi gnderiyordu. Tm bunlar toprak aalarnn huzurunu bozuyordu. Hakkn arayan bu tr insanlarla baka ekilde de konuulabilirdi. Bu insanlar topraklarndan kovulmaya baland. Rus toprak aalarnn bu tr uygulamalar kesilmiyordu, yntemleri kaba ve Orta a yntemlerinden de beter idi. rnein kye giden tek yol zerindeki araziye el koyuluyor, eskiden beri var olan akar su baka bir tarafa ynlendiriliyordu. ikyeti olan zm reticileri ise susuz kalp lyordu. C. slma Hcum ve Bal Kltrn Yok Edilii Ekonomi alanna kar yaplan hcum dnda, Tatarlarn silhl bir mcadeleye balamas iin oyunlar hazrlansa da bunlar boa gitti: Tatarlar bar koruyordu. Tatarlarn bu olaanst dayanma gc ve ktle kar ktlk eklindeki cevap vermeme kararllnn nereden kaynakland sorusuna cevap arayan Petersburg ideologlar doru yant bulabildi: dayankllk dinde gizliydi. te o zaman slma kar, tam olarak da din kitaplarna kar bir kampanya balatld. Kitaplar derken, yalnz Kuran- Kerim nshalarna kar deil, din, tarih, tbb ve felsef trden, pozitif bilimi ieren tm kitaplardan sz ediyoruz. Aslnda Krmda byk ktphaneler oktan beri yoktu, nk 1736-1783 yllar arasndaki savalar srasnda Ruslar tarafndan yaklmt. Ancak ok sayda kitap, okumay seven kyllerden balayarak yerli aristokrat snfna kadar varan geni bir evrenin evlerinde zel ktphanelerde korunuyordu. Bu nedenle 1833te aralarnda corafya kitaplarnn da bulunduu tm kitaplarn ve el yazmalarnn Krm Tatarlarnn evlerinden toplanmas konusunda bir emir kartld. Okur yazar dzeyi ok yksek olan bu lkede yaayan Tatarlardan ok sayda kitap toplandktan sonra yakld. Bu olayn bir hata olmadn veya yerli halk tarafndan yaplan bir teklif sonucu ortaya kmadn kantlayan birok delil mevcuttur ve bu deliller ard arda dizildii zaman tm gerekler ortaya kar. XIX. yzyln banda Krmn tm ehir ve kyleri blgelere ayrlmt ve her bir blgede

820

birka sokak veya mahalle bulunuyordu. Her blgenin banda bulunan bir temsilci vard ve bu temsilcinin grevi, blgesinde olup bitenleri takip edip mdrlerine bildirmek idi. Aslnda bu, Tatarlar zerinde uygulanan siyas ve ideolojik bir kontrol idi. Byle bir uygulama, arlk Rusyasnn hi bir yerinde duyulmamt, baka lkelerde de hi mmkn olamazd (Buna benzer bir takip sistemi 1930lu yllarda Almanyada Blockfhrerde kurulur). En bata din adamlar ve hacca giden kiiler takip edilirdi. Hacca gitmek ii ok fazla zorlatrld. Pasaportlar ok zor veriyorlard. Pasaportlar ancak, hacca gitmek isteyen grubun Mekkeye ge varaca kesinletii zaman veriliyordu ve yolculuk bylece amacn yitiriyordu. Bu nedenle de 1840tan itibaren vize fiyat ykselmeye balad; ilk nce 100 rubleye, sonra da 250 rubleye kadar kt (Bu yllarda st veren bir inek 30 ruble ederdi.). 1828de Krmda Ortodoks misyoner faaliyeti, resmi olarak yeniden balatld. Bu, binlerce kiinin dini olan Mslmanla kar bir kampanya idi. Misyonerlikle uraan insanlar byk imknlara ve ok paraya sahip idi (Hazineden salanan para oktu, resmi yayn evleri kurulmutu, merkezde ve dier snr blgelerinde bulunan misyoner merkezlerin harcamalar karlanyordu.). 1831 ylnda Tavrida Kilise daresi kuruldu. nemsizmi gibi grnen bu yeni uygulamann gerek amac, Tatarlar Volga boyu ve Ural blgelerinde yaayan Mslmanlarndan ayrmak idi. Artk slma kar bir dizi kampanya uygulanabilirdi, nk bu ekilde Rus mparatorluunda yaayan Mslmanlar arasnda herhangi bir ortak protesto yaplma imkn verilmiyecekti. Bunun yan sra molla, hatip, imam ve mezzinler zerinde jandarma takibi uygulanyordu. Rusya dnda eitim gren kiilerin Diyanet leri Dairesi tarafndan tannmas ve grev verilmesi yasakt. Anlalaca gibi bu nlemler din eitim alan, Tatar halknn en okumu tabakasna kar yaplyordu. Bu eitimi gren insanlar, camii dnda, yani evlerde vaiz etme cesaretini bulacak olursa Krm d ediliyor, genelde de Rusyann kuzey eyaletlerine zorla yerletiriliyordu. Cami dnda vaiz veren kiiler kam ile dvlyordu. Bu tr cezalar halkn karsnda uygulanrd; halk tarafndan sayg gren hac veya hatipler soyulup dvlyordu. Hem Rus, hem de Tatar asilzadeler, bu tr uygulamalar seyretmek zorundayd. Krmn Ba Mfts de ok farkl bir ekilde seiliyordu; Tatar heyeti aday gsteriyordu, Rus valisi de nden birini seip atamasn yapyordu. 3. Krm Sava (1852-1856) A. Savan Balamas ve 1854 Tarihli Srgn Savan ilk yllarnda eski, miras olarak braklan tm silhlar Krm halkndan zorla topland. Bu nlem, Tatarlarn bir isyana kalkmamalar iin alnd. Yerli Tatar halknn Trkiyeden gnderilecek asker birlikler tarafndan desteklenme ihtimali karsnda Tatarlarn tmnn sahil eridinden 25 km. uzaa yerletirilmesi karar verildi. lk nce Tatarlar dalara ve bozkra gtrld, oysa oradaki gnlk hayatlarnda bir sr sorunlarla karlatlar, nk ne para yardm ne de yiyecek yardm yaplyordu. Bu nedenle Tatarlar, yaam artlarnn gittike zorlat Krmdan Perekop tesine, Rusyann gney ve orta blgelerine, farkl kltrlerin var olduu, farkl dillerin konuulduu blgelere

821

yneldi. Savan bitiminden sonra da ge zorlanan bu susuz insanlar, g ettikleri yerlerde kald. Geri dnmeleri iin para yardm yaplmad. Molla olan herkes, dman Trkler hesabna alacak muhtemel bir ispiyoncu olarak kabul edildii iin hapishaneye gnderiliyordu.1 Ancak durum, Krmda kalanlar iin de hi kolay deildi. Rus ordusunun askerleri ve zellikle de Rus Kazaklar yerli halk soymaya balad, sonra da sonsuz zulmler yapt. Bozkrda ve dalarda levazm komando gruplar ve ayr olarak da serbest avclar ortaya kt. Doal olarak ne levazm komando gruplar, ne de serbest avclar, Tatarlardan zorla aldklar eyler iin para dyordu. Menkuller, hayvanlar, stok edilmi ekmek ve yiyecekler gibi her ey sprlp gtrld. Tm bunlar, hem gasplarn yemeini karlayacak, hem de askeriyye satlacak kadar byk miktardayd. Alnabilecek tm stoklar toplannca da, rehin alma uygulamas yaplmaya baland. Kazaklar, adam (en ok aile reisini) herhangi bir nedenden dolay tutukluyor ve yaknlar gda getirmeden veya fidye vermeden serbest brakmyordu.2 Bunun, ihtiyatan doan bir durum deil dpedz bir gasp kampanyas olduunu tekrarlamak isterim. Rus ordusu, cephe arkasndan ve donatm ssnden kopmad. Peksimetinden inesine kadar gereken tm ihtiyalarn deniz yoluyla uzak Atlantik limanlarndan temin eden ngiliz-Fransz mttefiklerinden farkl olarak depolara ok yaknd. Bundan baka savan banda Tatar evreleri, Rus ordusu iin gnll yardmlar yapyordu. Diyanet, mollalardan byk miktarda gda toplad, mirza ve beyler de gnll olarak Akhisara yz binlerce pud [Eskiden Ruslarda 16,3 kiloluk bir birim-Z.Z.] kurutulmu ot, tahl, odun, gocuk, hayvan srleri, atla su tamak iin yaplm zel flar, mitralyzl arabalar, binlerce pud peksimet, hatta binlerce adet eyer yollad. Akhisar (Simferopol), Bahesaray ve Cankoda Tatar aa gleri tarafndan revirler (seyyar hastane) kuruluyordu (Karklkta ve bu savata n kazanan levazmclarn umum hrszlk dneminde revirler asla yeterli deildi). Tatar asilzadeleri evlerinde, yaral olanlar iin ve bit dolu piyade blkleri iin hamamlar hazrlyordu. Cephe arkasnda sk sk yemek verilmedii iin a olan askerlere hazrlanan pilavn piirildii ateler sokaklarda yaklyordu.3 Her savata olduu gibi balar ve baheler gene kesilip yok ediliyordu. Bu uygulama, yakacak eylerin fazlasyla bulunduu da ve ormanlk blgelerinde bile byleydi. Bozkrda da Rus birlikleri, bilinli olarak ekilmi tarlalar yok ediyor, bahe aalar kknden kartlyor, halk yerinden etmek ve yarmadann i blgelerine szd (Bu hibir zaman olmad!) durumda dman evsiz ve gdasz brakmak amacyla Tatar kylerini atee veriyordu.4 Bozkrdaki kylerde yaamak artk mmkn deildi, nk susuz braklmlard: Askerler kuyulara ok zarar verdi: halat kesiyor, aatan yaplm su kovalarn kuyuya atyor, yedek paralar alp gtryorlard Seyyar satclar, Tatarlara kar anlalmas zor bir nefret iinde Borak-Eli ve uyun Kylerinin yaknlarnda bulunan kuyularn aatan yaplm kovalarna talar atyordu, itleri, yalaklar, kesilmi su kovalarn yakmak iin gtryordu.5 B. 1856-1857 Srgn

822

1856da, yani sava biter bitmez Krm sorununu zmek amacyla eski yntemi kullanmak konusunda karar alnd. Bu yntem Tatarlar yerinden etmekle ilgiliydi. Bu kez yerli halkn tamamn snr d etme karar eski savan bitmesinden hemen sonras Krm Tatarlarn [Rusyann] i eyaletlerine atmak ve Krma ve zellikle de Karadeniz ve Azak denizi kylarna Rus kavimlerini yerletirmek konusunda ortaya kan genel sorunun sonucunda alnmt. 6 Genel sorunu zmeye ynelik anlalmas zor olan bu alnt, daha ge bir dneme ait ve ayn arivde bulunan baka bir kayna da aklar. Bir sene sonra II. Aleksandr kendisi bu sorunla ilgilenmeye balar. Bylece yerli halkn kaderi kanc kez bir tek kii tarafndan belirlenir: mparator, efkatli hkmdar, 9 Aralk 1857de yle buyurdu: Tm Krm Yarmadasn Tatarlardan temizleme sorununun zm iin, lkenin i eyaletlerindeki devlete ait kyllerin Krm Yarmadas snrlar iinde bulunan hazineye ait topraklara yerletirilmesi ve hazine topraklar zerinde yaayan Tatarlarn i eyaletlere veya istedikleri taktirde, efkatlnn bu emirlerini yerine getirmek artyla Krm Yarmadas snrlar iindeki smrge topraklara gnderme ilerine aamal olarak balanmas.7 Bu karar uygulanmaya konur, yzlerce aile jandarma nezareti altnda Kurks Eyaletine doru yola kar, ancak ksa zamanda zorunlu g yavalar, sonra da tamamen kesilir. Bunun nedeni de beklenmedik bir durumun ortaya kmasyla aklanabilir: Ksa bir sre sonra ortaya kan bir sebepten dolay zel nlemlerin alnmas gerekti. Tatarlarn Krmdan alnarak lkenin baka eyaletlerine yerletirilmesi gerei ortadan kalkt, nk sz konusu Tatarlar Trkiyeye g etmek istedi; bu nedenle de sorun, Rusyada olduu gibi, Rusya dnda yaayan baz insanlar, mmknse en ksa zamanda Krm Yarmadasna yerletirmek ile ilgili bir soruna dnt. Tartmann bununla snr kalmas gerekir; ki u anda bundan sz ediliyor [yani Eyll 1860ta-V. V.].8 C. kinci Byk G Krm Tatarlarnn kinci byk gnn sebeplerinden en nemlisi, Tatarlarn ok fakirlemesi ve onun getirebilecei alktan lm tehlikesiydi. Bu tehlike, savan sona ermesiyle ortadan kalkmad. Asker niforma ve Kazak giysisi iinde zlm eden kiilerden kurtulmak iin kylerinden Kuzey Krm ve Perekop tesine kaan Tatar kyls hemen geri dnemedi. Kylerindeki tarm ileri o dnemde harabe edilmiti, hem de bu sefer ordu tarafndan deil, onlar gibi kyl olan Rus komular tarafndan: Onlar, byk arabalarla kimsesiz kalm avlulara hep girip kyordu ve satlabilecek her eyi topluyordu. Aldklarn sattktan sonra geri dnerek baka eyleri alp gtryordu. Ekmek, yulaf, arpa ve kurutulmu ot hemen elden karlyordu, hem de ok iyi bir fiyatla.9 Hazine, ayn zamanda Tatarlarn topraklarn alyordu. Belirlenmi sreden (ki kyl bu sreden haberdar deildi) bir veya iki ay sonra dnen kylnn topra, birden bire sahibinin yerinde bulunmad gerekesiyle devlet hazinesine mal ediliyordu. Sz konusu toprak sahibi savatan kurtulmak iin Rusyada m bulunuyordu veya yurt dna m g etmiti, hi nemli deildi. Bu topra miraslara veya akrabalara verme gibi bir uygulama asla sz konusu deildi. Her zaman yapld gibi alnm toprak, Rus gmenlere veriliyordu ve bundan sonra Tatarlarn mahkemeye ba vurup

823

davay kazanma ihtimali hi yoktu.10 Bundan sonra da, aslnda Tatarlara uygulanmayan, sava sonras ky vergilerinde %70 indirim iln edildi. Tatar kylerindeki kadnlara uygulanan, iplik, yumurta, avlanm kular teslim edilerek denen angarya ve hara gene uygulanrd.11 Tarihte ilk defa Tatarlardan, ormandan topladklar, frtnadan kopmu aa dallar iin para isteniyordu, bunun yan sra ilk defa inatlarda alma ykmll uygulanmaya baland. Kyllerin, malzemenin nakliyesinde yer almas ve de burada alan iilere para demesi gerekiyordu. Bunun yannda inek satn alacak paras olmayan kalabalk aileler iin ok nemli olan kei besleme ura Tatarlara yasakland 12 Yani Tatarlar, Krma Rus yerletirme plnna kurban ve lme mahkm olduklarn gerekten de fark edebildi. Bu durum, yalnzca iflsa uram kyller deil muhtemel bir alkla karlamayacak ehrin varlkl, hatta Tatarlarn olduka zengin snf tarafndan da fark edildi. Bu gerek, rakamlarla da kantlanyordu: gerek sayy iermeleri mmkn olmayan resmi verilere gre bu defa 772 asilzade aile, 9.168 molla, mezzin ve mderris ailesi, 13.444 zanaat ailesi g etti.13 Umutsuz, alktan lmekten baka aresi olmayan Krm Tatarlar, 1860 ylnda daha nce gstermi olduumuz veya yeni ortaya kan baka sebeplerden dolay yeni bir areye ba vurmak zorunda kald. Son ve tek amalar, karde ve ayn dine sahip Trkiyeye varmakt. G, iki yoldan yaplyordu: birincisi kara yolu ile ve Dobrucaya doru, ikincisi de deniz yolu ile Anadolu ve stanbula doruydu. Bu dnemde Tatar nfsu olduka oalarak 500.000e ulamt. Genelde tm ky halk birlikte yola kyordu, yalnz Perekop blgesinde terk edilmi ky says 278e, Evpatoriy blgesinde de 196ya ulat. Bu, toptan bir ka idi. Btn aileler, slaleler, hatta insan topluluklar g ediyordu. Tatarlarn erkei, kadn, ocuu, iisi ve yals, herkes gidiyordu. Yzlerce ev ve ky bo kalyordu. Eyalar hi pahasna satlyor veya ylesine veriliyordu. Halk, nereye ve niin olduunu bilmeden, yabanc bir memlekette neyle karlaacan tahmin bile edemeden kayordu14 lk Byk g yllarnda olduu gibi imdi de zellikle tamamyla ifls eden bozkr sakini, koyun yetitiricisinin olduu gibi hl ayakta durabilen Gney sahil blgesi ve Dou Krmda yaayan hayvan yetitiricisi memleketini terk ediyordu. nk hayvanclkta iftilikte olduu gibi 1-2 ylda yeniden balamak mmkn deildi. Ormanlarda yaayanlar, yerlerinde kalyordu nk baheleri bir lde kalmt ve ayn zamanda ormandan bir eyler elde edebiliyorlard. Gmenlerin sorunlaryla ilgilenen merkezler doal olarak kurulmad. Bundan dolay bu insanlar herkes tarafndan smrlyordu: hem pasaport veren ube alanlardan, hem toprak aalarndan (kalan borlar karlnda hayvan ve kadn taklar alyordu). Tek bir eyle yolculuk ediliyordu: Trk balk teknesi veya kaptanlar tarafndan sonuna kadar doldurulan skunalarla. Ulam fiyatlar srekli ykseliyordu, ancak fazlasyla yklenmi bu teknelerin kazaya urama ihtimali daha da korkuntu. Her gn bu kazalar srasnda len insanlarn cesetleri sahili dolduruyordu, llerin says 60.000e ulat.15 Karadeniz sahili cesetlerle evrilmiti, sahil sakinleri ilk defa byle bir manzarayla karlayordu. Elinde bulunan kaynaklara dayanarak, ok yetenekli olan tarihi F. F. Lekov, Krm terk edenlerin toplam saysnn 300.000 olduunu yazar (oysa yeni yerlerine ulaanlarn says ok daha azdr). Eer sava srasnda lenlerin, i blgelere g edenlerin, Sibiryaya srlenlerin, sava

824

sonras ortaya kan alk srasnda lenlerin vb. gibi nedenlerden kayplara karanlarn saysn gz nnde bulunduracak olursak, Krm Sava sebebiyle yarli Tatar halknn 3/4nn yok olduunu greceiz (Bir kyaslama yapabilmek iin u bilgiyi vermek yeterli olacak: Birka milyondan oluan Rusya, sava srasnda birka bin kayp verdi.) Bu veriler, Krm Tatarlarnn kinci gnn Birinci g ile ayn byklkte olduunu gsterir. 4. XIX. Yzyln kinci Yarsnda ve XX. Yzyln Birinci Yarsnda Tatarlara Kar Ba Gsteren Eilimler A. Vakf Konusu ve Krm Tatarlarn Ekonomisi 1860 yllarnda Krmda ilgin deiiklikler meydana geldi. Kyllerden, hatta mirza ve beylerden toprak alan rveti memurlar, daha nce biraz da olsa kanundan ekiniyordu, oysa imdi tm bu yolsuzluklar mahkemeler ve kararlarla kanunlatrlmt. Kylye, aalara ve vakflara ait topraklarla yaplan byk ve kk dolandrclklarn dnemi balad. Bu sahte anlamalarn ierii ok farklyd; bir dolandrc ekli kullanldktan sonra baka bir varyant ortaya karlyordu ve Krm topraklarnn gasp bylece sryordu. Gmenler tarafndan braklan verimli topraklar ile ilgili sylentilerin tm Rusyaya yayld sava sonrasnda Krm, gmenlerle doldu. unu unutmamak lzm ki bu durum Rusyada 1861de yaplan klelikle ilgili Byk reforma denk gelmiti. Bu dnemde Rus kylerinde farkl psikolojiye sahip bir kyl tipi glenmeye baland; bu insan tipi, ok ve verimli bir ekilde alabilen, yeni ve daha ciddi ahlk norm ve alma disipliniyle ilgili kurallar memnuniyetle kabul eden, kendini deerlendirebilecek ve kstlayabilecek bir yapya sahip idi. Oysa psikolojik adan zayf, iradesiz ve de ahlk sahibi olmayan dier kyl tipi memleketinde iflsa urad. flsa urayan bu ikinci insan tipi, hayatn belirlemek amacyla ve hayatta baarsz olduu memleketini terk etmek istei sonucunda mparatorluun yollarn tuttu. Buna benzer binlerce kiiden oluan bir insan akm Krm da istil etti: bu insanlar, toprak aalarnn kams olmadan yaamas mmkn olmayan dnk beceriksiz kyllerden, farkl nedenlerden dolay iten kovulan iilerden (bunlar arasnda memleketinde de hayatlarndan memnun, ilerini seven iyi iiler yoktu), hayat kadnlarndan ve buna benzer tiplerden oluuyordu. Yani bundan sonra da defalarca tekrarlanan farkl bir durum sz konusuydu: Becerikli olan herkes Rusyada kalyor, byk reformun gittike hzlanan ark devresi dnda kalan en kt insan kalabal ise Krma yerleiyordu. Veya byk gazeteciyazar A. N. Nelidinin kahramanlarndan birinin syledii gibi () yalnz yaramaz, tembel ve beceriksiz alaklar g edip yerleiyordu. .16 Onlar, yerlerinden kalkyor ve Gneye doru yneliyordu. Bu durum, devlet ideologlarnn iine yaryordu ve ynetimin uygulamalarna uygundu, ancak yerinden edilen Tatarlar yalnz 55.000 hektar topra boaltt ve Krma yerleenler iin yetersiz olan bu arazilerin yan sra yeni topran da bulunmas gerekirdi.

825

Bu nedenle de ortaya kan ihtiyalar karlamak iin Krm vakflarnn topraklarn kullanmakla ilgili giriimler, bir tesadf deildi. Devlet, eskiden beri Vakf mallarna el uzatyordu ve 30-40 yl iinde yava yava vakf mallarnn miktar azlyordu (mahkeme yoluyla alnm olanlar, idare yoluyla bakasnn topraklarna ilve edilen topraklar vs.), yani yarsndan daha az kalmt. XVIII. yzyln sonuna doru vakf topraklarnn adeta 300.000 desyatinaya (1 desyatina 1.09 hektara eittir-Z. Z.) ularken, 1864 ylna doru bu topraklardan 138.000 desyatina, 1888 ylnda da 70-80 000 desyatina kalmtr.17 Bu arada 1890l yllarda vakf gayri menkullerinin nemi, Tatarlar iin daha nce hi olmad kadar artt. Vakflar, zengin olan Tatar mirzaln durumunun ktlemesi ve de Hanln yok edilmesiyle yalnz din deil, mill eitimi de destekleyen tek kaynak olarak kalmt, nk Rus mparatorluu tek bir kuru bile vermiyordu. Bunun yan sra ky belediyeleri yok edildikten sonra vakflardan salanan parayla yoksullara yardm edildi, birok toplumsal messese ayakta tutuldu, hatta ehir ve kylerdeki pek ok yap onlar sayesinde almaya devam etti. rnein Bahe Saraydaki su ebekesi, Krmn birok kesindeki saysz adrvan ve eme Vakflara balyd. Vakf topraklarda insanlar yayordu, birok insan bu topraklardan geimini salyordu. Birok nesil hep bu topraklarda kalyordu, bu toprak zerine ter dkyordu, daha verimli olabilmesi iin elinden gelen her ey yapyordu. Bunun yan sra Vakflarn din ve ahlk nemi Krm Tatarlar iin ok bykt. Bu nedenle de hakl olarak Vakflarn alnmas onlar tarafndan eriata yaplan bir saldr olarak alglanyordu. Sz konusu dnemde Vakflarla ilgili sorun tam anlamyla ekonomik bir soruna dnt. ok yaknda mill kltrn ve ideolojinin byk bir sorunu haline geldi ve yalnzca Tatarlar arasnda deil Krmda geni bir insan kitlesi arasnda protestolarn ortaya kmasn sebep oldu. Rusyada herhangi bir akmn kard gazeteler sk sk kamuoyunu belirlerdi. Gazeteler, 1870li yllarnn ortasna doru Krm vakflarnn byk bir blmnn devlete verilmesi konusunda geni bir kampanya balatt. Gazeteciler 1876 ylnda birden bire, uzakta bulunan Krmn Vakflaryla ilgilenmeye balad. Bu gazeteciler, pek ok yazda vakf topraklarnn Tatarlara verilmesinin ne kadar gereksiz olduunu yazyordu. Onlara gre Tatarlarn fanatizmine kar mcadele edilmesi gerekiyordu. Kltrel gemiin izini yok etme tabi ki Mslmanlarn sahip olduu Vakf mallarnn alnmasndan geiyordu. Moskova gazetelerine gre, byle bir zm doal olarak eskiden beri var olan Krm Tatarlarnn memnuniyetsizliinin derinlemesine neden olacakt, ancak bunun zerinde ayrntl olarak durulmas gerekmiyordu: aslnda Tatarlarn varabilecei son protesto ekli ancak g olabilir. Ancak gten korkmamak lzm, Tatarlar da zorla tutmak gerekmiyor, nk hem Rusya iinden, hem de yurt dndan gelen yeterli sayda bir gmen kalabal Krma yerleecek.18 Bunun yan sra Krmda yaayan Mslman din adamlar zerindeki siyas bask da younlatrlyordu. 1876da leri Bakan A. E. Timaev Mekkeye Hacca giden Krm Tatarlarna pasaport verilmesini yasaklad. Ayn zamanda st kapal bir ekilde Vakflar da erimeye devem ediyordu. B. 1877-78 Osmanl-Rus Sava ve Tatarlara Kar Rus Nefretinin Parlamas

826

arlk herhangi bir siyas baarszlktan sonra her zaman ve defalarca Rus asll olmayan halklar zerinde uygulanan basklarn younlatryordu. Bu durum Krm Tatarlarnn tarihinde yanstlmtr; Ruslar asndan talihsiz olan 1787-1791 yllarndaki savatan, 1830daki Leh syanndan ve Krm Savandan sonra Krm halk iin dayanlmas mmkn olmayan dnemler balad. Tatarlara kar yrtlen nefret, Balkanlardaki Osmanl-Rus Savandan (1877-1878) sonra da patlak verdi. Rusya, Krm Savandaki Rus utancn unutturmak amacyla balatlan ve Rus kamuoyuna Kurtulu Sava olarak tantlan bu savala Gney Slavlar Trk esaretinden kurtaracakt. Savala ilgili uydurulmu, Rus halkna yaplan u aklama (Ruslarn Trklerle yaptklar daha nceki savalarda olduu gibi Rus kylsnn karlar, Rusya dndaki Slavlarn iyilii iin kurban ediliyordu), pratikte Rus toplumunun tm tabakalar tarafndan tekrarlanyordu. Bu nedenle de Ruslar, Tuna nehrine ulap bizim kyllere kyasla Bulgarlarn burada refah iinde ve mutlu bir ekilde yaadklar () , bunun yan sra da Bulgarlarn Trk hkmetine gelirlerine bal olmayan ve ok dk miktarda vergi dedikleri, askerlikten muaf tutulduklar konusunda ikna olduktan sonra bile Trklere kar besledikleri nefretinden kurtulmad. stelik biraz nce alnt yaptmz bu notlarn sahibi, Sivastopol kahraman, imdi ise Rus ordusunun Komutan Graf E. . Totleben, Bulgarlarn tek samimi isteinin, rahatsz edici kurtarclarn bir an nce memleketlerini terk etmekle ilgili olduu sonucuna varr.19 Rusyadaki oven propaganda tm blgeleri kaplad. Tatarlara olan nefret, iki ekilde kendini gsteriyordu: Mslmanlara kar iftira atmak ve blgeyi Ruslatrma programn uygulamak. ftiralar, genelde geni halk kitlelerine ynelik olan gazetelerde yer alyordu. Ayn ierikli makaleler belli aralarla yeniden yaymlanyordu ve bunlarda tembel Tatarlarla ilgili eskiden beri uydurulan olaylar anlatlyordu. Yerli Krmllarn karakterinde baka herhangi bir eksi bulmay baaramayan gazeteci, Mslmanlarn ar fanatizmi (Tatarlarn Kutsal Tepe Kermenaya hakaret ettikleri gibi.) ile ilgili aslsz eyler yazyordu ve bunlar gerek Ortodoks vatanseverlerinin nefretini alevlendiriyordu. 1895te yaymlanan ve Petersburgun onay olmadan yeni vakflarn kurulmasn yasaklayan kanun, yeni bir snrlama saylr. Bu ekilde, Rus mparatorluuna gerekli olmayan halkn vakf kurmas yasaklanr, nk bu tr faaliyetler Tatar kltrnn gelimesini salyordu. Ayn yl iinde Krm Tatarlarnn yaynlar, basn, hatta vaazlar zerindeki sansr younlatrlr. Vaazlar kontrol etmek iin srekli olarak camileri ziyaret eden ajanlarn ihbarlar kullanlrd.20 Bu manzarann temelinde, zellikle de balangta Ruslatrma siyaseti o kadar kt grnmyordu. Bu siyaset, daha nce de olduu gibi, en youn olarak ekonomi alannda ba gsteriyordu. Topraklardan sorumlu messeselerden ou, ok ak bir biimde bo olan topraklarla ilgili kararlar alyordu. Onlara gre bu topraklara Ortodoks dinine ait insan yerlemesi gerekirdi, belki de ondan sonra ii yetimeyecei iin toprak sahibi olmayacak Tatarlar yerleecekti, nk Rus eyaletlerinde toprak sahibi olmayan ok sayda insan vard. Bir gazete, bylesine farkl bir muameleyi sz edilen mill nedenlerden yola karak kabul ediyordu. Gazeteye gre hkmet tarafndan ok iyi bilinen, o kt mill zelliklere sahip Tatarlarn yerine Ruslar tercih etmek devletin siyas karlarna uygundu.21

827

Ruslatrma kampanyas, siyas alanda ok belirgindi. niversite mezunu olan Mslmanlarn, okullarda ideolojik dersleri (tarih, corafya; eski diller hatta matematik) vermeleri yasaklanyordu22, Mslmanlar genelde nemli grevlere getirilmiyordu. rnein 1906da Evpatoryada yaplan yerel seimlerin sonular iptal edildi; Vali, eer yerel ynetimin bana Rus asll olmayan biri seilirse, () yerel ynetimin yeleri hep Rus olmayan elemanlardan oluacak, bu nedenle de Rus halknn karlarn koruyacak, mill, salam Rus geleneklerini destekleyecek Ruslarn da ynetimde yer almas ok gereklidir. diyordu.23 Bu nlemlerin kompleksi ve bu kompleksin Rus basnn byk bir ksm tarafndan desteklenmesi, Krm Tatar aydn . Gaspral tarafndan hakl olarak Doudan nefret eden, dar grl saldrganlarn fanatik czrts.olarak deerlendirilirdi.24 C. Yeni G Krm Tatarlarnn sonraki Byk g, XIX. yzyln sonu ve XX. yzyln banda gerekleti. Bu gn kark, iktisad ve ideolojik nedenleri vard. Bundan nce sz ettiimiz farkl muameleler, basklar ve ovenizm, herkesin askerlik yapmas ile ilgili kanunun kabul edilmesini hazrlad. Bu kanunla Kakrina Dnemine ait Tatarlarla ilgili askerlikten muafiyet uygulamas kaldrlyordu. Bu da, Tatarlarn Rus acemi askerlerin karlamad durumlarla karlamalarn salyordu (tek Tatarn, yabanc ve Mslmanlara kar nefretle dolu, saldrgan bir ortamnda bulunmas, ordu yemeklerinde Tatarlarn yemedii domuz eti bulunmas, namazn klmasnn mmkn olmay, Rus dilinin Tatarlar tarafndan bilinmemesi vb.). Zaten kolay olmayan askerlik grevi, Krm Tatarlar iin ek eziyetlerle doluydu, bazen bunlara dayanmak mmkn olmuyordu. Bazen de, komu Trkiyenin Sultanna, yani dnya Halifesine kar savamak gibi olaslklar da mmkn olabiliyordu. Yeni kanun 01.01.1874te yaymlanr. Bundan hemen sonra da Krmn Mslmanlar, ondan nce duyulmam ancak imdi geree dnen atalarn dinine hakaret etme tehlikesinden kamaya balad. Askere arlan yzlerce gen, tek bana deil, ailesiyle, erkek ve kz kardeleriyle birlikte kayordu. Tabi ki idareciler, bu kalara yalnz grnte kar kyordu. Denizin br tarafna kaanlardan kaybedilenler, g sonucunda hazineye kalan ve gelir salayan topran deerinden birka misli azd. Bunun yan sra sz konusu durum, Ruslatrmayla ilgili nemli programa yardmc oluyordu. rnein Rus Valisi 1902de yle der: Ben, Tatarlarn zorla Rusya vatanda olarak kalmalarnn imknsz ve mparatorluun snrlar iinde yaamalar konusunda aba gsterilmesinin gereksiz olduunu dyorum; ayn zamanda da onlar tarafndan braklan topraklarn Ruslarn eline gemesi durumunun, gayet uygun olduunu kabul ediyorum (). Bu nlemlerle de Krmn bundan sonraki smrgeletirmesinde gerek bir admn atlacana eminim ().25 D. 1905-1907 Yllar Arasnda Krm Bu dnemde yalnz Mslmanlara kar deil, Rus olmayan tm halklara kar basklar uygulanyordu. Rusyann merkez blgelerinde, Kiinevde ve Odesada bu saldralar Yahudilere kar yaplyordu, Krmda yaayan Krm Tatarlar ise, her zaman sulu olan insan snfna dahil edildi. Yalnzca bu nedenlerden dolay Tatarlar, kendi memleketlerinde yabanc oldular. stelik bu

828

yabanclar haklarn korumaya, kltrn, eitimini gelitirmeye alyordu, hatta madd deerlerinin ve zellikle de Rus toprak aalarnn ald topraklarnn iadesini istiyordu. Bu nedenle de Krmda saldr dzenleyenler, hem Yahudilere, hem de Tatarlara ait maaza, depo, bfe ve evlere saldryordu. te yandan ise, burada yaayan Alman, Bulgar, Yunan veya Ermeni gibi yabanclar hi kimse tarafndan rahatsz edilmiyordu. phesiz, 1905-1907 yllarnda yaplan saldrlardan Krm Tatarlar Yahudilerden daha az zarar grd. Ancak bunun nedeni Mslmanlarn saldrganlara Yahudilerden daha yakn olmalarndan kaynaklanmyordu. Bu kanl olaylar yalnz sakinlerin kark olduu, Hristiyan olmayan kurbanlarn ve Hristiyan olan cellatlarn birlikte yaad ehirlerde yaplyordu. Tatarlarn byk blm zengin olmayan kyllerden oluuyordu. Ancak saldrganlar (onlar yoksul mahallelere ynelmiyordu, yalnz gaspn mmkn olduu semtlerde ahlkszlklarn gerekletiriyordu) iin nemli olan Mslmanlarn orta derecede varlkl veya zengin ehirli snf, tam anlamyla Yahudilerin kaderini paylat. Yalnz Krma zg baka bir zellik de var: Dier blgelerde saldrganlarn ou Rus asllyd, oysa Krmda saldrganlar arasnda Ermeni ve zellikle de Arnavutlar ad altnda, XVIII. yzyldan itibaren burada yaayan Yunanlar vb. gibi aznlklar vard.26 E. Krmdaki Stolpin Reformu Birinci Dnya Savandan nceki yllar, hem Rus halknn, hem de Krm Tatarlarnn tarihi asndan Rus mparatorluunun Babakan olan Petr Stolpinin parlak ahsiyetiyle balantldr. Petr Stolpin, mill-etnik zellikli konulara gelince koyu bir vatansever olarak ortaya kyordu. Bunun yan sra Stolpin o zaman yalnz Rusyann, ne Bat ne de Dou modeline benzeyen zel bir yolu takip etmesi gerektiinden sz ediyordu (Onun gibi dnen Almanlar, yalnz kk Dou Prusyann byle bir hakka sahip olduunu ifade ediyordu). Babakan, burjuva demokrasisine sahip lkeler sz konusu olunca Rusyann ngiltereyi bir model olarak takip etmesi gerekmediini ve monari rejimine dayanmas gerektiini dnyordu. Yani Rusyann jeopolitik ve jeostratejik gcn arttrmak amacyla aktif bir i siyasetin yrtlmesi gerekirdi.27 kinci Dumada yer alan Mslman Grubu, bir takm isteklerde bulundu. Bu istekler, yalnz Mslmanlarn, smrgeci yneticilerine olan olduka yetersiz saygsn deil, Mslmanlarn toplumun ekonomik ve sosyal adan modernletirilmesiyle ilgili istekleri de yanstyordu. Mslman Milletvekillerinin, arn Anayasa zerindeki etkisini azaltmak, herkese din hrriyet tanmak, baka halklarnn dillerini Rusa olan resmi diliyle ayn anda kullanmakla (yerel halkn diliyle resmi yazmalarnn yaplmas da isteniyordu) ilgili istekleri vard. Milletvekilleri, 1917 Devriminden nceki yllarda yerel ynetime sahip zerk mill blgelerin oluturulmasn, devlete ait topraklarn toprak sahibi olmayan yoksul kiilere datlmasn, manastrlara ve zel kiilere ait baz topraklarn gene yoksullara verilmek amacyla hazine tarafndan satn alnmasn istiyordu. Bu isteklerin tm toprak aalarna balln sonuna kadar yok edilmesiyle ilgiliydi. 8 saatlik alma gnnn kabul edilmesi konusundaki istek ise, ehirdeki iileri kapsyordu.

829

Herhangi bir partiyle balants olmayan bu programn kabulnn, devletin glenmesinde rol oynayacan kabul etmek lzmd. nk baka Meclis gruplar da buna benzer projeler hazrlad. Ancak bir taraftan ekonomiyi glendirmeye alan (Stolpin), ayn zamanda da devletinin zayflamasn salayan (gene Stolpin) ar idarecilerinin kararszl, hatta krgzll oven kanunun kabul edilmesine imkn verdi. 3 Haziran 1907de yaymlanan Stolpin Karar, deimeye balayan Rusyann mill politikasnn geriye dnmesini salad. Stolpine kadar Ruslatrmaya ynelik bu siyaset ak bir programa, belli amalara sahip deildi. imdi ise, devletin byk ovenizminin tamamlanm bir rneini gryoruz. Devlet ovenizminin temel prensipleri, kat zerinde yer alyor ve bu sistem milletiliin ideolojisine ve tecrbesine dayanyordu.28 Bu eylemin XX. yzylda, devletin anayasal dneminde ilk defa yaplmas ok paradoksaldr ve yalnzca gl snfn haklarna dayanr. 6 Martta Mecliste konuan Babakan arn istei dorultusunda deitirilen vatanmzn, hukuk bir devlete dnmesi gerektiini sylemi olsa da, imdi hukuk devlet ifadesi Stolpinin siyas szck daarcndan tamamyla silindi. Genel seimler srasnda Rus olmayan halklara kar uygulanan ayrm, 03.06.1907 tarihli Kanununda yle destekleniyordu: Halkn yeterince uygar olmad devletin snr blgelerinde geici olarak genel seimin yaplmamas lzm.29 Bu geici sre yllarca srebilirdi. Krmdaki ovenler, Babakann bu kararana byk bir deer verdi: Vali Novitskiy, kinci Nikolaya yazd mektubunda yle demiti: Blgenin Rus halk, yeni ve byk bir balang saylan iln byk bir hayranlkla okudu, () Dumann ruhen Ruslara ait olmas lzm.30 O, ayn yl 14 Kasm gn de unlar sylemiti: Yalnz mantkl devleti dncesine ve salam devleti idaresine sahip hkmetler var olma hakkna sahiptir.31 Petersburgun mill politikasnn baka bir zellii de vardr. Daha nce de belerttiimiz gibi Stolpin dnemine kadar aznlklar, yalnz brokrasinin kt temsilcilerinden ekiyordu, oysa imdiki hkmet toplumun tm geni ve etkili evrelerinden destek gryordu. Toplum derken tabi ki Rus toplumundan sz ediyoruz. ovence makaleler yaymlanyordu ve bu makalelerin yazarlar her zaman beceriksiz yazar gurubuna ait deildi. Yazarlar makalelerinde Rus halknn, ahlk, bilgi dzeyi ve manev deerleri itibariyle yabanclardan daha stn olduunu kantlyordu. Ayn zamanda da bu halklarn ahlk deerleriyle, kendi dillerine olan ballyla, tarih gelenekleriyle alay ediliyordu. Tabi ki bu kitlesel oven propagandas, aydn ve de alan snfn bir blm zerinde de etkisini gsterdi. te bunlar, Stolpinin iktisad alanda yapt deiikliklerin ideolojik temeli idi. Ancak bu arada, Krm Tatarlarnn ideolojik ve politik direnii olutu. Bu Tatar deriniinin nemli temsilcisi smail Gaspral idi. 5. smail Gaspral A. smail Beyin Hayat

830

smail Gaspral, 1851 ylnda Krmn gney sahilinde bulunan Ackyde dnyaya geldi. Babas zengin olmayan bir subayd. Bu gen, o zaman iin fena saylmayacak ancak mkemmel olarak deerlendirilmesi mmkn olmayan bir eitim ald. Bu nedenle de smail Bey hem genlik, hem de olgunluk dneminde kltr seviyesini ykseltmek iin durmadan alt. Bu konuda gsterdii abas, Trk dnyasnn en ileri gelenler arasnda yer almasna yardmc oldu. Henz genlik dneminde, Bat Avrupadaki hayat artlarn tanma, baz slm lkelerini ziyaret etme frsatn buldu. smail Bey, Trklerin manev hayatna ynelik birka reform neren, byk din dnr ve aydn olan Volga boyu Tatarlarnn fikirlerine ilgi gsteriyordu. Douda ve Avrupada bulunan Mslmanlarn XIX. yzyln ikinci yarsnda karlatklar sorunlara byle bir deiiklik yaplmasnn ne kadar gerekli olduunu kantlyordu. Sorunlarn kkne inme becerisine sahip bu gencin, var olan sorunlarn farkna varmamas mmkn deildi: 1) Geleneksel okul tipi, gittike byyen ortamn kltrel ihtiyalarna cevap verecek durumunda deildi. Heceleme yntemiyle okuma retilen ocuklar hem ok fazla zaman kaybediyor, hem de Arapa metinleri anlamyordu. Rus mparatorluunun ou niversitesinde uygulanan programlar da klsik bir eitim rneine uygun deildi. Rusyadaki niversite daha nce dnyann iyi okullar arasnda yer alrken, imdi laik olarak deerlendirilen tm derslerin iptal edildii, yalnz din eitimin hakim olduu niversitelere dnt. 2) Din tecrbesi, vaazlarn anlam ve vaazlarn normlar, birok belediye ve blgede gelenekten ve klasik slamn aslndan uzaklat. zellikle slma kar hogrl olmayan ve saldrgan olan Avrupa kltrleriyle be yz yllk ilikisi, ztllklarn ortaya kmasna, Mslmanlarn kltrel ve manev hayatlarnda baz olumsuz deiikliklerin meydana gelmesine sebep oldu. Komulara gvensizlik, yabanc kltrlere nefret duyma ortaya kt gibi, ezelden beri var olan dnyay tanma isteinin de snd, hogrnn yok olduu ve iine kapanma gibi bir eylemin belirdii grlr. Bu zellikler, Rusyadaki Mslmanlar arasnda olduka belirgindi. Bunlar, srekli olarak slma kar yaplan ideolojik, siyas, iktisad ve kltrel basky destekleyen Rus arlarnn mill ve smrge politikasnn bir cevabyd. 3) Trklerin, zellikle de dil ve kltr alannda blnmesi smail Beyin zmesi gereken baka bir sorundu. Eskiden bir btn olan Trk dnyas, imdi farkl ktalara ayrlyordu. Trkler, ideolojik ve manev adan gittike birbirlerinden uzaklayordu. Bu sre, daha byk bir srecin temelinde geliiyordu: Tm slm dnyas eskiden beri var olan btnln kaybediyordu. mmet, sk sk snr blgelerinde yaayanlarn hibir suu olmadan mill ve etnik paralara ayrlyordu. Snr blgeleri iine kapanmyordu, oysa slmn temeli olan Arap blgesi onlardan uzaklayordu. Arap dnyas, slmn dier kltrel ve tarih blgelerinden sanki daha aktifti ve kendi i sorunlar zerinde younlayordu. 4) Krm Tatarlarn sorunu, yalnz eski bir sorunun paras deildi, aslnda onun zayf noktasyd. Krmn yerli halk her zaman ak oluuyla, kabiliyetiyle, hogrl kltryle vnyordu. Tatarlarn kltr, etkileimin var olduu, kltrn kesitii (slm Dousu, Antik Avrupa ve Byk Bozkr) bir

831

ortamda olutu ve bu kltr aniden ve zorla etrafndan bulunan dnya etkileiminden koparld. Yzyllar sren smrgecilikteki ayrm, Krm Tatar halknn zengin ve kendine zg kltrn bodu, bu kltrn en gl ve en iyi iek aan dallarn kesti. 5) Son olarak da bilgisizlik sorunu vard. Bu bilgisizlik, yalnz Mslmanlarn sz edilen iine kapanma durumuna bal deildi. Batnn ve Rusyann, Mslmanlarn dorularn (gazetecileri tarafndan uydurulmu olanlar deil), duygularn ve mitlerini, planlarn ve isteklerini bilmesi gerekiyordu. Bu, yalnz Hristiyanlar iin deil, daha ok kendilerine, kltrlerine ve dinlerine yaplan iftiralara fazlasyla izin veren Mslmanlar iin gerekliydi. Burada, smail Gaspralnn zd ana ve stratejik sorunlarndan en nemli olanlarn verdik. smail Bey hayatnn byk bir blmn buna adad. O, uygulamak istedii program reddedenlerin kard byk engellerle karlat. Bir taraftan eski kltr temelinde yaplacak modernlemeye kar kanlar, dier taraftan da Rusyadaki Trklerin birlemesinde ve eitilmesinde tehlike grenler engel oluturuyordu, nk onlara gre Rus eitimini almam ve Rusa bilmeyen bir yobaz, Rus eitimini alm bir Tatardan, bir aristokrattan ve en kts de niversiteli bir Tatardan daha uygundur.32 Ancak Dounun byk aydn tek deildi. O, ihabeddin Mercani, Abdul-Kayum Nasri, Abunasr el Kursavi gibi byk Kazan ve Orta Asya devrimcilerinin almalarn rnek alyordu. smail Gaspral, Krm molla ve retmenlerinden, Krm aydnlarndan ve onun gibi dnen Trklerden destek gryordu. Ne yazk ki, smail Bey Rus evrelerinden anlay grmedi. Bu evreler onu anlamyordu, onlardan bazlar da smail Beye kar kyordu. Bu nedenle de Bahesaray dnr, verilmesi gereken byle bir destekten mahrum brakld. Buna ramen smail Gaspral, vermi olduumuz be sorunu bu veya u lde zebildi. nk henz yolun bandayken bunlar bir ama olarak gryordu. B. smail Gaspralnn Stratejisi ve Yntemleri smail Beye gre, Trklerin eitimi konusundaki reform okullarn almasyla balamalyd. Tatar dnrn bu gr, zamann kt iktisad artlarna dayanyordu. Hayat artlar, Tatar ocuklarna ok ksa bir okul sresi tanyordu, nk onlar geimlerini salamak iin kk yatayken almak zorundalard. smail Gaspral, Orta aa ait hece yntemini harf yntemiyle deitirerek maksimum bir sonu elde etti. Bylece ocuklar, okuma ve yazmay eskisi gibi iki yl iinde deil, 40 gn iinde renebiliyordu. Kazandrlan zaman da Kuran- Kerimi renmek, onun estetik ve ahlk deerlerini alglamak iin kullanlyordu. ocuklar, ya ve bilgi itibariyle snflara ayrlyordu (eskiden bu uygulanmyordu, tm renciler birlikte okuyordu). Yksek okullarn yeniden yaplandrlmas o kadar gerekli deildi, bu kadar nl bilim adamn ve dnr yetitiren nl Arap Medreselerinin yeniden hayata geirilmesi daha nemliydi. Tatarlarn retmen Liseleri ve Medreselerinde yaplan reform, programa hem bir dizi lik, hem fen bilimlerine ait derslerin, hem de Rusann eklenmesi imkn veriyordu. Ona gre Rus dili, bilginin ve insanlar arasndaki ilikilerin arac idi; gelecek nesillerin kltr gelitirmesini mkemmelletirecek Rus dili, zel ve yapc bir niversite saylyordu.

832

kinci sorun tamamyla zld. Mslmanlarn toplumsal ve zihnisel tecrite byk cehalete, tm faaliyetlerindeki durgunlua, gittike derinleen yoksullua, yok edici glere33 birden ve tamamyla son vermesi gerekirdi. Rusyann m, yoksa Batnn m rnek olarak kullanlmas konusu, o dnem Rusyasnda (oven gerginliinin youn olduu ortamda) olduu gibi tuhaf bir ekilde zlyordu. smail Bey, konumalarnda sk sk Rus modelini tercih ettiini belirtiyordu. Hatta Baty canavar olarak deerlendiriyordu. Ancak Pariste yaayan smail Gaspralnn konumalarndan, bu canavarn gzelliine ve gcne ne kadar byk nem verdii de hissediliyordu. Onun iin reformlarn en nemli rnei Batyd. smail Gaspral, ocuk yetitirme ve eitme alannda ngiliz sisteminin kendisi iin bir ideal olduunu saklamyordu.34 Rus mparatorluunun ideolojisi ve siyaseti Gaspralya yol sunuyordu: Cedidizm, Panislmizm ve Pantrkizm. Cedidizm, gerek Mslmanlar hazrlyordu. Bu Mslmanlar aydn, Ruslatrmaya izin vermeyen, Rus etnokltr merkezlerinden yaylan ahlk d ve saldrganlktan uzak, slm davran kurallarna sadk kiilerdi. Cedidizm taraftarlar, etraflarna gl bir ahlk yayyordu, halk adna yaptklar manev ve pratik almalar birok ahslar ekiyordu. Bu sre, yzyllarca sren Rus kltrel ve manev saldrganlnn kazand her eyi yok edecek kadar ciddiydi. Panislmizm, mparatorluun ideolojisinin temelini sarsyordu. nk Panislmizm, insancl, umum, hogrl ve akt. Oysa resmi olarak aklanan ve herkes iin mecbur olan saldrganlarn idealleri Ortodoks, mutlakyet, millet! eklindeydi. Pantrkizm, farkl olan iki srecin tek tepkisiydi (Byk Trk kltrnn k ve dnyann paralanmas). Aslnda Pantrkizm, gzel grnen ancak uygulanmas mmkn olmayan bir topya olan Panislmizmin bir alternatif idi. Tek dil, ayn kk, ada kltr ve ada sorunlar gibi temelde genetik ve yakn kltr akrabalna dayanan Pantrkizm daha gerekiydi. Pantrkizmin temelinde, halklar gnll bir ekilde birletirme dncesi yatyordu. Yani burada Gaspralnn, mmetin birlemesiyle, hem de Arap temelinde deil Trk dili temelinde gerekletirilmesiyle ilgili cesur abasndan sz ediliyor. Ancak sper bir Trk etnosu, byk ulusu oluturma abas, Rus mparatorluunun en byk etnosu olan, hl bir ulusa dnemeyen, Rus rknn zavall temelinde gsteriliyordu Trklerin paralanmasyla ilgili nc sorunu zmek ile ilgili entegre program, arln mill politikasna ters dt iin o kadar basit bir i deildi. Halklar zorla birbirinden ayrlyordu. rnein bir Tatarn Trkistanda ev sahibi olmas yasakt. Ayn ey Trkmenler iin de geerliydi. . Gaspralya gre, edeb Trke olarak adlandrlan tek dil, Trklerin birliinde temel faktrlerinden biri olmalyd. Suni bir ekilde yeniden kurulan bu Trkeyle Tercman Gazetesi, baka sreli yaynlar ve Gaspral ile arkadalarnn kitaplar yaymlanyordu. Bu dil, Krm Tatarcas veya Tatarcann herhangi bir diyalekti deildi. Ortak Trk dili temelinde kurulan bu dil, Trk kkenli halklar arasndaki ilikilerde kullanlacakt. Bunun yan sra sz konusu dil, bu dnemde kullanlan felsef, ekonomik ve sosyal terimlerle zenginletirilmiti. O dile almak zor deildi, Gaspralnn hayatta olduu sralarda bile herkes tarafndan, dilin yaratcsnn da syledii gibi o, stanbul Boazndaki kaykdan

833

Kagardaki devecilere kadar herkes tarafndan anlalyordu. Yeni kelimeler, en ok kullanlan dilden alnyordu, zellikle de modernletirilmi Osmanlcadan. Bu Trke, ondan nce Mslmanlar arasnda kullanlan Arapann yerine gemeliydi. Pantrkizmin Rus (Gaspral) modeli, Panslavizmin bir karlyd ancak birok nemli farkllklara da sahipti. Panslavizm, Slav olmayanlara karyd, Pantrkzm ise Trk olmayan dnyayla anlay ve hogr iinde yaama temelinde oluuyordu. Panslavizm, saldrgan, siyas ve rkyd (Slav olmayan insanlar iin kaplar kapalyd), Gaspralnn Pantrkizminin ise, siyas amalardan baka, ok farkl amalar vard. Burada rkla hi yer yoktu. Bilindii gibi Trkler birbirlerine ok yakn diller konuuyor, ancak farkl boylara aittir. Bu nedenle birleme, dil veya kltr temelinde yaplacakt. Bu, Gaspralnn Dilde, fikirde, ite birlik eklindeki dncesiyle de kantlanr. Hem sosyal zgrlk, hem kadn sorununun liberalletirilmesi, hem de herkes tarafndan kabul edilen deerlerin birlii sz konusuydu. eriata dayanmayan, suni norm ve davranlar ieren bo inanlarn ortadan kaldrlmas ngrlyordu. ki blmden oluan drdnc ama; a) Ruslatrmaya, Rus mill kltrn alamaya ve halkn ahlkn bozmaya ynelik abalara kar salam bir engel koymak (Mslmanlar Ruslardan daha varlkl ve daha okumu. Bu nedenle de Ruslarn anlattklar, u anda Mslmanlar arasnda herhangi bir baarya ulaamaz35) ile ilgiliydi. b) Kltr mirasn yeniden hayata geirecek yeni gler oluturmak, dzenli bir eitim almalar mmkn olmayan yal insan kitlesi arasnda geni bir eitim program uygulamak zelliini tayordu. Bu iki amacn yerine getirilmesiyle Krm Tatarlar, kendilerini mkemmel kltre ve tarihe sahip bir halk olarak grecek, dnyann ve slm kltrnn bir paras imi gibi hissedecekti. Uluslararas hukuk ve ahlk alanlarda yrtlen byle bir amala, etnosun fiziksel varl salanabilirdi. Amerika Birleik Devletlerinden birka bilim adamnn grne gre, etnik birliin salanmamas, genel entegrasyonu, Tatarlarn Trkiyeye yaptklar g kolaylatryordu. Tatarlar, g ederken yalnzca o byk slm dnyasndaki yerlerini deitirdiklerini sanyorlard. Bu bir hipotezdir ve bunun doruluunu destekleyecek cidd herhangi bir kant yoktur. smail Gaspralnn programn yerine getirdikten sonra (ve de 1944te yaplan snr d uygulamasndan sonra Tatarlarn yurtlarna dnmesinin ardndan) Tatarlarn varlnn Dnya halklarndan biri olarak reddedilmesi, ahlkszca ve sahtedir. Konu, dnya kltrnn bu parasn yeniden hayata geirmek ile ilgili bir yntem bulmaktan ibaretti. Yeni bir toplumun yaratlmas, klasik bir insan tipini, yani eski dneme ait bir insan tipini oluturma planyla ilgiliydi. Bu genel geer bir reeteydi ve baka dinler iin uygun deildi. Reformcu, eski asrlara dnerek slm dinamizmi temelinde gerekleri yzletiriyordu. Ona gre, yeniliklerin kltr dndaki baz objektif deerler araclyla da kabul edilmesi gerekirdi. Bir yzyl sonra da smail Gaspralnn ne kadar hakl olduu anlald. slm, insann ve doann ortak evrimi alanndaki meden anlamn koruyarak, baardan baarya ilerliyor ve sadece taraftar saysnn bymesi asndan bile dier dinleri arkada brakyor.

834

Beinci sorun, edeb Trkeyi anlayabilen herkese ynelik Trke basn ve edebiyatn oluumuyla bir lde zlyordu. Bu yaynlar, Balkanlardan ine kadar uzanan geni corafya zerinde yaayan tm Trk dnyasna ynelikti ve bu ama gerekleti. Tercmann birinci says, 1883 ylnda kt ve gazete kurucusunun lmnden sonra da yaymlanmaya devam etti. Bu gazetenin temel amac ve ideolojik program, birinci saysnn kmasndan iki yl nce Gaspralnn Rus Mslmanl adl denemesinde yer ald. Tercman gazetesinin kmas, umum Trk anlam tayan bir olay olarak kabul edilir. Birka aratrmacya gre smail Beyin bu gazetesi ve dier yaynlar, Gaspralnn fikirlerini kitleler arasnda hareket ettiren ve Cedidizm retisini yayan bir koldur.36 Gaspralnn da, eitim ve de basn dilinin Trke olmasnn, Bilginin Mslmanlar arasna girmesini kolaylatrdn, () Tatarlarn okur yazar orannn yksek olmasna, gerekli olan yararl ve pratik bilgilerin halk arasnda hzl bir ekilde yaylmasna yardmc olduun inanyordu.37 6. Krm Tatarlarnn Yeni Aydn Snf smail Gaspral, Krm Tatar olan lik aydnlarn ilk nesline aittir. Bu neslin yrtt almalarn en nemli blm halk eitmekle ilgiliydi. Aslnda mektep ve mekteb-i rdiye (medreseler iin hazrlananlara senelik eitim veren okullar) alarnn kurulmasyla genel eitim seviyesi olduka ykseldi. Cedid retmeni hazrlamak amacyla Akmescitte Tatar retmen ekol kuruldu. Gaspralnn yanda olan Albay smail Muftizade retmen okulunun vasisi olunca, ekol mill aydnlarn yetitii bir merkeze dnt. Bu okulun mezunlar, 1910-1920 yllarnda siyas, ideoloji ve kltr alanlarnda ulusun gerek liderleri oldu. Onlar bir manev ekirdek oluturdu. Tatar aydn snfnn ikinci neslini oluturan bu ahslarn hayatlar, kltr ve eitim alanlarnda gerekletirdikleri faaliyete ve milli kurtulu mcadelesine adanmt. smail Muftizade, 1897 ylnda, Krmn yoksul Mslman halkna yardm etmek amacyla Cemiyet-i Hayriye adl Akmescit Vakfn kurdu. Vakfn amac, yalnz yoksullara yardm yapmakla snrl kalmyordu, nk bunun yan sra tm rencilere de yardmlarda bulunuyordu. Bu nedenle de Vakf, ksa bir sre iinde ikinci Trk aydn neslinin tekilt oldu. Bahesaray, Evpatorya, Yalta, Karasupazar ve Kerte de buna benzer Vakflar kurulunca, mill kurtulu mcadelesi iin gereken temel hazrd. Bu faaliyet, yalnz coraf adan deil ayn zamanda da uygulamada (Dumadaki R. Medievin milletvekillilii) da glenmeye baland. . Gaspralnn, . Muftizadenin, onlarn yanda ve devamclarnn abalar boa gitmedi. Halk, Rus mparatorluunun paralanma dneminde, etnik ve kltrel birlii hissediyordu, Krm Tatarlar olaanst siyas ve ideolojik liderler veren mill aydn snfna sahipti. Krm Tatarlarnn ilk iki aydn neslinin faaliyeti baka meyveler de verdi.

835

Aydnlarn faaliyeti ve zellikle de halk davasna olan ball, parayla satn alnamayacak ve srekli canl tutulan vatanseverlii, Rus adalarn kukulandryordu. Yeni artlar ortaya kt. htill dnemi, Ruslar ve Trkler arasndaki ideolojik, etnopsikolojik ve kltrel sorunlara tamamyla farkl bir yn verdi. Sz konusu sorunlarn kanl bir ekilde kkten zlmesi yolunda imkn alyordu. Ruslar ve eski Hanln yerli halk arasnda ortaya kan atmada, kanl yntemlere ba vurmaya Monaristlerden balayarak Boleviklere kadar uzanan tm Rus partileri hazrd. Kan dkme konusunda Rus glerinin hazrl, Krm Trklerine ynelik, Kzl veya Beyaz terrn sk sk ba gsterdii 1917-1921 yllarnda kendini gerekten gsterebildi. 1 Rossiyskiy Gosudarstvenny storicheskikh Arkhiv (daha sonra: RGA olan ksaltlm

ekli kullanlcaktr), fond 1286, opis 15, delo 1560, 1. 8 ob. 2 3 Stullin F.S., Sobranie povestey i rasskazov, SPb., 894, 507. Markevich A. ., Tavricheskaya guberniya vo vreme Krmskoy voyn, Simferopol 1905, 30-

31. 38, 43-44, 65, 99. 4 5 6 7 8 9 10 11 617. 12 13 14 15 16 17 RGA, f. 387, op. 2, d. 23322, 1. 3; 15. Trud obshestva isucheniya Tatarstana, Kazan 1930, 34. Sevastopolskyi listok, 1887, no. 45. Krm, Khristomyatiya po istorii kraya, 115. Tsit. po: Krm, Khristomyatiya po istorii kraya, 137-138. Terdjiman, 1890, no. 31. Steinhard S., Skizzen und bilder aus der Krim, Laipzig 1855, 38,39. Markevich A. ., Uk. Soch., 155-156. RGA, f. 1263, op. 1, d. 2844, 1. 179. RGA, 384, op. 8, d. 434, 1. 23. RGA, tam je, 1. 179 ob.-180. Krm, Khristomyatiya po istorii kraya, Simferopol 130, 110. RGA, f. 384, op. 8, d. 434, 1. 1-2; 4 ob.-5 ob.; 24 ob.-25. Levitskiy G. P., *Pereselenie tatar iz Krma v Turtsiyu, Vestnik Evrop, 1882, kn. X, 614,

836

18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32

Moskovskie Novosti, 1976, no. 244; Novoe Vremya, 1876, no. 232 i dr. Tsit. Po: Rossiya: gosudarstvenne priorite i nastsionalne interes, Mosokva 2000, 95. RGA, f. 777, op. 4, d. 11, 1. 201-207. Novorossiyskiy Telegraf, 30.01.1885; 1887, no. 3848. Terdjiman, 12.04.1905. RGA, f. 1263, op. 4, d. 51, 1. 1031 ob. Terdjiman, 02.12.1905. Krmskaya ASSR, Simferopol 1940, 43. Glos Tavrid, 10.09.1905. Rossiya, uk. Soch., 234. Polnoe Sbr. Zzakonov, Sobr. 3, t. XXXVII, SPb., 1910, 320. Tam je. RGA, f. 1263, op. 6, d. 51, 1. 1036. Stolpin P. A., Polnoe sobranie rechey v Gosudarstvennoy dume, Moskova 1991, 103. Pisma N. . lminskogo k ober-prokuroru Svyateyshego Sinoda K. P. Pobedonostsevu,

Kazan 1895, 175. 33 34 35 36 Gasprinskiy ., Rossiya i Vostok, Kazan 1993, 20. Terdjiman, 28.09.1883. Tam je. 18.11.1883. Lazzerini E. J., Lokal Accormodation and Resistance to Colonialism in Ninteenth-Century 1700-1917. Bloomington and

Crimea//Russias Orient. mperial borderlands and Peoples, Indianapolis, 1977, 177. 37 Gasprinskiy, uk. soch., 57.

837

smail Bey Gaspral / Dr. Edige Krmal [s.485-487]


Btn hayatn Trkln ykselmesine sarf eden smail Bey,Trk halknn ebed kranlarna lyktr. Kprlzade Mehmet Fuad Krmn en byk evltlarndan, cemiyet adam, gazeteci, yazar, pedagog, ideolog ve slhat smail Bey Gaspral 24 Eyll 1914 tarihinde, sabah saat 11de Bahesaray ehrinde ebediyete kavumutur. Onun ac lm haberi yldrm hzyla btn Krma yaylm ve ksa bir mddet iinde TrkMslman dnyas tarafndan renilmiti. Bata Bahesaray ahalisi olmak zere eitli millet ve dinlere mensup binlerce insan, lye kar son vazifesini yapmak zere cenaze merasimine akn etmiti. Rusyann her tarafndan milyonlarca Trk ve Mslmanlarn, bu byk insann vefat dolaysyla ektikleri derin ac ve yas hislerini ifade eden yzlerce taziye telgraf alnmt. Btn bunlar smail Bey Gaspralnn lm yl dnmnde, gayriihtiyar olarak canlanmaktadr. smail Beyin lm gnnden bu yana geen 56 yl iinde onun hayat, eserleri ve ok ynl faaliyeti hakknda eitli dillerde ciltler dolusu yazlar kaleme alnmtr. Bunlar arasnda onun oyda Akuraolu Yusufun makaleler serisi ve her eyden nce Cafer Bey Seydahmetin makaleleri ve derin ve esasl almalar sonucunda stanbulda 1934te yaymlanan monografik eseri dikkate deer.1 smail Bey Gaspral 1851 ylnda Bahesaray yaknnda bulunan Avckyde soylu ve memur Mustafa Aa ailesinin evld olarak dnyaya gelmitir. smail Beyin ocukluu Bahesarayda, onun tefekkr ve hislerinde derin ve silinmez bir iz brakan Krmn eski zamanlarna ait saysz antlar arasnda ve eski Krm Trk mill gelenek ve grenekler havas iinde gemitir. smail Bey 10 yanda iken Simferopol Lisesine gnderilmi, iki yl sonra oradan ilk nce Voronej ehrinin asker okuluna, sonra da Moskova Harp Okuluna naklettirilmitir. Gaspral Moskovada Rus aydnlar evresinde bulunuyor ve tannm Slav Birlii taraftar Katkov ile gryordu. Btn bunlar smail Beye, onda her eyden nce kendi Trk milliyetilik hissini uyandran Rus kltrn ve Rus aydnlarnn ideolojik akmlarn yakndan tanmak imknn vermiti. smail Bey 1871-1874 yllarn, renimini tamamlad, Fransz dilini rendii ve ayn zamanda Bat Avrupa ve Osmanl kltrleri hakknda da bilgi edindii stanbulda ve Pariste geirmitir. smail Bey bylece Dou ve Bat dnyasnn kltr deerlerini kendi nefsinde toplam ve etrafnda cereyan eden olaylardan doru sonular karmak kabiliyetinde bulunan parlak zeksyla andaki Trk-Mslman dnyasnn kltrel canlanmasnn gereklilii sonucuna varmtr.

838

Bunun gerekletirilmesi, Gaspral tarafndan, onun ok yllk ve verimli faaliyetinin sonuna kadar konsekan surette takip edilen hayatnn esas hedefini tekil etmitir. Kendi sarslmaz ve hibir snr tanmayan iradesine dayanan smail Bey, bu hedefin gerekletirilmesi yolunda tarihte ok az kimselere nasip olan byk baarlara ulamtr.2 smail Bey sosyal-pedagojik faaliyete Bahesaray ve Yaltada retmenlik yapmak suretiyle 1868-1871 yllarnda balamtr. smail Beyin, Avrupa gezisi sonucunda, ada Bat kltrnn kritik tahlili konusunda kaleme ald Avrupa Medeniyetine Bir Nazar Mvazene adl ilk eseri 1874te stanbulda yaymlanmtr.3 smail Bey, 1875te Krma dndkten sonra Bahesaray Belediye Bakanlna seiliyor ve 1882 ylna kadar bu makamda kalyor. Gaspralnn, 1881de Simferopolde Rus dilinde yaymlanan Rusya Mslmanlar adl eserinde ifade edilen ideolojisi bu devirde nihai olarak billurlamaktadr. Bu eserde Gaspral, Avrupa kltr ve medeniyetinin olumlu ynlerini benimsemek ve bunun yan sra kendi manev ve mill kltrn korumak ve mkemmelletirmek yoluyla btn Rusya Mslmanlar iin kltrel-mill rnesans gerekliliini tlemekte idi. smail Bey aadaki tedbirleri uygulamak ve kkletirmek suretiyle bu hedefe varlabileceini tasavvur etmekte idi: Mill kltr messeselerinin slh edilmesi ve geniletilmesi; mill hayr cemiyetlerinin kurulmas; btn Rusya Mslmanlarn kapsayan mill basnn vcuda getirilmesi; Mslman toplumunun modernletirilmesi ve Avrupallatrlmas ve Mslman kadnlarn azat edilmesi; halkn yaratc g ve dncesini temsil etmesi gereken mill aydnlar kadrolarnn yetitirilmesi vesaire.4 Yukarda saylan maddeler, Gaspralnn programnn temelini tekil etmekte idi. Onun dncesine gre, bunlar gerekletirilmeden Rusya Mslmanlar arasnda herhangi bir cidd millsiyas hareketin domas sz konusu edilemez. Onun programnda ve pratik faaliyetinde siyas esaslara yer verilmemesinin sebebi ite bundan ileri geliyordu. Gaspralnn, Rusya Mslmanlar kltrel ve siyas bakmlardan tam mnasyla olgunlancaya kadar Rus hkmetiyle herhangi bir ihtilftan kanma arzusu da bununla izah edilmektedir. smail Beyin grnde siyas tezin yerini programnn, Trklk ve slmclk ideleriyle belirtilen ideolojik yn igal etmekte idi. Trklk idesi onun nl Dilde, fikirde, ite birlik iarnda sentezletirilmi, slmclk gr ise btn Mslman dnyasnn dayanma prensibi zerinde kurulmutu.5 smail Beyin geni ve ok ynl pratik faaliyeti ite bu ideolojik temel zerinde gelimitir. Bu faaliyetin ilk safhasnda Rusya Mslmanlarnn mill basnn vcuda getirmek maksadyla byk abalar sarf edilmitir. Gaspral, btn teebbslerine ramen gazete karmak iin gerekli izni alamaynca, 1881 ylnda, eitli isimler altnda, hemen hemen her ay bir risale yaymlamaya balyor. Tongu, afak, Kamer, Gne, Yldz, Mirat- Cedit vesaire adlar altnda yaymlanan bu risaleler, mnderecatlar itibaryla, aylk dergilerden baka bir ey deildi. 12 adedi bulan bu risalelerden

839

Tongu adl ilki 8 Mays 1881de yaymlanm bulunuyordu. Bunlardan ikincisi afak Tifliste, geriye kalanlar da, anlalan Bahesarayda baslmtr. Bu risalelerde btn Trk-Mslman dnyasnn kltrel canlanma gerekliliini tleyen Gaspral, bunlar balca olarak Krm dnda yaayan Mslmanlar arasnda datmakta idi.6 1883 ylnn banda gazete karmak iznini almaya muvaffak olan smail Bey, Tercman adl nl gazetesinin ilk saysn 10 Nisan 1883 tarihinde yaymlad. Tercman o devir Trk dnyasnn en uzun mrl, en ok okunan popler bir gazete haline gelmi ve nispeten ksa bir sre iinde Kahireden Kakara ve Kazandan Hindistana kadar uzanan sahada kendine okuyucu bulmutu. Baz yazarlar bu gazeteyi Rus Novoye vremya ve ngiliz Times gazeteleriyle kyaslamakta, Cafer Seydahmet ise onu btn Trk dnyas tarihinde en ok okunan gazete diye nitelendirmektedir.7 Tercman 1905 ylna kadar Rusya Trklerinin tek sreli gazetesi olmu ve 23 ubat 1918 tarihine kadar 35 yl sresince yaynna devam etmitir.8 smail Bey Tercman stunlarnda bata Rusya Trk ve Mslmanlar olmak zere Trk-Mslman dnyasna ait en aktel siyas, sosyal, iktisad, kltrel, mill ve din problemleri aydnlatmakta idi. Onun ada ve Tercmann uzun yllk yazar tannm Krm tarihisi Osman Akorakl, ad geen gazeteyi 1903te mill edebiyatmzn, mill eitim ve son a tarihinin mill hazinesi diye vasflandrmtr.9 smail Bey Tercman vastasyla Trk-Mslman dnyasnn kltrel rnesansnn gerekliliini dinmeden tlyor ve tarihe Gaspralnn dili ad altnda giren ortak edeb Trk dilini yaratmak suretiyle ilk srada Rusya Trklerinin kltr birliini salamaya alyordu. Gaspral bu yolda nemli baarlar elde etmi ve bunun sonucu olarak Tercman btn Rusya Trkleri tarafndan kolayca okunan ve anlalan bir gazete haline gelmiti. Gvenlikle sylenebilir ki, eer Gaspralnn bu sahadaki abalarnn meyvelerini bilerek tahrip eden ve Sovyetler Birliinin her Trk kabilesine, suni ekilde vcuda getiren ayr ayr edeb dilleri zorla ykleyen Bolevizm olmasayd, Trk dnyas bugn, phesiz, smail Beyin ve tilmizlerinin uzun yllk almalar sonucunda meydana gelen ortak bir edeb dile sahip bulunacakt. Stalin rejimi zamannda Sovyet makamlar edeb Gaspral dilini yalnz reddetmek ve unutturmaa almak ile yetinmemi, ayn zamanda Gaspralnn btn slhat faaliyetini kar ihtillci hareket gibi damgalayarak, btn saysz eserlerine ve bundan mtevellit mnevi mirasna el koymulardr. Maksat, onun kurmu olduu ve bugn Sovyetlerin boyunduruu altnda bulunan Trk-Mslman dnyasnn birliini bu yolla tahrip etmek idi. smail Bey Tercman gazetesinin yan sra eitli konularda birok dergiler, brorler ve kitaplar, ayrca kendisinin ve ada dier Trk yazarlarnn edeb eserlerini de yaymlamakta idi. Yalnz gazetecilik ve yazarlk faaliyetiyle yetinmeyen Gaspral, mill okullarda svireli pedagog Heinrich Pestalozzinin pedagojik sistemi temeli zerinde kurulan yeni usul cedit retim metodunu kkletirmek suretiyle 1884te bu okullarn slahna balad. Gaspral ilk nce Bahesaray okullarn slh etmitir. Ayn 1884 ylnda Bahesarayda Gaspralnn yeni retim usulne uygun ilk alfabe kitab yaymland. 20 yl sonra 1905te Rusyada artk 5 bini akn slh edilmi Trk okulu bulunuyordu. Yine ayn tarihe doru Gaspralnn retim metodu, Hindistan ve Kakara varncaya

840

kadar Krm dndaki geni sahada bir ok taraftar kazanmt. Bizzat Gaspralnn anlattna gre, bu okul reformu, Rus devlet hazinesi tarafndan herhangi bir madd yardm yaplmadan, smail Beyin faaliyeti sonucunda uzun yllk letarjik uykudan uyanan ve salamca kltrel ve mill canlanma yoluna giren tamamyla Rusya Mslmanlarnn yaptklar para balaryla uygulanmtr. smail Bey ayn zamanda durmadan Mslman toplumunun Avrupallatrlmas ve Mslman kadnn zgrl iin de alyordu. Bu almann sonucu olarak Mslman kadn cemiyette, okul ve niversitelerde grnmeye balam ve 1897 nfus saym zamannda Rusyann Trk kadnlar arasnda okur-yazar orannn, Rus kadnlar arasndaki okur-yazar orann getii anlalmtr.10 Mslman kadnn zgrl sahasndaki bu baarlar, smail Beye 1906da Alem-i Nisvan adl Trk kadn dergisini karmak imknn vermiti. Mslman kadnlarn kaleminden kan yazlarn yaymland bu dergiyi smail Beyin kz efika Hanm Gaspral idare ediyordu.11 Tannm Avrupa arkiyats Armin Vambery, 1906da Berlinde yaymlanan Bat Kltrnn Dou Kltr zerinde Etkisi adl eserinde yle diyordu: Gaspralnn faaliyeti sonucunda okullar slh edilmi, mill edebiyat artm ve kuvvetlenmi ve yzlerce Tatar genleri Rus niversitelerine devam etmeye balamlardr. Vamberynin daha sonra kaydettiine gre, Krmda balayan bu ilerleme ve olgunlatrma hareketi kuzey istikametinde genilemi, Volga ve istep havzasn iine alm ve imdi gzle grlr bir hzla Trkistan kapsamaya balamtr. Gaspralnn gsterdii faaliyet sonularnn, Douyu en iyi bilen uzmanlardan biri tarafndan mspet ekilde deerlendirilmi olmas, smail Beyin uzun yllk ve fedakrca almalarnn nemini hi de bytmemektedir. Buna ek olarak Gaspralnn Rusya Trklerinin mill aydnlarnn, zellikle Krm aydnlarnn ilk kadro ve kuaklarn vcuda getirme ve eitme sahasndaki roln de kaydetmek gerekir. Gaspralnn ok ynl ve verimli faaliyetinin, bu asrn banda, derinliklerinde ada Krm, Kafkasya, dil-Ural ve Trkistan mill kurtulu hareketlerinin doduu muayyen bir tarih devre tekil ettii noktasn dahi skutla geirmeye imkn yoktur. Bunlara smail Beyin eserlerinden ilham alan kltrel-mill canlanma devresi takaddm etmemi olsayd bu hareketler dnlemezdi. Bu millkurtulu hareketleri, bunlara sempati gstermek ve o devrin Rusya Mslmanlarnn kongrelerine aktif surette katlmakla beraber, son gnlerine kadar kendi ilk grne sadk kalan Gaspralnn gzleri nnde 1905-1906 Rus htilli yllarnda gelimeye balamt. Btn rktalarnn sevgi ve sayglarna mazhar olan Gaspral, faaliyetinin ve hakkyla kazand hretinin en yksek noktasna ulat bir zamanda hayata gzlerini kapamtr. ok milyonluk Trk-Mslman dnyasnn kltrel-mill rnesans devrini yaratan ve kendinde tecessm ettiren bu gerekten byk insan, Cafer Seydahmetin de kaydettii gibi, kendini hibir zaman byle kabul etmiyor ve kendi kendini sadece mutlu smail diye adlandryordu.12 Ve gerekten de tarihin nadir bildii byk mutlu insanlardan biri olmak zere Gaspralnn hatras, btn dnya Trk ve Mslmanlarnn kalbinde ebediyen yaayacaktr.

841

1 2

Krml Seydahmet, Cafer: Gaspral smail Bey, stanbul, 1934, s. 12-18. Krmer, Cafer Seydahmet: Edige Krmaln u eserine yazd nsz: Der National

Kampf der Krimtrken, Emsdetten/Westf. 1952, s. XXIV. 3 4 5 6 Krml Seydahmet, Cafer: ayn eser, s. 18-20. Krmal, Edige: Der Nationale Kampf der Krimtrken, Emsdetten-Westf. 1952, s. 9-10. Ayn eser, s. 10, Akokrakl Osman: smail Bey Gaspralnn Yaratclna Ait Belgeler, Oku leri dergisi,

No. 2, Simferopol, 1925. 7 8 9 10 10. 11 12 Krmal, Edige: ayn eser, s. 11. Krmer, Cafer, Seydahmet: ayn eser, s. XXIV. Krmal, Edige: ayn eser, s. 10. Ayn eser, s. 58. Akorakl, Osman: Mill Hazinemiz, Tercman, No. 25, 1903. S. A.: Tatar Hatun Beynelmilel Kongrada, Yana Mill Yul, No. 14-15, Berlin 1929, s. 6-

842

B. Rusya'nn Kafkasya'da Yaylma Siyaseti Rusya'nn Kafkasya'da Yaylma Siyaseti / Do. Dr. Mustafa Budak [s.488515]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsndan itibaren Kiyef blgesinde knezlik halinde rgtlenmeye balayan ve Kiyef Knezliini kuran Ruslar, Bizans ve Altnordu devirlerinde bu devletlere kar su yollarn (Dinyepr ve Volga nehirlerini) kullanarak Karadeniz ve Hazar Denizine ulamaya almlard. Bu amala, ikinci Kiyef Knezi olan gor, X. yzyln ilk eyreinde Hazara inerek Bak civarnda karaya km ve zengin ganimet alarak geri dnmt. Ayn ekilde Knez gor, 943-944 yllarnda Karadenizden hareketle Kuban nehrini takip ederek Kuzey Kafkasyaya gelmi ve oradan Hazar Denizine ktktan sonra Gney Kafkasyadaki Arran ehrini ele geirerek yamalamt. 989da, Hristiyanl kabul eden Kiyef Knezlii, 1222den itibaren Cengiz Han ordularnn nce Derbend zerinden Kuzey Kafkasyay, ardndan ise Kuban boylarn ele geirmesi zerine onlara kar savam ise de 1240 yl sonunda Moollarn Kiyefi zapt etmelerine engel olamamt. Fakat Kiyefin zapt ok gemeden yeni bir Rus knezliinin domasna yol am ve XIII. yzyln ikinci yarsnn balarnda, Moskova Knezlii kurulmutu. Bu knezlik, Altnordu Devletinin yklna kadar (1480), onunla iyi ilikiler kurmu ve bundan dolay da dier Rus knezleri arasnda Altnordu hanlar nezdinde daha itibarl bir konuma ykselmiti.1 Ancak Moskova Knezlii, Altnordu Hanlnn tarihe karmasndan sonra Karadeniz havzasna egemen olan Osmanl Devleti tarafndan da Krm hanlar araclyla iliki kurulabilen ve tccarlarna Krm sahillerinde serbeste ticaret yapmalarna izin verilen Karadenizin ok yukarlarnda kk bir devlet olarak grlm ve o da dier rakiplerini yenerek siyas konumunu glendirmiti (1523). 1547de, Korkun lakpl IV. vann Moskovadaki Uspenski Katedralinde, metropolitin elinden arlk tacn giyerek Moskova ar olmutu. Bunun anlam olduka akt: Artk Moskova Knezlii, Rusyann, Knez IV. van da Rus ar olmutu.2 Bu ekilde, IV. vann ar nvann almas, Halil nalcka gre Altnordu hanlarnn gerek varisi olma iddiasna dayanmaktayd.3 Nitekim, Rusya olarak anlmaya balayan Moskova Knezlii, bunu ispatlamak istercesine, 1552de, Kazan ve 1556da Astrahan igal etmi ve Hazar Denizine kadar btn Volga blgesini kontrol altna almt. Aslnda, Kazan ve Astrahann d, gerek anlamda, Rus arlnn balangc idi. Ayn zamanda, Osmanl Devleti iin de bir Rus probleminin balamas ve Avrupa ve ran cephelerine ek olarak yeni bir cephenin almas anlamna gelmekteydi ki, bu cephenin ad Rus cephesi olup Kafkasyada szkonusu cephenin en nemli ksmn oluturmaktayd. Kafkasya ve Stratejik nemi Bilindii gibi Kafkasya, douda Hazar Denizi, batda Karadeniz ve Azak Denizi, kuzeyde Mani ve Kuma nehirleri gneyde ise Anadolu ve ran ile evrilmi dalk bir blgedir.4 Ayrca, Azak Denizindeki Taman yarmadasndan Hazar Denizinin batsndaki Aperon yarmadasna kadar

843

uzanan adn ald Kafkas Sradalarnn yansra bu dalar kuzeyden gneye doru kesen Orta Kafkaslardaki, Vladikafkas Tiflise balayan Grc askeri yolu zerindeki Daryal ve onun batsndaki Mamisonski ile Dastan dalarnn etekleri arasndan Hazar kylarn izleyen Derbend gibi stratejik geitlere sahiptir.5 Ne var ki, Kafkasyann stratejik nemini artran husus, sadece, Asya ile Avrupa arasnda tabii bir snr olmas deildir. Daha ziyade Akdenizden Karadeniz ve Azak Denizine kadar uzanan birbirine bal i denizlerin meydana getirdii bir su yolunun dou ucunda, ayn zamanda Hazar Denizine ulaan nemli kara geitlerini iinde barndrmasdr. Hatta, Dicle ve Frat havzalar da bu su yolunun Hind Okyanusu ile balantsn salayacak bir konumdadr.6 Bundan dolay Kafkasya, tarih boyunca, saysz asker mcadelelere sahne olmu ve bu sre iinde, Persler, Araplar, Trkler (Hunlar, Seluklular, Osmanllar) ve son olarak Ruslar tarafndan fethedilmitir. Ruslarn Kafkaslara nmesi Ruslar, ilk siyasi teekkllerini kurmalarndan itibaren kuzey-gney ynnde genilemeye alrlarken, gney ynnde birok su yolunu (Kuma, Mani, Kuban, Aras, Kura nehirleri) iinde bulundurmas bakmndan da Kafkasyaya zel bir ilgi gstermilerdi. Bu amala Ruslar, XVI. yzyln ikinci yarsnn balarnda, yukarda da deindiimiz gibi 1552de Kazan ve 1556da da Astrahan igal ettiler. Daha sonra Orta Asyadan gelen kervanlarn ve Hazar Denizi yolu ile ran ticaretinin transit merkezi olan Astrahanda bir kale yaptlar. Oradan Terek zerinde Don Kazaklarn yerletirerek Kafkasyaya sarktlar. Bylece Ruslar, Volga blgesini kontrolleri altnda tutarak Kuzey Kafkasyada hissedilir bir nfuza kavutular. Bunu yaparken de, Osmanl Devletini rahatsz edecek esasl hareketlerden kanmlard. Mesel, 1555te, een beylerinden bir grup, Moskovaya kadar gelerek himaye talebinde bulunmu ve fakat, ar IV. van, Osmanl Devletinden ekinerek bu talebi kabul etmemiti. Buna ramen Rus ktalar, Terek nehrine kadar ilerleyerek Kabarday blgesinde baz mstahkem karakollar kurmaktan geri durmamlard. 1559da ise Ruslar, Don Kazaklar Azakdaki Trk kalesini tehdid ederken, Krm kylarnda grndler. Bunun anlam, Ruslarn Osmanl Devletinin nfuz alanlarna yaklamas demekti. Bu arada Ruslar, dou pazarlarna deniz yollar dnda ulamak iin yeni gzergahlar arayan ve Karadenizin kuzeyini kullanmak isteyen ngilizlere destek olmaya altlar. ngilizlerin istei, dou ticaret yolunun Rusya zerinden gemesi ve ngiliz tccarlarnn Rusyada serbeste ticar faaliyette bulunmalarn salamakt. Bu amala nl ngiliz tccar Anthony Jenkinson, Moskovada ar ile grp VI. Edwarda hitben ngiliz tccarlarn memleketine davet ve serbest Pazar vaad eden bir mektup almay baard. Bu dncelerle 1555te, ngilizler, Moscovy Companyyi kurdular ve szkonusu Company, ilk seferini 1557de gerekletirdi. Moscovy Company, 1563 ve 1565 tarihlerinde rana iki ticar sefer dzenlendi. lk sefer baarszlkla sonulandysa da 1565te yaplan seferde, ngiliz heyeti, ah ile grmeyi baard ve randa ticaret yapma msaadesi ald.Bunun sonucunda, ran ticaretinde Osmanl ve ngiliz tccarlar birbirlerine rakip oldular.7

844

Bu gelimelerden endieye kaplan Osmanl Devleti, Krm, Trkistan ve Kafkasyaya ynelik Rus ilerleyiini durdurmak ve Karadenizin kuzeyi zerinden gerekleen ngiliz ticaretini kontrol etmek amacyla Don ve Volga nehirlerini bir kanalla birletirmeyi planlad. Bylece, Osmanl Devleti, Hazar Denizinin kuzeyini kontrol edebilecek; buradan geen asker ve ticar yollar elinde bulunduracakt. Bu da ran ve Trkistan yollar zerinde Osmanl Devletine stratejik stnlk salayabilecekti. Daha da nemlisi, Trkistan Mslmanlarnn stanbul zerinden hac gzergah da gvence altna alnm olacak ve bu da Trkistan Mslmanlar nezdinde halife olarak Osmanl sultannn din/siyas itibarn artracakt. Ancak 1569da, Osmanllarn Byk Veziri Sokullu Mehmed Paa tarafndan gerekletirilmeye allan bu kanal projesi, Krm Han Devlet Girayn biraz da Ruslarn etkisiyle engelleyici davranlarndan dolay baarsz kald.8 Muhtemeldir ki, Osmanl Devleti, Ruslarn bu engelleyici ve Kuzey Kafkasyada etkinlik salama faaliyetlerinden sonra, daha fazla Kafkasya ile ilgilenmeye balamt. lk olarak 1578-1588 yllarnda zdemirolu Osman Paa komutasndaki Osmanl ordusu, Gney Kafkasya ve Azerbaycan ele geirmiti. Bu fiil durum, 1590da, imzalanan stanbul Antlamas ile rana da kabul ettirilmiti.9 Ancak, randa ah Abbasn iktidara gelmesi, idar ve asker kademelerinin ranl ve Kafkas (Grc, erkes ve Ermeni) unsurlarna almasn salamtr.10 Bunun sonucunda glenen ordusuyla ah Abbas, Ekim 1603te, Revan, Tebriz, Gence ve irvan gibi Azerbaycan topraklarn Osmanllardan geri almtr.11 Gney Kafkasyada bu gelimeler yaanrken Ruslar, Kuzey Kafkasyaya doru yava da olsa yaylmasn srdrmekten geri durmamlard. Hatta, 1586da, Grcistan Kral Alexander, Moskovaya eliler gndererek Tarku emhaline kar yardm istemi ve 1587de, Moskovada yaplan gizli bir anlama ile ar Feodor vanoviin (1584-1598) himayesine girmiti. Bundan sonra Ruslar, 1594te, Boyar Hovorostin komutasnda Terek ve Sulak nehirlerini geerek emhalin bakentine bir sefer dzenlemi ve ehri ele geirmilerse de baarsz olmulard. yle ki Ruslar, Sulak nehri kylarna srlmler ve 7000 kiilik ordusunun tamam nehir kysnda imha edilmilerdi. Buna ramen ar Feodor vanovi, kendisine Grc krallarnn, Kabardaylarn, erkeslerin ve Dal Prensliklerin Efendisi nvann vermiti. 1596da Tiflise giden Rus elileri 1599da geri dnmlerdi. Bu dnten be yl sonra, 1604te, ar Boris Godunov, 1594te uranlan korkun hezimetin intikamn almak iin biri Boutourlin komutasnda Kazandan, dieri de Pleshtcheyef komutasnda Ardahandan olmak zere Tarku emhaline kar iki ordu yola karm ve bu ordular, Tarku emhalinin birlikleri tarafndan tamamen yokedilmilerdi.12 Her ne kadar Ruslar, ar I. Petroya kadar Kafkaslarda bu tarz asker sefere girimemekle beraber yine de Kafkasyadaki Kzlar blgesi ile Kabarday taraflarna aknlar yaptlar.13 ar I. Petro Dneminde Kafkasya ar I. Petronun (1689-1725) iktidara gelmesiyle birlikte Rusya, Akdenize oradan scak denizlere inme politikas eklinde zellikle Osmanl Devleti aleyhinde emperyalist bir siyaset izlemeye balad. Rusyay bu konuda cesaretlendiren en nemli gelime, 1683te Osmanllarn II. Viyana

845

Kuatmasnda yaad bozgundan sonra Osmanl Devletine kar Avrupada Habsburglar nderliinde Papaln da takdisiyle 1684te gerekleen kutsal ittifak idi. ok gemeden, 1686da, Polanya ve Venedikle birlikte Rusyada bu kutsal ittifaka katld. Bundan cesaretlenen Rusya, 1696da Azak zaptederek Karadenize girdi. 1699da Karlofada bir mtarekeye raz olmusa da 13 Haziran 1700deki stanbul Antlamasyla Rusya hedefine bir adm daha yaklat.14 Ancak, 1711deki Prut yenilgisinden sonra ar I. Petro, scak denizlere -en azndan imdilikKaradeniz ve Boazlar zerinden inemeyeceini anlad. Bundan dolay Kafkasyaya yneldi. Kafkasya, Hazar Denizine kys olmas bakmndan hem Trkistana ve hem de ran zerinden Basra krfezine ulamak iin ikinci elverili gzergah idi. Bu gzergah, sadece siyasi ve asker ynden deil ticari adan da son derece stratejik nemi haizdi. Dahas, her emperyalist devlet gibi Rusyaya da yeni hammadde ve pazarlar iin smrgeler gerekliydi. Szgelii, altn Amu Derya ve Sir Derya boylarnda, bakr ve gm Kafkaslarda, petrol ise Azerbaycanda olduka fazla idi. Ayrca Hazarn bat ve gney blgeleri de ham ipek ynnden zengin idi.15 Nitekim I. Petronun 1714te, Aleksandr Bekoviden ald rapor da bunu dorulamakta ve Kafkasyann bir an nce ele geirilmesi tavsiye olunmaktayd. nk, Kafkasyann bereketli doas, kurun ve altn madenleri, neft kaynaklar, gelimi ipek bcekilii ve pamukuluu, Rusyaya byk ekonomik faydalar salayabilirdi. Aksi halde Kafkasya, Hazar kylaryla beraber Trklerin eline geebilirdi. Bu tavsiyeyi dikkate alan I. Petro, 1717de, maden rezervlerini aratrmak amacyla Kafkasyaya bir grup bilim adamn gnderdi. Bunlardan maden bilimci, . F. Blyuyer, Kafkasyadaki mineral kaynaklarn aratrrken Astrahan Valisi Volin, arn emriyle eenistandaki Greben topraklarnda petrol aramalar yaptrtt. Ayn ekilde I. Petronun kendisi de Hazar kylar ile Kafkasyay, Rusyann endstriyel ihtiyalarndan olan pamuk, keten, zm, meyva ve eitli metallerin kaynak yeri olarak grmekteydi.16 Bu sebeplerden dolay, Hazar Denizi (dou ve bat kylaryla) Gney Kafkasya, ran, Trkistan ve hatta Hindistan iin kilit nokta olarak grnd. Tabiatyla Rusyay cesaretlendiren en nemli unsur, Osmanl Devletinin Prut sonras Kafkasyaya ynelik pasif tutumuydu. Ayrca, ran Afgan igali altnda bulunuyordu. Fakat, Rusyay harekete geiren esas olay, 1712de, ran hakimiyetindeki Kafkas vilyetlerinden olan irvan ve emahide, 20.000 Lezginin giritikleri katliam -ki bu giriimin sebebi, ad geen vilyetlerin korunmas iin rann vaad ettii para ve hediyelerin denmemesiydi- idi. nk, bu olaylar srasnda emahide Rus tebasndan 300 kii katl edilmi ve bu Ruslara ait ticaret mal olan eya ve emtiadan 4 milyon gm ruble deerinde eya alnmt. Buna ramen Rusya, randan bu zararn tazmini de istemekle yetindi.17 1722ye gelindiinde, randa iktidar deiiklii yaanm ve ah Hseyinin yerine onu tahtan indirmi olan Afganl Mahmud gemiti. lk olarak yeni ran hkmdar, Rusya ile bar iinde yaamak istediini aklad.18 Bu srada, randaki karklklardan yararlanan Dastan halk ayaklanarak Hac Davud Han komutasnda irvann merkezi olan emahiyi zapt etmi ve Gence zerine yrmeye balamt.19 Bundan cesaretlenen ar I. Petro, asi Lezgileri cezalandrma

846

gerekesiyle Kafkasyaya bir asker sefere karar verdi. 15 Haziran 1722de, Hazar Denizindeki Astrahandan bir donanmayla yola kt.20 eenlerin yaad Aksay ve Kostekovda, Rus ordusu iyi karlanrken bir ticaret merkezi olan Endireydeki beyler kar ktlar. Fakat, 23 Haziranda, Endirey beyleri Ruslara yenildiler ve ara bir heyet gndererek Rus hakimiyetini kabul ettiklerini bildirdiler. Daha sonra, Austos 1723te, Endirey beyleri, ikinci bir antlama yaptlar ve ardan aman dilediler. Fakat, 1722de, Rus ordusunda ortaya kan bulaca hastalk, cephane, erzak ve mhimmat yetersizlii, Hazar kylarndaki Rus ilerlemesini durdurmu, 1722 ylnn sonbaharnda Ruslar ekilmeye balamlard.21 Buna ramen szkonusu seferin sonunda, Ruslar, Kafkaslarn dou blmn (Derbend ve Bak) igal etmilerdi. Hemen belirtelim ki, Dou Kafkaslarn Rus igaline uramasnda Dastan ve Azerbaycann eitli hanlklara ayrlm olmas ve aralarnda dmanln bulunmas nemli bir rol oynamt.22 Aslnda, Osmanl Devleti, Ruslarn Kafkasyaya ynelik faaliyetlerinden habersiz deildi. irvan ve Dastan beyleri, Ruslarn askeri hazrlklarndan duyduklar rahatszlklar stanbula iletmilerdi. Bundan baka Krm han, arn Terekin batsnda ve Kafkas Dalarnn kuzey blgesindeki Kabartay beylerine kendisine kar kkrttn rapor ederek Terek vadisinde kaleler yaptn bildirmiti. Rusyann stanbul bykelisi Nepluyef, Krm hannn bu raporlarn yalanlamakta zorluk ekmedi. Zaten Osmanl Devleti, Hazar ky ve limanlarnn haritasn karmak iin Van Verden ile Soimanovu grevlendirmesinden dolay ar I. Petronun Hazar Denizine ynelik niyetlerinden iyice phelenmi; onun somut bir giriimini bekler hale gelmiti. Fakat Rus arnn Kafkaslardaki rana ait topraklar igali, stanbuldaki pheleri iyice artrd. Nepluyef, Osmanl bakentinde Ruslarn Kafkas seferinden duyulan tedirginlii gidermek iin arn Trk topraklarna ynelik bir saldr dnmediini belirterek Sadrazam brahim Paaya gvence vermeye alt.23 Buna karlk Osmanl Devleti, ilk nce, Osmanl snr zerindeki ran vilyetlerindeki gelimeleri izledi. Sonunda, Sadrazam brahim Paa, bu blgelerin halkn komuluk hukukuna riayeten Afganllara kar muhafaza ve mdafaa edilmesi gerekesiyle igaline karar verdi (Mays 1722). Bu amala, birinci derecede nemli Revan, Tebriz, Gence ve Tiflisin derhal igali iin bata Erzurum, Kars ve ldr valileri olmak zere dier snr valilerine fermanlar gnderildi. Szkonusu grevin gerei olsa gerek, Austos 1722de, Erzurum Valisi Silahdar brahim Paa, Tiflis taraflarna uhadarn gndermi ve Tiflis Han Vahtann rana itaatten vazgetiini, evresindeki yerleri igal ederek bamsz bir devlet kurmak istediini, Mslman Lezgilere saldrmak suretiyle hedefinin irvan olduunu renmiti. Ekim 1722de ise, Tiflis zerine sefere karar verildi. Hatta, bu konuda eyhlislam Abdullah Efendiden bir fetva bile alnd. Bunun zerine harekete geen Erzurum Valisi Silahdar brahim Paa, emrindeki Osmanl birlikleriyle -ki Revan han olup Osmanllara teslim olan Mehmed Kuluhan da bu birliklerin iindeydi- Tiflisi igal etti. Ne var ki brahim Paann ar hareketi, tamahkrl ve hkmete emir verilmesine ramen irvan Han Davud Hana -ki Davud Han Ocak 1723te kendisine gnderilen bir menur ve nme-i hmyn ile Osmanl Devletince tannmtyardm etmemesi, Baknn Ruslar tarafndan igaline sebep olmutu. Bir sre sonra yeni serasker Arif Ahmed Paann komutasnda Revan zerine gidilmi, Tahmasbdan midini kesen Revan

847

muhafz Mehmed Kuluhann bavurusuyla 28 Eyll 1724te Revan, Osmanllarn eline gemi, bundan ksa bir sre nce de Nahvan fethedilmiti. Kafkaslardaki Osmanl harekt, Lori (Austos 1725) ve Gencenin (Eyll 1725) fethiyle tamamlanmt.24 Bu arada Rusya, Derbend ve Bakden baka Hazar kysndaki Geylan, Mazenderan ve Esterabdn da kendisine braklmas artyla Afganllara kar Ekim 1723te ah Tahmasb ile antlama imzalad. Bu antlama, Rusyann Osmanllarn Kafkasyadaki ilerleyiinden duyduu bir endienin sonucuydu. Ancak, Osmanl Devleti, ran karsnda Rusyann bu stnln kabul etmedi ve derhal Kafkaslardan ekilmesini istedi. Sonunda, Osmanl Devleti ile Rusya, stanbuldaki Fransz bykelisi Marquis de Bonnac araclyla anlamaya vardlar. 24 Haziran 1724te imzalanan ve ran topraklarnn Osmanl Devleti ile Rusya arasnda paylalmasn ngren stanbul Antlamas ya da ran Mukaseme-nmesine gre, Kr ve Aras nehirlerinin birletikleri yerden kuzeye doru Hazar Denizine kadar Kuzey irvan, Dastan, Geylan, Mazenderan ve Esterabd iine alan bir blge Rusyaya brakld. Buna karlk Erdebil snr olmak zere Ordubad, Tebriz, Urumiye ve Hoyun iinde yer ald Bat ran topraklar ile Azerbaycana bal Gence, Karaba, Nahvan, Revan ve kilise Osmanllarda kald. Bylece, Rusya, Gney Kafkasyaya inmi oldu.25 I. Petronun lmnden Sonra Kafkasya 1725te, I. Petronun lm, Rusyann Kafkasyaya olan ilgisini azaltmt. Bunda, arn aile mensuplar arasndaki rekabet ile lkede bagsteren ekonomik skntlar nemli rol oynamt. Ayrca, randa Nadir ah, iktidara gelmi ve btn dikkatini Kafkasyaya evirmiti. yle ki Nadir ah, Kafkasyadaki Rus igallerini sona erdirmi ve 1732de, Ret Antlamas ile Rusyann Dastan ile birlikte Hazar kylarndan ekilmesini salam, Sulak nehri snr olmutu.26 Bu arada Nadir ahn Kafkasyada etkinlik kazanmas, Osmanllarn blge zerindeki denetimini de zayflatmt. Bunu bilen Ruslar, 1734te, Nadir ahn Kafkasya harekt ncesinde Prens Sergei Dimitrievitch Golitsini sfahana gndererek Osmanllar aleyhinde ittifak ve muhtemel ran-Osmanl harbinde rana yardm teklifinde bulunmutu. Fakat Nadir ah, Ruslarn rvet kabilinden bu teklifini reddetti. Buna sebep, Golitsinin raporuna gre, Derbend ve Baknn rana geri verilmemesiydi.27 Anlalan o ki, Nadir ah kendisine ok gveniyordu. Nitekim Badad Kuatmas (1733) srasnda Badad Valisi Ahmed Paa ile yapt bar grmelerinde art olarak Gence, Revan, irvan ve Tiflisi istemi ve fakat, bu teklifi Osmanl Devletince kabul grmemiti. Bundan sonra Kafkasyaya bir asker harekt yapmaya karar veren Nadir ah, Haziran 1734te, sefere balam ve 29 Austos 1734te irvan ve merkezi emahiyi zaptederek Dastan kendine balamt. Osmanl Devleti ise Dastan halknn yardm ricalar zerine Krm Han Kaplan Giray Dastan ve irvana gndermi ise de bir sonu alamamt. Bunda, Krm hannn Dastana yardm iin kendi topraklarndan gemesine izin vermeyen Rusya nemli bir rol oynamt. Bunun sonucunda Golitsin, St. Petersburgdan ald emre uyarak Osmanllar ran topraklarndan karaca midiyle Rusyann elinde bulunan rana ait yerlerin iadesini ngren bir anlamay, Gence nnde Nadir ah ile imzalad (1735). Buna gre Derbend ve Baknn Ruslar tarafndan tahliyesi ve Sulak kalesinin iki

848

devlet arasnda snr oluturmas kararlatrld. Bu anlamadan sonra, Nadir ah, Tiflis ve Revan ile birlikte Genceyi fethedebildi.28 1747de, Nadir ahn lmnden sonra randa yeniden karklklarn patlak vermesi, Gney Kafkasyada Osmanllarn etkinliinin artmasna zemin hazrlad. zellikle bu etkinlikler, Mslman Kafkas topluluklarn Osmanl Devletinin saflarna ekerek Rusya karsnda bir g oluturmak eklindeydi. 1760lara kadar Osmanl Devleti, Kafkasyadaki gelimelerden snrdaki ldr Beylerbeyi araclyla haberdar olmaya alrken29 Rusya da, Kzlar kalesi zerinden Kabartaylara yaklamaktayd.30 1768-1774 Osmanl-Rus Savanda Kafkasya Rusyada II.Katerinann (1762-1796) tahta kmas, Kafkasyadaki Rus yaylmasn hzlandrd. Ruslar, Terek boyundaki Kazak savunma hattnn glendirilmesi iin Mozdokda bir kale ina ettiler (1763). Ayrca Rus Kazaklar ile Hristiyan Kabardaylar da bu blgeye yerletirdiler.31 Hatta, Mozdokdan Azak Denizine doru mstahkem yerler yaparak32 Orta Kafkaslar kontrol altna aldlar.33 Bu stn durum, Rusyaya bir sre sonra balayacak olan savata Kuban blgesinden Taman yarmadasna doru harekete geme imkn verecekti. Nitekim 1768-1774 Osmanl-Rus Sava II. Katerinaya bu frsat verdi. Zaten Osmanl Devleti de bu savaa Lehistan meselesinin yansra Ruslarn Kabarday blgesine tecavzleri ile Grclerin Ruslarca kkrtlmalarn gereke gstererek girmiti.34 Osmanllarn pek varlk gsteremedikleri szkonusu savatan Ruslar olabildiince yararlandlar. Ruslar, Kabartay ve Kuban taraflarna General Medem tayin ederken35 Alman asll General Todtleben de Karteli, Mingreli ve meretyaya gndererek Osmanl Devletinin dou snrlarn tehdit etmeyi planlamlard.36 Bu erevede General Todtleben, 1769da, beraberindeki Rus kuvvetleriyle Daryal geidi zerinden Tiflise ulat. 1770de de Suram dalarn aarak meretyann merkezi Kutayisi igal etti ve arkasndan Potideki Osmanl kalesini kuatt. Bir baka Rus birlii de Kura geidini kullanarak Osmanllarn Ahskadaki mstahkem yerlerine doru harekete geti ise de bir sonu alamad.37 Buna ramen Hazar ve Kuban kylarnda faaliyetlerini srdren Ruslar, rana yapt ilm geziden dnen Gmelinin, Karakaytag topraklarndan geerken Dallar tarafndan ldrlmesi zerine Karakaytag Han Usumiye saldrdlar. Mart 1775te, General Medem, Derbend nlerine gelerek buray dokuz aydr kuatan Karakaytaglara saldrd ve onlar malup etti. Hain tabiatl General Medem, 1777 yl sonbaharnda, yerini Yakobiye brakt. Ardndan Kuzey Kafkasyadaki Rus birlikleri yeniden tekiltlandrld ve Kafkas Ordusu Komutanlna Yakubi, Kuban Ordusu Komutanlna Suvarov getirildi. General Yakubi, Mozdokun batsndan olmak zere Ekateneenograd, Gheorghievsk ve Stavropol kalelerini kurdu. zellikle, Stavropolda kolonizasyonu balatt. Bu ekilde Mozdokdan Rostofa kadar kuzeybat ynnde savunma hatt tamamland. yle ki szkonusu hatt tamamlamak iin ara yerlerde alt kk kale daha kuruldu. Bylece, Mozdokdan Azak Denizine kadar Kazak stanitsalar ve askeri kolonilerle desteklenen on tane yerleim merkezi

849

kurulmu oldu. Bu arada General Suvarov da, Labann Kubana ulat yerden balamak zere ayn rman Ker Boaznn kar kysnda denize dkld yere kadar olan uzaklktaki hatt salamlatrmaya alt. Bu amala, Aleksandrovskaya, Marenskaya, Kopil Novotroitskaya kalelerini kurarak aralarn kk palangalarla birletirdi. Sonunda Ruslar, batda Mozdokdan douda Kzlar kalesi aras blgede Kossak/Kazak ad verilen bir savunma hattn (Cossack Line) gerekletirmi oldu.38 Rusya, bir taraftan Kossak/Kazak Hattn ina ederken dier taraftan da Krm Osmanl tabiiyetinden karmaya alt ve 1771de Krm igal etti. yl sonra, 1774te, Kk Kaynarca Antlamas ile Krm bamsz hale getirildi. Bu sre, 1783te Krmn Rusyaya ilhakyla tamamland.39 Ayrca Kuban, 1774 tarihli Kk Kaynarca Antlamas ile Osmanl-Rus snr oldu. Kubana ulamakla yetinmeyen Rusya, sadece Kuzey Kafkasyay deil Gney Kafkasyay da hakimiyeti altna almaya alt. Bu amala II. Katerina, Temmuz 1783te Grc Kral II. rakli Han ile bir anlama yaparak Grcistan Rusyaya balad.40 Ayn yl iinde Daryal boazndan geen Grc asker yolu onarld ve kuvvetli karakollarla glendirildi.41 Bu arada, Rusyann himayesinden cesaret alan Grc kral, Azerbaycan ve Dastana saldrmakta, Azerbaycan hanlarna eli ve mektuplar gndererek Rusyann Gence ve Revan igaline kar oluabilecek birlii bozmaya almakta idi.42 Fakat Osmanl Devleti, bu gelimelerden haberdar olmasna ramen Rusyann Grcistanda nfuz kazanmasn engelleyemedi. Aslnda Osmanl Devleti, yzyllardr hakimiyeti altnda olan Krm kaybettikten sonra btn dikkatini Kafkasyaya evirmek zorunda kalmt. Ayrca Rusyann Kuzeybat Kafkasyada savunma hatlar kurarak buralara asker sevketmesi, Grcistan kendine balayp Dastan ve Azerbaycan taraflarna saldrlarda bulunmaya balamas, Anadolunun gvenlii asndan da bir tehlike idi. Bu yzden Osmanl Devleti, Kafkasya ile daha cidd bir ekilde ilgilenmek zorundayd.43 Bu dnceden hareketle Osmanl Devleti, 1780de Ferah Ali Paay Soucak Muhafzlna atad. Ondan istenen, erkes kabileleri ile iyi ilikiler kurarak onlar Osmanl nfzu altna sokmasyd. Bunun gereklemesi iin Ferah Ali Paa, zellikle erkes kabileleri arasnda slm dininin yaylmasna alt. Sonunda erkesler, 1787-1792 Osmanl-Rus Savanda ortak din dman Rusyaya kar savaabilecekleri kadar yeni dinleri slm benimsediler.44 Ancak, Ferah Ali Paann 1782 tarihli bir mektubunda belirttii gibi bu dnemde yeterince asker yardmlar gelmeyince Rusya karsnda bu abalar sonusuz kald.45 eyh Mansurun Kafkasyadaki baarlarna46 ramen 1787-1792 sava Osmanl Devleti ile Rusya arasnda Kafkaslarda bir nfz mcadelesi eklinde gemiti. Hibir zaman Osmanl Devleti, Grcistann Rusyaya balanmasndan holanmamt. Buna karlk kendisi de Tiflis blgesine saldrlarda bulunmu olan Dastan ve Azerbaycan hanlarn ayn ekilde mektup ve hediyelerle kendi yanna ekmeye alt. Nitekim, ubat 1787de ui ve Karaba Han brahim Hana bir mektup gnderilerek sava kt takdirde hann da Ruslara saldrmas ve bu amala, dier Azerbaycan ve Dastan hanlaryla haberlemesi istendi.47

850

Dier taraftan Ruslarn hedefi ise Kuban blgesine doru saldrya geerek Anapaya inmek ve buradan Osmanl kuvvetlerini uzaklatrmakt.48 nk Anapa kalesi, Osmanllarn erkesi kabileleri arasnda yrttkleri din ve siyas faaliyetlerinin merkezi idi.49 En sonunda Ruslar, 1788 sonbaharnda bu irtibat kesmek iin General Tekeli komutasndaki kuvvetleriyle Anapaya hcum ettiler. Ancak, gerek General Tekeli ve gerekse onun yerine geen General Bibikof 1789daki saldrlarnda erkeslerin direniinden ve tabiat artlarnn zorluundan dolay baarsz oldular.50 Ya Antlamasndan Sonra Kafkasya ve ranl Aa Muhammed Hann Kafkas Seferi 1792 tarihli Ya Antlamas, Kafkasyada Osmanl Devletini snrlandran nemli bir antlama idi. Bu antlamayla Osmanl Devleti 1774ten beri Rusya ile imzalad btn antlamalar deiiklikler dnda- onaylamt (madde 2). En nemlisi de Kuban nehrinin sol yakasndaki Kafkas kabilelerinin Rus topraklarna tecavz etmeyecekleri ve Rus tebasna ve malna zarar vermeyecekleri konusunda taahhdde bulunmutu (madde 6). Bylece, Osmanl Devleti, bu antlamayla Kafkasyada Rusyann stnln kabul etmi ve stelik kendisini Kafkas topluluklar konusunda kefil durumuna sokmutu.51 1790larn ortalarna doru, ran Hkmdar Aa Muhammed Han, Rusyann Kuzey Kafkasyadaki hakimiyetinin biraz azalmasndan yararlanarak eski ran vilyetleri olan Revan, Gence, Karaba, irvan ve Tiflis blgelerini yeniden ele geirmek istedi. Bu ran giriiminden rahatszlk duyan Revan Han Mehmed Han ile ui ve Karaba Han brahim Halil Han, 1794te, Osmanl Devletinden yardm talebinde bulundular.52 Ne var ki Osmanl Devleti, ran ile bar halinde olduunu, Aa Muhammed Han, bar bozmadka kendilerinin de rann iilerine karmayacaklarn bildirdi.53 Bu tavr, tipik Osmanl ihtiyatll olup pratik d politikasnn bir sonucuydu.54 Bir sre sonra Aa Muhammed Han, 60.000 kiilik ordusuyla koldan irvan-Revan ve Karaba zerine yrd ve kendisine isyan eden Karaba hann ui kalesinin kuatmas sonunda yendi. Ayrca, Tiflise girdi ve ardndan da Genceyi ald.55 Fakat, Aa Muhammed Hann Kafkasyadaki bu stnl uzun srmedi. 1795te, Tiflis Han raklinin yardm istei ve II. Katerinann emriyle General Zubof komutasndaki Rus birlikleri Derbende girdiler. Ardndan irvan Hanlnn merkezi emahi, Ruslara teslim oldu. eki ve Karaba hanlklar da Ruslarn eline geti. Sonunda Ruslar, Gence, Mugan stepleri, Kura nehrinin azna kadar Hazar kysndaki btn ran hanlklarn zaptetti. II. Katerinann 1796da lm zerine Ruslar, yeniden Terek hattna ekildiler.56 XIX. Yzyln lk Yarsnda Rusyann Kafkasyay gali ve Osmanl Devleti XIX. yzyln balarnda, Osmanllarn aksine Ruslar, Kafkasyada olduka aktif idiler. zellikle 1801de Grcistann ilhak edilmesi Rusyann Kafkasyaya yaylmasnda -daha dorusu kesin kez yerlemesinde- nemli bir dnm noktasyd. lk nce, Ruslar, bu ilhaktan sonra Grc asll General Tsitsianofu Kafkas Genel Valisi olarak atadlar ve Kafkasyada yeni bir smrge idaresi kurmaya

851

altlar. Ruslarn Kafkasyadaki hedefi douda Hazar Denizi, gneyde Aras nehri boyunca ilerlemekti. Bu amala, General Tsitsianof, snrlarna dayand Azerbaycan hanlklarn eitli antlamalarla Rusyaya balamaya alt.57 Karaba, eki ve irvan hanlaryla antlamalar yaptlar. Fakat, itaate yanamayan Gence Han Cevad, 1804te ldrld ve hanl igal edildi. Bu arada Tsitsianofun tevikiyle Migrelya dadyan Grcistan izleyerek Rusyaya katld. Bunun zerine meretya da 25 Nisan 1804te Ruslarla birleti. Bak ise 1807de Ruslarn hakimiyetine geti. Denebilir ki, Rusya, yaklak on yl iinde Gney Kafkasyadaki stnln byk oranda perinlemi ve Karadenizden Hazar Denizine kadar genilemiti.58 Bu dnemde (1801-1806) Osmanl Devleti, Rusyann Gney Kafkasyaya yaylmasyla yeterince ilgilenememi ve fazlaca tepki de gsterememiti. Bunda Osmanl Devletinin 1797de Franszlarn Msr igal etmesi ve Srp syannn (1804) patlak vermesi gibi i meselelerle uramak zorunda kalmas etkili olmutu. Bu yzden, Kafkasya, Osmanl d politikasnda geri plandayd. Buna ramen, Ruslarn Azerbaycan hanlklarna kar asker eylemleri, snr valilerince stanbula bildirilmiti.59 1806-1812 sava ncesinde, Rusyann Gney Kafkasyada belirgin bir stnl vard. Bundan cesaret alan Ruslar, srekli olarak Osmanllar aleyhine genilemeye alyordu. Nitekim, 1804te, Grcistann Karadenizdeki stratejik bir nemi haiz olan ve Osmanl hakimiyetinde bulunan Fa ile Anakara arasndaki Kemhal boazn ele geirdiler. Hatta, Ahlkeleke saldrdlar. Bu kez, 1807de, Anakara ve Kemhali igal ettiler. Bu son igaller zerine Osmanl Devleti, szkonusu blgeye lojistik destek salad gibi Tiflisteki Rus ordusunun Ahsha, ldr ve Kars taraflarna tecavz edecei haberlerine dayanarak dou snrndaki valilere gerekli tedbirler almalar iin emirler gnderdi.60 Hatta, daha nce Ruslarn karadan ve denizden Fa kalesine saldr haberleri duyulunca Trabzon Valisi ve Karadenizin Anadolu Sahilleri Seraskeri erif Mustafa Paa derhal bir miktar askerle yardma gittikten baka Rize ayan Tuzcuolu da kendi askerleriyle Faa gnderilmilerdi. Bu srada, Grc asll Gryal adndaki bir kabile reisi, kendisine sergedelik nvan verildii takdirde Fa blgesini Ruslardan koruyacan Mustafa erif Paaya bildirmiti. Dier taraftan Osmanl dou snrlarndaki komutanlarn birbirleriyle ihtilflar (M. erif Paa-ldr Valisi Selim Paa ihtilf gibi) bu cephede bir asker harekt engellemekle kalmam, Ruslarn bunu frsat bilerek Fa kalesini ele geirmelerine sebep olmutu.61 Bu son igal, Osmanllar iin stratejik bir mevki olan daha kuzeydeki Sohumu da tehlikeye drmt. Ruslarn Kuzey Kafkasyay bir ember iine almas anlamna gelen bu kritik durum karsnda Osmanl Devleti, daha cidd tedbirler almas gerektiini anlad. zellikle, Trabzon, Batum ve Sohum sahillerinin donanma ile korunmas zorunluluu vard. Ayrca, Ruslarla savamakta olan Abaza ve erkes halknn mitsizlie kaplmamas iin de gerekliydi.62 Ne var ki, Anapa ve havalisine donanma gnderilmesi, 1810 ylnda karar alnmasna ramen gereklemedi. Yine de, Anapa Muhafz Hseyin Paa, baz erkes ve Abaza kabilelerinin yardmyla Ruslara kar ksm baarlar kazand. Tabiatyla bunda, stanbuldan kabilelere datlmak zere gnderilen baz hediye ve

852

eyalarn da pay bykt. Dier taraftan Osmanl Devleti, Dastan hanlarna fermanlar gndererek onlar da Ruslarla savaa tevik etti. Bu suretle, hem Anapa civarnda ve hem de Dastanda Ruslara kar etkili olmaya alt.63 Buna karlk Ruslar, 1810da, Osmanllarn Grcistan igal tehlikesini talyan asll Marguis Palluccinin Ahlkelek nlerinde kazand zaferle bertaraf ettiler. 1811de, General Tormazof, Ahsha kalesini kuatm ise de erif Paa komutasndaki Osmanl askerlerinin kar taarruzuyla geri ekilmek zorunda kalmt. Bu arada Tormazof, Akba han Saloman (Sleyman) tahtndan indirerek lkesini Rusyaya katm, Tiflis ve havalisini dorudan merkezi idareye balamt.64 Genel olarak 1806-1812 Osmanl-Rus Savann Kafkas cephesindeki gelimelerine

baktmzda, Osmanl Devletinin esasl bir asker harekttan kanarak Anapa blgesindeki erkes, Abaza ve dier kabilelerden yararlanmaya altn, donanma yerine ramen top ve mhimmat gnderdiini gryoruz. Bu dnemde, Kafkas kabilelerinin ou Osmanllara balln srdrmler ve bu sayede Rusya, Fa, Kemhal ve Sohumun dnda Kafkaslarda Osmanllara ait topraklar igal edememitir.65 Ancak, Rusya, 1812de imzalanan Bkre Antlamasyla sava srasnda ele geirdii bu topraklar geri vermeyi kabul etmitir.66 Hemen belirtelim ki, 1812 tarihli Bkre Antlamas ve sonras gelimeler, Osmanl Devleti, Rusya ve ran arasnda birka yzyldan beri Kafkaslarda sregelen nfz mcadelelerini etkilemi; szkonusu devletlerin bu blgedeki konumlarnn deimesine zemin hazrlamtr. Bu dnemde, Osmanl Devleti, i ve d olaylarn etkisiyle Kafkasyada asker adan pek bir varlk gsterememesine ramen erkesler arasnda birlik salamaya ynelik faaliyetlerinden vazgememitir.67 Hatta, Rus basklarndan bunalan Dastan hanlarnn yardm talepleri reddedilmemi, istenen lojistik destek verilmitir.68 Rusya ise Bkre antlamasn imzalamakla hem Kafkaslardaki Rus ordularnn itibarnn daha fazla sarslmasn nlemi ve hem de, XIX. yzyln bandan itibaren Gney Kafkaslarda etkinlik salamaya alan ran karsnda serbest kalmtr.69 Bu da, Ruslarn Kafkaslar igal srecini hzlandrmtr. Gerekten Ruslar, Bkre Antlamasndan sonra Kafkaslardaki istil hareketlerine hz vermiler ve Dastan ile rana saldrmlard. zellikle rann 1804 ve 1806 yllarnda Feth Ali ahn olu Abbas Mirza komutasnda Kafkasyaya iki kez seferler dzenlemesi; son sefer srasnda Karaba ve ekide isyanlar kmas, Rusyay olduka rahatsz eden gelimelerdi. Ruslar, bu isyanlar bastrdklar gibi 1807de, Bak ve Kubay, 1809da da Talii itaat altnda aldlar. Fakat Abbas Mirzann ald yenilgilerden sonra 1810da, Osmanl Devletine Rus tehlikesine kar asker bir harekt iin bir ittifak teklifinde bulunmas ve bu amala, Osmanl elisi Yasini-zade Abdulvehhab Efendinin rana giderek szkonusu ittifak konusunda anlamaya varmas70 Rusyay Kafkasyada ikinci kez zor duruma brakt. Bundan dolay Rusya asndan bir an nce Kafkaslarda ran faktrnn bertaraf edilmesi gerekliydi.

853

Bu frsat Ruslar, 3 Nisan 1813te, Albay Pestel komutasndaki bir Rus ordusunun Kara Berzugda ran ordusunu bozguna uratmasyla yakaladlar. Bununla yetinmeyen Ruslar, kazandklar bu asker zaferin ardndan ar artlar ieren Glistan Antlamasn rana imzalattlar (1813). Bu antlamayla Rusya, Derbend, Bak, irvan, Karaba, Kuba ve Taliin bir blm ile Lenkeran kalesinde hakimiyetini salamlatrmt. Ayrca, ran, Dastan, Grcistan, Mingrelya, meretya (Akba) ve Abhazya zerindeki her trl haklarndan vazgemiti. Buna karlk Ruslar, Abbas Mirzann tahta kn destekleyeceklerine sz vermilerdi.71 Grld gibi 1813 tarihli Glistan Antlamasyla Rusya, rann Kafkasyadaki hakimiyetine son vermiti. Bu ise Rusyann hem Gney Kafkasyay ve hem de Dastan igalini kolaylatrmt. Bu amala Kafkas Ordusu Bakomutanlna General Yermolof getirilmi ve Kafkaslarn tamamnn ele geirilmesi ngrlmt. Yermelofun esas dncesine gre btn Kafkasya kesinlikle ve en ksa zamanda Rusyann bir paras haline getirilmeliydi.72 ok gemeden Kafkasyaya Yermolofun gelmesi, etkisini gstermi ve Dastan ile eenistanda Rus basklar artmt. zellikle eenistan, Orta Kafkaslarda ve Grcistan yolu zerinde bulunmasndan dolay Ruslar asndan hayati nem tamaktayd. Byle bir ortamda eenler iin tek are, Osmanl Devletine yardm iin bavurmakt. Nitekim, Anapa Muhafz Seyyid Ahmed Paa ve Demirkapa (Temrhan-ura) ile een vilyeti reisi stanbula yaptklar bavurularda, Ruslarn erkes taraflarndan yol bularak Dastan igale altklarn, Osmanl yardm gelmedii takdirde direnmenin mmkn olmadn dile getirmilerdi. Ayrca Osmanl Devletinin Dastan iin Rusya nezdinde diplomatik giriimlerde bulunmasn istemilerdi. Ancak Osmanl Devleti, 1817de yaplan bu bavurular karsnda Rusyann Dastan havalisindeki hakimiyetini onaylar bir tutumla, eenlere Ruslarla bar iinde yaamalarn tavsiye etmiti.73 1818-1821 yllar arasnda, Rusya, zellikle General Yermolofun stn gayretleriyle Kuzey Kafkasyann tek hakimi haline gelmitir. Bu balamda, Mektle, Tabassaran, Kaytak, Akua, Avar, Gazi Kumuk ve Kuba gibi Dastan hanlklarn itaat altna almt.74 Buna karlk Ruslar, 1812 tarihli Bkre Antlamasndan kalan Sohumkalenin Osmanllara teslimi gibi Osmanl-Rus ihtilfna sebep olan baz sorunlarla uramak zorunda kalmt. 1813-1815 yllar arasnda, Osmanl Devleti, birka kere Rusyann bu topraklar boaltmasn istemi, fakat bir sonu alamamt. Hal byle iken 1816da stanbula gelen Kont G. A. Stroganov, Bkre Antlamasnn btn artlarnn Osmanl Devleti tarafndan tamamen yerine getirilmesini istemiti. Ona gre Osmanl Devleti, Eflk ve Bodann Rusyann himayesinde tam otonom olmasn salamal, Kafkaslardaki iddialarndan Rusya lehine vazgemeli idi.75 Fakat bu tartmalardan hibir sonu kmad. Dier taraftan 1821de, Osmanl Devleti ile ran, Erzurum paasnn Azerbaycandan kaan iki gebe kabileyi korumasndan dolay savan eiine geldiler. Bu ise Rusyay sevindiren bir gelimeydi. Esasnda szkonusu Osmanl-ran gerginliinde, Tahrandaki Rus ajan Mazoroviin ran Veliahd Abbas Mirzay kkrtmasnn rol bykt. Bu tahrikler sonucunda Abbas Mirza, Kars, Byezid ve Mu taraflarn geni lde yamalad. Sava, Revan ve Badad evresinde de devam

854

etti. Sonunda bu gerginlik, 1823te Erzurum Antlamasyla hibir toprak kaybna yol amadan sona erdi.76 Bu durumda ise Rusya, Osmanl Devleti ile ran arasnda kacak bir savatan Kafkaslardaki kendi konumunu glendirme yolunda yararlanma isteinden sonu alamam oldu. 1821-1823 olaylar bir kez daha gsterdi ki, Rusyann Kafkasya politikasnn esas, Osmanlran rekbetine dayanmaktayd. Bir baka deyimle, Rusyann Gney Kafkasyadaki baarlarnn temelinde Osmanl-ran ve ran-Afgan savalar yatmaktayd. XVIII. yzyldan sonraki Kafkasyadaki gelimelere bakldnda, Rusyann Osmanllara ve ranllara kar yapt savalar ayr ayr yrttn, her iki devletin kendi aralarnda kurduklar ittifaklarn -Rus etkisiyle- uzun mrl olmadn gryoruz. Yine de Rusya, 1808-109da olduu gibi seyrek de olsa her iki lkeyle savamak zorunda kalm ve 1811de gerekletirilen bir Osmanl-ran ittifakn asker harekta dnmeden nlemiti. Bu ise Rusyann bir baarsyd. Dier taraftan, 1820lerin ilk yars, rann 1813 tarihli Glistan Antlamasndaki kayplarn giderme abalarna sahne oldu. Ayn zamanda, bu abalar, rann Kafkasyadaki son giriimleri olma nitelii tamaktayd. lk nce ran, Dastanda Ruslara kar baarlar kazanm olan Arslan Hana asker yardm gndermi, Osmanl Devletinden gremedii destei ona vererek blgede stnlk kurmasn salamt. Hatta, Dastan iin Osmanl Devletine ittifak teklifinde bulunmu ise de kabul grmemiti. Bunun zerine ran, Dastan ile birlikte Gney Kafkaslardan karmak midiyle Ruslarla savaa tututu (1826). Sonunda, Ruslara yenilerek 8-9 ubat 1828de, Trkmenay Antlamasn imzalamak zorunda kald. Bu antlamaya gre, Revan ve Nahvan hanlklar dahil Arasn sol taraf tamamen Ruslara braklm, Lenkorann iinde bulunduu Taliin bir blm Ruslara verilerek Hazar Denizi ulamnda Rusya, tek sz sahibi olmutu. Ayrca ran, 30 milyon ruble sava tazminat demeyi ve de Rusyaya gitmek isteyen Ermenilere izin vermeyi kabul etmiti. Bylece rann Kafkasyadaki hakimiyeti sona ermi oldu. Artk Rusya iin Kafkaslarda tek rakip devlet Osmanl Devleti kalmt. Zaten 1792 tarihli Ya Antlamasndan beri Kuban boylarnda yaayan Abaza, erkes, Nogay ve Kabarday gibi Kafkas kabilelerinin Rus topraklarna saldrlarndan Osmanl Devleti sorumluydu. 1815-1816 yllarnda Anapa Muhafz Ahmed Paann yapt gibi bu kabileler zaman zaman Osmanl idarecilerince itaat altna alnmlarsa da Ruslar, 1813 Bkre Antlamasn ileri srerek kar kmlard. Bu kez Ruslar, erkes, Abaza ve Kabarday kabilelerine saldrarak mallarn alp ocuklarn esir ettiklerinde, 1825te, Anapa Muhafznn Kaymakam Abdullah Paa, Rus generaline ayn eyleri sylemiti. Bunun zerine blge halk, mahall idarecilerin zm bulunmamas karsnda stanbula bavurarak Ruslardan kurtulmak iin yardm istemiler, fakat, bir sonu alamamlard. Yine de bu karlkl hareketler son bulmamt. Rus-ran Savann (1826-1828)nn devam ettii sre iinde, Osmanl Devleti ile Dastan arasndaki ilikilerin -o da yardm iin Dastandan eliler eklinde- arttn grmekteyiz. Nitekim, 14 Kasm 1827de, Dastandan Ali Efendi, Ruslarn saldrlarndan dolay yardm istemek ve Dastan halknn Osmanl Devletine balln bildirmek iin eli olarak stanbula gelmi; ondan bir gn nce

855

de Nusal Hann bir mektubu stanbula ulamt. Yine ayn yl iinde, Dastan hanlarndan olan Hatem Han Erzuruma gelmi ve kendisini konak ve maa tahsis edilmiti. Bunun yansra emhal Hann yeeni Amalat Han da Trabzon yoluyla stanbula gnderilmiti. Tabiatyla bu ziyaretler, Osmanl Devletinin dorudan Dastana askeri yardmn salamam; sadece, Osmanl Devletinin blge halk zerindeki manevi itibarn artrmt.77 Ayn yllarda, Grcistandaki gelimelerde nemliydi. Rus-ran savandan yararlanmak isteyen Grcistan beyleri, Ruslara kar yer yer ayaklandlar. Nitekim, 5 Ekim 1827de, ldr Valisi smail Hakk Paadan Erzurum Valisi Galip Paaya gelen bir yazda belirtildii gibi, Grcistann Grye sanca zabiti Mamyann lmnden sonra halk, Ruslara itaat etmemek zere anlamlard. Bu ise, Osmanl Devletini memnun eden bir gelime olup bundan yararlanmak istemekteydi. Bu amala, ldr Valisi Ahmed Rt Paa, David Hann annesi Sofyaya Grillik ferman vermiti. O da, Osmanl Devletine balln bildirmiti. Ayn blgede hkm sren Grgi ve Zavar beyleri de bu ferman verme iinden memnun olduktan baka, Grcistandan Ruslar atmaya altklarn, bunu kolaylkla baarmak iin kendilerine altn ve gm mhrlerle silah ve para yardm yaplmasn istemilerdi. Buna karlk Grl hakimesi Dudu Pal da, Grln tek hakiminin kendisi olduunu ldr Valisi Ahmed Paaya bildirmi ve Ruslar Grcistandan karmak iin o da Osmanl Devletinden para ve asker yardm talep etmiti. Btn bunlar, Grcistan beyleri arasnda tam bir gr birlii olmadn gsteren olaylard. Bu yzden olsa gerek Bab -Al, szkonusu beylere gvenmemi; onlar topyekn reddetmiyerek Gril taraflarna nfuz etmeye almt.78 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Kafkasya ve Edirne Antlamas 1828-1829 Osmanl-Rus Sava ncesinde, Osmanl Devleti, Kafkasyadaki btn kabilelerden devlete bal kalacaklar konusunda ahidnameler alm ve ayn ekilde Ruslar da btn kabilelere mektuplar yazarak Rusyann reayaln kabul etmelerini istemilerdi.79 Fakat, Dastan hanlar, muhtemel bir savata, Osmanllarn yannda yer alacaklarn bildirmilerdi.80 1828-1829 sava Kafkaslardaki Osmanl-Rus nfz mcadelesinde bir dnm noktasyd. Her eyden nce I. Nikolann Trk dman kimliiyle tahta kmas, bal bana Osmanl-Rus ilikilerini gerginletirecek nemli bir unsurdu. stelik Rusya, 1826-1828 savanda Kafkaslardaki dier rakibi ran tamamen safd brakmt. Ayrca, Gney Kafkasyadaki gvenlii iin Anadolu snrnn gvence altna alnmas zorunluydu. Bu amala Ruslar, ad geen savata, Kars ve Ahsha paalklar ile Poti ve Anapa kalelerinin alnmasna ynelik bir strateji izlediler.81 Bunun sonucunda, 1828-1829 savanda yaplan Anadolu-Kafkas muharebelerinde, Kars, Ahsha ve Byezd paalklar ile aralarnda Anapa, Poti ve Ahlkelekin bulunduu dokuz kale Ruslar eline gemiti. Bylece Rusyann Gney Kafkasyadaki varl gvence altna alnm ve igal edilen yerler, Anadolu ilerine ynelik bir asker harektta merkez haline gelmiti.82 Bunun dnda Rusya, igal ettii topraklarda yaayan Hristiyan halklar tevik ederek daha nceden fethedilmi olan meretya, Migrelya, Revan ve Nahvan gibi blgelerin smrgeletirilmesi politikas erevesinde83

856

Dou Anadoludaki Ermenilerin bu yerlere g ettirilmesine alm, yaklak 100.000 kii -aynen I. Petro dnemindeki gibi- Gney Kafkasyada yeni igal edilen yerlere g etmiti.84 En sonunda 14 Eyll 1829da imzalanan Edirne Antlamas ile Osmanl Devleti, btn Kafkasyadaki hkmranlk haklarndan Rusya lehine vazgemitir.85 Szkonusu antlama, sadece Osmanl-Rus ilikilerini deil, Kafkasya zerinden Trkistan ve Hindistana giden ticaret yollarnn gvenliini de etkilemiti. nk Rusya, bu antlamayla, randan sonra Osmanl Devletini de Kafkaslardan hukken karm ve Kafkaslarn -Dastan ve eenistan hari -tek hakimi olmutu. Bu durumda Ruslarn Kafkaslar zerinden gneye (Basra krfezi) ve gneydouya (Horasan zerinden Hindistana) zellikle Hazar Denizi yoluyla Trkistana inmelerinin nnde bir engel kalmamt. Bu ise Hindistann gvenlii asndan ngiltereyi endielendirmiti.86 Dier taraftan Rusya, bu antlamadan sonra bir politika deiikliine giderek Osmanl Devleti zerinden Orta Douda esasl bir siyasi nfz mcadelesine balamt.87 Bunun ilk rnei; 1833te imzalanan Hnkr skelesi Antlamas ile Msr Valisi Mehmed Ali Paa meselesinde Osmanl Devletine destek vermek eklinde olmu ve bunun karlnda Boazlarda sz sahibi haline gelmiti. Btn bu gelimeler, ngilterenin Dou Meselesindeki tavrn deitirmesine yolam; Rus tehlikesi karsnda Fransa ile Boazlar meselesinde ortak bir tutum taknmaya zorlamt.88 Ancak, ngiltere, douda Rusyaya kar aktan muhalif bir politika izlememi; fakat, stanbula gnderdii bykelileri Ponsonby (1834-1841), Stratford Redcliffe Canning (1842-1865) araclyla Kafkaslar ve Orta Dou blgelerinde Rusyann yaylmasn nlemeye almt.89 Kafkasyada Mridizm Hareketi Mridizm, Kafkasyada, Nakibendi tarikat mensuplarnn XVIII. yzyln sonlarndan itibaren Ruslara kar verdikleri bamszlk savann genel ad olup Gazavat diye de anlmaktadr. Bu hareket, 1785te, eyh Mansurun faaliyetleriyle balam, aralkl da olsa XX. yzyln ilk eyreine kadar devam etmitir. Ancak, szkonusu hareket, esas niteliini eyh amilin (1834-1859) mcadele devrinde kazanm ve eyh amil ise Ruslara kar vermi olduu olaanst baarl mcadelesinden dolay, Mridizm hareketiyle zdelemitir. A. eyh Mansur (1722-1794) een asll olup eenistann bugnk bakenti Grozninin yaknndaki Aldi kynde domutur.90 Doum tarihi tam olarak bilinmemektedir. Fakat 1722,91 173292 ve 174893 gibi farkl doum tarihleri verilmektedir. Bununla beraber, eyh Mansurun 1722de doduu kabul edilmitir. Kafkasya Dallar tarafndan Uurma/Uurman diye anlmaktadr.94 eyh Mansur, oukluunda srasyla kaz, kuzu, koyun ve sr obanl yapmtr.95 Ancak, yeterli tahsili olmamakla beraber ahlk ve vatan sevgisi ile Dal halk tarafndan ok sevilmitir. Ferah Ali Paann eyh Mansur hakknda bilgi toplamakla grevlendirdii Kadolu Mehmet Aaya gre eyh Mansur, uzun boylu, ak kal, kumral sakall bir adamdr. Bir kat eski

857

elbisesi vardr. Ancak elbisesi ok temizdir. Sade ve temiz bir evde ikamet etmektedir. Basit bir kl ile bir para malndan baka mlk yoktur.96 Hemen belirtelim ki, eyh Mansurun ortaya k, Ruslarn Kuzey Kafkasyada hzl bir ekilde yaylmasyla ilgilidir. Ruslar, 1782de, Ehl-i slm olan eenleri yendikten, 1783te, Krm ilhak edip Kabartaya girdikten sonra 1784te Daryal zerindeki Vladikafkas Kalesini yapm ve Grcistan yolunu amt. Onlarn amac, Kabartay ile Dastann balantsn koparmakt.97 Bu gelimelerden rahatsz olan eyh Mansur, 1783ten itibaren btn Kafkas kabilelerini birletirmeye ve onlar slm dinine gre doru yola armaya alt.98 Bu amala camiilerde verdii vaazlarda Ruslarla evlenmemeyi, alveri yapmamay, arap ile ttn iilmemesini srarla telkin etmiti. Bununla yetinmeyen eyh Mansur, Kafire kar medar haramdr. Mslman olan kfiri vurup maln talan evld iylini esir etmelidir eklinde uyarlaryla halk cihada armt. Ayrca, yanndaki adamlaryla risaleler yazarak halka datmt. Bu risalelerin banda kz boynuzundan yaplm ve zerinde La inne men mam Mansur ve inne Bismillahirrahmanirrahim mhr baslmt.99 Sonunda bu risalelerde verilen mesaj benimseyen blge halk, eyh Mansurun liderliinde birleti (1785). Bu gelimeler zerine Ruslar, eyh Mansur Osmanl ajan olmakla sulamlard.100 Oysa, o sralarda Osmanl devlet ricali ile bizzat I. Abdlhamid, eyh Mansurun kimlii ile amacn belirlemekle megul idiler. Daha dorusu Osmanl ynetimi, her zamanki ihtiyatll iinde eyh Mansurun kimlii ve amacnn iyice berraklamasn beklemilerdi.101 Bunun iin de eyh Mansurun Ruslara kar zafer kazanmas beklenmiti. eyh Mansur, Ruslara kar ilk zaferini Aldda kazand (1785). Fakat bu savan sorumlusu Ruslar idi. Bakomutan Kont Pavel Potemkinin emriyle Albay Piyer komutasndaki bir Rus birlii, Mansuru l veya diri yakalamak iin Terekin kolu olan Sunca nehrini geerek Ald zerine yrd. Ald Savann banda, ilk nce eyh Mansur savaa girmek istemedi ve bu amala Albay Pierriye eli gnderdi. Fakat Ruslar, bu neriyi reddetti ve sava balad. eyh Mansur komutasndaki eenler drt saatlik bir arpmann sonunda Albay Piyerin birliini tamamen yok ettiler. Sunca nehrine atlayarak kamak isteyen Albay Piyer ise yakalandktan sonra eyh Mansur tarafndan ldrld.102 Ancak Ruslar, eyh Mansurun ganimet olarak ele geirmi olduu toplar ve cephaneyi geri istedi ise de eyh Mansur ben size zerime gelmeyin dediim halde dinlemediniz zerime geldiniz. Toplar size vermem ve bana dahi lzmu yoktur. Soucakta Osmanl padiahnn vekili olan paaya gnderdim eklinde bir cevap vererek Osmanl Devletine bal olduunu bildirdi.103 Aldda aldklar yenilgiyi haz edemeyen Ruslar, 8 Eyll 1785ten sonra evre kalelerdeki mevcut askerlerini toplayarak eyh Mansurun zerine saldrdlar. Fakat yine yenilgiye uradlar. Fakat, eyh Mansurun Ruslar geri pskrttn gren Kabartaylar ona katldlar. Daha sonra eyh Mansur beraberindeki een ve Kabartay kuvvetleriyle Kumkaleyi (Giyorgiyevsk) ele geirdiler. Bunun sonucunda Mozdok/Mezdeg-Vladikafkas hatt, eyh Mansurun kontrolne geti. Ayn ay iinde, eyh Mansur, kendisine katt Kumuk beyleriyle birlikte Kzlar (Kzlyar) Kalesine saldrd. Bu saldrda, eyh Mansurun adamlar Kzlar Kalesine yryerek bir palangasn ele geirdi ve hatta,

858

iindeki kadn ve ocuklar da esir ald. Bylece Kzlar-Mozdok/Mezdeg hattn yeniden ele geiren eyh Mansur, Kzlar Kalesini arkadan gelen Kazaklarn saldrs zerine alamad. kinci kez Kzlar Kalesine saldrd ise de Ruslarn Kumuk beylerini para ile kendi yanna ekmesi sonucunda baarl olamad. Sadece, ald esir ve ganimetlerle yetinmek zorunda kald.104 eyh Mansurun 1785 ylndaki son sava, 30 Ekimde yaplan Tatartub Sava idi. O ana kadar Terek ve Kuban hatlarndan Mani nehri yataklarna kadar gazavatna geniletmi olan eyh Mansuru durdurmak isteyen Ruslar, Albay Nagel komutasnda, 4 tabur piyade, 2 blk svari, Mozdok Kazak Alay, Don, Terek, Greben Kazaklarndan yzer kiilik birer birlikten oluan bir ordu hazrladlar. eyh Mansurun ordusu ise Kumuk, Kabartay, een ve Dastanllardan oluan ok renkli bir grnmdeydi. Sonunda her iki ordu, Kabartayn Terek kylarnda bulunan Tatartubda karlatlar. ok kanl geen ve saatlerce sren bu savata, Dallar byk kayp verdiler. eyh Mansur ise geri ekilmek zorunda kald. Baddeleye gre bunun anlam disiplinin galip gelmesi idi. Bunun sebebi, smail Berkoka baklrsa, Ruslarn, eenistann bir baka tarafndan yeni bir taarruz balatmalaryd.105 9 Eyll 1787de patlak veren Osmanl-Rus Savann ilk aylarnda eyh Mansur ortada grnmedi. Baddeleye gre eyh Mansur, Tatartub Savann ardndan Anapadaki Osmanl yneticilerine snmt. Gerek Ruslar ve gerekse erkesler savamaya devam ettiler. Ruslar, Kafkas Ordusu Komutanlna General Tkelli/Tekeliyi atadlar ve Anapa ile Tsemezi (Novorossiyskom) ele geirmeye altlar. Ayrca, General Radyef, General Palakin, Albay Rebinder komutasndaki Rus tmeni de Kubann gneyine inmeye alt.106 Bunun zerine eyh Mansur, een-Dastan mritleriyle birlikte Kuban erkeslerinin yardmna kotu. lk olarak Vurup ve Laba nehirlerinin yataklarnda savunmaya yneldi. Bu srada Osmanl Devleti de Trabzon Valisi Kse Mustafa Paay savunma hazrlklar iin Anapaya gnderdi. Kse Mustafa Paann Anapaya geldiini renen eyh Mansur, 15.000 erkes askeriyle birlikte Anapaya doru Laba ve Vurup ynnde ilerleyen Rus tmenini Obun mevkiinde karlad. Obundaki bu savata 3000 Rus askeri hayatn kaybederken ok sayda da Kafkas askeri ehit oldu. Bununla yetinmeyen eyh Mansur, Rus askerlerini Anapaya kadar kovalad. Bu yenilgi, General Tkelli/Tekelinin grevden alnmasna sebep oldu.107 Bundan sonra eyh Mansuru Osmanllarla daha yakn iliki iinde olduunu grmekteyiz. Zaten Obun zaferi, en fazla Anapadaki Osmanl gcnn iine yaramt. Her ne kadar bu zafer, eyh Mansur ile Kse Mustafa Paaya ait ise de Anapadaki Osmanl Kuvvetleri Komutan olan Battal Hseyin Paa, tebrik ve takdir edilmiti. Fakat, Battal Hseyin Paann kaba ve yakksz hareketleri, Anapa kalesi halk ile eyh Mansurun rahatszlna sebep oldu. Bunun zerine eyh Mansur, eenistana geri dnd ise de een ve Dastan halknn Osmanl padiahna yazl bavurusu ve onun ardndan Osmanl Devletinin ricas karsnda Anapaya geri dnmek zorunda kald (1790). Bu dnten sonra Austos 1790da, Gazi Hasan Paann emrindeki Osmanl donanmasnn Anapaya gelmesi ve Battal Hseyin Paann da gnlsz olarak Kubana doru Ruslarla savamak iin yola kmasna ramen savamayarak Ruslara snmas, keif kolu olarak daha nceden yola kan eyh

859

Mansur ve mritlerini zor durumda brakt. ok gemeden eyh Mansur ve mritleri, Khoperskoy kasabasnda General Germanin kuvvetleriyle karlatlar. ok kanl geen muharebede her iki tarafta byk kayplar verdi. eyh Mansurun bekledii Osmanl yardm da gecikmiti. Buna ramen geri ekildi. Ruslarn durumu ise merkez kararghlarndan uzak dtkleri iin daha da ktyd. Bunu dikkate alan eyh Mansur, General Germann takat kalmam askerlerine yeniden taarruz etti ise de Ruslar geri ekilmek durumunda kaldlar (1790 Eyll sonlar).108 Hemen belirtelim ki, bu yenilgi Ruslara ders olmu ve 1790 ylnn sonlarnda Kubandaki Rus Ordusu Komutanlna General Kont Gudovii atamt. Ayn tarihlerde (2 Ekim 1790), Kubann te yakasnda basz kalan Osmanl askerleri Anapaya geri dnm ve Trabzon Valisi Sar Abdullah Paa, Anapa Seraskerliine tayin olunmu ise bir yl boyunca Trabzondan ayrlmamt. Tabiatyla bu durum, Anapadaki Osmanl varl iin byk bir handikap idi. Bu artlarda 1791 ilkbaharn geiren taraflardan Ruslar, biraz da Osmanllarn Anapadaki durumunun gevekliinden yararlanmak amacyla, 21 Haziran 1271de, General Kont Gudovi komutasnda Anapa zerine yrd. Ertesi gn Rus askerleri, eyh Mansurun da iinde bulunduu Anapa Kalesine szmaya baladlar. 14 gn devam eden sokak atmalar sonunda Anapadaki Osmanl birlikleri yenildiler. Bu savata Ruslar, 93 subay ve 4000 askerini kaybetti. Fakat Ruslar iin tek teselli kayna eyh Mansurun yaral olarak esir edilmesiydi. Daha sonra St. Petersburga gtrlen eyh Mansur, oradaki lisselburg hapishanesine atld. Osmanl fevkalade elisi Mustafa Rasih Paa, St Petersburga kadar giderek onun dier Rus esirlerle deitirilmesini teklif etti ise de Ruslar tarafndan kabul grmedi. Sonunda, yaklak yllk bir mahkumiyetin ardndan eyh Mansur, 13 Nisan 1794te vefat etti. ddia edildiine gre St. Petersburgdaki Preobrayenskoyagora Mezarlna gmld. John Baddeleyin u szleri, Kafkasyada Ruslara kar balatlan gazavatn bu ilk nderi iin en uygun szlerdir:109 Hayat, zaferlerle olduu kadar yenilgilerle de dolu olan Mansur dalarn ve ormanlarn sert tabiatl savalarn bir bir peinden srklemesini bilmitir. Doru; Mansur, tm Kafkas kabilelerini Ruslara kar birletirmeyi baaramad, fakat bunu ilk dnen ve bylesine bir tutkuyla sevilen zgrln ancak bu ekilde korunabileceini anlayan ilk insan olmutur. O, bylece, gelecek yzyln balarnda Mridizm olarak ortaya karak Rus mparatorluunun karsna dikilen ve uzun yllar onun ilerlemesine engel olacak akmn temellerini de atmtr. Ayn ekilde Mirza Hasan, Asr- Dastan adl eserinde mam Mansur hakknda u msralara yer vermitir:110 Mslmanlar geldi bir nur Min yz doksan dokuz ilde

860

Mmnlere berettir Kyamete iarettir. Dnyaya olmayn marur Zahir oldu mam Mansur Mnkirlere hasarettir Zahir oldu mam Mansur B. mam Gazi Muhammed (1793-1832) Dastann Gimri/Gimre kynde dodu. Babasnn ad smail idi. Ruslarn Kazi Molla dedikleri Gazi Muhammed, Dastann en byk din alimi Said el Harakaninin rahle-i tedrisinden getikten sonra 1820nin ortalarnda, kendisini Nakibendi-Halidiyye koluna girmesini salayan eyh el Seyyid Cemaleddin el Gazi Kumuknin yanna gitti. Daha sonra Cemaleddin, din ilimlerdeki tahsilini tamamlamas iin onu mridi eyh Muhammed el Yaragiye gnderdi. Onun btn tarikat bilgisini almasn salayan eyh Muhammed el Yaragi, sonunda bu tarikat Dastanda yaymas iin Gazi Muhammede izin verdi. Bu arada, onu kzyla evlendirdi. Bylece eyh Cemaleddinin halifelerinden biri olan Gazi Muhammed, 1827de, emhal Mehdi Hann gel, bana ve halkma eriat ret eklinde bir davet ald 1829 ylna kadar orada kalan ve baarl hizmetler yapan Gazi Muhammed, Mehdi Han dahil birok kimsenin Nakibendi tarikatna girmesine sebep oldu. yle ki 1829 ylnn sonuna gelindiinde, emhalin tebaasnn ou, Avarlarn nemli bir ksm, Kunbut/Gumbet, Salatav ile Kumuk halk onun takipisi oldu. Ardndan Hindal/Koyubunun vaizi olan Gazi Muhammede irkah halk tam bir balk gsterdi. 1829 ylnn sonlarna kadar Ruslara kar pasif direni diye adlandrlabilecek olan dua/ibadeti savunan Gazi Muhammed, o andan itibaren eriat uygulamak ve Rus saldrlarna direnebilmek iin gcn kullanlmasna karar verdi. Daha sonra Dastann imam seilen Gazi Muhammed, 1830 ylnn balarnda, Dastann ulema ve ileri gelenleriyle byk bir toplant yaptktan sonra Ruslara kar cihad iln etti.111 Ancak Gazi Muhammedin bu Ruslara kar eylemi, eyh Cemaleddin gibi Nakibendi tarikatnn nde gelenlerince benimsenmedi. Nitekim eyh Cemaleddin, gnderdii mektubunda tepkisini Yksek alim, mrit Gazi Muhammed! Sen tarikat kabul etmi isen sen kendi disiplinini muhafaza ederek sana gelen kiilere bildiklerini retebilirsin, bunun dnda sen insanlar karkla savaa tahrik etmekle ykml deilsin demek suretiyle ortaya koymu ve fakat, Gazi Muhammed onu dinlememiti.112

861

ubat 1830 ortalarnda Andiye giren Gazi Muhammed, Avaristan hakimi Bahi Bikeden Ruslarla ilikilerini kesmesini ve kuvvetleriyle kendisine katlmasn rica ettiyse de tatminkr bir cevap alamad. Bunun zerine harekete geen Gazi Muhammed Avaristana girerek Hunzah kuatt. Fakat, 24 ubatta yenildi. Rus kaynaklarna gre bu yenilginin sebebi, Zakartaladaki Rus tehdidinden dolay Gazi Muhammedin erken harekete gemesiydi. Mart 1830da, Zakartalann Ruslar tarafndan igal edilmesi Dastanda byk bir tepki toplad. Zakartala halknn yardm taleplerine kaytsz kalamayan Dastan halkndan toplanan byk kuvvetler, Gazi Muhammedin liderliinde Mays-Aralk dneminde, Alazn vadisine inerek Ruslarla savat. Aralk 1830da, eyh Muhammed el Yaragi, Gazi Muhammede verdii destei ak hale getirdi ve Ruslara kar cihad iln etti. Bunun sonucunda Gazi Muhammedin etkisi daha da geniledi.113 Mart 1831e kadar Temrhanuraya hakim olan Aakale/imkekenti tahkim eden Gazi Muhammed, zerine saldran Ruslarn Dastan Kuvvetleri Komutan General Prens Bekovierkaskiiyi 19 Nisanda yendi ve Prens Bekovi-erkaskiinin, Derbende ekilmesini salad. Bu zaferin ardndan 16 Maysda Altboyuna yerleen Gazi Muhammed, burada da Baron Taubeye bal Rus kuvvetlerini malup etti (20 Mays). Haziran banda, Altboyun, Piri Avul ve Aakaleye doru Kahanovun bo yere hcumlar yapmasn salad. Bundan yararlanarak Tarkuyu el geirip Burnaya ve Nizovoeyi kuatt ise de Kahanovun dnmesiyle geri ekilmek zorunda kald. Fakat, Haziran balarnda, Gazi Muhammed ve mritlerinin Burnayaya saldrlar srd. Bu saldrlar o kadar artt ki, Rus askerleri Burnaya Garzinonundan darya kamad. Dier taraftan Rus General Veliaminovin k seferinden muzdarip olan een ve Kumuklarndan desteini alan Gazi Muhammedin adamlarndan Abdullah el Ailti, Mays ortalarndan harekete getikten sonra 7 Haziranda, Vnezapnaia (Venizapnoya) nlerinde grnd. 17 Haziranda bu kaleye giden btn yollar kesti. Bu srada ise Kumuklar ile Kara Nogaylarn desteini alm olan Abdullah, 26 Haziranda kaleyi kuatmaya balad. gn sonra Gazi Muhammed gelerek kuatmaya katld. Fakat, General Emanuelin kuvvetleriyle 10 Temmuzda Vnezapnaiaya gelmesi zerine Gazi Muhammed kuatmay kaldrarak planl bir ekilde ormanlk bir blgeye ekildi. AktaAk ad verilen bu yerde ani bir taarruzla Ruslar yenen Gazi Muhammed, dmana 400 yaral ve l kayp verdirirken bir topunu da ele geirdi. General Emanuel, yaral olarak kap kurtulanlar arasndayd. Bu zafer, Kafkasyada Gazi Muhammede yeni katlmlar salad. mamn adamlar, zaferin etkisiyle Karabulaklar, yar pagan ngular ve Kabartaylar arasnda baarl tebli faaliyetlerinde bulundular. Hatta ngular, 500 silahl grup kurarak Grc askeri yolu boyunca Ruslarn iletiim hatlarn kestiler. Temmuzun ikinci yarsnda, eenistandan ayrlp Dastana dnen Gazi Muhammed, 31 Austosda, Derbendi kuatt. Sekiz gn devam eden bu kuatma, 8 Eyllde, General Hakanovun Derbende yaklamas zerine dalara ekildi. 10 gn kadar Kaytak ve Tabasaranda kalan Gazi Muhammed, daha sonra Tarku ve Gimreye, oradan da Ruslarn kar saldrlarna hedef olaca Salatava gitti. Bu srada ise, zellikle Veliaminov komutasndaki Rus birlikleri, emahiye geldiler. Son derece acmaszdlar. yle ki Kaytak ve Tabasaranda yirmiye yakn ky tahrip ettiler. Sonunda bu iki blge, Ruslara teslim oldu (23 Ekim). Gazi Muhammed ise, 1

862

Kasmda, Ruslarn, Kaytak ve Tabasaranda uramalarndan yararlanarak Terek nehrinin aa kylarndaki Kzlar Kalesine hcum etti. Bu kale ele geirilerek ksmen tahrip edildi. Gazi Muhammedin bu baars, General Veliaminovun btn planlarn altst etti. nk Kzlar Kalesinde, Rus kaynaklarna gre, 126s sivil 134 kii ldrlm, 38i yine sivil 45 kii yaralanmt. Ayrca 30 ev ile 3 kilise tamamen yaklmt. Zarar 200.000 ruble idi. En nemlisi de ou kadn 168 kii de esir alnmt. Bunun yan sra bir miktar para da Gazi Muhammed ve adamlarnn eline gemiti. Sonuta Kzlar Kalesi baskn, Kafkasyada, Gazi Muhammedin itibarn ycelttii gibi Rus savunma hatlarna saldrlar da artrd. Aralk banda, Gazi Muhammed, 600 adamyla birlikte yeniden Aakaleye ekildi. Burada daha nceki geliinden dersler kardktan sonra Ruslarn saldrmas iin tuzaklar hazrlad. Gerekten Ruslar, 6 Aralkta baarsz bir saldrda bulundularsa da 13 Aralkta baar saladlar. Gazi Muhammed ile birka adam bu baarl Rus basknndan kamay baardysa da ou mrit hayatn kaybetti. Her ne kadar Ruslar, Aakaleye dzenledikleri saldrda baar kazandlarsa da bunun maliyeti yksek oldu. Nitekim bu saldrda Ruslar, 96 l ve 296 yaral verdiler. Bu Rus saldrs, 1831 yl iinde Dastanda gerekleen son saldr oldu. Kk saldr ve arpmalara ramen 1832 ilkbaharna kadar Dastana greceli bir sknet hakimdi. Mart 1832 sonunda Gazi Muhammed, Orta Kafkaslar blgesinde bulunan Vladikafkasda aniden grnd ve Nazran/Narana saldrmaya alt. Btn ngu ve Osetlerin ibirliini salayamayan ve zellikle Grc askeri yolunu kesmeye ynelik saldrlarda baar elde edemeyen Gazi Muhammed, aniden grnd gibi yine aniden geri ekildi. uras bir gerek ki, Baron Grigorii Vladimirovi Rosenin 20 Ekim 1831de, Kafkasyadaki Rus Ordular Bakomutan olmas gerek Kafkasyann ve gerekse Gazi Muhammedin kaderini deitirdi. Nitekim Gazi Muhammed, kk saldrlar dnda savunmadayd. 1 Temmuzda, rpili/Erpeli yaknndaki Yol-sus Dadaki (Yol-Sus-Tawh) konumunu glendirdi. Bu srada, Baron Rosen, Grc askeri yolu boyunda bir kuvvetle ilerlemekte ve komu kabileleri zorla itaat ettirmekteydi. Bununla yetinmeyen Baron Rosen, 24 Temmuz-5 Austos tarihleri arasnda, bir ngu kabilesi olan Galgaylar zerine bir sefer dzenledi. Veliaminov ise, 25 Temmuz-9 Austos arasnda, Karabulaklar ve Galaalar (Galashas) aleyhine bir sefere kt. Sonuta, 25 ky tahrip edildi. Buna ramen Ruslar hz kesmediler. Aksine, 15 Austosda, Baron Rosen ile Veliaminov kuvvetlerini birletirdiler. ki gn sonra Rosen, 15000-20000 kiilik bir kuvvetle Aa eenistana gitti. Ruslar, 6 Ekime kadar, Aa ve Byk eenistan ile keriye, sistematik olarak baheleri, tarlalar ve kyleri yama ve tahrip ederek gidip geldiler. Fakat Ruslar, gl bir direnile karlatlar. zellikle, 27 ile 30 Austosta Goyta yaknndaki ormanlarda gerekleen iki sava ile 4 Eylldeki Germenukun (Germanchuk) fethi bir hayli iddetliydi. Buna karlk Gazi Muhammed, eenlere yardm iin 22 Austosda Vnezapnayaya (Vnezapnaia) kar bir asker harekt dzenledi. Bu yry, Gazi Muhammed iin sonun balangcyd. Nitekim, 31 Austosta, 500 kiilik gl bir Kossak birliine tuzak kuran Gazi

863

Muhammed, onlara 155 kayp verdirip iki toplarn da ele geirdi. Bununla beraber, Rus ilerlemesini durduramadn anlad ve sonunda, 10 Eyllde Gimre/Gimriye ekildi Eyll sonunda Gazi Muhammed, bir Rus esir araclyla General Klugenauya ayr ayr iki mektup yazarak kendilerine bask yaplmamas artyla mtareke teklifinde bulundu. Fakat bu teklif, Klugenau tarafndan teslim olma ve Rus hakimiyetini tanma eklinde bir cevapla karland. Hatta, Gazi Muhammedin Mekkeye hacca da gidebilecei kendisine hatrlatld. Tabiatyla Gazi Muhammed, bu teklifleri reddetti ve kendi savunma tedbirlerini artrmaya yneldi. Bundan dolay Ruslar, Kafkasyadaki asker ilerlemelerini srdrdler. Nitekim Baron Rosen, 10 Ekimde, Salatav itaat altna ald. 29 Ekimde, Temirhan-uraya vard. Artk Ruslar iin son hedef, Gazi Muhammedin bulunduu Gimri idi. Bu yerde asker dahil kadn, ocuk, yal olmak zere 3000 kii bulunmaktayd. General Veliaminov ile Klugenau Gimriyi iki koldan kuatt. General Veliaminov komutasnda be buuk piyade taburu, on bir top ile Grc svarileri var iken General von Klugenau komutasnda ise Aberon alay ile top ve Kazak svarileri ile yerli ibirlikileri yer almaktayd. Grld gibi bu Rus gcne direnmek imknszd. Yine de, Gazi Muhammedin mritleri kahramanca savatlar ve ou ehit dt. Bu arada, Gazi Muhammedde ehit olmutu. Bir taraftan Gazi Muhammedin ehadeti ve dier taraftan da eyh amilin kayp olmas, Gimri halknn moralini bozmu ve direnmenin daha fazla kayp anlamna geleceini grmlerdi. Bunun sonucunda, 29 Ekimde, Ruslar, Gimriye girdiler.114 John Baddeley, Gazi Muhammedin lmn u szlerle anlatyordu: ki ta kulbenin nnde bir yn eklinde yatan llerin arasnda muhteem grnl bir adam dikkati ekiyordu. Yerdeki adam, l olduu halde bir eliyle sakaln kavram; dier elini de dua edermiesine gkyzne evirmiti. llerin kimliklerini tespit etmek iin arlan Dallar, dehet iinde imamlar Gazi Muhammedi tandlar. Gazi Muhammed, Kutsal Savan lideri, Allahn sevgili kulu lmt! Dier taraftan Gazi Muhammedin cesedi, Ruslar tarafndan birka gn tehir edildikten sonra emhalin bakenti Tarkuya gnderildi ve Burnaia/Burnaya Kalesinin st tarafna gmld. Yllar sonra eyh amil, 200 atly yollayarak Gazi Muhammedin naan Gimriye getirtti.115 C. mam Hamzat / Hamza Bey(1789-1834) mam Hamza, 1789da, Avaristann en byk kylerinden biri olan Hutsal/Hozaltda, dodu. Han ve beylerin snfa kendilerinden aa kadnlarndan olma ocuk anlamnda bir Canka/Janka olan Hamzann babas, kahramanl ve idareci kabiliyeti ile tannm Ali skender Bey olup annesi bir Avar ailesine mensup idi. Hamza, Kuran ve Arapay nce oh kynde rendi, Hunzakda ise devam etti. Burada babasnn konumundan dolay Avar han Ali Sultan Ahmedin dul ei Bahu Bike tarafndan saraya alnd ve on yana kadar orada yaad. Gen bir adam olarak iki ierken Gazi Muhammed ile karlamasndan sonra bundan vazgeerek dindar bir Mslman oldu. Ayn ekilde

864

Gazi Muhammedin telkinleriyle Nakibendi tarikatna girdi ve onun Ruslara kar iln ettii cihad destekledi. Gerekten 1826da, Rus kart eylemlere karan Hamza, en ksa zamanda, Gazi Muhammedin en cesur adamlarndan biri oldu. 1830da, Zakartalada Ruslara kar bir saldr dzenleyen Hamza, daha sonra eyh aban el Buhnudi ile birlikte mzarekelerde bulunmak iin Rus asker kampna gittiyse de tutukland ve birka ay Tifliste tutuldu. Onun serbest kalmas zerine Ruslar, Gazi Muhammede kar Hamzay kullanmay mit ettiler. Fakat Hamza gidip yeniden Gazi Muhammedin hizmetine girdi. O andan itibaren Ruslara kar eylemlerin merkezinde yer ald. Ne var ki Hamza, Rus saldrlarnn artt 1832 yaznn Temmuz banda (2-3 Temmuz), Yol-sus Dadaki (Yol-Sus Tawh) bir muharebede yaraland. Bu yaralanma, ayn yln Temmuz-Austos aylarnda, Zakartalaya ynelik aknlardan onu alkoyamad. Ruslar, Ekim 1832de, Gimriye saldrdklarnda Hamza, Hutsaldayd. Her ne kadar Gazi Muhammedin yardmna gitmek iin acele ettiyse de bunda baarl olamad. Fakat Gazi Muhammedin lmnden sonra ulema ve ileri gelenler, Hamzay yeni imam atadlar. Aslnda bu yeni imam toplants ve tayini eyh Muhammed el Yaraginin bir giriimiydi. Zaten Gazi Muhammed de kendisine halef olarak Hamzay iaret etmiti. Yeni imamn ilk hareketlerinden biri Ruslarla uzlamaya almakt. Bu amala, Gimriden Kahanova mzakereciler gnderdi. Kahanov ise Hamzaya Temirhan-urada yzyze grme teklifinde bulundu ise Hamza, 1830 tecrbesini gz nnde bulundurarak mektupla grmeyi tercih etti. Bu mektubunda Hamza, eriatmza hibir zarar gelmemek art zerine sizinle uzlamaya razyz demekteydi. Fakat Hamza, Ruslardan hibir cevap alamad. O da Ruslarla aralarnda araclk yapmas iin emhale yaklat. Ancak, Hamza, emhalin mama kar g kullanmada Ruslar kkrtmakta olduundan habersizdi. Ruslar ise Hamzann samimiyetine inanmadlar. Buna ramen Baron Rosen, emhale Hamzaya bildirmesi iin Eer kendisi gerekten uzlamayla ilgiliyse ve Mekkeye gitmeyi istiyorsa emhalin olunu rehine olarak ona gnderelim eklinde bir emir gnderdi. Hamza bunu kabul etti ise de buna Rosenin cevab Bir Rus komutann sz onun iin yeterli olmaldr tarznda oldu. Bunun zerine grmeler kesildi. Asla bir daha bu konu gndeme gelmedi. Ancak Ruslar, Hamzay yakalamaya kararlydlar ve bu yzden Avar hanna bask yapyorlard. lk aamada bunda baarl olamayan Ruslar, dier btn mahalli idarecileri Hamzaya kar birletirmeye alt. Ekim 1833te Hamza, Girgili/Gergebilyi tehdid ettii zaman onun halkna emhal, Mehtuli Han ile Akua konfederasyonu tarafndan yardm edildi. Buna ramen Girgil Hamzann ynetimine girdi. Bu arada Hamza, Avar han ailesi ile rekabet halindeydi. stelik Ruslar, aralarnda iktidar mcadelesi olan han ile annesini Hamzaya kar kmaya zorluyorlard. Rekabet o kadar youn idi ki Mart 1834te, Bahu Bike gizlice Hamzaya bir suikasd dzenlemeye alt. 1834 Austos banda Hamza, Avaristana saldrd ve Hunzak kuatt. ki hafta sonunda bir anlamaya varld ve Bahu Bike antlamann tamamen uygulanmasna kadar oullarndan ikisini rehine olarak verdi. 25 Austosta, Bahu Bikenin nc olu da grmelere katld. Ne var ki, o gn, Hamzann erkek

865

kardei ve birka adamnn ldrld gibi Bahu Bikenin iki byk olu Nusal Han ile Umma (mer) Han ve btn arkadalar silahla ldrld. Ardndan Hamza, Bahu Bike ile Avar Han Saraynn dier btn kadnlarnn ldrlmesini emretti. Sadece, Nusal Hann elerinden biri hamile olduu iin ldrlmedi. Rus kaynaklar, acmaszca, bu ldrmelerin tahrik eseri olduu, Bahu Bikeye kar bir kini olan Gazi Kumuk ve Kura Hakimi Aslan Hann tahrikiyle Hamzann bunu yapt iddiasnda bulundular. Bu ekilde Hunzakta hakimiyetini perinleyen Hamza, Eyll 1834 banda, btn kuvvetlerini toplayarak Akua kuvvetlerinin kontrol edildii bir yer olan Tsudaqar (Tsudakhar) zerine yrd. Hamzann bu ilerlemesini nlemek istemelerine ramen Ruslar, eenlerin nl sava lideri Endiri/ndirili bir Kumuk olan Hac Taonun onun otoritesini kabul etmesinden sonra Hamzay byyen bir tehlike saydlar. Bundan dolay Ruslar, Hamzaya kar bir sefer yapmak iin hazrlklara baladlar. Bununla beraber bu seferin yaplmas asla gereklemeyecekti. 19 Eyll gn, Hamza, Cuma namazn klmak iin Hunzah Camiine girerken suikaste urad.116 Bu suikast, siyasi deil kiisel sebeplerle ldrlen hann st kardei, nl Hac Muratn aabeyi, Osman tarafndan intikam amacyla yaplmt. Aslnda Hamza, bu suikastten haberdr edilmiti. Fakat onun tedbir almay gerekli klmayan kader anlay, kendisinin hazin sonunu hazrlad. u szler, Hamzann suikasti haber veren mritine syledikleriydi:117 Eer lm melei, ruhumu almak iin geliyorsa Onu durdurabilir misin? Elinden bunu yapmak gelmeyeceine gre, evine git ve beni bar iinde brak. Allahn istei asla nlenemez. Eer Allah, yarn lmemi dilemise ben yarn leceim. Yukardaki szler gibi Hamzann lmn de Baddeley, Rus kaynaklarna dayanarak yle aktarmaktayd:118 le vakti girince mezzin, ezan okuyarak inananlar camiye davet etti. Hamzat da yannda kendisine en yakn 12 mridi olduu halde, kutsal binaya girdi. eride bir loluk vard. Hamzat, tam mamlk yerine vararak ibadete balayacakt ki, ileride burkalarna sarl bir vaziyette diz km olarak oturan birtakm adamlar grd. Onlara doru yneldi. Oturanlarn arasnda bulunan Osman, hemen ayaa frlayarak arkadalarna seslendi: Yce mammz sizinle namaz klmaa geldii halde siz neden hal ayaa kalkmyorsunuz? Arkasndan aniden ektii tabancasn Hamzatn gsne boaltarak onu lmcl bir ekilde yaralad. Dier silah sesleri de bunu izledi ve mamn katili de delik deik edilerek ldrld. D. eyh amil (H. 1212, M. 1796/1797-1871) Kafkasyadaki Mridizm hareketinin nc imam olan eyh amil, Dastann Gimri/Gimre kynde dodu. Babas bir uzden olan Dengav Muhammed, annesi ise Ailtada yaayan Gazi Kumukun ynetici ailesine mensup119 Bahu Mesedu idi. Kendisine verilen ilk ad Ali idi. Babas, ailenin bu ilk ocuuna kendi babasnn adn vermiti. Fakat kk Ali srekli hastalanp zayf bir

866

yapya sahip olunca ailesi ad deitirmenin ocua iyi gelecei eklindeki geleneksel dncenin etkisiyle ona amil (emuil) adn verdi. Gerekten isim deiiklii amilin salnn dzelmesine serpilip gelimesine sebep oldu. Uzun yllar sonra yal amile bu isim deiiklii sorulmu ve amil o gnler hakknda sim deimesinin mi buna tesiri olmutu, bilemem demiti.120 amil, alt yanda days Hazurun yannda ders almaya balad. Daha sonra ona Kuran dahil ilk slm bilgilerini, kendisi de o yllarda henz on yana bile gelmemi Dastann ilk imamln yapan Gazi Muhammed verdi. Fakat amilin esasl ilk hocalar Harakanili Said ile Gazi Kumuklu eyh Cemaleddin idi. Ayn zamanda, eyh Cemaleddin, amilin Nakibendi tarikatna girmesini salad ise de eyh Muhammed Yaragi tarafndan halife olmas takdir edildi.121 amil, isim deiikliinden beri hem grbz ve hem de hareketli bir ocuk olmutu. Yatlaryla oyun oynayan ve akalaan amil, spor yarlarnda da yetenekliydi; en ok, kou, yzme, atlama ve grei severdi. 14 yanda amil, gramerine dahil ok iyi Arapa renmi, tecvid ve mantk okumu, 20 yalarnda Kuran ayetlerin tefsir edebilecek bir ilm seviyeye ulamt.122 amilin bu zellii, onun imaml dneminde slm eriatnn uygulanmasnda tavizsiz bir ekilde, srat- mstakim zere olmasn salamt. Gazi Muhammed, Dastann ilk imam olarak siyas faaliyetlere baladnda amil onun ilk mridi ve destekisi oldu. yle ki amil, 1832de, Gazi Muhammedin Gimrideki direniinde yanndayd ve oradan yaral olarak sa kurtulan iki kiiden biriydi. amil, 19 Eyll 1834te, Hamza/Hamzat Bein bir suikast sonucunda lmnden sonra yeni imam seildi ve ilk eylemi Bula Han ldrmek oldu. Daha sonra Hunzakun zerine yrd ve ok gemeden Avaristann tamamnda kontrol eline ald. Bunu gren Ruslarn Kuzey Dastandaki kuvvetlerinin yeni komutan Tugeneral Lanskoi, komutasndaki bir kuvvetle, Gimriye saldrmay planlad. 26 Eyllde Ruslar, amilin haberini ald bir saldryla Gimri kyn ba/bahe ve tarlalaryla birlikte tahrip ettiler. Bu Rus saldrsnn zerinden iki hafta gemeden Temirhan-ura ve Aperon Piyade Alay Komutan Albay Klge von Klugenau, Hunzaka bir sefer dzenledi. Ama, yeni imamn Hunzaka tecavzlerini nlemek olduu kadar dier da topluluklarndaki gibi Avaristanda bar korumak ve ynetici olarak Gazi Kumuk Han Aslan Hann kabuln salamakt. Bu amacna ulaan Albay Klugenau, 14 Ekim 1834te Temirhan-uradan ayrlarak 17 Ekimde Akua ve 23 Ekimde de Girgili ele geirdi. 27 Ekimde Girgilden 3500 kiilik bir kuvvetle ayrlan Albay Klugenau, Mohoh (Mohokh) yaknnda amilin komuta ettii 1000 kiilik bir kuvveti yendi. 30 Ekimde Hutsala saldrarak tahrip etti ve Temirhan-uraya dnd. Bylece, Kuzey Kafkasyada Rus hakimiyeti kurulmu oldu.123 amil ise 1836 ylna kadar, Dastanda kendi varln glendirmeye alt. amil, Ocak 1836da, eenistanda yeni bir g haline gelen ve daha nce ayn blgede hkm srm olan Ailtili eyh Abdullahn ilk takipilerinden Hac Tao ve Kibid Muhammed ile bir anlama yapt. Bu ise Dastan ve eenistanda amilin hakimiyetini perinledi.124

867

ok gemeden, o ana kadar erkezistan ileriyle uramakta olan Baron Rosen, 1836 yazndan itibaren dikkatini eenistan ve Dastana evirdi. Baron Rosen, Albay Klugenaunun aksine amilin artsz tesliminden yanayd. Bu ynde ilk giriim, Ruslarla anlamalar iin Dallar ikna etmek amacyla Rus hkmetine sadk bir alimi gndererek amilin otoritesini krmakt. Kazanl Taceddin ibn Mustafa Efendi ile anlald Fakat, Dallar bu kiinin kendi blgelerine gelmelerini istemediler ve hatta lmle tehdid ettiler. Bu baarsz giriimden sonra amili ortadan kaldrmak iin Rosen, eenistan ve Dastana bir asker harekt yaplmasna karar verdi. Bunun zerine Ruslar, harekete geerek Zandak ve rgini ele geirdiler (Austos-Eyll 1836). Bu srada amil, genel olarak savunmada kald ve Nisan 1837de, Ruslarla mzakere imkn bulmaya alt ise de bunda baarl olamad. nk Baron Rosen, herhangi bir Rus yetkilinin amil ile temasn yasaklam ve amile de teslimden baka bir seenek brakmamt. Bu srete Kuzey Kafkasyada kendilerini gl gren Ruslar, Mart 1837de, Ailta zerine bir harekt dzenlediler. Bu harektn amac, Andi blgesine ve eenistana bir sefer yapacak olan ve Baron Rosen tarafndan Kafkasya hattnn sol yakasndaki kuvvetleri komutanlna getirilen ve asll General Fezenin iini kolaylatrmakt. Klugenaunun stlendii bu grev, bir gsteri harekt olup amilin dikkatini eenistan yerine Dastan zerine ekmekti. Klegenau, kendisine Avar suyu zerinde bulunan ve uzak olmasna ramen yanllkla Ailta Kprs diye anlan kpry hedef seti. Henz 27 ubatta, Aperon alaynn 480 kiilik 1.Taburunu Albay Avremenko komutasnda Karanaya gnderdi. Kendisi de ertesi gn geride kalan 363 kiilik kuvvetle onlara katld. Albay Klegenau komutasndaki kuvvetler Karanay ile Gimriyi birbirine balayan yolun yarsn getikten sonra 1 Martta, Gimri kayna denilen yerde toplandlar. Ardndan yola devam eden Ruslar, Ailta Kprsne yaklatklar srada Dallarn saldrlaryla karlatlar. Bu arpmalarda, Ruslar byk kayplar verdiler. Rus komutanlardan veli kurunla vurularak, Avremenko ile Pisaref kl ve kinjallerle paralanarak ldrlrken Klegenau, Gimride gsterdii cesaretle hem kendisini ve hem de askerlerini kurtard. Ailta felaketini ise Karanayda rendi.125 Dier taraftan General Feze, Ocak 1837de Grozniye varmasnn ardndan Aa (4-12 ubat) ve Byk eenistana (16 ubat-11 Nisan) iki sefer dzenledi. Bu pek fazla nem arz etmeyen seferlerden sonra 13 Maysta, Temirhan-uraye dnen General Feze, 19 Maysta, 4899 sng, 18 top, 4 havan top ve 343 Kazaktan oluan kuvvetleri ile Dastana doru bir sefere kt. Cengutay ve Kaka-ura yolunu izleyerek Urma rmana ulaan Rus kuvvetleri, 10 Haziranda Hunzaha girdiler. amil, Hac Tao ve Kibid/Kabet Muhammedin Tilitl/Tiliqde olduunu renen General Feze, 18 Haziranda Ensala ulatktan sonra 21 Haziranda direnile karlamasna ramen Ailtay ald. Artk General Fezenin istikameti Tilitl idi. Tilitl yolunda, Hunzahl Ali Bek ile Surhayl Kulavi komutasndaki Dallarla savamak zorunda kald. Daha sonra yoluna devam eden General Feze, 8 Temmuzda, amilin bir aydr kuatma altnda olduu Tilitl nlerine vard. Bir hafta kadar Tilitlin d mahalleleri ile birka binay ele geirmekle megul olan Ruslar, 17 Temmuzda, genel bir saldrya baladlarsa da kyn st taraflar dnda pek baarl olamadlar.

868

Ertesi gn taraflar, amilin nerisi zerine atekes yaptlar. Bylece amil, Tilitl halknn daha fazla zarar grmesini, General Feze de kendi kuvvetlerinin daha da ypranmasn nlemi oldu. Bunun zerine Ruslar, 19 Temmuzda buradan ayrlarak 21 Temmuzda Hunzaha ekildiler. amil de, Ahulgoha gitti.126 Ancak, ar I. Nikolann, Eyll-Ekim aylarnda Kafkasyay ziyareti, eyh amilin Ruslara kar yrtt mcadelede yeni bir safhann balamasna sebep oldu. Tabii ki bunda eyh amilin Tifliste arn kendisiyle grme talebini reddetmesi nemli rol oynamt. Hatta, daha sonra arn ayn ierikli mektubuna verdii cevap ise Ruslar asndan barda taran son damla olmutu. 10 Ekim 1837 (Eski takvime gre 28 Eyll 1837) tarihini tayan mektubunda amil, Kafkasyada arn hakimiyetini tanmayacan sert bir ekilde dile getirmiti:127 Ben, Kafkasyann hrriyeti iin silaha sarlan muhariplerin en hakiri amil, Tanrnn himayesini arlarn efendiliine feda etmemee ahteden z, sz donu bir Mslmanm. ar Birinci Nikolay tanmadm, onun iradesinin bu sarp dalarda skmiyeceini, General Kluga anlayabilecei bir dilden tekrar tekrar sylemitim. Sanki bu szler taa sylenmi gibi ar ile grmek zere beni hl Tiflise dvet edip duruyorsunuz. Bu dvete asla icabet etmeyeceimi u mektubumla son defa olarak size bildiriyorum. Bu yzden fni vcudumun para para kylacan ve srtm verdiim u vatan topraklarnda ta stnde ta braklmayacan bilsem bu kat kararm asla deitirmiyeceim. Cevabm ite bundan ibarettir. Nikolaya ve klelerine bylece malm ola eyh amilin bu red cevabn ieren mektubunu alan ar I. Nikola, ilk i olarak, Baron Rozeni grevden ald ve yerine 12 Aralk 1837de Kafkasyadaki Rus Ordular Bakomutanlna General Golovini atad. Onun grevi, Dastan ve eenistan Rus hakimiyetine sokmakt.128 Bu amala bir sava plan hazrlamt. Buna gre a) Karadeniz kylarna bir karma yaplacak b) Yukar Samur blgesi itaat altna alnacak c) eenistan ve Dastan igal edilecekti.129 Esasnda 1838 yl Dastan ve eenistanda olduka sakin gemiti. Ruslar, amile kar sava hazrlklarn srdrrlerken amil de, Andi Koysunun zerindeki uurumlar boyunca ykselen Ahulgoha ekilerek savunma tedbirlerini artrmaya alt. Ahulgoh, geleneksel olarak Hindal halknn snak olarak kulland bir yerdi. Ayn zamanda, Kumuk ovasna, Hunzaha, Mehtuli Han ile emhalin topraklarna aa yukar eit uzaklktayd. Bundan dolay eyh amil, Ahulgohu semiti.130 Ruslar, amile ynelik asker harekt, Kafkasya ve Karedeniz Hatlar Komutan Tugeneral Grabeye havale ettiler. Ocak 1838-Mays 1839 tarihleri arasnda hazrlklarn tamamlayan

869

Tugeneral Grabe, ilk nce Rus hatlar ile gei yollarna basknlar dzenleyen Hac Taoya kar ordusunu harekete geirerek onu etkisiz hale getirdi (21-27 Mays 1839). 2 Hazirandan itibaren eyh amile kar sefere balayan Grabe ve yaklak 30.000 kiilik ordusu, 5 Haziranda Burtinah/Burtunai, 11 Haziranda, amilin byk kuvvetlerle bekledii rgine ulat. Fakat eyh amilin bu kuvvetleri bile Ruslar durdurmaya yetmedi ve sonunda, eyh amil, Ahulgoha ekilmek zorunda kald. Ruslar ise Andi Koysu zerinde bir kprnn yklmas ve yeniden ina edilmesinin verdii on gnlk gecikmenin ardndan 24 Haziranda, Andi Koysuyu geerek Ahulgoh nlerine geldiler. Bylece Ruslarn 80 gnlk Ahulgoh kuatmas balam oldu. amil, 1000 kadar sava, geri kalan kadn, ocuk ve yal 4000 kiiyle Ahulgohu savunmaktayd. Ne var ki, geen srede artan yokluk, amilin de direncini krmaktayd. Ruslarn da bildii bu durum karsnda eyh amil, ilk olarak 9 Temmuzda ve ikinci olarak da Rus genel saldrsndan sonra Ruslarla grmek istedi. Fakat Grabenin buna cevab amilin rehine olarak olunu vermesi, Ahulgohun artsz teslimi, btn silahlarn Ruslarn emrine verilmesi ile Ahulgohun Rus mparatorluk topra olarak kabul edilmesi ve Dallarn izinsiz buraya girmemesi gibi birtakm artlar bildirmek eklinde oldu. Tabii olarak eyh amil bu artlar reddetti ise de 19 Austosta bu grme isteini yineledi. Bu kez Grabe, eyh amilin sava sulusu olarak teslim olmasn kesin bir dille vurgulad. Son olarak da 28 Austosta, eyh amil olunu Rus kampna gndermezse ertesi sabah, Ahulgoha saldr dzenleyecei uyarsnda bulundu. Nitekim 29 Austos sabah, Ruslar, Ahulgoha kar ikinci kez saldrya giritiler. Birka saat sonra eyh amil, yeni bir atekes istedi. Grabe, yeniden olunu isteyince eyh amil, bu istei yine geri evirdi. Bunun zerine Grabe, 2 Eyllde Ahulgoha nc ve son saldrsn gerekletirdi. ki gn devam eden arpmalardan sonra Ruslar, 4 Eyllde, Ahulgohu ele geirdiler.131 amil ise kendisine sadk birka mridiyle birlikte Ahulgohtan kamay baard. Bu arada, 80 gn sren Ahulgoh kuatmasnda Ruslar, yaral ve l olarak 3000 kayp vermilerdi.132 Ahulgohtaki Rus kuatmasndan yedi mridiyle birlikte kurtulan eyh amil, ilk nce keriye (Kk eenistan) gitti. Kendisini sadk naipleri uayb Molla, Hac Tao ve Dargili Cevad Han izledi. Dastandan Ahverdil Muhammedi aran eyh amil, kendisine itirazsz itaat edilmesi artyla Kk eenistann ynetimini kabul etti. Bu arada eyh amil, kyden kye dolaarak eriat anlatmaya alyordu. 1840 yl Mart ayna gelindiinde btn eenistan, Ruslara kar ayaklanmt.133 Nisanda, amil, eenistan drt naibi (Ahverdil/Ahbirdi Muhammed, Cevad Han, uayb Molla ve Hac Tao) arasnda paylatrd. Ardndan ilk olarak, 17 Nisanda Ahverdil Muhammed ile uayb Molla, Nazran ve Gurzula ynelik saldrlarda bulundu. 26 Nisanda ise Ahverdil Muhammed Grozniye ve Hac Tao da, Vnezapnaiaya aknlar yapt. Bu baarl aknlardan sonra eyh amil, Temmuz aynda dikkatini Kuzey Dastana evirdi. Nitekim 22-23 Temmuzda eski dman General Klegenau ile karti ve rpili yaknlarnda savat ve onu ezici bir yenilgiye uratt. 11 Ekimde Ahverdil Muhammed, Muzlike saldrd. Bu saldrda, 22 Rus askeri ile 6 sivil lrken 19 Rus askeri ile 9 sivil

870

yaralanmt. En nemlisi Ahverdil Muhammed, 11 kadn ve ocuu da karmt. Bu eylem, General Grabbeyi ok etkilemi ve 8 Kasmdan 30 Kasma kadar Aa ve Byk eenistana iki sefer dzenlemi ise de baarl olamamt.134 1841 ylnn ilk yarsn eenistan ve Dastanda Ruslara kar yapaca byk saldrlar iin hazrlklarla geiren eyh amil, bu blgedeki baz naipler ile hanlar kendi tarafna ekmeyi baard. Bunlar, nl Hac Murad, Gazi Kumuk ve Kura Han Aslan Hann yeeni Hac Yahya ile Tahir Bekin olu idi. Ayrca, Tilitlli Kibid/Kabed Muhammed de vard. Ruslar ise, Ocak-Nisan 1841de, 14. Piyade Alay (16 taburlu) ile Kafkasya Kolordusunu glendirdiler. Mays sonunda General Golovin, 25 ila 30.000 kiilik ve 70 toptan ibaret ordusuyla eenistan ve Kuzey Dastana sefer dzenlemeye karar verdi. lk olarak Ruslar irkaha ilerlediler. Burada btn yaz boyunca bekleyen Ruslar, Sunca nehrinin sa yakasna bir kale yaptlar. Ekim aynda ise ayn nehir zerinde bulunan Kazak Kiu ve Zakanyurta da iki kale daha ina ettiler. Daha sonra 27 Ekim-13 Kasm tarihleri arasnda, General Grabbe komutasndaki Ruslar, eenistana doru yrye getiler. Dier taraftan eyh amil, 8 Ekimde Dargi/Dargoda, naipleriyle birlikte Ruslara kar giriilecek savan planlarn gzden geirdi. Ekim sonunda Kibid Muhammed ile Cevad Han, Endal ve Karah zerine geni kapsaml/evirme harektna baladlar. Avar Koysu zerindeki Kurudah (Qurudah) Kprsn getikten sonra doudan Avaristana giren Kibid Muhammet ile Cevad Hana karlk Hac Murad da batdan Avaristana girdi. Bu gelimeler yaanrken General Klugenau, ordusunun gten dmesinden dolay Temirhanuradan dar kamad. Oysa eyh amil, Kasm 1841 sonlarnda, Dastana girmiti. Ayn gnlerde, 23 Kasmda, uayb Molla, Kzlar kalesine saldrmt. Bylece, 1842 ylna girerken eyh amil, eenistan ve Dastann tek hakimi olmutu.135 Hemen belirtelim ki, eyh amil karsnda bir trl baar elde edilememesi, Rus generaller arasnda tartmalara yol at. General Grabbe, Kafkasyadaki Rus Ordularnn Bakomutan General Golovinin sefer plann uygun bulmamt. Bu sebeple, 1842 banda St. Petersburga giderek tek bana eyh amile kar dzenlenecek seferin sorumluluunu stlenmek istedi. lkin bu istei kabul edilen Grabbe, Kafkasyaya dndnde Harbiye Nazr Prens erniev tarafndan dorudan bu seferin mfettiliine getirildi. General Golovin ise Klegenauyu grevden ald ve Kuzey Dastan Komutanlna General Fezeyi getirdi. Fakat, General Grabbe, yeniden Klugenauyu grevine iade etti.136 Rus cephesinde bu olaylar yaanrken amil de, 2 Nisanda Gazi Kumuk zerine saldrarak ele geirdi. Buna karlk Ruslar, 24 Nisanda, Gney Dastan Geici Komutan Albay Zalivkin komutasnda 700 kii ve 2 toptan oluan kuvvetiyle Kura Hanl topraklarna girdiler. Bundan bir ay sonra, 24 Maysta, Ermeni asll Prens Moisei Zaharevi Argutinskii-Dolgurukov, Gazi Kumuka girdi. Her ne kadar birka gn sonra Ahverdil Muhammed ve Hac Murad, takviye kuvvetlerle Gazi Kumuka gelmiler ve eyh amil de onlar izlemise de, 13 ve 14 Haziran tarihlerinde Argutinskii ile sonusuz kalan arpmalarda bulundular. Buna ramen eyh amil, 15 Haziranda, Gazi Kumukdan ayrld. Bunun sebebi, ayn tarihlerde, General Grabbenin Dargi/Dargoya ynelik harekt idi. Fakat, eyh

871

amile gerek kalmadan onun naipleri uayb Molla ile Ulubey, General Grabbeye bal kuvvetlere kar basknlar dzenleyerek ilerlemelerini engellediler. stelik Rus ordusunun fazla ilerleyememesi, yzlerce yaral askerin olmas ve en nemlisi de askerin susuzluu negatif gelimelerdi. Sonunda General Grabbe, ricat emrini verdi. Tabii ki bu ricat karar General Grabbe iin bir baarszlk idi. Bunun zerine General Grabbe, grevinden kendi isteiyle ayrld ve yerine Aralk 1842de, General Neidhart atand. Bylece, Grabbenin ayrlmasyla, General Golovin, Ruslarn eenistan ve Dastana ynelik operasyonlarn tek otoritesi haline gelmi oldu.137 uras bir gerek ki, Austos 1842-Austos 1843 arasndaki dnemde, Dastan ve eenistan, kk arpmalar dnda genel olarak sakin geti. Fakat Austos aynn sonlarndan itibaren bu blgede asker hareketlenmeler artt. eyh amil, ana kuvvetlerini, Kumuk ovalarna saldrmaya niyeti olduunu yaydktan sonra Dilime yerletirdi. Ayn zamanda Hac Murad ve Kibid/Kabet Muhammed Karata ve Tilitlde kuvvetlerini toplad. 8 Eyllde eyh amil, bir gnden daha az zamanda 70 kmden fazla bir yolu katederek aniden Ensale saldrd ve ksa srede bu yeri fethetti. Hac Murad ve Kibid Muhammed de kendisini izlediler. amil, 1.040 piyade, 1500 svari, 1025 paral/zoraki asker ve 3 topa -bunlarn ikisi Ruslardan alnmt- sahipdi. Bu kuvvetleriyle amil, 12 Eyllde, yakndaki bir Rus kalesi ile bir ky ele geirdi. Bu ekilde eyh amilin ilerlemesi karsnda Harai/Kharachiyi savunan Rus komutan Albay Kosovi, Ensalin dmesi zerine verilen emirlere ramen Balakine geri ekilmek zorunda kald. eyh amilin eylemlerini renen General Klugenau, 11 Eyllde, Tsatanihe geldi ve 1100 askeriyle oraya yerleti. Karainin dmesinden sonra Temirhanura ile balantnn kesilme ihtimalininin/tehdidinin ortaya kmas zerine General Klugenau, Hunzah zerine yrmeye karar verdi. Bu amala 14 Eyllde Tsatanihden ayrld ve ertesi gn Hunzaha geldi. General ArgutinskiiDolgurukovun gneyden gelerek kurtard 26 Eylle kadar General Klugenau, Hunzahta kuatma altndayken amil, Eyll ay boyunca Ruslara kar giritii saldrlar sonucunda Avaristandaki btn Rus kalelerini (Unsokul, Karai, Tsatanih, Moksok, Balakani, Akili ve Gotsati kylerindeki kaleler) tahrip ve fethetti. Unutmamak gerekir ki, bu baarlara ramen eyh amil, General Argutinskii-Dolgurukovun Avaristana gelmesi sonucunda geri ekilmek zorunda kald (3 Ekim). eyh amil, nce inkata, ardndan da Dilime ekildi. Yeniden 12 Ekimde, Andreyove ve onun yaknndaki Vnezepnaiaya saldrd ise de baarl olamad. Bunda, buralardaki Rus Komutan Albay Kozlovskyin tedbirlerinin nemli rol vard. Bunun zerine eyh amil, Kasm aynda balayacak saldrlarda hazr olmalarn syleyerek adamlarn evlerine yollad. Bylece, eyh amilin 24 gn sren Rus mevziilerine ynelik saldrlar son buldu. Bu saldrlarda Ruslar, l, yaral ve esir olarak 65i subay 2.064 kii ile 14 top kaybettiler. 10 Ekimde, Klugenau Temirhanuraya dnerken on be gn sonra, 25 Ekimde de Argutinskii Gazi Kumuka ekildi. Her yenilgiden sonra olduu gibi Ruslar, Kafkas Ordular Bakomutann yeniden deitirdiler ve General Grabbenin yerine Vladimir Osipovi Hurkoyu (Trke yaynlardaki ismiyle Gurko)

872

atadlar. Gurko, Kuzey Dastanda harekete gemeden nce eyh amilin Kumuk ovasn igal edeceini dnd ve tedbirlerini ona gre almaya alt. Nitekim Gurko, 3 Kasmda Temirhanuradan ayrld. gn sonra, 6-7 Kasm gecesi, uayb Mollann Vnezapnaiaya saldrs zerine General Freytag ile birlikte hzlca oraya yneldi ve 9 Kasmda Vnezapnaiaya ulat. Oysa bu bir oyalama taktii idi. Onlar, Vnezapnaia yollarnda oyalanrken eyh amil, Girgil/Gergebile girdi ve onun yaknndaki Rus kalesini kuatt. Bununla yetinmeyen eyh amil, bir nc birliini Tarkuya gnderdi ve bu birlik, 20 Kasmda Tarkuya ulat. gn sonra da eyh amil, Kazanii/Gazaniteki (Ghazanish) emhalin sarayna girerek 23 gn kald. Buna karlk Rus generallerinden Argutinskii, Gney Dastanda batan savma hareketlerle gn geirirken Sol Kanat Kuvvetleri Komutan Freytag, uayb Mollann aknlarn nlemeye almaktayd Gurko ise 28 Aralkta, Albay Passeki kurtarmak iin Temirhan-uradan ayrld ve iki gn sonra yeniden Temirhan-uraya dnd. eyh amil de, kuvvetlerini datarak Avaristana ekildi. Btn bu gelimeler nda syleyebiliriz ki, 1844 ylna girerken Kuzey Dastanda eyh amilin ak bir stnl vard.138 Hemen belirtelim ki, 1844 ylnn ilk yars taraflar asndan bir hazrlk dnemi olarak geti. ar I. Nikola, Kafkasyann artlarn bilmeden kendi komutanlarna durmadan emirler yadryordu. 30 Aralk 1843te, General Neidhardta gnderdii son emirnamesi de bunlardan biriydi. ar, dalarn arasna girmesini, amilin btn ordularn yenerek datmasn, onun btn asker kurumlarn ortadan kaldrmasn Neidhardta emretti. Ayrca amilin baz destekilerini kendi taraflarna ekmek iin 45.000 rublelik bir zel btenin gnderildii de yazlyd. zellikle amilin ilk hocas ve kaynpederi Cemalettin, Akua ve Tsuhadar kadlaryla Tilitli Kibid/Kabed Muhammedin Rus tarafna ekilmesi ar I. Nikola tarafndan talep edilmekteydi. Bunun dnda ar, 26 tabur piyade, 2 Kazak alay ve 40 topun Rusyadan Kafkasyaya gnderileceini de bildirmekteydi. Daha da nemlisi sava planlar da ar I. Nikola tarafndan gnderilmiti. Bu planlara gre asker harekt iki aamalyd. lk aamada, eenistan, Kuzey ve Gney Dastandan koldan harekete geilecek; Nazran ve Lezgi hattndan iki ihtiyat kuvvetiyle bu hareket desteklenecekti. Bu ordulara, Gurko, 5. Piyade Kolordu Komutan Lders, Argutinskii, Nesterov ile Schwartz komuta edeceklerdi. Bu saldrnn amac, Andiyi fethetmek ve orada bir kale kurmakt. kinci aamada, asker kuvvetler, blgedeki Rus gcnn gvenlii iin kaleler kuracaklard. Ruslar bu asker hazrlklar yaparken amil de 18 Mart 1844te, Dastanda naipleri ile bir toplant dzenledi. Onun amac, Gazi Kumuka bir saldr yaparak yaknda balayacak olan Rus seferini sekteye uratmakt. Sonunda Ruslar, Neidhardt komutasnda kuvvetleriyle 18 Haziranda, Vnezapnaiadan karak asker harekta baladlar. Bu kuvvetler, 25 Haziranda Hubar tepelerine, 27 Haziranda ise Gertmeye vardlar. Buna karlk amil, her iki yerden de ekilmek zorunda kald. Dier taraftan Lders ve Argutinskiye bal kuvvetler de 12 Haziranda Akuaya savamadan girdiler. Yine amil

873

buradan da ekildi. Fakat, amil, Dastandan Avaristana gemek iin gerekli olan Avar Koysu zerindeki Karada Kprsn byk bir metanetle savundu ki, General Lders, buraya saldrmaya cesaret edemedi ve geri ekildi. Ayn ekilde, Eyll aynda Argutinskii, Kabet Muhammedin ky olan Tilitli almaya kalktysa da bunda baarl olamad. Hi phesiz btn bu olaylar, 1844 ylnn Ruslarn lehine getiinin ak gstergeleriydi. Ruslar, amile kar koldan baarl ve onu ricata zorlayan asker harekt dzenlerken ayn zamanda elde edilen baarlarn etkisiyle eenistan ve Kuzey Dastandaki Rus kalelerinin ounu glendirdi. En nemlisi, General Fraytag tarafndan, 3 Eyll-1 Aralk 1844 tarihleri arasnda, Argun nehri kysnda Vozdvizhenskoy (Vozdvizhenskoe) Kalesi yapld.139 General Neidhardtin amil karsnda elde etmi olduu baarlar, onun ar I. Nikola tarafndan grevinden alnmasn engelleyemedi. nk ar, kesin bir zafer bekliyordu ki, Neidhardt bunu baaramt. Bundan dolay I. Nikola, onun yerine 8 Ocak 1845te, Kafkas Ordular Bakomutan ve Kafkas Genel Valisi olarak Prens Vorantsovu atad. 8 Nisanda Tiflise gelen Prens Vorontsov, ilk nce Neidhardtin koldan saldry ngren sefer plann reddettikten sonra tek koldan bir saldrya gemeye karar verdi. Sefere kmadan nce, 8 Maysta, Sol Hat ile Kuzey Dastana bir tefti gezisi yapt. Sonunda Prens Vorontsov, 15 Haziranda, 21.000 kii, 42 para top ve bir roket bataryas olduu halde Gertmeden ilk seferine balad. Ayn gn, amilin terkettii Terengulu ald. Ardndan Salatav ile Gumbet arasndaki Krk Geitini gemeye balad. Passek komutasndaki nc birlikler, bu geidi geerek Udatnaya Kalesine ulatlar. 17 Haziranda Animir/Anchimer tepelerini zayf bir direnmeden sonra ele geiren bu nc birlikler, 18 Haziranda, Zunoy Mir/Zunumere kadar ilerlediler. Fakat, bu birlik, 15 km kadar ana karargahtan uzaklam olmas ve havann birden dondurucu soua dnmesi sonucunda zor durumda kald. Zavall birlik, be gn boyunca kar, tipi ve don altnda bekletiler. Bunun sonucunda 12 asker donmu, 400 civarnda asker de donma tehlikesi geirmiti. Bu lmler bile Prens Vorontsovu durdurmad. 4000 asker ve 10 topla birlikte Albay Passeke katlan Prens Vorontsov, Andi Geidini getikten sonra amilin ana karargah olan Dargi/Dargoya yneldi. 21 Temmuzda Dargi nlerine gelen Vorontsov, ormanlk alanda dallarn her taraftan Rus birliklerine saldrmalarna ramen 23 Temmuzda Dargiye girdi. Bylece amilin merkezi Ruslarn eline gemi oldu. Aslnda amil, Dargiyi pek fazla direnmeden terketmi ve eenistana ekilmiti. nk amil, Ruslar gibi o kadar byk bir gle meydan muharebesi yapmann akllca bir davran olamayacan anlam ve gerilla hareketlerine ynelmiti. Bundan dolay 1845 ylnn geri kalan aylarnda Ruslar ile eyh amilin kuvvetleri arasnda pek cidd karlamalar olmad. Sadece, General Freytag, 16 Aralk 1845ten itibaren Goyta Ormanlarn kesmeye balam ve 5 Ocak 1846da tamamlamt.140 Grnen o ki, eyh amilin 1846 ylnda hedefi, esas olarak Kabartay blgesi olacakt. Bu amala eyh amil, asker hazrlklarn srdrd. Sonunda amil, 25 Nisanda, 1000i piyade olmak zere 14.000 kii ve 8 sahra topundan oluan bir orduyla ali zerine yrd. Ayn gn Argun nehrini, 26 Nisanda Fortangay ve de 27 Nisanda, Kossak stanitsas Sundzhenskayann (Sundzhenskaia)

874

kenarnda yer ald Sunca nehrini gemek suretiyle 28 Nisanda, Aa Kabartayn kalbi Kupra nehrine ulat. teden beri amilin bu hareketlerini izlemekte olan General Freytag, henz amil hareket etmeden nce 23 Nisanda, Rus 5. Kolordusuna bal 15. Piyade Alaynn Komutan Hasforta, Muzlikteki 5. Kolorduya ait 2 taburu Terek rma kysndaki Nikolaievskye gndermesini rica etti. 29 Nisana gelindiinde General Freytag, bir gece nce amilin terkettii Kupra nehrine ulat. Freytagn amili bu takibi 9 Maysa kadar devam etti. Ancak Freytagn zerine geldiini renen amil, Sunca nehrini geerek ricata balad. Bylece amilin Kabartay seferi, baarszlkla sonuland. Yine de gerek Ruslar ve gerekse Kabartaylar 1846 yaz ve sonbaharnda amilin Kabartaya yeniden saldrya gemesi yolunda birtakm beklentilere kaplmlard. Her ne kadar bu beklentiler boa kmsa da, amil, 20 Ekimde, Tsudaqar, Akuay, 25 Ekimde de Aymakiyi kuatt. Bunun zerine Ruslarn Kuzey Dastan Komutan Bebutov, Temirhanuradan karak 27 Ekimde, Kutiide amile saldrd. Burada yenilen amil, Dargi blgesini Ruslara brakt. Yine de bu eylemlerden bir sonu alnamad. Sadece, Hac Muradn da 25-26 Aralk 1846 gecesi, Mektule Hanlnn merkezi Cengetaya girerek eski dman Ahmed Hann dul karsn Rus garnizonunun gz nnde kard.141 1847 ylnn ilk aylarnda amil, iki yl nce yaklan Dargi/Dargonun ansn yaatmak iin Dargi/Dargo-Veden diye adlandrlan yeni karargahnda sessizce otururken Vorontsov, yollar ve kaleler yapmn srdrd. Yln ilk alt ay karlkl sava hazrlklar iinde geerken Danyal Sultan, 13 Mays-9 Haziran tarihleri arasnda lisu Hanln yeniden almak iin bir saldrda bulunduysa da istenen sonucu alamad. Yeniden Vorontsova dnersek, onun hedefi Gergebil/Girgil idi ve onun yaknlarna bir kale kurmay istiyordu. Sonunda Prens Vorontsov, beraberindeki yardmc svari birlikleri, topular, yerli milisler ve 10 piyade taburundan oluan Dastan ve Samur Tugaylar olduu halde 13 Haziranda Gergebil nlerine geldi. Yaklak bir hafta sren arpmalar srasnda Ruslar, eyh amilin adamlarnn kahramanca direniiyle karlatlar. Bu arpmalarda Aperon Alayndan Yevdomikov ald kurun yaralaryla ldrld. Ayn ekilde Humbarac blnn komutan olan Yzba Vinnikov onun cesedine basarak mcadele etti ise de o da hayatn kaybetti. Bu ekilde komutanlarnn ldrldn gren Rus askerleri geriye kamaya baladlar (20 Haziran). Kayplar ok ard. Aperon Alayndan bir taburdan 249 kii hayatn kaybederken Varova taburu da 146 kiiyi yitirmiti. Toplam Rus kayb 581 idi. Bu dnemde Prens Vorontsovun eylemlerinden biri de altiye ynelik olmutu. Nitekim, 6 Austosta, 10.000 kiilik bir kuvvetle alti zerine yrd. 7 hafta sren bir kuatmadan ve kye yadrlan korkun top atlarndan sonra alti nc saldrda Ruslarn eline geti (7 Ekim). Bu savata Rus kayplar l ve yaral olarak 2000 civarndayd. Ertesi yln yaz balangcnda, Haziran 1848de, General Argutinskii-Dolgurov, 10000 kiilik bir kuvvetle yeniden Gergebil nlerine geldiler. Gergebil 23 gnlk bir kuatmadan ve 46 topun gerekletirdii bir bombardmandan sonra eyh amilin mritleri geceleyin kyden ekip gittiler. Bu

875

kuatma boyunca Ruslar, Gergebil zerine 10000 kadar glle atmlar, 4 subay ve 76 eri l, 14 subay ve 257 eri de yaral olarak vermilerdi. Her ne kadar mritler Gergebilden kmlarsa da Ruslarn burada kalmalarna da imkn yoktu. Sonunda, mritlerin takibi altnda Rus birlikleri, Gazi Kumuk Koysu zerindeki Kojal Makiye ekildiler. Dier taraftan ise Ruslar, Samur rma kysndaki Ahti Kalesini, eyh amil, naipleri Hac Murad, Kabet Muhammed ve Danyal Sultann birleik kuvvetlerine kar bir haftadan fazla bir sre korumaya altlar. Sonunda Argutinskii-Dolgurukov, Meskenjide Kabet Muhammed ve Hac Muhammed kuvvetlerini yenerek bunu baard.142 Hemen belirtelim ki, 1849 yl, Dou Kafkasyada, Ruslarn birka baarl giriimine sahne oldu. Bunlardan biri, 1849 ylnn yaznda (17 Haziran-4 Eyll) Argutinskii-Dolgurukov, Kabet Muhammedin yeni karargah ohu kuatarak almak istemesiydi. Ancak, bu da kyne 22.000 top gllesi atlmasna ramen baarl olamad. kinci olarak Ruslar, Ahti askeri yolunu tamamlayarak Temirhanura ile Tiflis arasndaki yolu 400 km kadar ksalttlar. Hepsinden nemlisi, Rusyada ilk tnel burada ald. uras bir gerek ki, 1849 ylndan Krm Savann patlak verdii Ekim 1853e kadar Kafkasyada genel olarak suknet hakimdi. Bu dnemde dikkati eken iki nemli gelimeden biri, 1852 ylnn banda, Ruslar tarafndan Prens Baryatinskynin Kafkasyada Sol Kanat Komutanlna getirilmesiydi. kincisi ise Hac Muradn Nisan 1852de, bir arpmada hayatn kaybetmesiydi.143 Ancak, Ekim 1853te balayan Krm Sava, eyh amilin Kafkasyadaki mcadelesinde yeni bir dnemi balatt. Bu dnem, ona teden beri baarmak isteyip de baaramad bir frsat verdi ve Osmanl Devleti ile temas kurdu. eyh amil, Mart 1853te, Osmanl Sultan Abdulmecide biraz da sitemli bir dille bir mektup yazarak durumlarnn hi de iyi olmadn bildirdi.144 Buna ramen eyh amil, henz resmen sava balamadan nce, Haziran-Ekim 1853 aras dnemde, Kafkasyada ve zellikle Dastanda Rus asker ynan sekteye uratacak eylemlere giriti. Naibi Muhammed Emin, Haziran aynda, erkezistanda bir miktar erkes askeriyle Suca blgesinde Ruslara ait iki karakol-kaleyi ele geirirken Eyll 1853te, amil, Zakartala tepesi ile Meseldeger Kalesine sonusuz bir hcum yapmt. Onun amac bir an nce Tiflise ulamakt.145 Hemen belirtelim ki, amil ve adamlarnn Gney Kafkasyadaki bu eylemleri, Ruslarn muhtemel bir Osmanl savana kar sz konusu blgede asker adan ynak yapmasn nlemekti. Hi phesiz eyh amiln Gney Kafkasyadaki bu eylemleri Osmanl Devleti tarafndan geleneksel ihtiyatll iinde de olsa izlenmekteydi. Osmanl Genelkurmay, Austos 1853te, Anadolu Ordusu Miri Abdlkerim Paadan eyh amil ile balant kurularak muhtemel bir Rus savanda gerekli yardmda bulunmas iin eyh amil ile balant kurulmasn istemi ve gvenilir bir kiinin onun nezdine gnderilmesi emredilmiti. Fakat, 4 Ekim 1853te, Krm Savann resmen balamas, Osmanl Devletinin Kafkasya ile daha fazla ilgilenmesini zorunluluk haline getirdi. Nitekim, Sultan Abdlmecid, 9 Ekim 1853te tarihli bir ferman eyh amile gndererek onu Ruslara kar cihada arm ve eyh amil de bu pragmatik nitelikli arya 13 Aralk 1953 tarihli mektubuyla cevap vermiti. Sz konusu mektubunda amil, karlkl olarak Tiflis zerine bir asker harekta giriilirse

876

Ruslarn Kafkaslardan karlabileceini bildirmiti.146 Ancak, amilin bu son derece stratejik harekt teklifi Osmanl Devletince kabul grmedi. Buna karlk Osmanl Devleti, Mays 1854te, Dastanl Halil Beyin teklifiyle eyh amile Dastan Serdar- Ekremi unvann verdi. Dier hanlar da unutmayan Osmanl Devleti, eyh amilin olu Gazi Muhammed bata olmak zere Cumuy (?) Han, Hasay (?) Han, Danyal Sultan ve smail Paay mirlivalk, emhal Han Ebu Mslimi feriklik rtbesiyle dllendirdi.147 Dier taraftan eyh amil, 1854 yaznda bile Tiflis zerine bir asker harekt dncesinde srarlyd. Bu dnceyle eyh amil, Temmuz 1854te Grcistann Kaheti blgesine girdi. Bu srada, onun naibi Muhammed Emin Efendi erkezistanda idi. Ayrca, Osmanl-Batum ordusu da zrgeti blgesindeydi. eyh amil, btn gayretlerine ramen Tiflise doru Osmanl ordusunun ileri harektn gremedi ve sonunda Eyll 1854te Dastandaki kararghnn yer ald Yeni Dargiyyeye ekilerek sava bitene kadar hibir asker harektta bulunmad.148 Hatta mer Ltfi Paann Ruslarn Kars kuatmasn sona erdirmek iin 11 Eyll 1855te balad Grcistan harekt bile eyh amili harekete geiremedi. u tarih gerei teslim etmek gerekir ki, eyh amilin Haziran 1853ten beri, yapt saldrlarla Gney Kafkasyadaki Ruslarn seferberlik hazrlklarn sekteye uratmas, Kasm-Aralk 1953 aylarnda Kars-Gmr ynnde cereyan eden muharebelerde, Ruslarn savunmada kalmasnda nemli bir rol oynamtr.149 Nitekim, Osmanl bahriyesinde grevli ngiliz Amirali Adulphus Slade, Kaptan Paaya hazrlad bir raporda, Rusyay bara zorlamak iin Kafkasyann fetholunmasn, bunu salamak iin erkeslerin yan sra Dastandaki eyh amil ile ibirlii yaplmasn gerekli grmtr. Ne yazk ki, gerek eyh amilin Dastandaki durumu ve gerekse de Osmanl Devletinin sava iindeki pasif tutumu, Kafkasyadaki Rus varln sona erdirecek bir eylemden her iki taraf alkoymu ve tarih bir frsat kamtr. Ancak, Kafkasyann ve dolaysyla eyh amilin kaderini belirleyen en nemli gelime, Paris Antlamasnn imzalanmasndan sonra Rusyann Kafkas Ordular Bakomutan ve Kafkas Genel Valisi olarak Prens Baryatinskyi yeniden atamasyd (17 Haziran 1856). Prens Baryatinsky, ilk olarak Kafkasyadaki kuvvetlerini 5 gruba ayrarak her birisine kendisine bal komutanlar atad. Bu be ordudan sadece tanesi Dou Kafkasya ile ilgiliydi: Sol Kanat Kuvvetleri, Hazar Kuvvetleri (Dastan) ve Lezgi Hatt Kuvvetleri. Sz konusu ordular, ayn anda harekete geeceklerdi. eenistan ve Dastan kuvvetleri, eenistann kuzeydousunda birleerek Dastann merkezine yryecek ve Andi Koysu vadisinde Lezgi Hattndan gelen orduyla birleecekti. Ayrca, yeni yol ve kalelerin yaplmas yan sra ormanlarn kesilmesi, Prens Baryatinskynin planlar arasndayd. Sonunda Ruslar, Haziran 1857den itibaren bu plan uygulamaya baladlar. Nitekim, 28 Haziranda, Prens Orbelyani/Orbeliani komutasndaki 8500 piyade, 400 dragon, 1400 dzensiz svari ve 10 toptan oluan Dastan kuvvetleri Salatav ald. En nemlisi, 11 Kasmda, Burtinah ele geirerek Dastan Piyade Alayn buraya nakledilmesini salad. Ayrca Dilim ormanlarnn kesilmesine nclk ettikten sonra 12-28 Kasm tarihleri arasnda Zandak, Dilim ile bu iki yer

877

arasndaki btn memleketi talan etti. Bunun yan sra, Lezgi Hattndan harekete geen Baron Vrevskii de, 14 Temmuzdan itibaren hafta sresince Kafkas sradalarn gneyden aarak 11 kyden ibaret olan Didolarn lkesinin gneybat ksmn tahrip etti. Ayn ekilde, 25 Austosta ise Didolar lkesinin kuzeydou ksmn yok etmeye balad. Aralk 1857de, Jalka, avdon/Shavdon ve Hulkulav/Khulkhulaw boyunca btn kyleri yok edecek olan k seferine balayan Yevdokimov, 28 Ocak 1858de, Argun Geitini fethetti. Daha sonra, aro ile anti Argun arasndaki bir yerde Argunskoe Kalesini yapt. 12 Nisanda k seferini tamamlayan Yevdokimov, derhal Aa eenistana hareket etti. Burada, 13-28 Nisan tarihleri arasnda 15.000 kiinin yaad 96 ky itaat altna ald. Hazar Hattnn yeni komutan Wrangel de 31 Mays-31 Temmuz arasnda, Aa eenistandaki Salatava bir sefer dzenledi. 12 Austosta ubut ele geirildi ve 20 Austosta Shatoevskoe Kalesi kurulduktan sonra 26 Austosta, ubut, 27 Austosta ise anti halk itaat etti. Bunun sonucunda,15 een topluluu Ruslara ba ediler. 1859 ylna girerken eyh amil yine savunmada idi. Yevdomikov ise 19-21 ubat 1859da Yeni Dargiyi kuatt. Ertesi gn Yeni Darginin yannda Yeni Vedan Kalesini kurdu. Bir hafta sonra kuatma balad ve 12 Nisana kadar srd. Sonunda, 13 Nisanda, Yeni Darginin dnda kk bir tabya ele geirildi ve o gece, garnizonuyla birlikte Gazi Muhammed geri ekildi. Grld gibi btn gelimeler, eyh amilin aleyhineydi. Nitekim Yevdokimov ve Wrangel tarafndan e zamanl olarak 26 Temmuzda, eyh amile kar bir nihai saldr balatld. Wrangel, 27-28 Temmuzda, Andi Koysuyu getikten sonra 2 Austosta, Akkent Daa saldrd. O srada eyh amil, tahkim ederek oturduu tkale/chichaliyi salam mevzileriyle ve 11 topla brakarak geri ekilmek zorunda kalmt. Artk, eyh amil iin sona yaklalmt. Zaten 19 Austos itibariyle daha nce eyh amilin kontrolnde olan btn blgeler Ruslara boyun emilerdi. Fakat ailesi ve kendisine sadk 400 mridiyle Gunibin zirvesine yerleen eyh amilin sonuna kadar savamaya kararlyd. ok gemeden, 21 Austosta, Ruslar, Gunibe ulatlar ve ertesi gn kuatmay balattlar. Geen iki hafta srasnda Prens Baryatinskiy, eyh amili sa yakalamaya istekliydi ve onunla grmeye alt ise de eyh amilden red cevabn ald. 5-6 Eyllde daa saldran Ruslar, ky de kuattlar. eyh amil nce Gazi Muhammed gibi vuruarak lmeyi dnd. Fakat beraberindeki ocuklar, eleri ve vefakr Gunib kylleri vard. Kendisinin direnmesi, onlarn lm demekti. Ayrca, teslim olunmas da istenmekteydi. Sonunda eyh amil, teslim oldu (6 Eyll 1859). nce Prens Baryatinskynin karargahna gtrlen eyh amil, saygyla karland. Ertesi gn Temirhan-uraya gtrld ve oradan da Rusyaya yolland. eyh amil, 1869 ylna kadar Kalugada kald. Ardndan kendi isteiyle Kiyefe gnderildi. 1870de, hac yapmak iin Mekkeye gitmesine izin verilen eyh amil, stanbul zerinden Mekkeye gitti. 4 ubat 1871de ise Medinede hakkn rahmetine kavutu.150 eyh amilden Sonra Kuzey Kafkasyada Mridizm Hareketi

878

eyh amilin teslim olmas, Kafkasyada mridizm hareketinin sona ermesi anlamna gelmiyordu. Ancak, mcadelenin hzn kestii muhakkak idi. yle ki Kuzey Kafkasya, zellikle 1864ten beri arlk Rusyasnn bir politikas sonucunda, trajedik bir gle karlat. Kuzey Kafkasya halk, bir taraftan bylesine g artlarda Osmanl Trkiyesine doru bir g hareketiyle urarken dier taraftan da bamszlk mcadelesine devam etti. Tabiatyla bu mcadelenin nderleri de blgedeki etkinliklerinden dolay Nakibendilik ve Kadirilik gibi slm tarikatlarnn eyhleri idi. Bunlardan biri, eenistann Elian Yurt adl een kynde yaayan Kumuk asll bir oban olan Kunta Hac idi. Ayn zamanda XIX. yzyln ortalarna doru Kadiriyye tarikatn Kuzey Kafkasyaya getirmi olan Kunta Hac, o dnemde eyh amilin de hmna uram ve fakat, onun lmnden sonra, 1864ten itibaren eenistandaki nfuzu gittike artmt. Bundan korkan Ruslar, nce Kunta Hacnn yaknlarndan on iki kiiyi tutuklayp srgne gndermilerdi. Bunun zerine 18 Ocak 1864te alide, Kunta Hacya bal 4000 mrid toplanmsa da Ruslarn silahl bir saldrsyla datlm, bunlardan 200 kadar lm, 1000 kadar yaralanm ve ou da yakalanp srgne gnderilmiti. Bu arada Kunta Hac da, bu srgne gnderilenler arasnda yer alm ve sonunda, Mays 1864te bir Rus hapishanesinde vefat etmiti.151 1877-1878 Osmanl-Rus Savana gelince, Kuzey Kafkasyann yeniden hareketlendii gryoruz. Bu konuda, Osmanl bakenti stanbulda da baz hazrlklar yapld. Osmanl Devleti, Ruslara kar Dastanllar ayaklandrmak amacyla, eyh amilin olu Mir Muhammed amile feriklik rtbesi vererek Dastana gndermiti. Ayn ekilde, Dastanl Ali Efendi adl bir kimse de, ayn amala kendisine bir cihad ferman verilerek Dastana gnderilmiti.152 Ancak bu hareketler, slm halifesinin bir eylemi gibi grnse de gerekte mridizmle ilgili deildi. Oysa, ayn dnemde, Nakibendiyye ve Kadiriyye tarikatlarnn nclnde, eenistan ve Dastanda Ruslara kar gelien ve literatrde ayaklanmalar eklinde geen hareketler, bu cinsten eylemlerdi. Zaten Dastandaki hareketin liderlerinden biri Sogratl eyh Abdurrahmann olu eyh Muhammed idi. Nakibendi olan eyh Muhammed, Ruslara kar verilen ve ilgi ekicidir ki, ou Kadiri olan adamlaryla Ruslara kar amansz bir mcadele vermise de sonunda ldrlmt.153 1880 ve 1890 yllarnda, bir Kumuk mrid ve Sogratl eyh Abdurrahmann talebesi olup Dastann Hasav Yurt kazasna bal Aksay kyne mensup eyh Beir, yine bir Kumuk olan onun halefi eyh Elihan ile onun yerine geen ve bir een olan eyh Deni Arsanov Nakibendi tarikatna balydlar. zellikle eyh Deni, Terek Kazaklarnn kolonilerine kar eitli basknlar yapm ve 1917de, bir savata bu Kazaklar tarafndan mritleriyle ldrlmt.154 uras bir gerek ki, 1917de Rusyada patlak veren Bolevik htilli, Dastan ve eenistanda Nakibendiyye tarikat ynetiminde bamszlk hareketlerine yeniden ivme kazandrd. Bunun ilk kvlcm, Austos 1917de, Kuzey Dastann Andi kynde Dastann btn din liderleri ile ulemsnn katld bir kongrede atelenmitir. Bu kongrede Nakibendi eyhi Htse lu (Gtse, Rusca Godsinski) Necmeddin, Dastan ve eenistann imam olarak iln edilmitir. 1918de, mam Necmeddin Htsel/Godsinski ile Dastann alti ky doumlu olan eyh Uzun Hac, Kuzey

879

Kafkasyada 10.000 kiilik mritlerden oluan bir ordu kurmu ve bu ordu, 1919 yl yaz ve sonbahar aylarnda Denikin komutasndaki Beyaz Rus birliklerini yenmitir. Sonunda, eenistanda Kuzey Kafkasya Emirlii kurulmu ve Temmuz 1920de, Ruslara kar isyan balamtr. Ne var ki, Mays 1920de, eyh Uzun Hac, 90 yanda vefat etmitir. Bu isyann resm lideri eyh amilin torunu Said Beg ile arlk ordusunun eski bir subay olan Albay Kaitma Alihanov idi. Fakat hareketin gerek liderleri, Nakibendi eyhi Htselu/Godsinskili mam Necmeddin, arkadalar Balahanili Muhammed, Endillili Dervi Muhammed, Kurili brahim Hac, Ansaltal Seyyid Emin ve Avaristanl eyh Hac Siracuddin/eraceddin idi. Sovyetler, bu mrit ayaklanmasn bastrmak iin IX. Ordu (Kuban Ordusu) ile XI. Orduyu (Terek-Dastan Ordusu) grevlendirdi. Bu ordularn mevcudu 35.000 il 40.000 arasndayd. 30 Ekim 1920de, XI. Ordunun 32. Tmenine bal 203. piyade taburu ve bir topu alay Arakan Geidinde kuatlm ve tamamen yok edilmiti. Bundan bir ay sonra, 30 Kasmda, Vedeno (eenistan) ile Botlik (Dastan) arasndaki da yolunda Yeni Devrim Dzeni adn tayan Moskovann I. Piyade Alay pusuya drlerek katledilmiti. En son olarak 8 Ocakta, Moskova kadetlerinden bir svari taburu ile 292. Birliin bir alay da eenistan yaknndaki bir boazda kuatlarak imha edilmiti. Sonunda Sovyetler, bunca kayptan sonra topyekn bir harekta girimi ve Mays 1921de isyan bastrmt. En nemlisi, isyann din ve asker liderlerinin ou ldrlmt. Bunun zerine hayatta kalmay baaran mam Necmeddin Godsinski, Ansaltal Seyyid Emin ve onlarn adamlar Yukar eenistan dalarnda savamaya devam etmilerse de 1925te yakalanarak idam edilmilerdi.155 Sonu Moskova Knezlii dneminden itibaren deniz ve su yollarna ulamaya alm olan Ruslar, XVI. yzyln ikinci yarsna kadar bu imkn bulamam; 1552 ve 1556 yllarnda Kazan ve Astrahan igal etmelerinin ardndan nemli bir aamaya gelmilerdir. Her ne kadar Ruslar, bu tarz toprak kazanmlarna ramen zelllikle Osmanl Devletinin varlndan dolay pek fazla ileri gidememi ve temkinli ilerlemeyi tercih etmilerdir. Bunun ak rnei, 1555te, bir grup eenin Moskovadan himaye istemesine Moskova Knezliinin Osmanl Devletinden ekinmesinden dolay olumlu karlk verememesiydi. uras bir gerek ki, Kafkasya, nemli deniz ve su yollarna yaknl, asker ve ticar avantajlar sebebiyle Ruslar iin cazibe merkezi olmutur. Ne var ki Ruslar, ar I. Petro dnemine gelinceye kadar Kabartay blgesine yaptklar kk aknlar dnda Kafkasyada pek varlk gsterememilerdir. lk defa ar I. Petro, 1720lerin banda Hazar kylarn kullanarak Kafkasyaya bir asker sefer dzenlemi ve zellikle Dou Kafkasyada hakimiyet salamtr ki, Nadir ahn randa iktidara gelmesiyle bu sre sekteye uramtr. Rusyann Kafkaslarda ikinci kez etkinlik kazanmas II. Katerinann iktidar dnemindedir. Bu dnemde, Krm nce bamsz klnm ve daha sonra da 1783te Rusyaya ilhak edilmitir. Daha da

880

nemlisi, Rusya, XVIII. yzyln son eyreinde, Osmanl Devletine kar 1768-1774 ve 1787-1792 tarihleri arasnda olmak zere iki sava yapm ve stnlk salamtr ki, bu da Rusyann Kafkasyadaki yaylmasn hzlandrmtr. Ayrca, ayn tarihlerde Rusyann Grcistan ile yakn ilikiler kurmaya balamas ve en nemlisi de baz Grc ve Ermeni genlerini Rus okullarnda okumalarn salamas, XIX. yzyln ilk yarsnda Rusyann Kafkasyaya yaylmasnda kolaylatrc bir faktr olmutur. Bu konuda, ilk Grcistan Valisi olan Grc asll Tsitsanov ile Ermeni asll Yermelov ilk akla gelen rneklerdir. XIX. yzyln banda, 1801de, Rusyann Grcistan tamamen ilhak etmesi ve ardndan Azerbaycan hanlklarn 1810 tarihine kadar kendi topraklarna katmas, Gney Kafkasyann Rus ynetimine girmesini salamtr. Hatta, Ermeni asll General Yermelovun 1818-1821 tarihleri arasndaki gaddarane faaliyetleri sayesinde Kuzey Kafkasyann (Mektle, Kaytak, Akua, Tabasaran, Avar, Gazi Kumuk ve Kuba gibi Dastan hanlklar) tek hakimi olmutur. Daha sonra 1826-1828 yllarnda ran ve 1828-1829 yllarnda ise Osmanl Devletine kar iki ayr savaa girmi olan Rusya, Trkmenay (1828) ve Edirne (1829) Antlamalaryla her iki devleti hukuken Kafkasyadan karmtr. Rusyann Kafkasyada ezici bir stnlk kurmas ve bunu salarken de acmasz metotlar kullanmas, bamszlna dkn olan Dastan ve eenistan halknn infialine sebep olmu ve bu da 1785-1792 tarihleri arasndaki eyh Mansurun mcadelesini istisna tutarsak, Kuzey Kafkasyada 1829 tarihinden itibaren tarikat (Nakibendi tarikat) merkezli Rusyaya kar bir bamszlk savan balatmtr. Mridizm ad verilen bu hareketin ilk iki nderi Gazi Muhammed ve Hamza/Hamzat Bey idi. Ancak, 1834te, eyh amilin sz konusu hareketin nderi olmas, Mridizm hareketine gerek kimliini kazandrmtr. Bir Nakibendi eyhi olan amil, eriatn uygulanmasndaki tavizsiz tutumu, ylmaz mcadeleci karakteriyle temayz etmi ve bu zellikleri sayesinde 25 yl akn bir sre Kuzey Kafkasyada Ruslarn hakimiyet kurmasn engellemitir. Bunu yaparken de Ruslara byk kayplar verdirmitir. 6 Eyll 1859da Ruslara teslim olmak zorunda kalan eyh amil, bu ynyle Ruslarn bile takdirini kazanm ve ngiliz tarihi John Baddeleyin ifadesiyle onurlu bir tutsak olmutur. Bugn eyh amil, zellikle, Kuzey Kafkasyada ve Trkiyede, destans mcadelesiyle istikllin bir semboldr. eyh amilden sonra Kafkasyadaki Mridizm hareketi etkisini kaybetmise de 1877-1878 Osmanl-Rus Savanda olduu gibi Dastan ve eenistanda Ruslara kar ayaklanmalar eklinde kendini gstermitir. Ne var ki, Mridizm hareketi, son olarak Rusyada Bolevik htillinin patlak vermesinden sonra yeniden canlanm ve bu kez Sovyetlere kar ayaklanmalara dnmtr. 19181921 tarihleri arasnda Dastan ve eenistanda Necmeddin Htsulu/Godsinski liderliinde yrtlen bu ayaklanmalar, Sovyetleri bir hayli uratrm ve Mays 1921de, Sovyetler tarafndan byk oranda bastrlmsa da Necmeddin Htsulu/Godsinski gibi Nakibendi eyhleri sayesinde 1925 ylna kadar srdrlmtr ki, onlarn yakalanp idam edilmeleriyle son bulmutur. Ondan sonra da bu tarikat merkezli hareketler, Batl aratrmaclarn deyimiyle paralel slam tarznda etkinliklerini

881

Sovyet dneminde de devam ettirmi ve en azndan bu dnemde, Mslmanlarn mmkn olduunca imanlarn korumalarna yardmc olmutur. Bilinmelidir ki, gnmzde eenistanda Ruslara kar eenlerin verdikleri bamszlk mcadelesinin en nemli manev kaynaklarndan biri Mridizm hareketi ve onunla zdelemi olan eyh amildir. 1 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, Balangcndan 1917ye Kadar, 2. Bask, TTK Yaynlar,

Ankara 1987, s. 23-31, 62-69, 89-91. 2 3 A. N. Kurat, a.g.e., s. 145. Halil nalck, Osmanl-Rus likileri 1492-1700, Trk-Rus likilerinde 500 Yl, 1491-1992,

Ankara, 12-14 Aralk 1992, TTK Yaynlar, Ankara 1999, s. 28. 4 Sergei Anisimov, Kafkas Klavuzu (Tercme: Binba Sadk), stanbul 1926, s. 1-2; Binba

Nazmi, Kafkasya ve Asya-y Vusta ve Trkistan Vilyetleri Buhara ve Hive Hanlklar, stanbul 1334, s. 3; emeddin Sami, Kmusl-Alm, V, stanbul 1314, s. 3545. 5 W. E. D. Allen-Paul Muratoff, Kafkas Harekt, 1828-1921, Trk Kafkas Snrndaki

Harplerin Tarihi, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1966, s. 3-5; S. Anisimov, a.g.e., s. 2; . Sami, a.g.e., V, s. 3543. 6 7 smail Berkok, Tarihte Kafkasya, stanbul 1958, s. 2. Mbahat Ktkolu, Osmanl-ngiliz ktisad Mnasebetleri I, (15801838), Trk Kltrn

Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1974, s. 9-11. 8 Halil nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs,

Belleten, XIII/46, Ankara 1948, s. 366-367; Muzaffer rekli, Krm Hanlnn Kuruluu ve Osmanl Himayesinde Ykselii 1441-1569, Ankara 1989, s. 44-57;. 9 Fahrettin Krzolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, 1451-1590, Ankara 1976, s. 205-

308; Bekir Ktkolu, Osmanl-ran Siyas Mnasebetleri, 1578-1590, stanbul 1962, s. 78-141. 10 11 Sir Percy Sykes, A History of Persia, II, 2. bask, London 1921, s. 175-176. B. Ktkolu, Osmanl-Safevi Siyasi Mnasebetleri, 1590-1612, . . Edebiyat Fakltesi

Tarih Blm Habilitasyon Tezi, stanbul 1965, s. 103-109. 12 John F. Baddeley, Ruslarn Kafkasyaya stilas ve eyh amil (eviren: Sedat zden),

Kayhan Yaynlar, stanbul 1989, s. 41. 13 Cevdet Paa, Tezkir, 1-12, Yaynlayan Cavid Baysun, TTK Yayn, Ankara 1986, s. 92.

882

14

Bu gelimelerin tahlil iin bkz., Oral Sander, Ankann Ykselii ve D, (Osmanl

Diplomasi Tarihi zerine Bir Deneme), mge Kitabevi, Ankara 1993, s. 122-125; Halil nalck, Trkiye ve Avrupa: Dn ve Bugn I, Dou ve Bat, Say 2, ubat-Mart-Nisan 1998, s. 7-9. 15 Alton S. Donnely, Peter the Great and Central Asia, Canadian Slavonic Papers, XVII/2-

3, Ottawa 1975, s. 207. 16 Yavus Almadov, een-nguya Halkyla Rusya Arasndaki likiler, eviren Tark Cemal

Kutlu, Sorun Yaynlar, stanbul 2000, s. 48-49. 17 Tarih-i mahsus f beyn- ahvl-i Rus, 1271, stanbul niversitesi Ktphanesi Trke

Yazmalar, Nr. 2249, vr. 8a-8b. 18 19 20 21 22 23 J. Baddeley, a.g.e., s. 53. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV/1, 3. bask, TTK Yayn, Ankara 1982, s. 173. Ahval-i Rus, 10a-10b. Y. Ahmadov, a.g.e., s. 50-51. . Berkok, a.g.e., s. 353. Laurence Lockhart, The Fall of the Safavi Dynasty and the Afghan Occupation of Persia,

Cambridge 1958, s. 217-221. 24 25 Uzunarl, Osmanl Tarihi IV/1, s. 174-179. Alt madde olan stanbul Antlamas iin bkz., Nihat Erim, Devletleraras Hukuk ve Siyasi

Tarih Metinleri, I, Ankara 1953, s. 75-80; Uzunarl, a.g.e., IV/1, s. 192-194, Sykes, a.g.e., II, s. 238; A. N. Kurat, Rusya Tarihi, s. 262. 26 27 104. 28 29 Pour, a.g.t., s. 108-114. brahim Yksel, arlk Rusyasnn Azerbaycan stils ve Osmanl Devletinin Tutumu, Y. Ahmadov, a.g.e., s. 52. Ali Djafar Pour, Nadir ah Devrinde Osmanl-ran Mnasebetleri, . . Edebiyat Fakltesi

Osmanl Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi Krss Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 1977, s.

Kafkas Aratrmalar I, stanbul 1988, s. 27. 30 Ahmet Cevdet Paa, Tezakir, (1-12), s. 92.

883

31 32 33 34 35

Baddeley, a.g.e., s. 59-60. A. N. Kurat, Trkiye ve Rusya Ankara 1970, s. 34. Berkok, a.g.e., s. 364-365. Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV/1, s. 368. General Medem, Dastana kadar gitmi ve oray bir harebeye evirmitir. Bkz., Mirza

Bala, Dastan, slam Ansiklopedisi, III, s. 455. 36 37 Uzunarl, a.g.e., IV/1, s. 376-377. Baddeley, a.g.e., s. 61-62; W. E. D. Allen-Paul Muratoff, a.g.e., s. 17; A. N. Kurat, Trkiye

ve Rusya, s. 35. 38 39 40 Baddeley, a.g.e., s. 64-67. Uzunarl, a.g.e., IV/1, s. 406-409. David Marshal Lang, A Modern History of Georgia, London 1962, s. 37; M. Bala,

Grcistan, slam Ansiklopedisi, III, s. 843; V. Minorsky, Tiflis, slm Ansiklopedisi, XII/1, s. 275. 41 42 43 Allen-Muratoff, a.g.e., s. 17. . Yksel, a.g.m., s. 27-28. Cemal Gke, Kafkasya ve Osmanl mparatorluunun Kafkasya Siyaseti, stanbul 1979,

s. 44; M. Bala, erkesler, slam Ansiklopedisi, III, s. 381. 44 Gke, a.g.e., s. 51-55; Zbeyde Yac, Ferah Ali Paann Soucak Muhafzl 1781-

1785, 19 Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dalnda Yaynlanmam Doktora Tezi, Samsun 1998, s. 101-110. 45 Sema Iktan, 1783-1829 Osmanl-Dastan Mnasebetleri, . . Sosyal Bilimler Enstits

Genel Trk Tarihi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1987, s. 23. 46 eyh Mansur, Ruslarn een ve Kabarday blgelerine yaptklar saldrlarndan sonra

etrafna 100.000 kii toplam; Ruslarn mstahkem yerlerinden Vladikafkas ve Mozdok ehrini zaptedip Kzlar kalesini de muhasara ile Ruslar Terek nehrinin tesine srmeyi baarmt. Ayrca, Kk Kabarday blgesini de Ruslardan kurtarmt. Geni bilgi iin bkz., . Berkok, a.g.e., s. 379-381; erafeddin Erel, Dastan ve Dastanllar, stanbul 1961, s. 11-12. 47 S. Iktan, a.g.t., s. 60-64.

884

48 49 50 51 52 53 54

. Berkok, a.g.e., s. 389. Baddeley, a.g.e., s. 75-76. Baddeley, a.g.e., s. 76; . Berkok, a.g.e., s. 389-391. N. Erim, Devletleraras Hukuku., I, s. 187-190. S. Iktan, a.g.m., s. 75; . Yksel, a.g.m., s. 29. Tarih-i Cevdet, VI, s. 203-204. Osmanl Devletinin bu pragmatik politik tavrn garipsememek gerekir. Nitekim, XVI.

yzylda ran savalar srasnda tabii mttefiki olan zbek hanlarn antlamalarda (1555 Amasya ve 1590 stanbul Antlamalar) kaytl olmasna ramen rann saldrlarndan benzer bar tutumundan dolay korumamtr. Geni bilgi iin bkz., Mustafa Budak, Osmanl-zbek Siyasi Mnasebetleri 1510-1740, . . Sosyal Bilimler Enstits Genel Trk Tarihi Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1987, s. 23-25, 40-42. 55 Hasan E. Fasais, History of Persia Under Qajar Rule (ngilizceye tercme: Heribert

Busse), New York 1972, s. 65-67; S. P. Sykes, a.g.e., II, s. 292-293, M. Hasan Efendi, Asar- Dastan, s. 158-159; M. Bala, Kaar slm Ansiklopedisi, s. 35-36. 56 57 Baddeley, a.g.e., s. 80-82; Berkok, a.g.e., s. 400. Tadeusz Swietochowski, Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan 1905-

1920 (Tercme Nuray Mert), Balam yaynlar, stanbul 1988, s. 22-23. 58 59 60 61 62 63 64 65 Baddeley, a.g.e., s. 88-90. . Yksel, a.g.m., s. 31. Gke, a.g.e., s. 200. Tarih-i Cevdet, IX, s. 146-147. Tarih-i Cevdet, IX, s. 172. Gke, a.g.e., s. 203; S. Iktan, a.g.t., s. 80-81. Tarih-i Cevdet, IX, s. 220-222; Baddeley, a.g.e., s. 99-101. Gke, a.g.e., s. 205-206.

885

66 250-51. 67 68 69 70

Bkre antlamasnn ilgili altnc maddesi iin bkz., N. Erim, Devletleraras Hukuku., I, s.

Gke, a.g.e., s. 207. S. Iiktan, a.g.e., s. 81-84. Baddeley, a.g.e., s. 106-107. Bu ittifakn bir sonucu olarak Osmanl Devleti ile ran Kafkasyaya gnderdikleri ajanlarla

buradaki Mslman halk Rusya aleyhine kkrttklar gibi ran adna Abbas Mirzann, Osmanllar adna da ar Seraskeri Emin Paa ile ldr Valisi erif Paann srdkleri Grcistana ynelik bir asker harekat planlanmt. Ne var ki, byle bir asker harekt, Emin Paann Revan Serdar Hseyin Paa ile grmesinden sonra dzenlenen bir suikast giriimi sonunda balamadan sona ermiti. Bu konuda geni bilgi iin bkz., Tarih-i Cevdet, IX, s. 220-224; Ayrca bkz., Yahya Kalantari, Feth Ali ah Zamannda Osmanl-ran Mnasebetleri, 1797-1834, . . Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 1976, s. 81-84. 71 Ayrca bu antlamada, rann Hazar Denizinde donanma bulundurmayaca da yazlyd.

Baddeley, a.g.e., s. 109; Sykes, a.g.e., II, s. 314. 72 Ermeni asll bu general, son derece acmaszd. Bildii tek ey, iddet ve zulm idi. u

szler onundur: Ben istiyorum ki, admn sebep olaca korku, snrlarmz kalelerimizden daha iyi korusun. Benim bir szm Dalar iin lmden daha kanlmaz bir ferman olmaldr. Bir Dalnn idam yzlerce Rus askerinin hayatn kurtarrken binlerce Mslmann bize ihanet etmesini nler!, Bundan dolaydr ki, Kafkas savalarndaki pek ok kii unutulmu iken Yermolofun ad Dastan ve eenistanda hala hafzalarda canldr. Geni bilgi iin bkz., Baddeley, a.g.e., s. 115-117. 73 74 75 76 77 78 79 S. Iktan, a.g.t., s. 80-84. Baddeley, a.g.e., s. 149-150. Anderson, The Eastern Question 1774-1923, New York 1966, s. 59-60. Sykes, a.g.e., II, s. 316-317; Baddeley, a.g.e., s. 153-155. Gke, a.g.e., s. 221. Gke, a.g.e., s. 222-224. Ali Arslan, Rusyann Krm ve Grcistan ilhakndan sonra Osmanl Devletinin erkes

Kabileleri le Mnasebetleri (1774-1829), Kafkas Aratrmalar I, stanbul 1988, s. 49-50.

886

80 81 82

S. Iktan, a.g.t., s. 101 vd. Baddeley, a.g.e., s. 191; Allen-Muratoff, a.g.e., s. 23. Ahmed Muhtar Paa, 1244-1245 Trkiye-Rusya Seferi ve Edirne Muahedesi I, stanbul, s.

234-235; Celal Erkin, 1828-1829 Trk-Rus Harbi Kafkas Cephesi, stanbul 1940, s. 30-79; AllenMuratoff, a.g.e., 23-44; Baddeley, a.g.e., s. 190-221. 83 84 222. 85 Bu hkm, antlamann IV. maddesinde yer almt. Bkz., N. Erim, Devletleraras Hukuku. Baddeley, a.g.e., s. 190-221. Kemal Beydilli, 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Anadoludan Rusyaya Grlen

Ermeniler, Trk Tarih Belgeleri Dergisi, XIII/17, Ankara 1988, s. 383-410; Baddeley, a.g.e., s. 221-

I, s. 280-281. 86 Mehmet Saray, Rusyann Asyada Yaylmas, . . Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits

Dergisi, Say 10-11, stanbul 1981, s. 289. 87 135. 88 89 90 C. Tukin, a.g.e., s. 203 vd. Allen-Muratoff, a.g.e., s. 45. Dastanl Ahmed Han, Dastann stikll Mcadeleleri, Sebilr-read, XX/514, 1 Cemal Tukin, Osmanl mparatorluu Devrinde Boazlar Meselesi, stanbul 1947, s. 134-

Muharrem 1340/25 Austos 1338, s. 237 (Birinci dipnot). Cemal Gke, Alda demektedir. C. Gke, Kafkasya ve Osmanl mparatorluunun Kafkasya Siyaseti, s. 117. 91 erafettin Erel, Dastan ve Dastanllar, s. 114; Kadircan Kafl, imali Kafkasya, stanbul

1942, s. 80; C. Gke, a.g.e., s. 117. 92 15. 93 94 Sami zdemir, mam Mansur, Kuzey Kafkasya, Say 1, Haziran-Temmuz 1971, s. 16. Genel olarak bu ad gemektedir. Fakat, eyh Mansurdan gelen 9 Haziran 1785 tarihli Hayati Bice, Kafkasyadan Anadoluya Gler, Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1995, s.

Arapa bir mektubun evirisinde, isminin Hac Osman olduu ve din adna kafirlerle arpt yazlyd. Fikret Saricaolu, Kendi Kaleminden Bir Padiahn Portresi Sultan I. Abdlhamid (17741789), Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, stanbul 2001, s. 225.

887

95 96

Ahmet Cevdet, Tarih-i Cevdet, III, s. 210. Ahmet Akmaz, Rus Yaylmacl Karsnda Kafkasya Mridizm Hareketi (Douu),

Kayseri 1994, s. 72;. 97 98 99 . Erel, a.g.e., s. 113-114. Baddeley, a.g.e., s. 72-78; Tark Cemal Kutlu, mam Mansur, stanbul 1977, s. 13-14. C. Gke, a.g.e., s. 117-118; Zbeyde Yac, Ferah Ali Paann Soucak Muhafzl

(1781-1785), Ondukuz Mays niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Tarih Blm Yaynlanmam Doktora Tezi, Samsun 1998, s. 121-122. 100 Mirza Hasan Efendi, Asar- Dastan, Bak 1903, s. 170. 101 Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, III, s. 210-211; eyh Mansurun baarsndan Padiah I. Abdlhamid de helecan duymu ve Dastan tarafnda zuhr eden eyh Mansur hakknda herkes drl drl man veriyorlar. Maaz, Allahi tel kefere tarafndan bir hle mana olmasun. Yohsa, fil-hakka bir mbrek zat mdr diye sorular sormutu. Onun merak ettii ey bir hadiste geen Mansur/Mesih olup olmad idi ki olmad ksa sreli bir aratrmadan sonra anlalmt. F. Saricaolu, a.g.e, s. 224; Ali Arslan, Osmanl Belgelerine Gre mam Mansur, Kafkasyada slm Medeniyeti, stanbul 2000, s. 164. 102 T. Cemal Kutlu, mam Mansur, s. 22-23; Z. Yac, a.g.t., s. 124-125; Osmanl belgelerine gre, Ald Sava srasnda, eyh Mansur, Rus komutana Osmanl Devleti ile sulh ve salah zere olmalarndan dolay geri dnerek snrda beklemelerini, een diyarnn Osmanl Devletine tbi olduunu, sava durumu olmamas sebebiyle buraya giremeyeceklerini ve geri ekilmelerini hatrlatmt. A. Arslan, Osmanl Belgelerine Gre mam Mansur, Kafkasyada slm Medeniyeti, s. 166. 103 Z. Yac, a.g.t., s. 125. 104 John Baddeley, a.g.e., s. 74; T. C. Kutlu, a.g.e, s. 32-33; A. Akmaz, a.g.e., s. 105-109. 105 J. Baddeley, savan tarihini 2 Kasm olarak vermekte ve yer olarak da imdiki Oset ky Elkhovoto yaknlarndaki Tatartub demekteydi. Bkz., Baddeley, a.g.e., s. 74-75, . Berkok, a.g.e., s. 384-386; T. Cemal Kutlu, a.g.e., s. 47-48. 106 . Berkok, a.g.e., s. 389-390;. 107 T. Cemal Kutlu, mam Mansur, s. 50-51. 108 T. Cemal Kutlu, a.g.e., s. 52-53.

888

109 J. Baddeley, a.g.e., s. 72. 110 M. Hasan, Asar- Dastan, s. 171. 111 Moshe Gammer, Muslim Resistance to The Tsar, Shamil and the Conquest of Chechnia and Daghestan, Frank Cass and Company Limited, London 1994, s. 49-50. 112 Cafer Barlas, Dn ve Bugn ile Kafkasya zgrlk Mcadelesi, nsan Yaynlar, stanbul tarihsiz, s. 71. 113 M. Gammer, a.g.e., s. 50-51. 114 M. Gammer, a.g.e., s. 50-59; J. Baddeley, a.g.e., s. 244-271. 115 M. Gammer, a.g.e., s. 270. 116 M. Gammer, a.g.e., s. 60-63; Baddeley, a.g.e., s. 272-277. 117 Baddeley, a.g.e., s. 276. 118 Baddeley, a.g.e., s. 277. 119 M. Gammer, a.g.e., s. 69. 120 C. Barlas, Kafkasya zgrlk Mcadelesi, s. 94. 121 M. Gammer, a.g.e., s. 69. 122 C. Barlas, a.g.e., s. 95. 123 M. Gammer, a.g.e., s. 69-73. 124 M. Gammer, a.g.e., s. 79-80. 125 Baddeley, a.g.e., s. 277-282. 126 M. Gammer, a.g.e., s. 86-89; Baddeley, a.g.e, s. 285-291. 127 Tark Mmtaz Gztepe, Dastan Arslan mam amil, Sebil. Yaynevi, stanbul 1971, s. 41; Bu mektubun ksa deerlendirmesi iin bkz., Baddeley, a.g.e., s. 296. 128 M. Gammer, a.g.e., s. 95; Baddeley, Baron Rozenin Ocak 1838de grevden alndn ve yerine General Golovinin ise 2 Nisan 1838 de (21 Mart 1838) atandn yazmaktadr. Baddeley, a.g.e., s. 301. 129 Baddeley, a.g.e., s. 301.

889

130 M. Gammer, a.g.e., s. 97. 131 M. Gammer, a.g.e., s. 98-107. 132 Baddeley, a.g.e., s. 322-323. 133 Baddeley, a.g.e., s. 329-330. 134 M. Gammer, a.g.e., s. 118-121. 135 M. Gammer, a.g.e., s. 125-128. 136 M. Gammer, a.g.e., s. 130. 137 M. Gammer, a.g.e., s. 132-136; Baddeley, a.g.e., s. 338-341. 138 M. Gammer, a.g.e., s. 142-146; Baddeley, a.g.e., s. 345-351. 139 M. Gammer, a.g.e., s. 149-151; Baddeley, a.g.e., s. 355-360. 140 M. Gammer, a.g.e., s. 152-161; Baddeley, a.g.e., s. 363-373. 141 M. Gammer., a.g.e., s. 163-171; Baddeley, a.g.e., s. 392-401. 142 Baddeley, a.g.e., s. 402-409. 143 Baddeley, a.g.e., s. 411-413. 144 M. Gammer, a.g.e., s. 267. 145 M. Gammer, a.g.e., s. 268. 146 Mustafa Budak, 1853-1856 Krm Savanda Kafkas Cephesi, . . Sosyal Bilimler Enstits Yakna Tarihi Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 1993, s. 23-27. 147 M. Budak, a.g.t., s. 71. 148 M. Budak, a.g.t., s. 88-90. 149 Bunlar, Musun Boaz (1 Kasm 1853), Ahsha/Posof (5-26 Kasm 1853), Bayndr (13 Kasm 1953), Gmr (15 Kasm 1853) ve Bagedikler (1 Aralk 1853) muharebeleri idi. Geni bilgi iin bkz., M. Budak, a.g.t., s. 51-60. 150 M. Gammer, a.g.e., s. 277-286; Baddeley, a.g.e., s. 429-450.

890

151 Alexander Bennigsen-Chantal Lemercier-Quelquejay, Sufi ve Komiser (Rusyada slm Tarikatlar), Tercme: Osman Trer, Aka Yaynlar, Ankara 1988, s. 98-99. 152 Mahmud Celaleddin Paa, Mirat- Hakikat, (I-III), Hazrlayan smet Mirolu, Berekt Yaynevi, stanbul 1983, s. 310. 153 A. Bennigsen-C. L. Quelquejay, a.g.e., s. 100. 154 A. Bennigsen-C. L. Quelquejay, a.g.e., s. 102. 155 Alexander Bennigsen, Muslim Guerilla Warfare in the Caucasus (1918-1928), Central Asian Survey, II/1, July 1983, s. 48-54; A. Bennigsen-C. L. Quelquejay, a.g.e., s. 103-107; C. Lemercier Quelquejay, htilal ve Sava Srasnda Aznlktaki Mslmanlar, Stratejik Adan Sovyet Mslmanlar ve Dier Aznlklar, Editr: S. Enders Wimbush, eviren: Yulu Tekin Kurat, Forum Yaynlar, Ankara 1988, s. 96-99.

891

Kafkasya'da Rus stilas ve Direni Hareketleri / Dr. Kezban Acar [s.515521]


Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye On dokuzuncu yzylda Kafkasya farkl etnik gruplar ve erkesya, Mingrelia, Grcistan, Ermenistann byk bir blmn, Dastan, Osetya, Abhazya ve Karakalpaklarn, een ve ngularn topraklarn iine alan geni bir blge idi.1 lkalarda Romallarn-skitlerin-Perslerin, Ortaalarda Bizansllar-Sasaniler-Hazarlarn hakimiyet mcadelesine sahne olan bu blge, 19. yzylda da ranllar-Osmanllar-Ruslar ve daha sonralar ngilizlerin etki ve mcadele alan haline geldi.2 Bu almada, Ruslarn Kafkasyaya ilgilerininin balangc ve geliimi ile ilgili ksa bir bilgi verildikten sonra, 19. yzylda Ruslarn Kafkasyay hangi amala ve nasl igal ettikleri ve onlara kar gelien direni hareketlerinin zellikleri ve geliimi aklanacaktr. Bu yaplrken, bir anlamda Rus emperyalizminin Kafkasyada yaylnn ana safhalar verilecektir. Ruslarn Kafkasyaya ilgilerinin balangc 16. yzyln yarsna kadar gider. Birok modern tarihi Rusyann 1552de Kazan Hanln zapt ettikten ve 1556da Hacitarhan ele geirdikten sonra Kuzey Kafkasyaya doru almaya baladn yazarlar.3 18. yzylda Kafkasyadaki Rus igali Petro ve Katerina dneminde yeni bir ivme kazand. Petro 1722-23te Derbend ve Baky ele geirdi, ama bu baarlar ksa mrl idi ve Ruslar ran ah Nadir ahn basklar sonucu buralardan geri ekilip, 1735 Ganja Antlamas ile Derbend ve Baky rana brakmak zorunda kaldlar ve bu iki ehir Ruslar tarafndan ancak 1812de kesin olarak ele geirebildi.4 arie Katerina dneminde de Rusyann Kafkasyann igaline ynelik abalar devam etti. Ruslar Kabartaylar ele geirerek Kafkasyadaki merkezi geitler zerinde hakimiyet saladlar. Her ne kadar Osmanl Devleti Ruslarn bu ilerleyiini 1768-74 Sava ile durdurmak istedi ise de baarl olamad. erkesler ile eenleri Kafkas hattna gnderme abalar baarya ulaamad. Ruslar, Daryal geidini ilk defa, hem de bir araba yolunu ina ederek atlar ve Grc mareti Krallnn bakenti olan Kutayisi (Kutais) ele geirdiler.5 Osmanl Devleti daha sonra bu blgedeki Rus ilerleyiini kesmek iin ve kendi ekonomik ve stratejik karlarn korumak iin 1781de Karadenizin Asya kysnda Anapa Kalesini ina ettirdi. Bu nokta Osmanlnn blgede etkili olmasn salyordu: Dallar arasnda Rusyaya kar tutum iinde olan feodaller buradan destekleniyor, aknlar dzenlemek iin gerekli hazrlklar buradan yaplyordu. Anapa ayn zamanda kle ticaretinde de nemli bir merkezdi. Buras Osmanl tacirleriyle yerli feodaller arasnda ticari ilemlerin yapld yerdi. Anapa slamn yaylmas ve propagandas asndan da nemli bir yerdi.6 Osmanlnn bu ve benzer abalar Rus ilerleyiini durdurmaya yetmedi. zellikle Kuzey Kafkasyada Ruslar nemli baarlar elde ettiler. Baarlarnda askeri igallerini birtakm sosyal, ekonomik ve siyasi politikalarla desteklemelerinin nemli bir rol vard. Bu politikalarn balca zellikleri unlard: a) Kafkas topraklarna Kazak askerleri ve kyllerinin yerletirilmesi ve stanitsalarn kurulmas b) Kafkas halklar iindeki snfsal anlamazlklardan yararlanarak baz dller

892

ve imtiyazlar karlnda eraf ve feodal beyleri kendi taraflarna ekmek c) slam dininin ve din adamlarnn Kafkas toplumlar iindeki etkisini azaltmak.7 Bu politikalar Ruslara Kafkasyay igallerinde yardmc oldu. Ama yine de Ruslarn Kafkasyay fethi ok kolay olmad. zellikle 19. yzyln bandan itibaren grlen Kafkas direni hareketleri Rusyann karsna kan engellerden biri idi. Buna ramen 1804-1810 yllar arasnda Ruslar Kafkasyada zellikle General P. Tsitsionovun Kafkasya komutanl dneminde nemli kazanmlar elde ettiler: (Tsitsionov) Karaba, irvan, eki ile kolayca anlama imzaland. Bu anlamalar uyarnca, hanlar i ilerinde tamamen serbest olacaklar ve hanedanlar veraset haklarn koruyacaklard. Karlk olarak Rus garnizonlarn kabul edecekler, nakdi ve ayni hara verecekler, daha da nemlisi, Pax Russicaya raz olacaklar, yani sava ve d siyasete ilikin haklarn Rusyaya teslim edeceklerdi. Buna yanamayan hanlklar, Tsitsionov tarfndan g kullanlarak ikna ediliyorlard. 1804te Cevad Hann destani direniine ramen Gence igal edildi. ki yl sonra Derbend ile Kuba alndRuslar ertesi yl (Baky) kuattlar ve ok gemeden de zapt ettiler. Bylece 1810 ylna doru Dastan ile Kuzeybat Kafkasya dnda kalan yerler tamamen Rus hakimiyeti altna dt.8 Ruslarn Kafkasyada ilerleyii Kafkas halklarnn direniini de birlikte getirdi. rnein 1804te Zolka denilen yerde Rus-ran Savan da bahane eden erkesler yaklak 7000 kiilik bir kuvvetle Ruslara saldrdlar. Ama savatan sayca ve silaha stn olan Ruslar galip kt.9 Benzer ekilde, 1809-1810 yllarnda Khaberdey kylerinde Ruslara kar isyanlar kt ama bu isyanlar da Ruslar tarfndan bastrld.10 Bu ve benzeri isyanlar, zellikle 1830larda balayanlar, Ruslarn Kafkasyay igalini nleyemedi, ama byk oranda zorlatrd ve geciktirdi. Bununla birlikte, Rusyann Kafkasyay igalinde, zellikle 19. yzyln ilk yarsnda, en belirleyici etken Kafkas-Rus ilikilerinden ok Osmal-Rus ve ran-Rus savalar idi. Osmanl Devleti ve rann g kaybetmesi Rusyann blgede daha da glenmesi anlamna geliyordu.11 Rusyann bu iki devlete kar ald her baar onun Kafkasyada biraz daha yaylmas demekti. rnein, Rusran savalar sonucunda yaplan Grcistan Antlamas (1813) ile Rusya Grcistan, Guria, meretya, Mingrelya ve Abhazya, Dastan ve Azerbeycann kontroln ele geirdi.12 1828de ranla imzalad Trkmenay Antlamas ile ise Erivan da dahil olmak zere Arasn kuzeyindeki btn topraklarn ele geirdi ve daha sonra da Kabartaylar, Osetler ve Grclerle yapt anlamalar sonucunda Daryal Geidinden Orta Kuraya indi. meretler ve Mingrelilerle olan dostluu sayesinde de Rion Havzasn ve Suram Dalarn kontrol eden Rusya Kafkasyadaki kontroln salamlatrmak istiyordu, nk bu blgeyi Akdenize, Hint Okyanusuna ve Orta Douya geiinde bir s olarak kullanmak istiyordu.13 Rusya bu ynde 1828-29 Osmanl-Rus Sava sonucunda imzalanan Edirne Antlamas ile yeni kazanlar elde etti. Antlamaya gre: Osmanl Devleti Kuban tesinde Ade topraklar zerindeki btn haklarn kaybederek buralar Rusya mparatorluunun ynetimine brakyordu. Ayrca Ahska blgesinin (Batum dnda) sava

893

tazminat olarak Rusyaya braklmas, rann da Revan Rusyaya brakmak zorunda kalmas Kafkaslarda Rusya egemenliini kesin biimde ortaya koyuyordu.14 Rusyann Kafkasyada kontroln salamlatrmak istemesinin stratejik nedenleri dnda ok nemli ekonomik nedenleri de vard. Kafkasyann fethi ile Rusyann asl amac, I. Petronun belirledii Hindistana ve tesine uzanan ticaret yollarn ele geirmekti.15 Dier bir ifade ile Rusyann hedefi Kafkasya deildi; Kafkasya zerine kurduu konrol sayesinde ran ve Osmanl topraklarna uzanmak ve ordan da scak denizlere ulamak istedii ok akt.16 Belki bu nedenledir ki, Rusya 1829 Edirne Antlamas ile Kafkasyada nemli kazanlar elde ettikten ve 1833 Hnkar skelesi Antlamas ile Boazlarda kontrol saladktan sonra, ngiltere Hindistanda kendi karlarn tehdit altnda grdnden Rusyaya kar muhalif bir politika izlemeye balad.17 Rusyann ekonomik amalar ile balantl olarak, Kafkasyada, zellikle erkesyada, otoritesini kurmak istemesinin bir dier nedeni de erkesya kylarnda devam eden kaak Osmanl-ngiliz ticaretini nlemekti. Ali ve Hasan Kasumovun verdii bilgilere gre, erkesya kylarndaki kaak ticaret 1830larda olduka byk bir boyuta ulamt. Kaaklk yapanlarn erkesyaya sattklar balca emtia silah, cephane ve tuz idi. Blgeden kaak olarak gtrlen balca mallar ise tarm rnleri idi. Sadece 1830 ylnda erkesya kylarna kaak olarak Anadoludan yaklak 200 Osmanl ve ngiliz gemisi yanamt.18 Osmanl ve ngiliz tccarlar kaakla ilaveten Osmanl ve ngiliz yanls siyasi propaganda da yapmakta idiler. Bu nedenle Rus ar I. Nikola hem kaak Osmanlngiliz ticaretini nlemek hem de onlarn Rus aleyhtar propagandalarn nlemek iin erkesyay igal planlarna hz verdi. Rusyann Kafkasyada genilemesi ile doru orantl olarak, Rus igaline kar direni hareketleri de artt. Kafkasllarn Rusyaya kar direni hareketlerinin organize edilmesinde ve etkili olmasnda en nemli rol mridizm hareketinin ncleri mam Gazi Muhammed ve daha sonralar da eyh amil oynad. Kafkasyada sosyal ahlak gelitiren, kabileler arasndaki anlamazlklar kaldrp birlik ve beraberlik duygularn yerletiren, hrszlk, kan davas, cinayet gibi sularn ortadan kaldrlmasn salayan Mridizmin hedefi din uruna cihat yapp hr ve mstakil yaamak idi.19 Bundan da anlalaca zere Mridizm hem dini hem de siyasi bir nitelik tamakta idi. Mridizm hareketi en ok Dastanllar ve eenler arasnda ilgi grd. Ama Kafkasyann dier halklar da direnie katlmak da gecikmedi. 1840larda Karadeniz kys halklar, zellikle Adeler, Rusya ile sk bir mcadele iine girdi. Mcadelenin bu dnemde younlamas ve g kazanmasnn en byk sebebi 30lu yllarn sonunda inas biten Karadeniz ky hattnn inasnn sona ermesinden sonra Adeler zerinde artan Rus basks ve konrol idi. 1840ta rnn dkl ve souk k yznden hayvanlarn telefat sonucu kuban blgesinde20 ba gsteren korkun ktlk da direni hareketlerini alevlendiren bir dier sebep idi. Dastan ve eenistanda olduu gibi, Kuban blgesinde de mcadeleye g kazandrmak ve btn kuban halkn birletirmek iin, Hac Muhammed gibi liderler mridizm hareketini yaymaya

894

baladlar.21 Bahsi geen liderler Kafkas direni hareketinde nemli roller oynadlar ama Kafkas halklarnn Rusyaya kar verdii mcadelede en nemli isim hi kukusuz eyh amil idi. Rusyaya kar cihad ilan eden eyh amil 1836dan 1859a kadar Kuzey Kafkasyadaki eenler, Dastanllar ve ngular gibi Mslman halklar liderliinde bir araya getirmeyi baard.22 Her ne kadar Ruslarn yapt hatalar da eenistann fethini ve bylece Kafkasyann igalinin tamamlanmasn ertelemise de, aratrmaclar Kafkas direni hareketini birletiren amilin liderlik zelliklerinin de ok nemli rol oynad konusunda anlarlar: amil doutan lider, kumandan, diplomat ve politikac idi. Ruslar savalarda, entrikalarda ve yaplan grmelerde defalarca alt etmeyi becerdi. Rus propagandasnn aksine, amil kr fanatisizmden uzak birisi idi. Elindeki gc en iyi ekilde kullanmay ve hem ierdeki rakipleri ile hem de Ruslarla mcadeleyi baard. stelik, bir yandan srekli savalarla, entrikalarla ve grmelerele urat, bir yandan da ok sayda kabileyi bir araya getirdi ve onlar bir devlet ats altnda toplad.23 amilin liderlik zelliklerine ramen Kafkas direni hareketi 1860l yllarda, zellikle amilin 1859da tesliminden sonra, kt. 1853 Ekiminde Rusya ile Osmanl Devleti arasnda patlak veren, daha sonra 1854te Fransa ve ngilterenin de Osmanlnn Sinop donanmasnn Rusya tarafndan yaklmasndan sonra katlm ile genileyen Krm Sava, Kafkas halk iin Rusyaya kar mcadelelerinde nemli bir frsat idi. Ama Osmanl ve ngilizlerin Kafkas direniini kendi karlarna alet etmek istemeleri ve amilin buna izin vermemek istemesi sonucu bu frsat olumlu ynde kullanlamad.24 amilin Rusyaya kar mcadelesinde sonu olarak baarsz olmasnn dier ve daha nemli bir sebebi de amilin kurmu olduu slam devletinin deiik blgelerine, zellikle Ade blgesine atad naiblerinin baarsz olmas idi. Mridizm hareketinin liderlerlerinin kendi aralarndaki rekabetinin yan sra, slam kullanan Kafkas halk zenginlerinin kyl halk smrmesi ve bylece halkn Mridizmden soumas da naiblerin baarzslna etki etti.25 Bununla birlikte, Kafkas direniinin baarsz olmasnn en byk sebebi amilin 1850de Ruslara boyun emek zorunda kalmas idi. (Bu) Kafkasl Dal halklarn direniinin kn de birlikte getirdi. 1865 gibi Kafkasyadaki btn halklar ya pasifize edildi ya da srgn edildiler.26 Btn bunlar Rusyann Krm Savandan sonra balatt kararl ve sistematik askeri harekatlarn bir sonucu idi. Edward Allworth ve Helene Carrere dEncaussenin belirttii gibi, Krm Savandan sonra Ruslarn Kafkasyada dahil olmak zere btn Orta Asyay igal sreci hz kazand. 1860lardan 1880lere kadar Ruslarn Orta Asyadaki fetihleri hakkndaki makelesinde, dEncausse Krm Savanda alnan gurur krc yenilginin Rusyann Orta Asyaya olan ilgisini arttrdn yazar. Balkan ve Yakn Dou politikalarnda hsrana urayan Rusya, Orta Asyada gerekletirecei fetihler sayesinde yara alan imajn yenilemek ve yklan ekonomisini glendirmek istiyordu. Rakipsiz pazar

895

ve zengin ham maddeleri27 olan Orta Asyann ekonomik nemi Rusyann Orta Asyaya yaylmasnda nemli bir rol oynad. zellikle Rusyann Amerikadan pamuk ithalini sekteye uratan Amerikan i sava Rus hkmetinin pamuk retimi asndan zengin Orta Asya blgelerine ilgisini arttrd.28 Daha nce belirtildii gibi, amilin Rusyaya boyun emesinden sonra Kafkas direniinin k ile birlikte, Rusya Kafkasyay kontrol altna almay baard. Askeri harekatlar dnda, Rusya Kafkasyada hakimiyetini salamak iin gvenilmez ve potansiyel tehdit olarak grd birok Kafkas halkn srgn etti. Srgn edilen halklar arasnda Abhazlar ve erkesler bata gelmekte idi. Kuzeybat Kafkasyann verimli topraklarnda yaamaya alan erkesler ge zorland:(Sistematik fetihler sonucu Ruslarn 1864te Kafkasyann kontroln ele geirmesinden sonra) Ruslar erkeslerin yurtlarnda kalmasn imkansz hale getiren bask ve bir tr saldr hareketi uygulamaya baladlar. Kyler yama edildi ve sonra ykld. Byk ba hayvanlar ve hayatta kalmak iin gerekli her ey ellerinden alnd. Ruslarn yapt daha sonra Kafkasyada ve Balkanlarda sk sk tekrar edilecek olan -evleri ve tarlalar yakmak ve alk ve kamaktan baka hibir ans brakmamak eklindeki- klasik zorla g methodu idi.29 G ettirilmeyip pasifize edilenler arasnda ngular ve Karakalpaklar da vard ki zaten Karakalpaklarn ou Rusya ve ran arasnda imzalanan 1828 tarihli Trkmenay Antlamasndan sonra Trkiyeye g etmiti. yle gzkyor ki, Ruslar Kafkasyay fetihlerine ve halklarn pasifize temelerine ramen, Kafkasyada hibir zaman tam olarak hakimiyet ve kontrollerini kuramadlar. Ne zaman bir frsatn -ya bir i karklk ya da bir d sava- buldular ise, Kafkas halklar Rusyaya kar onun dmanlar ile, zellikle Osmanl Devleti ile, ittifak etmekten geri kalmadlar. 1877-78 Osmanl-Rus Sava Mslman Kafkasllarn Rus kontroln sona erdirmek iin kullanmak istedii frsatlardan biri idi. rnein, Karakalpaklar Muhtar Paa kumandanlndaki Osmanlnn Dou Anadolu ordusuna katld ve Ruslara kar savat.30 Benzer ekilde, bir grup Kafkas gnll amilin hayattaki en byk olu olup daha sonra bir Osmanl Generali olan Gazi Muhammedin liderliinde bir araya gelip Rusyaya kar mcadele verdi.31 1877-78 Osmanl-Rus Sava dnemine ait entelektel ve askeri yazlarda kendisini gsteren Ruslar ve Kafkaslar arasndaki karlkl gerilim ve gvensizlii gze nne alarak, Ruslara boyun een Kafkas halklarnn bile Rus ynetimine direnilerini devam ettirdii ileri srlebilir. Onlar direnilerini ya silahl bir ayaklanma ile ya da Rus ordusunda savamay reddederek ifade ettiler. 1877-78 Osmanl-Rus Sava srasnda Kuzey Kafkaslarn baz blgelerinde (Dastan, eenistan, nguistan) ve Abhazyada halk ayaklanmalar ve isyanlar meydana geldi. Bunlar, 19. yzyln ikinci yarsnda ortaya kan ve genelde smrgecilie kar olan en kuvvetli halk hareketleri idi.32 Rus askeri personeli ve sava muhabirlerinin cephedeki Kafkas askerleri ile ilgili gzlemleri de isyana katlmayp Rus ordusuna alnanlarn bile Rus otoritesini kabul etmediklerini gsterir.

896

Aristokrat kkeni ve Severnaia Pchela, Moskovskii Vedomosti ve Russkii Vestnik gibi muhafazakar gazetelerdeki yazlarna ramen, Rusyann Kafkas Cephesinde grev yapan Prince Vladimir Petrovich Mescherskii Kafkas Dal halklarnn, zellikle eenlerin, Kafkasyadaki Rus otoritesini kabulden ok uzak olduklar gereini ifade eder. 1877-78 Osmanl-Rus Sava ile ilgili anlarnda, Mescherskii blgenin efi olan General-Svustunovun dallar daha yakndan gzetmek ve onlarn eenistanda balayan ayaklanmadan etkilenmelerini nlemek iin bir sre daha Groznide kaldn33 yazar. Ayrca, Mescherskii ayaklanmann ksa bir sre nce bastrlan yerel halkn yaad Terskii blgesinin tamanna yaylabilecek nitelikte olduunu, ama Terskii blgesinde srekli bulundurulan Rus birlikleri sayesinde sadece eenistanla snrl kaldn belirtir. Ayrca, yazar, Kafkas eyaletlerinde Kafkasl dallarn genel bir ayaklanmas olacana ve bayrama kadar btn Hristiyanlarn katledileceine dair genel bir beklenti olduunu34 ifade eder. Mescherskii daha sonra asilerin disiplinsiz davranlar ve aul ad verilen Kafkas kylerini basknlar yaparak ve kyllerin hayvanlarn alarak yerli halk kendilerinden souttuklarn ve bu nedenle de ayaklanmann gereklemediini yazar. Beklenen ayaklanma gereklemese bile, asilerin varl Kafkasyadaki Rus ynetiminin tam oturmadn gsterir. Osmanl-Rus Savan Otechestvennie Zapiski (Anavatandan Notlar) adl liberal bir gazetedergi iin rapor eden N. Maksimov, Avrupa Cephesinde Kuban ve Terek Kazaklar ile birlikte Kafkas birliini oluturan ngularn savamaya gnlsz olduklarn yazar. Rusya iin savamak yerine, ngularn dnen kardeleri dedikleri Trklerin35 tarafn tutmay yelediklerini belirtir. Maksimov Rus kumandanlarn onlarn blkte karklk ve huzursuzluk karmalarn nlemek iin baz sert ve baskc tedbirler uygulamalarna ramen, blkte onlar dengeleyecek baka yabanc geler olmad iin, ngularn disiplinsiz tavrlar sergilemeye devam ettiklerini yazar. Ayrca Trklere duyduklar sempatiden dolay ve daha da nemlisi, Kafkas askerleri arasnda sebep olduklar karklktan dolay, ngulara gvenmenin ok zor olduunu, bu nedenle de blk komutannn ngular evlerine geri gnderdiini belirtir.36 ngularn savaa kar gnlsz tavrlar ve blkteki uyumsuz davranlarna dair Maksimov tarafndan sunulan bu bilgiler ngularn hl Rus hakimiyetini kabullenemediklerini gsterir. Sava Dou Cephesinden bir Rus gazetesi iin rapor eden A. N. Maslov ve sava Avrupa Cephesinden rapor eden Nemirovich Danchenkonun anlar da Kafkasllarn Rus kontrolne kar devam eden direnilerini gsterir.37 Avrupa Cephesindeki Kafkas bl ile ilgili aklamalarnda, Danchenko nce Abhazlarn Rus ordusunda cesurca savatklarn yazar, sonra da onlar hl Ruslara sadk kaldklar iin tebrik etmek gerektiini belirterek, her an Abhazlarn Ruslara kar bir tavr almasn beklediini gsterir. Bu da Abhazlarla Ruslar arasnda hl tam bir gven ve anlayn olumadn gsterir. Benzer ekilde Maslovun Dou Cephesindeki Kafkas ordusunun Kabordinskii bln oluturan Karakalpaklar ve Dastanllarla ilgili gzlemleri de bu halklarla Ruslar arasndaki gerginlii ve gvensizlii yanstr. Maslov Dastanllarn o ana kadar sadakatle ve cesaretle savatklarn

897

ama daha sonra ne olacan sylemenin zor olduunu yazar. Kabordinskii bl aresiz ve affedilemez ekyalardan olutuu iin, onlara gvenmenin ok zor olduunu belirtir. Karsta, bazlar oktan Rusyaya ihanet edip, Trklerin tarafna geti. imdi bu blk hemen hemen ortadan kalkt. Onun daldn syleyenler var,38 diye devam eder. Btn bu aklamalar Rusyaya kar direni gsteren Kafkas halklarnn ounluunun Mslman olduklarn gsterir. Bu nedenle, din farknn Kafkas halknn direniinde nemli bir sebep olduu ileri srlebilir. Rus askeri personelin ve sava muhabirlerinin Kafkasyann gayrimslim halklar hakknda yazdklar da bu tezi dorular niteliktedir. rnein, anlarnda Rus generalleri ya da muhabirleri Grclerle ilgili tek olumsuz bir not yazmazlar. Aksine onlar Rus ordusunun kahraman ve cesur39 askerleri olarak tanmlarlar. 19. yzyln banda Grcler kendileri Rus hakimiyetini kabul ettikleri iin, zaten bir Grc direni hareketi de yoktur. Ayn ekilde Dou Anadolu Cephesine giden generaller ya da muhabirler Ermenilerden, Mslman Kafkasllara nisbeten, olduka olumlu bahsederler. Her ne kadar onlarn Rus ordusuna sattklar buday fiatlarn ykseltmelerinden ikayet etseler ve zellikle gen Ermenileri eski generasyonlara gre Ruslara daha az sadk ve bencil olmakla sulasalar da,40 genelde Ruslar Ermenilerden Mslman Kafkas halklarndan sz ettikleri gibi bahsetmezler. Bunun en byk sebebi de ne Ermenilerin ne de Grclerin, ki her ikisi de Ortodoks, Ruslara kar hi bir direnite bulunmamalar hatta gnll olarak Rus hakimiyetini kabul etmeleridir. Kafkasyadaki Rus hakimiyetini tam anlamyla salamlatrmak iin, Rus hkmeti 19. yzyln son eyreinde birtakm yeni politikalar benimsedi. II. Aleksandr, daha 1860larda, Kafkasyann fethi tamamlandktan sonra, birtakm politikalar uygulamt. Bu politikalarn balcalar tehdit unsuru olarak grlen gruplar srgn etmek, zellikle de Osmanl topraklarna gndermek, snr boylarna sadk Kazaklar yerletirmek ve yeni bir vatandalk kavram gelitirerek, bununla ilgili olarak baz legal, kltrel ve eitime ynelik reformlar yapmakt.41 Ama bu politikalar baz baarlara ramen hibir zaman Kafkasyada gerek Rus hakimiyetini salamaya yetmedi. Bunun da en nemli sebebi Ruslarn baskc politikalar ve zorla Kafkas topraklarn igalleri gerei idi. Allworthun yazd gibi, Rus igalleri istilac ile istila edilenler arasndaki ilikilerde derin yaralar at.42 Rus entelektelleri ve askeri personelinin 1877-78 Osmanl-Rus Sava ile ilgili notlar ve anlarnn da gsterdii gibi, Ruslarn Kafkaslarda at yaralar hl iyilememiti. Osmanl-Rus Savan takip eden dnemlerde, zellikle III. Aleksandr dneminde, Rus hkmeti Kafkasyadaki hakimiyetini tam anlamyla salamaya ynelik politikalarna devam etti. Bunlarn en nemlisi, Kafkas halklar ile birlikte, lkedeki, Yahudiler gibi, dier gayr-i Ortodoks halklara kar yrtlen Ortodokslatrma politikas idi.43 Bu politikaya karlk, Osmanl Sultan II. Abdlhamit de pan-slamizm politikasn benimsedi. Batnn ve Rusyann smrgesi olan Mslman lkeleri Osmanl Sultan olan ve Halife saylan Abdlhamitin evresinde birletirmek pan-slamizmin balca gayelerinden biriydi.44

898

Bu Osmanl politikasnn etkili olmasn nlemek iin Rus Kafkas yetkilileri mslman din grevlileri ve evrelerini faaliyetlerini sk takibe almak, gizli polis ve gvenlik gleri gibi her trl tedbiri almt. Bu dnemde Ruslara kar ok gl bir Kafkas direni hareketi yoktu. Bu Ruslarn Mslman halklar Ortodokslatrma politikas veya Kafkas halklarn idari ve sivil anlamda Rus halknn bir paras haline getirmeye ynelik reformlarndan ok, birok Kafkasl halk ge zorlamaya devam etmesi ile ilgili idi. 1871-84 yllar arasnda sadece Kuban vilayetinden Osmanl lkesine 3.598, 1888te 3.421, 1890da 9.153, 1895te 3.998 Adge srlmtr ki toplam 20.161 kii oluyor.45 Srgnler 19. yzyln son eyreinde Kafkas halklarnn Rusyaya kar direniini baltalayan en nemli sebeplerdendi.

Caucasian Boundaries: Documents and Maps, 1802-1946, ed. Anita L. P. Burdett, Archive

Editions, 1996, s. 279. 2 Ariel Cohen, Russian Imperialism: Development and Crisis, Praeger: Westport,

Connecticut, London, 1996, s. 55; Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri (1856-1876), TTK: Ankara, 1997, s. 25. 3 Saydam, s. 28; Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, Balangtan 1917e Kadar, TTK:

Ankara, 1993, 3. Bask, s. 155. 4 Justin McCarthy, Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims 1821-1922,

Darwin Press, Inc. Princeton: New Jersey, 1995, s. 33. 5 6 Saydam, s. 33. Ali Kasumov-Hasan Kasumov, erkes Soykrm: erkeslerin XIX. Yzyl Kurtulu Sava

Tarihi, Kaf-Der: Ankara, 1995, s. 90. 7 8 9 10 11 12 A.g.e. s. 43. Saydam, s. 42. A.g.e. s. 68. Ali Kasumov-Hasan Kasumov, s. 70-73. Saydam, s. 42. Ariel Cohen, s. 56.

899

13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

Saydam, s. 44, Kasumov, 75. Ali Kasumov-Hasan Kasumov, s. 118. Saydam, s. 45. Ali Kasumov-Hasan Kasumov, s. 75. A.g.e. s. 119. A.g.e. s. 141. Saydam, s. 46. Ali Kasumov-Hasan Kasumov, s. 165. A.g.e. s. 168. John F. Baddeley, The Russian Conquest of the Caucasus, Curzon Press, 1999, s. 231. Moshe Gammer, Muslim Resistance to the Tsar: Shamil and the Conquest of Chechnia

and Daghestan, Frank Cass, 1994, s. 292. 24 25 26 27 131. 28 29 30 31 32 33 34 A.g.e. Justin Maccarthy, s. 34. slam Ansiklopedisi, 3. Cilt, s. 330. Moshe Gammer, s. 294. Ali Kasumov-Hasan Kasumov, s. 284. V. P. Mescherskii, Kavkazkoi Putevoi Dnevnik, 1877-78, S. Petersburg, 1880, s. 16. A.g.e. Ali Kasumov-Hasan Kasumov, s. 174-188. Ali Kasumov-Hasan Kasumov, s. 173. Moshe Gammer, s. 293. Hlne Carrre dEncausse, Systematic Conquest, 1865 to 1884, Central Asia: A

Century of Russia Rule, Ed. Edward Allworth, Columbia University Press: New York, Londra, 1967, s.

900

35 36 37

N. Maksimov, Za Dunaem, Otechestvennie Zapiski, no. 9, 1878, s. 346. A.g.e. Danchenko Sava S. Petersburgda yeni kurulan liberal gnlk bir gazete, Nash Vek

(Bizim Yzylmz), iin rapor etti. Louise McReynolds, The News Under Russias Old Regime: The Development of a Mass-Circulation Press, Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1991, s. 87. 38 39 A. N. Maslov, God Voiny v Maloi Azii, 1877-78, S. Petersburg, 1879, s. 47. V. M. Vonliarskii, Vospominaniia ordinartsa o voine 1877-78 gg., Sankt-Peterburg, 1891,

s. 21, Maslov, s. 47. 40 41 Mescherskii, s. 121-122, Maslov, s. 47. Austin Lee Jersild, From Savagery to Citizenship: Caucasian Mountaineers and Muslims

in the Russian Empire, Russias Orient: Imperial Borderlands and Peoples, 1700-1917, ed. Daniel R. Brower ve Edward J. Lazzerini, Indiana University Press: Bloomington, s. 103-104; Dov Yaroshevski, Empire and Citizenship, Russias Orient, s. 71. 42 43 Allworth, s. 59. Edward C. Thaden, Conservative Nationalism in Nineteenth-Century Russia, University of

Washington Press: Seattle, 1964, s. 199. 44 45 Ali Kasumov-Hasan Kasumov, s. 289. A.g.e., s. 299.

901

Kafkasya'nn Bamszlk Mcadelesinde Tasavvuf ve Tarikatlarn Rol / Yrd. Do. Dr. Mehmet Necmeddin Bardak [s.522-530]
Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Hz. Muhammedin (s.a.a.) Kurana dayal ahlkn, sevgi ve hogrsn kendilerine rehber edinen tasavvuf ve tarikatlar, kalp ve gnl dnyasn arndrp ahlkl insanlar yetitirmeye almlardr. Orta Asyada Trklerin slmiyeti kabul etmesinde ve Anadolunun Mslman-Trk yurdu olmasnda kolonizatr dervilerin gayretleri ile Kuzey Afrika ve Endlste halkn slmlamasnda sflerin abalar bilinmektedir. Onlar slm dininin yaylmas ve vatan mdafaasnda aktif bir grev stlenmilerdir. Bu alperen geleneinin en son yeerdii, slmiyetin tasavvuf ve tarikatlar vastasyla yaylp kk sald blgelerden birisi de, sert tabiatl mert insanlarn yaad Kafkasyadr. Kuzey ve gney olmak zere ikiye ayrlan Kafkasya, Karadenizin kuzeydousundaki Taman Yarmadasndan Hazar Denizinin batsndaki Aperon Yarmadasna kadar devam eden dalk blgedir. Kuzeyde Ukrayna ve Kalmukya, batda Karadeniz, douda Hazar Denizi, gneyde ran ve Anadolu dalar ile evrilidir. Yzlm 470.000 kilometre karedir. Kafkasya sradalarnn Elbruz (5633 m.) ve Kazbek (5647 m.) olmak zere en yksek iki tepesi vardr. Sradalar kuzeybatda Novorossisk limannn bulunduu Aperon Yarmadasnda sona erer. Kafkasyann gneyinde Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan Devletleri ile Trkiyenin Dou Anadoludaki baz ehirleri ve ran; sradalarn kuzey eteklerinde ise, Hazar Denizinden Karadenize doru Dastan, eenistan, nguya, Kuzey Osetya, Kabarday-Malkar, Karaay-erkez ve Abhazya bulunur.1 Kafkasyann kuzeyinde aslen Trk olan erkez, Abaza, Lezgi, een ve Grclerin oluturduu Kafkas kavimleri; Ermeni, Osset, Svan, Rus, ran ve baz Avrupa milletlerinden meydana gelen ndo-Avrupa Kavimleri ve Trkler, gneyinde ise Azerbaycan Trkleri yaamaktadr. Kafkasya, douyu batya balayan nemli bir kavak noktasnda bulunmaktadr. Ticaret yollarnn oradan gemesi, zengin petrol ve doal gaz yataklarnn bulunmas uluslararas arenada blgenin nemini daha da artrmaktadr. Karmak bir etnik yapya sahip olmasnn yan sra zengin petrol yataklar ve Trans Kafkasyann (Kafkasya tesi) kontrol ile ticaret yollarnn Kuzey Kafkasyadan gemesi, blgeyi srekli olarak d glerin, zellikle de Ruslarn ilgi alan ierisinde bulundurmaktadr. Bundan dolay Kafkasyada huzurlu ve sakin bir ortamdan sz etmek olduka zordur. I. Kafkasyada slmiyetin Yaylmas Hz. Peygamber dneminden itibaren slmn yaylmasnda ok eitli metotlar uygulanm, zamana ve blgeye gre bazlar dierlerine tercih edilmitir. Fethedilen yerlerde cami ve medreseler yaparak buralarda halk bilgilendirme, tekkeler ve ribatlarda sf ve derviler tarafndan farkl bir yol olan ferd ve yaygn eitimin benimsenmesi, Mslman tccarlarn gittikleri yerlerdeki faaliyetleri ve

902

fethedilen blgelerde yerli halkn kzlaryla evlenerek akrabalk ba kurmak, Mslmanlatrmann en etkili yollar arasndadr. Kafkasyada din, mill yapnn bir unsuru oluncaya kadar uzun bir sre geirmitir. Blge, Hz. merin halifelii dneminden itibaren Mslman Araplarn, Seluklularla birlikte Mslman Trklerin fetih hareketlerine ve slmiyeti yayma faaliyetlerine sahne olmutur. Kabilecilik ve dallk ruhu ile birlikte geleneklere kat bir yeni batan yaplmtr. Kafkasyann kuzeyi, yeryzndeki en karmak etnik yapya sahip blgelerden birisidir. Blgede her biri farkl leheye sahip olan elli kadar kabile ve kavim yaamaktadr.2 Blgede yaayan kavimler arasnda bitmek tkenmek bilmeyen kabile savalar, onlarn bir arada yaamasn gletirmektedir. Bu kavimlerin aralarn dzeltecek, birbirleriyle iyi ilikiler kurmalarn salayacak tek g, slmiyetin herkesi kucaklayan geni yelpazesidir. Kabileler arasndaki dmanlklar ya Trk valilerin yapt gibi msamaha ve hogr ile veya imamlarn yapt gibi sert bir ekilde slmiyetin uygulanmasyla,3 karizmatik liderlerin etrafnda toplanmalar ve kutsal cihad ile bilfiil megul olmalaryla nlenebilir, kardelik anlay tesis edilebilirdi. Nitekim slm dini blgede imamlar ad verilen tasavvuf nderleri vastasyla Dastan, eenistan ve nguyada; Seluklu ve Osmanl Devletlerinin Kafkasya valileriyle de erkez ve Abaza blgesinde bu grevi stlenerek, saysz millet ve topluluk arasnda birletirici yegne unsur olmutur. Yzyllar boyunca Ruslarn sindirmeye ve izlerini yok etmeye alt slm dini, Kafkasyann mill kimliinin temelini tekil ederken ayn zamanda bilhassa eenler ile ezel dmanlar Ruslar arasnda gl bir kltr bariyerini oluturmutur.4 Kafkasya, ikinci halife Hz. mer zamannda (22/643) Mslman Arap ordularnn ran ve Azerbaycan geerek Kafkas dalarna ulamasyla slmiyetle tant.5 Hz. Osmann halife olmasndan sonra Azerbaycan valisi olarak tayin ettii Velid b. Ukbe, Azerbaycan ve Ermenistan fethederek (25/646) yrede yaayan kavimlerle anlama yapt.6 Emevler Dneminde ise blgedeki konumun salamlatrlmas iin yaplan aknlara devam edildi. Ancak blgede fazla bir varlk gsteremeyen Mslmanlar, asl yaylma ve hkimiyetlerini Emev Arap Genel Valisi Mervan b. Muhammedin (736-738) zamannda Dastan ve eenistana ulaan Arap fatihler vastasyla salamaya balad.7 Kafkas kabileleri, bu dnemlerde Mslman olmalarna ramen Araplarn buralardan ekilmeleri ile tekrar eski det ve ananelerine dndler. Kafkasya, Seluklular iin byk nem tamtr. Seluklu Devletinin resmen tannmas saylan Dandanakan Savandan nce oraya geip blgede tekilatlanlmas dnlm, ar Beyin kar kmasyla bu dnce gereklememitir.8 Kafkaslara Trklerin ve slmiyetin kalc olarak yerlemesi XI. yzyln ortalarnda balam, Kafkasyann gneyinde yer alan Azerbaycan bu ekilde balln yaygn olduu blgede birlik salamak ok g olduundan slmiyetin yaylmas iin ina edilen cami ve mescidler, her fetih hareketinden sonra

903

dnemde tamamen bir Trk lkesi haline gelmi, slmiyet kuvvetli bir ekilde yerlemitir. Daha sonraki dnemlerde, blge bu Mslman Trk karakterini korumutur.9 Trklerin Kafkasya ile mnasebetleri, Seluklu Sultan Turul Bey Dnemine kadar uzanr. Onun 446/1054teki Kafkas seferi, Seluklularn n Asyadaki hakimiyetini kuvvetlendirmitir.10 Sultan Alp Arslann 456/1064 ylnda Nahcivan, Azerbaycan ve Grcistana yaplan seferde Grcleri yenip Ani kalesini fethetmesiyle yeni bir dnem balamtr. Fethedilen yerlerde gelenee uygun olarak kiliseler camilere evrilmi,11 blge kavimlerinin slmlamasna zemin hazrlanmtr. Daha sonra blgede meydana gelen karklklar Alp Arslan tekrar Kafkasya seferine kmaya mecbur etmitir. Bu sefer srasnda Nizamlmlk ve mehur Kafkasya fatihi Sav-Tekin de Sultann yannda yer almtr. Sultan Alp Arslan yeni fethedilen kale ve ehirlerde camiler yaptrarak blgede slmiyetin yaylmasna hizmet etmitir.12 Alp Arslann lmnden sonra Melikah da Kafkas fatihi Sav-Tekini Kafkasya umumi valisi olarak grevlendirerek Erran ile irvan kendisine ikta olarak vermitir.13 Alp Arslann Grcleri malup etmesiyle blgede Trk iskan hareketine balanm, Melikah Dneminde de srdrlmtr. Kafkasyann yayla ve klaklar, Orta Asya bozkrlarndan gelen Trkmenlerin houna gitmi,14 Sav-Tekin blgeye onlar yerletirerek slmiyetin ve Trk geleneinin kabul grmesi iin byk gayretler gstermi, birtakm hayr ileri yapmtr. Trklerin Kafkasyaya yerlemeleri 1076dan itibaren hz kazanm, Derbend ve irvan gibi yerleim merkezleri de iskan edilen yerler arasna girmitir.15 Asl gayeleri, hkmranlklar gittike zayflayan Abbasilerin ve Bizansn miraslarna konup Anadoluyu Mslman Trk yurdu yapmak olan Seluklular, Kafkasyann kuzeyine gitmeyi fazla dnmemiler, hakim olduklar Gney Kafkasyay bir s olarak kullanp batya, Anadoluya ynelmilerdir. Kafkasyada slmiyetin genel kabul grmesi, XIII-XIV. yzyllarda Altnordu Hanlnn etkisiyle balamtr. Osmanllar dneminde 1475te Krm Hanlnn stanbula balanmas ile Kafkas sradalarnn kuzeyindeki blge de Osmanl hkimiyeti altna girmitir. Fatih Sultan Mehmedin son yllarnda 1479da Anapa, Taman ve Koba iskeleleri fethedilmi, Tamanda bir mescid, Tarkhan (Temrk) yannda bir cuma mescidi yaptrlarak slmiyetin yaylmasna allmtr.16 XVI-XVIII. yzyllarda slmiyet peyderpey yaylmasn srdrm, XIX. yzylda da blgeye tamamen hakim olmutur.17

XVI. yzyldan itibaren Ruslarn yaylmac politikalar ve scak denizlere inmek istemeleri, ilikilerin gerginlemesine sebep olmutur.18 Ruslarn ar Korkun van zamannda Astrahan almalarndan sonra (1556) blge Rus nfzunun etkisinde kalmtr. Hatta baz erkez ve een beyleri bizzat Moskovaya gidip, zellikle eenler, Krm Hanlar ve Osmanllara kar vann himayesini bile istemilerdir. Kafkasyadaki bu nfz, XVI. yzyl sonlarndan itibaren bariz bir ekilde kendisini hissettirmitir.19

904

1568de Ruslarn Dastan arazisinde bir kale yapp blgenin kontroln ele geirerek yaylma gayretlerini pekitirmeleri, Osmanl Devletinin bu blge meselelerine eilmesini mecburiyet haline getirdi. Devlet-i Ali bir taraftan ticaret yollarnn kontrol, dier taraftan Krm Hanln Rus tehlikesine kar korumak, bir baka adan da Orta Asya ve Trkistan Mslmanlarnn serbeste Hac vazifelerini yapmalarn salayp onlar zerindeki nfuzunu artrmak dncesiyle Kafkasya ile ilgilenmeye balad. Bu dnce ile zdemirolu Osman Paay blgeye Serdar olarak tayin etti. Osmanl vezir-i zamlarndan zdemirolu Osman Paa, irvan Serdar iken (1578-1584) ran, irvan ve Kafkasyada nemli baarlar salad. Blgedeki ran destekli Kzlba hakimiyeti, onun etkili siyaseti ve sava kudretiyle ksa zamanda giderildi.20 Bir ara Dastanda Osmanl askerine ynelik taciz, yama ve hrszlk hareketleri artm, fakat o, nce kendilerine sulh teklif etmi, onlar buna yanamaynca da askeri g kullanarak itaat etmelerini salamtr.21 Osmanl yneticileri tarafndan Vezir Osman Paaya gnderilen hkmlerde, kazand baarlardan dolay kendisine iltifat edilmekte, Krm hanlar ile iyi ilikiler kurmas,22 emri altndaki askerlere iyi davranmas, gaza ve cihad iin onlar hazrlkl bulundurup, manev duygularn coturmas istenerek23 Kafkasyann hakimiyeti iin gerekli admlar atlmakta, Osmanl Devletinin blgeye verdii nem belirtilmektedir. Osman Paa, Melik Burhaneddinin kz ile evlenip blge halk ile akrabalk kurarak,24 itibarn artrm, yre halk tarafndan benimsenmitir. Osman Paann lmnden sonra 1582de Rumeli Beylerbeyi Vezir Ferhad Paa, Serdar tayin edilerek Revan vilyetini fethe memur edilmitir.25 Ferhad Paa Kafkasya ve ran blgesindeki birok yeri Osmanl lkesine katm, fethedilen yerlerde camiler yaptrmak suretiyle slm mhrn vurmutur.26 Btn bu baarlara ramen Osmanl hakimiyeti Kafkasyann bats ile snrl kalm olsa da,27 kazanlan zaferler Kafkasyann Trkler vastasyla slmiyeti yeniden tanmalarna katkda bulunmutur. slmiyetin blgede kalc ve srekli yerlemesi ise, XVIII. yzyln sonlarna doru (1195/1780) Kafkasyaya tayin edilen Soucak Valisi Ferah Ali Paann gayretleri ile, Dastan ve eenistandaki tasavvuf nderi mamlarn abalar sonucu olmutur. Ferah Ali Paa, iyi bir tahsil grerek kendisini yetitirmi, eitli memurluklarda bulunmu, almalar ile herkesin takdirini kazanm, dervi tabiatl, iyi halli, salam karakterli ve temkinli bir adamdr.28 Bir yandan devlet ileriyle megul olurken dier taraftan Takyeciler camiinde bulunan tekkede irad faaliyetlerinde bulunan Tarikat- liyye eyhlerinden eyh Mahmud Efendiye intisab ederek tarikat nevesini yaamtr.29 Onun gnl adam hviyetiyle Kafkasyada halka kendilerinden biri gibi davranmas slmiyetin blgede yaylmasnda ve kendisine sayg duyulmasnda etkili olmutur. Soucaka vardnda yre halk hakknda bilgi toplayp takip edecei siyaseti tespit eden Paa, ilk i olarak cuma namaz, zikir ve tevhid mukabelesinin ed edilecei bir cami ve medrese yaptrmtr.30 Rus zulmnden kap dalara snan Krm ve Taman muhacirlerini toplayp

905

Soucaka yerletirmi, erkezlerin Mslman geleneklerine yaknlk duymasn salam, civar kabilelere haber gnderip Mslmanl tebli etmi, slmiyete girmelerini ve kendisine tabi olmalarn istemitir.31 Anapa iskelesini liman hline getirip tahkim etmi ve kaleyi yeniden yaptrmtr.32 Fethedilen blgelerde yerli halk Mslmanlatrmann en etkili yollarndan biri de onlarn kzlaryla evlenerek akrabalk ba kurmaktr. nsanlar doru yola sokmak iin, onlarla evlenmeyi gze almak bal bana bir erdemdir.33 slm Peygamberi Hz. Muhammed (S.A.V.), slm yayma konusunda evlilii bir yaknlama ve anlama vastas olarak bizzat kendisi uygulamtr. O, bu metodu tatbik ederek birok kabilenin Mslman olmasn salad gibi ashabna da ayn yolu tavsiye etmitir.34 Hz Peygamberin vefatndan sonra fethedilen Afrikada, Endlste, Anadolu ve inde Mslmanlarn yerli kadnlarla evlenmeleri slmn yaylmasnda nemli rol oynamtr. Bu tutumlaryla Mslmanlar, gittikleri yerlerde evlilikler yoluyla yerli halkla kaynamlar ve slmn tabi bir yolla benimsenmesini salamlardr. Osmanl Devletinin Kafkasya valilerinden bazlar da bu gelenei srdrerek slmiyetin blgede kk salmasnda baarl olmulardr. Ferah Ali Paa, yapaca ilerin daha baarl olmas iin blgede kendisinden nce zdemirolunun tesis ettii gelenee uyarak, dal tabiatta olan kabileleri dine davette kolaylk salamas iin, kabileler arasnda sadakat ve vatanseverlii ile temayz eden aps (veya Sabs) kabilesi beylerinden Hac Hasan Aann kz ile evlenmi ve yreyle akrabalk ba kurmutur.35 Paann dn treni srasnda ezan ve Kuran okutulmu, dne katlan halka ve dn alaynn getii gzergahta bulunan kabilelere slmiyetin stnlkleri anlatlm ve Trklerin iyi idaresi hissettirilmitir. Bylece onlarn slm dinine yaknlk ve sevgi duymalar salanmtr. Ferah Ali Paa, askerlerini de ayn ideal dorultusunda yre halknn kzlar ile evlenmeye tevik ederek erkez kabileleri arasnda slmiyetin tabi bir yolla yaylmasna hizmet etmelerini salamtr. Soucaka gelen civar kabile ve kavim mensuplar minareden okunan ezan duyunca Mevlnnn da ifade ettii gibi;36 her ne kadar ezann manasn tafsilen bilmeseler de maksad anlamakta gecikmemiler ve bir vka olarak karlatklar yeni dini renme yoluna gitmilerdir. Kzlarn ziyarete gelen aileler, ezann ne anlama geldiini, kldklar namazn manasn kzlarna sormular, onlar da kocalarndan rendikleri kadaryla akrabalarna anlatp slmiyetin yaylmasna gayret etmilerdir.37 Yaplan bu faaliyetler istenilen neticeyi vermi; kylerden gelen kabileler kendilerine slm dinini retecek hocalar isteyerek blgenin Mslmanlamasna nemli derecede katkda bulunmulardr.38 Ferah Ali Paa, baarl bir devlet adam olmann yannda, tasavvuf nevesini yaayan gnl ehli ve alperen ruhlu oluuyla da kabilelerin rf ve detlerine saygl davranm;39 slmiyetin yasaklamad geleneklere hogr ile yaklam, dini onlara sevdirmitir. Bu ekilde bir siyaset takip etmesi onun bu kark yapl blgedeki baarlarnn temelini oluturmutur. Ferah Ali Paann slmiyeti yaymak, kabileleri Osmanl Devletine balamak, ehir ve kyleri imar etmek gibi faaliyetleri, kendisinden ykl para, kle ve cariye gibi hediyeler bekleyen devlet adamlarn pek

906

memnun etmemitir. O dnemde Osmanl devlet adamlar arasnda birbirini ekememe, makam ve mansb uruna bakalarn karalama, yaygn bir hastalk hlini ald iin, onun aleyhinde dedikodular karlarak zihinler bulandrlmtr.40 Ferah Ali Paann devlet ilerinin yan sra, bazen halk camide toplayp onlara zikir yaptrd da olmutur. Bu merasimler kabilelerin ruhlarn derinden etkilemi, kalplerindeki kin ve nefret, yerini sevgi ve muhabbete brakmtr. Kafkasyada bulunduu srece halka hizmet Hakka hizmettir anlayn kendisine prensip edinen Paa, mal varlnn tamamn din ve devlet urunda harcamtr. Kabileler tarafndan bir vel olarak kabul edilmi, kermete yatkn olan dallar arasnda onun birok ii kermet olarak deerlendirilmitir.41 II. Kafkasyada Tasavvuf ve Tarikatlar slmn insana verdii deer ve kardelik anlay, tasavvuf ve tarikatlarda daha belirgindir. Sflerin sade ve halk dzeyindeki almalar, onlarn arasna katlarak davranlaryla tebli metotlar, tekke ve derghlarn yaygn eitim kurumlar olarak faaliyet gstermeleri, slmiyetin yaylmasnda etkili olmutur. Nitekim Orta Asyadaki Trk kabileleri arasnda, Kafkasyada, Afrikada, Endlste, Hindistan ve Endonezyada slmiyetin yaylmasnda tasavvuf ve tarikatlarn rol byktr. slm dnyasnn baz blgelerinde ise, slmiyetin yaylma ve savunma vastas, zellikle sflerin abalar olmutur. slmiyet, tarihte ilk defa XII. yzylda Mool igali ve Bizans Hal seferleri ile iki ate arasnda kalnca tasavvuf, slm savunmay zerine alm ve halka ait bir kitle hareketi durumuna gelmitir.42 Derviler, sava zamannda iyi bir komutan; bar zamannda ise mkemmel bir mrid olarak vazife yapmlardr. zellikle Trk tasavvuf geleneinde bu anlayn yaygn olduu kanaati hakimdir. Ruslarn Trkistan igali srasnda sf tarikatlar fazla bir varlk gsteremezken, Kafkasyada Ruslara kar kutsal cihad onlar idare etmilerdir. Birok Mslman lkede iki ayr akm ve birbirine deta dman olan din ilimleri ile tasavvuf ilmi, Kafkasyada birbiriyle i iedir ve II/VIII. yzylda olduu gibi, sfi ile lim ayn kiilerdir. Kkleri mazide olan din ilimleri toplumun entelektel temelini; halkn gnlnden silinemeyen ve iyi bir yapya sahip olan tasavvuf da onlarn disiplin, fedakrlk ve tekilatn ortaya koymutur.43 Kafkasyada slmn bir din ve hayat tarz olarak muzaffer bir ekilde varln srdrmesi, tasavvuf nderlerinin srekli ve sistemli faaliyetleri sayesinde mmkn olmutur. Sovyetlerin dayattklar ve kendi kontrolleri altndaki szde Mslmanlk anlayna kar, tarikatlar gerek slm, hakik Mslmanlar temsil etmi ve onlara gerek dini retmilerdir. Halk zerinde gl nfza sahip olan bu tarikatlar, Kafkasyada birlik ve beraberlii ok ksa zamanda salamlar ve balattklar kutsal cihad baaryla srdrmlerdir.44

907

Tasavvuf ve tarikatlar, askeri hedeflerin dnda, Kafkasyann Mslmanlamasn ve zellikle de asrlardr ran etkisiyle nfzlu bir durumda olan Kzlbala kar snniliin glenmesini de gayeleri arasnda grmlerdir. Dier taraftan Ruslarn uyguladklar basklar da geri tepmi, onlar ortadan kaldrmak yle dursun, hareketlerine yeni bir hz vermitir. Mridlerin eyhlerinin pei sra srgne gnderilmeleri, Mslman halk zerinde tarikatlarn nfzunun artmasn salamtr. Srgn esnasnda tarikatlar mill hayatn merkezi ve halkn mit kayna olmutur.45 Kafkasya, tarikatlarn en salam bir ekilde yerletikleri, Mslman toplumun sosyal ve siyas hayatnda en byk rol oynad bir blgedir. Kafkasyadaki tarikatlar da XII. yzyldaki Mool istilas srasndaki Anadoludaki tarikatlara benzemektedir. Zira onlar sadece zhd hayatyla yetinip dnyay bir kenara atmamakta, hayatla i ie, bir nevi dervi-gzi, alperen anlay sergilemilerdir. Mridizm olarak da isimlendirilen bu harekette eyh; hem bir din otorite, hem komutan hem de devlet bakandr. Mridlerinin banda savaa karak zalimlere haddini bildiren, tebaasnn hak ve hukukunu koruyan bir ahsiyettir. Karizmatik kiilikleriyle geni halk kitlelerini pelerinden srklerken, sekin ve aristokrat tabakann direncini tevzu, erdem ve ihls gibi sfi-merep ynleri ile amlardr. Kafkasyada Kdiriyye ve Nakibendiye tarikatlar yaygn olup, dierleri bu ikisi ierisinde erimilerdir. Bu iki tarikattan Nakibendiyye, XVIII. yzyln sonunda bilhassa Dastanla eenistanda, Kdiriyye ise XIX. yzyln ikinci yarsnda zellikle een-ngu Cumhuriyeti ile Kuzey Dastandaki baz kk topluluklar arasnda yaygndr. Bu iki tarikata Gney Kafkasyada etkili olan ve tarikat anlaynn Kuzey Kafkasyada yaygnlamasna kpr vazifesi gren Halvetiyyeyi de katmak mmkndr. Kafkasyada tarikatlarn kendilerine has baz zellikleri vardr. Tarikatlar een, ngu ve Dastan kavimlerinde ok iyi bir ekilde korunmu olan mill geleneklerle, rf ve detlerle sk bir iliki iindedirler. Kafkasya ile birlikte Rusyann hakimiyeti altndaki dier blgelerde dine kar yaplan menf propagandalar, ferd ve kolektif din aratrmay hzlandrm ve glendirmitir. Kltrel ve tarih deerleri mahkum edilip, yabanc kltrlerin ba tac edilerek takdim edildii bir ortamda toplumlara kendi gelenekleri ve mill kltrleri daha ekici bir hle gelmektedir. te bu duruma tepki olarak birok kii rf ve detlerinin korunma garantisi olarak grdkleri bir tarikata girerek sfi olmutur. Bir ksm insanlar da yasak meyve konumundaki tasavvufu merak ederek, ne olduunu anlamak iin bir tarikata girmilerdir. Bu arada tasavvuf edebiyatnn aheserlerini kefederek sfi olanlar hi de az deildir. Bazlar Ruslarn kontrolndeki szde resmi slm kuruluun grevini hakkyla yerine getirmekteki yetersizlii karsnda duyulan yoksunluk sebebiyle sfi olurken, dier bir ksm da tasavvuftaki estetik grnmn etkisinde kalmlardr. Tarikat mensuplarnn ou aile evresinde tasavvuf yolunu seerken, bir ksm da meslek evrelerde ahsi grmeler neticesinde tarikata girmilerdir. Mntesipler ve bilhassa genler iin tarikat, hayatlarn tanzim etmede onlara yardmc olan ve onlar evredeki dmandan koruyan yepyeni bir aile ortamdr. Genler yalarnn verdii ruh hli ve atakl sebebiyle, genellikle en radikal ve fanatik tarikatlar benimsemilerdir.46

908

Kafkasyada tarikat mensuplarnn Ruslara kar yaplan direnite milliyetiliin slmla yorulmu etkili gc ile e anlaml olan tasavvufa girmeleri artc deildir. Blgede mill gelenein temsilcisi olarak grlen tarikatlar birok kimse tarafndan hayat tarz olarak benimsenmektedir. Kafkasyaya XVIII. yzyln sonlarnda eyh Mansur vastasyla giren Nakibendiyye tarikat, Buhara yaknlarndaki Kasr- Arifanda trbesi bulunan eyh Muhammed Bahaeddin Nakibende (1318-1389) nispet edilir. eyh Mansur 1782den 1791e kadar kutsal cihad ynetmi, 1791de Ruslar tarafndan esir edilmi ve 1793te hapiste vefat etmitir. eyh Mansurun vefatndan sonra Nakibendiyye, eyrek yzyl Kafkasyada etkisini kaybetmi, bir sre sonra Dou Trans Kafkasyada tekrar ortaya kmtr. Bu dnemde Kafkasyada halk irad iin almalar yapan, vaazlar veren sfilerin faaliyetleri; zellikle Nakibend eyhlerinden Muhammed el-Mekk Dastan ve eyh smail irvannin tesirleri anlmaya deer. Blgede bu eyhler vastasyla yaylan Nakibendiyye tarikat, halk tarafndan bir hayat tarz olarak benimsenmitir.47 Kafkasyada Krdemirli eyh smail irvanden sonra Nakibendiyye eyhleri olarak irvanl Has Muhammed, Gazi Muhammed ve eyh amilin mridi Muhammed Efendi, Gazi Kumuklu Seyyid Cemaleddin, Sogratl Abdurrahman ve Abdurrahmann olu Hac Muhammedi grrz. eyh Muhammedin vefatndan sonra Nakibendiyye tarikat Kafkasyada eitli kollara ayrlm, birok yerde yeni eyhler ortaya kmtr.48 Nitekim Ahmed Ziyaeddin Gmhanevnin halifelerinden biri olan ve eyh tarafndan blgede Nakibendiyyenin bir kolu olan Hlidiyye tarikatn yaymakla grevlendirilen Zeynullah el-Kazan bunlardan birisidir.49 Nakibendiyye tarikat, Dastann dalk kuzey ksmnda, eenistanda ve Azerbaycann kuzeyinde hakim durumdadr. Daha ok, aristokrat ve entelektel tabakada etkili olup, irad makamndaki eyhleri Arapa bilen,50 dini ilimleri tahsil etmi limler olarak bilinmektedir. Kdiriyye tarikat, Badatta medfun bulunan eyh Abdlkdir Geyln (1077-1166) tarafndan kurulmu ve slm dnyasnda byk bir yaylma sahas bulmutur. Kafkasyaya XIX. yzyln son yarsnda Elishan Yurt kynden Kunta Hac Kinev adl bir een tarafndan sokulmutur.51 Kunta Hacnn halk uyarmak ve bilinlendirmek iin yapt vaaz ve irad faaliyetleri, Ruslar tarafndan engellenmi ve 1864te de srgn edilmitir. 1867de kurucusunun vefat zerine tarikat drt kola ayrlmtr. Bunlar: Kunta Hac ismini devam ettiren ana kol; Bammat Giray kolu; Batal Hac kolu ve im Mirza kolu. Bu kollara XX. yzylda (1954) kurulan Veyis Hac kolunu da ekleyebiliriz. Bu kol, tarikat ierisinde en popler ve en kat, siyas bakmdan da en radikal olandr. Mntesipleri zikir esnasnda beyaz kalpak giydikleri iin Beyaz Kalpakllar Tarikat olarak da anlr.52 Kdiriyye tarikat Kafkasyada daha dinamik olup een-ngu blgesinde hakim durumdadr. Bat ynnde Osset, Kabarda ve Karaaylarn yaadklar blgelerle Azerbaycann kuzeyinde

909

olduka nfzludur. Kdiriyye, Nakibendiyyeye nazaran daha mistiktir. Kendisine intisap edenler de toplumun genelde fakir-fukara kesimi ve az kltrl insanlardr. Kafkasyann gneyinde ve Anadoluda olduka etkili olan ve kendi iinden krka yakn tarkat kt iin deta bir tarikat fabrikas saylan Halvetiyye, soyu ve nesebi irvann nl eyh ilelerine ulaan irvanl mer Halvetiye (. 800/1397-1398) nispet edilen bir tarikattr. Tebriz ve Hoy yresinde irad faaliyetlerinde bulunup Tebrizde vefat eden mer Halvet,53 halvette bulunmay, yalnz kalmay tercih edip zamannn byk bir ksmn halvette geirdii iin halvet lakab ile anlmtr.54 Halvetiyye, tarikatta ikinci Pr saylan Seyyid Yahya irvn (. 868-869/1464) ile hretini bir kat daha artrmtr. yi bir din tahsil grdkten sonra tasavvuf nevesini de yaayan Seyyid Yahya Bakye yerleerek,55 blgede irad faaliyetlerini srdrmtr. Birok halifesini Kafkasyann gney blgesine ve Anadoluya gndermi, tasavvufun hogrs ile slmiyetin halk tarafndan benimsenmesine hizmet edenler kervanna katlmtr. mamlar dneminin ilk kvlcm irvanda parlam, Kafkasyay aydnlatmtr. III. Tasavvuf ve Tarikatlarn Bamszlk Mcadelesindeki Rol Kafkasyada slmiyetin yaylp korunmasnda ve Ruslara kar yaplan mcadelede tarikatlarn rol olduka nemlidir. Onlar, Ruslarn blgeyi igali srasnda ve Ruslara kar yaplan eitli ekillerdeki direni hareketlerinde daima mcadelenin bayraktarln yapmlar ve liderliini stlenmilerdir. Kafkasya, insanolunun deta mertlik, yiitlik, asalet ve kahramanlk mzesi olmakla beraber, Ruslarn uyguladklar bl, parala, yut politikas neticesinde kalc bir mill birliin salanamad bir blgedir. Yzyllar boyunca Ruslarla mcadele eden ve onlarn tahakkm altnda yaayan Kafkasya kavimleri, 1783te mam Mansurun nderliinde Ruslara ba kaldrm; bylece Kafkasyada bamszlk ve hrriyet melesi tututurulmutur. Ancak Osmanl Devletinin bu dnemdeki belirgin zayfl bu kavimlere gerekli yardmn yaplmasn engellemi, onlar da kendi kt imkanlaryla bu mcadelelerini srdrmlerdir.56 XVIII. yzyln sonlarndan 1942-1943 ve en son olarak 1991 een Hrriyet mcadelesine kadar, Rus igalcilerine kar yaplan btn silahl direni hareketleri tarikatlar tarafndan ynetilmi veya desteklenmitir. Bu mcadeleleri, genellikle Nakibendiyye tarikatnn eyhleri ynetmi, Kdirler de aktif bir ekilde onlara katlmlardr. Ancak 1928deki een halk ayaklanmasn Kdirler stlenmiler, Nakibendler de onlara destek vermilerdir.57 Kafkasyada mam amil ve mridlerinin, Dastanda Hotsl Necmeddin ve Uzun Hac ile Ruslarla savaan tasavvuf nderlerinin tamamnn Kafkasyallar iin din ve mill olmak zere ikili bir anlam vardr. Ruslarla savaan ve Allahn yce an, ly kelimetullah iin ehid den her bir sfi liderin hatras, hemen hemen herkes tarafndan korunmakta ve kendilerine sayg ve minnet duyulmaktadr.58

910

Hz. Peygamberin bir hadisinde Allah gryormu gibi ibadet etmek59 olarak ifadesini bulan ve Allah rzasna kavumay hedefleyen slm tasavvufu ile din ve vatan dmanlaryla sava emreden cihad ruhu, Mslman Kafkasyann Rus istilsndan korunmasn gaye edinen bir mill kurtulu hareketini ortaya karmtr. Yaklan bu meale, bamsz Kafkasya lksnn temelini oluturmutur. Kafkasyadaki bamszlk mcadelesi, gcn tasavvufla cihad birletiren alperen

geleneinden almtr. Bu gelenek; Osmanl Devletinin temeline har koyan dervi gzilerin yoludur. Alperenler, tahta kllarla kafirlere kar savaan, bir avu mrid ile binlerce dman ezen, kaleler fetheden, kl kuvveti ile iman gcn birletirip slmiyeti tebli edip yayan mcahid Trk sfileridir.60 Sfiliin yabanc kltrlerden etkilenmeyen, mill geleneklere, rf ve detlere kuvvetle bal Trkmen zmreleri arasndaki yansmas dier milletlerdeki grnmnden farkl olmutur. Kafkasyadaki tasavvuf anlay da bundan pek farkl olmayp, alperen geleneinin yeni ve deiik bir grnts olarak deerlendirilebilir. XVIII. yzyln son eyreinde blgede balayan Rus yaylmacl beklemedii bir mukavemetle karlamtr. Bu kutsal cihadn komutasn bir Nakibendiyye eyhi olan mam Mansur Uurma stlenmitir. mam Mansur 1722de eenistann Alda kynde domu orta halli bir ailenin ocuudur. Cevdet Paann ifadesine gre yetime dneminde obanlk yapan mam Mansura, bir gn mn leminde grd Hazreti Peygamber kendisine halk uyarma grevini verir. Mansur, kendisinin ilmi olmadn, bu emri yerine getiremeyeceini syler. Bir sre sonra yine ryasnda Allah Rasuln grr ve ayn emri alr. Bunun zerine insanlar slm dinine armaya, farzlar ve haramlar aklamaya balar.61 Yksek tahsili olmamakla birlikte, ahlk ve karakter yaps ile vatan sevgisi, kendisinin halk tarafndan sevilip saylmasnda ok etkili olmutur.62 mam Mansur, blgede yaayan kabilelere Rus dmanln telkin eden ve halk Ruslara kar topyekun mcadeleye tevik eden bir beyanname gndererek kendisine katlmaya ard. Halk da bu ar zerine onunla birlikte savamak iin ayakland.63 O, bu mcadelede tarikat eyhliiyle komutanl birlikte yrtyor, kabileler zerindeki otoritesini hissettiriyordu. Ruslara byk kayplar verdiren mam Mansur, hayatnn son nefesine kadar bir civanmert ve dervi gazi olarak yaam; blk prk olan Kuzey Kafkasya kavimlerini belli bir inan ve lk etrafnda birletirmitir.64 Bu ideal, onlarn iki yzyl akn bir zaman srecinde Ruslarn asimile ve srgnlerine, zulm ve ikencelerine ramen ayakta kalmalarn salamtr. mam Mansurun vefatndan sonra bir mddet pasif bir konuma geen hareket, 1822-1823 yllarnda Molla Muhammedin faaliyetleri ile yeniden hz kazanmtr.65 Onlarn zgrlk ak ile dini inanlarnn ve cokulu bir ruh halini temsil eden tasavvufun kaynamas, bamsz Kafkasya idealini srekli canl ve dinamik tutmutur.

911

Molla Muhammed Kafkasyadaki sfi harekete ilk defa politik bir karakter kazandrm olmakla beraber, ilk imam, eyh amilin yetimesinde de emei bulunan Gazi Muhammeddir.66 mam Gazi Muhammed 1793te Gimride domu, Dastan medreselerindeki tahsilinin yan sra Said Hoca isminde bir limden yksek seviyede slm ilimleri tahsil etmitir. Nakibendiyye eyhi Krdemirli eyh smail irvanye intisap ederek tarikata giren mam, eyh amilin kaynpederi olan eyh Cemaleddin Gazikumukden de istifade etmitir. Din ve dnya ilimlerine vkf olmasndan dolay halk arasnda iki kanatl diye anlmtr.67 1832 ylna kadar halk irad eden, mridleri vastasyla Kafkasya kavimlerini kutsal cihada aran ve bu uurda mcadele etmeye devam eden Gazi Muhammedin bu kutsal dava uruna Gimride ehid edilmesiyle yerine Hamzat Bey; onun da 1834te Hunzah mescidinde ehid edilmesiyle, Kafkas Kartal olarak isimlendirilen eyh amil ittifakla imamlk makamna seilmitir. 1795te Dastann Gimri avulunda doan eyh amil, XIX. yzyln ilk eyreinde Kafkasyada balayan bamszlk mcadelesinin en nemli ahsiyetidir. Genlik yllarnda Molla Muhammedin vaazlarnn tesirinde kalan amil, ilim tahsil etmek zere Badata giderek Nakibend eyhlerinin en nemli simalarndan biri olan Mevln Hlid-i Badadden tefsir, hadis ve fkh ilimlerinin yannda tasavvuf ilmini de rendi. Kendisinden hilfet alarak Kafkasyaya dnen eyh amilin tasavvuf adan yetimesinde, kaynpederi ile birlikte mam Gazi Muhammed ve eyh smail irvannin de byk paylar vardr. 1834te mam seildii srada 39 yanda bulunan mam amil, Rus igal ve tahakkmnden kurtulmann tek kar yolunun eriat hkmlerine bal bir idare kurmakta olduunu dnyordu. Bu hareket, dank bir halde yaayan Kafkasya kavimlerini; kaynan slmiyetin ruhundan ve mill benliklerinden alan kutsal cihad bayra etrafnda birletirerek tekilatlandrd.68 slmiyeti yaamak ve yaymak, en kutsal grevleri arasnda bulunan seme bir muhafz birliine sahip olan eyh amil, 1840ta Avar Han Hac Muradn kendi tarafna gemesiyle gcne g katarken, erkezler ve eenler de bu iltihakla byk bir moral kazanmlardr. amil kendisine itaaat eden btn blgelerde niblikler kurarak belli bir hiyerarik dzen salamtr. Niblerin grevi asker toplamak, hukk selhiyetlerini kullanmak, eriate uyulmasna nezaret etmekti.69 mam amilin 1843te Ruslara kar kazand baarlar, Dastan ve Hazar kylarnda yaayan Mslman kabileleri de etkiledi. Gn getike artan bu tesir, genileyerek btn Kafkasyay Ruslara kar ayaklandrmaya balad.70 mam amil, Ruslarla yapt mcadelede hi amayan adaletiyle, toplumda uygulad eriat hkmlerinin yan sra, rflere de saygl davranmasyla halkn derin hrmetini kazand. Uzun yllar Ruslara kan kusturan mam amil, kendisine tbi olan kavimlerden bazlarnn Ruslar tarafna gemesiyle byk bir darbe yedi. Ancak mcadelesine ve insanlar kutsal cihada davete devam eden mam amilin bu savalarda en has yardmclar, Kafkasyann en sava ve en cesaretli kavmi olan eenlerdi. ki yl sren mcadeleden sonra eenlerin kendilerinden ok stn olan Rus kuvvetlerine yenilmesi ile mam amil byk g kaybna urad. Yirmi be yl boyunca

912

Ruslara kar mcadele eden, Allahn dinini yaymaya alan mam amilin 1859da zor artlar altnda Ruslara teslim olmak mecburiyetinde kalmasyla, Kafkasya Ruslarn hakimiyeti altna girdi.71 mam amille doruk noktasna ulaan bu hareket, Onun Ruslarla yapt akllara durgunluk veren mcadelesinin sonunda teslim olmak zorunda kalmasyla biraz zayflam, ancak hibir zaman yok edilememitir. Btn bask ve srgnlere ramen sfi hareket halkn gnlnde taht kurmutur. Onlar yok etmek iin yaplan tehcir hareketleri ters tepki yaparak tarikatlarn yaylmasn tevik etmi, toplumun birbirleriyle kenetlenerek tek vcut olmas sonucunu dourmutur. Kafkasyada tarikatlar, sadece milliyetin sembol olmakla kalmam, ayn zamanda bir eit gizli, disiplinli, tekilatl ve toplum hayatnn devamn temin eden bir ynetim haline gelmitir. 1869da Hac iin kendisine izin verilince Hicaza giden ve Medineye yerleen eyh amil, mrnn sonuna kadar Kafkasyann bamszl iin alanlara dualar ile yardm etmi, 1871in Mart aynda Medinede vefat etmitir. Kafkasya kavimleri dar kabile anlayn srdrdkleri iin, liderleri Ruslarla yaplan savalarda ehid edildii veya srgne gnderildii zaman tekrar eski hallerine, blk prk durumlarna dnyorlard. Bu durum onlarn en zayf taraflaryd. Nitekim Soucak Valisi Ferah Ali Paa, Sadrazam Halil Hamid Paaya gnderdii bir dilekesinde bu durumu zetleyerek, blgedeki kabilecilik ruhunu anlatmaya alm, onlarn memnun edilmesi iin birtakm hediyeler gnderilmesini istemitir.72 Kafkasyann bamszl iin yaplan mcadele srasnda mamlar ile Osmanl Devleti arasndaki ilikiler iyi bir seviyede deildir. Her iki taraf da birbirlerine gven duymamakta, takip ettikleri siyaset gerei kar tarafn hareketlerinden faydalanma yoluna gitmektedirler. Bu arada blgedeki kabileler de bamsz hareket etmeye alk olduklar iin kendilerini Osmanl Devletine bal ve onun emrinde grmyorlard. Osmanl Devleti bu durumu bildii iin mamlarn hareketlerini ancak Rusyay ypratmas bakmndan benimsemi grnyordu. Bununla beraber mam Mansurun Abaza, erkez, ve Nogaylar kendi saflarnda toplamaya almas Osmanl Devletini kukulandrm, hatta faaliyetleri hakknda bilgi toplamak zere yanna adamlar gnderilmitir.73 mam amilin eitli tarihlerde Osmanl Devletinden yardm talebinde bulunmas, fakat bu isteklerin cevapsz kalmas, onun bu durumu eitli vesilelerle dile getirip Ruslara kar yardm etmedikleri iin Osmanl yneticilerine sitem etmesi, bu siyasetin bir neticesi olabilir. Kafkasya kavimlerinin yaklak yz yldan beri Ruslara kar verdikleri mcadeleleri, 1917de yeniden canland. Zira onlar hr ve bamsz yaamaya almlar, bu yzden de Rus esaret ve zulmne dayanamyorlar, her frsatta bu ruh hallerini aa karyorlard. 1917 Maysnda btn Kuzey Kafkasyallarn katld mill kurultayda mill bir devletin kurulmas kararlatrld ve bir yl sonra 11 Mays 1918de de Cumhuriyet kuruldu. Osmanl Devletinin I. Dnya Savandan malup olarak

913

kmas zerine Trk ordusu blgeden ekilmek zorunda kalnca, Kuzey Kafkasya da kendi mukadderat ile ba baa kald. Trklerin Kafkasyadan ayrlmas zerine Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti, Ruslarn youn basklarna maruz kald ve 1920 ylnda da Ruslar tarafndan igal edildi.74 Btn bu bask ve zulmlere ramen Kafkasyann hrriyet ak kendisini besleyen tasavvuf kltr ile devam etmitir. Nitekim 1991deki een bamszlk mcadelesinin dinamii ve hrriyet mealesini ykseltenler de tarikat mensuplardr. eenleri birbirine yaklatran en nemli faktr, slm dinine ve mill geleneklerine bal kalmalarn salayan tarikatlardr. Onlarn ehirlerde yaayan byk bir ounluu Nakibend, yukar kesim denilen dalk blgelerde kalanlar da Kdirdirler. Kdirlerin her hafta cuma namazndan sonra camilerde yaptklar ve toplum zerinde geni bir tesir brakan, onlarn canl ve dinamik bir hayat srdrmelerini salayan toplu zikir merasimleri hlen devam etmektedir. Sonu olarak; mill geleneklerine, rf ve detlerine son derece bal mert insanlarn ota kurduu Kafkasya, sahip olduu zengin petrol yataklar ve jeopolitik konumu sebebiyle srekli ekime ve savalara sahne olmutur. Hz. mer zamannda slmiyetle tanan blge insanlar, Seluklu sultanlar Alp Arslan ve Melikah dnemlerinde Kafkas fatihi Sav-Tekinin yrede yaptrd cami ve mescidlerde bu yeni dini renmeye balamlardr. Osmanl Devletinin Anadolu ile Krm Hanl arasnda karadan irtibat kurma siyaseti neticesinde Kafkasyaya tayin ettii valilerden zdemirolu Osman Paa ve Ferah Ali Paann gayretleri neticesinde bu aba hz kazanmtr. Kafkasyada slmiyetin yaylmasnda en byk pay, hi phesiz bir lokma bir hrka anlayndan uzak, slmn hem dmana hem de nefse kar cihad emri ile kendi mill hasletlerini birletirerek gerektiinde dini ve vatan iin lmesini bilen dervi gzilerindir. Hr yaamaya alm, esarete boyun emeyen, bu arada aralarnda kan davas ve apulculuun eksik olmad bu kavimlerin arasn bulan, birlik ve beraberlii perinleyerek bamszlk mcadelesini canl tutan, slmiyetin geni yelpazesi altnda tasavvuf ve tarikatlarn misyonu olmutur. 1 Tark Cemal Kutlu, eenya 95, stanbul 1995, 7; Cemal Gke, Kafkasya ve Osmanl

mparatorluunun Kafkasya Siyaseti, stanbul 1979, 3. 2 Paul B. Henze, Kafkasyada atma, Gemi Sorunlar ve Gelecek iin ngrler,

Avrasya Etdleri, lkbahar 1, 1994 Ankara, 68. 3 Henze, 68-69; Bruno de Cordier, slmiyetin Kuzey Kafkasyadaki Etnik Milliyetilik

zerindeki Etkisi, eenistan ve Dastann Durumu, Avrasya Etdleri, lkbahar 1, 1996 Ankara, 27. 4 5 Cordier, 36. bnl-Esir, El-Kmil fit-Trih, I-X, Beyrut 1987, II, 429; A. Zeki Velid Togan,

Azerbaycan, slm Ansiklopedisi, II, 94.

914

6 7

bnl-Esir, II, 477-478. John f. Baddeley, Ruslarn Kafkasyay stilas ve eyh mil, eviren: Sedat zden,

stanbul 1989, 2. bsk, 229; J. Sleyman Sultanovi, eenistan, DA, VIII, 246; Barthold, Dastan, slm Ansiklopedisi, III, 452. 8 Mkrimin H. Ynan, ar Bey, slm Ansiklopedisi, III, 325-326; Konuralp Ercilasun,

Seluklularn Kafkasya Politikas, Trk Kltr, say 387, Temmuz 1995, 429. 9 10 11 Saray, 10. Ercilasun, 430. bnul-Esir, VIII, 368-370; Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti,

stanbul 1993, 4. bsk., 154-155; Hayati Bice, Kafkasyadan Anadoluya Gler, Ankara 1991, 5-6. 12 13 14 15 16 Turan, 163-164. Turan, 202. A. Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri, stanbul 1981, 3. bsk, 193. Togan, 198-199. Gke, 383; M. Fahrettin Krzolu, Osmanllarn Kafkas-Ellerini Fethi (1451-1590),

Ankara 1976, 383. 17 Ergnz Akora, Rusyann Kafkasya Siyaseti ve Gemiten Gnmze eenler, Trk

Dnyas Aratrmalar, say: 100, Ankara, ubat 1996, 309; Kutlu, 9; Cordier, 28-29, 40. 18 19 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi I-VIII, III. cilt, 2. ksm, Ankara 1977, 2. bsk, 150. Uzunarl, III/II, 110; Muzaffer rekli, Rus Yaylmas Karsnda Krm Hanl ve

Kafkasya, Kafkas Aratrmalar I, stanbul 1988, 13-14. 20 Uzunarl, III/II, 344; Bekir Ktkolu, Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri I, 1578-1590,

stanbul 1962, 60-61. 21 22 23 24 Ktkolu, 89. Mhimme Defteri 44, Yaynlayan, M. Ali nal, zmir 1995, 7-8. nal, 29. Ktkolu, 67.

915

25 26 27 28 235. 29 30 31 32 33 281. 34 35 36

Krzolu, 344. Ktkolu, 128-129; Uzunarl, III/II, 347; Krzolu, 344. Uzunarl, IV. cilt, 2. ksm, 125. Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, sadeletiren: Dndar Gnday, stanbul 1972, III,

Cevdet Paa, III, 324; Kr. Gke, 125 (Burada eyh Mehmed Efendi olarak geer). Cevdet Paa, III, 249, 318. Cevdet Paa, III, 240-242; Gke, 45-52. Cevdet Paa, III, 260-269. Ebulfazl zzet, slmn Yayl Tarihine Giri, eviren: Cahit Koytak, stanbul 1984, 280-

Ahmet nkal, Raslullahn slma Davet Metodu, Konya 1990, 232. Cevdet Paa, 244. Mevln Celleddin Rm, Fihi Ma Fih, eviren: A. Avni Konuk, yayna hazrlayan: Seluk

Eraydn, stanbul 1994, 68. 37 38 39 40 41 42 Cevdet Paa, III, 252-257. Gke, 55. Cevdet Paa, 246; Gke, 53-54; Budak, 108; Bice, 11-13. Cevdet Paa, III, 293-298, 316-317. Cevdet Paa, III, 289, 293, 322, 326. Alexandre Bennigsen, Chantal Lemercier-Quelquejay, Sf ve Komiser, Rusyada slm

Tarikatlar, eviren: Osman Trer, Ankara 1988, 16. 43 44 45 Bennigsen, 18, 20. Bennigsen, 93-94. Bennigsen, 106; Chantal Lemercier Quelquejay, Kuzey Kafkasyada Tarikatlar, eviren:

Osman Trer, AFD, say: 11, Erzurum 1993, 233.

916

46 47

Bennigsen, 143-151. rfan Gndz, Ahmed Ziyaeddin Gmhnev, Hayat, Eserleri, Tarikat Anlay ve

Halidiyye Tarikat, stanbul 1984, 246; Bice, 19; Quelquejay, 227. 48 49 50 51 52 53 Bennigsen, 102; Quelquejay, 228; Barthold, slm Ansiklopedisi, III, 456. Gndz, 157-158. Bennigsen, 101; Quelquejay, 230-231. Bennigsen, 97-98; Quelquejay, 228. Bennigsen, 176; Quelquejay, 229. Mahmud Cemaleddin Hulv, Lemezt- Hulviyye ez Lemezt- Ulviyye, hazrlayan:

Mehmet Serhan Tay, stanbul 1993, 345. 54 Sadk Vicdn, Tarikatlar ve Silsilileri (Tomr- Turk- Aliyye), yayna hazrlayan: rfan

Gndz, stanbul 1995, 175. 55 56 57 58 59 60 Hulv, 395; Vicdn, 178. Akora, 311. Quelquejay, 230-232; Bennigsen, 100. Kr. Bennigsen, 209. Buhari, man, 37-38; Mslim, man, 5. Fuad Kprl, Anadoluda slmiyet, Darul-Fnn Edebiyat Fakltesi Mecmuas, sene

II, say: IV, stanbul 1922, 402. 61 62 Cevdet Paa, III, 307-311. Gke, 117; Kr. Abdullah Saydam, Kuzey Kafkasyadaki Bamszlk Hareketleri,

Avrasya Etdleri, c. 2, say 1, lkbahar 1995, 92. 63 64 65 66 Gke, 121; Kr. Budak, 108-109. Bennigsen, 94; Quelquejay, 72. Quelquejay, 237. Quelquejay, 231.

917

67 68 69 70 71 72 73 74

Gke, 196; Saydam, 95; Bice, 17-18. Gke, 197; Bice, 19-21. Fikret Iltan, eyh amil, slm Ansiklopedisi, stanbul 1979, 2. bsk. XI, 470. Quelquejay, 357. Barthold, Dastan, slm Ansiklopedisi, III, 456; kr. Saydam, 104. Cevdet Paa, III, 302; Gke, 118-119. Cevdet Paa, III, 299-301; Gke, 128, 172. Bkz. Mesut, apa, Kuzey Kafkas Cumhuriyetinin Rus Egemenliine Girmesi zerine

Trabzona Gelen Devlet Erkn, Trk Dnyas Aratrmalar, say 100, ubat 1996, 285-288; Saydam, 106-110.

918

Azerbaycan Hanlklarnn Rusya Tarafndan gal Edilmesinde ran'n kili likiler Siyaseti / Gabil Camalov [s.531-540]
Azerbaycan Bilimler Akademisi / Azerbaycan Tarih boyunca Azerbaycan nemli corafi konumu, douyla bat, kuzeyle gney arasnda pek duyarl bir arazide yerlemesi, doal kaynaa sahip olmas, eski pek Yolu zerinde yerlemesi nedeniyle kuzeyden arlk Rusya, gneybatdan Osmanl Devleti ve gneydoudan Safevi Devleti iin ok byk stratejik ve ekonomik nem tamaktayd.1 Dier yandan ise, arlk Rusya iin Douya ve sulara k kaps grevini yerine getiren Azerbaycan, ran iin bat ve kuzey arasnda bir kap ve tampon blge oluturmaktayd. Rusya Devletinin Kazan (1552) ve Heterhan (1556) Hanlklarn igali sonras Hazar Denizine k yolu kazanm oldu. Fakat Rusya Devleti gerek kendi i siyas durumuna, gerek Osmanl Devleti ile Krm Hanl zerine sava durumunda olduuna gre, gerekse Polonya ve svele sava yapt iin XVl-XVII. yzyllarda kazand imkanlar kullanamad ve Kafkasyada kendi igalcilik siyasetini geici olarak durdurmak zorunda kald. Sosyal ve siyasal dzeninde ba gsteren kkl ve nemli deiiklikler, ekonomi hayatnda manifaktr sanayinin yerlemesi Rusya Devletinin evre lkelere ekonomik adan ilgisini daha da artrmt. I. ah Abbas Azerbaycan Safevi Devletinin bakentini Tebrizden sfahana grmesi sonras Azerbaycann Safevi Devletinin himayesinde bulunduu dnemde bile Safevi Devleti dahilinde kendi ekonomik ve siyasal nemini koruyabilmitir.2 Yedi beylerbeylikten oluan Safevi Devletinin hazinesine Azerbaycan beylerbeyliklerinin salad gelir dier beylerbeyliklerden gelen gelirin iki katn oluturmaktayd. Fakat dier taraftan ise rvan, Karaba, Tebriz ve revan gibi Azerbaycan beylerbeylikleri Osmanl ve Rusya Devletlerine kar mhim stratejik nem tamaktaydlar. Azerbaycan beylerbeyliklerinden irvan Beylerbeylii daha byk iktisadi ve siyas gce ve etkinlie sahipti. Ayn dnemin balca dsatm mallarndan petrol, tuz, zanaat mamulleri, ipekli kumalar ve kymetli ender ky ekonomi rnleri zaten irvan Beylerbeyliinde retilmekteydi. Bak Liman d ticaret ilikilerinin gelitirilmesinde nemli katkya sahipti. Safevi Devleti amah ehri araclyla Rusya, Osmanl Devleti, Suriye, Hindistan ve Bat Avrupa lkeleri ile ticari ilikilerin srdrlmesinde byk nem tamaktayd. irvanda retilen ipekli kumalar Rusyaya, svee, Hollandaya ihra edilmekteydi. XVII. yzylda irvan Beylerbeylii Dou ile Bat arasnda transit ticaret ilikilerinin gelimesinde nemli rol oynuyor, Rusya ile Safevi Devleti arasnda ekonomik ve siyasal ilikilerin gelitirilmesinde araclk yapyor; doal olarak irvan Beylerbeyliinin siyasal otoritesini ve nemini daha da arttryordu. XVII. yzyldan balayarak Rusya, Safevi Devletinin karlarn gze almadan irvan Beylerbeylii ile direk olarak karlkl ilikiler kurma abas iinde olmutur. Bu ynden ilikilerin kurulmas Rusya Devletinin uzakgrl d siyasetinin gereklemesine byk olanaklar

919

salamaktayd. nk, Rusya Devleti ile Azerbaycan beylerbeylikleri arasnda direk ilikilerin kurulmas, Rusya iin Gney Kafkasya blgesinde gerek Osmanl Devletini, gerekse Safevi Devletini saf d brakmaktayd.3 Safevi Devleti blgede balca siyas rakibi olan Osmanl Devletinin blgedeki siyas etkinliini zayflatmak iin ikili d siyaset yrtmeye balad. O, bu ikili d siyasetle Azerbaycan beylerbeyliklerinin siyas bamszln kaldrmaya, dier taraftan da Rusya ile daha scak ilikiler kurmak iin aba harcamaktayd. XVII. yzyl balarnda Osmanl Devleti tarafndan yenilgiye uratlan Safevi Padiah Hdabende (1578-1587) askeri yardm almak iin Rusyaya ba vurdu. Bu amala da kendisinin yaknlarndan olan Had Beyi Rusyaya eli olarak gnderdi. Hdabendenin resmi elisi Had Beyin Rusya Devleti ile grmelerinin balca konusu, Osmanl Devletine kar savata eer Rusya Safevilere askeri yardmda bulunur, Derbent ile Baky Trklerden temizlerse, bu ehirlerin ve civar topraklarn Rusya Devletince igal edilmesine tepki gstermeyeceiydi. Doal olarak bu teklif, Rusyay cezbetmekteydi. Rusya, Safevi Devletine O. Vasilikovun bakanlnda heyet gnderdi. Rusya bykelisi daha yoldayken, darbe vuku buldu ve Hdabende hakimiyeti devrilerek olu tahta oturtuldu. Bu yzden Rusya Devletinin diplomasi misyonu esas amacn ve plnlarn tam ekilde gerekletiremedi.4 Safevi padiah Rusya temsilcileriyle grmeler srasnda, Rus ordusunun yardm ile Trklerden kurtulacaklar takdirde Bak ve Derbentin Rusyaya verilebileceini belirtmitir.5 Bununla da, I. ah Abbas Rusyay Osmanl Devletiyle savaa sokmaya alyordu. Rusya Devleti ise kudretli Osmanl Devletiyle askeri mnakaalara girmekten saknyor ve her ne olursa olsun, bu meseleyi diplomatik yollarla zmeye alyordu. XVII. yzyl balarnda ran-Osmanl (1603-1607) savanda Osmanl Devleti yenildi ve Azerbaycan beylerbeylikleri tekrar rann igaline uradlar. 1607 tarihli stanbul Bar Antlamas sonras I. ah Abbas Safevi Devletinin daha da kuvvetlenmesi iin kendisi bizzat irvan Beylerbeyliine gelmi ve amah ehrinden komu beylerbeyliklere ve hanlklara fermanlar gndererek, onlar kendisine tbi etmeye balamt. Bylece bamszla kavumak isteyen Karaba ve irvan beylerbeylikleri gneyden Safeviler, kuzeyden ise Rusyann basksyla bu fikri gerekletirememilerdir. I. ah Abbas, Osmanl Devletinin ve Krm Hanlnn Kuzey Kafkasyada siyas etkinliinin artmasna engel olmak amacyla yeni grmeler yaparak, askeri kale ina etmek iin Rusyadan maddi yardm isteinde bulunmutur. Safevi Devletinin d siyasetinde bu ikili siyaset Osmanl Devleti ile Krm Hanlnn blgede siyas-askeri etkinliini azaltmann yan sra, Rusya Devletinin gneye doru igalcilik siyasetinde baar kazanmann balangc olmutur. Rusyann gelecekte byk bir tehlike olacan anlayan II. ah Abbas (1642-1647) Azerbaycan beylerbeyliklerine, Rusyayla ilikileri kesinlikle yasaklamtr.6 Bu dnemde ran-Rusya ilikileri birok Bat Avrupa lkesinin siyas ve iktisadi evrelerinin dikkatini ekmekteydi. Hatta onlardan bazlar bu ilikileri bozmaya yelteniyor ve bu iki lkenin srekli sava koullan durumunda bulunmasn istiyorlard. rnein, Brugeman randa Rusya Bykelisi

920

Romanukova Hazaryam eyaletlerin plnn sunmutu. Bu pln Rusya Devletince ayn eyaletlerin igal olunmasnn yan sra Bat Avrupa lkeleri iin yeni bir pazar, hammadde kayna oluturmaktayd. Ayn zamanda Rusyann dikkatini gneye ekmekle, Dou Avrupada onun etkinliini azaltmann yan sra Osmanl Devletiyle de askeri mnakaalara ekmeye alyorlard. XVII. yzyl sonu ve XVIII. yzyl balarnda Rusya Devleti ile Safevi Devleti arasnda ekonomik ve ticari ilikiler byk hzla gelimeye balamtr. irvan Beylerbeyliinden Rusyaya 15 trden fazla mal ihra olunmaktayd. Rusya Devleti ise Hazar Denizi vastasyla tm Hazar kys vilayetlerle ve Orta Asyayla ticari ilikiler kurma olana kazanm, pek Yoluna kavumutur.7 XVII. yzyl sonu XVIII. yzyl balarnda Azerbaycan beylerbeylikleri, zellikle irvan Beylerbeylii ile Rusya arasnda ekonomik ve ticari ilikilerin gelimesi Safevi Devleti tarafndan pek ho karlanmamaktayd. Azerbaycan beylerbeylikleri Safevi Devleti ile hesaplamadan Rusyayla bamsz ilikiler kuruyor, Safevi Devleti ahlarnca verilen fermanlar yerine getirmiyor ve bu fermanlara tepki gstermekten bile ekinmiyorlard. XVII. yzyln sonundan balayarak XVIII. yzyln balarnda Safevi Devleti kmeye balad. Azerbaycan beylerbeylikleri merkez hakimiyete tbi olmak istemiyorlard. XVIII. yzyln balarnda tm Azerbaycan beylerbeyliklerinde kyl isyanlar kmt. 1707-1711 tarihinde irvanda kan kyl isyanlar Safeviler saraynda tedirginlik yaratmtr. 1709 ylndan itibaren Afgan kabilelerinin ran arazisine saldrmas, Afgan kabilelerine kar sava vermek gcnden yoksun Safevi Devletinin kn daha da hzlandrd. Bu zor koullarda Safevi ah Sultan Hseyin (1694-1722), hakimiyetini kuvvetlendirmek amacyla 1713 ylnda Rusya ile dostluk ve ticari antlamalar imzalamak iin Fazlullah Beyi Petersburga gnderdi.8 Azerbaycan hanlklarnn Rusya tarafndan igal olunmasnda bu ticaret ve dostluk antlamasnn nemli rol olmutur. Bu dnem kyl isyanlarnn lideri Hac Davut Safevi Devletine kar savamak iin Rusyadan yardm istemi, fakat Safevi Devletiyle ticaret ve dostluk antlamas imzalayan Rusya, bu yardm isteine iki ynden yaklayordu: Birincisi, Rusya ile Safevi Devleti arasnda imzalanm antlamaya dayanarak, Safevi Devletine askeri yardm gstermek ad altnda ordu yerletirmek ve Hazar, kys eyaletlerini igal etmek; ikincisi ise, kyl isyan lideri Hac Davudun bavurusu uyarnca Azerbaycan arazisine ordusunu sokarak, onlara yardm ad altnda bu arazide Safeviler hakimiyetine son vermekti. Bundan dolay I. Petronun emriyle Hac Davuda yazd cevap mektubunda, Rusyann himayesi ve desteini kabul etmek veya Safeviler hakimiyetine son vermek amacyla m askeri yardm istediinde bulunduu aka sorulmaktayd. Hac Davud da bu soruya cevap olarak, Rus ordusunun yardmyla Safeviler hakimiyetine Azerbaycanda son vererek, bamsz irvan Devleti kurmak istediini bildirmitir. Rusya yerli halklarla savan zor olacandan saknarak birinci yaklam tercih etti ve I. Petro Azerbaycan seferinin ilk art olarak amahda konsolosluk amak iin Safevi Devletine bavuruda bulundu. Bu bavuru Safevi Devletinden red

921

cevab alsa da, uzun grmeler sonucu sfahanda konsolosluk ve amahda da yardmc konsolosluk almas kararlatrld. A. Baskakov konsolos yardmcs olarak grevlendirildi. A. Baskakov 1719 ylnda Rusyadan amahya hareket etse de, irvan Beylerbeyliinde Hac Davudun isyan geni boyutlar aldndan amahya giremedi. Bu srada Safevi Devletinin bakenti sfahan da Afganlar tarafndan kuatldndan, Rusya Devleti tarafndan konsolos olarak grevlendirilmi S. Abramov 1722 ylnda Rus ordusu Reti igal ettikten sonra konsolosluk grevine orada balad.9 Bu olay takiben Rusya, irvan Beylerbeylii zerine hareket etti. 1721 ylnda Hac Davut isyanc birlikleriyle beraber amahya dahil olarak, kendisini amah hakimi iln etti. Hac Davut Rusya Devletinin kendisine kar tutumunu renince Osmanl Devletine kendisini himayesi altna almas ve askeri yardm ricasnda bulundu. Hac Davudun bu ricas olumlu karland ve Aralk 1722de Osmanl Devleti onu kendi himayesine alarak bu ricasn yerine getirmi oldu. irvan Beylerbeyliinin Osmanl Devletinin himayesine gemesi bu arazilerin Rusya tarafndan igalinin durdurulmasyla kalmayp, ayn zamanda irvan Beylerbeyliinin ticari ilikilerinde Rusyay saf d brakyordu. Bundan dolay I. Petro gneye doru seferi arefesinde randaki Konsolos S. Abramova ne pahasna olursa olsun Hazar kys eyaletlerin Rusyaya verilmesi konusunda ran ikna etmekle grevlendirmi, aksi takdirde Rusya Osmanl Devletini Hazar kylarna brakmamak iin ayn araziler Rusya tarafndan silh gcyle alnacakt. Rusya, Azerbaycan arazilerini, zellikle de irvan Beylerbeyliini igal etmek iin 1723 ylnda askeri harekat balama hazrl iindeydi. Fakat Hac Davudun Osmanl Devletine askeri yardm istei, Afganlarn da Safevilerin bakenti sfahan kuatmalar, I. Petronun gney seferini hzlandrd. Rus ordusu 1722 ylnda harekete balam ve ayn yln 23 Austosunda Derbente girmitir. Rus ordusu gneye doru kendi seferlerini srdrmek istiyorlard. Fakat onlarn bu yry yerli hanlar tarafndan ho karlanmad ve I. Petronun bu seferi Bak Sultan Muhammed Hseyin Han ve birok dier saray adamlarnn kesin tepkisiyle beraber Osmanl Devletinden byk tepki grd. Rus ordusu 1722 tarihinde Baky ve amahy igal edemeden Derbente geri dnd.10 O srada Derbentte bulunan I. Petro, svein Nitad Bar Antlamasn bozmaya kalkt haberini alnca ordusunu geri ekmek zorunda kald. Ruslarn Hazarkys eyaletlere seferi Osmanl Devletinin bu eyaletlere kar mnasebetinde kesin bir dn yaratt. Osmanl Devleti 1722 yl Aralk aynda Hac Davuda ferman gndererek, kendisine Han unvan verilerek, irvan ve Dastan hakimi iln edildii bildirildi.11 I. Petronun Hazarkys eyaletlere sefer etmesinin temel etkenlerinden biri ve balcas Safevi Devletinin ikili d siyasetiydi. Ekonomik ve siyas durumu istikrarsz olan ve doudan Afganlarn saldrsna urayan Safevi Devleti hakimiyetini koruyabilmek ve Osmanlnn blgedeki otoritesini zayflatmak iin, XVI. yzyldan balayarak Osmanl Devletine dman olan ve Karadenize kmak iin abalayan Rusyadan askeri yardm isteinde bulunmaktaydlar.

922

Bundan dolay Afganlar sfahan kuatmada tuttuklar srada ah Sultan Hseyin, smayl Beyi askeri yardm ile ilgili antlama imzalamak zere Rusyaya gndermiti. Rusyann Safevi Devletine yapaca askeri yardm karlnda Hazarkys eyaletlerin Rusya ynetimine verilecei vaadedilmekteydi. Fakat smayl Bey ran terk etmeden, Afganlar sfahan ele geirmilerdi. ah Sultan Hseyinin Astrabada kaan olu II. ah Tahmasip kendisini Safevi Devletinin ah iln etti ve o da tekrar smayl Beyi ayn grevle grevlendirdi. Ekim 1722de sfahan igal eden Afganlar Gilna saldrma hazrl iinde olduklar haberini alan I. Petro Rus ordusuna rana yrme emrini vermitir. Rus ordusu Aralk 1722de randa hibir direnile karlamadan Enzeli Limanna girmi ve Reti igal etmilerdi. Rusya, Safevi Devletinin zayflamasndan yararlanarak, randan Derbentten Gilna kadar Hazarkys eyaletlerin Rusyaya verilmesi talebinde bulunmutur. II. ah Tahmasipin Petersburgdaki elisi smayl Bey 12 Eyll 1728de ran-Rusya Antlamasn imzalad. Bu antlamaya gre, Derbentten balayarak Giln ve Mazendaran eyaletleri Rusyaya verildi.12 Buna karlk ise Rusya, Safevi ahlarnn hakimiyetini korumak iin askeri yardmda bulunacan vaadetti. Fakat Safevi ah Tahmasip Antlamasnn artlarn kabul etmemi ve smayl Beyi vatana ihanetle sulamtr. Osmanl Dvleti bu srada Rusya Devletinin igalcilik siyasetinin yaygnlamasna engel olmak iin Azerbaycana girerek, douya taraf hareket etmeye balad. Osmanl ordusu ile karlamaktan kanan Rusya, Osmanl Devletine ayn arazileri bltrmeyi teklif etmi ve bunun zerine 12 Temmuz 1724te stanbulda Osmanl Devleti ile Rusya arasnda antlama imzalanmtr. Bu antlamaya gre, Hazarkys eyaletler ve irvan Hanl hari, Kafkasyann bat ksm Osmanl Devletine verilmitir. stanbul Antlamasndan sonra Osmanl ordusu Arif Ahmet Paa kumandasnda Azerbaycana hareket etti. Osmanl ordusu Revan ele geirdikten sonra, Merend, Sufiyan, Tebrizde yerli halkn direniiyle karlasalar da, toplumsal-siyas dengesizliklerden bkm Nahvan, Ordubad, Kazah ve Boral vb. blgelerin halk gnll olarak Osmanllarn himayesini kabullendiler. Osmanl Ordusu Kprl Abdullah Paann kumandanl altnda Mays 1725te Tebrizi, Sar Mustafa Paann kumandasnda da Austos 1725te Karada Beylerbeyliinin Erdebil ehrini ele geirdiler. Bylece, Osmanl ordusunun bu baars Rusya ordusunun Gney Kafkasyada igalcilik plnlarnn suya dmesine neden oldu. Rusya, Hazarkys eyaletleri igal ettikten sonra burada komendan rejimi koyuyor, yerli toprak sahiplerinin topraklarna, petrol kuyularna el koyarak, oraya Hristiyanlar yerletirmeye balad. Bu srada Kafkasyann eitli blgelerinde ve Osmanl Devletinde yaayan Ermeniler, I. Petroya bavurarak Hazarkys eyaletlerde, (Derbent, irvan, Bak ve Azerbaycann dier verimli arazilerinde) onlara daimi yaam yeri salanmas isteinde bulundular. Onlarn bu istei I. Petronun igal ettii arazilerde kendisine dayanak, yardm edebilecek nemli bir frsatt. Nitekim bu istek I. Petronun plnlar ile rtmekteydi. Bundan dolay I. Petro 14 Kasm

923

1724ten balayarak Hazarkys eyaletlerdeki ordu komutanlarna u konuda emirler gndermeye balad: Ermeni halk bizden onlar kendi himayemize alarak, yaamalar iin onlara toprak vermemiz iin ricada bulunmulardr. Bundan dolay sizi uyaryorum, eer Ermeni halk beendikleri yerlerde yaamalar iin onlara yardm edin, ereflerini koruyun ve size kar ikayeti olabilecekleri davranlarda bulunmayn, nk biz burada Ermeni halkn imparatorluk kaygsyla sarp, kendi himayemize almzdr her tr vastayla Ermenileri ve dier Hristiyanlar Rus ordusunun bulunduu eyaletlerde-Gilnda, Mazenderanda, Bakde, Derbentte vb. yerlerde hogryle karlayn ehir ve kylerde boaltlm evleri onlarn stesine verin Hoagitmez, yahut phe douran Mslmanlar kovun ve onlarn yerine Hristiyanlar aln. I. Petronun arlk dneminde Safevi Devletinin d siyaseti, Rusyann dikkatini Gney Kafkasyaya yneltmek, bu blgede Osmanl Devletinin nn kesmek ve bu iki etkin devleti her zaman sava durumunda tutmak, bamszlk mcadelesi veren Azerbaycan beylerbeyliklerinin ekonomik ve siyas gcn zayflatmak, blgede istikrarsz artlar kullanarak, kendi devletini kuvvetlendirmek ve Afganlarn askeri aknlarna kar koyabilecek duruma gelebilmek gibi temel ama gtmekteydi. I. Petronun lmnden sonra Azerbaycanda yerleen ordunun masraflarnn karlanmasna Rus halknn tepkisi artmaya balad. Rusya, askeri birliklerini igal edilmi arazilerden geri ekme karar ald. Hazarkys eyaletlerin Osmanl Devleti tarafndan tekrar igal edilmesinden korkan Rusya, oray boaltmadan nce 1726 ylnda amahnn Mahur kynde Osmanl Devleti temsilcileri ile grerek, igal olunmu arazilerde snrlar kendi aralarnda belirlediler. XVIII. yzyln 20li yllarndan balayarak Safevi Devleti glenmeye balad. Afar kabilesinden Tahmasipkulunun (Nadirin) iktidara gemesi ile ran tarihinde ok byk deiiklikler oldu. ranla Osmanl Devleti arasnda sava balad ve Azerbaycan beylerbeyliklerinin arazisi sava alanna evrildi. Osmanl Devletini kendisine koyu dman bilen Rusya, Osmanl Devletini yenemezse bile, her frsatta rann siyas ve ekonomik adan daha karl kmas iin alyordu. Bunun iin Rusya ran diplomatlaryla grmelere balad. Bu grmeler sonras Rusya ile Safevi Devleti arasnda 21 Ocak 1732 tarihinde Giln eyaletininin Ret ehrinde 8 maddeden oluan bir antlama imzaland. Bu antlamaya gre Rusya, ordusunu Kr nehrinin Hazar Denizine dkld yere kadar geriye ekecek ve ran, ayn arazilere Osmanl ordusunun girmesini engelleyecekti. Osmanl Devletinin kendi ordularn Azerbaycan beylerbeyliklerinden ektikten sonra Rusya kendi ordusunu Kr nehrinin gneyindeki topraklardan ekerek nehrin kuzeyine ekilmek zorundayd. Buna karlk ran Rusyayla ebedi bir dostluk ilikileri kuruyor ve Osmanl Devleti dahil, onun dmanlarna dman kesiliyordu.13 Azerbaycan beylerbeylikleri Safevi Devletinin istikrarsz d siyaseti sonucu Rusya Devletinin igali altnda paralansa da, Osmanl Ordusunun denetimi altnda bulunan topraklarn btnl korunup saland.

924

XVIII. yzyln birinci eyreinden sonra Safevi Devleti, Afganlar lkeden karmas sonras ba gsteren olaylar, rnein, Rusyada I. Petronun lm (1725), Trkiyede III. Sultan Ahmetin tahttan indirilmesi (1730) ve Osmanlya kar savata Rusyann rana dost bir lke olarak rabet beslemesi, ran Devleti lehine siyas koullar yaratt. I. ah Tahmasip Osmanl Devletiyle sava balatt, fakat yenilerek Kazvine ekildi. 16 Ocak 1732 tarihinde Kirmanahta ranla Osmanl Devleti arasnda antlama imzaland. Bu bar antlamasna gre Revan, Tiflis, Gence ehirleri irvan ve Dastan Osmanl Devletine, Tebriz, Erdebil, Kirmanah ehirleri rana verildi. Aras nehri ise iki lke arasnda snr olarak tespit edildi. Nadir ah, 1732 ylnda I. ah Tahmasipi tahttan indirip, onun 8 aylk erkek ocuu Abbas Mirzay III. ah Abbas ismi ile ah, kendisini ise onun vekili iln ederek, iktidar ele geirdi. Nadir ah II. ah Tahmasiple Ahmet Paa arasnda imzalanm antlamann artlarn kaldrd ve ubat 1733 tarihinde Badatta Nadir ahla Ahmet Paa arasnda askeri operasyonlarn durdurulmas zerine antlama imzaland. Badat Antlamasna gre, 1639 yl antlamas artlar uyarnca Osmanl Devletinin son yllarda zaptetmi bulunduu arazileri rana geri iade etmesi gerekiyordu. Fakat bu antlama Osmanl Devleti tarafndan kabul edilmedi. Osmanl Devleti ile ran arasnda yeniden sava balad. Nadir ah Mart 1736da Muanda bir toplant dzenleyerek kendisini ran ah iln etti. Nadir ah kendisini ah iln etmesi sonras kendisine kar ayaklanan gl Azerbaycan hanlarnn idaresinde olan mahalleri paralamaya balad. 1735 yl 21 Martta Rusya ile Gence Antlamas ad ile tarihe geen antlama imzalad. Bu antlamann artlarna gre, Rus ordusu Hazarkys eyaletlerinden btnlkle ekildiler ve ayn yerlerde eski ynetim sistemi uygulanmaya baland. Kacarlar kabilesine bal Karaba hanlarn (Ziyadolullar, Otuzikiler, Kebirli, Cevanir) ve kabilelerinin boybeylerini Horasana, Serahse srd. Karaba Beylerbeyliinin Kazah, Boral ve Gencenin batsnda bulunan birok mahalleyi Grcistana verdi. irvan, Karaba, Tebriz ve Revan beylerbeyliklerini birletirerek, yeni idari blge kurdu ve Azerbaycan arazisinde kudretli hanlklarn meydana gelmesini engelledi. Ruslar Hazarkys eyaletlerinden ekildikten sonra ngilizlerin blgeye olan ilgileri daha da artt. ngiltere, 1734 ylnda Rusya ile imzalad ticaret antlamasna gre Hazarkys eyaletler de dahil, ranla ticaret yapma hakk kazanmt. ngilterenin balca amac Hazar-Volga-Rusya-ngiltere hatt zerinde ticaret ilikileri kurmakt. Gerekte ise bu ticaret ilikisinin kurulmasnn ilerde belli olaca gibi, ok nemli siyas hedefleri bulunmaktayd. Bak petrol kokusu ile balatlan bu siyaset ngilterenin Hindistan, Afganistan, Orta Asya politikasnn temel talaryd, nk Rusya Hazar Denizi vastasyla ticaret ilikilerinin kurulmasndan ok byk ekonomik ve siyas yarar salayacakt. ok gemeden ngiliz Yzba John Elton, Nadir ahn itibarn kazand ve ngiltere rann askeri ve stratejik mttefiine evrildi. Kaptan John Elton, Nadir ah tarafndan rann Hazar Denizindeki filosunun ba kumandanlna atand. ngiltere Hazarkys eyaletlerine yerlemi ran askerlerine cephane ikmali yapt-onlara gda maddeleri, giysi saland ve ngilterenin askeri danmanlar, Hazar Denizindeki filonun personel kadrosuna denizcilik eitimi vermeye baladlar. Devletleraras antlamalara dayanarak, ngilterenin Hazar Denizinde yzmesi iin 34 arn uzunluunda birka

925

gemi hazrlamas gerekiyordu. Nadir ah, d siyasetinde atm bulunduu bu yeni admla ngilterenin yardmyla kendi potansiyel rakipleri olan Rusyay ve ilk nce Osmanl Devletini etkisiz hale getirmek, Hazarkys eyaletlerde ve Gney Kafkasyada hakimiyetini glendirmek niyetindeydi. Fakat Rusya, ngiltere ile imzalam olduu 1734 tarihli ticaret antlamasn 1746 ylnda ihlal ederek, ngilterenin Rusya zerinden Dou lkelerine gitmek hakkn elinden alarak rann bu baarl d siyasetini engelledi. XVIII. yzyln 40l yllarndan balayarak Azerbaycan eyaletlerinde rana kar silhl isyanlar balad. Bu silhl isyanlara sahte ahzadelerden biri olan III. Sam Mirza nderlik ediyordu. Azerbaycan nfusunu kendi tarafna ekerek silhl birlikler kurmu ve ah ynetiminin tm temsilcilerini Azerbaycan eyaletlerinde katletmi, hakimiyeti ele almt. Bu srada Nadir ah hakimiyetinin k dnemi balamt ve Azerbaycan eyaletlerinde balam silhl isyanlar yattrmak gcnden yoksundu. Nadir ahn 9 Mays 1747 tarihinde ldrlmesiyle devlet km oldu. Azerbaycan eyaletlerinde hanlar, bamsz hanlklar kurarak, kendi hanlklarnn mevkilerini ve bamszlklarn koruyabilmek iin kuvvetlenmeye alyorlard. Bu dnemde Azerbaycan arazisinde Zengezur Dalarndan Aras nehrine kadar Nahvan Hanl, Karaba Beylerbeylii arazisinde Murov Dandan Kr nehrine kadar Gence ve Karaba Hanlklar, irvan yaylasnda amah Hanl, Hazar Denizinin kysnda Kuba ve Derbent Hanlklar, Aperon Yarmadasnda Bak Hanl, buradan gneye doru, Astara ehrine kadar olan arazide Salyan, Cevat, Tal Hanlklar olutu. Bu hanlklarn yan sra Gutkaen, Gebele, Eres, Kazah ve lisu blgelerinde bamsz sultanlklar meydana geldi. eki Hanlnn kuzey ksmnda hibir hanla tbi bulunmayan CarBalaken cemaati vard. Eski Karaba Beylerbeyliinin dalk ksmnda Verende, Han, Glstan, Dizak, Cerabert meliklikleri mevcuttu. Karaba Han Penah Ali Han, Nadir ahn lmnden sonra Karaba Hanln, Karaba Hamse meliklerini (Verende, Dizak, Cerabert, Glstan, Tal), Zengezur, Kafan, Mehri, Tatev ve Sisyan mahallarn, Nahvan Hanlnn bir ksmn hakimiyeti altna alarak, hanln arazisini daha da geniletti ve 1750-1751 yllarnda hanln merkezi ua ehrinin temelini atarak, onu ilerde alnmaz, yenilmez kaleye dntrd. Penah Ali Han dneminde Gney Azerbaycan hanlklarna pek zenle davranyordu. rann merkez hakimiyetine kar, zellikle Gney Azerbaycan hanlklarna kar mutedil bir siyaset izliyor, kimi zaman da yabanc igalcilere kar savalarda onlara destek veriyor, yardmda bulunuyordu. Bunun da birok nedeni vard. Bu nedenlerin en balcas Penah Ali Han, Nadir ahn en mmtaz kumandanlarndan biri olan, kendisinin amcazadesi, Nadir ahn lmnden sonra kendisini (1748) Tebriz Han ve tm rann hakimi iln eden Amiraslan Hann vey kardei olmasyd.14 Karaba Hanl Penah Ali Hann varisi brahim Halil Hann hakimiyeti yllarnda (1763-1806) daha da glendi ve Azerbaycan hanlklar arasnda en gl hanl durumuna geldi. Bylece, XVIII.

926

yzyln ortalarnda Azerbaycan arazisinde bykl kkl 20 Hanlk (Bak, Karaba, Karada, Guba, Derbent, Erdebil, revan, Gence, Lenkeran, Maku, Meraa, Nahvan, Salyan, Serap, Tebriz, Urmiye, Cevat, Hoy, emah ve eki Hanlklar) mevcuttu. XVIII. yzyl ortalarndan sonra, Azerbaycan hanlklarnn birletirilmesi zarureti ortaya kt. En gl hanlklar ve onlarn hakimleri, rnein Guba Han Feteli Han, eki Han Hac elebi, Urmiye Han Feteli Han, Karaba Han Penah Ali Han vb. hanlar bu yeltenilerde bulunsalar da, onlarn abalar Hanlar arasndaki mnakaalardan dolay sonusuz kald. Dier taraftan da, Azerbaycan hanlklarn birletirmek uruna mcadele gl ekonomik ve politik kudrete sahip hanlklarnn kar gelmelerine neden oldu. Bu dnemde Guba Hanl ile Karaba Hanl arasndaki sava her iki Hanl zayf drd. Bu dnemde ran ah Kerim Han Zent Azerbaycan hanlklarn igal etme abas iindeydi. O, hakimiyetini glendirmek iin Rusyay yeniden Azerbaycann kuzey ksmn igal etmeye tahrik ve tevik ediyordu. Azerbaycan hanlklar arasndaki ekimeler, Osmanl Devletinin bu yerlerdeki etkinliinin azalmas ve rann Azerbaycan hanlklarna kar srdrd ikili siyaset, Rusyann blgede yrtt aktif igalci siyasetinin gereklemesini kolaylatrmaktayd. Georgiyevskta Rusya ile Kartli-Kahet arl arasnda 24 Haziran 1783 tarihinde antlama imzaland ve Kartli-Kahet arl Rusyann himayesini kabullendi. Rusyann Kafkasyadaki temsilcisi Knyaz V. S. Potyomkin Azerbaycan hanlklarna uyar ve tehdit dolu mektuplar gndererek, Kartli-Kahet arlnn Rusyann himayesinde bulunduunu ve bu yzden onlara saygl davranlmasn talep ediyordu. Bundan esinlenen Karaban Ermeni melikleri de II. Katerinann Kafkasyadaki temsilcisi P. S. Potyomkine, eer Rusyann yardmyla burada brahim Halil Hann hakimiyeti devrilirse, o zaman onlar Rusyann himayesini kabul ederek burada Ermeni-Hristiyan Devleti kurabileceklerini bildiriyorlard. brahim Halil Han Ermeni meliklerinin ihanetini duyarak, onlar hapsetti ve siyas adm atarak Rusya ar II. Katerinaya Rusya Devletinin himayesini kabul etmeye hazr olduunu belirtti.15 brahim Halil Hann byle bir adm atmasnn bir ok nedeni vard. O, Georgiyevsk Antlamasnn imzalanmasndan sonra II. Katerinann izledii igalci dou siyasetinin i yzn anlamt. Azerbaycan hanlklar arasnda birlik yoktu. Osmanl Devleti Rusya ile sava yaptndan onunla ittifak kurmak imkanszd. Rusya Azerbaycan hanlklarn paylamak iin ranla gizli grmeler yapyordu. brahim Halil Hann Rusya Devletine bavurusu iki nedenden dolay cevapsz kald. Birincisi, brahim Halil Hann teklifi II. Katerinann dou siyasetinin ierii ile uyumamaktayd. kincisi de, ua Kalesinde brahim Halil Hann tutuklad Ermeniler hapishaneden kaarak, Tiflise gitmi, II. Katerinaya brahim Halil Hana yardm edilmemesi talebinde bulunmulard. Bunun zerine II. Katerina Tifliste S. Burnaovun kumandal altnda bulunan birliklerine Karabaa yry yapmalarn emretmi, fakat 1787 tarihinde Rusya-Osmanl Savann balamas bu yry engellemitir.

927

1779 tarihinde Kerim Han Zent ld. randa ahlk taht uruna ekimeler yeniden iddetlendi. Kerim Han Zentin kardei Ali Murat Han 1782 tarihinde tahta kt. Osmanl Devletinin Azerbaycan hanlklar zerindeki otoritesini azaltmak iin Rusya ar II. Katerinaya bavurmay kararlatrd. Ali Murat Hann teklifi Rusyann Gney Kafkasyadaki stratejik karlarna uygundu. Ali Murat Hanla Rusya arasnda acele bir antlama imzaland ve Azerbaycan ranla Rusya arasnda paylald. ranla Rusya arasndaki bu ittifaktan haber tutan Guba Han Feteli Han, 1784n ilkbaharnda Gney Azerbaycan hanlklarn birletirmek iin ran zerine yry yaparak, Erdebili ve Mekini igal etti. Feteli Hann baarlar ran ve Rusyann tm plnlarnn suya dmesine neden olabilirdi. Dier yandan da Kuzeydou Azerbaycan Hanlklarnn birlemesi ve kudretli vahit Azerbaycann kurulmas Rusyann bu eyaletlerdeki igalci siyasetini tehdit etmekteydi. Rusya ynetimi Rus devletinin Tifliste resmi temsilcisi P. S. Potyomkine Rus hkmeti adna Feteli Han bu seferinden geri dnmesi zere uyarsn, vazgemezse, Hana kar kmak isteyen Hanlar onun zerine kkrtmasn gizlice emretmiti. Rusyann ve rann mekirli, tahripi d siyasetinden haber tutan Feteli Ali Han zeki davranarak Rusyann bu talebini yerine getirdi.16 1783 tarihinde Rusyayla Georgiyevsk Antlamas imzalandktan sonra II. rakli Rusyay Azerbaycan hanlklar ve Dastan zerine yrmeye tahrik ediyor ve dolaysyla da byk uzak grllkle hazrlad plnn gereklemesi iin urayordu. II. rakli, Rusya Devletine bildirdii pln zerine II. Katerinann gzde sevgililerinden General Zubovun nderliinde Rus ordusunun Azerbaycan hanlklar zerine saldrs balad. 1796nn ilkbaharnda Valeri Zubovun 30 bin kiilik ordusu, baka bir Rus komutan Gudoviin ordusu ile birleti. Rus ordular Derbent, Bak, Gence ve Tal kalelerini igal etmek iin harekat balattlar. Bylece Ruslar ksa sre iinde Hazar Denizini, Terek nehri ve Kr nehri arasndaki araziyi igal ederek, Kr nehri boyunca Grcistana kadar olan topraklar ele geirdiler. Fakat 1796 ylnn Kasm aynda II. Katerinann lm bu igalin yarm kalmasna neden oldu. I. Pavel tahta kt ve igal olunmu arazilerden ordusunu geri ekti. Bu srada ran ah Aa Muhammet Han bu frsat kullanarak tekrar 1796 ylnn Mart aynda Kafkasyaya sefer dzenledi ve uay ele geirdi. Karaba Han brahim Halil Han ise Car-Balakene kat. Fakat Aa Muhammet Hann uada katledilmesi sonras randaki karklk iktidar savan da beraberinde getirdi. Bu srada Hseyinkulu Han Kacarn olu Babahan, kendi veziri brahim Kelenterlinin, Tahran Beylerbeyi Mirza Muhammet Hann ve Sadrazam Mirza efinin yardmyla Tahranda Feteli ah tahta kartt. Feteli ah hakimiyeti rann kudretini geniletip artrsa da, d siyasette ve srekli ran paralamaya alan arlk Rusyaya kar balatt operasyonlarda baarya ulaamad. 1801 ylnda I. Pavelin katlinden sonra iktidara gelen I. Aleksandr, I. Petronun siyasetini gerekletirmeye balad. ran ile Rusya arasnda resm ekilde sava iln edilmemesine ramen General Sisyanovun kumandasnda Rus ordusu rana doru harekete geti.

928

ran-Rus Savann I. dneminin (1802-1812) ilk kanl savalarndan sonra yenilgiye urayan Ruslar geriye ekilerek revan kuattlar. 1804 ylnn Kasm aynda yerli halkn ve ran ordusunun gl direnii sonucu General Sisyanov revan kuatmaktan vazgeti ve revan ran ordusu tarafndan igal edildi. General Sisyanovun geri pskrtlmesi Derbent, Bak, Karaba ve irvanda silhl isyanlara neden oldu. Rusyaya kar Osmanl Devletinin abalar, yerli Hanlklarn madd ve asker destekte bulunmalar sonucu isyanlar baaryla bitti. Bu srada 1804 ylnda Rus askerlerinin bir ksm Giln, Bender ve Enzeli kylarna ktlar. Fakat Musa Lahcnn komutas altndaki ran ordusunun direniiyle karlatlar ve doal-coraf zorluklar sonucu yenilgiye urayp Bakye dndler. Dier taraftan Bak hakimi Hseyin Kulu Han grmeler srasnda amcazadesi brahim Hann yardmyla Rus Generali Sisyanovu katletti. 1806 ylnn Ocak aynda Kafkasya ordusu kumandanl General Gudovie verildi. 1806 ylnda Ruslar Azerbaycann kuzeybat eyaletlerine ve Aras nehri kylarna kadar ilerlemeyi baard. Derbent, Bak ve eki ehirlerini ele geirdiler. Fakat Avrupa cephesinde Napolyonun fetihleri Rus igalinin duraklamasna neden oldu. Savaa ara vermek zorunda kalan Ruslar, Stepanovu Bar Antlamas yapmak zere Tahrana gnderdiler. Fakat bar grmeleri sonusuz kald. Dier taraftan 1807 ylnn Ocak aynda Fransa ile Rusya arasnda yaplan Tilzit Bar Antlamasnn imzalanmasyla aralarndaki sava tehlikesi durduruldu ve Rusya ordularn yeniden Azerbaycana sevketti. ngiltere, Hindistan Afganistan Padiah Zaman ahn saldrsndan korumak iin Hindistann naib-i saltanas Mark Velzliyi Hindistann bat snrlarnn korunmas iin asker yardm talebiyle Feteli ahn sarayna gnderdi. Mark Velzli, Feteli ah Afganistan snrlarna ordu karmas konusunda ikna etmeyi baard. Bu savata tek bir ngiliz kampanyasnn karlar salanlm oldu. Feteli ah ise bir ey kazanmad. Azerbaycan hanlklarn ise Rus devletinin saldrlar karsnda kaderlerine brakt. Dnya siyasetinde Napolyonun, ran kendi karlar iin bir ara olarak kullandn gren ngilizler, bu tedbiri nlemek iin ran saraynda siyas faaliyetlerini glendirdiler. ngiliz Yzba Malkolm 21 Ocak 1801 tarihinde ranla siyas ve ticar antlama imzalad. Bu antlamaya gre Feteli ah, ngilizlere Afgan emirinin Hindistana saldrmas durumunda onunla barmayacan vaadetti. Buna karlk Afganistan veya Fransa Devletlerinden birisi saldrrsa, ngiltere rana silhl yardmda bulunmay kabullendi. 1806 ylnda Rus ordusunun saldrs ve basks artt srada Abbas Mirzann Bakan Mirza Bozork (Mirza sa Han Ferahani) Badatta ngilizlerin siyas temsilcisi Serhar Fort Johnsa mektup yazarak, ngilizlerden yardm talebinde bulundu. Fakat o, ranla Fransann temasta bulunduunu bildiinden mektuba olumlu cevap vermedi. Daha sonra Rusyann saldrsndan rahatsz olan Feteli ah ngilizlerden yardm almak iin tekrar Muhammet Nebi Hann bakanlnda temsilciler heyetini Hindistana gnderdi. Fakat Napolyon ngiltere-Fransa harbinde yenildii iin ranla ngiltere arasnda ittifakn bir nemi kalmam olduundan bu giriimler de sonusuz kald.

929

Feteli ahla Napolyon arasnda sk yazma ve karlkl eli mbadelesi sonras her iki devlet Finketeyn Antlamasn imzaladlar. Bu antlama uyarnca Fransa, Azerbaycan ve Grcistan da dahil rann arazi btnln tanyor ve Ruslar tarafndan Azerbaycan ve Grcistan bata olmak kaydyla rann dier igal edilmi topraklarnn iadesine yardm edeceini, gereken asker gereksinimleri salayacan ve ran ordusunun yeniden yaplanmas iin kendilerinin asker danmanlarn ve deneyimli subaylarn rann emrine vereceini vaadediyordu. Feteli ah ise ngilizlerle tm ilikilere son verecek, ona sava iln edip Afganistann Afgan ve dier kabilelerini ngiltereye kar kkrtmaya alacakt. Keza Fransa ordusunun Hindistan iin ayrlm kara kuvvetlerinin ve deniz filosunun ran topraklarn ve sularn kullanmasna izin verecekti. Bu antlama sonras General Gardon temsilciler heyeti ile rana gnderildi. Kendisine, randa antingiliz propaganda ve Rusyaya kar da Fransa, ran, Osmanl Devletleri arasnda l antlama imzalanmas zere hazrlklar yapmas emri verilmiti. Hemen Fransa asker elilii 24 Eyll 1807 tarihinde Tahrana geldi ve Finkenteyn Antlamasnn ardndan Fransann rana 20000 tfek vermesi ile ilgili antlama imzaland. Gardonun bakanlnda asker delege Tahrana geldikten sonra byk gayret ve ciddiyetle iine balad ve kendi stne den grevleri yerine yetirerek ran-Rus sava cephesi iin 4000 asker hazrlad. Tilzit pakt imzalandktan sonra Osmanl Devleti, Rusyaya kar savamak amacyla ran sava cephesini kuvvetlendirmeyi karara balad. Abbas Mirza ve Erzurum ordusunun kumandan her biri ikier 20 binlik ordu ile ayn zamanda Grcistana girmek iin harekete getiler. Fakat Abbas Mirza Osmanl Devletine kar hile kullanmt. O, bilerek kendi hareketini geciktirerek Osmanl ordusu ile Rus ordusunun birbirilerini ypratp zayf drmelerini ve daha sonra her iki orduya da saldrarak onlar yenmeyi dnyordu. Bu savata Osmanl ordusu yenildi. Osmanl Devleti 2 Eyll 1807 tarihinde kilise Bar Antlamasn imzalamak zorunda kald.17 randa Franszlarn siyas otoritesinden rahatsz olan Rusya Gudovii General Gardonun yanna delege gndermekle Rusya ile Fransa arasnda dostluk kurulduktan sonra Rusya Devleti aleyhine mdahaleye gerek olmadn bildirdi. Fakat Abbas Mirzann itirazna ramen General Gardenin mdahalesi ve tekrar ricas sonucu ranla Rusya arasnda bar antlamasnn imzalanmas zerine grmeler balad. Fakat Tilzit Bar Antlamas imzalandktan sonra bu grmeler sonusuz kald. ngiltere Devleti, duruma mdahalenin kendi lehine olacan dnerek Sercan Mlkmn ve Harr Fort Johnsun bakanlnda iki delege heyetini rana gnderdi. Bu srada ngiliz temsilcileri Fransa delegesinin itibar ve otoritesini sarsmak amacyla Grcistan ve Azerbaycan hanlklarn Rus ordularndan kurtarabileceklerini iddia ettiler.

930

Fakat Abbas Mirzann itirazna ramen Fransann itimatszl yznden sava cephesi boalmt. Gudovi, bu olaylar lehine kullanp revan etrafnda saldrlarn srdrd. ran ordusunda hizmet eden Fransz subaylar Ruslar aleyhine harekatlardan vazgeip kendi mevzilerinden ekildiler. Bu srada Ruslar geni saldr plnlar hazrlayp 1808 yl Ekim aynda ran ordusuna saldrdlar. Ruslarn cephedeki asker hazrlklarndan cidd olarak rahatszlk duyan ran, Finkenteyn Antlamasna dayanarak Fransadan araclk etmesi ricasnda bulundu. Gardon vaatlerini yerine getiremedi ve Fransann aracl da baarszlkla sonuland. Tilzit Bar Antlamas, rann karlarn cidd surette zarara uratt. Fransa Devletinin ve temsilcilerinin bu davranlar ngilterenin yeniden siyas aktifliinin artmasna yol at. Rus ordularnn yeni saldrlar ran, ngiltereyle ittifak yapmak iin yeni giriimlere itti. ngiltere Fransayla sava iinde olmasna ramen, her yl rana 180 bin tmen tutarnda yardm etmeyi ve ngiliz subaylarnn ran ordusunu eitecei vaadinde bulundu. Bylece, Feteli ah ngiliz temsilcilerinin tekliflerini kabul ederek General Gardonu serbest brakt. Fort Johns 12 Mart 1809 tarihinde ilk antlamay imzalatmay baard. Gerekte ise rann ngiltereyle ittifak Ruslara kar Fransa ile ittifaktan da rasyonel olmad. Kuzeybat ve Hazar Denizi kys boyunca sava srse de, Ruslar nemli bir baar kazanamadlar. 1809 ylnda Osmanl Devleti Balkan Sava ile urat iin Kafkasya cephesindeki silhl kuvvetleri zayflad. Dier yandan da Avrupada Fransaya kar beinci ittifakn kurulmas arlk Rusyann dikkatini ekti. Aleksandr acele surette ran ve Osmanl Devleti ile sava bitirip Polonyaya saldrmaya ve Napolyona kar savaa katlmaya alyordu. Bu yzden de Kafkasyadaki kumandanlarna ran ve Osmanl Devleti ile bar antlamas imzalamalar konusunda acele etmelerini emretmiti. Fakat ngiltere, Rusyann randan emin olmasnn Hindistan iin tehlikeli olduunu dnerek temsilcilerine Rus-ran grmelerine engel olmalar konusunda emir verdi. Bylece de Harr Fort Johnsun giriimleri sonucu Abbas Mirzann ve bakan Mirza Bozorkun General Tormozov ile Askeran grmeleri baarszla urad. Avrupada hzla deien siyas durumlar Rusyann Polonyaya saldrsn ksa srede gerekletirme zorunluluunu beraberinde getirmekteydi. Bu nedenle 12 Mays 1812 tarihinde Bkre Antlamasn imzalayarak Osmanl Devletiyle bar saladlar. Bylece, arn Asya ordusu Osmanl Devletinden emin olduktan sonra yeniden Azerbaycan hanlklar zerine hcum etti. Fakat nfusun direniiyle karlat. Karabadaki isyan Grcistan da etkiledi. ran yanls skender Mirza isyanclarn ban ekmekteydi. Ruslar her yerde onlarn ve Mslmanlarn saldrlaryla karlamaktaydlar. Napolyonun Avrupadaki baarlarndan dolay telaa kaplan ngiliz siyasetileri 16 Ocak 1812 tarihinde Rusya ar Aleksandr ile bar antlamas imzaladlar. Bu antlama sonucu ngilizler ordularn randan ektiler. Aslandz Savanda ran ordusu zayiata urad. ngilizlerin Tahrandaki

931

Bykelisi H. Oizli rann kn nlemek amacyla bar antlamas imzalanmasna alyordu. Bylece ran tekrar ngiltereyle ittifaka girmekle aldatlm oldu ve Aslandz grmeleri sonusuz kald. 25 Ekim 1813 tarihinde Glstan Bar Antlamas imzaland. Bu antlama 13 yl sren savan durdurulmasn salad. Glstan Bar Antlamas rann i ve d siyasetine yeni bir boyut kazandrd. nk uzun sren sava, rann yenilgisi ile sona ermi, rann merkez ynetimi zayf dm, oymak beylerinin merkez hkmete kar isyan karmalarna ve itaat etmemelerine neden olmutu. rann, ngiliz ve Osmanl Devletleriyle d ilikileri yeni bir ekil almtr. 1812 ylnn Mart aynda ngilizler, Harr Oizlinin araclyla dostluk ve i birlii antlamas imzaladlar. Glstan Antlamasndan bir yl sonra ngilizler 25 Kasm 1814 tarihinde Glstan Antlamasnda deiiklikler yaparak, 13 fkradan oluan (Tahran Antlamas ile n kazanm) Tahranda yeni antlama imzaladlar. Bylece, ran, Glstan Bar Antlamasndan sonra Azerbaycan arazisinin bir ksmn ngilterenin yardmyla kendi topraklarna katabileceini mit ediyordu. Feteli ah, kaybedilmi topraklar dostluk ilikilerini gelitirmekle geri alabileceini dnyordu. Bundan dolay Mirza Ablhasan Han bu amala Rusya sarayna gnderdi, fakat olumlu bir antlama salanamad. Glstan Bar Antlamasnda iki lke arasnda snrlar kesin olarak gsterilmemi, bu elikilerin zm iin kurulan komisyonunun almalar baarsz kalmt. Yermolovun Azerbaycann Balkl ve Gkay ehirlerini igal etmesi ran veliahtnn itirazna neden olmutu. Feteli ah rann temsilcisi olarak Yermolova bavuruda bulundu. Grmeler yapt ve Muafakatnme imzaland. Bu muafakatnme gereince Gkay Rusyaya, Kapan ise rana verildi. Bu muafakatname Abbas Mirza tarafndan kabul edilmedi. 1826 ylnda Abbas Mirzann Rusyaya hcumu ile ran-Rusya Savann ikinci dnemi balad ve igal edilmi baz topraklar igalden kurtarld. Dier taraftan da Ruslarn zulmnden bkm Bak, eki, irvan halk ayakland. Dastanda Ruslarn katliamlar balad. hafta iinde ran ordusu Glstan barna uygun olarak igal edilmi birok araziyi kurtard. Ama bu srada Rusya ile Osmanl Devleti arasnda sava sona erdi. Ruslarn yeni kuvvetleri, Albay Pskoviin kumandanl altnda Kafkasya cephesine geldiler. 1827 ylnda Mirza Muhammet Hann kumandanl altnda savaan ran ordusunu yenilgiye urattlar. Bu yenilgiyi kaldrmak iin Abbas Mirza Genceye doru yola dt. Fakat ondan nce Pskoviin ordusu oraya ulat. Feteli Hann eski bakan Allahyar Han Asefd-Dvlenin kumandanlnda bulunan ran askerleri arasnda bir aknlk kt. Abbas Mirzann bu aknl kaldrma abalar baarsz oldu ve ran ordusu yenilgiye uratld. Bu srada Gney Azerbaycana doru hareket eden Ruslar, Hoy, Merent ve Tebrizi igal ettiler. Trkmenayda Ruslara kar koymak iin nemli bir asker gle harekete geen Abbas Mirza, Pskoviin ordusu tarafndan yenilgiye uratld. Bu gelimeler zerine Abbas Mirza, Feteli Han ve Ablkasm, kaymakam bar grmeleri yapmak zere Pskoviin yanna gnderdi. Birok

932

grmeler sonrasnda Rus kumandanl Rusyann revan, Nahvan, Ordubat ehirlerini geri vermeyeceini ve Aras nehrinin iki lke arasnda snr olarak kalacan belirterek randan Tal ve Muan Sultanlklarn vermesini ve sava ganimeti olarak Rusyaya 15 kuru tmen (1 kuru 10000 tmene eitti-G.C.) demesini talep ediyordu.18 Rusya kumandan tarafndan teklif olunan bu artlar Feteli ah tarafndan kabul edilmedi. Rus ordular cephede baarlarn srdryorlard. Onlarn en son hedefi Tahran idi. Rus ordusunun ilerleyiinin dourduu tehlike ngiltere temsilcilerini telalandrmaktayd. ngilizler, bunu ngiltere Krallnn smrgesi olan Hindistann gvenlii iin byk tehlike olarak grmekteydiler. Buna gre de Ruslarn ilerlemesini engellemek iin iki devlet arasnda araclk yaparak rann 200 bin tutarnda sava ganimetini demesi ve ranla ngiltere arasndaki antlamann 34. fkrasnn kaldrlmas konusunda Feteli ah Bar Antlamasn imzalamaya ikna ettiler. Bar grmelerinin Miyane kasabas yaknlarndaki Trkmenay kynde yaplmas konusunda taraflar antlamaya vardlar. John Mah Donald, Pskoviin karar artlarn yerine getireceinden emin olunca, ngiliz eliliinin temsilcisi John Mah Nelli ve Mirza Ablkasm Gaim 1828 yl Ocak aynda Trkmenay kynde Pskovile grmeye baladlar ve 16 blmden oluan Trkmenay Antlamasn imzaladlar. Bylece Rusya Devletinin gneye ynelik Dou siyaseti sona erdi ve Kuzey Azerbaycan hanlklar Rusya tarafndan igal edildi. Bununla da rann d siyaseti sonucunda Azerbaycan Kuzey ve Gney Azerbaycan olarak Rusya ve ran arasnda paylald. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 O. Bfendiyev, Azerbaycanskoye Gosudarstvo Sefevidov, Bak 1984, s. 81. skender Mni, Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, Tahran 1314, s. 304. Azerbaycan Tarihi, 1. cilt, Bak 1999, s. 249. Merkez Devlet Asker Arivi (MDATA), f. 77, s. 109. Merkez Devlet Asker Arivi (MDATA), f. 77, s. 113. Asya-ye Merkez ve Gafgaz dergisi, Tahran 1994, s. 332. M. ulkov, storieskoye Opisaniye Rossiyskoy Komertsiyi, cilt II, Moskva, 1975, s. 597. Azerbaycan Tarihi, III. cilt, Bak, Elm Neriyat, 1999, s. 349. Tarih-e Kamel-e ran, Tahran 2536. ehinah Tarihi, s. 374. Azerbaycan Tarihi, III. cilt, Bak 1999 s. 360. Azerbaycan Tarihi, III. cilt, Bak 1999 s. 360. S. vanov, ran, Moskva 1963, s. 167.

933

13 14 15 16 17 18 111.

Azerbaycan Tarihi, III. cilt, Bak, Elm Neriyat, 1999, s. 365. Garaba-nameler, Bak 1991, s. 424. P. Butkov, Material Dlya Novoy storii Kavkaza, I. cilt, Sankt-Petersburg, s. 235-236. Merkez Devlet Asker Arivi (MDATA), f. 52, dosya 331, s. 32. Merkez Devlet Asker Arivi (MDATA), f. 52, dosya 331, s. 32-34. Sbornik Materialov Dlya Opisaniya Mestnostey i Plemen Kavkaza, say 29, Tiflis 1901, s.

Abdullayev P. F. z storii Russko-ranskih Otnoeniy i Angliyskoy Politiki v rane, Takent 1971. Asya-ye Merkezi ve Gafgaz, Tehran 1993, no. 7. Asya-ye Merkezi ve Gafgaz, Tehran 1994, no. 2. Asya-ye Merkezi ve Gafgaz,Tehran 1995, no. 3. Asya-ye Merkezi ve Gafgaz, Tehran 1996, no. 4-5. Azerbaycan Tarihi, I. cilt, Bak, Elm, 1999. Azerbaycan Tarihi, III. cilt, Bak, Elm, 1999. Butkov P. Material Dlya Novoy storii Kafkaza, I. blm, Sankt-Petersburg 1869. ulkov M. storieskoe Otnoenie Rossiyskoy Kommertsii, T. II. Moskva 1795. Garabanameler, Bak Yaz, 1991. skender Mni, Tarih-e Alem-aray-i Abbasi, Tahran 1314. vanov S., ran. Moskva 1963. Kerli T. Garaba: Yalan ve Hegiget, Bak, 1998. Kerli T. Yadda hnaz Garaba. Negi Cahan Nahvan, Bak 1998. Kuznetsova . A. ran v Pervoy Polovine XIX Veka, Moskva 1989. Merkezi Devlet Asker Tarih Arivi. f. 77, f. 52, d. 331. Sbornik Materialov Dlya Opisaniya Mestnostey i Plemyon Kavkaza, Vpusk 29, Tiflis 1901.

934

Tarih-e Kamil-e ran, Tahran, 2535, ehinah tarihi. Turtsiya, Moskva 1984. Turetskaya Respublika, Moskva 1975. Fadeev F. Z. Russko-Dagestanskoye Otnoeniye vo II Polovine XVIII-Naale XIX vv., Mahakala 1971. Hsameddin Garamanl, Nahvan Sancann Mfessel Defteri, Bak 1997. Efendiev O. Azerbaydjanskoe Gosudarstvo Sefevidov, Bak 1981.

935

arlk Ynetiminde Azerbaycan / Okan Yeilot [s.541-544]


Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye 1736 ylnda randa tahta geen Nadir ahn 1747de ldrlmesiyle ran, Azerbaycan zerindeki hakimiyetini kaybetti.1 Tebriz Valisi Rza Han Osmanl hkmetine mracaat ederek, Azerbaycanda mstakil bir saltanat tesisi iin ehzade istemise de bu frsattan yararlanlamad.2 arlk Rusyas Kafkasya tesini ele geirmek iin Grc Kral raklini, II. Katerinann vassal ilan etti. 1775te randaki Kaar Hanedannn lideri Aa Muhammmed ah Kafkasya tesini igal edip Tiflise girdii zaman Rusya Grcistana yardma geldi. 1801 ylnda ar I. Pavel birka yl nce imzalanan anlamay ihlal ederek, Grcistan bir Rus eyaleti haline getirdi.3 Blgede ran basks zayflaynca Azerbaycan tarihinde Hanlklar Dnemi balad. Kurulan hanlklar kuzeyde; eki, Karaba, Gence, Bak, Derbent, Kuba, Nahcvan, Tal ve Revan, gneyde ise; Tebriz, Urmiye, Erdebil, Hoy, Mak, Meragadr.4 eki ve daha sonra Kuba Hanl btn hanlklar birletirip tek bir kuvvet olmak istemilerse de baarl olamadlar. Bunda en byk etken; kendi aralarndaki atmalar, Rusya ve rann blgedeki nfuzu ve basks, hanlklarn ekonomik ve sosyal durumlardr. Kafkasyaya Rusyann olduu kadar ran, ngiltere ve Fransann da ilgisi vard. ngiltere, ran Rusyaya kar silahlandrmak istiyordu. Bunun iin 1800 ylnda ngiltere elisini rana gnderip siyasi ve iktisadi mnasebetler kurdu ve anlamalar yapt.5 arlk Rusyas 1801de Grcistan igal ederek Kafkasyadaki ilerleyiine hz verdi. Daha sonra sra Azerbaycana geldi. Rusyann Azerbaycan topraklarn igal etmek iin hanlklar birer birer kendi tarafna ekmek ve hakimiyet altna almak gibi eitli politikalar takip etti. ar ordularnn Kafkas komutan General Sisianovun ar-Balakenden6 sonraki hedefi Gence Hanl oldu.7 Genaral Sisianov, Gence Han Cevat Hana teslim olmasn teklif etti, fakat bu teklif kabul edilmedi. Ocak 1804te Rus ordular Gence zerine yrd. Cevat Han ve olu sava meydannda ldkten sonra Gence Hanl arlk idaresine girdi.8 Azerbaycan topraklarnn Rusya tarafndan igal edilmesi Osmanl ve ran Devletleri tarafndan tepkiyle karland. ran ve Rusya arasnda 1804 ylnda balayan savatan bir yl sonra Karaba Han brahim Halil ve Sisianov bir antlama imzalad. Bu antlama ile Karaba Hanl Rusyaya baland. Bundan bir hafta sonra eki Hanl da bir antlama imzalayarak ve Rus hakimiyetine girmeyi kabul etti. Bylece sra ile Gence, Karaba ve eki Hanlklar fazla bir mukavemet gsteremeden Rusyaya baland. Daha sonra Bak Han Hseyin Kulu Han, Sisianov tarafndan yaplan teslim olma teklifini kabul etti, fakat antlamay imzalamaya gelen Sisianov Hamza Bey tarafndan ldrld.9 General Sisianovun ldrlmesinden sonra Rus ordularnn bana General Zavalin atand ve Bak Hanln hakimiyet altna almaya alt. 1806da Rus ordular komutan General Bulgakov teslim olduklar takdirde halka dokunulmayacan syledi ve teminat olarak da olunu Bakye gnderdi. Halk buna inanmad ve dalara ekildi. Han ise nce Kubaya daha sonra da rana kat.

936

Bylece Bak Hanl Ruslar tarafndan igal edildi. Bu olaydan bir sre sonra Kuba Hanl da teslim oldu.10 Bu hanlklardan bazlar zaman zaman Ruslara kar isyan etti. Bu isyanlardan en nemlilerinden bir tanesi 1808de Kuba Hanl tarafndan karlan isyand ki, bu isyan kanl atmalardan sonra bastrld.11 1813 ylnda Rus-ran Antlamas (Glistan Antlamas) rann savata malup olmasndan sonra Karaban Glistan blgesinde imzaland. Bu antlamaya gre; Tal, irvan, Kuba, Bak, Gence, Karaba ve eki Hanlklar Rusyann hakimiyetine brakld. Bylece Azerbaycan topraklarnn ikiye blnme sreci balad.12 1826 ylnda balayan Rusya-ran Sava da rann yenilgisiyle sonuland. Bu savan sonunda imzalanan Trkmenay Antlamasna (1828) gre Rusya Azerbaycann gney topraklarndan kacak, fakat Erivan ve Nahvan Rusyann hakimiyetinde kalacakt. Bylece Azerbaycan, Kuzey ve Gney olmak zere ikiye ayrld.13 Osmanl Devleti, 1828 ylnda balayan Osmanl-Rus Savandan malup ayrld ve sava sonunda imzalanan Edirne Antlamas (1829) ile Kafkasya tesinin (Erivan ve Nahvan) Ruslar tarafndan igalini kabul etmek zorunda kald.14 Bylece Azerbaycan halk istiklalini tamamen kaybetti ve Azerbaycan topraklar iki ayr blgeye ayrld. Kuzey Azerbaycan topraklarnn arn ordular tarafndan igali srasnda hanlarn byk ksm kar koymadan Rus hakimiyetine girmeyi kabul etmiti. Bu hanlklardan Karaba, eki ve amah Hanlklarnn idare sistemi olduu gibi braklrken, Gence, Bak ve Kuba Hanlklar kar koyduklar iin buralarda hanlk idaresi kaldrld. 1819-26 yllar arasnda eki, Samah, Karaba, Lenkeran Hanlklarnda da hanlk sistemi kaldrld. Azerbaycanda merkezi Sua olan Mslman Eyaletleri Reislii kuruldu ve idarenin bana bir Rus subay atand. Daha sonra hanlklara ait topraklar eyaletlere blnd, eyaletlerin yneticileri askerler oldu ve bu usul komendat (askeri) idare usul olarak adlandrld.15 Azerbaycanda halk, zaman zaman Rus hakimiyetine ba kaldrd. En byk isyanlardan biri Kubada 1837de oldu, fakat baarya ulamadan arlk ordular tarafndan bastrld.16 1840 ylnda komendat idare usul kaldrld. Yerine vilayetler, kazalar ve mahalleler oluturuldu. Kafkasya tesi, merkezi Tiflis olan Grcistan-meretiye vilayeti ve merkezi amah olan Kaspi vilayetlerine blnd. Fakat ksa sre sonra bu sistem de deitirildi, btn Kafkasya eyaletleri bir inzibati idare altnda birletirildi ve ynetici olarakta M. Baronsov atand. Bylece milli mensubiyetler gz nne alnmadan eyaletler yeniden oluturuldu.17 Azerbaycan corafyasnda arlk Rusyas tarafndan dzenlenen bu sistem 1917 ylna kadar ufak tefek deiikliklerle ynetim biimi olarak devam etti. XIX. yzyln bandan itibaren yaplan ran-Rus savalar halkn iktisadi durumunun bozulmasna sebep oldu. Savalar ve igaller neticesinde halktan bir ok kii ld, bir ou esir alnd

937

ve bir ksm da baka yerlere kamak mecburiyetinde kald. Mesela, Karaba Hanlnda Rusyann igalinden nce yaklak 10.000 kii yaarken, igalden sonra (1812den sonra) bu say 3.000e kadar dt. Sava srasnda rana kaanlarn bir ksm Glistan Antlamasndan sonra geri dndler. Bu dnenler ierisinde Ermeni aileler de vard. 1804-1813 ve 1826-1828 yllarndaki ran-Rus savalarnda ve bu savalarn sonunda Azerbaycana zellikle Karabaa ran, Trkiye ve Gney Azerbaycandan kitleler halinde Ermeniler g etti. Bu glerle Ermeniler blgede nfuslarn arttrdlar.18 Trkmenay Anlamasnn yaplmasndan sonra halk tarm ve hayvanclkla uramaya balad, zellikle buday, arpa ve eltik retmeye yneldiler. Ayrca ipekilik nemli bir gelir kayna oldu. Resmi rakamlara gre amah, eki, Bak, Karaba, Kuba ve Lankeranda ipekilik ve dokuma iiyle uraan 8.000 kadar esnaf mevcuttu. 1830 ve 1840 yllarndan sonra halkn ehirlere yerlemesiyle amah, Bak, Gence, Nuha, Nahvan, Ordubad ve Kuba birer yerleim merkezi haline geldi.19 Kuzey Azerbaycan topraklar Rus ordular tarafndan igal edildikten sonra hanlara ait topraklar, bu topraklarda alan insanlarla birlikte devletletirdi ve onlara devlet kylleri ad verildi.20 Devlet topraklarnn yannda beylere ait topraklar olduu gibi din adamlarnn da kendilerine ait topraklar vard. XIX. yzyln ilk yarsnda Azeri kyllerin ellerinden alnan topraklar Rusyadan g ettirilen Rus kyllerine verilmeye baland. Bu uygulama Azeriler arasnda huzursuzluk yaratt. Topraklar ileyen kyller beylere ve devlet hazinesine vergi veriyorlard. Azerbaycan topraklarnn mstemlekeye evrilmesi, yneticilerin istismarlar, ar vergiler halkn huzursuzluunun artmasna sebep oldu. Bu basklara kar 1837de Kubada, 1838de ekide ve baz blgelerde silahl ayaklanmalar oldu, fakat bunlar ar ordular tarafndan bastrld.21 arlk tarafndan uygulanmaya balanan askeri idare usul baarya ulaamaynca kaldrld. arlk, 1840 ylnda yaynlad kanunla bu usuln kalktn ve Kafkasya tesinin vilayetlere ayrldn bildirdi. Buna gre Azeri memurlar iten atlarak yerlerine Rus memurlar getirildi ve mahkemeler ise Rus kanunlarna gre faaliyet gstermeye balad. 1844 ylnda kurulan inzibati idare ile yeni vilayetlere blnen Kafkasya tesinin ynetimine M. Baronsov atand.22 1846 ylnda yaynlanan bir fermanla beylerin ve aalarn topraklarn istedikleri gibi alp satabilecekleri ve toprak zerindeki zel mlkiyetleri tasdiklenerek karara baland. Ayrca 1847 ylnda ilan edilen Kyl Kanunnamesine gre, 15 yan geen kiilere topraklardan pay verilmesi ve onlarn buna karklk toprak sahiplerine vergi vermesi kararlatrld.23 1861 ylnda arlk ynetimin yaynlad kanunnameye gre, kyller hr oldular ve toprak sahipleri artk onlar istedikleri gibi alp satamayacakt.24 Rus kylleri hkmetin verdii borlarla toprak sahibi olma hakk kazand. Bu kanun sadece Rusyann merkez vilayetlerinde yaayan kyller iin geerli oldu. 1870 ylnda Kafkasya tesi vilayetleri de Elizavetpol, Bak, Erivan ve ksmen

938

Tiflisteki Mslmanlarn ve Ermenilerin topraklarnda alan kyller hakknda da bir kanunname yaynland.25 Bu kanun 1847 ylnda yaynlanan kanunun aynsyd. Kyl kendi topran satn alma hakkna sahip olsa da Rus kyllerine verilen bor para Azeri kyllere verilmedi. 1847de yaynlanan kanuna gre, kyller azad edildi. 1870 ylnda yaynlanan kanundaki azatln bir fark daha nce bir toprak sahibinin yannda alan kylnn dierlerinin yannda almasnn bir takm artlara bal olmasyd ki, 1870 ylndaki kanunla bu artlar kaldrld.26 Azerbaycanda halk, ehir ve kylerde zellikle kadnlar hal dokuma iiyle ve ipekilikle Hazar ve Kr sahillerinde ise balklkla geinmekteydi. Bu dnemde Hazar Denizinin kullanlmasyla zellikle Rusya ve ranla olan ticaret hayli artmt. lk zamanlarda vergiler bazen mal bazen de para olarak toplanrken, 1852 ylndan sonra btn vergiler para olarak toplanmaya baland ve zaten kt olan halkn durumu daha da bozuldu.27 1861 Kanunnamesinin sadece Rusyann merkez vilayetlerinde uygulanmas halk arasnda huzursuzluklara sebep oldu ve baz isyanlar kt. Bu isyanlarn en nemlilerinden biri 1863 ylnda Zagatalada kan isyandr. Fakat bu isyan sert bir ekilde bastrld.28 Yaynlanan kanunnamelerle halkn yaaynda, mahkeme, ehir idaresi ve askeri idarede bir takm deiiklikler yapld. Mahkemelere Rus hakimlerin atanmas ve mahkeme dilinin Rusa olmas halk arasnda huzursuzluk yaratt. 1878den sonra Bakde vergi veren ve 25 yan geen herkes seimlere itirak edebiliyordu. ehir Dumas valinin nezareti altnda ehir altyapsnn oluturulmas, ticaret, sanayi ve eitim konularnda almalar yapan ve bunlarn dnda fazla etkinlii olmayan bir messeseydi. XIX. yzyln birinci yarsndan itibaren Azerbaycanda ticaret daha da canlanmaya balad. Kuba ve Derbentte boya fabrikalar, Gyay ve Cevat kazalarnda pamuk dokuma fabrikalar, Zagatala, Nuha ve Kubada ttn fabrikalar ald. Ayrca ekonomide tarm ve hayvanclk nemli bir yer tutuyor ve amah, Kuba, Gyay kazalarnda da yaygn olarak baclk yaplyordu.29 XIX. yzyln sonlarna doru halknn durumunda baz deiiklikler meydana gelmeye balad. Bu dnemde toplumun genel yaps, topraklarnn ounu ellerine geiren ve buralarda ii altran zenginler, az toprakl ve topraksz kyllerden oluuyordu. Azerbaycan halk ar memurlarnn basksna kar nce pasif direnie geerek binlerce ikayet dilekesi yazdlar. Yazdklar dilekelerden olumlu bir netice alnamaynca silahl baz direniler oldu ve ar memurlar ldrlmeye baland. Kaak Hareketi XIX. yzyln sonlarnda ar memurlarn ldren, zenginlerden aldklar mallar halka datan, halk tarafndan korunan ve kahraman olarak adlandrlan kiilerin balatt bir hareket tarzdr.30 Bu kiilerden beyleri ve ar memurlarn ldrp aldklarn halka datan, halkn gznde birer kahraman olan ahslardan Kaak Nebi31 ve Kaak Keremin32 isimleri gnmzde de unutulmamtr.33 1860l yllarda yakacak bir madde olarak kullanlan petroln retimi olduka azd.34 1872 ylnda petrol kan topraklarn iletilmesi hukuku yeniden dzenlenerek bu topraklarn gruplara blnerek mzayede yoluyla zenginlere satlmasna baland. Mzayedeye katlp bu topraklar alan zenginlerin ou Rus ve Ermenilerdi. Azerilerden ise ilk nce sadece Hac Zeynelabidin

939

Tagi(yev)in35 ad geiyordu. Bu arada petrol kan topraklarn bir ksm Rus yneticilere hediye olarak verildi.36 Bu topraklarda petrol kmaya balaynca fiyatlar ok artt ve hzla petrol irketleri kurulmaya baland. Bunlarn says 1873te Bakde 12 iken, yzyln sonunda 140 irkete ulamt. Bakde, Ruslarn ve Ermenilerin dnda kurulmaya balanan Fransz ve ngiliz irketlerinin says her geen gn artyordu. Yabanc irketlerin faaliyete gemesiyle teknoloji Bakye geldi ve modern metodlarla petrol karlmaya baland. Petrol tama filolar, vagon sistemi, kemerler ve petroln saklanaca depolar yaplmaya baland. Bu sayede 1879-80 yllarnda petrol retimi 10 kat arttrld.37 XIX. yzyln son be ylnda kan yangnlar sonucunda petrol kuyusu sahipleri byk zarara urad. Petrol youn olarak Surahan, Bibiheybet, Zabrat, Sabuncu ve Ramanada karlyordu. Ksa zamanda Bakde pek ok zengin ortaya kt. H. Z. Tagi(yev), Musa Nag(yev), M. Muhtar(ov), emsi Asadulla(yev) en mehur Azeri zenginleriydi. Bakde petrol ve petrol rnleriyle ilgili sanayi tesisleri kuruldu. 1890 ylnda Bakde 150 petrol kuyusu mevcuttu. karlan petrol bata Rusyaya olmak zere ine, Hindistana ve Avusturalyaya ihra ediliyordu. 1897 ylnda Bak ve Batum arasnda yaplmaya balanan petrol kemeri ihracatn artrd.38 Azerbaycan Rusya ve Bat Avrupa pazarlarna balayan Bak-Batum tren yolunun tamamlanmas stanbulla temas kolaylatrarak Azerbaycandaki Trk nfuzunun kuvvetlenmesine yol at.39 Azerbaycanda petroln karlmaya balanmas ve yabanc irketlerin Bakye gelip yerlemeleri Bak ehrini dnya sanayi ve ticaret merkezlerinden biri haline getirdi. Bak ve Nahvanda karlan tuz Kafkasya lkelerinin yan sra ran, Trkiye ve Rusyaya ihra ediliyordu. Ayrca bu dnemde ipekilik, balklk, ttnclk, baclk ve Hazar Denizi tamacl Azerbaycan ekonomisinde nemli bir yer tutuyordu.40 XIX. yzyln sonlarna doru yeni yollar, evler, telefon ve telgraf ebekelerinin kurulmasyla Baknn ehresi tamamen deiti.41 Moskovadan ve Petersburgdan Marksist gruplarn Bakye srgn edilmesiyle ii hareketleri bu blgede younluk kazanmaya balad.42 Sonu olarak Kuzey Azerbaycan arlk Rusyas tarafndan igal edildikten sonra bir btn olarak ifade edilmenin yerine blgelere ayrlarak ynetilmitir. Ayrca Hristiyan halklara tannan haklarn bir ou Azeri Trkne tannmamtr.43 Ayrca bu dnemde asker alnan Azeriler sadece geri hizmette altrlyor ve ykseltilmiyordu. XIX. yzyl arlkl olarak madden ve manen arl Rusyasn basks altnda gemitir. Fakat btn bu basklara ramen Hasan Melik Zerdabi44 gibi aydnlarn sayesinde baz gelimeler elde edilmitir. 1 T. Swietochowski, Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan, (ev. N. Mert),

Balam Yaynlar, (stanbul 1988), s. 20.

940

2 3 4

Z. V. Togan, Azerbaycan, A., c. II, (1961), s. 115. D. elik, XIX. ve XX. Yzyllarda Azerbaycan, B, say 3 (1996), s. 60. Z. M. Bniyatov, Azerbaycan, c. IV, DA., s. 322. N. Devlet, ada Trkiler, a Yaynlar, (stanbul 1993), s. 271.

5 6

Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan Devlet Neriyat, (Bak 1994), s. 569. ar-Balaken Azerbaycanda tarihi bir blgedir. Dastan, Gence Hanl ve Grcistanla

snrdatr. 1803te Grcistandaki Rus ordusu Tmgeneral V. S. Gulvakov kumandanl altnda arBalakene hcum etti. Yerli halk, ar ordusuna kar mukavemet gsterdi. Gulvakovun ldrlmesinden sonra arn verecei cezadan ekinen halk 1804te temsilcilerini Tiflise gndererek Rusyann hakimiyetini kabul ettiklerini ve ylda 220 pud ipek vereceklerini sylediler. ar-Balaken 1830dan sonra eyalet haline getirildi. 7 8 Azerbaycan Tarihi, (Bak 1994), s. 570. S. Tekiner, Azerbaycan Trkleri, D, say 60 (1970), s. 6. Gence ehrinin ad Yelizavetpol olarak deitirildi. M. Saray, Rus gali Devrinde Osmanl Devleti le Trkistan Hanlklar Arasndaki Siyasi Mnasebetler(1775-1875), TTK, (Ankara 1994), s. 136. 9 Azerbaycan Tarihi (En Gedim Dvrlerden XX. Esrin Evvellerine Geder), Elm Neriyat,

Bak 1993, s. 203. S. Tekiner, te, Azerbaycan Tarihi ve Kltr Byle Tahrif Ediliyor, D, say 4 (1956), s. 64. 10 11 Azerbaycan Tarihi, (Bak 1994), s. 575. H. Baykara, arlk Rusyasnn Azerbaycanda Yapt stila Savalar, TK, say 19 (Mays

1964), s. 24. 12 Azerbaycan Tarihi (Uzak Gemiten 1870 ci llere Geder), retmen Neriyat, (Bak

1996), s. 602-610. 13 A. N. Kurat, Rusya Tarihi (Balangtan 1917ye Kadar), TTK, (Ankara 1993), s. 323. N.

Devlet, Azerbaycan ve Dier Kafkasya Trkleri, TM, say 6 (Austos 1994), s. 49. 14 15 A. N. Kurat, Trkiye ve Rusya, A. . Basmevi, (Ankara 1970), s. 57. Azerbaycan Tarihi, (Bak 1993), s. 205.

941

16 17 18

A.g.e., s. 208. Azerbaycan Tarihi, (Bak 1994), s. 577. M. smail, Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan Devlet Neriyat, (Bak 1993), s. 217. S. Oan,

Azerbaycan (ktisadi Bnyesi, rnleri, Telefonlar ve Adresleri le Btn Messeseleri), TDAV, (stanbul 1992), s. 3-4. 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Azerbaycan Tarihi, (Bak 1993), s. 208. Azerbaycan Tarihi, (Bak 1994), s. 585. A.g.e., s. 586. M. smail, a.g.e., s. 225. A.g.e., s. 227. A. N. Kurat, Rusya Tarihi, s. 339. Azerbaycan Tarihi, (Bak 1993), s. 211. Azerbaycan Tarihi, (Bak 1994), s. 596. M. smail, a.g.e., s. 219. A.g.e., s. 236. A.g.e., s. 228. Azerbaycan Tarihi, (Bak 1994), s. 603. Kaak Nebi (1854-1895): Zengezur kazasnn Aa Mollu kynde doan Nebi XIX. asr

halk kahramandr. ocukluunda obanlk yapan Nebi daha sonra ii olarak alt. Kyllerin ellerindeki topraklar almaya alan beylere kar mcadele ettikten sonra kaak durumuna dt. Nebi kyllerden birlik oluturarak Nahvan ve Zengezur blgelerinde ar memurlarna ve beylere kar fiili mcadele etti. Kaak Nebi kyllerin haklarn mdafa eden, zenginlerden alp, fakirlere veren bir kahraman olarak tannyordu. ar hkmeti Kaak Nebi ve adamlarn yakalamak iin tam 20 yl urat. 1895te Kerbeladan dnerken ldrld. Halk Kaak Nebi adna trkler yakp, destanlar syledi. Kaak Nebi, ASE, c. III, (1979), s. 104. Kaak Nebi destan iin bkz. Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi I. Azerbaycan Trk Edebiyat, Kltr Bakanl Yaynlar, (Ankara 1992), s. 385-390.

942

32

Bunlardan baka arlk hkmetinin Zengezurda Kaak Murtaza ve Cebrail kazasnda

Kaak Sleyman ile mcadelesi 25 yl srmtr. M. S. Aran, Azerbaycan ve Rusya, D, say 37 (1964), s. 39. 33 34 35 Azerbaycan Tarihi, (Bak 1994), s. 604. M. smail, a.g.e., s. 246. Zeynelabidin Tagiyev hakknda ayrntl bilgi iin baknz; Okan Yeilot, Hac Zeynelabidin

Tagiyevin Hayat ve Faaliyetleri, (Marmara niversitesi, Trkiyat A. E., Baslmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1999. 36 37 38 39 Azerbaycan Tarihi, (Bak 1994), s. 605. M. smail, a.g.e., s. 247. A.g.e., s. 248-249. S. A. Zenkovsky, Rusyada Pan Trkizm ve Mslmanlk, (ev. . Kantemir), stanbul

1983, s. 82. 40 41 42 43 Azerbaycan Tarihi, (Bak 1994), s. 607. A.g.e., s. 609. A.g.e., s. 615. Bu konuda; Sleyman Eliyarl, Azerbaycan Milli Harekatnn lkin Dnemleri, Yeni Forum,

Aralk 1991. s. 35-41. makalesi ayrntl bilgiler veren nemli bir makaledir. 44 Hasan Melik Zerdabi ve Ekinci Gazetesi bu makalenin yazar tarafndan doktora almas

olarak yaplmakta ve tamamlanmak zeredir.

943

Birinci Dnya Sava Yllarnda Rusya'nn Azerbaycan'da Trklk ve slmclkla Mcadelesi / Prof. Dr. Musa Gasmov [s.545-558]
Bak niversitesi / Azerbaycan Azerbaycanda slamc ve Trk harekete kar Rus ynetiminin tutumu yeterince aratrlmayan konulardan biridir. 1813-1828 yllar arasnda Kuzey Azerbaycann igal edilerek Rusyaya katlmasndan sonra, Rus ynetim kurumlar Trklere ve dier Mslman halklara gvenmeyerek, onlarn aydnlarnn ve tekilatlarnn faaliyetlerini srekli izlemeye balad. Trklerin ve slamclarn iddetle takip edilmelerine ramen, 1853-1856 ve 1877-1878 Rus-Trk Savalarnda Azerbaycan Trkleri ve dier Mslman halklar, tabi olduklar Rusyaya sadk grnseler de, din ve kan kardeleri olan Osmanl Trklerine sempati duymulardr. XIX. yzyln ikinci yarsnda genileyen eitim faaliyetleri Kuzey Azerbaycanda milli bilinci glendirerek milli hareketin yaylmasnda byk rol oynamtr. 1908 ylnda Osmanlda gerekleen Gen Trkler inklabndan sonra Azerbaycanda slamclkla birlikte, Trklk de yayld. Azerbaycanda milli hareketin nnde burjuvazi deil, halk arasndan km olan aydnlar yer almaktayd. Onlar slam dininin ve Trkln merkezi olan Osmanl mparatorluuna sevgi hisleri ile yaklayorlard. Bu sevgi Balkan Savalarnda zellikle seziliyordu. Birinci Dnya Sava dneminde de slamc ve Trk hareket gl idi. arln slamc ve Trk hareket ile mcadelesinde Birinci Dnya Sava yllar zel yer tutmaktadr. Savan balamas ile slamc ve Trk hareket ilk bakta zayflasa da, aslnda yok olmad ve faaliyetlerini artlara uyarlad. Rus ynetiminin birinci ii slamc ve Trk hareketi, zayflatmak, yok etmek, Osmanlya meylin ve Trk ordusuna gnderilen gizli yardmlarn nn kesmekti. Birinci Dnya Sava yllarnda Rusya, kendi polisi ve gizli servisleri araclyla Kuzey Azerbaycandaki Trkleri ve slamclar ciddi bir ekilde izlemeye almt. Osmanl Devletinden ve randan Kuzey Azerbaycana gelen ahslar byk bir dikkatle izleniyorlard. Rusyann Azerbaycandaki milli siyasetinin esasn Ruslatrma, Mslmanlar sktrma, idari mevkilerden uzaklatrma oluturuyordu. Uzun yllar boyu gizli tutulan pek ok ariv kayd bu sylenenleri dorulamaktadr. Rusya, I. Dnya Savana girdikten sonra, Azerbaycandaki Trkleri ve slamclar takip iini daha da glendirmitir. ar hkmeti ve Kafkas ynetimi slamc ve Trk hareket hakknda ilgili birimlerden srekli olarak gizli bilgilerle dolu evraklar alyorlard. Bu evrakta slamc ve Trk hareketin durumu, slamc ve Trk ahslarn hareketleri, ilikileri ve fikirleri ile ilgili istihbarat bilgileri toplanmaktayd. Ariv kaytlarnn incelenmesi sonucunda, arlk birimlerinin Kuzey Azerbaycandaki btn etkin Trkleri ve slamclar izlemi olduklarn ve eitli yollarla bask uyguladklarn gstermekteyiz.

944

Yelizavetpol gubernatoru (vali) 9 Eyll 1914 tarihli ve 2530 sayl gizli mektubunda yle yazyordu: Guberniya (vilayet) arazisinde kk Mslman topluluklar arasnda slamc hareketin artt hissedilmektedir. Ama bu hareket kendisini henz aa vurmamaktadr.1 Sava baladnda Rus hkmeti, Azerbaycandaki kimi ran vatandalarn pheli unsurlar olarak snr d etmeye balad. arlk kurumlar bu ahslar Osmanlnn casuslar olarak deerlendirmilerdir. Bak askeri valisi, 12 Eyll 1914 tarihli ve 1299 sayl gizli mektubunda Kafkasya genel valisine, Austos aynda amahda ran vatanda Memmedsaid Memmedkasmolu adl bir ahsn yakalandn, zerinde Farsa 15 belge, 4 Trk Liras ve ahsi mhr bulunduunu bildirmitir. Bak eyalet jandarmas onu 12 Austosta tutuklad. Daha sonra Bak Askeri Valisi Memmedsaid Memmedkasmolunun Azerbaycandan karlmas hakknda karar kard. Onun, belli siyasi amalar iin 29 Mays 1914 tarihinde milli kiyafette snr getiini ve bir baka devletin emirlerini yerine getirmeye altn aklamlardr. Kafkas genel valiliinden onay alndktan sonra, 7 Ekim 1914 tarihinde Memmedsaid Memmedkasmolu rana geri gnderildi.2 Bak ehir reisi 10 Eyll 1914 tarih ve 4753 sayl gizli mektubunda Kafkasya genel valiliine, bir ksm kiilerin Tebriz, Erdebil, Zencan, Salmas ehir sakinlerinin ekip oluturarak hrszlkla uratklar iin 18 Austosta Bak hapishanesine atldklarn ve 12 Kasmda rana gnderildiklerini bildirmitir.3 Mektupta bu ahslarn btn d zellikleri tam olarak belirtiliyordu. Kafkasya genel valilii zel ube reisi Pisarski, 21 Eyll tarihli ve 1791 sayl gizli mektubunda btn askeri valilere, vilayet ve kaza reislerine vb. bu olay hakknda bilgi veriyordu.4 Yelizavetopol askeri valisi, 8 Ekim 1914 tarih ve 2943 sayl gizli mektubunda eyalet arazisinde ahalinin kk topluluklarnda slamc hareketin artmasnn sezildiini yazmtr. Ama bu harekat henz tam anlamyla hissedilmiyordu.5 Kafkasya Genel Vali Yardmcs N. Peterson, zel ube reisi Pisarski, 9 Ekim 1914 tarihli 1920 nolu gizli mektuplarnda, henz daha sava balamadan nce Kafkasyadaki Trk vatandalarnn dikkatle izlenmelerini talep ediyorlard. Bu izlenme iin bteden yeterince para da ayrlmt. Ajan faaliyetlerine dikkat hayli artrld. Gizli servislerin tekiline ayrlan vastalarn dnda Trk vatandalarnn Kafkasyadaki silahl hareketleri hakknda bilgi veren her bir ahsa 200 ruble dl verilecei ve bu rakamn daha da artrlabilecei belirtiliyordu.6 Bak eyaleti jandarma reisinin Dastan vilayetindeki yardmcs 15 Ekim 1914 tarihli 1991 sayl gizli mektubunda savata Osmanlya sempati duyan, slamc Girabey Aamirzaolu hakknda cinayet sulamas ile ilgili bilgi veriyordu.7 G. Aamirzaolu, Osmanl casusu olarak tannyordu. Osmanlnn savaa katlmas Azerbaycanda Trklk ve slamclk grlerini daha da glendirdi. Musavat Partisi ile beraber slamclar da Azerbaycan Rusyadan ayrmak amacyla slamclk ve Trklk fikirlerinin propogandasn genilettiler.8 Mslman ahaliyi Rusyaya kar

945

kutsal savaa armak iin eitli milli ve dini bilgiler ieren yazlar datlyor, gizli komiteler oluturuluyordu. Rusyaya kar mcadelede aydnlar ve din adamlar esas rol oynuyorlard. Birinci Dnya Sava esnasnda Rus-Trk Savann balamas ile Rusya ynetim birimleri Azerbaycandaki Trklere ve slamclara kar mcadeleyi daha da artrd. Mcadele btn sahalarda eitli yntemlerle yrtlyordu. Azerbaycana gelenler ve Azerbaycandan kanlar izleniyordu. Ahalinin bu konudaki fikirleri reniliyor, slamc ve Trk ad ile aydnlarmz ve din adamlarmz filenmekteydi. Azerbaycan halk arasnda btn zengin ahslar denetim altnda tutuluyorlard. Osmanl ve ran vatandalar casusluk suu ile hapsediliyor ve lkeden kovuluyorlard. Vergi toplama iine zel dikkat ediliyordu. Mslman ahaliden silahlar toplanyor, Osmanl sultan ve nazrlarnn portreleri ve Trke kitaplarn yaylmas kesinlikle yasaklanyordu. Casusluk iinde Rusya ynetim kurumlar en fazla Ermenilere gveniyorlard. Bu ii hayata geirmek iin Rusyann ilgili kurumlar ok ciddi aba gsteriyorlard. I. Dnya Savann balamas ile Osmanl Devletine sempati duyan Azerbaycan genlerinin byk ounluu gizli birlikler halinde Osmanl ordusu tarafndan Ruslara kar savamaya baladlar. Azerbaycan genlerinin Osmanl tarafna geerek Rusyaya kar savamalar Rus ynetim kurumlarn rahatsz ediyordu. Bu konuda bilgi toplamak ve bu olay nlemek iin emirler verildi. Blgelerden bu haberleri dorulayan belgeler elde edildi. Azerbaycan genlerinin gizli olarak Osmanl tarafna geerek Rusya aleyhine savamalarn revan Guberniya jandarma idaresinin reisi, Polkovnik Belinski, 27 Ekim 1914 tarihli ve 5730 nolu ok gizli mektubunda ifadeleriyle dorulandn grmekteyiz. Genlerin, ayn zamanda Mslman ahalinin eitli gerekelerle gitmeleri bir gerektir. Trk ve Alman ordularnn durumlar halk arasnda ilgiyle izlenilir, Rus ordusunun ilerlemesini Azerbaycan halk kesinlikle istemiyorlar. Ama Azerbaycan yetkili kurum ve kurulularnn bu konuda kkrtclk abalarna rastlanmamaktadr.9 Rus ynetim kurumlar Mslman ahalinin psikolojik durumunu, savata hangi tarafa eilimli olduklarn dikkatle izliyorlard. Ama elde edilen bilgiler Rusya iin pek i ac deildi. Bak eyalet jandarma idaresinin reisi Kafkasya genel valiliine yazd 5 Kasm 1914 tarihli ve 5702 nolu ok gizli mektubunda okuduumuz Mslman ahalinin gnl Osmanl Devleti ve Almanyadan yanadr satrlar da bunu gstermekteydi.10 Osmanl Devleti savaa girdikten sonra Kafkasya genel valiliinin konuyla ilgili zel ubesi 4 Kasm 1914 tarihli ve 2149 nolu gizli mektubunda slamclarn Rusyaya kar aka mcadele etmek iin btn Mslmanlara hitaben bir ar hazrladklar konusunda bilgi veriyordu. Kutsal sava zaruridir adl bu arnn balca amac btn Mslman devletlerini Hristiyan zulmnden kurtarmakt. Kafkasya genel valilii, arnn yaylmamas iin zel aba harcanmas ve ele geirilen yazlarn msadere edilmesi hakknda emir verdi.11 Bundan sonra Bak Askeri Valisi Alevski ve defterhane reisi Petrov, 11 Kasm 1914 tarihinde Kafkasya genel valilii defterhane reisine 1789 sayl mektup yazarak arnn yaylmamas iin zel aba harcadklarn bildiriyorlard. Ayn zamanda

946

Gney Kafkasya Mftsne ve eyhlislamna, bu mcadelenin anlamsz olduunu matbuat ve mollalar araclyla halka izah etmeleri emredildi.12 Yelizavetopol askeri valisi 9 Aralk 1914 tarihli ve 3276 sayl gizli mektubunda eyalet ahalisinin kk bir hissesinde slamc hareketin arttnn sezildiini, ama bu hareketin zahiren henz kendisini hissettirmediini bildiriyordu.13 Osmanlnn bu mcadeleyi kutsal sava ilan etmesinden sonra Rus ynetim birimleri Trklere ve slamclara kar mcadeleyi daha da glendirdiler. Rusya ileri Bakanlnn dini iler blm 20 Kasm 1914 tarihli ve 8603 sayl gizli ve olaan st nem tayan bir yazy Kafkasya genel valiliine, oradan da Bak askeri valisine gnderdi.14 Bu belgede kutsal sava taraftar ve Rusya aleyhine propaganda yrten her bir ahsa kar sk nlemler uygulanmas, sava dneminde i sabitliin korunmas iin gerekli grlen bu uygulamalardan kesinlikle taviz verilmemesi emrediliyordu. Bak eyaleti jandarma idaresinin reisi 23 Kasm 1914 tarihli ve 6064 sayl gizli mektubunda yle yazyordu: Mslmanlarn byk ounluunun rabeti Osmanl ve Almanyadan yanadr. Gizli servislerin verdii bilgilere gre, Bak eyaletinde Mslmanlarn gnl Almanya ve Osmanl Devletinden yana olsa da onlarn hi bir tekilatlar bulunmamaktadr.15 Kafkasya genel valilii defterdarlnn konuyla ilgili zel ubesi, 4 Aralk 1914 tarihli ve 2150 sayl ok gizli mektubunda Bak ehir polis idaresine slamclar aleyhine mcadeleyi glendirmek iin emir verdi.16 Mektupta slamclarn, Mslmanlar kafirlerin zulmnden kurtulma konusunda propagandalar yaptklar yazyordu. Genel valilik bu baa bela propagandann nn tamamen almay talep ediyordu. Rusya ynetim birimleri, slamclara ve Trklere kar mcadelede sadece gizli organlardan deil, ayn zamanda eitli propagandalardan da yararlanyorlard. Propaganda aralarndan birisi de eitli bildirilerin halka okunmas ve datlmas idi. Bu bildirilerin okunmas iinde Ruslarn dnda yabanclardan da yararlanyorlard. rnein; Srp kraliyet ajan . M. oksimovi Aralk aynn 18inde Bakde okuduu Sava nasl bitecek? adl iki saatlik bildiride (bildirinin okunduu toplantya vali L. L. Bi bakanlk ediyordu) nemli meselelere deinmitir. O, Mslmanlar hakknda Mslmanlarn ok iyi insanlar olduunu, ama ne yazk ki, onlarn dehetli derecede barbarca ve anlamsz bir hayat srdklerini sylemitir. Kaspiy gazetesi 20 Aralk 1914 tarihli, 285. saysnda, Srp kraliyet ajannn Kafkasya halklar hakkndaki dnceleri ile ilgili ok ey sylenebileceini yazyordu.17 Ynetim kurumlarn rahatsz eden meselelerden biri de savata Rusyann aleyhine eitli dedikodularn yaylmas idi. Geni bir ekilde yaylan bu dedi kodular halk arasnda hakimiyetin gven kaybetmesine ve Osmanlya olan sempatinin artmasna neden oluyordu. Buna gre de sava hakknda dedikodu yayanlara kar ciddi tedbirler uygulanyordu. Rus-Trk Savandan gelen haberler hakknda dedikodu yayanlar Bak ehir Reisi, Polkovnik Martnovun 20 Aralk 1914 tarihli kararna esasen ya 3000 ruble para cezas ile ya da 3 aylk hapis cezas cezalandrlyorlard.18

947

Bak askeri valisi, 20 Aralk 1914 tarihli ve 6905 sayl ok gizli mektubunda eyaletin Mslman halk arasnda slamc hareketin kk gruplar halinde arttn, ama bu hareketin de henz tam anlamyla kendini hissettirmedii bildiriliyordu.19 Bak askeri valisi, 23 Aralk 1914 tarihli ve 6964 sayl ok gizli mektubunda eyaletin Mslman ahalisinin kk bir hissesi arasnda slamc harekatn glendiinin hissedildiini, ama bu hareketin da henz tehlikeli boyutlara ulamadn yazyordu.20 Bak eyaleti jandarma idaresi reisinin Dastan vilayetindeki yardmcs, 23 Aralk 1914 tarihli ve 2548 sayl gizli mektubunda Osmanl sempatizan Ali Hac Mehemmed olunun hapsedildii hakknda bilgi vermekteydi.21 Kafkasya genel valilii defterdarl zel ubesinin reisi Pisarski, 24 Aralk 1914 tarihli ve 2682 sayl ok gizli, zel mektubunda Bak ehir reisine, general-gubernatorlara (askeri rtbe) Kafkasyada Osmanl Devleti vatandalarnn snr blgelerde eitli propagandalar yaptn, Mslmanlar kendi taraflarna ekme abalar hakknda bilgi vererek, onlarn karsnn alnmasn talep etti.22 Trklerin ve slamclarn izlenilmesi 1915 ylnda da devam etti. Guba kaza reisi, 6 Ocak 1915 tarihinde Bak askeri valisine yazd gizli mektubunda yle yazyordu: Ben Bakde Osmanl Devleti iin para toplayan bir komitenin yaratld hakknda gizli bilgi edindim. Bu ii eski Osmanl Devleti konsolosu yapyor. O, Osmanl Devletinden Bakye dnerek Balahan, Buzovna ve Kelede (Bakde yer isimleri) yayor. Onun yardmc Azerbaycanl Nari-Maarif mektebinin hocas, amahl Memmedemin Efendiyevdir. Bu hoca konsolosa demir yolu ile hareket eden ordularmz hakknda nemli bilgiler veriyor. O, Gubadan gerekli bilgileri memur Hseynaa Memmedbeyovdan alyor. Gubada ise fakirlere yardm ad altnda toplanan paralar Osmanl Devletine gnderiliyor. Mektubun sonunda ise Kaza Reisi Guba garnizonunun glendirilmesini tavsiye ediyor.23 Jandarma reisi, tab-kapitan (rtbe) vanov, 8 Ocak 1915 tarihli ve 49 sayl gizli mektubunda Yelizavetopol eyaletinden Tiflis eyaleti jandarma idaresi reisinin yardmcsna, ehirdeki slamiyye Otelinde Karstan kovulan skender Bey ve Davo Bey Rstembeyov adl iki ahsn yaadn, onlarn zamanlarn tren istasyonunda geirdiklerini, esir Trk askerleri ile grerek onlara para ve ekmek verdiklerini ve onlarla eitli konularda sohbet ettiklerini yazyordu. vanov, btn bunlar gz nnde bulundurarak bu kiilerin dikkatle takip edilmelerini rica ediyordu.24 Bu istek hemen yerine yetirildi. Yelizavetopol askeri valisi, 19 Ocak 1915 tarihli ve 97 sayl gizli mektubunda eyaletlerde Mslman ahalinin baz gruplarnda slamc harekatn artt hakknda bilgi veriyordu.25 Bak ehir jandarma idaresinin arama ubesinin reisi, 14 Ocak 1915 tarihli ve 338 sayl ok gizli mektubunda yle yazyordu: Gizli servis bilgilerine gre, mehur Ahmed Bey Aayevin kardei Hseyin Bey Agayevin, yaad Tebriz Otelinin bir odasndan Mslmanlara silah veriliyor. Bu odann iki girii var. Silah ticareti ile ile uramay ok seven Karaballar srekli olarak orada kalyorlar.26

948

Boral Kaza Reisi Kavrilov, 16 Ocak 1915 tarihli ve 2 sayl ok gizli ve ahsi raporunda Tiflis askeri valisine yle yazyordu: Hem gmenler hem de yerli Mslmanlar zerinde nezareti glendirdiime gre, artk Osmanl lehine propaganda yaplamyor. Bizim Sarkam altnda birinci malubiyetimizde Mslmanlar sevinlerini gizlemiyorlard. Bu sevin o kadar gl bir ekilde seziliyordu ki, onlar demiryol istasyonlarna ve Ermeni kylerine gidip balarn dik tutarak gurur duyduklarn belirtiyorlard. Bizim Sarkamtaki zaferimizden sonra ise onlar ok zgn gzkyorlard. Onlarn ileri gelenleri, eer Trkler bir zafer daha kazanarak kazaya girerlerse ite o zaman btn Mslman ahalinin silaha sarlarak Trklere katlacan sylyorlar. u an Mslmanlar daha ok Osmanlnn yenileceinden korkuyorlar. Kazadaki btn Hristiyan halk, Mslman ahalinin vefasz olduklarndan ve Rusyaya zor gc ile itaat etmelerinden rahatsz olarak, kendilerini savunmak iin silah datlmas hakknda talepte bulunmulardr. Kavrilov silah gnderilmesini ve eer gerek olursa Ermenilere ve dier gvenilir Hristiyanlara datlmas iin izin verilmesi konusunda ricada bulunmutur.27 Zengezur Kaza Reisi P. Pivarovi, 20 Ocak 1915 tarihinde G. S. Kovalyova ok gizli ve ahsi mektubunda yle yazyordu: Azerbaycanl iilerin itibarlln ne karp phelileri eitli bahanelerle acilen serbest brakmaya balayacam Osmanl ile askeri ameliyatlar balad andan itibaren silahlar toplanm yerli Krtlere ve Azerbaycan Trklerine en ciddi dikkat etmeyi teklif ettim, onlar her zaman Osmanlya rabet beslemiler, onlarn rabeti daha Osmanl-Balkan Sava zaman da seziliyordu. Ayn zamanda, silah nakli ciddi bir ekilde izleniliyor. imdi sizin ifreli ve gizli telgrafnza uygun olarak onlardan silahlar toplanacaktr. Yardmcm Mahmudbeyov ve Pristav ekinski, polis memurlar olarak ok iyi alyor ve kendi grevlerini kusursuz yerine getiriyorlar. Ama Azerbaycan halk zerinde imdi ciddi nezaret koyulduu bir dnemde ve Azerbaycanllara kar ciddi ve kati tedbirlerin uygulanmas gerektiinde, Mahmudbeyov ve ekinski gibi yerli adamlar yararl deildir ve hatta, imdiki olaanst hal dneminde bile bizim iin zararldr Kazada yaayan Azerbaycan Trkleri ve Krtler Osmanly ok seviyorlar ve Osmanlnn buraya tezlikle gelmesini istiyorlar Son gnlerde bir takm Ermeni ileri gelenleri bana Ermenilerle Azerbaycanllar arasnda her hangi bir atma balarsa Mahmudbeyov ve ekinskinin tarafsz hareket edeceklerinden phe ediyorlar. imdiki halde Mahmudbeyov ve ekinski uygun deiller ve hatta i iin zararllar. Ben bir ka Ermeninin siz zat-i alilerine Mahmudbeyov ve ekinskinin yerlerinin deitirilmesi hakknda ricada bulunmak istediklerini rendim.28 Tekrar telgrafnda o, yerli snni Azerbaycanllar ve Krtler arasnda pheli toplantlar geirildiini yazyordu. Ajanlarn verdii bilgilere gre, silah getirilmesi beklenmektedir. Ona gre de yardmcm Mahmudbeyovu grevden aln ve yerine Novitskiyi atayn.29 Bak gubernatoru 21 Ocak 1915 tarihli 326 sayl ve 24 Ocak tarihli 1854 sayl gizli mektuplarnda, guberniyada kk Mslman gruplar arasnda slamc hareketin arttnn hissolunduunu, ama bu hareketin de henz da alm olmadn yazyordu.30

949

Bak eyaleti jandarma idaresinin bakan Leontyevin imzas ile 1915 yl 6 ubatta polis ubesine gnderdii 1275 sayl gizli mektubunda, Mslmanlar arasnda slam yaymaya alan Trk casuslar olduunu ve onlardan biri olan Mahmud Mahsum olu adl kiinin Tagyevin fabrikasnda alt hakknda bilgi veriyordu. Jandarma idaresi 30 Ocakta onu hapsederek Bak hapishanesine att.31 Jandarma idaresi Tagyevin fabrikasn da gzetim altna ald. phelileri iten attrd, yabanc vatandalar ise tutuklad. Kafkasya genel valiliinin Gney Kafkasya askeri iler idaresinin zel ubesi 13 ubat 1915 tarihli ve 696 sayl gizli mektupla geici general-gubernatorlara, askeri valilere, Kafkasya blge reislerine, Bak ehir polis idaresine, Stavropol general-gubernatoruna, Kafkasya demiryol jandarma polis idarelerinin reislerine hitap ettii32 mektupta yle deniyordu: Kafkasya ordusu sahra karargahndan alnan bilgilere gre, Trkler tarafndan Farslarn yardm ile Kafkasyada ok gizli keif blkleri oluturulmutur. Onlar kk tacirler veya gmenler ad altnda Kafkasyada ve Azerbaycanda dolayor ve oradaki gerekli insanlarla ilikiler kuruyorlard. Ajanlarn Bazlar Avrupa Osmanlsndan Romanyaya, Rusyaya ve oradan da rana gelerek gerekli istihbarat bilgileriyle geri dnyorlard. zel ubenin reisi Pisarski tacirlere ve gmenlere dikkat etmeyi ve onlar hakknda srekli bilgi vermeyi neriyordu.33 Bu mektuptan sonra revan eyaletinde alan ran vatanda olan Azerbaycanllar ve Lenkeran kazasnn Zuvand blgesinden olan 1000 kii rana gnderildi. Bu konuda Pisarski, 25 Nisan 1915 tarihli 1847 sayl gizli mektubunda, Lenkeran kaza reisi ise 17 Nisan 1915 tarihli ve 509 sayl gizli raporunda eitli bilgiler vermitir.34 Yelizavetopol askeri valisi, polis ubesine gnderdii 5 Mart 1915 tarihli ve 564 sayl gizli mektubunda eyalette slamc hareketin glendiinin sezildiini belirtiyordu. Mektupta yle yazyordu: Azerbaycanllarn Rusyaya mnasebeti tamamyla iyi niyetlidir ve Ermeniler arasnda milli ruhun ykseldii gzlenmektedir. Osmanlda Ermenilerin yaadklar vilayetlerin snrlar ierisinde zerk Ermeni devleti yaratma inancnn Ermeni halk arasnda geni olarak yaylmasnn kesin nedenlerini bilmiyorum. Ama Ermeni halknn geni apta silahlanma yolunda olduklar bir gerektir. Ermeniler kurun ve patlayc maddeler reten atlyeler kurmaya alyorlar. Ermenilerin silahlanma amalar henz tam olarak aydnlatrlamamtr.35 ar hkmetinin devlet daireleri savata gmen durumuna dm olan Mslmanlar iin yardm toplayanlar Osmanl lehine almakla suluyordu.36 Bu kiiler de takip ediliyor ve tutuklanma tehlikesi ile kar karya kalyorlard. Zakatalada (Azerbaycanda il) yerli imam Nurullah Efendi ve yerli Mslman aslan Bey Kardaov gmenlere yardm toplarken tutuklanm ama daha sonra serbest braklmlardr.37 ar hkmeti ynetim kurumlar Azerbaycanda toplu tutuklamalar balatmlard. 8 Nisan 1915 ylnda Bak hapishanelerinde 1.202 mahkum vard. Onlardan 20si erkek ve biri kadn olmak zere 21 siyasi mahkum vard. 545 erkek ve 21 kadn mahkum ise eitli cinayet suundan mahkum

950

edilmilerdi. 48 erkek toplumsal dzeni bozmaktan tutuklanmlard. 190 erkek ve 4 kadn srgn ilerinde, 105 erkek islah ilerinde altrlmaktayd. Hapishanede ise toplam 205 erkek ve 13 kadn srekli olarak tutulmaktayd. Mahkumlardan 150 kii ise d ilerde altrlyordu.38 Hakimiyet daireleri, Osmanl ve randan gelerek propoganda yapanlar da sk bir ekilde takip ediyordu. 16 Nisan 1915 tarihli ve 169 sayl gizli raporunda VI. Snr dairesi karargahnn reisi, Kafkasya askeri dairesinin kumandanna, Osmanlnn kendi ajanlar araclyla bizim Bakller arasnda propoganda yaptklarn ve onlarda Trklere kar sempati yaratmaya altklarn yazyordu. 39 Tiflis eyaleti jandarma idaresi reisinin 21 Nisan 1915 tarihli ve 1032 sayl gizli mektubuna cevap olarak 25 Nisan tarihli ve 1040 sayl gizli raporunda idare reisi, polkovnik (ad ve soyad gsterilmemitir -M. K.) Yelizavetopol eyaletinden yazyordu: Kutaisi eyaleti jandarma idaresi reisinin Yelizavetopol blgesinde Mslmanlarn psikolojik durumlar hakknda verdii bilgiler yanltr: 1) Yelizavetopol guberniyasnda Mslman ahali arasnda silah deposu yoktur. Sava ilan edildikten sonra bu ahaliden silahlar dzenli olarak toplanlr ve halk silahszlatrlr. 2) Son dnemlerde guberniyada slamclarn hi bir baars olmamtr. 3) Benim yetkim altnda olan ilde izlenimlerime gre hi bir fanatik propagandac yoktur. Her bir kazada en az kiinin gerekten Rusyaya sadk kald bir dnemde ben onlarn adlarn renmemezlik edemezdim. 4) Rus silahnn baarlarn Osmanl lehine tahrif eden Mslmanlar hakknda nemli bir bilgi yoktur. Ama birka istisna olabilir.40 ar hkmeti ynetim kurumlar gizli derneklerin yaratlmasndan ve onlar faaliyetlerinden de rahatszlard. 27 Nisan 1915 tarihli ve 597 sayl gizli mektupla Kafkasya askeri dairesinde, askeri operasyonlar karargahnn reisi, Kafkasya genel valilii zel ubesine Gney Kafkasyann dou ehirlerinde, Bak, Yelizavetopol ve Lenkeranda Trklere sempati duyanlarn gizli derneklerinin kurulduu hakknda bilgi veriyordu. Dernekler, ran milliyetileri ile irtibat koruyor ve Bileceriden Gney Kafkasya boyu hareket eden ordular hakknda bilgi topluyorlard. Mektupta dernein yeleri hakknda da bilgi veriliyordu: Hseyneli, karantin hakimi Mehemmedhan, telgraf Feremezhan, Kafkasya askeri daire kumandannn emrine esasen bu derneklerin zararl faaliyetini durdurmak iin acil tedbirler alnmas nerisinde bulunuyordu.41 Kafkasya genel valilii askeri dairesi zel ubesinin 1915 ylnn 29 Nisannda 1913 sayl ok gizli ve acil raporunda Bak ehir polis idaresine ranla snr komiserinin ald bilgiye esasen Bakde ve Yelizavetopolda Mslman halk arasnda Trk eilimlerin arttn yazyordu. Halk eskiden bu konuya fazla dikkat etmiyordu, ama Ermenilerin sinir bozucu davranlarn gren Mslmanlar, Trkle zel ilgi duymaya ve ran Trkleri ile ilikiler kurmaya balamlar. Trklerin Gney Kafkasyadaki taraftarlar karargahn resmi bilgilerine inanmayarak, yaynlyor. Kafkasya genel valiliinin zel ubesinin reisi Pisarski, bu mektubu 29 Nisan 1915 tarihli ve 1920 sayl gizli mektupla Tiflis ve 1921 sayl gizli mektupla da Bak guberniyas jandarma idarelerine gya Tahranla iliki kurarak Rus ordularnn hareketleri hakknda Trk konsoloslarndan aldklar bilgileri normal posta ile ulatryorlar ve Azerbaycan gazeteleri de onlar

951

gndererek, derneklerin datlmasn talep ediyordu.42 Guberniya jandarma idareleri harekete getiler. Mektuplar kaza reislerine gnderildi. Erdebildeki Rus vitse-konsolosuunun Astaradaki ajan D. Kabibulov, Rusyann ranla snr komiserine 1 Mays 1915 tarihli ve 176 sayl gizli mektupla Bakde gizli Mslman tekilatnn olmas hakknda bilgiyi snr reisine, O da 14 Mays tarihli ve 275 sayl gizli mektupla Bak gubernatoruna gnderdi.43 Bu bilgiye gre, gizli komite, Osmanl-Alman siyaseti lehine faaliyet gsteriyordu. Komite yeleri Tebrizde ve rann baka blgelerinde Rus askerlerinin trettikleri vahilikler hakknda haber yayyor ve tezlikle Rus ordusunun Kafkasyadan kacan bildiriliyorlard. Mektupta yle yazyordu: Bakde ve eitli blgelerde faaliyet gsteren komite Mslman ahaliye zerinde ay-yldz iareti olan Alman retimi tfekler ve 100 adet mermi datmtr. Komite yeleri iin 100 ruble yardm verilmesini rica etmilerdir. gya komite, Trk Birlikleri Kafkasyaya gelir gelmez yerli halkn Rusyaya kar isyana balayacaklarn bildirmitir.44 G. Kovalyov, 4 Mays 1915 tarihli ve 21 sayl ok gizli mektubunda Kafkasya genel valilii zel iler ubesine unlar yazyordu: Yelizavetopol eyaletinde Trk komiserlerinin gelmesi olay iki yl nce mahide edilmitir. Ama genel olarak jandarma polisi tarafndan bu komiserlerin her hangi bir faaliyeti kayda alnamamtr. Yine de savaa kadar propaganda yaplabileceini dnyorum. imdi ise guberniyada Osmanl vatanda olan Mslmanlar yoktur ve burada bulunanlarn ou ran vatandadr. ranla sava olacandan korkarak onlar da eyaletten gitmiler. O, daha sonra, eyalette silahlarn toplanmas olaynn durdurulmadn ve silahlarn yerlerinin tespit edilmeye altn ve onlarn toplanmas iin bizzat kendisinin her trl tedbiri aldn yazyordu. Bu tedbirler, Azerbaycan halknda 50.000 silahn olmas olasln gsteriyordu Buna karlk olarak ise Ermenilerin nemli miktarda silah biriktirme abas iinde olduklarn yazyordu.45 Bak askeri valisinin Kafkasya genel valilii zel ubesine yazd 5 Mays 1915 tarihli ve 2012 sayl gizli mektubunda ise Sibiryadan kap gelenlerin birlikler oluturarak dalarda saklandklarn ve bata Zuvand olmak zere ranla olan snrlarn korunamadn yazyordu.46 Askeri vali srgnden kap gelenlerin takip edilmelerini ve snrlarn korunmas iin daha dikkatli olunmas gerektiini belirterek takviye talep ediyordu. Yelizavetopol askeri valisi, 11 Mays 1915 tarihli ve 1238 sayl gizli mektubunda Kafkas genel valiliinin zel ubesine Mslmanlarn bir ksmnda slamc hareket hislerinin glendiini yazyordu. O, mektubunun devamnda sava ncesi dnemde Mslman aydnlarn ounun slamc dncelerle bildiriyordu.47 Bak askeri valisi, Kafkasya askeri valisine 13 Mays 1915 tarihli 905 sayl gizli mektubunda eyalet halknn ounun Osmanlya sempati duyduklarn ve zellikle Lenkeran kazasnn gney blgelerinde Trk propagandann ok gl olduunu ve bu nedenle de gazeteler zerinde ciddi bir dikkat olduunu yazyordu.48 Bak jandarma idaresinin reisi, Polkovnik Leontyevin 15 Mays 1915 tarihli ve 2736 sayl Kafkasya Genel Valilii zel ubesine gnderdii ok gizli mektubunda da Bakde Trklere sempati zehirlendiklerini ama sade Azerbaycan halknn siyasetle ilgilenmediklerini

952

duyan derneklerin olmad bildiriliyordu. Leontyev, bu konuyu aratrmak iin yardmcs, Kusakovu Lenkerana gndermiti.49 Kusakovun 12 Mays 1915 tarihli ve 299 sayl gizli mektubunda Trklerin Gney Kafkasyaya hcumundan sonra Astarada dernein kurulduunu, Ruslarn Erdebilden ekilmeleri sonras ise tam olarak formalatn bildiriyordu. Mektupta, dernein ran vatanda, karantin hakimi Seyid Mehemmed Han ve ran telgraf memuru Feremez Han Baaratas tarafndan kurulmu olduu bildiriliyordu. Onlarn her ikisi de ran vatanda idiler ve ran Astarasnda yayorlard. Dernek Almanlarn ve Trklerin lehine propogandalar yapyordu. Onlardan Mehemmed Han, Feremez Han ve Veliahd Hseyn Mirza Alman-Trk eilimli Rad, rad ve Nou Bahar gazetelerinin muhabirleri olarak Rusya aleyhine fikirler yayyorlard. Hatta Lenkeran Han Hseyn Ali Han bu dernekle irtibata girerek Astara ve Lenkeranda yaayan insanlardan oluacak atl birlikler oluturarak Rus ordusunun zerine saldrmay planlyorlard. Yazda Lenkeran kazasnda Trk ve Alman ajanlarn olmad bildirilse de, halkn Trklere kar byk bir sevgi duyduklar belirtiliyordu. Silahl birlikler zorla Lenkeran kazasndan rana Ruslarla savamak iin 100 bin mermi geirmilerdi. Bu yazda hakimin ve telgrafnn ran Astarasndan srlmeleri konusunda Rusyann Tahrandaki temsilcilii nezdinde giriimde bulunduu belirtilmitir.50 Osmanlnn lehine ve Rusyann aleyhine olan en ufak bilgiyi, hatta dedikoduyu bile ilgili makamlara iletiyorlard. Pisarski, 28 Austos 1915 tarihli ve 3720 sayl gizli mektubunda Rusyann ranla snr komiserine gya Yelizavetopol guberniyasnda sava ncesi mevcut olan Trk partinin imdi de faaliyet gsterdiini yazyordu. Esasen yerli aydnlardan oluan bu parti, Osmanlnn yenilmesini ve Ermeniler iin uygun koullarn olumasn istemiyorlard. Bak eyaletinde Mslmanlar Rusyaya tabi olsalar da Osmanlya kar sempati duyuyorlard. Lenkeran kazasnn gney blgelerinde ise Trk fikirler hzla yaylmaktayd. Mektupta, Bak halknn Rus ordularnn hareketleri ile ilgili bilgi toplamalar veya bilgi szdrmalar konusunda kesin bir bilginin olmad bildiriliyordu. randan gelen btn uluslararas yazmalar Bak posta servisinde askeri sansrcler tarafndan kontrol ediliyordu. Gazetelerde mecazi dille Rusyann aleyhine olan yazlar bile yer alamazd. nk btn yazlar sansrde alan aydn kiiler tarafndan ciddi olarak kontrol ediliyordu. Eer Trkler zafer kazanp Acarstan tutabilseydiler, genlerin byk ounluu onlarn tarafna geeceklerdi.51 Bak jandarma aray idaresinin reisi, Polkovnik Leontyev Bak askeri valisine yazd 4 Eyll 1915 tarihli ve 4994 sayl ok gizli raporunda, rehberlik ettii idarenin ald istihbarat bilgilerine gre, Bak ehrinin Mslman ahalisi arasnda morallerin ykseldii izlenimlerinin olduunu, Afganistandaki isyanlarn ve randaki alkantlarn Kafkasya Mslmanlarn isyana kaldrmasnn olas bir durum olduunu belirtiyordu. Eer randa karklk geni apta ve uzun vadeli olarak devam ederse, Bakde isyann kanlmazlndan sz ediliyordu. Lenkeran ve amah kazas silahlanmaya devam ediyordu. Eer Ruslar randan sktrlsa, iki sene iinde Bakde de isyan olacaktr. Eer

953

isyan karsa Bileceriden Petrovskiye (Mahakala) kadar olan demiryolunun te ikilik ksm datlacakt. Mslman slamc tekilatlara Kafkasyann her yerinde Grcler de katlyorlard. Eer Grclerle Ermeniler arasnda her hangi bir problem karsa Mslmanlar Grcleri savunacaklard. Leontyev bu bilgileri 4954 sayl gizli mektupla Kafkasya caniininin mlki iler zere yardmcsna da gndermiti.52 Kafkasya genel valilii nezaret ubesinin 5 Eyll 1915 tarihli ve 5022 sayl slamcla dair 13 nolu gizli ve nemli kaydnda bu bilgileri 30 Austos ve 3 Eyll tarihlerinde Matekorinin ajan brahim Hakkdan alnd belirtilmitir. Bu kaytta, Lenkeran kazasnn toplu bir ekilde, amahnn ise Lenkeran kadar olmasa da silahlandklar belirtiliyordu. Mslman gruplarn tekilatlarna Grcler de byk ilgi gsteriyorlard. Yakn gelecekte Kafkasyann eitli blgelerinde Grclerle Ermeniler arasnda atma bekleniyordu.53 Ama sonradan Bak jandarma idaresinin reisi, Kafkasya genel valilii zel ubesinin reisi M. A. Pisarskiye yazd 23 Eyll 1915 tarihli ve 5388 sayl ok gizli telgrafnda, yine ayn tarihli 5400 sayl ok gizli mektubunda eski bilgilerin ajanlar tarafndan onaylandn bildirmitir.54 Kafkas Merkuri gemicilii Gney Kafkasya gizli servis idaresinin mdr V. A. Sergeyev, 27 Eyll 1915 tarihli ve 4214 sayl mektubunda Cavanir kazasnda slamc tekilatn faaliyet gsterdiini ve onu Alemdar Bay Kalabeyov, Cmd Bey Vezirov, Behman Bey vb. birka kii tarafndan kurulmu olduunu bildiriyordu.55 Yelizavetopol eyaletinin Cavanir kazasndan N. N. Tatarina adl birisi de Kafkasya genel valisine ayn yln Eyll aynda buna benzer baka bir bilgi gndermitir.56 Malumatlar gizli mektupla Yelizavetopol jandarma idaresine gnderilmiti. Eyalet jandarma idaresinin reisi, 22 Ekim 1915 tarihli ve 2476 sayl gizli mektubunda yle yazyordu: Btn Yelizavetopol eyaletinde, zellikle de Cavanir kazasnda Trk ajanlar olmamtr ve imdi de yoktur. Buna gre de onlarn hkmet aleyhine ve lehine faaliyetleri hakknda bir ey sylemek zordur. Cavanir kazasnda Mslmanlar arasnda komitalar da yoktur Mslman memurlarn hizmet faaliyetleri meselesine gelince, onlar her hangi bir inklaplkla sulamak samalk olur: Yelizavetopol eyaletinde altm 6 sene ierisinde onlarn hi birinde siyasi ihanet grmedim, tam tersine onlar tamamen Rus hkmetine sadktrlar.57 24 Ekim 1915 ylnda Bak jandarma aray idaresinin reisi, polkovnik Leontyev, ileri Bakan, Senatr Beletskiye 6122 sayl gizli mektubunda yazyordu: slamc hareketin imdiye kadar izlenilmesi, yerli Mslmanlar arasnda isyanc tekilatlarn olmadn kesinletirmi ve onlarn arasnda aktif faaliyet dikkate arpmamtr. Bak Mslmanlar Rusya ve Osmanl arasnda askeri operasyonlarn balamasna yeteri kadar sakin yaklayorlar. Ama onlarn byk ounluunun sadk grnmelerine de aldanmamalyz nk ilerinde Osmanl ve Almanya yanllar da olacaktr. Mslmanlar genellikle kendi dindalarna yardm ediyorlar.58 O, yazsnn devamnda yle yazyordu: Gizli servis dairelerinin verdii bilgilere gre, Mslmanlarn yerel, merkezi ynetim kurumlarna olan mnasebetleri uyumlu olsa da, Osmanl taraf belirgin bir stnlk salarlarsa ve

954

ahali onlarn yardmlarna gvenirse, byk bir isyan sz konusu olabilir.59 Sava devrinde btn inklab partilerin faaliyetleri kstlanmtr. Bak eyaleti jandarma idaresi reislii grevini yrten Polkovnik Lukyanov, 1 Ocak 1916 tarihli gizli mektubunda ileri Bakan Senatr Beletskiye yle yazyordu: Gemi aylarda slamc tekilatlarn kurulmas olayna rastlanmamtr.60 Bu durum ubat, Mart ve Nisan aylarndaki bilgilerde de deimemiti.61 Rusya ileri Bakannn yardmcs, 6 Ocak 1916 tarihli ve 100162 sayl gizli mektubunda Kafkasya genel valilii zel ubesine, knyaz V. N. Orlovun ve polis ubesinin verdii bilgilere gre, Kafkasyada slamc harekatn ok nemli lde gelitiini, ona stanbuldaki ttihad ve Terakki tekilatnn yardm ettiini yazyordu. Mektupta bu harekete Bakde yaynlanan Kaspi gazetesinin eski yazarlar Ahmed Aayev ve Ali Bey Hseynzadenin balk ettii gsteriliyordu. Onlar Tiflis, Bak, Yelizavetopol ve Karsta zengin Mslmanlardan yardm alyorlard. Bu ahslar Osmanlnn lehine ve Rus hkmetinin aleyhine halk ayaklandrmak iin nemli iler yapyorlard.62 Kafkasya genel valilii bu mektubu kontrol etmek ve tedbir almak iin gizli ve acil olarak 573 sayl mektupla Tiflis, 574 sayl mektupla Bak, 575 sayl mektupla da revan Eyaleti jandarma idarelerini uyard.63 arlk kurumlar, Azerbaycan kazalarndaki saygn kiileri de slamc ve Trk ad altnda takibe almlard. ar hkmeti, slamclara ve Trklere yardm etme konusunda Azerbaycan milli burjuvazisinden de pheleniyordu. Bu pheler 1916 ylnda en st dzeye ulamt. Rusya ileri Bakannn yardmcs, Senatr Beletskinin Petrograttan 1916 ylnn ubatnda Kafkasya caniininin gnderdii telgrafnda yle deniyordu: rkutsk ve Odessa jandarma idareleri bir ok ehirlerde slamc tekilatlarn kurulduunu belirlemiler. Trk ordusunun Kafkasyaya girecei taktirde bu tekilatlar Osmanlnn tarafna geecekler. Eski Rus subaylarnn da yardm ile, fabrikatr Tayevin, petrol sanayicisi Babayevin, Kara ehirde Musa Nayevin petrol messeselerinde bila vesait topland konusunda bilgiler alnmtr.64 Kafkasya genel valiliinden knyaz, general-leytenant Orlov, 15 ubat 1916 tarihli ve 876 sayl telgrafnda Beletskiye, sz konusu mektubu Bak guberniyas jandarma idaresine gnderdiini ve sonucu hakknda bilgi vereceini bildirmitir.65 Beletskinin telgraf Tiflisten Bak eyaleti jandarma idaresinin reisi, pPolkovnik Severinskiye ayn gn 877 nolu telgrafla gnderildi.66 Bak guberniyas jandarma idaresinin reisi, polkovnik atrov, 16 ubat tarihli ve 1254 sayl ok gizli cevabi telgrafnda yle yazyordu: Ticaret dnyasnn en byk Mslman temsilcileri olan Tayev ve Musa Nayevin bankalardaki mal varlklar on milyonlarla llr. Buna gre de onlar kontrol etmek ok zordur. Ayrca onlar halk arasnda en byk hayrseverler olarak tannyorlar. Gizli servis dairelerinin verdii bilgilere gre Tayev, 1911 ylnda slamc tekilatlara ve Osmanlya maddi yardmlarda bulunmutur. Ama bu bilgi tam olarak netlik kazanamamtr. Kafkasya askeri iler dairesinden verdii bilgilere gre, gya Tagyev, ran zerinden Osmanlya bez vb. gibi eitli malzemeler gndermitir. Bu haber zerine Kafkasya ordusu indendant, Polkovnik Neymann zel emri ile jandarma idaresi tarafndan 1 ubat tarihinde

955

Tayevin fabrikasnda ve evinde arama yaplm ama konuyla ilgili hibir delil bulunamamtr. Yukarda isimleri geen dier kiiler de halk arasnda ok sevildikleri iin onlar hakknda bazen efsanevi nitelikte sylemler dolayor.67 Bak jandarma idaresi arama ubesinin reisi, Polkovnik atrov, tekraren 16 ubat 1916 tarihinde, 1228 sayyla ayn konulu gizli mektubu Tiflise gnderdi. O, mektupta, Bakde Babayev soyadl drt petrol sanayicisinin olduunu yazyordu. Genel olarak ise, Bakde 1000den fazla kiinin Babayev soyadn tadn belirtiyordu.68 Polkovnik atrov, 20 ubat 1916 tarihli telgrafnda Kafkasya genel valisinin mlki iler zere yardmcsna 12 ubat tarihinde Bak ve Balahanda 28 evde aramalar yapldn, gizli edebiyat ve elyazmalar bulunduran 13 kiinin tutuklandn yazyordu.69 ar hkmeti, Rusya mparatorluu iindeki Mslmanlarn Osmanly savunmalarndan ciddi bir ekilde rahatsz olduundan onun karsn almak iin eitli yntemlere, hatta Mslman din adamlarn kullanma yntemine bavurmutu. ar hkmeti, Mslman din adamlarna kendine has yntemlerle yaklamaya alyordu. Ynetim kurumlar, din adamlarnn Osmanl mparatorluunu savunmalarndan ekiniyorlard. Ona gre de Rusyann Mslman dini rehberlerini cihad ve fetvaya kar kararak, gazetelerde onlarn bu demelerini yaynlyorlard. Kaspiy gazetesinin 5 Ekim 1914 tarihli saysnda verilmi yazda yle deniyordu: Petrogradn Mslman imam Bayazidov Birjeve vedomosti gazetesine verdii beyanatnda, Rusya Mslmanlarnn Rusyaya olan inancn krabilecek bir g yoktur ve hi bir fetva Mslmanlar Rusyaya kar karamaz.70 Tifliste Gney Kafkasya eyhlislam Tiflisskiy listok gazetesinin muhbiri ile mlakatnda Osmanlnn kutsal sava ilan etmesine mnasebetini bildirdi: Osmanlnn kutsal sava ilan etmesinin Mslman dnyasnda byk bir yank douracan dnmek doru olmaz. yle ki, kutsal sava, dini motiflere gre yrtlr; Mslmanlar dini inanlarna gre takip edilseler, onlarn emlakn kanunsuz bir ekilde ellerinden alsalar, o zaman her bir Mslman onu sktrana kar kmaldr. Rusyada Mslmanlar takip edilmiyor, dier vatandalarla eit hukuklara sahipler ve yasalarn himayesi altndalar. Cihada ar bahaneleri hakknda ise konumaya bile gerek yok. Bu ar baka devletlerin Mslman halklar arasnda destek bulmayacaktr.71 eyhlislam konumasnn sonunda Rusya mparatoruna baarlar diledi. Bundan sonra eitli blgelerden Mslmanlar adna Kafkasya genel valiliine destek telgraflar gnderildi. Karyagin Mslmanlarn temsilen kad Ahundzade 10 Kasm 1914 tarihinde telgraf gndererek Mslmanlarn Rusya hkmetine sadk kaldklarn bildirdi.72 Ayn mazmunlu telgraflar Gorus, Zengezur, Guba vb. gibi blgelerden de temin edildi.73 Rusya ileri Bakanlnn 14 Ocak 1915 tarihli kararna esasen imparator, Gney Kafkasya ii idaresinin yesi ahund Mehemmed Ahund Ali olu Pinamazzadeyi Gney Kafkasya eyhlislaml grevine atad.74

956

Ynetim kurumlar ahalinin Trkle ve slamcla ynlenmesinin karsn almak veya bu eilimi zayflatmak iin almalar geniletmek amacyla gazetelerden yararlanmaya balad. Kafkasya ordusu gizli istihbarat ubesinin reisi, general-mayor Bolhovitinovun ve Ba karargahn ube reisi, Kaptan Koerevskinin imzas ile Bak gubernatrne gnderilen 31 Ekim 1914 tarihli ve 2977 sayl gizli mektupta yle yazyordu: Dmann cereyan eden olaylar gizli bir ekilde, yanl veya tamamyla yalan yorumlamalarna kar halka, zellikle de Mslman ahaliye mevcut olaylarla ilgili doru bilgi vermek en dorusu olsa gerek. Mektupta Kafkasya ordusu karargahnn, Bakde Tatarca yaynlanan Sedai-Hakk gazetesinin 200 nshasna abone olduunu ve onun bir hissesini Mslman halk arasnda yaymay planladklar belirtiliyor. Gazeteyi imamlar ve halk iinde itibar sahibi olan kiiler arasnda yaymann daha uygun olaca dnlyordu.75 arlk ynetim kurumlar matbuata ciddi dikkat ediyor, en kk bilgileri, hatta edebi yazlar bile sansrden geiriyorlard. Kafkasya genel valiliinin zel ubesi 29 Nisan 1915 tarihli, 1913 sayl ok gizli ve acil mektubunda Bak ehir polis idaresine, 4 tarihinde Bakde baslan Azerbaycan Trkesindeki Tuti gazetesinin 15. saysnda savaan devletlerin aadaki iaretlerle verilmi olduunu (Rusya-kini, Fransa-yd, ngiltere-krmz turp, Almanya ve Almanlar-elma, Osmanlarmud) ve gya Baknn Rusyada yaayan Mslmanlar Rus ordularnn Kafkasyada ve Bileceri istasyonundan hareketleri hakknda bilgi toplamak istediklerini yazyordu. zel ubenin bu meseleyi aratrmasn talep ediyordu.76 Mektup yerlere ve askeri sansrlere gnderildi. Askeri sansr 12 Mays 1915 tarihli ve 174 sayl gizli cevap mektubunda Bak ehir polis idaresine yle yazyordu: Bakye dahil olan btn yazmalar Bak askeri sansr tarafndan kontrol ediliyor. randan Fars, Azerbaycan ve Trk dillerinde gnderilen btn posta yazlar iki askeri sansr tarafndan ok ciddi bir ekilde kontrol ediliyordu. Kontor reisinin verdii bilgilere gre, mamverdiyev tecrbelidir ve onun Fars, Trk ve Azerbaycan dillerini ok iyi bildiine eminim; . A., Melikov uzun yllar randa hizmet etmitir ve sansre atand gnden bu gne kadarki sre iinde bir tane dahi pheli mektup ele gememitir. ranllarn Rusyaya dmanca tavrlarn ieren mektuplar ise olmamtr. Alman ve Trk propagandas ve mektuplar hakknda tam objektif ve kinli bilgiler verilmitir. randa Rusya aleyhine propaganday Alman ve Trk ajanlar, ayn zamanda da ran gazeteleri yapyordu. Bu gazeteler Alman konsoloslarnn maddi destekleri ile yaynlanyordu. Bu tr gazeteleri sansr heyeti Bakye sokmamaya alyordu. mal dille yerli gazetelerde yazlar belki baslabilirdi ama byk gazeteler sansr heyeti tarafndan ok dikkatle kontrol ediliyor, bu trden en kk bir yaz bile baskya alnmyordu. Btn Mslman gazetelerini, Mslman olmayan, ama Azerbaycan Trkesini ok iyi bilen iki aydn dikkatle izliyor, en ufak bir konuyu bile gzden karmyorlard. Tuti dergisi haftada bir defa baslyor ve ok da geni yaylmyor, sadece Bakde okunuyordu. Derginin redaktr, Azerbaycan mektebinin hocas Cafer Bnyadzade idi. Onun Rusya aleyhine bilgi yaymas doru deildir. Dergide baslan yazlar hakknda ise yazar, sava alanndan alnan telgraflar pazarda meyvalarn ve sebzelerin sava olarak anlatmaya almtr. Azerbaycan Trkesinde elmann Almanla aynlatrlmas da bununla baldr.77 Dergide kan bu yaznn ierii yleydi: Son telgraf. Ba askeri operasyonlar ubesinden alnan bilgiler. Sebze satanlar pazar. Sebze satanlar pazarnda

957

aniden bir kavga kar. Sylenenlere gre getiimiz gnn savanda binlerce keni, maydanoz, dere otu ve turp aletleri (silahlar) atp elma ve armudun tarafna gemiler.78 Ayn hareketi Bakde baslan Seda-i Hat gazetesinde verilmi Keyfim gelende yazsna gre de yaptlar. Yazda akayla: Rstem Bey, ban neden sarldr? -Beni dvdler. -Kim dvd? ocuklar. -Sen en byksn, en glsn, ocuklar seni nasl dvebilir? -Ben teker teker hepsini dvdm, onlar da birleip beni dvdler. Rusyann ranla snr komiseri 18 Mays 1915 tarihli ve 281 sayl gizli mektubunda Bak gubernatoruna, bu yaznn ran halk arasnda Rusyann aleyhine yorumlandn ve tedbir almann yararl olacan yazyordu.79 ar hkmeti ynetim birimleri posta ve ulatrma ile ilgili tekilatlar d lkelerle yazmalar zerinde denetimi daha da glendirdiler. arlk, imkan dahilinde Mslmanlar ulatrma ilerinden uzaklatrmaya alyordu. D devletlerden gnderilen btn mektup ve bilgiler alp okunuyordu. Lenkeran kaza reisi, Bak gubernatoruna gnderdii 7 Ocak 1915 tarihli ve 21 sayl ok gizli mektubunda gizli servis birimlerinin verdii bilgilere esasen Bilesuvar posta ubesi Mslman olan mdrnn Rus ordularnn hareketi hakknda bilgileri rana aktardn yazd. Ayn zamanda Lenkeran posta ubesinin reisi Kuliyevin iinde pheli hibir durum olmasa da posta ve telgraf gibi messeselerin Mslmanlarn elinde olmasn kesinlikle gvenilir olmadn dndn belirtiyordu.80 Tiflis posta dairesinin reisi Musselius, Bak gubernatoruna 13 Ocak 1915 tarihli ve 87 sayl ok gizli mektup yazarak, Osmanl ile sava yapld bir zamanda Bak eyaletinde aadaki Mslman memurlarn iten alnmalar talebinde bulundu: Bilasuvar posta ubesinin reisi brahim Zeynalov, VI. dereceli memur Bykaa Aliyev, postac Sleyman Mirzayev, Gyay posta ubesinde postaclar Ziya Bey Abaidze, Ahmed Bey Memmedkuliyev, Guba posta ubesinde postaclar Macid Babayev, Bahali Bala Bey olu smaylov, Kusar posta ubesinde Nsretullah Butayev, Lenkeran posta ubesinde mdr yardmcs Cemid mamkuliyev, postaclar Ahad Bey Kelenterov, Yakub ahbazov, Abdullah Kasmov, Salyan posta ubesinde postaclar Memmedbar Hseynov, Alihseyn Ahundov, Rzakulu Kadirbeyov vs.81 O, ayn tarihli ve 88 sayl ok gizli mektubunda da Bak ehir reisine Bak posta-telgraf ubesinde alan Mslman memurlarn ve postaclarn iten alnmalarn teklif etti.82 ehir reisi grevini yrten Polkovnik Martnov, 18 ubat 1915 tarihli 774 sayl ok gizli ve acele telgrafnda Musseliusa Bak ehrinde alan Mslman posta-telgraf iilerinden listede gsterilenlerin hem manevi hem de siyasi bakmdan herhangi bir hatalarnn kayda alnmadn yazd. Buna ramen Osmanl ile sava yapld bir ortamda Bak posta-telgraf ubesinin reisi tarafndan onlarn zerinde zel denetim olacan bildirdi.83 Rus ynetim kurumlar, ranla snrdaki kylerde Trkln ve slamcln glenmesinden ve Osmanlya eilimin artmasndan korktuklar iin ky muhtarlarn semeyi savatan nce durdurmulard. Ky temsilcileri bile yukardan atanyorlard. Bu i sava yllarnda da devam ettirildi. Bak gubernatoru Alevski, 4 Ocak 1915 tarihli ve 7 sayl gizli mektubunda Kafkasya caniinine

958

yle yazyordu: Benim Siz zat-i alilerine 13 Eyll 1911 tarihli ve 3294 sayl haberimde Lenkeran kazasnn Alar ky icmasnn kendi aralarndan ky aksakaln semek hukukundan 1 sene mahrum etmeyi gerek grmek ve oraya hkmet temsilcisini 4 korumas ile atamak ricas yer almtr. Gsterilen sre benim 20 Kasm 1912, 25 Temmuz 1913 ve 31 Aralk 1913 tarihli 4959, 3354, 6131 sayl bildirilerimle iki yl daha uzatlmt. Yukarda gsterilen halkn snra ok yakn yaadklarn, ran birlikleri ile irtibat halinde olduklarn, hatta onlarn ahsevenlerle akrabalklarn da gz nnde bulundurarak ben kendi adma sz konusu uygulamann bir yl daha uzatlmasn zaruri hal olarak gryorum. Ona gre de Siz zat-i alileleri karsnda Alar ky halkna kar uygulanan bu tedbirlerin yine bir yl daha uzatlmas konusunda talepte bulunuyorum.84 Kafkasya genel valilii defterdarl zel ube mdrnn Bak askeri valisine gnderdii 13-14 Ocak 1915 tarihli ve 453 sayl cevap mektubunda u cmleleri gryoruz: Sizin Kafkasya caniinine bu yl 4 Ocak tarihli ve 7 sayl bildiride syledikleriniz Lenkeran kazasnn Alar ky halk ile ilgili gelecekte de blgede sakinliin korunmas iin buraya atanm olan hkmet temsilcisinin grev sresini bir yl daha uzatlmas vacip saylmtr. Sizin bu yl 4 ocak tarihli ve 7 sayl bildirinizde gsterilenlere gre graf caniinin gsterii ile defterdarlk size uygun talimatlar vermek iin bilgi verir.85 arlk kurumlar dier kylerin sakinlerini de seme hakkndan mahrum etti. Seme hukukundan mahrum etmenin gerekeleri olarak ise Trklerle ilikide olmak, Trklk fikirleri tamak, bu fikirleri yaymak ve snr kyler iin randan gelebilecek tehlikeyi ortadan kaldrma vb. olarak gsteriliyordu. Bak Askeri Valisi Alevski, 30 Ocak 1915 tarihli ve 509 sayl mektubunda Kafkasya genel valisine unlar yazyordu: Benim Siz zat-i alilerine 20 Kasm 1912, 31 Aralk 1913 tarihli, 4964 ve 6115 sayl bildirilerime gre, Lenkeran kazasnn Orand ky halkn kendi aralarndan iki yl mddetine ky aksakal seme hukukundan mahrum etmek ve oraya 4 korumas ile birlikte bir hkmet temsilcisi atamak gerektiini bildirmitim. Ona gre de Siz zati-alilerinden Orand ky halkna kar uygulanan bu tedbirin bir yl daha uzatlmasn rica ediyorum.86 Bak Askeri Valisi Alevski Kafkasya genel valisine 2 ubat 1915 tarihli ve 510 sayl mektubunda yle yazyordu: Bu yl 13 Ocak tarihli ve 136 sayl bildirimde ben Siz zat-i alilerine, Lenkeran kazasnn Kryadi ve ilevenge ky halkndan bir grup insann ranllarn tarafna getikleri ile ilgili bilgi vermitim. yle ki, Kryadililerin birlii Lenkerandan geri dnerken Kryadi polis muhafaza mntkasn atee tutmu ve soymular. Sonra, benim aldm bilgilere gre, Lenkeran kazasnn ranla snr olan Rozanin ky halk arasnda heyecan vardr ve yukarda gsterilen gruplar gibi rozaninlerin de ran tarafnda ok sayda akrabalar vardr. Buna gre, ben kendi tarafmdan ilevenge, Kryadi ve Rozanin ky halknn da kendi aralarndan ky muhtar seme hukukundan men edilmelerini ve bu kylerin her birine bir yl mddetine hkmet 4 korumas ile birlikte bir hkmet temsilcisi, hkmet temsilcilerinin her birine ylda 600 ruble, korumalara ise ylda 360 ruble maa ayrmay gerek gryorum. Ona gre de ilevenge, Kryadi ve Rozanin ky halknn kendi

959

aralarndan muhtar seme hukukundan belli bir sre iin mahrum etmeyi Siz zat-i alilierinden rica ediyorum.87 Kafkasya genel valilii defterdarl zel ubesinin mdr Pisarski, 8-9 ubat 1915 tarihli ve 1376 sayl cevap mektubunda Bak askeri valisine unlar yazyordu: Sizin 2 ubat tarihli ve 510 sayl bildirinizde gsterdiiniz bilgilere esasen Elahazret Kafkasya genel valisi, Lenkeran kazasnn ilevenge, Kryadi ve Rozanin ky halkn kendi aralarndan muhtar seme hukukundan bir yl sre iin men etmeyi ve oraya bu sre iin her birine 4 koruma ile bir hkmet temsilcisi atamay, hkmet starinalarna (orduda rtbe) 50 ruble tutarnda mezuniyet vermeyi, korumalara ise ky halknn ky hesabna dededikleri paradan 30 ruble vermeyi uygun grmtr. Elahazret Kafkasya genel valisinin emri ile defterdarlk 510 sayl bildirinizin sonularna uygun olarak ferman vermek iin size bildirir.88 Kafkasya valisi 10-11 ubat 1915 tarihli ve 1429 sayl mektubunda Bak askeri valisine Orand ky halk hakknda teklifini uygulamaya koymas iin gerekeni yapmas konusunda izin verdi.89 Kafkasya askeri dairesi bakumandan, 9 Ekim 1915 tarihli ve 26744 sayl gizli mektubunu Bak Askeri Valisi Alevskiye gndermitir. Mektubun ksaca ierii yleydi: Osmanl ile sava yapldg bir dnemde Lenkeran kazas Erus-Priib, Lenkeran-Astara hatt boyu araziler ran gebeleri ile dolmutur ve snr artk korunmuyor. Ona gre de Bakumandan komisya oluturarak VI. snr dairesinin reisi General-Leytenant Orlovu ve snr komiseri, Polkovnik ss Bakye gnderdi. O, aadaki sorulara cevap istiyordu: 1. randan gelen gmenler gerekten kazada yerli halka zulm ediyor mu? 2. Yerli halk rana vergi dyorlar m? 3. Hangi yollarla bu olaylar temizlemek mmkndr? 4. Gsterilen mntkalarda snrlar nasl daha gvenli bir ekilde korunabilir? 5. Ordu birliklerini nereye yerletirmek mmkndr? 6. Bu birliklerin gereksinimleri nasl karlanacak? 7. Bu birlikler kendi aralarnda ve cephe boyu nasl ve hangi yollarla irtibat koruyacaklar? Bu konuda her bir komisyon yesi, Baknn vitse-gubernatoru Makarov, 29. Bak snr Batalyonunun komutan, polkovnik, Baron Osten-Saken, Lenkeran kaza reisi, 29. Bak snr batalyonu karargah subay, ilgili pristavlar (orduda rtbe) ve yzbalar, protokolu iki nsha halinde imzalayarak Bakumandana takdim etmilerdir.90 Komisyonun 10 Ekim 1915 tarihli toplant protokolunda Zuvand, Erus, Bilesuvar, AstaraAlmabend blgelerinde snr korunmasnn ok kt durumda olduu belirtiliyordu.91 Komisyondan Lenkeran kazasnda 1914 ylndan 1915 ylnn Ekim ayna kadar snr bozulma olaylar hakknda raporlar tutulmas istendi.92 Komisyon 1915 ylnn 12 Eyllnde tekrar topland.93 Bu toplantda 1 Aralk 1914 ylndan 1 Ekim 1915 ylna kadar Sapiddag ve Zuvand blgelerine ve Astara iline randan 69 defa baskn yapld bildirildi. Basknlar zaman esasen snr bekleme binalar datlmtr. Komisya Bakumandann ilk sualna cevap verdi: 1. ranllarn yerlilere kar zor kullanma olay grlmemitir. 2. Snrda yaayan halk ranllara vergi vermiyor. 3. randan yaplan basknlarn nne eski snr mntkalarn yeniden ina etmekle almak mmkndr.

960

Sonraki yllarda da Kafkasya genel valilii ky muhtarlarnn seilmesini durdurarak, onlar merkezden atama yntemine geti. Bak askeri valisi, 2 Ocak 1916 tarihli ve 1 sayl mektubunda Kafkasya genel valisine yazyordu: Zat-i alileri Kafkasya genel valisine benim getiimiz yl 4 ve 30 Ocak tarihli 7 ve 509 sayl bildirilerimde Lenkeran kazasnn Orand ve Alar ky halknn kendi aralarndan muhtarlarn semek hukukundan men edilmesi ve oraya merkezden hkmet temsilcisi atanmas bir yl daha uzatlmtr. Bunun dnda, benim 2 ubat tarihli ve 510 sayl bildirimle bu kazann Kryadi, ilevenge ve Rozanin ky halklarna gsterilen sre iin kendi ilerinden birini ky bakan seme haklar ellerinden alnm ve oraya da merkezden hkmet temsilcisi atanmas uygun grlmtr. Yukarda adlar geen halkn ran snr ile ok yakn olmalarn ve onlar zerinde gl bir takibin nemliliini gz nnde bulundurarak, ben kendi tarafmdan yukarda belirtilen srenin bir yl daha uzatlmas gerektiini dnyorum. Ona gre de Lenkeran kazasnn Orand, Alar, Kryadi, ilevenge ve Rozanin ky halklarna kar uygulanan tedbirin bir yl daha uzatlmas konusunda karar vermeyi zel ubeden rica ediyorum.94 17 Ocak 1916 tarihli ve 1762 sayl cevap mektubu ile zel ube bu ricalar kabul ettiini bildiriyordu.95 Rusya ynetimi, Gney Azerbaycann Trk ordular tarafndan tutulmas olayna, Kuzey Azerbaycanda slamcln ve Trkln glenmesine ve hkmet aleyhine isyanlarn kmasna etki edebilecek bir tehlike olarak bakyordu. Buna gre de ar hkmeti, yabanc lkelerin vatandalarn Azerbaycandan karmaya balad. Bakde yaayan ran Trkleri ciddi takiplere maruz kaldlar. ran vatandalarnn Azerbaycandan karlmas, ran konsolosunu rahatsz etti. Bakdeki konsolos Davud Han Nsret l Vezare 1915 ylnn Ocak aynda Rusya Dileri Bakanlna bir beyanat verdi. Beyanatta yer alan haberlere gre, Bakdeki ran vatandalarnn hayati tehlike ile kar karya olduklar ve onlarn Azerbaycan terk etmeleri gerektii, ranllarn gruplar halinde kendi lkelerine dndkleri, onlarn evlerinin ve btn mlklerinin ise Bakde kald yazlyordu. Konsolos, ran hkmetinin savata tarafsz kalacan resmi bir ekilde beyan ettiini belirtiyordu. Trkler bir ksm ran arazilerini tutsalar da, diplomatik konumalarn devam ettiini ve arazilerin boaltlmas iin abalar harcand syleniyordu. Konsolos, ran vatandalar iin Bakde normal i ve yaam ortam oluturulmasn rica ediyordu.96 Rusya ynetimi, mallarn Azerbaycandan rana gtrlmesine aka itiraz etmeseler de, bu mallarn oradan Osmanlya aktarlmasndan bir hayli rahatszlard. ar Hkmeti, mallarn naklini takip etmek hakknda baz kararlar da verdi. Dier taraftan hkmet daireleri alnan mallarn Azerbaycandan karlmasna eitli gerekelerle engel olmaya alyorlard. Hatta ran vatandalarnn bilgileri bile alnyordu. Azerbaycandan mal karan kiiler ve ran konsolosu Osmanl ile iliki kurmakla sulanyorlard. Bakde yaayan ran vatanda tacirler 26 Kasm 1915 tarihinde Kafkasya askeri daire reisine toplu mektup yazdlar. Mektupta, Davud Hann vatana yardm ad altnda kendilerinden para topladn ve bu paralar Rus esirliinden kaan Trk subaylar iin kullandn belirtiyorlard. Konsolos, 2000 ruble karlnda Trklere ve Almanlara sahte ran

961

pasaportu ayarlyordu. Konsolos imdiye kadar 20 Trk esirini Bakden karmay baarmt. Davud Han, Bakdeki ran okulunun mdr Mirzali Mehemmedhan Terbiyetle irtibat iindeydi. O, Osmanl ile sava balad andan itibaren stanbula giderek, oradan anti Rus siyaseti yrtmek iin ran konsolosluuna insanlar gndermiti. Konsolos vatansever birisi deildir, onun ahsi karlar vardr. Konsolos para talep etmekte vermediimiz taktirde ise bizi Rusya dman olarak tantmakla tehdit ediyor. ran konsolosu yardmcs Esedullah Hanla beraber konsoloslukta ticaret yapyor ve ran vatandalarna konsolosluktan mal alp gtrmeyi teklif ediyor.97 Mektubun aratrlmas onun ran vatandalar tarafndan deil, Rusya gizli servis tekilatlar tarafndan hazrlandn sylemeye esas veriyor. Bu mektup tahkikat iin uygun dairelere gnderildi. Bak ehir polis idaresinin reisi 3 Aralk 1915 tarihli ve 7480 sayl ok gizli telgrafnda Kafkasya askeri daire reisine yle yazyordu: Yelizavetopol askeri valisinden alnan telgrafa gre, ran vitsekonsolosu gya Bakden ve imali Kafkasyadan klli miktarda tahl alarak Hazar Denizi limanlar araclyla rana, oradan da Osmanlya gnderiyor. Ama tahkikat sonucunda tahln Osmanlya gtrlp gtrlmedii hakknda herhangi bir bilgiye ulalamamtr. Bu ite konsolosun da maddi adan karlar olabilir ve ticaretilerle ibirlii yapma ihtimali vardr.98 Polis reisi rana tahl ve eker satn en azndan geici bir sre iin durdurmay talep etti. Ayn zamanda, gizli arayn hazrlandn ve yakn zamanlarda Kafkasya genel valiliine ulatrlacan yazyordu. Bu aramadan sonra Kafkasya askeri dairesi 7 Aralk 1915 tarihinde ran konsolosunun Bakden un ve eker almasn yasaklamak hakknda emir verdi.99 Bu yasaklar doal olarak ran Devleti tarafndan tepkiyle karland. Rusya D ler Bakan S. D. Sazonov, 11 Aralk 1915 tarihli ve 6342 sayl telgrafnda Kafkasya caniinine tahln Bakden braklmasna ran tarafnn itiraz ettiini yazarak imdiki durumda bu rnlerin karlmasnn durdurulmas kendilerini de zor duruma sokabileceini belirtti. rnlerin verilmesi ise bizim ran tarafna zel dikkatimiz gibi deerlendirilebilir.100 Sazonov, eker ihracatna izin vermesi iin Kafkasya genel valisinden ricada bulundu. Bak jandarma idaresinden Kusakov, ran vatandalarnn mektubunu inceleyerek 13 ubat 1916 tarihli ve 2 sayl gizli mektubunda u sonulara geldiini yazyordu: 1) Davud Hann Trklerin esirlikten kamasna yardm etmesi ve onlara ran pasaportu vermesi iddialar Bak daire mahkemesinin zel iler mdrnn yetkisine verilsin; 2) ran ihtiyalar iin alnan un ve eker gerekten de Enzelide, Retta vb. yerlerde tacirlere satlmtr. Bu konuda tahkikat durdurulsun ve i Bak guberniyas jandarma idaresinin reisine takdim edilsin.101 Bak ehir polis reisinin Kafkasya askeri dairesinin rehberliine yazd 13 Haziran 1916 tarihli, 3355 sayl gizli ve acil mektubunda yle deniyordu: Davud Han ticari ilerle urayor ve ekerin gtrlmesinde ticaret amac gtmektedir. Ama ordularmzn Hemedan tutmas bu erzan Osmanlya verilmesini imkansz klyor. Kesin kayna olmayan bir bilgiye gre, Davud Han, Trk gizli servisleri ile ilikide olmu ve Narginden Trk esirlerin karlmasna yardm etmitir.102

962

Rusya HN 25 Austos 1916 tarihli gizli bildirisinde Kafkasya genel valiliine, Davud Hann eker vb. ticareti ile urat iin grevinden alnd ve onun artk Bakde deil Petrogradda olduu bilgileri veriliyordu.103 ubat Devriminden sonra Kuzey Azerbaycanda slamclarn ve Trklerin takip edilmeleri ksmen de olsa zayflad. Ekim Devriminden sonra ise arln milli siyasetini mahiyet itibari ile ayn, formaca baka ekilde hayata geiren Bolevikler Ermeni silahl birlikleri ila beraber Azerbaycanda Trklere ve dier Mslman halklara kar toplu soykrmlar yaptlar. Ama toplu soykrmlar Trklerin ve slamclarn amalarna ulamalarna engel olamad. Problemin aratrlmasyla genel olarak u sonuca varabiliriz: Rusya ile ran arasnda yaanan sava sonucu Azerbaycan paylatrldktan sonra arlk ynetim kurumlar Trklere ve dier Mslman halklara inanmayarak onlarn grkemli aydnlarn srekli gzlem altnda tutmaktayd; XIX. yzyln ikinci yarsnda balayan Rus-Trk savalar zaman Azerbaycan Trkleri ve dier Mslmanlar, Rusya vatanda olsalar dahi, Osmanlya kar sempati duyuyorlard; Rusya ynetimi, Birinci Dnya Savana kadarki dnemde de slamclar ve Trkler aleyhine mcadele vermi ve onlarn tekilatlar hakknda gerekli bilgiler toplamtr; slamc ve Trk hareket aleyhine savata en keskin etap Birinci Dnya Sava yllar olmutur; Rusya Osmanl ile sava iinde olduu iin Azerbaycandaki slamc ve Trk hareketleri izlemeye, denetim altnda tutmaya, zayflatmaya ve hatta datmaya alyordu. Bunun iin ynetim kurumlar her trl olanaklar kullanyorlard: Azerbaycana gelenler ve gidenler izleniyordu; ahalinin moral durumu reniliyordu; aydnlar ve din adamlar zellikle takip ediliyorlard; Azerbaycann tacirleri ve zengin ahslar denetim altnda tutuluyorlard; Osmanl ve ran vatandalar casus damgas ile tutuklanyor veya snr d ediliyorlard; yardm toplama ilerine engel olmaya allyordu; silahlar toplanyordu; Trk sultannn ve bakanlarnn portrelerinin ve Trke kitaplarn yaylmas kesinlikle yasaklanyordu; slamclar ve Trkler aleyhine casusluk iinde ynetim kurumlar tarafndan Ermenilere byk gven duyuluyordu; Mslmanlarn Osmanly savunmasndan rahatsz olan ar hkmeti Trklere eilimi zayflatmak iin Mslman din adamlarn kullanyorlard; slamcln ve Trkln glenmesinin nne almak iin gazetelerden yararlanlyordu; posta-ulatrma tekilatlar ve d lkelerle yazmalar gizlice kontrol ediliyordu; Azerbaycan vatandalar devlet ilerinden dlanyordu; Rus ynetim kurumlar ranla snrda yerleen kylerde Trkln ve slamcln glenmesinden ve Osmanlya ilginin artmasndan korkarak ky muhtarlarn semeyi durdurdu; Bakdeki ran konsolosu Nargindeki hapishaneden Trk esirlerin karlmasnda itirak etmekle, Osmanlyla ticaret yapmakla ve Trk olmakla sulanyordu; ama bu tedbirler slamcln ve Trkln glenmesinin nn alamazd alamad da; sava esnasnda gerekleen Ekim Devriminden sonra oluan ortamda milli hareket Azerbaycana bamszln kazandrd ve Osmanl mparatorluundan sonra ikinci Trk devletiAzerbaycan Halk Cumhuriyeti kuruldu. 1 Azerbaycan Respublikas Siyasi Partiyalar ve ctimai Herekatlar Devlet arivi

(ARSPHDA), fond 276, siyah 8, i 460, kutu 15, varak 3.

963

2 3 4 5 6

Azerbaycan Respublikas Devlet Arivi (ARDA), f. 1, siy. 1, i 251, C. 1-7. ARDTA, f. 1, siy. 1, i 252, C. 1-16. Yine orada, C. 17. ARSPHDA, f. 276, siy. 8, i 460, kutu 15, C. 4. Dokument po Russkoy Politike v Zakavkazye. Vpusk pervy. zdanie Osoboy Komissii pri

Ministerstve nostrannh Del Azerbaydjanskoy Respubliki. B., zd. Azearbaydjan, 1920, s. 94-95. 7 8 9 10 11 ARDTA, f. 524, siy. 1, i 36, C. 2, 4. Basilaa . ., Zakavkazge v God Pervoy Miaovoy Voyn, Suhumi, alaapa 1968, s. 81. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 36, C. 48-49. Yine orada. Dokument po Russkoy Politike v Zakavkazye, Vpusk pervy. zdanie Osoboy Komissii pri

Ministerastve inostraannh Del Azerbaydjanskoy Respubliki. B., izd. Azerbaydjan 1920, s. 92. 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Yine orada. ARSPiHDA, f. 276, siy. 8, i 460, kutu 15, C. 5-6. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 42, C. 65. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 37, C. 1-2. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 36, C. 46. Gaz. Kaspiy, 20 Dekabra 1914, No 285. Gaz. Kavkazskiy Telekraf, 22 Dekabra 1914, No, 64. ARSPHDA, f. 276, siy. 8, i 460, kutu 15, C. 6-7. Yine orada, C. 5-8. ARSPHDA, f. 276, siy. 8, i 36, C. 7, 11, 12. Dokument po Russkoy Politike v Zakavkazye, Vpusk peravy. zdanie Osoboy Komissii

pri Ministeasrtve nostrannh Del Azerbaydjanskoy arespubliki. B., izd. Azerbaydjan 1920, s. 161-162; ARDTA, f. 524, siy. 1, i 61, C. 73.

964

23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46

ARDTA, f. 524, siy. 1, i 38, C. 80-81. Yine orada, C. 50. ARDTA, f. 276, siy. 8, i 460, kutu 15, C. 7-8. ARDTA, f. 276, siy. 8, i 38, C. 4-6. Yine orada, C. 51. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 11, C. 33-39. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 38, C. 98. ARSPiHDA, f. 276, siy. 8, i 460, kutu 15, C. 7-8. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 8, C. 34-35. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 38, C. 38. Yine orada. Yine orada, C. 39, 40. ARSPiHDA, f. 276, siy. 8, i 510, kutu 16, C. 4-6. Gaz. Baku, 27 Fevrala 1915, No 46. Yine orada. Gaz. Kaspiy, 10 Fevrala 1915, No 78. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 39, C. 22. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 38, C. 11, 12. Yine orada, C. 18-19. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 39, C. 22-23. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 38, C. 55, 56. Yine orada. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 11, C. 39-40. ARSPiHDA, f. 276, siy. 8, i 510, kutu 16, C. 11-12.

965

47 48 49 50 51 52

ARSPiHDA, f. 276, siy. 8, i 510, kutu 16, C. 13-14; i 497, kutu 16, C. 5-6. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 39, C. 33. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 38, C. 11. Yine orada, C. 62-67. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 39, C. 97-98. Dokument po Russkoy Politike v Zakavkazye, Vpusk Peravy. zdanie Osoboy Komissii

pri Ministerastve nostrannh Del Azerbaydjanskoy Respubliki. B., izd. Azerbaydjan 1920, s. 95-96. 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 ARTDA, f. 524, siy. 1, i 37, C. 6-7. Yine orada, C. 13, 15. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 40, C. 1. Yine orada, C. 2-3. Yine orada, C. 5. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 5, C. 7. Yine orada, C. 12. Yine orada, C. 28. Yine orada, C. 33, 55, 64. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 42, C. 2. Yine orada, C. 3. Yine orada, C. 12; i 43, C. 55. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 42, C. 13. Yine orada. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 43, C. 56-57. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 42, C. 23. ARDTA, f. 524, i 39, C. 153.

966

70 71 72 73 74 75

Gaz. Kaspiy, 5 Noyabra 1914, No 248. Gaz. Kaspiy, 9 Noyabra 1914, a252. Gaz. Kaspiy, 11 Noyabra 1914, a253. Gaz. Kaspiy, 12 Noyabra 1914, a254. Senatskaa vedomosti, a12, 1915, s. 1. Dokument po Russkoy Politike v Zakavkazye, Vpusk pervy. izdanie Osoboy Komissii pri

Ministerstve inostrannh Del azerbaydjanskoy Respubliki. B., izd. azerbaydjan 1920, s. 93. 76 77 78 79 80 ARDTA, f. 524, siy. 1, i 38, C. 57-58. Yine orada, C. 58-61. Yine orada. Yine orada, C. 84. Dokument po Russkoy Politike v Zakavkazye, Vpusk Pervy. zdanie Osoboy Komissii pri

Ministerstve nostrannh Del Azerbaydjanskoy Respubliki. B., izd. Azerbaydjan 1920, s. 234. 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 Yine orada, s. 234-235. Yine orada, s. 232-233. Yine orada, s. 233. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 459, C. 1. Yine orada, C. 2. Yine orada, C. 6. Yine orada, C. 3. Yine orada, C. 4. Yine orada, C. 7. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 39, C. 120. Yine orada, C. 121-122. Yine orada, C. 123-128.

967

93 94 95 96 97 98 99

Yine orada, C. 131. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 459, C. 8-9. Yena orada, C. 10. Gaz. Kaspiy, 13 Yanvara 1915, a9. ARDTA, f. 524, siy. 1, i 41, C. 33-34. Yine orada, f. 524, siy. 1, i 41, C. 19. Yine orada, C. 49.

100 Yine orada, C. 20. 101 Yine orada, C. 88. 102 ARDTA, f. 524, siy. 1, i 41, C. 30-32. 103 Yine orada, C. 39-40.

968

DOKSANKNC BLM
Rusya'nn Trkistan'da Yaylma Siyaseti Rusya'nn Trkistan'da Yaylmas / Prof. Dr. Mehmet Saray [s.561-576]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Rusya, Asyay ve bilhassa Trkistan devletlerini istla iin XVI. asrdan XIX. asrn sonlarna kadar devaml seferler dzenlemitir. Acaba Rusyay Asyaya eken sebepler neler idi? Her emperyalist yaylmann motifleri, eitli olmakla beraber, Rusyann Asyada yaylmasnn balca sebeplerini yle sralamak mmkndr: 1. Altnordu Hanl ile olan mcadelelerinde Ruslar, nceleri, kendi snrlarnda ve daima mdafaada kalan taraf durumunda idiler. Fakat, Altnordunun yklmasndan sonra kurulan hanlklarn (Krm, Astrahan, Kazan vb.) zaaflar yznden snr boylarndaki mcadelelerde mdafaadan karak saldrgan taraf durumuna gelen Ruslar, neticede, hanlklarn aleyhinde genilemeye ve oralardaki nfusu zorla kendilerine balamaya baladlar. 2. Devaml harpler Rus hazinesine byk mal klfetler getiriyordu. Ruslar, boalan hazinelerini yeni igal ettikleri yerlerin ahalisinden aldklar vergilerle doldurma yolunu tutmulard. 3. Deli Petro zamannda Ural dalarnda bir maden endstrisi kurulmutu. Bu endstrinin gelimesi ve iyi bir mal kaynak olabilmesi iin, Ruslar, Trkistana doru yaylmak gerektiine inanyorlard. 4. Portekizli, Hollandal ve ngilizlerin yaptklar gibi Ruslar da ran, Orta Asya, inin hammaddelerini ve Hindistann baharatn satan tccarlardan biri olmak hayli iinde idiler. Bu hayllerini gerekletirmek iin de Gney Asyaya yani Trkistana doru yaylmalar gerekiyordu. Son olarak, bir ksm Ruslarn hudut blgelerine gmeleri yaylma politikasna hizmet ediyordu. Bu gmenler, asker hizmetlerin ve serflik sisteminin ar artlarndan kaan babozuk kimselerdi. Frsat bulduka snr blgelerinde komu milletlerin arazi ve mallarna da tecavz eden bu kaaklar, Rus makamlar, toplayp geri gtrecekleri yerde, korumak ve desteklemek yolunu am ve Rus ordularnn adm adm Asyada ilerlemelerini salamtr. 1480de Altnordu (Tatar) hkimiyetinin yklmasyla birlikte Rusyann Asyaya doru yaylmas da balamtr. Ruslar, ilk byk baarlarn, 1552de, Kazann igalinde gsterdiler.1 Kendilerine Asyann kaplarn aan bu baardan sonra, Hazar Denizine kadar btn dil (Volga) havalisini kontrolleri altna aldlar. dil vdisini ele geirmeleri onlara ticar ve stratejik byk avantajlar salamt. ran, Orta Asya ve hatt Hindistan ile ticaretlerini arttrmak iin hkmetlerinden destek isteyen Rus tccarlarnn faaliyetleri, Rus hkmetinin yaylma politikasna uygun geldii iin, derhal

969

tasvip grd. Zira o devirde dil (Volga) vdisi, ran, Orta Asya ve Hindistana almak iin bir nevi k kaps olarak kabul ediliyordu.2 Ruslar 1556da Astrahan igal ettiler.3 Arkasndan Volga ile Sibirya arasndaki sahay kontrol etmekte olan Kossaklarn (veya Kozak)4 1570-1580 arasnda Rus hkimiyetini kabl etmeleri Ruslarn Asyaya ve bilhassa Orta Asyaya doru yaylmalarnda en byk mukavemeti gsteren Tatar, Bakurt ve Kazak Trkleri ile Mool asll Kalmuklar karsnda stn bir duruma gelmelerine yardm etti.5 Ruslarn bilhassa Astrahana kadar inmeleri, Orta Asya Mslmanlarnn Hazarn kuzeyinden stanbul ile irtibatlarn kesmi ve Mekkeye hac ziyaretlerini tamamyla imknsz hale getirmiti. Dier taraftan Kossaklarn da destei ile Ruslarn Asyada giritikleri yeni istla hareketlerinden byk endieye kaplan Mslman ahali, stanbula gnderdikleri mektuplar ve eliler ile cil yardm istemeye balamlard.6 Orta Asya Mslmanlarnn feryatlar, Dvel-i slmiyyenin ba olan Osmanl Devletini kar tedbirler almaya sevketti. Osmanl hkmeti, Krma, Kafkasyaya ve Orta Asyaya doru Rus ilerleyiini durdurmak maksadyla Don ve Volga nehirlerini bir kanal ile birletirmeye karar verdi. Bunun iin gerekli hazrlklar yapmak zere Krm han ile Kefe valisine fermanlar gnderildi.7 Fakat bu arada Avusturya cephesinde vuku bulan hzl gelimeler yznden Padiah Kanun Sultan Sleymann (1520-1566) dikkatini tekrar Batya evirmek mecburiyetinde kal ve bu sebepten kt Bat seferi esnasnda vefat edii, Don-Volga projesinin geri kalmas sonucunu verdi. Kanunnin yerine geen olu II. Selime (1566-1574) durumu tekrar izah eden ve meseleyi tkip iznini alan devrin muktedir Vezr-i azam Sokullu Mehmet Paa, Don-Volga kanal iin hazrlklar yeniden hzlandrd. Fakat Osmanl mparatorluunun i meseleleri ve bu arada gen Padiahn gzne girerek vezir-i azam olmak isteyenlerin evirdikleri entrikalar, Sokulluyu stanbulda kalmaya ve bu mhim projeyi gerekletirecek sefere Kefe valisi Kasm Paay gndermeye mecbur brakt. Oysa Kefe valisi, bir Osmanl mellifinin dedii gibi, byle bir seferi baaryla sonulandracak ehliyet ve yaradlta deil idi.8 Osmanl Devletinin hazrlklarn renen Ruslar derhal kar siyas faaliyete getiler. Krm han, Volga havalisinin de Osmanl hkimiyetine girmesi halinde, yar-mstakil bir statde olan lkesinin tamamen Trk kontrol altna deceinden endie eden Krm hanna,9 Ruslar, Osmanl projesine kar kmas iin, vaatlerle dolu byk bir dostluk gsterisine giritiler. Bu arada hazrlklarn tamamlayan Kasm Paa kumandasndaki Trk kuvvetleri ve teknisyenleri, 1569 ilkbaharnda Don-Volga havalisine giderek kanal am iin gerekli almalara baladlar. Fakat Trk teknisyenler, alma sahasnda mit ettiklerinden de fazla glklerle karlatlar. ki nehir arasnda kanal almas dnlen arazi fevkalde engebeli idi. Ayrca, stanbulun emrine ramen Rus entrikalarna kanan Krm han da hibir yardmda bulunmuyordu.

970

Bunun zerine Kasm Paa durumu stanbula rapor ederek nasl hareket etmesi gerektii hakknda talmt istedi.10 stanbul, Kasm Paaya kanal almalarn br baharda yrtmesi iin Krmda daha iyi hazrlklar yapmasn emretti. Bu tlmtta onun, Krma dnmeden nce, mmkn ise, Ruslar Astrahandan atmas da emredilmiti. Ksa zamanda bir baar kazanmak hrsiyle hareket eden Kasm Paa, gerekli toplar yanna almadan, emrindeki kuvvetlerle Astrahan zerine yryerek ehri kuatt. Daha nce Ruslar tarafndan da iyi tahkim edildii iin ehrin ksa zamanda zaptedilmesi mmkn deildi.11 Bu glklerden baka kn yaklamakta olduunu, yiyecek ve mhimmatnn sonuna yaklatn gren Kasm Paa, kuatmay kaldrarak Krma dnmeye karar verdi. Trk kuvvetleri, binbir glk iinde Krma dnd. Kasm Paa, durumu tekrar stanbula rapor ederek gelecek bahar iin gerekli hazrlklara balad. Kasm Paann gnderdii raporlar deerlendiren Osmanl hkmet erkn, iki nehir arasndaki o blgenin kanal inas bakmndan fevkalde elverisiz olduu kanaatine vard. mparatorluk dahilinde zuhur eden hdiseler de, hkmeti bu projenin tatbikini daha msait bir yerde ve daha uygun bir zamanda gerekletirmek zere, ertelemee mecbur brakt. Fakat ne yazk ki, imparatorluk dahilinde ve haricinde gittike artan problemlerin zamannda halledilememesi, Trk makamlarnca Don-Volga kanal projesinin unutulmasna, Volga Mslmanlarnn yardm dileyen mektuplarna kar sessiz kalnmasna, dolaysyla Rusyaya kar bir daha cidd tepki gsterilmemesine ve nleyici tedbir alnmamasna sebep olmutur.12 Dier taraftan, kuvvetli komular Trklerin kanal projesinden vazgetiklerini gren Ruslar, tekrar Asyada adm adm ilerlemeye baladlar. Fevkalde plnl ve uurlu hareket ediyorlard. nce bozkrlardaki rakipleri Tatarlarn, Bakurtlarn ve Kazaklarn durumlarn renmek maksadyla oralara bir ser keif seferleri yaptlar ve grdler ki, rakiplerinin en zayf taraflarndan biri, kendilerini ok iptida silhlarla mdafaa etmeleridir. Hakikaten o devirlerde (XVIII. asrn sonlarna kadar) bu Trk topluluklar hl zrh, kalkan, kl, ok ve yay ile savayorlard. XVIII. asrn balarnda Bakurtlar bir ka top iml etmei baarmlar ise de, bunlar, Rus toplarnn yannda ok iptida kalmt.13 Ruslarn ateli silhlarna ve bilhassa modern toplarna kar koymak ve korunmak, onlar iin ok zordu. stelik, XVII. asrn ortalarna doru Mool asll Kalmuklarn bozkrlar tarumar eden istlalar Trk topluluklarndan Bakurtlar ve Kazaklar zayflatmt.14 Kalmuk istlasnn at ar yaralar sonucu, Kazaklar arasnda birlik bozulmu, bu ise, Ruslarn daha kolay hareket etmelerini salamtr. Her bakmdan stn durumda olan Ruslar iin Asyada ilerlemek ve bilhassa Orta Asyaya doru yaylmak, artk kolaylamt. Nitekim Ruslar, ksa zamanda, Tatar ve Bakurt lkelerini ard arda istla ederek, Orta Asyann kaps olan Kazakistan blgesine girmilerdir.15 Balangta dmana kar mterek bir cephe kuramayan Tatarlar, Bakurtlar ve Kazaklar, Rus istlasnn hzl gelimesi zerine birlikte hareket etme yollarn aramaya balamlardr. Fakat Ruslarn takip ettikleri entrikalarla dolu politika, asker bir g kullanmadan, onlarn birliini bozmaya yetmitir. Bunun en iyi misali XVIII. asrn balarnda Petersburgdan Rus hudut kumandanlarna gnderilen u emirde grlmektedir: ayet Kalmuklar bize kar dmanca bir tavr taknrlar ise,

971

Krgzlar onlara kar; ayet Krgz-Kazaklar bir ey yaparlar ise, Kalmuk ve Bakurtlar onlara kar kkrtp kullann. Rus ordularn savatrmadan, bu ekilde hareket ederek onlar zerinde kontrol ve otoritemizi muhafaza etmemiz daima mmkndr.16 Bu Rus politikas ksa zamanda neticesini vermi ve gruplar arasndaki birlik paralanarak onlarn birbirlerine dmeleri salanmtr. Gruplardan bazlar yardm iin yine Ruslara bavurmak mecburiyetinde kalmlar ve ok gemeden Tatarlar ve Bakurtlar kendilerini Rus hkimiyeti altnda bulmulardr. Rus politikas tam mansiyle bir Bl ve idare et prensibine dayanyordu.17 Rus hkimiyetine den blgeler, ksa zamanda, Rus gmenleri tarafndan igal edilmeye baland. Bu, bir nevi koloniletirme idi. Yerli halk buna byk bir tepki gsterdi, isyan etti. Ayaklanmalar Rus birlikleri tarafndan ksa zamanda kanl bir ekilde bastrlarak gmen Ruslarn igal ettii topraklarda yerlemeleri saland. Burada, entrikac Rus politikasnn mhir uygulayclar olan iki kiiden bahsetmek gerekiyor. Bunlar, XVII. asrn sonlarnda Deli Petronun Urallarda kurduu endstri tesislerinin banda olan devlet konseyi yesi van Kirillovi Kirillov ile Rus hizmetine giren Ufal Bakurt Prensi Aleksey vanovi Tevkelev (Kutlu Mehmed Tevkilev) idi.18 Stepleri ve step ahalisini ok iyi tanyan bu iki ahs, evirdikleri entrikalar ile bu havalide, gneye doru Rus yaylmasnda ok byk rol oynamlardr. Gneye inme politikasnda en nemli giriimlerden biri de bizzat Rus ar Deli Petro (16821725) tarafndan gerekletirilmitir. Petro nce, Osmanl ordusunun 1683te Viyana nlerinde yenilmesinden istifade ile Krmn mhim bir ksmn igal ederek gneye yaylma iinde nemli bir adm atm, fakat 1711de Prutta Trklere yenilince burada igal ettii yerlerden geri ekilmek mecburiyetinde kalmt. Bunun zerine, Petro yaylma faaliyetini Asyaya yneltti. Orta Asyadaki durumu renmek iin 1715te Albay van Bucholzu rtie, 1716da da Prens Aleksander Bekovi ekovskiyi Hive zerine gnderdi. Fakat ordular malup ve perian bir ekilde geri dnmek mecburiyetinde kaldndan, istedii neticeyi elde edememiti.19 Ancak ona, ok gemeden, emeline kavumak iin yeni bir frsat dodu. XVIII. asrn ilk eyreinde rann dt kemeketen, urad Afgan istlasndan ve bu arada Osmanl Devletinin de pasif durumundan istifade eden Rus ar, 1722-23 yllarnda cretkr bir ekilde, ordusuyla Kafkaslardan aa inerek Azerbaycann mhim bir ksmn igal edivermitir.20 Her ne kadar Ruslar Azerbaycandan Nadir ah tarafndan kovulmularsa da, Rus nfuzu Kafkaslarda, bilhassa Hristiyan Grcler ile Ermeniler arasnda, yaylmaya balam ve bunun ehemmiyetini anlayan arlk idaresi, blgeye sahip olmak iin gerekli plnlar yapma imkn bulmutu. Bu arada Ruslar, steplerde yaylma politikalarn kesintisiz devam ettiriyorlard. Nitekim, steplerin Rus kontrolnde bulunmasna byk ehemmiyet veren Petro, ran seferinden dnerken Astrahanda A. . Tevkeleve yle diyordu: Her ne kadar Kazaklar ile Krgzlara gvenmek mmkn deil ise de, onlarn memleketini mutlaka himayemiz altna sokmak zorundayz. Zira Kazak ve Krgz bozkrlar, btn Asyaya alan en nemli kapdr.21

972

Kazakistanda cereyan eden olaylar Kazaklarn hzla Rus nfuzuna girmelerine sebep olmutur. Kalmuk istlasn Cungar istlasnn tkip etmesi Kazak ordularn tam mansiyle perian etmi ve iki mstevl ile birden mcadele etmek mecburiyeti Kazaklar fevkalde ypratmt. Neticede Kazaklar, 1726 ve 1730 senelerinde gnderdikleri eliler ile Ruslardan Kalmuk ve Cungar istlasna kar yardm istediler.22 Bu, Ruslar iin bulunmaz bir frsat idi. Derhal, Tevkelevi fevkalde eli olarak Kazaklara gnderen Rus makamlar yaplacak yardma karlk, Or ile Ural nehirlerinin en ok yaklat noktada bir asker kale inasna Kazaklarn kar kmalarn temine alyorlard.23 Bu konuda Tevkelevin Kazak liderleriyle ve bilhassa Ebl-Hayr ile yapt grmeler baaryla neticelendi. . K. Kirillov, alnan sonular sratle Petersburga rapor etti: Kazak lideri Ebl-Hayr Hana eli olarak giden Tevkelevden ilk sevindirici haber geldi. Kazak han ile Karakalpak han Rus hkimiyetine girmeyi kabul ediyorlar. Bylece Aral Glne kadar olan yol bize alm oluyor. Kazaklara gvenmek g ise de, Ebl-Hayr kendi memleketinin yaknnda bir Rus kalesi yaplmasna msaade ediyor. Bu bizim iin byk kazantr. Buray s yaparak plnlarmz gerekletirebiliriz. Hatt, Tanrnn yardm ile, Bedahann zengin topraklarn rana ve Hindistana kadar adm adm igal ederek oralarn zengin altnlarna, lcivert ve yakut talarna vb. sahip olabiliriz. Bylece, Cungarlarn daha da kuvvetlenmesini nleyeceimiz gibi, hkimiyetimiz altndaki Bakurtlar ve Volga Kalmuklarnn bize kar birlikte ayaklanma teebbslerini de, hibir asker kuvvet kullanmadan, engelleyebiliriz.24 Kirillov, asker kalenin Or nehri aznda yaplmasn teklif ettikten sonra raporunu yle tamamlyordu: Nasl Kossaklarn idaremize alnmas ile bilinmeyen Sibirya bizim olmu ve dolaysyla ine, hatt Japonyaya kadar yaylmamz iin yol alm ise, Kazaklar ve Karakalpaklar kontrolmze aldktan sonra, Orta Asyay ele geirmemiz g olmayacaktr.25 Deli Petronun Asyada yaylma plnlarnn sadk takipileri Kirillov ile Tevkelevin bu raporu, Petersburgda Petronun haleflerinden arie Anna vanovna (1730-1740) tarafndan gayet mspet karland. arie, tam selhiyet verdii Kirillov ile Tevkeleve, Orta Asyann istlasna fevkalde nemli rol oynayacak mstahkem Orenburg kalesinin Or ile Ural nehirlerinin birletikleri, Kazak topraklarna en hkim olan yerde yaplmasn emretti.26 Orenburg kalesinin inas 1734-1735 arasnda ve istenen ekilde tamamland.27 Bylece, gneye yaylma faaliyetlerinin, byk merkezlerinden biri daha kurulmu oldu. Bir modern tarihinin de dedii gibi: Kazann igali Ruslarn Asyaya almalarn nasl salad ise, Orenburgun kuruluu da Orta Asyaya Rus yaylmasn temin edecek olan byk bir olay idi.28 Gerekten bu asker sden faydalanarak Ruslar, Aral Glne adm adm ilerlemeye balamlardr. Asyada Rus yaylmas, Avrupada XVIII. asrn ikinci yarsnda meydana gelen olaylar ve neticeleri ile yeni bir hz kazand. 1768de Avusturya ile Rusyann aralarnda Lehistan taksim etmek istemeleri, bir zamanlar Leh Krallnn istikllini garanti etmi olan Osmanl Devletini, kendi gcn tartmadan, bilhassa ngiltere ve Fransann kkrtmalar ile, duruma mdahaleye sevk etti. Fakat ok pahalya mallolan bu mdahale Osmanl Devletini 1774te Kk Kaynarca Andlamasn imzalamak

973

mecburiyetinde brakt.29 Urad pek ok madd ve manev kayplar arasnda bilhassa Krm Rus nfuzuna terk etmek zorunda kal Osmanl Devletini sarsmt.30 Osmanl Devleti, Krm kurtarmak iin 1787-1794 yllar arasnda Rusya ile tekrar mcadeleye girimi, btn gayretlere ramen bu mcadele de baarszlkla sonulannca Krm Rusya tarafndan temelli olarak ilhak edilmitir.31 Krma yerlemeleri Ruslarn kolaylkla Kafkaslara nfuz etmelerine zemin hazrlamtr. Deli Petronun 1720lerde Kafkaslara inmesinden beri o havalinin Ermeni ve Grcler gibi Hristiyan topluluklar ile temaslarn devam ettiren Ruslar, Osmanl Devletinin Krm kurtarma hazrlklarn haber alnca, 1783te, Osmanl Devleti ile rana kar dima hasmane bir tutum iinde bulunan, Hristiyan Grc prensleri ile ikili anlama imzaladlar.32 Buna gre Ruslar, Hristiyan Grclere, Trk ve ran devletlerine kar her trl yardm ve destei vaat ediyorlard. Fakat, 1787de balayan Trk-Rus Savann uzamas ve 1789da patlak veren Fransz htillinin ortaya kard siyas meseleler Ruslar, Grclere olan vaatlerini tutamaz duruma drd. Buna ramen Rus taraftar Grc Prenslii Kafkaslarda ran ve Trkiye aleyhtar faaliyetlerine devam etti. Bu faaliyetler, randa yeni baa geen ve Kafkaslar ran hkimiyetinde tutmak isteyen Kaar Hanedannn ilk hkmdar Aga Muhammed Han tarafndan durduruldu. Aga Muhammed Han 1795te Grcistan igal ederek lkesine ilhak etti.33 Bu durum Ruslar ile rann arasn at. 1812de Napolyon tehlikesini atlatan Ruslar, 1813 ylnda Kafkaslara girerek ran ordusunu ar bir yenilgiye urattlar. Malp ranllar, ok ar artlar ihtiva eden, Glistan Andlamasn Ruslarla imzalamak mecburiyetinde kaldlar.34 Yenilgi ile ok byk toprak kayplarna da urayan ranllar, 1826da, iyi hazrlanmadan Ruslara kar yeniden mcadeleye girerek telfi etmek istediler ise de, tekrar malp olarak, 1828de, Glistan muahedesi artlar da geerli olmak zere, yeni ve ok ar artl Trkmenay muahedesini imzalamak mecburiyetinde kaldlar.35 ranllar Aras nehrine kadar Kafkaslardaki btn topraklarn Ruslara terk etmek, ar bir sava tazminat demek ve Hazar denizinde hibir hak iddiasnda bulunmamak mecburiyetinde brakldlar. ranllar yendikten birka ay sonra Ruslar, Osmanl Devletine kar balattklar 1828-29 savan, Trklerin Yunan ve Srp isyanlar ile uramalarndan faydalanarak, Kafkas cephesinde baaryla kapattlar.36 Neticede Kafkaslarn byk bir ksmnda hkim duruma geldiler. Kafkaslardaki Rus hkimiyeti, bundan byle, Osmanl Devleti ile ran devaml bir bask ve tehdit altnda brakmtr. Ayn zamanda Kafkaslar, Ruslarn gneye ve gneydouya yaylma harektnn bir nevi merkez ss roln oynamtr. Nitekim Ruslar, Hazar denizini tam kontrollerinde bulundurmaktan istifade ederek ve bu arada ranllardan alacaklar harp tazminatn da ran zerinden bir bask arac olarak kullanarak, gneye inme politikalar iin yeni plnlar yapmaya balamlar ve bu politikay yle yrtmlerdir: nce, Kafkas ordusu kumandan General Yermolovun direktifleriyle, Hazarn dousuna, Trkmen-eline ve Hiveye elilik ad altnda keif heyetleri gnderilerek Trkistana bu cihetten nfuz etme yollar aratrlmtr.37 Her ne kadar Rus elilik heyetleri diplomatik bir baar elde edememiler ise de o

974

havali hakknda asker ynden ok kymetli bilgilerle dnmlerdir. Ruslarn gneye yaylma politikalarnda ikinci teebbsleri ise, nfuzlar altndaki ran zerinden yaplmtr. Tahrandaki Rus elisi Kont Simonovi, ran hkmeti erknn, rann Hive, Merv ve Herat istikametinde genilemesi gerektiine ikna etmi, o takdirde Rus hkmetinin randan alaca harp tazminatndan vazgeeceini bildiren Simonovi, gerektiinde ran ordusuna da bizzat danmanlk yapabileceini sylemiti.38 Ruslarn maksad, hem st ste yenilen ranllara kayplarn unutturmak, hem de nfuzlar altna aldklar rann, ngiliz hkimiyetindeki Hindistana doru yaylmasn salamak yolu ile bu yaylmadan ileride faydalanmak idi. Rus savalarnda byk toprak kaybna urayan ranllar, kayplarn telfi imkn verecek byle bir yaylma politikasn memnuniyetle benimsediler. ran 1833te, daha nce almak iin birok kereler Afganllar ile savat gneydou istikametlerindeki Herat zerine yrd.39 Fakat ran ordusu kumandan Prens Abbas Mirzann Herat kuatma srasnda lmesi bu seferden bir netice elde edilmesini nledi. Ertesi yl, yni 1834te, len ah Feth Alinin yerine geen Muhammed ah, Simonoviin teviki ile yeni Herat seferi iin hazrlklara giriti.40 ranllarn Herat iin yeni hazrlklar ve bunun arkasnda Ruslarn bulunmas ngilizleri fevkalde tellandrm idi. Zira, Hindistana inen yollarn kaps durumundaki Heratn Rus nfuzundaki ranllarn eline gemesi Hindistandaki ngiliz hkimiyeti iin byk bir tehlike tekil edebilirdi.41 Bu sebeple ngilizler, derhal bir ser tedbirler almaya baladlar. nce ran hkmetine verdikleri bir nota ile Herattan vazgeilmesini istediler.42 Rus desteine gvenen Muhammed ah, ngiliz notasn reddederek, 1838 baharnda, ordusu banda Herat zerine yrd ve ehri kuatt.43 Tehlikenin bykln gren ngiliz elisi Mc Neill, hkmetinin izni ile, ranllara verdii bir ltimatomla Herat Rus desteindeki ran ordusunun igalinden ancak kurtarabildi.44 ranllarn Hindistana doru ilerlemelerini durduran ngilizler, Herattan baka, Trkistan hanlklarn da Rus ve ran tehlikesine kar korumak iin aktif politikalarna devam ettiler. Devrin siyas gelimelerine vakf, Fars ve Trk dillerini iyi bilen A. Conolly, A. Burnes, DArcy Todd, J. Abbott ve Shakespear gibi muktedir subaylar Trkistan hanlklarna ve Afganistana gnderdiler. ngilizlerin maksad, Trkistan hanlklarnn ve Afganistann istiklllerini koruyarak, Rusya ile Hindistan arasnda bir tampon blge oluturmak idi.45 ngiliz subaylar, Trkistan hanlklarnn Rus kkrtmalar neticesinde aralarnda kan anlamazlklar giderdikleri gibi, o devletlerin Ruslar ile olan ihtilafl meselelerini de byk bir maharetle halletmeyi baarmlard.46 Nitekim, Ruslarn, Buhara Emirliini Hive Hanl aleyhine kkrtmalar sonucu bozulan Hive-Rus mnasebetleri ngiliz subaylarndan Abbott ve Shakespearin byk gayretleri ile savaa gitmeden dzeltilebilmiti.47 Ne var ki, ngilizlerin elde ettii msbet neticeler Hindistan Genel Valilii danmanlarnn dengesiz tutumlar yznden ksa zamanda deerini kaybetti. Afganllar ile Hindistann kuzeyini kontrol eden Sihler arasnda Pever vdisi yznden byk bir anlamazlk var idi. Uzun yllar Afgan hkimiyetinde kalan Peverin ahalisini Snn Mslman Afganllar tekil ediyordu.48 Fakat, bu vdi XIX. asrn balarnda Hindli Sihler tarafndan igal edilmiti. Afgan lideri Dost Muhammed Han, hakl

975

olarak, Peverin Afganistana geri verilmesini ve bunun iin de dost bildii ngilizlerin arabulucu olmalarn istiyordu. Dost Muhammed Hann arzusu, ngiliz asker makamlar tarafndan msbet karlanmasna ramen, Sih taraftar Genel Valinin danmanlarnca reddedilmi ve hatt Afganistana kar Sihlerle birleilerek dmanca bir yol takibine gidilmiti.49 Sonunda, Dost Muhammed Han Pever zerindeki iddialarndan vazgeirmek iin ngiliz kuvvetleri 1839 baharnda Afganistan igal etmilerdi. Fakat ngilizler, bir sene sonra Afganllar karsnda tutunamayarak Afganistandan ve Orta Asyadan ekilmek mecburiyetinde kalmlardr.50 Sonunda yukarda adlar zikredilen subaylarn byk maharetle Orta Asyada ykselttikleri ngiliz itibar sfra inmitir. nl Macar oriyantalisti ve seyyah Vamberynin dedii gibi, Stten az yanan ocuun yourdu fleyerek yemesi misli, ngilizler bu Afgan yenilgisinden sonra uzun zaman Orta Asya ilerine karmak cesaretini gsterememilerdir.51 Bu ise, Ruslarn Orta Asyay kontrol etme emellerini yeniden canlandrmt. Nitekim ok gemeden, Orenburg asker ssnden hareket eden Rus ordular, daha nce yaplan antlamann hilafna, 1841de Kazaklarn merkez yerleme blgelerinden Turgay ve 1846da da Sir Deryann Arala dkld yerde kurulan ve stratejik ehemmiyeti byk olan Kazalinsk kalesini sessizce igal ediverdiler.52 Bylece, XIX. asrn ilk eyreinde Kafkaslarn byk bir ksmn ele geiren Ruslar, ayn asrn ortalarna doru da Aral Gl kylarna ulam oluyorlard.53 XIX. asrn ilk yars Ruslarn yalnz Asyaya doru deil, Dou Avrupa ve Orta Douya doru da yaylma devirleridir. ar I. Nikola (1796-1855) Osmanl Devletinin iine dt buhranl devirden faydalanarak, Orta Dounun ve Dou Avrupann Jandarmas Gendarme of Europe roln oynama hayalini beslemekte idi.54 Ruslar, 1828-29 yllarndaki Srp ve Yunan isyanlarnda Avrupal devletlerinden daha ok kkrtclk yaparak Osmanl iktidarnn ypranmasna sebep olmu ve bununla da yetinmeyerek Osmanl Devletine kar harp iln etmilerdi. Fakat, bu arada, Osmanl Devletinde yeni bir buhrann balamasna sebep olan Mehmed Ali Paa hadisesine Batllarn, bilhassa Franszlarla ngilizlerin destek olduklarn gren Ruslar hemen taktik deitirerek Osmanl Devletine dostluk ellerini uzatmlardr. Ruslarn maksad, Mehmed Ali Paa idaresinde kalan ve Hristiyanlarca Kutsal Yerler olarak bilinen Kuds ve evresinin Fransz ve ngiliz tesirine girmesine mni olmakt. Mehmed Ali Paa krizinden dolay byk bir sarsnt geiren Osmanl Devleti ezel dman Rusyann yardm teklifini kabul etmek mecburiyetinde kalmtr.55 Hatt bu OsmanlRus yaknlamas, Mehmed Ali Paa meselesinin hallinden sonra imzalan ve Ruslara Boazlardan serbest gei hakk tanyan bir dostluk antlamas ile daha da ileri gtrlmt. Bu andlama ile Rus nfuzunun Osmanl Devleti zerinden artmasndan endielenen Batl devletler 1841de Boazlar iin yeni bir statko tespit ederek Trkiyedeki Rus nfuzunu azaltmak ihtiyacn duydular. Bu mdahaleden holanmayan Ruslar, Osmanl Devleti zerindeki emellerini tek balarna gerekletirmeye karar verdiler. Ancak daha nce Osmanl Devletini hasta adam iln ederek Batl byk devletlerle bu hasta adamn mirasn paylamay teklif ettiler. Teklif kabul edilmeyince de harekete geerek, Osmanl Devletine kar sava atlar.

976

Ruslarn, Avrupa ile Orta Doudaki cretkr politikalarndan memnun olmayan ve Osmanl Devletinin Rus nfuzuna dmesini kendi menfaatleri iin zararl gren ngiltere ve Fransa, Rusyaya kar Trkiyenin yannda yer aldlar. 1854ten 1856ya kadar devam eden ve Krm Harbi olarak tarihe geen mcadelede Ruslar byk bir yenilgiye uradlar.56 Bu harbin neticesi, bilhare Batl tarihiler tarafndan Brokratik ve otokratik Rusya hkmetinin Avrupa teknolojisi karsnda yenilgisi olarak tavsif edilmitir.57 Bu arada, Krm Harbi esnasnda Trkiyenin mttefikleri olan Fransa ile ngiltere arasndaki rekabet (Orta Douya kimin hkim olaca dncesi) yznden ihmal edilen ve bilhere sonularyla Orta Asya Trk devletlerinin kaderlerini deitirecek olan Rus-Kafkas harekt zerinde de ksaca durmak icabediyor. Ruslar Krmda byk bir darbe yemelerine ramen, Kafkas cephesinde, eyh mil kuvvetleri hari, fazla bir direnle karlamamlard. Osmanl kuvvetleri kumandan mer Paa daha harbin balangcnda Ruslara kar Kafkas cephesinden de taarruza geilmesi iin ngiliz ve Fransz kumandanlarna teklifte bulunmu idi ise de, bu teklif maalesef kabl edilmemiti. O devrin byk asker-diplomatlarndan ngiliz Generali Rawlinsonun da dedii gibi, ayet mttefikler mer Paann plnn kabul etmi olsalard, hem Kafkaslar Rus istlasndan kurtarmak, hem de Orta Asyaya doru Rus ilerlemesini nlemek mmkn olurdu.58 Fakat Orta Dou zerindeki ananev ngiliz-Fransz rekabeti byle mkul bir plnn gereklemesine frsat vermemitir. Geri mer Paa 1856da Batum zerinden Ruslara kar bir harekta balamt; fakat birka ay sonra Krm Harbinin sona ermesi ve taraflar arasnda sulh akdine karar verilmesi, Trk kuvvetlerinin Kafkaslardan geri ekilmesini zarur klmt. Ruslarn, XVIII. asrn sonlarnda Kafkaslarda balattklar istla hareketleri, 1820lerde ranllarn ve Trklerin yenilgileri zerine daha da gelierek o havalinin mhim bir ksmn Rusya kontrolne sokmu idi. fakat Kafkaslardaki Rus ordusu kumandan General Yermolovun Mslman ahaliyi tamamyla sindirmek ve Rus idaresine salamlatrmak iin yrtt zalimine idare byk huzursuzluklar yaratm ve neticede halk, Ruslara kar mcadele iin Mridizm denilen muazzam bir direnie girimitir. Mslman ahalinin yllar yl baaryla srdrd bu Mridlik harekt eyh milin ortaya k ile tam bir istikll mcadelesi haline dnmtr.59 1840lardan Krm Harbi balarna kadar mil nderliindeki Mslman kuvvetler Rus ordularna byk kayplar verdirmilerdir. Krm Harbi Kafkas Mslmanlarnn istiklllerini kazanmalar iin en byk frsatt. Ne var ki, Ruslarn endielerine ramen, Osmanl kuvvetleriyle birlikte hareket etmeyi plnlayan eyh mil bu kritik dnemde hareketsiz kalmtr. mer Paa plnnn ngiliz ve Fransz kumandanlar tarafndan reddediliinden habersiz olan eyh mil, harbin sonunda Trk hkmetini kendisine zamannda yardm etmemekle sulamtr.60

977

Dier taraftan, Krm Harbinden malp kan, Avrupa ve Orta Douda yaylmas durdurulan ve prestiji byk bir darbe yiyen Rusya, yeni ar II. Aleksanderin (1855-1881) nderliinde ekonomik, eitim ve asker sahalarda kkl reformlara giriti61 ve fakat Avrupa devletleri ile rekabet edemeyeceini anlaynca, artk kendisi iin tek yaylma sahas olarak Asyay grmeye balad. Asyaya kolaylkla yaylmann ise her eyden nce Kafkaslara tamamyla hkim olmaa bal olduunu gren Ruslar, ie bu havaliden giritiler. II. Aleksander ok yakn arkada ve arlk Hanedan ileri gelenlerden biri olan Prens Aleksander vanovi Baryatinskiyi tam selhiyetle Kafkas ordusu komutanlna tayin etti.62 Ayn zamanda asker ve idar alanlarda byk bir reformcu ve Rus yaylmasnn ateli bir taraftar olan Prens Baryatinskiy,63 1857 yaznda Kafkaslardaki vazifesine ardan istedii kadar takviye kuvvetleri alabilme, emrindeki birlikleri yeni silahlarla tehizatlar iin en byk frsatt. Ne var ki, Ruslarn endielerine ramen, ve onlar yeniden teklatlandrma iznini alarak balad. Baryatinskiy, ileride Rusyaya uzun yllar Harbiye Bakan olarak hizmet edecek olan Albay D. A. Milyutinin yardmlar ile Kafkaslardaki Rus ordusunda ksaca u reformlar gerekletirdi: a) Yeni deiikliklerle kumanda zincirinin daha iyi alr duruma getirilmesi, b) mparatorlukta yeni kurulan asker blgelerin komutanlarna geni yetkiler tannmas, c) Btn asker birliklerde sava eitimi yaplmas ve eksiksiz uygulanmasnn salanmas.64 Baryatinskiyin Kafkas ordusunda yapt bu reform Rus ordusunun btn birliklerinde de ksa zamanda tatbike konulmutur.65 Baryatinskiy, bir taraftan da, ar II. Aleksandere yazd mektuplarla Rusyann Orta Asyada yaylmasnn fevkalde zarur olduunu anlatmaya alyordu. Ona gre, Rusya, eninde sonunda ngiltere ile hesaplamak durumunda kalacakt.66 ngilizlerle denizlerde baa kamayacaklarn anlayan Rus liderlerinde, bu kuvvetli rakibe kar baaryla mcadele edebilecekleri tek cephenin Asya olduu kanaati hkim olmaya balamt. Bunun iin de, Orta Asyann Rus hkimiyetine alnmas gerekiyordu. II. Aleksander, Baryatinskiye verdii cevaplarda ayn fikirde olduunu, fakat hareket iin vaktin henz gelmediini belirtmekte idi.67 Fakat alt ay sonra fikrini deitiren II. Aleksander, Baryatinskiyin yetitirmelerinden Albay N. gnatiyeve Orta Asya hakknda bir rapor hazrlattrarak meseleyi etraflca tetkik etti.68 ar, kendisine sunulan bu son derece tatmin edici bilgiden sonra, hkmetine hemen Albay gnatiyevin Orta Asya Trk devletlerinin durumunu yerinde tetkik iin ksa zamanda Hive ve Buharaya gnderilmesini emretti.69 Rus Harbiye ve Hariciye Bakanlklarnca verilen tlimatlara gre gnatiyev, Hive ve Buharann asker ve ekonomik durumlar ile yollarn ve bu arada ticaret hayatna Rus tccarlarnn nasl hkim olabileceklerini aratracakt.70

978

gnatiyev, 1858 bahar ve yaznda Orta Asya Trk devletlerinin durumlarn iyice tetkik ederek Petersburga dnm ve hazrlad mufassal raporu hkmetine takdim etmitir. Raporunda Rus hkmetinin Hokanda kar derhal asker harekta girimesini tavsiye eden gnatiyev, Hive ve Buharann da, nce birbirlerine drlp, Rus nfuzuna sokulmalar ve sonra da fiilen istla edilmeleri gerektiini bildirmitir.71 gnatiyevin raporu, bata Kafkasya Umum Valisi Prens Baryatinskiy ile Orenburg Genel Valisi General Katenin ve Bat Sibirya Genel Valisi General Gasford olmak zere yaylma taraftar btn Rus ileri gelenleri tarafndan hararetle benimsenip destek grm bulunuyordu.72 gnatiyevin Orta Asya hakknda gsterdii baar ksa zamanda kendisini Rus hkmetinin en mutemet adam durumuna getirmiti. Nitekim, 1860 baharnda fevkalde yetkilerle Pekine gnderilen gnatiyev inlilere, Orta Asyadaki Rus harektndan endie etmemelerini hkmeti namna bildirdikten sonra, Rusya ile in arasnda Rus tccarlarna byk avantajlar salayan bir ticaret andlamasn imzalamaya muvaffak oldu. Bu andlamaya gre Rus tccarlar mallarn gmrk vergisi demeden ine sokma ve orada satma imkn elde etmi oluyordu.73 Dier taraftan Kafkaslarda, Baryatinskiyin reformlar ile daha messir hale gelen Rus birlikleri, eyh mil nderliinde istikll iin arpan Mslmanlara kar yapt savalarda kesin baarlar elde etmeye baladlar. 1859 ve 1860larda eyh mil kuvvetlerine ar darbeler indiren Ruslar, bunu takip eden iki yl iinde de Kafkaslara tamamyla hkim oldular.74 Bylece Kafkaslar, Orta Asyadaki Rus yaylmasnn en messir bir ss haline geldi. Bu arada Petersburgda, Orta Asyada genileme fikrinin en hararetli taraftarlarndan Milyutin Harbiye Bakanlna, gnatiyev de Asya Masasnn bana getirildiler. Baryatinskiyin yetitirmeleri olan ve ar II. Aleksanderin de en mutemed adamlar haline gelen Milyutin ile gnatiyev Rusyann, yalnz Orta Asya memleketlerini istlasnda deil, ayn zamanda Osmanl Devleti aleyhinde genilemesinde de en byk rol oynamlardr.75 Milyutinin ilk ii, Rusyann, Orta Asya devletleriyle snrda olan blgelerine Rus mparatorluunu geniletme ihtirasyla yanan generalleri komutan tayin etmek olmutu. Baryatinskiyin yapt asker reformlar neticesinde kendilerine geni yetkiler verilen bu hudut blgesi komutanlar cretkr hareketleriyle ksa zamanda Hive ve Hokand snrlarnda byk ihtilflar yarattlar ve kastl olarak kardklar ihtilflar mzakereler yoluyla halletmeyi reddettikleri gibi, devletler aras hukuk kaidelerini de ineyerek Hokand ve Hive arazi ve kalelerini cebren igal ettiler.76 Madur olan ilgili devletler durumu Rusya hkmeti nezdinde protesto ettikleri zaman ise, bu devletlerin elileri Rus snrnda ayn komutanlar tarafndan tutuklandlar. Yolunu bulup Petersburga kadar varabilenlere de Rus hkmet erkn sadece zntlerini bildirerek, btn sularn hudut blgesi komutanlarnda olduunu sylemekle yetindiler77 ve bilhare de bu komutanlar madalyalarla taltif ettiler.78

979

Ruslarn Orta Asya devletlerine kar takip ettikleri bu fevkalde enteresan ve milletler aras hukuka aykr yaylma eklini btn meden dnyadan devaml olarak saklamak mmkn olmamtr. Nitekim, kendileri gibi emperyalist bir kuvvet olan ngilizlerin basks zerine,79 Rus hkmeti, Rusyann Asyada yayl sebeplerini hariciye vekili Prens Gorakov vastasyla dnya umum efkrna 3 Aralk 1864te yle aklamak ihtiyacn hissetmitir: Rusyann Orta Asyada karlat durum, hibir sosyal organizasyonu olmayan, yar-vahi ve gebe halklar karsndaki btn meden devletlerin problemleriyle ayndr. Bu tip durumlarda daha meden olan devletler kendi snrlarn ve menfaatlerini mdafaa etmek zorunda kalmlardr. Hudut blgesinde huzursuzluu yaratan gruplar cezalandrldktan sonra kuvvetlerimizi geri ekmek mmkn olmamtr. Verilen ceza abuk unutulmu ve geri ekilmemiz bir nevi zayflk addedilmitir. nk Asyallar, grnr ve hissedilir kaba kuvvetin haricinde hibir eye hrmet gstermemilerdir. Onun iindir ki, biz, u iki kdan birini semek durumunda kaldk: Ya verdiimiz btn emekler, elde ettiimiz ticar menfaatler ve snr boylarnda kurduumuz emniyet tertibatlarn unutup her eyden vazgeecektik veya bu vahi Orta Asya memleketlerinin derinliklerine yryecektik. Rusya bu ikinci kk tercih mecburiyetinde kald, tpk Amerika Birleik Devletlerinin kuzey Amerikada, ngilterenin Hindistanda, Fransann Cazayirde ve Hollandann kolonilerinde yaptklar gibi.80 Gorakovun bu aklamas, aslnda, yukarda da izah edildii gibi, hi de hakikatleri aksettirmiyordu. Bundan baka Gorakovun Orta Asya toplumlar iin syledii hususlar da fevkalde yanltc idi. yle ki: 1- Orta Asya memleketlerinin ahalisini meydana getiren zbek, Kazak, Trkmen ve Krgz Trkleri yar-vah, tekiltsz (organizasyonsuz) ve tamamyla gebe hayat yaayan topluluklar deildi, onlar Hokand, Buhara, Hive hanlklar ile Trkmenistan Cumhuriyeti81 gibi kendi mill devletlerine sahip bulunuyorlard. 2- Orta Asya halknn yalnz ve yalnz kaba kuvvete boyun edii veya hrmet ettii iddias da elbette yerinde deildir. Ruslarn, Orta Asya halkna kar ticar ve siyas alanlarda taraflara eit frsatlar verecek yapc ve bar bir teebbste bulunduklarna dair de kaynaklarda hibir delile rastlanmamaktadr.82 3- Amerika Birleik Devletlerinin kuzey Amerika ktasnda, ngilterenin Hindistanda ve Fransann Cezayirdeki durumlar ve oralarda yaptklar igaller, Ruslarn Orta Asyay istl edebilmeleri iin bir kstas olarak ne srlemez. Ruslarn bu misalleri vermekten maksatlarnn kendi istllarn o devletlere mazur gstermek olduu anlalmaktadr. Ne var ki, Gorakovun bu deklrasyonu bata stanbul, Paris, Londra ve Berlin olmak zere byk devletlerin bakentlerinde Rus diplomatlar ustaca aklanarak Orta Asya Rus istlsna kar hibir cidd tepkinin gsterilmemesi salanmtr.

980

Diplomatik ve askeri hazrlklarn tamamlayan Ruslar, harp iin bahaneyi bulmakta da glk ekmediler. Rus-in hududunda keif yapmak maksadyla 1 Mays 1864te Trkistan ve Evliya-Ata kasabalarna iki Rus seferi tertiplendi. Bu Rus seferleri Hokand hkmeti tarafndan iddetle protesto edilince Rusya ile Hokand arasnda sava balam oldu. Rusyann Trkistan lkelerinde yaylmasnda byk rol oynayan ihtirasl generallerinden ernyayev, 15.000 kiilik kuvvetiyle 4 Ekim 1864te imkenti mdafaa eden Alim-Kul kumandasndaki Hokand kuvvetlerine, balangta yenilmesine ramen, ikinci muharebede galip gelerek ehri zapdetti.83 Bu zaferden sonra Ruslar, Takent istikametinde ilerlemeye baladlar. Hokandn yetitirdii en byk kumandanlardan biri olan Alim-Kul, mstevli kuvvetlerini amansz bir muharebeden sonra geri ekilmeye mecbur etti ise de, Ruslarn 9 Mays 1865te bir cebri yryten sonra Takenti aniden kuatmalarna mani olamamtr. Fakat dmann Takent zerine yrdn haber alan Alim-Kul toplayabildii 35.000 kiilik bir kuvvetin banda Ruslarla kozunu paylamak iin 2 Mays 1865te Hokanddan ayrlarak 22 Maysta Takent nlerine geldi. Ertesi gn vuku bulan muharebede Alim-Kulun vurularak ar bir ekilde yaralanmas zerine, o ana kadar baaryla arpan Hokand kuvvetleri zlerek geri ekildiler. Ayn gnn akamnda Alim-Kul Takentte lnce ehir Ruslar tarafndan drt cihetten kuatld.84 Tam bir ay iki gn Takentliler ehirlerini Ruslara kar kahramanca mdafaa ettiler. Ruslar satn aldklar iki hain tccarn yardmyla 23 Haziran 1865 gecesi Takent kalesinin kaplarndan birisini atrmaya muvaffak olunca ertesi sabah yaptklar hcumla ehre girdiler. Bu kadar uzun bir sre ehirlerini mdafaa ettikleri iin Takentlilerin byk bir ksm katledildi. Takentin dmesi demek Hokand Hanlnn sonu demekti. Nitekim yle de oldu. 24 Haziran 1865te Ruslarn hazrlad bir antlama ile Hokand Hanl Rus nfuzuna dahil edildi.85 Daha nce Hokandllarn yardm istediini, Ruslar bu kadar hzla ilerleyemez dncesiyle, zamannda yerine getiremeyen Buhara Emiri Muzaffereddin, Takentin dmesi zerine son derece mkl duruma dt. Rus kumandanna bir mektup yazarak Takenti hemen boaltmasn istedi. Teklifi reddedilince Takentten gneye doru ilerlenmemesini ve arada bir hat ekilmesini teklif etti. Fakat bu teklifi de Rus komutan tarafndan reddedildi.86 Rus komutann anlamaz tutumu zerine, hl sulhden midini kesmeyen Emir Muzaffereddin, acele olarak arn bakenti Petersburga bir eli gnderdi ise de, eli Orenburg askeri makamlarnca tutuklanarak hapsedildi. Bunun zerine, Emir de, Buharada bulunan bir Rus heyetini tevkif ettirdi.87 Bu yeni gelime iki taraf arasnda ateli bir yazmaya sebep oldu. Buhara Emirinin hakl itirazlarna hiddetlenen ve zaten anlamak niyeti de olmayan Rus igal kuvvetleri komutan General ernyayev, Muzaffereddine elilerimle karlancaya dek topraklarnda ilerleyeceim diyerek Sir Derya nehrini geip izak zerine yrye gemi ve resmen muharebeyi balatmtr. Fakat izak iyi mdafaa eden Buhara kuvvetleri, Ruslar geri ekilmee mahkum etmilerdir.88 ernyayev, bu baarszl zerine, Rus hkmeti, en az ernyayev kadar ihtirasl bir asker olan General Romanovskiyyi Trkistan istila etmekle grevli birliklerin komutanlna tayin etmi ve ernyayevi Petersburga ararak, kendisi Rus hudutlarn genilettii iin taltif edilmi ve maa da

981

artrlmtr.89 Rusya cephesinde bu deiiklikler olurken Rus ve Buhara birlikleri arasnda da ufak tefek atmalar devam etmekteydi. Yeni Rus komutan General Ramanovskiy, bu ufak arpmalar bahane ederek 8 Mays 1866da anszn Buhara kuvvetlerine hcum etti. Topu ateinin yardmyla Ruslar Ircar mevkiinde yaplan bu muharebeyi kazanarak Hocendi igal ettiler.90 Vamberyye gre Ircar muharebesi Buhara iin hadiselerin kt bir ekilde gelimesinin balangcn tekil etti.91 Buhara Emiri sulh iin bir defa daha teebbste bulundu ise de, Rus komutan byk bir harp tazminat da dahil olmak zere ok ar artlar havi bir antlama teklif etti. Bu kadar ar artlar havi bir antlamay Emir kabul edilemeyeceini bildirince Rus birlikleri ilerlemeye devam ettiler.92 Bunun zerine Emir Muzaffereddin, Buhara Mfts Hoca Muhammed Parsa Efendi bakanlnda bir heyeti, fevkalade eli olarak acele yardm iin stanbula gnderdi. Hindistan ngiliz Valiliine ve ngiltere kraliesine de bir mektup yazarak, Rusyann milletler aras hukuku hie sayarak Trkistan igal ettiini bildirmi ve hilekr mstevlinin zulmnden Orta Asya Mslmanlarnn kurtarlmas iin yardm etmelerini rica etmitir. Fakat ngilizler mspet bir cevap vermemilerdir.93 Buhara elisi stanbula ulatnda durumu hem yazl, hem de ifahi olarak Osmanl hkmetine anlatp acilen yardm isteinde bulunmutur. Fakat Buharaya yardmn Rusyay memnun etmeyecei ve bunun neticesinin de Osmanl Devleti iin iyi olmayaca dncesiyle Osmanl hkmeti, mesafenin uzak olmas sebebiyle Buharaya yardm gndermenin glklerini mnasip bir dille eliye anlatarak, en iyi arenin Rusya ile mmkn olduu kadar az zararl bir andlama imzalayarak bu ihtilafn halledilmesi icap ettiini bildirmitir.94 Fakat Osmanl Devletinin bu tavsiyesini bildirmek iin Buhara elisi yola kmadan, Ruslarn tekrar hcuma geerek Buhara Emirliinin mhim bir ksmn daha igal ettii haberi stanbula ulat. Bu gelimeler olurken, Trkistann kaderi ile ilgili olarak Rus bakenti Petersburgda da bir seri toplantlar yaplmakta ve mhim kararlar alnmakta idi. Alnan bu kararlara gre, Ruslara, o ana kadar Trkistanda igal ettikleri btn lkeleri Rusyaya ilhak ettiklerini ilan ettiler (Austas 1866). Bir sene sonra da Rus ar Trkistan Genel Valiliinin kurulduunu ve valilie de General Kaufmann getirildiini bildiren bir karar imzalyordu.95 Trkistan Genel Valisi General Kaufman, 1868 baharnda Takente vardnda kendisinden sulh talebinde bulunan Buhara Emirinin ricasyla kabul etti. Fakat hazrlatt antlama metni ok ar artlar havi olduu iin Emir reddetmek mecburiyetinde kald. Tekrar balayan Ruslar, nce Semerkand sonra da Urgut ve Katta-Kurgan alarak Buhara kuvvetlerini 2 Haziran 1868de ar bir yenilgiye uratt. aresiz kalan Emir, Rus isteklerini kaytsz artsz kabul etmek mecburiyetinde kalmtr.96 1860da ranllar hezimete uratarak istiklalini iln eden Trkmenlerin bakan Kuit Han, bu son Rus taarruzunu iitir iitmez byk bir svari kuvvetinin banda yardm iin yola km ise de, yar yola varr varmaz Buhara kuvvetlerinin malup olduu haberini alnca geri dnmek mecburiyetinde kalmtr.97 Ruslarn dikte ettikleri ve Emirin de kabul etmek mecburiyetinde kald antlamaya gre: Buhara 500.000 ruble harp tazminat deyecek o ana kadar Ruslarn igal ettii Buhara topraklar (ki

982

Buharann te ikisi) Rus igalinde kalacak ve Buhara Emirinin kontrol ettii yerlerde bata ticaret olmak zere her trl Rus faaliyeti serbest olacakt.98 Bylece Trkistan Trklerinin varlklarn mstakil olarak devam ettirdikleri Hokand Hanlndan sonra Buhara Emirlii de Ruslar tarafndan igal edilmi oluyordu. imdi, ayn ac akibetle karlama sras Hive Hanlnda idi. Ruslarn Trkistan lkelerine hakim olmalarnda en byk engeli her zaman Hive Hanl tekil etmiti. Zira, Hive, Trkmenler ile birlikte Hazar denizinden Arala kadar uzanan hattn gneyinde kalan blgeler zerinde bulunuyordu ve etraf llerle evirili olduu iin de igal edilmesi olduka zor idi. Ruslar bu hanl ortadan kaldrmak iin birka defa sefer tertip etmiler ise de, btn seferleri malubiyetle neticelenmi bulunuyordu. Bu yzden Ruslar bilhassa 1842de inlilerle hudut anlamazln hallederek Trkistan igale Hokand Hanlndan balamay tercih etmek mecburiyetinde kalmlardr. Hokand ve Buharay zaptettikten sonra, Hivenin igali iin gerekli hazrlklara balayan Ruslar, bu hazrlklar 1873 baharnda tamamlayarak drt koldan Hive zerine yrmeyi planladlar. Bu hazrlklar renen Hive Han Said Muhammed Rahim (1864-1910) hemen bir eli gndermi ve tarafmzdan sulh bozucu hibir harekette bulunulmad halde memleketime kar giritiiniz hasmane hareketleri anlamak mmkn deil, fakat, yine de anlamamz imkan dahilindedir diye bir sulh antlamas teklifinde bulunmu ise de Ruslardan hibir cevap alamamtr.99 Ruslarn memleketini mutlaka istila emelinde olduunu anlamakta gecikmeyen Hive Hkmdar Said Muhammed Rahim Han, derhal stanbula ve Hindistan ngiliz Valiliine eliler gndererek memleketinin Rus istilasndan korunmas iin yardm istemise de, tpk Buhara ve Hokand hanlklarna olduu gibi, kendisine yalnz bolca nasihat ve tavsiyelerde bulunuldu.100 Btn hazrlklarn tamamlayan Ruslar, General Kaufman kumandasnda drt koldan Hive zerine yrye getiler (Mart 1873). Rus birlikleri nlerine kan her engeli yakp ykarak Hive nlerine geldi. Muhammed Rahim tekrar sulh ricasnda bulundu ise de, hkmetlerinden emir aldklar iin Rus komutanlar Hive han ile sulh yapmay reddettiler.101 Mays sonlarnda taarruza geen Ruslar, ar bir bombardmandan sonra Hive ehrini zapt ettiler.102 Btn bu olaylar esnasnda Hanln bakentini cesurane bir ekilde mdafaa eden Yamud Trkmenleri geri ekilerek Rus hakimiyetine girmeyi reddettiler. Bunun zerine harekete geen Rus birlikleri, Trkmenlere guya iyi bir ders vermek maksadyla, Orta Asyay istilalar tarihinin en byk katliamlarndan birini yaparak, kadn-ocuk ve ihtiyar ayrt etmeden binlerce Trkmeni barbarca imha ettiler.103 Hive Hanlnn kaytsz artsz teslimini ifade eden antlama Ruslar tarafndan dikte edilerek Hive han bir Rus vassal haline getirildi. Bu harbin msebbibi guya Hivelilermi gibi, Rus komutanl 2.200.000 ruble gibi son derece ar bir harp tazminatn zorla Trkmenlere ve Hivelilere dettirdi.104 Bu ar harp tazminat yznden Hive Hanl ahalisi ok fakir dm ve uzun yllar kendisine gelememilerdir.

983

Hivenin istilas ile Orta Asyaya hemen hemen hakim olan Ruslar tedirgin eden yegane engel, 1860da henz istiklaline kavumu olan Trkmenler kalyordu. Trkistandaki Trk hanlklarnn bu kadar kolayca ve ksa zamanda Rus istilasna boyun emelerinin elbette pek ok sebepleri vardr. Bu sebeplerden en mhimi, muhakkak ki Trkistan Trklerinin merkezi bir idare yerine, paralanm drt devlet halinde yaamalar idi. Osmanl hkmetlerinin birlik ve beraberlik halinde olmalar iin yaptklar tavsiyelere kulak asmamalar, birbirleriyle uramalar, varlk ve enerjilerini bou bouna tketip zayf dmelerine sebep olmutur. Ayrca etraflar hep hasm milletlerle evirili olduu iin iktisaden ve ticareten zayf kalmlar ve dolaysyla da ilim ve renmede gerekli hamleyi yapamamlardr. Neticede cehaletin, fakirliin ve disiplinsizliin yaratt yetersizlik yznden Ruslarn sayca az fakat harp sanatndan anlayan, disiplinli ve iyi silahlarla mcehhez kuvvetleri karsnda btn kahramanlklarna ramen malup olmaktan kurtulamamlardr. Onlarn baarszlklarn aa yukar ayn sebeplere dayanarak Osmanl tarihilerinden Ltfi Efendi de yle izah etmiti: Asya akvamnn maarif ve medeniyette geri kalmas ve sanayi-i cedide-i harbiyeye ve top ve tfenk misilli esliha ve lat- nariyeye malik olmamas ve maruz ayn tehlikeye kar akllarn balarna alub habl-i metin ittihada sarlmak ve mekr ve taaddi-i dmandan saknmak lazm iken fecayi-i hale ve muhatarat- istikbale nazar- behimane ve lakydane ile bakub durmas Rusyaya Asya ktasnda geni bir saha-i istila kad etmi105 arlk Rusyasnn Trk llerinde Kurduu Bask ve Smr daresi Orta Asya Trk devletlerinin igalini tamamlayan Ruslarn ilk ii buralarda idari sistemi deitirmek oldu. Ruslar bu deiiklie Trkistana doru ilerlerken ilk igal ettikleri Bakrtlar (Bakurtlar) memleketi ile Kazakistanda baladlar. Orenburgu merkez edinen Ruslar, orada kurduklar genel valilik ile Kazakistan ile Bakrdistann (Bakurdstan) idare sistemlerini yeniden dzenlediler. Eskiden veraset yoluyla baa gelen Bakrt ve Kazak liderlerini Ruslar tayin etmeye baladlar. Bu tayinleri yaparken Ruslar, mmkn olduu kadar kendilerine uaklk yapacak ahslar tercih ediyorlard. Zaten uzun yllar devam eden istilalar esnasnda Ruslar, Trkleri manen ve maddeten perian etmilerdi. imdi ise i bana getirdikleri kukla ve tatbik ettikleri iddet idaresine ilave olarak almaya baladklar ar vergiler ile, Trklerin bir daha bellerini dorultamayacak kadar ezilip fakirlemelerini salayacak bir siyaset takibine giritiler.106 Ayrca saylar nce binleri ve sonra da yz binleri bulan Rus gmenlerini getirip Trk topraklarna iskn etmeye baladlar.107 Topraklarnn verimli ksmlarnn ou ellerinden alnp Rus gmenlerine verilen ve dolaysyla ar vergileri deyemez hale gelen Trk halk Rus makamlar ile onlarn birer maas durumundaki yerli idarecilerin elinde tam bir cehennem hayat yaamaya

984

balamlardr. Bu adaletsiz despota idareye ve koloniletirme siyasetine daha fazla dayanamayan Trkler yer yer isyana baladlar. Rus idaresine kar yaplan ilk byk ayaklanma Kazak Trkleri tarafndan gerekletirilmitir. Bu isyan verimli topraklar zorla ellerinden alnca 1783 ylnda Kazaklar Srm Batur nderliinde balatmlard. Ayaklanma 15 sene kadar devam etmi ve Ruslar, daha fazla toprak igal etmeyeceklerine ve msamahal bir idare tarz uygulayacaklarna sz verince sona ermitir.108 Fakat, Ruslar, verdikleri szleri bir mddet sonra yerine getirmemilerdir. Ruslarn Trk memleketlerini koloniletirme metotlarndan biri de kaleler inas idi. Kale yapmak bahanesiyle on binlerce kilometre karelik Kazak topraklar halktan zorla alnyor ve kale inas bittikten sonra da etrafa Kossaklar (Rus Kazaileri) iskan ediliyordu.109 Fakat bu iskan faaliyetleri byk tepkilere yol am ve halk bunu vesile ederek istiklal iin ayaklanmaya balamtr. Nitekim Sultan Kenasar Beyin isyan byle bir hadise sonunda balam ve ksa zamanda yaylarak Kazak Trklerinin milli istiklal sava haline dnmtr. 1836da balayan ve nderliini Kenasar Beyin yapt Kazaklarn istiklal mcadelesi uzun yllar srm ve Ruslar bu hareketi nlemekte byk glkler ekmilerdir. Kenasar Beyin mcadelesi on yldan fazla baaryla devam etmi, Ruslarn ba edemedikleri bu yiit mcahit maalesef bir ksm hain soydalarnn 1846da yaptklar baskn neticesinde sona ermitir.110 Fakat, bu hadiseyi takip eden yllarda Kenasar, Rus mezalimine kar Trklerin istiklal savalarnn bir timsali haline gelmitir. Rus tarihileri dahi Kenasar Beyin yapt mcadelenin haklln yllar sonra kabul etmek zorunda kalmlar ve onun Rus igalcileri zerindeki tesirlerini yle ifade etmilerdir: Kenasar, hayat ve mcadeleleri ile Orta Asyada takip edilmesi gereken siyaset izgisi hususunda Orenburg ynetimine faydal bir ders vermitir Bu ders Hanlarn bamszlklarn ortadan kaldrmay gerektiriyordu.111 Kazak Trklerinin ayaklanmalarn kanl bir ekilde bastran Ruslar iskan politikalarna hz vererek, hem ileride Trkistann geri kalan ksmlarn kolayca igal etmek, hem de Kazaklarn bir daha ba kaldrmalarn nlemek iin yz binlerce Rus gmenini Kazakistana yerletirmeye baladlar.112 Fakat, topraklar ellerinden alnan halk yeniden isyan etti. Yllar yl sren bu isyanlar Ruslar tarafndan daima kanl bir ekilde bastrlmtr. Ruslar, Trkistan hanlklarn igal ettikten sonra kurduklar Trkistan Genel Valilii ile bir taraftan bizzat kendileri halk kontrolleri altnda tutmaya almlar, dier taraftan da hanlklarn bana getirdikleri idareciler kanalyla onlar ezmeye ve istediklerini yaptrmaya gayret etmilerdir. Ruslarn ellerinde bir kukla gibi oynattklar yerli idarecilerin banda Hokand Han Hudayr geliyordu. Nitekim, Hudayrn tam bir Rus ua gibi hareket etmesi ve Ruslarn ar vergileri yoksul halktan zorla almaya almas ahali arasnda nefret ve infialle karlanm ve 1876da Abdurrahman Abtabac nderliinde bu zulme kar isyan etmek mecburiyetinde kalmtr. syan ksa zamanda tam bir Rus aleyhtar havaya brnerek istiklal mcadelesi ekline dnm ve iki aydan fazla devam etmitir. Fakat silah stnlkleri yznden Rus kuvvetleri ile Hokandllar arasndaki mcadele bir mddet sonra mcahitler aleyhinde gelimeye balam ve onlarn Andican kalesine snmalarna yol

985

amtr. Ruslar, kaleyi bir hafta sreyle devaml bombardman ederek yerle bir etmiler ve mcahitlerin byk ounluunu yok ederek isyan kanl bir ekilde bastrmlardr.113 Ruslar bu hadiseden sonra Hokandn idaresinde baz deiiklikler yapmak mecburiyetinde kalmlar ise de, bu deiiklikler halk tatmin etmekten uzak kalmtr. Ruslarn Trkistan Genel Valilii kanalyla idare ettikleri Buhara Hive ve Trkmen memleketlerindeki siyasetleri Kazakistan ve Hokanda takip ettikleri siyaset ayn olmutur. Bir taraftan bu Trk memleketlerine sistemli bir ekilde Rus gmeni yerletirilirken, dier taraftan da idareleri iin birer maa olarak kullanabilecekleri baz yerli kimseleri baa geirerek onlar vastasyla halktan ar vergiler toplama yolunu semilerdir. Bu yerli idarecilerin insafsz tutumlar ise halk tam bir perianla srklemitir. Neticede Ruslar kendi taraftarlaryla halk birbirine drmler ve sonra da siz kendinizi idare etmekten acizsiniz diyerek btn idareye el koymulardr. Yerli Trk idarecilerine ise ancak kk memuriyetler vermilerdir. Fakat kendilerinin kurduklar adaletsiz dehet idaresinden ikayet hakkn halka tanmamlar ve yaplan hakszlklar tenkit edenleri ya idam etmiler yahut da zindanda rtmlerdir. Ruslarn Orta Asyaya medeniyet gtrme iddialar ile zorla Trk memleketlerini istila ederek kurduklar dzeni yerinde grp tetkik etmek isteyen Trkistan tarihi yazar Amerikann Petersburg Konsolosu Eugene Shuyler 1870lerde Trkistana geldii zaman ne halkla grtrlm ne de Rus idarecileri kendilerini kabul etmilerdir. Buna ramen Schuyler, baz Rus subaylar ve halk ile gizlice grerek Rus idaresinin adaletsizliini ve zulmn mahade edip eserinde yazmtr.114 Rus daresinin Yolsuzluklar Trkistan hanlklarnda Rus subaylarnn ve idarecilerinin kt idarelerini ar hkmeti daha fazla saklayamad. Trkistan illerinde reform yapmak maksadyla General Kaufman 1882de vazifeden alnarak yerine General ernyayev getirildi. Bir tahkikat komisyonu tekil edilerek Rus Hariciye Vekili Yardmcs Giers bakanlnda Trkistana gnderildi.115 Tahkikat Komisyonu yapt aratrmalar sonunda Kaufman sulu bulmu ve yeni Genel Vali ernyayeve bir slahat program sunmutur. Fakat, sert mizal bir insan olan General ernyayev, idar mekanizmada bilhassa adalet ilerinde istenen slahat baaramadndan 1,5 sene sonra grevinden alnm ve yerine 1875te Yakup Beye sefir olarak gnderilen General Rosenbach tayin edilmitir. Yeni Genel Vali Rosenbachn Rus hkmeti, bir zamanlar Trkistann igal edilmesi planlarn yapan ve bilahare de stanbuldaki 11 senelik sefirlik esnasnda Balkanlardaki Pan-Slavist hareketini ynetmi olan General Kont gnatiyev bakanlnda bir heyeti Trkistana gndermitir. Bu heyet, Giers Komisyonunun hazrlad slahat raporunu tatbik ettirmek ve gerekli grd yenilikleri de buna ilave ettirmek selahiyet ve vazifesiyle ykml idi. Uzun bir tedkikten sonra, heyet, Trkistanda

986

idar mekanizmann bir tek asker vali tarafndan deil, ayn zamanda, tekil edilecek sivil bir idare ekli ile de takviye edilmesini mnasip grmtr. Bu yeni deiiklik, Komisyon Bakan Kont gnatiyevin, Trkistanllara Rus halkna olduu gibi eit muamele yaplmamas, Genel Valiliin btn masraflarnn Mslman ahaliden toplanacak vergilerle karlanmas, ayet bu yetmezse ellerinde kalm verimli arazilere el konularak iletilmesi, ksaca Trkistandaki idarenin Rusyaya her hangi bir mal klfet getirmeyecek ekilde tekilatlanmas hususunda verdii direktiflere gre hazrlanacakt.116 Ayrca, asker meselelerde yerlilere hi gvenilmeyecekti. Bu esaslar erevesinde, Genel Valilie bal bir askeri ve bir de sivil idare mekanizmas kurulmutur. Bundan baka, Hazar tesi ve Semirechie vilayetleri de Trkistan Genel Valiliine balanacakt. Ne var ki, sivil ve asker idarenin yetki hudutlar iyi tespit edilemediinden ve bu arada eitli bakanlklarn mdahaleleri yznden ksa zamanda, idareciler arasnda srtme balam bu ise, Genel Valinin otoritesini sarsmtr. Otorite eksiklii ksa zamanda eskiden ikayet konusu olan pek ok meseleyi yeniden ortaya karmtr. Bunun zerine Rosenbach vazifesinden affn istemitir. Bir mddet sonra Genel Valinin otoritesinin sarslmas yznden, Trkistanda meseleleri halletmenin daha da g hale geldii Rus hkmeti evrelerince de kabul edilmeye balanmtr. Rosenbachdan sonra Genel Valilie getirilmi olan General Baron Vrevski, bu durumdan istifade ederek otoritenin yeniden kurulmas hususunda bizzat ara memoranda stne memoranda gndermeye balam, gerekli grd hususlarn dzeltilmemesi halinde, patlamaya hazr birer volkan gibi kaynamakta olan Fergana ve Trkmen vilayetlerinde ayaklanmalarn kanlmaz hale geleceini, bunun ise, Rusyaya her hususta ok pahalya malolacan bildirmitir.117 General Vrevski btn abalarna ramen bir netice alamam ve shhatinin bozukluunu ileri srerek vazifeden affn istemitir. Onun haleflerinden General vanov zamannda meseleler yeniden ele alnp ciddi zm yollar aratrlm ise de yaplan teklifleri devrin Harbiye Bakan General Kuropatkin, patlak vermek zere olan Rus-Japon Harbini ileri srerek hibir slahata yanamamtr. Rus-Japon Harbinden sonra, Rus bakenti Petersburgda en ok konuulan meselelerin banda, Trkistan Genel Valiliinde ok yaygn hale gelen rvet ve yolsuzluklar geliyordu. Nihayet, 1905-1907 yllar arasnda Rusyada meydana gelen htilalci faaliyetlerin Trkistana sramas zerine, harekete geen Rus hkmeti, Trkistann igal edilmesinden bu yana tekil edilen en byk soruturma komisyonunu tam selahiyetle Trkistana gndermee karar vermitir. Bu komisyonun bana da drstl ve muhtelif soruturmalarda gsterdii baaryla nl Alman asll Kont K. K. Palen getirilmitir. Genel Validen en kk personele kadar sulu grd herkesi mahkeme huzuruna karma yetki ve selahiyetini haiz Kont Palen, seerek yanna ald 20 asistan ile birlikte 1908 baharnda Trkistana varm ve derhal almalarna balamtr. Sivil ve asker hkmet mekanizmalarnda (zellikle idare, emniyet, polis, mahkeme, hapishane, ticaret, tarm ve iktisat sahalarnda) tam bir aratrma yaptrarak hazrlatt raporlar Rus hkmetine teslim etmitir.

987

Bugn 19 cilt halinde bulunan bu raporlar, o devir Trkistan tarihi iin en nemli kaynaklardan biri olarak kabul edilmektedir.118 Palen ve arkadalar, soruturmalar esnasnda son derece ak ve drst davranm, sulu bulduklar kim ve hangi makam sahibi olursa olsun onu adalet nne karmaktan ekinmemilerdir. Hatta bir ksm yksek rtbeli subaylarn yolsuzluklarn rtbas etmee alt iin o zaman ki genel vali General P. I. Mienkoyu zorlayarak vazifesinden istifa etmek mecburiyetinde brakmtr.119 En byk yolsuzluklardan birinin de Trans-Caspian olarak tantlan Hazar tesi, yani Trkmenistanda olduu tespit edilmitir. Bu blgedeki subaylarn ve sivil idarecilerin te ikisi hrszlk, rvet, sahtekarlk ve katillik sularnda mahkeme nne karlm ve pek ou mahkum edilmilerdir.120 Bu arada Palen, aksayan hususlarn nasl halledileceini raporlarnda gstermi ise de, Rus hkmeti, bunlar tatbik etmemi ve mevcut statkoyu muhafaza ederek Trkistanda eline geirdii imkanlar kullanmay, yani bu lkeyi smrmeyi tercih etmitir. 1912 senesinde Trkistandaki zira faaliyetleri tetkike gelen arlk hkmetinin Ziraat Bakan A. V. Krivoeyn, Palenin tavsiyelerinin Rus hkmeti tarafndan niin yerine getirilmediini yle aklyordu: Trkistanda idareyi sivillere devretmenin henz zaman gelmemiti. Byle bir deiiklik Rus menfaatlerine aykr der. Bugn iin bize lazm olan husus Trkistan kontrolmz altnda tutulacak kuvvetli bir asker idaredir. Asker idareyi sivil idareye devretmemizi isteyen Kont Palenin bu dnceleri ancak ileride alnabilir. O zamana kadar Trkistana kafi miktarda Rus gmeni getirmek mecburiyetindeyiz. dar mekanizmada yerli ahaliye frsat vermek bizim otoritemizi sarsar. Hereyi kendi kontrolmzde bulundurmann fayda ve zarureti ortadadr. Hali hazrda Trkistanda bulunan Rus halk ve oturduklar yerler byk bir denizin iindeki adacklar durumundadr. Bu artlarda nasl olurda yerli halk idareye ortak edebiliriz? imdilik en emin yol, Rus asker gcnn Trkistan kontrole devam etmesidir. Dikkat edilecek yegane husus, Trkistanda vazife yapacak subaylar iyi semektir121 Bu aklamalardan sonra ksaca diyebiliriz ki, bazlarnn iddia ettikleri gibi, Ruslar, Trkistan Mslmanlarna medeniyet ve ahlak gtrmemilerdir. ayet onlarn ne gtrd hususunda bir ey sylemek icap ediyorsa, mevcut vesikalara gre diyebiliriz ki, Ruslar, Trkistana hrszlk, rvet ve ahlakszln cirit att bir smr dzeni gtrmlerdir. Rus Zulmne Kar syanlarn Balamas Ruslarn bu yolsuzluk ve zulm dolu idare tarz, Hokand halkn yeniden mcadeleye sevk etmitir. Daha nce 1876da Abdurrahman Abtaba nderliinde balayan milli ayaklanmaya katlanlar, Ruslarn aldklar acmasz tedbirlere ramen, tekrar tekilatlanarak yeniden mcadeleye girmilerdir. Hokand Devletini yeniden kurmak iin harekete geen halk, Hokandn bana gemesini istedii Han namzetlerini Ruslarn st ste reddetmeleri zerine isyan etmilerdir. 1885de O

988

ehrinde balayan bu ayaklanmann liderliini Dervi Han Tora yapyordu. Ne var ki, ayaklanan halkn elinde Ruslarla baa kabilecek derecede tesirli silah yoktu. Nitekim, ate gc yksek Rus birlikleri karsnda uzun sre dayanamadlar. Rus birlikleri komutan General Bryantsev, Fergana halk bir daha ayaklanmasn diye ayaklanmaya katlanlar acmaszca katlettirmitir. Fakat, Ruslarn bu kat tutumu halkn byk tepkisine sebep olmutur. Nitekim, kzgn halk kitleleri ayaklanmay btn Hokanda yaymtr. Hokand halknn bu milli direnii 1898 ylna kadar devam etmitir. 1898de Hokandn Andcan kasabasnda balayan yeni bir ayaklanma Ruslar olduka telalandrd. Zira, daha nceki ayaklanmann maksad tamamen Hokand Devletini yeniden ihya etmeye ynelik idi. Andcan ayaklanmas ise, din bir mahiyet arz ediyordu. Bilahre Duki Ian olarak n yapacak olan Andcann Mintepe Camii imam Ian Muhammed Sabrolu, arkadalar ile birlikte kurduklar 2000 kiilik bir kuvvet ile Rusyann Orta Asyada takip ettii Ruslatrma ve Hristiyanlatrma siyasetine kar mcadeleye girdi. Bir din adamnn nderliinde balayan bu yeni mcadele Ruslar olduka telalandrd. syan ksa zamanda Margilan ve O ehirlerine yayld. Fakat isyana katlanlarn ellerinde modern silahlar olmad iin mcadelelerini gece basknlar eklinde yrtmeye baladlar. Ne var ki, Ruslar onlarn bu durumunu ok gemeden renerek tedbirlerini aldlar. Nitekim, 17-18 Mays 1898 gecesi Rus garnizonuna yaplan baskn, Ruslar hazr bekledii iin, byk bir malubiyet ve ar bir kaypla neticelendi. Ayaklanma nderi an Muhammed arkadalar ile birlikte ehit oldu. Ruslar, elde ettikleri zaferle yetinmeyerek ayaklanmaya katlanlar asker mahkemede lme mahkum ederek 380 kiiyi idam ettiler. Bu hadiselerden sonra blgeyi ziyaret ederek Ruslarn Trkistan Genel Valisi Duhovskiyi diz kerek selamlamalar iin halka bask yaplmtr. Diz kp valiyi selamlamayanlardan 208 kiilik bir grup ise Sibiryaya srlmtr.122 1898 ayaklanmas Rus yetkililer nezdinde byk yanklar yapmt. Hokand halknn dini ve devleti iin seve seve lme gittiini gren Ruslar, bir taraftan asker birliklerini takviye ederken dier taraftan da blgeye yerletirdikleri Rus gmenlerini silahlandrmaya baladlar. Mesela, Yedi Su eyaleti valisi Baron Von Taube, Mslman Krgz Trklerinin yapacaklar muhtemel bir ayaklanmaya kar koymak maksadyla o blgeye gayri hukuki olarak yerletirilen 7000 Rus gmenine silah ve mermi datmtr.123 Bu tedbirlerle Ruslar, devletler aras hukuka aykr olarak igal ettikleri Hokand geici olarak kontrol etme imkan bulmulardr. Rus galine Urayan Trk lkelerinde Fikri Uyan ve Bunun 1916 Ayaklanmasna Tesirleri Trkistan Trklerinin fikr uyannda en byk katky XVI. asrda Rus igaline urayan Kazanl Trkler ile XVIII. asrn sonlarnda Rus igaline urayan Krml Trkler yapmtr. Rus hakimiyetinden ksa zamanda kurtulma imkan bulamayan bu Trk gruplar kendilerini ticarete vermiler ve neticede iktisaden iyi bir duruma gelmilerdi.124 Madd zenginlik onlar manevi zenginlik aramaya sevk etmitir. Neticede Trkler, modern eitime ve ilme ynelmiler, bu ise onlarn fikren uyanmalarn salamtr. Kltr alanndaki bu

989

uyan onlarn siyasi alanda uyanmalarna sebep olmutur. Kazanl ve Krml Trklerin bu durumu ksa zamanda Krgz Trklerine tesir etmi ve onlarn fikren uyanmalarn salamtr. ncln Gaspral smail Beyin yapt Trkler arasnda modern eitimin yaylmas ve genlii ada eitim sistemiyle yetitirmek dncesi btn Trk lkelerinde hararetle benimsenmeye balamt. Bu gelimeler ksa zamanda meyvelerini vermeye balam, din ilimlerin yan sra modern ilimleri renme imkann genlere veren Usl-i Cedid (Yeni Metot) mekteplerin almas gibi oalmtr.125 Usl-i Cedid mekteplerinin says ksa zamanda 5000i bulmu ve Trk lkelerinde milli uura sahip yeni bir nesil yetimeye balamtr. Gaspralnn Dilde, Fikirde, te Birlik parolas ile hareket eden bu okullar, Trklerin bir nevi yeniden kendilerine gelmelerini salamtr.126 Gaspralnn bu fikirlerini yaymak iin nerettii Tercman gazetesi ile Orenburgda Kazak ve Krgz Trklerinin kardklar Vakit gazetesi nemli roller oynamtr. Rus idaresine den dier Trklere olduu gibi, Krgz Trklerine de kltrel uyann girmesi, onlarn gasp edilen siyasi haklarn geri alabilmek iin kendilerini yeniden organize etmelerini salad. Bu arada Rusyada bilhassa 1905ten itibaren gelien meruti fikirler Trklerin haklarn istemelerinde onlara yeni bir frsat vermitir. Nitekim, 1905te Rusyada kurulan Dumaya (Meclis) Trkler de kendi temsilcilerini gnderme frsat bulmulardr. Fakat, Trklerin bu fikr ve siyasi uyann hazmedemeyen Ruslar, Trklere kar amansz basklara balamtr. Bu Rus basks zerine harekete geen Trkler, akdettikleri bir seri konferanslardan sonra Rusya Mslmanlar ttifakn kurarak haklar iin mcadeleye balamlardr. Ruslar, haklarn isteyen Trkleri dinlemedikleri gibi, Trk lkelerindeki basklarn devam ettirmilerdir. Bu adaletsiz ve insafsz basklarn devam ettii bir srada I. Dnya Harbi balamtr. Fakat, harbin ilk yllarnda beklemedik yenilgilere urayan Ruslar, bir mddet sonra Trkleri zorla silah altna almaya ve savaa srmeye balamlardr. Rus hkmetinin bu haksz tutumu Trkler arasnda infialle karlanmtr. Silah altna alnan Azer Trkleri ile Trkmenlerden binlercesi hayatn kaybetmitir. Kardelerinin bu zayiatn gren Kazak ve Krgz Trkleri, askere gitmemek iin direnie gemilerdir.127 1916 Temmuzunda balayan isyan ksa zamanda btn Trk lkelerine yayld. Kyl, kasabal ve ehirli btn halkn katld toplantlarda ar ve Ruslar defolsun. Mslmanlara hrriyet isteriz. Biz Ruslar iin savamak istemiyoruz. diye baran halk ksa zamanda milli bir mcadeleyi balatmtr.128 Ne var ki, byle bir milli ayaklanma tekilatsz ve lidersiz balamt. Lidersiz, tekilatsz ve stelik silahsz balayan bu milli ayaklanma ok gemeden Rus silahlar karsnda erimeye balamtr. Ruslar, isyan o kadar gaddarca bastrmaya altlar ki, ayaklanmaya katlanlarn ounu insafszca ldrdler. Mallarn ve arazilerini ise Rus gmenlere verdiler.129 Bir sene sonra bu ayaklanma bastrld zaman 673.000 Trk hayatn kaybetmi ve 200.000e yakn Trk de Sibiryaya srlmtr. 300.000e yakn Kazak ve Krgz Trk in idaresindeki Dou Trkistana snmak mecburiyetinde kalmtr.

990

I. Grey, Ivan the Terrible, London, 1964, s. 107; A. Battal-Taymas, Kazan Trkleri,

Ankara, 1966, s. 29-35. 2 3 4 A. S. Donelly, The Russian Conquest of Bashkiria 1552-1740, London, 1968, s. 13 vd. B. Pares, A History of Russia, London, 1965, s. 133. Bunlarn aslen Slav olan ve snr muhafzl yapan birliklerdir (Kozak veya Kossak) ve

Kazak Trkleri ile hibir ilgileri yoktur. 5 6 Grey, s. 122-123. H. nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs 1569,

Belleten, No. 46, Ankara, 1948, s. 351; A. N. Kurat, Trkiye ve dil Boyu, Ankara, 1966, s. 86; Ayn. mel., Altnordu, Krm ve Trkistan Hanlklarna Ait Yarlk ve Bitikler, Ankara, 1940, s. 2-129 arasnda bu hususta ilgili belgeler vermektedir. 7 8 9 10 11 12 nalck, s. 366. Ktib elebi, Tuhfetl-Kibar, stanbul, Mays 1329, s. 86. nalck, s. 367 ve 384. Kurat, Trkiye ve dil Boyu, s. 127. Kurat, Trkiye ve dil Boyu, s. 127. Osmanl devlet adamlarnn bilhassa padiahlarn Don-Volga kanal projesine gerekli

ehemmiyeti vermemeleri ve bu hususta yaplan almalarn ehliyetsiz ellere teslim edilmesi XVII. asr Osmanl melliflerinden Ktib elebi tarafndan sert bir ekilde eletirilmitir. Ktib elebi bu hususta yle diyor: Kssadan hisse budur ki kk adamla byk ie mbaeret ciz deildir. Maslahatn mnasib serkk gerek. Zikr olunan hususa bir Padiah varub zamanyla mbaeret etse ancak uhbesinden gelebilir ve bu makule iler sahib-i himmet Padiah iidir, vzera ve serdarlar kr deildir, Tuhfetl-Kibar, s. 86. 13 Material po istorii Bakirskoy A. SSR, III, Moskow-Leningrad, 1936-58, s. 486; A. Levin,

Opisanie Krgz-Kazakskskih ili Krgz-Kaisatskihord i stepey, petersburg, 1832, III, s. 49-50. 14 15 Tafsilat iin bak, slm Ansiklopedisi Kalmuk maddesi. Rus istlas zerine Bakurtlar stanbula eli ve mektuplar gndererek memleketlerinin

kurtarlmas iin yardm istemilerdir. Bir cevap verilmeyince Bakurt lideri Murad Han 1708de stanbula gelmi ve Osmanl hkmetinden lkesinin kurtarlmas iin resm yardm talebinde bulunmutur. Buna kar da, Padiahn ve Krm hannn Moskoflarla sulh yapm olduu ileri

991

srlm, fakat Murad Han kendi bana Ruslarla savamak isterse gayri resm olarak yardm yaplabilecei cevab verilmitir. Neticede Murad Han eli bo olarak memleketine dnmek mecburiyetinde kalm ve Ruslarla yapt mcadeleyi de kaybetmitir. Bk. Material po istorii Bakirskoy A. SSSR I, s. 240. 16 A. . Dobrosmslov (Ed. ), Material po istorii Rossi, Orenburg, 1960, I, s. 174den naklen,

bk., Donnelly, The Russian Conquest of Bashkiria., s. 52. 17 18 19 Donnelly, s. 52. Donnelly, s. 56. Ayn mel., Peter the Great and Central Asia, Canadian Slavonic Papers, XVII/2 ve 3,

1975, s. 210-212. 20 Bu hususta tafsilat iin bk., M. Aktepe, 1720-1724 Osmanl-ran Mnasebetleri, stanbul,

1970, s. 1-36; A. Krausse, Russia in Asia: A Record and A Study, 1558-1899, New mp. London, 1973, s. 109; B. H. Summer, Peter the Great and the Ottoman Empire, Hamden, 1965, s. 79. 21 Vremennik mperatorskago Moskovskogo obestva istorii i drevnostey Rossiskih, Kniga

XIII, Smes (Bumagi tevkeleva), s. 15den naklen veren Donnelly, s. 44. 22 storiya Kazakskoy SSR, Alma-Ata, 1957, I, s. 236; P. I. Rikov, storiya Orenburgskaya,

Orenburg, 1896, s. 5; Levin, I, s. 95. 23 24 25 26 27 28 29 Donnelly, s. 54-56. Dobromislov, s. 18, naklen veren Donnelly, s. 60. Donnelly, s. 62. Donnelly, s. 64. Ayn. mel., s. 65-71. W. Kolarz, Russia and Her Colonies, New York, 1967, s. 255-56. M. S. Anderson, The Eastern Question, London, 1966, s. 1-5; Ayn. mel., The Great

Powers anda the Near East 1774-1923. Documents of Modern History, london, 1970, s. 9-14. 30 Stratejik ehemmiyeti ok byk olan Krmn Ruslar tarafndan igali Osmanl Devleti iin

fevkalde g bir kayp olmutur. Krma yerleen Ruslar, Osmanl mparatorluunu yalnz Avrupa cephesinden deil, Kafkaslar cihetinden de tehdit eder duruma gelmilerdir. Devaml yaylma politikas takip eden Ruslar iin Kafkaslarda ve Balkanlarda harp bahaneleri yaratmak ok g

992

olmam ve neticede de devaml Osmanl Devleti aleyhine genilemeye devam etmilerdir. Byle mhim sonular douran Krmn kayb hakknda henz bizde ciddi bir aratrma yaplmamtr. Krm hakknda daha fazla bilgi iin bk., slm Ansiklopedisi, Krm mad.; E. Z. Karal, Osmanl Tarihi, C. V., Ankara, 1947, s. 15-22; M. Saray, Rusyann Trk llerinde Yaylmas, stanbul, 1975, s. 83-115; S. M. orlu, Krm Nasl Kaybettik?, Yeni Trk Mec., No. 32 Nisan 1935; A. W. Fisher, The Russian Annexation of Grimea, 1772-1783, Cabridge, 1970. 31 32 33 34 35 Anderson, The Great Powers., s. 14-17; ayn. mel., The Eastern Question., s. 9-11. D. M. Lang, A history of Georgia, London, 1962, s. 37. Ayn eser, s. 38. P. Sykes, A History of Persia, London, 1921, C. II, s. 314. Sykes, II, s. 320; E. Hertlest, Treaties, etc. -1, Concluded between G. Britain and Persia,

and between Persia and other Foreign powers, wholly or partially in force on the 1st April 1891. 36 W. E. D. Allen and P. Muratoff, Caucasian Battlefields: A History the wars on the Turco-

Caucasian border 1828-1921, Cambridge, 1953, s. 23-44. 37 Russko-Turkmenskie Otnoeniya v XVII-XIX vv. (Do prisoedineniya Turkmenii k Rossii),

Sbornik Arhivnih Dokumentov, Akademiya Nauk Turkmenskoy SSR, Akabad, 1963, s. 202-205; N. N. Muravyev, Murevevs Journey to Khiva through the Turcomon Country, 1819-1820, ng. Terc. Calcutta, 1871, s. 1 ve 111. 38 H. T. Cheshire, The expansion of Imperial Russia to the Indian Border, Slavonic Review,

XIII, 1934, s. 90-91; Col. Macdonald to the Chairman and members of the Secret Committee, Tebriz, No. 4, March 11, 1830, Secret Letters and Enclosures from Persia, Political and Secret Memoranda 9/45, India Office. 39 40 41 Sykes, II, s. 325. Ellis to Palmertson, April 16, 1836, Parliamentary Papers, 1839, XL, s. 10. Memorandum by Sir Henry Willock, March 6, 1832 ve Memorandum on the proceedings

of the Russians in respect to India, October 29, 1833, Secret Letters and Enclosures from Persia, Political and Secret Memoranda 9/48, India Office. 42 43 44 Ellis to Palmerston, April 16, 1836, Parlamentary Papers, 1839, XL, s. 10. W. K. Fraser-Tytler, Afganistan, London, 1950, s. 88. Ayn eser, s. 102-104.

993

45

Macnaghtan to Abbott, Jalalabad, April 15, 1840 ve Bloomfield to Palmerston, No. 101,

October 31, 1840, Secret Home Correspondence, Political and Secret Memoranda 3/8, India Office. 46 Sheil to Aberdeen, No. 24, Tahran, July 15, 1842, Secret Letters and Enclosures from

Persia, Political and Secret Memoranda 9/76, I. O. 47 Bloomfield to Palmerston, No. 101, Petersburg, October 31, 1840, Secret Home

Correspondence, Political and Secret Memoranda 3/8, India Office. 48 49 483-496. 50 ngilizlerin Afganistan igalleri ve malbiyetleri hakknda daha geni bilgi iin bk., W. K. Fraser-Tytler, s. 74. L. Trotter, The Earl of Auckland, London, 1893, s. 46; Cambridge History of India, C. V., s.

Fraser-Tytler, Afghanistan, London, 1950, s. 106-119; L. Trotter, The Earl of Aucland, London, 1893, s. 46 vb.; J. W. Kaye, History of the war in Afghanistan, london, 1851; Lady sale, The First Afghan war, ed. by P. Macrory, London, 1969; P. Macrory, Signal Catastrophe. The Story of the Disastrous retreat from Kabul, london, 1966. 51 52 A. Vambery, Sketches of Central Asia, london, 1868, s. 425. C. C. Valikhanov, The Russians in Central Asia: their occupation of the Khrgz Steppe

ahd the line of Syr-Darya: their political relations with Khiva, Bokhara and Kokan; also descreption of Chinese Turkistan and Dzhungaria. ng. terc. London, 1865, s. 320-322; M. A. Terentyev, storya Zavoevaniya Sredney Azii, Petersburg, 1906, I, s. 88. 53 Correspondence, from 1864 to 1881, resprecting the movements of Russia in Central Asia

and her relations with Afghanistan, s. 2, F. O. 65/1150, India Office. 54 55 H. Selton-Watson, The Russian Empire 1801-1917, London, 1967, s. 202. Bu hususta tafsilatl bilgi iin bk., E. Z. Karal, Osmanl Tarihi, Ankara, 1947, V, s. 106-145;

M. Saray, Rusyann Trk llerinde Yaylmas, stanbul, 1975, s. 122-131. 56 57 Seton-Watson, s. 319-329. W. L. Blackwell, The Beginnings of Russian Industrialization 1800-1860. New Jersey,

1968, s. 184-85;. A. Skerpan, The Russian National Economy and Emancipation, A. D. Ferguson and A. Levin (Eds. ), Essays in Russian History, Hamden, 1964, s. 166-68. 58 H. C. Rawlinson, England and Russia in the East, London, 1875, s. 265.

994

59

Allen and Muratoff, Caucasian Battlefields, s. 46-53; Daha fazla bilgi iin bk., J. F.

Baddeley, The Russian Conquest of the Caucasus, london, 1908. 60 A. J. I. Rieber (Ed. ), The Politics of Autocracy. Letters of Alexander II to Prince A. I.

Bariatinskii 1857-1864, The Hague-Paris, 1966, s. 63. 61 Seton-Waatson, s. 334-340; The Industries of Russia. Manufactures and Trade, by the

Department of Trade and Manufactures Ministry of Finance for the Worlds Columbia Exposition at Chicago. Ed. of the Engilish trans. J. M. Crawford, US Consul General to Russia, Petersburg, 1893, s. 179-181. 62 63 64 65 Rieber, s. 60. Ayn, mel., s. 67-69. Rieber, s. 66. Rieber, s. 68; F. A. Miller, Dmitrii Miliutin and the Reform era in Russia, Vanderbil

University Press, 1968, s. 33-35. 66 67 105. 68 69 70 71 72 73 N. gnatiyev, missiya v Khivu i Bukharu v 1858 g., Petersburg, 1897, s. 2-3. A. N. Khalfin, Russias Policy in Central Asia 1857-1868, ng. terc., London, 1964, s. 30. gnatiyev, s. 30-31; Rieber, s. 80-81. gnatiyev, s. 274 ve 278; Rieber, s. 81; Khalfin, s. 39. Rieber, s. 81. R. K. I. Quested, The Expansion of Russia in East Asia 1857-1860, singapore, 1968, s. Rieber, s. 73. Letters of Alexander II to A. I. Bariatinskii, March 2, May 20, 1857, naklen, Rieber, s. 103-

266-73; M. . Sladkovskii, History of Economic Relations between Russia and China. Jerusalem, ng. terc. 1966, s. 84; B. Hayt, Trkistan, Rusya ile in Arasnda, stanbul, 1975, s. 71. 74 75 Rieber, s. 81 vd.; Allen and muratoff, Caucacian Battlefields, s. 106-108. Bu hususta geni bilgi iin bk., A. D. Milyuitn, Dnevnik A. D. Milyuitia, ed. by P. A.

Zayonchkovskii, Moscow, 1947-50, 4 Cilt; Alexander Onou, The Memoires of Count N. gnatyev, Slavonic Review, no. 10, 1931-32, s. 387-407, 627-640, ve No. 11, 1932-33, s. 108-125.

995

76

1863 yaznda Evliya-Ata, Trkistan, Kurtka ve Cumgal gibi nemli Hokand kaleleri ile Aral

kylarndaki Hive topraklar Ruslar tarafndan igal edildi. D. Mac. Kenzie, The Lion of Tashkent. The Career of General M. G. Cherniaev. University of Geogia Press, 1974, s. 29-31; Khalfin, s. 51; A. L. Popov, z istorii zavoevaniya Srednei Azii, storieskiye Zapiski, no. IX, 1940, s. 210-211. 77 S. H. Singh, A History of Khokand, Ed. by C. E. Bates, Lahore, 1878, s. 13; Buchanan to

Russell, Petersburg, October 25, 1865, F. O. 65/868, London. 78 79 Rawlinson, England and Russia in the East, s. 268. ngiliz politikas hakknda daha fazla bilgi iin bk. Correspondence, from 1864 to 1881,

respecting the movements of Russia in Central Asia and her relations with Afghanistan, F. O. 65/1150; M. Anwar-Khan, England, Russia and Central Asia, Pashawar, 1963; H. Rawlinson, England and Russia in the East, London, 1875; Cambridge History of British Foreign Policy, II-III, Cambridge, 1923; W. Habberton, Anglo-Russian Relations Concerning Afghanistan, 1837-1907, University of Illinoi, 1937. 80 Gorakovun bu mehur deklarasyonunun tam metni iin bk., Correspondence, from 1864

to 1881, respecting the movemets of Russia in Central Asia and her relations with Afghanistan, s. 2-5, F. O. 65/1150. 81 Trkmen Cumhuriyeti hakknda daha fazla bilgi iin bk., M. Saray, 1878 Trkmen

Cumhuriyeti, Trk Kltr Aratrmalar, VII-X, 1970-1973, s. 151-154. 82 1842de Ruslarn Hiveye bir delegasyon gndererek Hive han ile bir Dostluk ve Ticaret

Andlamas imzaladklarn gryoruz. Fakat bu andlamann yrmedii ksa zamanda anlalmtr. Zira, Ruslarn ticaret kervanlarnda bulunan tccarlarn ounluu asker ahslardan mteekkil idi. Asker ahslarn casusluk yapmak maksadyla ticaret kervanlarna yerlemeleri Rus-Hive Dostluk ve Ticaret Andlamasn almaz hale getirmiti. Dier taraftan 1858de Hive ve Buharaya elilik grevi ile gnderilen Albay gnatiyevin esas vazifesinin asker casusluk olduu, daha nce de akland gibi, herkese bilinmekte idi. gnatiyev, missiya v Khivu i Bukharu v 1858 g., s. 30-31; Rieber, The Politics of Autocracy, s. 80-81. Bu iki olayn haricinde, Ruslarn, Orta Asya hanlklarna kar ticar ve siyas alanlarda taraflara eit frsatlar verecek yapc ve bar bir teebbste bulunduklarna dair kaynaklarda hibir delile rastlanmamaktadr. 83 M. S. Veniukoff, The Progress of Russia in Central Asia, ng. terc. India Office, Political

and Secret Memoranda, C. 17, s. 15-16; Singh, ayn eser. s. 8-9. 84 Singh, ayn eser, s. 10; D. Mackenzie, The Lion of Tashkent; the career of General M. G.

Charniaev, Univ. Of Georgia, 1974, s. 309-314. 85 Sing, ayn eser. s. 10-11; Terentyev, ayn eser. s. 309-314.

996

86

D. . Romanvskiy, Zametki po Sredne-Aziatskomu vopros, Petersburg 1868, s. 37-39; A. .

Maksheyev, storieskiy, obzor Turkestana, nastupate nogo divizheniya v nego Russkikh, Petersburg, 1890, s. 236-237. 87 238-239. 88 89 90 91 92 93 94 Terenteyev, ayn eser, s. 334-335. Rawlinson, ayn eser, s. 268. Romanovskiy, ayn eser, s. 67; Terenyev, ayn eser, s. 354. Wambery, ayn eser, s. 404. Romanovskiy, ayn eser, s. 74-76. Enclosure to Secret Letters from India, 1867/2, s. 87-93, India Office, Londra. Bu hususta tafsilatl bilgi iin bk., M. Saray, Rus gali Devrinde Osmanl Devleti ile Romanskiy, ayn eser., s. 181; Terentyev, ayn eser., s. 324; Makheyev, ayn eser., s.

Trkistan Hanlklar Arasndaki Siyasi Mnasebetler 1775-1875, stanbul, 1984, s. 72-78. 95 96 97 Romanovskiy, ayn eser, s. 474 ve 488-489. Terentyev, ayn eser., s. 426-429, 458-460; Maksheyev, ayn eser, s. 268. G. C. Napier, Collection of Journals and Reports received from Captain the Hon. G. C.

Naiper, on special Duty in Persia 1874, London, 1876, s. 176. 98 99 Terentyev, ayn eser, s. 474 ve 488-489. H. Stumm, Russians Advance Eastward, Containing the despatches of the German

military commissioner attached to tlhe Khivan expedition, ng., terc., London 1874, s. 13-14; N. . Grodekov, Khivinskii Pokhod 1873 goda, Petersburg, 1888, s. 8-9. 100 Hive Hanna verilen Osmanl ve ngiliz cevaplar iin bk., Saray, Rus gali Devrinde Osmanl Devleti ile Trkistan Hanlklar, s. 92-97. 101 Stumm, ayn eser., s. 49. 102 Stumm, ayn eser., s. 98-118; J. A. MacGahan, Campaigning on the Oxus, London, 1874, s. 220-221. 103 MacGuhan, ayn eser., s. 352-368; E. Scuhyler, Turkestan, London, 1876, II, s. 357-362.

997

104 MacGuhan, ayn eser, s. 416-419. 105 Tarihi Ltfi, VIII, s. 320-321. 106 Donnelly, The Russian Conquest of Bashkiria, s. 153-154. 107 A. N. Sedelnikov, Krgzkiy Kray, Rossiya XVIII, Petersburg, 1903, s. 176-178; F. V. Shahmatov, Kazakhskoy SSR., Alma-Ata, 1967, I, s. 294. 108 storiya Kazakhskoy SSR., Alma-Ata, 1967, I, s. 294. 109 G. J. Demko, The Russian Colonization of Kazakhistan 1896-1916, The Hauge-Paris, 1969, s. 40-42. 110 Hayt, Trkistan., s. 183-185. 111 Hayt, ayn eser, s. 186. 112 Hayt, ayn eser, s. 161-162. 113 R. A. Pierce, Russian Central Asia 1867-1917, Berkeley, 1960, s. 34-36. 114 E. Schuyler, Turkestan, London, 1876, II, s. 333-334; Pierce, s. 67. 115 R. A. Pierce, Russian Central Asia, 1867-1917, s. 81. 116 Pierce, ayn yer, s. 83 ve G. N. Curzon, Russian in Central Asia in 1889. 2. Bask, London, 1967, s. 241 vd. 117 Pierce, ayn eser, s. 85. 118 K. K. Palen, Otchet po revizii Turkestanstago kraya, proizvedennoy po vysochayshemu poveleniyu Senatorum, Gofmeysterom Grafom K. K. Palenom, Petersburg, 1900-1911, 19. Ciltte geni bilgi verilmektedir. 119 Pierce, ayn eser, s. 88. 120 Pierce, ayn eser, s. 88-89. 121 A. V. Krivosheyn, Zapiska glavnaoupravliaiuschago zemledeliem izemleustroistvom o poezdke v Turkestanskii krai v 1912 godu, Petersburg 1912, s. 78-79. 122 Hayt, ayn eser, s. 191-192. 123 Bu hususta tafsilat iin bkz., A. nan, Dki an syan, Trk Kltr, No. 11 (1968), s. 10-13; A. Sheehy, The Andizhan uprising of 1898 and Sviet Historiography, Central Asian Review,

998

Vol. XIV/2 (1966), s. 139-150; E. Federov, Orta Asyada Milli-nklab Hareket Tarihi, Takent, 1925, s. 17-36. 124 S. A. Zenkovskiy, Pan-Turkism and Islam in Russia, Harward, 1967, s. 18-21. 125 Zenkovskiy, ayn eser, s. 76, 82-87. Bu hususta tafsilatl bilgi iin bk., M. Saray, Trk Dnyasnda Eitim Reformu ve Gaspral smail Bey, (1851-1914), Ankara, 1987. 126 Saray, ayn eser, s. 1-45. 127 Zenkovskiy, ayn eser, s. 130. 128 E. D. Sokol, The Revolt of 1916 in Russian Central Asia, Baltimore, 1954, s. 99-142. 129 Sokol, ayn eser, s. 154-155 ve 168.

999

Rusya'nn Trk Blgelerinde Yaylmas / Dr. Robert F. Baumann [s.577586]


Harp Akademisi / Avusturya Neredeyse eski Moskova Prenslii gnlerinden itibaren Rus mparatorluu, gneydousunda Gney Volga ve Orta Asyadan, gneybatsnda Kafkasya ve Balkanlara kadar bir yay eklinde uzanan gneydou snrlar boyunca Trk kavimleriyle srekli temas halinde olmutur. Bu uzatmal karlama, sz konusu etnik ve kltrel blnmenin her iki tarafnda yer alan halklarn tecrbelerinin ve genel grnmlerinin ekillenmesinde ok etkili olmutur. Rusyann smrge yaylmasnn resmi olmayan balangc olarak alnan 1552 ylndan itibaren bu sre, sadece sava ve diplomasiyi deil, fakat ayn zamanda smrgeletirme, ksmi asimilasyon ve saysz kltrel etkileim ekillerini de beraberinde getirmitir. Ruslarn gneylerindeki Trk kavimleriyle kar karya gelmelerinin niteliini ve sonularn gsteren rnekler zerinde younlaarak drt yzyllk bir zaman sresi iinde bu ilikideki genel eilimleri incelemek, bu makalenin amacn oluturmaktadr. 1552 ylnda tarihte Groznyi olarak da bilinen IV. van (ngilizce terrible=korkun olarak ifade edilmektedir, halbuki awesome=dehetli ya da intimidating= korkutucu gibi kavramlar bu kelimenin anlamn daha iyi karlard), Kazana kar byk seferine giritiinde Moskova Prensliinin darya doru yaylmas balam oldu. Mool mparatorluunun artklarnn bir paras olan Altn Ordu ynetiminin brakt kk bir iz konumundaki Kazan Hanlnn, Rus arlarnn artmakta olan gcne kar kendisini koruyamayacak derecede zayf olduu bu ekilde ortaya kt. nc ynetmen Sergei Eisensteinin Sovyet dneminde ektii nl filminde lmszletirdii gibi, Kazann fethi yzeysel dini anlamlar iermekteydi. Yani vann propagandaclar atmay, Ortodoks Hristiyanln slama kar bir sava olarak sunarak dramatize etmek istediler, fakat bu abann, esasnda sradan bir smrge yaylmas olan sz konusu duruma sadece bir ideolojik rt vazifesi grd sylenebilir.1 Balangta Rusya, o zamandan beri Volga Tatarlar olarak bilinen halk Hristiyanlatrmay denedi. Ancak bu yndeki abalar sadece kk apl baarlar ortaya kard, dier taraftan ise 1556 ylnda bir isyana bile neden oldu. Bundan sonra bir sonraki yzylda Hristiyanla gemeleri iin ayrmc mlkiyet yasalarndan rvete kadar deiik ikna metotlarna tabi tutulmu olsalar da Tatarlarn ou slama ballklarnda sadk kalmay tercih ettiler.2 Son olarak 1773 ylnda Byk Katherinann ynetimi altndaki Rus devleti, resmi tolerans aklamalarnda bulunarak slamla bir uzlaya vard. Tarih iindeki bu noktadan itibaren Kazann Volga Tatarlar, imparatorlu un kltrel ve entelektel hayatnda nemli roller oynadlar; bu konuya makalenin ileriki ksmlarnda geri dnlecektir. Bu arada Kazan ele geirildikten birka yl sonra vann ordular Hazar Denizi kysnda Volga nehrinin aznda yer alan Astrahan ehrini ele geirmek iin gneye doru yrdler. Bylece epeyce ksa bir zaman iinde Rusya, snrlar kuzeyden gneye, Hazar Denizinden neredeyse Baltk denizine kadar uzanan olduka byk bir imparatorluk olduu iddiasnda bulunabilecek bir duruma geldi.

1000

Volgann btn uzunluu boyunca konumunu glendirdikten sonra Rusya douya doru ilerledi, orada da en nemlileri Bakrtlar (Bakurtlar) olmak zere deiik yeni halklarn geleneksel topraklarn igal etti. Kabaca batda Volga ve gneyde Ural nehri ile kuzeybatda Kama nehriyle evrelenen Bakrdistan, 19. yzyla kadar byk oranda asimile edilmemi olarak kalmtr. Ancak 1586 ylnda Belaya ve Ufa nehirlerinin birletii yerde bulunan Ufada tahkim edilmi bir Rus ileri karakolunun kurulmu olmas, Rusyann oradaki varlnn srekliliini salamtr. Ortaya kan durumun nitelii ise o zamandan beri bilimsel tartmaya tabi tutulmaktadr; bir ksm bilim adam Bakrdistan olarak isimlendirilen blgenin Rus mparatorluu iine dahil edilmesini bir fetih eylemi olarak grrken, bir ksm da bu durumu temelde gnll olarak gerekletirilmi bir ittifakn rn olarak deerlendirmektedir. Birinci gr Alton Donnellynin kilometre ta niteliindeki u eserinde iyi bir ekilde ortaya konmutur: The Russian Conquest of Bashkiria, 1552-1740 (New Haven, Ct.: Yale University Press, 1968). Sovyet dnemi aratrmaclar, Sovyet dnemi sonras atmosferde Bakrt ulusal bilinlenmesinin artmasyla birlikte baz yerel Bakrt tarihiler arasnda da destek bulan Donnellynin yorumunu byk oranda reddetmilerdir. Bu yorumun standart bir rnei u eserdir: Obrazovanie Baskhirskoi avtonomnoi sovetskoi sotsialisticheskoi respubliki by R. M. Raimov (Moskova: Akademiia nauk, 1952). Donnellynin almasnda gze arpan noktalar, Bakrtlar ve Ruslar arasnda gittike ykselen bir eilim gsteren bakaldr, bakaldry bastrma kalbyla birlikte Rusyann askeri seferlerinin anlatmdr. En nemli Bakrt isyanlar, 1681 ile 1683 tarihleri arasnda gereklemi, 1705 ile 1711 tarihleri arasnda ise seyrek olarak grlmtr. Bununla beraber Rusya, 1735 ylna kadar gnmzde Rusya ile Kazakistan snrnda yer alan Orenburga kadar tahkim edilmi snrn geniletmiti. Bu noktada Rus mparatorluu, 1742de ortaya kan Orenburg Kossaklarn snra yerletirerek ve Rus gmenlerin blgeye gmesini tevik ederek buradaki hakimiyetini glendirmitir. Kossaklar, kendi i ilerini ynetme konusunda greli zerklik elde etme karlnda belli artlarla hizmet sunan askeri bir snf oluturmaktayd. ar ynetimleri, belli aralklarla yeni Kossak ordular oluturmu ve snr blgelerini glendirmek iin bu ordular imparatorluun evresi boyunca yerletirmitir. Bu ordulara ilave olarak, 1000 kadar Bakrt da imparatorluun askeri hizmetinde kullanlmtr. Bu, baz Bakrt liderlerin, kendi siyasi karlarna hizmet etmesi iin Rusyayla ittifak oluturma yoluna gittikleri gereini yanstmaktadr.3 Rus devleti, Kossaklar gibi Bakrtlar da Bakrdistan kantonlarndan devirdii dzensiz svari birlikleri eklinde rgtlemitir. Bakrtlar imparatorluun snrlarnn denetlenmesine katkda bulunurlarken bile Bakrdistan topraklar, Ruslar, uvalar (Trk kkenli olan, fakat Mslman olmayan bir halk), Mordovyallar ve baka etnik kkenden gelen insanlar tarafndan istila edilmeye devam ediliyordu. Otlak olmaya uygun topraklarn srekli olarak kaybedilmesi Bakrt hayvan yetitiricileri iin yeni ekonomik zorluklar dourmu, bu da 1755te yeni bir isyann ortaya kmasna neden olmutur. 19 yl sonra da birok Bakrt, vatan haini ilan edilen Don Kossa Emelian Pugachevin liderlik ettii nl isyana katlmtr. Belli bir sre Rus mparatorluk gc tehdit altna girmi grnse de sonunda isyan devletin daha iyi

1001

organize edilmi kuvvetlerine boyun emek zorunda kalmtr. Sonunda istikrarr salanmasyla Bakrt svari birlikleri, Napolyon Savalar srasnda Rus kuvvetlerinin gerekletirdii en nl askeri seferlerin bazsnda nemli roller slendiler. Bakrtlar 1812 ylnda Borodino Savanda Franszlara kar arptlar ve 1813 ylnda da mttefik ordularnn Avrupa boyunca gerekletirdikleri muzafferane yrye katldlar. Seferlerinde Bakrtlara mollalar da elik ettiler. Bir btn olarak ele alndnda Bakrt alaylarnn morali olduka yksekti ve bu kuvvetler ara st dzeyde ballk gsteriyorlard.4 19. yzyln geri kalan ksmnda Bakrtlarn hayatlarnda geni kapsaml deiiklikler meydana geldi. Devlet, Bakrtlar normal sivil ynetim altna ald, bu uygulama Bakrtlarn askeri hizmet ykmllklerini azaltsa da bunun yerine halklar zerine yeni vergiler kondu. Bu, ksmen snrlarn denetlenmesi konusunda Bakrt svarilerine daha az ihtiya duyulmasnn bir sonucuydu. Btn bu dnem boyunca Bakrtlarn yoksullamas ise devam etmekteydi. 1865 ylnda Ufa guberniyasnn oluturulmasyla birlikte kanton ynetimi sona ermi oldu. Bakrtlar ynetimsel anlamda tam olarak asimile edildiler ve 1881 ylyla birlikte Rus ordusunda dzenli ordu askerleri olarak askerlik yapmaya baladlar. Askerlik hizmetiyle ilgili olarak Rus mparatorluuyla btnleme (entegrasyon) konusunda en iyi turnusol testi rneini oluturan Krm Tatarlar tecrbesi de benzer bir yol takip etmitir. 1783 ylnda Krm yarmadasnn Rusya tarafndan ilhak edilmesi, ok byk jeopolitik nemi olan bir toprak parasnn ele geirilmesi anlamn tamaktayd. Daha nce Osmanl mparatorluuyla ittifak ilikisi iinde olan Krm Han, ganimet ve esir ele geirmek zere sk sk saldr birlikleri gndererek Rus mparatorluunun gney blgesine kar srekli bir tehdit oluturmaktayd. Ancak 19. yzyl boyunca Krmda oluturulan dzensiz ordu birlikleri Rusyaya itaat etmiler ve byk hizmetlerde bulunmulardr. Bakrtlar rneinde olduu gibi bu birlikler de 1881 ylnda datlm ve evrensel askerlik sistemine tam entegrasyon sreci balatlmtr.5 Rus ynetimi gneyindeki Trk kavimlerinin yaad snr blgelerinde glendirilirken bile Kafkasyada ve Orta Asyada gerekletirilen askeri seferler, byk fakat problemli yeni topraklarn ele geirilmesini salyordu. Aratrmaclar, Rusyann diplomatik ve askeri adan Kafkas blgesine girmesini 16. yzyln ortalarna kadar gtrmektedirler, fakat Rus mparatorluu, 1801de Grcistan resmen ilhak edinceye kadar blgede salam bir yer edinememitir. Mslman ran ve Osmanl mparatorluklarnn byk basks altnda kalan eski Hristiyan Grcistan Krall, kuzeyindeki kendi mezhebinden olmayan gl komusunun korumasn istemek durumunda kalmt. Bu gelime, Slav kkenli olmayan bir halkn, kaderini kendi arzusuyla Rus mparatorluuna balamasnn, ok nadir rneklerinden birini oluturmaktadr. Ancak pratik bir konu olarak Trans-Kafkasyada yer alan Grcistann ilhak edilmesi, blgedeki jeopolitik durumu nemli oranda karmak hale getirmitir. Bir kere, Rusyay, Grcistann bakenti Tiflisle balant hatlarn ak tutabilmek iin Kuzey Kafkasyann ele avuca smaz Mslman airet halklarn boyunduruu altna alma problemiyle kar karya brakmtr. kincisi, bu gelime ran ve

1002

Trkiye tarafndan kendilerini tehdit edici bir gelime olarak yorumlanmtr. ncs, bu Rus giriimini byk Dou Sorunu, yani Karadeniz blgesi ile Boazlarda hakimiyet kurma rekabeti balamnda deerlendiren ngilterenin dikkati kanlmaz bir ekilde blgeye ekilmitir.6 1801 ylna kadar Rusyann gneydeki askeri snr, Kafkas hatt yani Kafkasya da zincirinin kuzeyindeki yatay yol zerinde yer alan Kuban ve Terek nehirlerini takip eden tahkim edilmi kk karakollar dizisi-tarafndan belirlenmiti. Grcistan ile Rus mparatorluu arasnda yer alan topraklar hemen dorudan askeri ynetim altna almak mmkn deildi. Gerekten Rusya blgede on yllarca 60,000 asker bulundurmu ve bu sayda askerin buradaki halk ynetmek iin yetersiz olduunu, fakat sadece bu halklarn dmanln ekme iine yaradn anlamt. 1830larda atmann nitelii nemli oranda deiti. amil adn tayan karizmatik bir dini liderin ortaya k, da airetlerinin daha nce dank durumda olan direnilerine birlik ve ortak bir ama duygusu getirdi. Bunun sonucu ise Ruslarn beklemedikleri byklkte ve iddette bir savan yaanmas oldu. eenistan ve Dastann savasever orman ve da airetleri arasnda kk salm olan gerilla direnii, ok etin askeri zorluklar ortaya kard. 1830dan 1845 ylna kadar Ruslar blgenin ilerine doru bir dizi ykc askeri seferler dzenlediler. Tuhaf bir ekilde seferler ancak ok snrl anlamda baarl olmu, fakat uzun vadeli olarak ok ciddi bir etki dourmamtr. Bir taraftan Ruslar, dalara askeri g sokabileceklerini gstermiler ve birok taktik zafer kazanmlardr. Dier taraftan ise ok byk lojistik zorluklardan dolay blgede srekli bir varlk oluturamayacaklarn grmlerdir. Bu, amilin kuvvetlerinin blgede kontrollerini kurmada hibir zaman baarsz olmadklar anlamna gelmekteydi. Bundan baka Ruslar, birka sefer gerekletirdikten sonra geri ekilirken, blgeyi ok daha iyi bilen ve stn hareket kabiliyetine sahip olan Mslman gerillalarn genel tacizi ve basknlarndan dolay ciddi kayplar vermilerdir.7 Gerillalar zaman zaman Trkiyeden snrl maddi ve manevi destek de alyorlard. Sonunda Ruslar, sadece askeri kuvvetlerini ok byk oranda artrarak ve stratejilerini deitirerek amil ve mttefikleri zerinde stnlk kurabildiler. Krm Savandan sonra Rusya, Kafkasyadaki asker saysn yaklak 250,000e kard ve sistemli bir ekilde blge zerinde kontroln kurmaya balad. Kenar blgelerden balayarak ve metodolojik olarak i blgelere doru almalarn ilerleterek, Rusya acmasz bir ekilde kyleri yok etti, ormanlar kesti ve yakt ve btn kabilelerin yerlerini deitirdi. Bu yolla amilin elinde olan kaynaklar, halk ve alan tedrici olarak azaltt, sonunda da amil 1859 ylnda teslim oldu. Bunun arkasndan binlerce erkez ve dier yerli kabile halklar imparatorluk iinde baka blgelere yerletirildiler ya da Osmanl Trkiyesine g etmek durumunda brakldlar.8 Kuzey Kafkasyada elde edilen bu zafer, Ruslara, Hazar Denizi kylarndaki Azeri Trkleri ile Hristiyan Ermeniler stndeki kontrollerini glendirme imkan tand. 1813 ylnda ranla imzalanan Glistan Anlamasnn ardndan Rusya modern Azerbaycan devletinin ou topra zerinde hak iddia etti. Bu arada 1828-29 Trk-Rus Sava srasnda Rus ordular Karadeniz sahilinde bulunan Anapa, Sulhumi ve Potiyi ele geirdi. Kuzey Kafkasyadaki direniin ortadan kaldrlm olmas, bu

1003

yeni elde edilen nemli topraklar gvenceye ald. Hl blgede zaman zaman istikrarszlklar grlyordu. 1877-78 Trk-Rus Sava srasnda eenler ve baz baka kabileler isyana kalkt, fakat gl igal gleri bir kez daha bu isyan bastrmay baard. Huzursuzluklara ramen Rusya, Kuzey Kafkasya yerli halklarnn askere alnmas ynnde snrl abalara giriti. rnein, askerlik yana gelmi olan eenler dzensiz svari birliklerinde grev alabiliyordu, hatta bazs Osmanllara kar bile savamtr.9 Ancak bu halklar Rus ordusunun dzenli birliklerinde grev almamlardr. Kafkasyada savat dnemde Rusya Orta Asyada da hareketsiz kalmad. Orenburg ile (Kafkasya Hattna paralel olan) Bat Sibirya hatlarn s olarak kullanan Rus askeri kollar Kazak steplerinde devriye gezdiler. Aslnda Ruslar eskiden beri gebe Kazaklarla ticaret yapyorlar ve 1500lerden itibaren buralara eliler gnderiyorlard. Kk cz hannn 1730da mparatorie Annaya onun tebaas olma arzusunu dile getiren bir mektup gndermesi, Rusyann blgeyle daha yakndan ilgilenmesi srecini bir adm daha ileri gtrd. Kk cz zerinde kontroln tam olarak kurmak iin mcadele eden ve ekonomik skntlarla karlaan Han asndan, d yardm aramas iin yeterli neden bulunmaktayd.10 Bakrtlarnkine ve Gney Volga blgesindeki Kalmuklarinkine aa yukar paralel olan bir senaryo erevesinde Rusya, Hann isteinin, gerekte zerlerinde otorite kuramad Kazak kabileler adna yaplm bir rica olduunu dnd. Bu arada Orta cz hanlarndan da benzer istekler gelmekteydi. Uygulamada Rusyayla buralar arasndaki iliki, hibir ekilde blgeyi askeri ve ynetimsel adan ynetebilecek konumda olmayan Ruslarn stepler zerinde dorudan denetim kurmas ekline dnmemitir. Zaman zaman Ruslar, Bakrtlar sk bir ekilde kendi ynetimleri altnda tutabilmek iin Kazaklar bu halklara kar diplomatik adan kullanma yoluna gittiler. 1773-74 Pugachev isyan srasnda Kazaklar kendileri snrdaki Rus kylerine saldrlarda bulundular. Pugachevin ldrlmesinden sonra Rusya, 1776 ylnda Kk cze kar kanlmaz olarak yeni askeri misillemelerde bulundu. 19. yzyln banda Kazak kabileleri arasndaki i anlamazlklar ile Rusyann kendi snrlarn tedrici olarak glendirmesi bir araya gelince Rusyann steplerle ilgilenmesinin yeni bir aamasna geildi. Bunlara ek olarak St. Petersburgun, Kazaklarla ilikilerinde Hive Hann rahatsz edici bir unsur olarak deerlendirmesi, Rusyann blgeyle ilgilenmesini daha da zorunlu hale getirdi. Bir zamanlar byk oranda sembolik olan Rus ynetimi, zellikle Orta czde daha dorudan hale geldi. Bu, ksmen Orta Asya ve bat in ile ticarete duyulan gittike artan ilgiye bir tepki olarak ortaya kt. Ancak Kazaklar arasndaki karklklar devam etti. Rus yerleim yerlerinin gittike artmas karsnda Orta czde Kenisar Kasmovun liderliinde bir isyan kt ve bu isyan Rus ynetimini ciddi ekilde tehdit eder duruma geldi. Rusya, eskiden beri Kazak stepleri boyunca gerekletirilen askeri seferlerin ok zor ve tehlikeli olduunu biliyordu. Steplerin sert koullarna tam olarak uyum salam kk atlar (midilliler) zerindeki mkemmel srcler olan Kazak topluluklarnn yakalanmas olduka zordu ve bu topluluklar kervanlar ile snr karakollarna kar vur-ka saldrlar dzenliyorlard. Rus Kazaklar tarafndan takip edildiinde Kenisar, normal artlarda koullar ok kesin olarak kendi avantajna

1004

olmad srece atmaya girmekten kanyordu.11 Zaman zaman nne uygun frsatlar da kt. Rus mparatorluu, yiyecek ve su azlndan dolay steplerde byk svari birlikleri kullanamyordu. Bundan baka byk ikmal trenleri birlikleri ok kt ekilde yavalatyordu. Bunun bir sonucu olarak, Ruslar, kabileler arasndaki otoritelerinin aldatc grnmn koruyabilmek iin, kamakta olan bir dmana kar ok parlak zaferler kazandklar yolunda yalan haberler yayma yoluna gittiler.12 Nihayet Kenisarnin 1846 ylnda kabileler arasndaki bir atmada lmesiyle, talih Rusyann steplerdeki konumunu kurtarma iini kendi stne ald. Bu andan itibaren birliklerini kaybetmi kabileler kolayca kontrol altna alnabildii iin Rusyann askeri problemleri byk lde kolaylat. Amerikan svari ve piyade birliklerinin, Kuzey Amerikann batdaki ovalarnda yaayan Kzlderililere kar bavurduklar metotlara benzer metotlar kullanarak Rus komutanlar, zellikle halkn greli olarak daha az hareketli olduu k mevsiminde Kazak kylerine kar askeri saldrlar dzenlediler. Bu saldrlar srasnda Ruslar kabileleri baml duruma drmek iin hayvanlar sryorlar ve mallar mlkleri tahrip ediyorlard.13 Bu tr yollarla Rus kuvvetleri, sonunda Orenburg hattndan kuzeybatya, Bat Sibirya hattndan kuzeydouya harekete geirdikleri birlikleri bir araya getirerek Kazak steplerini her ynden sardlar. 1853 ylnda Sir Nehri zerinde Perovsk kalesinin ina edilmesiyle Kazaklar kendilerini stratejik adan evrelenmi bir halde buldular. Bu, 1854 ylnda Semipalatinsk guberniyasnn (vilayeti) kurulmasyla Rus ynetiminin kontrol altna alnan Ulu cz Kazaklar zerinde Rus hakimiyetinin daha belirgin hale getirilmesini salad. Ancak komu Krgz kabileleri gibi Ulu cz de gneyden byk d bask altnda kald, bu da Rusyay Hokand hanlyla askeri bir hesaplamaya sevk etti. 1864 ylnda bir araya gelen Rus askeri kollar stratejik imkent kasabasn ele geirdiler, bylece Rus mparatorluunun gney snrlarn evreleyen Rus karakollar ilmii daha da sklatrlm oldu. Rusyann Orta Asyada ilerlemesini yllardr endieyle izleyen ngilizler, Ruslarn bu son kazancn tahrik edici olarak deerlendirdiler. Bu kayglar yattrmak isteyen Rus Dileri Bakan Mikhail Gorchakov, bir taraftan Rusyann politikalarn kamuoyu nnde hakllatrma yoluna giderken, dier taraftan da Rus askeri hareketinin artlarn ve mantn aklamak iin 1864 ylnda nl memorandumunu yaynlad. Gorchakov zellikle Rusyann gney snrnda yar vahi gebe halklarn bulunmasnn, blgenin daha medeni halklar arasnda normal ticaretin yaplmasn kolaylatrmak iin mparatorluun, nfuzunu blgeye yaymasn gerektirdiini iddia etti.14 Gerekte Rusya ngilizlerle atma niyetinde deildi, fakat son askeri operasyonlar d artlarn zorlamasyla yapmak mecburiyetinde kaldklar iddias pek samimi grnmemektedir. Alternatif bir yol olarak Rusya, bu operasyonlarn bir aratrmacnn bakaldrma sylemi olarak atfta bulunduu kavram erevesinde aklama yoluna gitmitir.15 Bu yoruma gre, sava alanndaki komutanlar, kiisel n peinde koarken kendilerine verilen emirleri ama eilimi niyeti tayorlard. M. G. Cherniaev gibi baz generallerin resmi politikaya aykr hareket etmi olabilecekleri dorudur, fakat ar II. Aleksandr ile Sava Bakan Dmitri Miliutinin isteselerdi bu tr davranlara son verebilecekleri phe gtrmez bir gerektir. phe kalmamas asndan, Gorchakovun politika aklamasndan sonra gelen

1005

Cherniaevin 1865 ylnda Takenti ele geirmesi ok uyumsuz bir davran olmutur. Ancak Rusya Orta Asyaya doru ilerleme konusunda herhangi bir geveklik gstermemitir. ok anlaml bir ekilde Cherniaevin yerine General D. I. Romanovskiinin atanmasndan sonra bile Rusya Kozkent ile UraTiubeyi hzl bir ekilde ele geirmitir. 1868 ylna kadar Rusyann nlenemez ilerleyii ve gl Rus kart rahip klii, Buhara Emirini Hokand ve Hive hanlklar da dahil olmak zere blgesel glerin liderleriyle diplomatik birlik oluturma abalarnda bulunmaya sevk etti. Buna karlk yeni oluturulmu Trkistan blgesinin genel valisi General K. P. von Kaufman, dman bir askeri ittifak oluturulmasnn nne gemek iin hemen harekete geti. Kaufman, Buhara ordularn Semerkand ve Kat-kurgan yaknlarnda yenilgiye uratt, bylece Emiri Rus mparatorluuna olaanst ayrcalklar tanma konusunda bir anlama imzalamaya zorlad. Anlamann maddelerinde belirtildii gibi, Buhara sadece nemli miktarda tazminat demekle kalmad, fakat ayn zamanda kendi i piyasasn uygun koullarda snrsz faaliyet gstermeleri iin Rus tccarlarna at. Bundan baka Rusya, Zeratan blgesi olarak ordu tarafndan ynetilecek baka bir toprak paras da elde etti.16 Buharay dize getirdikten sonra Rusyann bir sonraki stratejik hedefi, Hive hannn gururunu krmakt. Hivenin Kazak kabileler zerindeki etkisi ve Rus esirler elde etme konusunda duyduu arzu, bu vaha gcne boyun edirmek iin 1717 ylnda ilk ciddi seferi gerekletiren I. Peterin zamanndan beri Rus arlarn rahatsz etmekteydi. I. Peterin bu abas baarsz olmu, ardndan da 1839 ylnda General V. A. Perovskiinin komutas altnda gerekletirilen sefer de baarl olamamt. Perovskii, sonbaharda yol boyunca daha kolay su bulma midiyle 5,000 kiilik bir birlikle yola kmaya karar vermiti. Gerekten tarihi olarak Hivenin savunmasnn gizli yn, hemen hemen btn ynlerden koruma altnda olan ok tehlikeli geni susuz l alanlaryd. Ancak bu olayda souk havann ve iddetli step kar frtnalarnn bastrmas, Rus kuvvetlerine ok ciddi kayplar verdirtti. Ruslar Ak Bulaktaki ileri konaklama yerine vardklarnda, Perovskii ile birlikte yola kan 9,000 deveden sadece 5,000i hayatta kalabilmiti. Geri ekilmek zorunda braklan Perovskii Orenburga doru geri dnerken 1,000den fazla adamn da kaybetti.17 Rusyann gemite yaad kk dmeleri ok iyi bilen General K. P. von Kaufman Hiveya ynelik 1873 seferini ar derecede dikkatli bir ekilde gerekletirdi. ncelikle Kafkasya (Hazar boyunca Manklak yarmadasna kadar), Orenburg ve Trkistandan gelen Rus kuvvetlerini birletirerek Hiveye kar harekete geti. Ayn zamanda bunaltc yaz scaklar bastrmadan Hiveya varabilmek iin seferi ilkbaharda balatt. Srpriz olmayacak bir ekilde Orta Asyann sert iklim koullar Ruslar iin ok feci zorluklar ortaya kard, hatta Manklak kolunu, blgeye doru yryn durdurmak zorunda brakt. Ancak tam bu zamanda Rusyann geri kalan kuvvetleri Hive nlerine varmay baard. Doa artlarn yenmi olan bu kuvvetler, ate gc ve disiplin asndan ok daha stn olduklar Hann ordusundan korkacak deillerdi.18 Bu durumun farknda olan Han, teslim olma teklifinde bulundu ve Buhara Emiri gibi Ruslara her tr avantaj salayan kk drc bir anlama imzalad. Yine Emir gibi artl olarak tahtn korumaya devam etti.

1006

Rusyann Hivenin dmesine kadar geen dnemde elde ettii olaanst askeri kazanmlar, ynetimsel alanda ise Ruslar asndan nemli zorluklar getirdi. Rus mparatorluu, Kazak steplerini alt merkeze ayrd, bunlardan iki tanesi Trkistan Askeri Blgesine baland. Uzun dnemde daha fazla nem tayan husus ise 1860larda topraklarn devlete ait olduunu ilan etme, fakat bu topraklar hayvanlar otlatmak iin btn Kazaklarn genel kullanmna ama kararyd. Geleneksel g kalplar geici olarak devam etti, fakat imparatorluun i blgelerinden gebe iftilerin akn zaman iinde halklarn yerlerinden olmalarna neden olarak byk sorunlar ortaya kard. Ellerindeki topraklar azalan Kazaklara, yerleik tarma gemeleri iin tohum ve zel arazi tahsisatlar gibi tevikler saland.19 Bu arada Kk czde yeni direni ortaya ktnda Rusyann kararnameleri daha yeni ilan edilmiti. Rusya 1869 ylnda cezalandrc bir askeri sefer dzenleyerek bu isyana cevap verdi. Fakat Manklak Yarmadasnn Adaev Kazak kabileleri 1870 ylnda Rus otoritesine kar ayaklanrken bir isyan dierini takip etmekteydi. Direniin yatmasndan sonra Rusya, Adaev Kazaklarn Kafkasya Askeri Blgesinin ynetimi altna ald.20 Sadece birka yl sonra, 1875 ylnda, o zamana kadar Rus mparatorluunun korumas altnda kendi ynetimini yrten Hokand hanna kar bir isyan ortaya kt. Bu olayda Kaufman halklar cezalandrmak iin Takentten bir askeri birlikle yola kt. Daha fazla sayda kuvvetlerle karlasalar da Rus birlikleri stn rgtlenme, disiplin ve ate gleri sayesinde atmadan galip ktlar. Yine de isyan, Hokand han araclyla ynetmeyi sona erdirme ynnde Ruslarn tavr deitirmesine neden oldu. ubat 1876da II. Aleksandr btn Hokand blgesinin Rusya tarafndan ilhak edildiini ilan etti.21 Sadece 1877 ylnda Trk-Rus Savann kmas Rusyann Afganistan ve ran snrlarna doru yaylmasna ara vermesine neden oldu. Bu atma, nce Bosna-Hersekin Srplar arasnda, daha sonra da Bulgarlar arasnda Trk kart isyanlar kmasyla balad. Seferberlik gerekletirdikten sonra Rusya Balkanlardaki askeri operasyonlar iin yarm milyon asker ayrd ve bylece tm askeri gc 1,845,647 askere ulat.22 Bu sava, Rusyann (1874te oluturulmu olan) yeni evrensel askerlik sisteminin ve kitlesel seferberlik sisteminin ilk defa test edilmesini salad iin de nemliydi. Mkemmel olmaktan ok uzak olsa da Rusyann 1876-77de yedeklerini seferber etmesi, imparatorluun artan gc konusunda yeterli kant oluturuyordu. Bunun zddna Osmanl Devletinin yenilgisi gittike zayfladnn yeni bir kantn oluturuyordu. Trk kuvvetlerinin Osman Paa komutas altnda Plevne kuatmasnda olaanst bir performans gstermi olmasna ramen, Rus kuvvetleri stanbul nlerinde sava bitirdiler ve sadece baka Avrupal glerin mdahale tehdidinde bulunmas bu kuvvetlerin daha fazla ilerlemesinin nne geti. Rus heveslerinin tam olarak gereklemesi Balkanlarda nlenmi olsa da imparatorluk, enerjisini abuk bir ekilde Orta Asyaya transfer etmeyi baard. Blgenin Trk kavimleri arasnda geri kalan tek dayanma noktas, Hazarn dou sahilleri boyunca uzanyordu. Burada ar derecede bamsz olan gebe Trkmen airetleri Teke vahasnda serbeste dolayorlard. Yine burada

1007

Ruslarn yanl bir adm Rus mparatorluunun yenilmez olduu yolundaki yanlsamann ortadan kalkmasna neden olacak nitelikteydi. General I. D. Lazarevin komutas altnda bulunan 6,000 kiilik bir Rus askeri kuvveti Trkmenlere boyun edirtmek iin Hazarn kuzeydou sahilinden gneye doru yrye geti. Lazarev yolda kapt bir enfeksiyondan lrken sefer kt bir kehanetle balam oldu. Komuta N. P. Lomakine geti, o da ran snrndan pek uzak olmayan Gk Tepe mevkiindeki byk bir yer tahkimatna kadar kabile mensuplarnn arkasndan gitti. Orada ok sayda sava olmayan insanlarn da aralarnda bulunduu 20,000 Trkmen Rus saldrsna kar koymak iin toplanmt. Lomakin, topu atei kulland ksa bir hazrlk devresinden sonra asl saldrya gemede hi zaman kaybetmedi. Anlald kadaryla, savunmadaki Trkler arasnda panik kt ve yayld yolunda bir izlenim edinen Lomakin, askerlerine kaleye saldrma emri vermi ve bylece bilmeden Trkmenlere talihlerini tersine dndrme imkan tanmt. Gs gse olacak derecede yakn atmaya giren Rus kuvvetleri, bylece silah ve taktik disiplini konusundaki avantajlarn feda etmi oldular. Sonu olarak Trkmenler mzrak ve kllarla korkun bir saldr balattlar ve Ruslar bozulmu bir ekilde srdkleri gibi onlara 451 de kayp verdirttiler.23 Olaylarn bu ekilde tam olarak tersine dnmesi, Ruslar tarafndan basit bir yenilgi olarak deil, fakat ok kt bir k olarak algland. Bu durumdan feci ekilde irenmi olan Sava Bakan D. A. Miliutin, Trans-Hazar blgesine gerekletirilecek yeni seferin komutanlna nl komutan General Adjutant M. D. Skobelevi atad. Orta Asyada tecrbe kazanm bir asker olan Skobelev, ayn zamanda Plevnedeki Trk savunmasna kar gerekletirilen saldry da ynetmiti. Sava alannda komutay elinde bulunduran st dzey Rus liderliinden enerjik destek grm olsayd onun abalar baaryla talanabilirdi. Bununla birlikte, savatan sonra da yldz parlad ve Rus ordularnn onurunu kurtarma konusunda kanlmaz seenek olarak ortaya kt. Skobelev, bir sonraki Trans-Hazar seferinde baary garanti altna almak iin ok titiz hazrlklar gerekletirdi. Gk Tepeye giden yollarda dikkatli ekilde kefe kt, deniz yoluyla yeni ikmal imkan salad, makineli tfek, roket ve helyosta gibi askeri teknolojide yeni ortaya km aralar getirtti. Skobelevun askeri birlii Kasm 1880de harekete geti ve Aralk aynda Gk Tepeyi kuatma altna ald. Trkmen savunma hatlarna saldrya gemeden nce de sabrl bir ekilde nemli d istihkamlar ele geirdi. Hibir ilgili detay atlamadan Skobelev zaferin altyapsn hazrlad. Gk Tepenin ele geiriliiyle ve ardndan sava olmayan binlerce Trkmenin trajik bir ekilde katledilmesiyle, Rusya Orta Asyann fethedilmesinde son askeri zaferini elde etmi oldu.24 Acmasz bir ekilde gerekletirilen Rusyann bu askeri baars, kendisinden beklenen sonucu dourdu. Orta Asyann geri kalan gibi Trkmenistan da I. Dnya Savann kna kadar greli olarak sessiz bir blge olarak kald. Bu, sadece Rusyann askeri hakimiyetinden deil fakat ayn zamanda buradaki Rus varlnn Bakrdistan ya da Kazak steplerinde olduundan ok daha az rahatsz edici (yaylc) olmasndan kaynaklanan bir husustu. Sz konusu iki blgede hayvan beslemeye dayanan geleneksel ekonomi, yeterli arazinin olmamas yznden silinip gitmiti. Gerekten arazi kanunlar bu konuda bir fazlalk olduu dncesine dayandrlmt. Oysa

1008

aratrmac Martha Olcottun dikkat ektii gibi, gebe ekonomileri, arazilerin her bir dnmn kullanma eilimi iindedir.25 Bu arada Bakrtlar ve Kazaklar dntrme abalar zellikle ikinciler arasnda deien oranda baar getirdi. 1890larda yrrle konulan bir dizi arazi yasas, yerli halkn srekli olarak yoksullamasna ve i blgelerden gelen tarm yerlemecilerinin mevcut topraklar artan oranda ellerine geirmelerine neden oldu. Ksa zamanda nemli demografik deiiklikler de su yzne kt. 1911 ylnda Rus topraklarnda gerekletirilen bir nfus saym, 1.5 milyon Rus ve gelmeye devam etmekte olan baka yerli olmayan halklarn Kazak steplerinde yerletiini gstermekteydi. Bu halklar baarl bir ekilde tarm yapyor ve kaytl olan nfusun yzde 41.5ini oluturuyordu. Buna ztlk oluturacak ekilde de gneydeki (407.000 nfusa sahip) Trkistan halknn ise sadece yzde 6.4n oluturuyorlard. Burada Ruslarn ou, yeni ortaya kmakta olan blgesel endstrilerde alma imkan bulabildikleri kasabalara ya da kasabalarn yaknlarna yerlemilerdi.26 Balangta ok ak olmasa da, dardan gelen gmenlerin ve yerli halkn birbiriyle karmas kolayca tutuup patlayabilecek bir karm oluturmutu. Yukarda belirtildii gibi, askerlik hizmetinde gsterdikleri performans, Rus mparatorluundaki hayata alm olan snr halklarnn ayrc bir zellii olarak ortaya kmaktayd. Kura ile askere alnmalar, Sava Bakanlnn, oradaki halkn (birka istisnayla) temelde gvenilir olduu ve askeri birliklerdeki yaamn acmaszlna adapte olabilecekleri yolundaki gvenini gstermekteydi. Kaba hatlaryla ele alndnda, I. Dnya Savann arifesinde, aa Volgadaki ve Ukraynann gney eteklerindeki Mslman Trkler asker olma hakkna sahipken, Kuzey Kafkasyann ve yeni ele geirilmi Kazak stepleri ile Orta Asyann yerli halklar bu imkana sahip deildi. Bu politikann doruluu 1916 ylnda ak bir ekilde ortaya kt. Bu tarihte sava makinesini besleyecek insan gcnden mahrum kalan Rusya, daha nce hari tutulmu halklara da askerlik yapma zorunluluu getirme karar ald. Muhtemelen Ruslar durumu yanl deerlendirmilerdi nk Kazaklar ve Orta Asya halklar imparatorluun merkez blgesini sallam olan 1905 devrimine kaytsz kalmlard. Japonya ile yaplan savata greve arlan Rus asker yedekleri arasnda grlen isyanlar, arlk ynetiminin temelleriyle ilgili olarak rahatsz edici siyasi sinyaller vermiti. 1916ya gelindiinde ortaya kan baz eilimler, Rus mparatorluunun gney snr blgelerindeki siyasi atmosferi deitirmeye balad. Birincisi, ksmen Rus laik eitiminin gelimesine balanabilecek bir gelime olarak, milli bilin kazanm entelekteller ve Pan-Trkizm davas gden baz kiiler ortaya kmaya balamt. kincisi, baz blgelerde Mslman din adamlar gittike artan oranda siyasi nfuz kazanmaya balyordu. ncs, ekonomik eilimler yerli halkn nemli bir ksmn olumsuz ekilde etkilemiti. Baka bir deyile, ciddi kargaalklarn kmas potansiyeli 1905te olduundan ok daha fazlayd. Bundan baka imparatorluun tebaa halklar, yeni devlet parlamentosuna yani dumaya temsilcilerin seilmesiyle daha nceden grlmemi ekilde siyasi olarak rgtlenme imkanna kavumutu.

1009

Savan kmasyla birlikte Rusya kendisini bir kere daha Mslman Trkiyeye kar baka devletlerle ittifak etmi durumda bulsa da, yukardaki gelimelerin etkileri hemen ortaya km deildi. Genel olarak, Rus mparatorluunun Trk halklar, Rusyann yarallarna yardm etmek iin oluturduklar hayr kurumlar yoluyla ve medyada ortaya koyduklar aklamalarla ara ballklarn gsterme yoluna gittiler. Ancak balangtaki baz huzursuzluk gstergeleri Rus otoritelerinin dikkatinden kamad. rnein, 1914 gibi erken bir tarihte Krm Tatarlar arasnda Trkiyeye destek salamaya ynelik baz tahrikler sz konusuydu. Ancak baka bir muhalefet rnei, Volga Sosyalist Devrimci Tatarlar arasnda grlen bozguncu propagandayd. Bunlardan baka 1916 ylnda Trkmenler arasnda arn izniyle blgeyi yneten Hive Hanna kar baz kk isyan hareketleri grld.27 Bununla beraber bu rnekler Rus mparatorluundaki temel Trk politikas eilimine aykrlk oluturmaktayd. Elbette az sayda da olsa stanbulda ak bir ekilde Trkiyenin yannda yer alan Trk asll Rus vatandalar da bulunmaktayd. Her art altnda, Kafkasya, Kazakistan ve Orta Asya Mslmanlar arasndan asker alnmas, temel ama sava birlikler deil de ii taburlar oluturmak olsa da-mevcut politikadan ciddi bir ayrlmay ortaya koyuyordu. Aratrmac Hisao Kimatsunun ifadeleriyle, Trkistan ulusal kurtulu hareketi, ilk olarak I. Dnya Sava srasnda Orta Asyallarn, Rus ordusunda ii taburlar oluturmak iin askere alnmasna kar gsterdii direnile ortaya kmtr.28 Bu direniilerin ou, zellikle kendilerini askerlikten muaf tutan 1886 askere alma yasasna alm olan kiilerdi. Buna ramen Sava Bakanl son karara kar ok seyrek olarak kar koyma ortaya kabileceini tahmin etmiti. Daha lml tepkiler olarak Kazakistandaki baz gazeteler, askerlik hizmetinin mecburi hale getirilmesinin, en azndan yerel liderlere bu hizmetin artlarn grme imkan tanmas gerektiini ileri srdler. Bazlar da askere alma yasasn toprak sorunu ile baka sosyal meselelerin tartlmasna yeniden katlmak iin bir neden olarak deerlendirdiler. arpc bir ekilde ubat 1916da A. Byeyhanov, A. Baytursunov ve N. Begembetov bakanlndaki bir Kazak heyeti, Kazaklarn orduda iiler olarak deil svari birlikleri olarak hizmet grmelerini ve Kossaklarnkilere benzer hizmet ayrcalklarndan faydalanmalarn istemek zere St. Petersburga gitti.29 Ne yazk ki, askere alma yasasnn 25 Haziran 1916da yaynlanmas, hangi ya grubunun askere alnaca ve askere alma iinin nasl gerekletirilecei konusunda nemli belirsizlikler brakt. Hkmetin kendi durumunu halka ak bir ekilde anlatmas konusunda tam anlamyla baarsz olmas, bundan sonra ortaya kacak huzursuzluklara byk katkda bulundu. Daha sonra nde gelen komnistlerden biri olacak olan Amangeldi manovun liderliinde Eyll aynda Turgay vilayetinde kargaalklar ortaya kt. iddet olaylar srasnda Kazaklar Rus yerleim yerlerine saldrdlar ve mlkler ile hayvanlarn ounu tahrip ettiler. Bunun ardndan blgedeki ekonomik koullar zellikle Kazaklar asndan daha da ktleti. Gerekten dzeni saladktan sonra Rusya, yeni bir yerleim blgesi oluturmak iin 200,000 Kazak ve Krgz u Nehri Vadisi boyunca ve Issk Gl etrafnda yer alan tarma elverili topraklardan att. Buna karlk yeniden yerletirilen halklar Narin blgesinin orak topraklarna datlacakt.30

1010

Bu arada Haziran gibi erken bir tarihte Hocent ve izaktaki zbekler arasnda da ayaklanma km ve hzl bir ekilde Semerkanda yaylmt. Buralarda ayaklanmalar ak bir ekilde dini bir nitelik kazand ve dzenin yeniden salanmas iin askerler blgeye gelmeden nce Rus kart iddetin ortaya kmasna neden oldu. Benzer kargaalklar, zaten etraflarnda yaayan ok sayda Rus yerleimciyle siyasi adan aralar ak olan Krgzlar arasnda da grld. Bylece yz binlercesi snr aarak ine geerken baz Krgzlar da isyan etme yoluna gittiler. Rus askerleri gelmeden nce isyanclar birok Rus ve Ukraynal smrgeciyi katliama tabi tuttu.31 Bu srada Trans-Kafkasya, yksek dzeyde siyasi gelimelere ve Pan-Trkizme ynelik yaygn ilgiye ramen greli olarak sessizlik iinde bulunmaktayd. Azerbaycanda 1911 ylnda kurulmu olan ve yerel halkn ilk siyasi partisi nitelii tayan Musavat partisi bulunmaktayd. Trklerin bamszl ilkesinin ampiyonluunu yapyor olsa da Musavat, programn uygulamaya koymak iin Rus devriminden hemen sonraki dneme (1918 ylna kadar) kadar harekete gemeyecekti.32 Azerbaycandaki siyasi gelime dzeyini aanlar, belki sadece Volga Tatarlaryd; Tatarlar, Rus Devletiyle ilikilerde slamn temel szcs haline gelmilerdi. Daha fazla yerel okulun almas ve gelitirilmesi abas iinde olsalar da Volga Tatarlar, bir btn olarak Rus eitimini benimsemilerdi ve Ortodoks Rus kltr ile Mslman Trk kltr arasnda arabulucu olarak sayg deer bir konum kazanmlard. Tatar orta snf Rus mparatorluunun sivil hayatna tam olarak katlmlar ve kendi dillerinde ders kitab bastrlmas yolunda ilerleme salarken bile ocuklarn Rus niversitelerine gnderme yolunu tercih etmilerdi. Sonu olarak geni sivil haklardan yararlanyorlar ve Rus eitilmi snfnn saygsn kazanm bulunuyorlard.33 Bu erevede Volga Tatarlar Rus mparatorluunun Trk halklarnn karlarn duma nnde temsil etme konusunda da merkezi bir rol oynamaktayd. 1906 ylnda ksa sreli olarak ayakta kalabilen lk Dumada 25 Mslman milletvekilinden 12 tanesi Ural-Volga blgesinden kmt. 1907 ylnda kurulan kinci Dumada ise Volga Tatarlar Mslmanlarn sahip olduu 35 sandalyeden 15ini elinde tutuyordu. Tatarlar, oluturduklar politikalarnda radikal milliyetilerden daha lml olan reformcular olarak gzkmekteydi. Bununla beraber, oy hakknn snrlandrlmasnn bir sonucu olarak nc ve Drdnc Dumalarda Mslman temsilcilerin oran keskin bir d gsterdi. Drdnc Dumada 6 milletvekilinden 5i Volga Tataryd. Sava baladnda ou Volga Tatar St. Petersburgu desteklemede sadakatini devam ettirse de yaanan dkrkl ak bir ekilde hissediliyordu. Liberal Cediti liderler Mslman grubun siyasi programn harekete geirmeye yardmc olmak iin bakentte toplandlar, fakat bunun pratik bir etkisi olmad.34 Volga Tatarlar 1917de devrim ortaya karken bile Rus mparatorluunun yaamnda hayati bir rol oynamaya devam ediyorlard. Bir ou Mays aynda toplanan Birinci Btn Rus Mslmanlar Kongresine katld. Ancak devrim dalgas birok yeni ahsiyeti liderlik konumuna getirmiti; bu ahsiyetler gelecekte hangi ekli alacak olursa olsun Mslmanlarn Rusyayla ilikilerinde dramatik deiiklikler yapmay planlyorlard. Birou, Rusyann temel devrimci partilerine katld, fakat ok sayda Volga Tatar ve Bakrt lideri de aktif bir ekilde siyasi zerklik iin aba gsterdi.

1011

zerklik yanllar arasnda en nde gelenlerden biri, Trklerin, etnik topraklarn ve tarihi snrlarn yanstacak ekilde kendi kendilerini ynetme hakk kazanmalarn savunan bir politikac olarak ortaya kan Bakrt dnr Ahmed Zeki Velidovdu.35 Velidovun etnik merkezcilii, Rusyann Trkler arasndaki birleik cephenin paralanmasna katkda bulundu. Velidovun niyeti, ayr bir Bakrt devletinin kurulmasyd. Birok kii, zellikle Tatarlar, uzun sreden beri zerkliin hem Volga Tatarlarn hem de Bakrtlar iine alacak tek bir hkmetin kurulmas anlamna geleceini dnmekteydiler. Bu beklentiye zt bir ekilde, kinci Btn Rus Mslmanlar Kongresinin Temmuz 1917de Kazanda almasndan sonra Velidov, Birinci Btn Bakrtlar Konferansnn Orenburgta almasn amalayan bir hareketin liderliini stlendi. Orenburgta bir araya gelen delegeler, Bakrt ulusal askeri birliklerinin oluturulmas ve 1898den beri kaybedilmi olan Bakrt topraklarnn asl sahiplerine geri verilmesi arsnda bulunan cesur bir program benimsedi.36 Rus Sava srasnda gerekletirdikleri dikkatli siyasi manevralara ramen Bakrtlar, sonunda kendi geleneksel etnik snrlar iinde blgesel zerklik elde etmede baarl olamadlar. 1922 yl Yaz mevsiminde Sovyetler Birlii aslnda bir Bakrt zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurdu, fakat bu blgenin snrlarn iindeki Bakrt varln sulandracak ekilde yeniden belirledi. Genel olarak Sava srasnda Kzllar, aznlk uluslar konusunda Beyazlardan ok daha baarl politikalar takip ettiler; ulusal self-determinasyon hakkn tandlar, fakat daha sonra bu hakkn anlamn yitirmesini salayacak ekilde uygulama gerekletirdiler. Beyazlar bunun zttna ayrlk duygular engelleme yolunda samimi politika takip ettiler. Onlarn konumu, gereklere daha uygun olabilirdi, fakat etnik mttefik kazanmalar konusunda daha az etkili oldu. Bu eilim konusunda temel istisnalar, Volga Tatarlarnn Kzllar nezdinde nfuza sahip olduunu dnen ve bu yzden onlara kar tutum taknan Bakrtlar ile Kzllarn zafere ulamasnn kendi hayat tarzlarnn sonu anlamna geleceinden korkan Kossaklardr. 1922 ylnda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin oluturulmasyla birlikte, yeni rejim byk kk ok sayda ulusal grubun varln szde tand. Ancak Komnist Partisi otoritelerinin ve merkezi disiplininin dn vermez ilkeleri, zerkliin cisim olarak deil sadece ekil olarak var olmasn salad.37 Gerekten Bolevik ynetim, ancak geni alanlara yaylm Basmac direniine kar uzun bir sava verdikten sonra Orta Asyada otoritesini glendirebildi. Kabile savalarnn Pan-Trkizmi savunan entellektellerle ve Mslman din adamlaryla oluturduu pek olas grlmeyen bir ittifaka dayanan Basmaclar, Fergana vadisi gibi uzak blgelerde yllarca direnilerini devam ettirmeyi baardlar.38 Byle bir ortak aba, Kzllarn, yerli kltrlerine duyarsz kalmalar ve Orta Asya balamnda hibir anlam tamayan Marksist ii snf propgandas yapmalar sonucunda ancak mmkn olmutu. 1930larda Basmac gerilla muhalefetini ortadan kaldrdktan sonra Sovyetler Birlii, ulusal halklara sert bir ekilde Trk geleneklerini hl feodalizmin kalnts olarak gren politikalar empoze etti ve sadece minimum dzeyde siyasi zerklie izin verdi. Devrimin ve i savan bir sonuca ulamas Kuzey Kafkasya ve Trans-Kafkasyada da neredeyse ayn derecede kaotik oldu. Buralarda da milliyeti arzular Kzl Ordunun eliyle bir bir kt talihleriyle karlatlar. Ulusal bamszlklarn elde etme konusunda balca aday durumunda

1012

bulunan lke, yani Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan kendi ayr varlklarn koruyabilmek iin yeterli askeri gce sahip deildi. Azerbaycan ksa bir dnem bamsz bir yol takip etti, ancak bunun da yanltc bir frsat olduu da ortaya kt. I. Dnya Savann sonuna doru Rus ordularnn Anadoludan Kafkasyaya doru ekilmesiyle birlikte tm blge hzl bir ekilde anari ve etnik atma iine dmt.39 Ksa bir dnem Musavatn hakim olduu Azerbaycan Ulusal Konseyi yeleri, Trk kuvvetlerinin edemedikleri gelmesiyle husus, kendilerinin liberal konumlarnn sosyal gleneceine Trk inandlar. komutanlarn Ancak tahmin elde kendi giriimlerinin, onayn

edemeyeceiydi. 1918 yl sona ermeden nce Trkiye kuvvetlerini Bakden geri ekti, onlarn yerini ksa bir dnem iin ngilizler ald. Ara dnemde Azerbaycanllar ve Ermeniler birbirlerine kar kanl katliamlar gerekletirdiler. Anari ortam iinde petrol retimi devam etti ve Azerbaycan hkmeti ancak ok zayf bir iktidar gcyle ayakta durabildi. Ancak sava sonras politikann arpc bir ekilde dnm, 1919-20 Knda Kemalist Trkiye ile Bolevikler arasnda bir anlay birlii ortaya kard. Bundan ksa zaman sonra Kzl Ordu Bakye yrd ve Azerbaycan komnistleri iktidara getirildi.40 Self-determinasyon yanlsamas bylece Rus Savandan ayakta kalarak kamayacakt. Ermenistan ve Grcistan gibi Azerbaycan da Sovyetler Birliini oluturan cumhuriyetlerden biri olma statsyle yetinmek durumunda kald. Bu arada (kken olarak Mool, inan olarak Budist olan) Kalmuklar ve eenler gibi daha kk Kafkasya halklar, zerk blgeler olarak itibari siyasal tannma elde ettiler. Ancak sonunda Sovyetler Birlii, ulusal kltrlere kar kendinden nceki Rus mparatorluu rejiminden en azndan bir para daha saygl oldu. Yine de Bolevik rejimi ulusal siyasi politikalarn ifade edilmesine tam bir hogrszlk gstermede Rus mparatorluundan da ileri gitmitir. Buna karn, kendinden nceki imparatorluk gibi, Sovyetler Birlii, Trk halklar arasnda ulusal bilinlenmenin ve laik modernlemenin gelimesi konusunda birok bakmdan kuluka makinesi vazifesi grmtr. 1 Henry Huttenbach, The Origins of Russian Imperialism, iinde Russian Imperialism:

From Ivan the Great to the Revolution, ed. Taras Hunczak (New Brunswick, N. J.: Rutgers University press, 1974), s. 25. 2 Azade-Ayse Rorlich, The Volga Tatars: A Profile in National Resilience (Stanford, Ca.:

Hoover Institution Press, 1986), s. 38-43. 3 S. V., Bashkiry, Entsiklopedicheskii slovar (St. Petersburg: Efron and Brokhaus, 1897),

225-240; P. I. Avdeev, Istoricheskaia zapiska ob orenburgskom kazachsm voiske (Orenburg: 1904), 43; A. Nikolskii, Voinskaia povinnost kazachikh voisk in Stoletie voennogo ministerstva, 1802-1902, (der.) D. A. skalon (St. Petersburg: Voennaia tipografiia, 1890), 95; M. Vasilev, (der.) Materialy po istorii Bashkirskoi ASSR (Moskova: Akademiia Nauk, 1960), 1: 684; Robert F. Baumann, Subject Nationalities in the Military Service of Imperial Russia: The Case of the Bashkirs, Slavic Review, Cilt

1013

46, No 3/4, Sonbahar/K 1987, 489-502. Bakrtlarn iyi bir genel tarihi iin bkz Kh. S. Usmanov, (der.), Istoriia Bashkortostana s drevneishikh vremen do 60-kh godov XIX v. (Ufa: Kitap, 1997). 4 A. Z. Asfandiarov, Uchastie bashkir v voinakh i pokhodakh Rossii v period kantonnogo

upravleniia (1798-1865 gg.) iinde Iz istorii feodalizma i kapitalizma v Bashkirii, (der.) S. M. Vasilev (Ufa: Bashkirskii filial AN SSR, 1971), 84-88. 5 6 Alan Fisher, The Crimean Tatars (Stanford, Ca.: Hoover Institution Press, 1978), 87-89. G. H. Bolsover, David Urquhart and the Eastern Question, 1833-37: A Study in Publicity

and Diplomacy, Journal of Modern History 8 (December 1936), 444-67. 7 Seferlerin anlatm iin bkz. Robert F. Baumann, Russian-Soviet Unconventional Wars in

the Caucasus, Central Asia and Afghanistan, Leavenworth Paper Number 20 (Ft. Leavenworth, Ks.: Combat Studies Institute, 1993), 5-36; Firuz Kazemzadeh, Russian Penetration of the Caucasus, iinde Russian Imperialism: From Ivan the Great to the Revolution, 255-63; D. I. Romanovskii, Kavkaz i kavkazskaia voina (St. Petersburg: 1860); E. E. Dubrovin, Kavkazskaia voina v tsarstvovanie imperatorov Nikolaia I i Aleksandra II (1825-1864), u seride: Ot Petra Velikogo to nashkikh dnei, pt. 4, bk. 2, gen. (der.) Lieutenant General Leer (St. Petersburg: 1896); E. Willis Brooks, Nicholas as Reformer: Russian Attempts to Conquer the Caucasus, 1825-1855, iinde Nation and Ideology: Essays in Honor of Wayne S. Vucinich (Boulder, Co.: 1981); D. A. Miliutin, Opisanie voennykh deistvii 1839 goda na severnom Dagestane (St. Petersburg: 1860); Moshe Gammer, Vorontsovs 1845 Expedition Against Shamil: A British Report, Central Asian Survey 4, no. 4 (1985), 13-33; Gammer, Muslim Resistance to the Tsar: Shamil and the Conquest of Chechnia and Daghestan (Londra: 1994). 8 V. G. Gadzhiev, Narody severnogo Kavkaza vo vremia i posle Krymskoi voiny.

Porazhenie gortsev pod predvoditelstvom Shamilia, in Istoriia narodov severnogo Kavkaza: konets XVIII v. -91917 g., (der.) A. L. Narochnitskii (Moscow: Nauka, 1988), 207. 9 10 Ibid., 293-94. Martha Olcott, The Kazakhs (Stanford, Ca.: Hoover Institution Press, 1987), 41.

Smrgeletirme konusunda ayn zamanda bkz. M. K. Lobavskii, Obzor istorii russkoi kolonizatsii (Moskova: Moskova niversitesi, 1996). 11 655-60. 12 13 Ibid. E. U., Stepnaia voina v Turkestanskom krae, Voennyi sbornik, no. 7 (1880), 71 ve V. N. Sereda, Bunt kirgizskogo sultana kenisary Kasimova, Vestnik Evropy, no. 4 (1871),

Potto, O stepnykh pokhodakh, pt. 2, Voennyi sbornik, no. 5 (1873), 25.

1014

14

Firuz Kazemzadeh, Russia and Britain in Persia, 1864-1914 (New Haven, Ct.: Yale

University Press, 1968), 45. Rus politikasnn meseleleri konusunda ayn zamanda bkz. Mikhail Terentyef [Terentev], Russia and England in Central Asia, cilt 2, eviren: F. C. Daukes (Calcutta: Foreign Department Press, 1876); N. A. Khalfin, Prisoedinenie Srednei Azii k Rossii (Moskova: Akademiia Nauk, 1957); ve Dietrich Geyer, Russian Imperialism: The Interaction of Domestic and Foreign Policy, 1860-1914 (New Haven, Ct.: Yale University Press, 1986). 15 16 Kazemzadeh, Russia and Britain, 15. Seymour Becker, Russias Protectorates in Central Asia: Bukhara and KHive, 1865-1924

(Cambridge, Ma.: Harvard University Press, 1968) 36-39; Khalfin 238-39; Richard Pierce, Russian Central Asia, 1867-1917 (Berkeley: University of California Press, 1960), 26-27; A. L. Popov, Iz istorii zavoevaniia Srednei Azii, Istoricheskie zapiski, no. 9 (1940), 218. 17 F. I. Lobysevich, Postupatelnoe dvizhenie v Sredniuiu Aziiu v torgovom i diplomatichesko-

voennom otnosheniakh (Dopolnitelnyi material dlia istorii khivinskogo pokhoda 1873 g.) (St. Petersburg: 1900), 90-94. 18 1888). 19 20 21 Olcott, 78-79. Ibid., 80-82. A. I. Maksheev, Istoricheskii obzor Turkestana i nastupatelnogo dvizheniia v nego Seferin tam bir tarihi iin bkz. N. I. Grodekov, Khivinskii pokhod 1873 g. (St. Petersburg:

russkikh (St. Petersburg: 1890), 335-44. 22 O. R. Airapetov, Zabytaia karera russkogo Moltke: Nikolai Nikolaevich Obruchev (1830-

1904) (St. Petersburg: Aleteiia, 1998), 171-74; Istoricheskii ocherk deiatelnosti voennogo upravleniia, t. 6 (St. Petersburg: 1881), 69. 23 G. Demurov, Boi s tekintsami pri Dengel-Tepe 28 Avgusta 1879 goda, Istoricheskii

vestnik (Mart 1881), 620; Cherniak (Shtabs-kepitan), Ekspeditsiia v Akhal-Teke v 1879 godu, Voennyi sbornik, no. 8 (1887), 268; P. Bobrovskii, Akhal-tekinskaia ekspeditsiia 1879 goda, Voennyi sbornik, no. 10 (1898), 296-97. 24 Seferin detayl bir anlatm iin bkz. N. I. Grodekov, Voina v Turkmenii: pokhod Skobeleva

v 1880-81 gg., cilt 2 (St. Petersburg: 1883). 25 Olcott, 90.

1015

26

Michael Rywkin, Moscows Muslim Challenge (Armonk, N. Y.: 1982), 59. Rywkinin verileri

u kaynaktan alnmtr: Aziatskaia Rossiia, cilt 1 (St. Petersburg: Glavnoe pereselenskoe upravlenie, 1921). Ayn zamanda bkz. N. E. Bekmakhanova, Mnogonatsionalnoe naselenie kazakhstana i kirgizii v epokhu kapitalizma (Moskova: Nauka, 1986). 27 Serge Zenkovsky, Pan-Turkism and Islam in Russia (Cambridge, Ma.: Harvard University

Press, 1960), 123-27, 28 1994), 117. 29 Ibid., 127-133; Kazakistandaki olaylarn baka bir anlatm iin bkz. S. D. Asfendiarov, Hisao Komatsu, The Program of the Turkic Federalist Party in Turkistan (1917), iinde

Central Asian Reader, The Rediscovery of History, (der.) H. B. Paksoy (Armonk, N. Y.: M. E. Sharpe,

Natsionalno-osvoboditelnoe vosstanie 1916 goda v Kazakhstane (Moskova: 1936). 30 31 Olcott, 125. Ibid., 134-36. Ayn zamanda bkz. E. D. Sokol, The Revolt of 1916 in Russian Central Asia

(Baltimore, 1953). 32 Bunun daha fazla rnei iin bkz. Firuz Kazemzadah, The Struggle for Transcaucasia

1917-1921 (New York: 1951). 33 34 35 36 Zenkovsky, 118-21. Rorlich, 117-22. Zenkovsky, 149. Ibid., 197. Konuyla ilgili Bat almalarnn gzel bir bibliyografik deerlendirmesi iin bkz.

I. V. Kuchumov, Bashkirskoe natsionalnoe dvizhenie i A. Validi: zarubezhnye issledovaniia (Ufa: Gilem, 1997). 37 Rus Sava ile SSCBnin oluturulmas srasndaki ulusal politikalarn kapsaml bir

anlatm iin bkz. Richard Pipes, The Formation of the Soviet Union (New York: Atheneum, 1974) and Helene Carrere DEncausse, The Great Challenge: Nationalities and the Bolshevik State 1917-1930 (New York: Holmes and Meier, 1987). 38 Basmac ya da Trkistan Kurtulu Hareketinin entelektel kkenleri konusundaki iyi bir

alma iin bkz. H. B. Paksoy, Basmachi: Turkistan National Liberation Movement 1916-1930s, Modern Encyclopedia of Religions in Russia and the Soviet Union (Gulf Breeze, FL: Academic International Press, 1991), Vol. 4, 5-20. Paksoy, Basmac teriminin eski Sovyetler Birlii

1016

aratrmaclar tarafndan hl kullanlyor olmasna ramen Orta Asyal entellektellerin kendilerini Trkistan Ulusal Hareketi olarak grdklerine iaret etmektedir. 39 grmtr; Rus kuvvetlerinin Anadoluda bulunmas, Ermeni milliyetilerine yanltc bir tevik vazifesi sava dalgasnn dnmesiyle birlikte Ermeni milliyetiler sert misillemelerle

karlaacaklardr. 40 Pipes, 221-27.

1017

Orta Asya'da Rus-ngiliz Rekabeti / Do. Dr. Steven Sabol [s.587-595]


Kuzey Carolna niversitesi Charlotte / A.B.D Ondokuzuncu yzyl boyunca ngiltere ile Rusya, Orta Asyann kontroln ele geirme konusunda birbirleriyle ciddi ve karmak bir mcadelenin iinde olmulardr. Ska ifade edildii ekliyle Byk Oyun1 olarak isimlendirilen bu mcadelede, hem bu imparatorluklar hem de bu devletlerde yaayan yerli halk asndan ortaya kan ekonomik, siyasi ve sosyal sonular gzard edilmi, bunun yerine uluslararas alanda ve ieride prestijin korunmasyla ve yaylmayla ilgilenilmitir. Bu, Krm Savanda Rusyann yenilmesinin ardndan nemi artan Dou Sorununun da bir zelliiydi. 1800l yllarn bandan itibaren hem Rusya hem de ngiltere potansiyel bir dmana kar konumlarn glendirmek ve ticaret olanaklarn gelitirmek iin Orta Asyada siyasi nfuz peinde komaya balamlardr. Ancak ou aratrmac, 19. yzyl boyunca her iki devlet tarafndan ortaya konan davran ve eylemlerle ilgili olarak temel bir farkllk olduu sonucuna varmtr. ngiltere, zellikle de onun Hindistandaki temsilcileri, kuzeyden gelen tehditlere kar blgedeki varlklarn korumaya altklarna inanrlarken; Rusya, Orta Asyaya doru yaylmasn topraklarnn doal bir ekilde genilemesi olarak grmekteydi. Bu dnem, birinin ortaya koyduu her davrann dieri tarafndan bir dmanlk hareketi olarak algland bir dnemdi.2 Her iki imparatorluun Orta Asyadaki askeri pozisyonuyla birlikte ele alnmas gereken bu diplomatik rekabet, ancak 1907 ylnda, yani Rusya ile ngilterenin nfuz alanlarn ve uluslararas snrlar belirleyen bir anlama imzaladklar tarihte gevemitir. Byk Oyunu tam olarak anlayabilmek iin Rus fethinin arifesinde Orta Asyadaki durum ile yzyln banda her iki imparatorluun Orta Asyadaki smrgecilik pozisyonlarn ve emellerini incelemek gerekmektedir. 16. yzylda Avrupallarn yeni ticaret yollar bulmalar Orta Asyann ticari nemini ortadan kaldrmt. Orta Asya, zengin vahalar ve geni sulama sistemi sayesinde ekonomik olarak gelimise de tarihsel olarak gebe kabilelerinin yurdu olarak bilinmekteydi. Ancak pek Yolunun neminin azalmasyla birlikte blgenin siyasi, ekonomik ve kltrel deeri de azald. 18. yzyl, daha nceki Mool, Trk ve ranl fatihlerin hanedanlk miraslarn devralan hanln -Buhara, Hve ve Hokandn- siyasi olarak konumlarn glendirmeleriyle n plana kmaktadr. Buhara ile Hve askeri stnlk salayabilmek iin mcadele etmekteydi; ancak daha kritik mcadele Buhara ile Hokand arasndaki verimli Fergana vadisini ele geirebilmek iin srdrlmekteydi. hanlk arasndaki amansz mcadele, Rusyann tecavzlerine kar ortak bir direni gsterilmesini engellemitir.3 Bundan baka hanlklar ran, Afganistan ve in ile de toprak tartmalar yaamaktaydlar. Hanlklarda yaayan insanlar ounlukla zbek ve Taciklerden olusa da buralarda baka etnik gruplar da vard, bu yzden her iki grup da Kazaklar, Trkmenler, Krgzlar ve Uygurlar zerinde hkmranlk iddiasnda bulunuyorlard. Gebe halklar -Trkmenler, Kazaklar ve Krgzlar- hi toprak fark gzetmeksizin kontrol ok zayf olan snr blgeleri boyunca g etmekteydiler. Gebeler birka nesildir steplerde dolaan gebe halklardan miras aldklar bir ekonomik ve kltrel varl devam ettiriyorlard.

1018

18. yzyln sonuna gelindiinde hanlklarn siyasi konumlarn glendirmeleri, en arpc olarak Rusyayla ticaret ilikilerini gelitirmi olan yerleik halk arasnda ekonomik koullarn iyilemesini beraberinde getirmiti. Bu ilikiler gittike yaygnlarken, Rusya tccarlaryla, kendi halkyla ve smrgecilik peinde koan askeri liderleriyle Orta Asyann ilerine doru yaylmakta ve bununla birlikte atmalar gittike artmaktayd. nemli 19. yzyl Rus tarihisi Vasilii Kliuchevskiinin belirttii gibi, Rusyann tarihi, smrgeletirme tecrbesi yaayan bir lkenin tarihini yanstmaktadr. G ve smrgeletirme, bizim tarihimizin en temel zelliini oluturmaktadr, ki dier btn zellikler az ok bu zellikle ilgili bulunmaktadr.4 Orta Asyann Rusya tarafndan igali ve bu nedenle ngiltereyle mcadele edilmesi, 18. yzyln ilk yarsndan balayarak ve Hve, Hokand ve Buhara hanlklarnn ele geirilmesiyle 1880lerde zirve noktasna ulaarak birka aamada gerekletirildi. lerleme, ok yava olarak, hatta biraz beceriksizce balad, fakat boyunduruk altna alnan halklar, onlarn saylar, toplumlar, tarihleri ve gelenekleri ile Rus askerlerinin ya da grevlilerinin karlaacaklar sorunlar konusunda ortada hibir ak hedef ve anlay olmakszn 19. yzyl boyunca hzla bir ekilde devam etti. Dietrich Geyerin belirttii gibi, Rus smrgecilik yaylmas, srf smrgecilik uruna gerekletirilmedi. Bu smrgecilik, Rusyann Avrupadaki konumu zerinde younlaan Pan-Slavc ve emperyal Rus ideolojilerince desteklendi. kinci olarak, Orta Asyann igali, (hem siyasi hem de askeri adan) Avrupal glerle rekabetle, zellikle de ngiltere ile Rusya arasndaki dmanlkla yakndan balantlyd Ruslar, Alman anslyesinin St. Petersburgu Asyann ilerine doru yaylma konusunda tevik etmekten hibir zaman geri durmadn pheyle takip etmekteydiler. Orta Asya bundan dolay Rus politika yapmnda ikincil bir rol oynamaktayd: nemi, igal edilmi topraklarn tad deerden deil, fakat Avrupa meselelerinde oynad rolden kaynaklanmaktayd.5 1552de Kazann, iki yl sonra da Astrahann igalinden sonra Orta Asyayla ticaret artt ve diplomatik ilikiler younlat.6 Ancak bundan sonra gelen birka on yl boyunca artan ticarete ramen ilikiler dank ve seyrek bir ekilde olmaya devam etti.7 19. yzyl Rus dnr ve yneticisi Vasilii Grigoriev,8 17. yzylda Rusya ile Orta Asyal komular arasndaki ilikilerin Rusya asndan kazansz ve ie yaramaz olduunu iddia etmektedir. Bununla beraber Grigoriev, daha fazla elilik amann temel nedeninin, Orta Asyaya giden Rus tccarlarnn, Orta Asyal tccarlarn Rusyada sahip olduklar haklarn ve kolaylklarn aynsna sahip olmasn salamak olduunu ileri srmektedir.9 17. yzyln ikinci yarsnda Moskova Prenslii Orta Asyaya 8 ticaret elisi gnderirken, Orta Asya lkeleri de Rusyaya 41 ticaret elisi gnderdi.10 Hem Ruslarn hem de Orta Asyallarn amac ticareti artrmakt, fakat aradaki uzun mesafeler lojistik ve gvenlikle ilgili saysz problemin ortaya kmasna neden oluyordu. Rus tccarlar, hem ticaret kervanlarn koruma vazifesi gren hem de onlara saldrlarda bulunan Kazaklara ve Kalmuklara gvenmek durumundaydlar. Bununla beraber grld kadaryla hem Rus hem de Orta Asyal tccarlar asndan elde edilen kazanlar, bu zor abalarn hakllatracak derecede yeterliydi. Yine de ancak Byk Petro zamannda ve Byk Kuzey Savanda svee kar 1714 ylnda zafer

1019

kazanldktan sonra Rus hkmeti ticaret ve gvenliin gelitirilmesine resmen nem atfetmeye balad. Petro 1714 ile 1725 yllar arasnda stepler blgesine ve Orta Asya hanlklarna birka tane heyet gnderdi; ancak bu heyetler, ticarette mevcut olan istikrarszlklar ve zorluklar ortaya karmaktan baka hibir somut gelime salayamad. Bunlardan en baarl olan, 1714 ylnda gnderilen ve rti nehri ile kuzey step blgesi boyunca uzanan mevcut ticaret yollarn takip eden Bukholtz heyetiydi. Bu heyet, rti nehri boyunca, Rusyann Kazak steplerindeki varln kesin olarak kuran bir kaleler hatt oluturulmasn salad. 18. yzyln birinci yarsnda Rusyann gerekletirdii yaylma, sonunda ilerine Sibiryal Rus Kazaklarnn yerletirildii bir kaleler hattnn oluturulmas neticesini verdi. Batdan douya doru rti hatt, Omsk (1716da kurulmutur), Semipalatinsk (1718), Pavlodar (1720), lek (1731), Orsk (1735), Orenburg (1743) ile Petravlovsk (1752) kasabalarn iermekteydi. Kazak steplerinin kuzey snr boyunca drt milden yedi mile kadar genilii olan bu tahkim edilmi blge, 2,500 milden daha fazla uzunlua sahipti ve 40 kale ile birlikte 100den fazla daha kk istihkamdan olumaktayd. yle ki, Grigoriev u iddiay ortaya koyacakt: O zamana kadar snr tamamen akken, bundan sonra yeni tebaamzdan kendimizi korumak iin byk garnizonlar ieren bir kaleler hattyla kendi kendimizi hapsetmek zorunda kaldk. Kazak steplerinin kuzeydou blgesinde bulunan Semipalatinsk ehri Orta Asya boyunca gerekletirilen Rus ticareti iin vazgeilmez bir halka haline geldi. ngilterenin Orta Asyayla diplomatik adan ilgilenmeye balamas, 18. yzylda Hindistan ve Asyadaki smrgelerine ynelik tehdidin gittike daha gerek hale dnmesiyle ortaya kt. Franszlarn randaki entrikalar ve 1807 ylnda ortak Fransz-Rus kuvvetlerinin baarszlkla sonulanan igal giriimi, ngiliz liderlerini Hindistann savunmasn ve diplomatik giriimleri yeniden deerlendirmeye sevk etti. 1801 ylnda ar I. Paul, General Vasili Orlov komutasnda Orenburgdan yola karak Buhara ve Hve yoluyla Hindistana doru yrye geilmesini ieren bir askeri sefer dzenledi. Paulun suikaste uramas, planlarnn sonunu getirdi, fakat ngilizler Ruslarn yaylmasyla daha kaygl bir ekilde ilgilenmeye baladlar. 1803 ylnda Ruslar Buharaya bir askeri kervan gnderdiler, fakat Kazaklarn tepkisiyle karlanca kervan geri dnd.11 Ruslarn ilerlemesi karsnda ngilizler Tahranla 1809 ve 1814 yllarnda iki tane anlama imzaladlar ve bylece ran Hindistann savunulmasnda birinci hat haline getirdiler. Fakat ngilizler Rusyann Kafkasyada yaylmas karsnda ranllar destekleyebilecek durumda deillerdi, daha dorusu buna istekli deillerdi, bylece daha batan anlamalar tartmal hale getiriyorlard. Napolyonun 1815 ylnda yenilmesinden sonra ngiliz Hindistan ile ran ve Afganistan arasndaki ilikiler gittike younlat. Bunun arkasndan da ngilizlerin Orta Asya hanlklaryla siyasi ve ticari temas kurma abalar artt, fakat bu ok az baar getirdi. ngilizler Orta Asyayla ilgili olarak, zellikle de Rusyann buradaki niyeti konusunda ok az bilgiye sahiplerdi. ngilizlerin Orta Asyaya gnderdikleri ilk ajanlardan biri, Hindistan ile Buhara hanl arasnda ticaret yaplmas olasln aratrmak zere bu hanla gitmeyi teklif eden, nevi ahsna

1020

mnhasr veteriner cerrah William Moorcrofttu. Orada bulunduu sre iinde Moorcroft, birka yldr gerekletirilenlerin sonuncusu olan Rus elisinin Buharay ziyaretiyle ilgili kayg verici bir delil dosyas oluturdu.12 Moorcroftun arkasndan baka ngiliz ajanlar Afganistan, ran, Tibet ve Dou Trkistana yolculuklar yaptlar. Bu dnemde Rusya da Orta Asyaya ynelik ilgisini iyice younlatrd. 1824 ylnda Rus Dileri Bakanlnn Asya Komitesi, hanlklara ynelik ticareti denetlemek zere tasarlanan bir ticaret irketi oluturulmasna karar verdi. O yln sonuna kadar Buharaya doru heyet yola karld, fakat heyetler Hve askerlerinin saldrsna urad. Sonusuz grmelerden sonra -Hve mallarn Buhara yerine orada satlmasn istiyordu- kervan isteksiz bir ekilde Troitske geriye dnd. Hve gelecekte gnderilecek Rus kervanlarna snrlarn kapatt.13 Ruslarn, arkasndan Buhara ve Hokandn da ticarete almasn salayacak olan Hvenn ticarete almas ynndeki arzular, Yzba Nikolai Muravevin 1819-1820de gerekletirdii baarl seferden beri kprp duruyordu.14 Ticari ve askeri yollar, nfus bilgileri ve siyasi haberler konusunda gvenilir bilgi peinde koan ngilizler blgeye eliler gnderdiler. Alexander Burnes 1831-1833 yllar arasnda Afganistan yoluyla Buharaya giden ve 1838 ylnda Kabile dnen bir heyete bakanlk etti. Orada bulunduu zaman iinde Burnes, Afgan Emirini ngilizlerin entrikalar konusunda uyarmak iin Kabilde bulunan Rus ajan Yzba Ivan Vitkevich ile bir akam yemeinde bir araya geldi. Bunun Ruslarn hanla nc ziyaretleri olduunu renince Burnes gerekten kayg duydu. Rus ajanla aralarndaki konuma samimi bir ekilde geti, fakat her ikisi de ok fazla ey aklamakta isteksiz olduklar iin birbirlerine kar olduka ketum davrandlar. Vitkevich, Orenburg Valisi V. A. Perovskiinin emriyle orada bulunmaktayd; Perovskii ise takip ettii daha fazla ticaret ve toprak geniletme politikalaryla St. Petersburgu kzdran olduka yetenekli bir yneticiydi.15 Perovskii, Ruslar 20 yldan daha fazla zamandan beri askerlerini ve kaynaklarn harcatan Kazak isyanlarn sona erdirmek iiyle megul olduu srada bu programn uygulamaktayd. syanlar iinde en ciddi ve bastrmas en zor olan Kenesary Kasmovun ban ektii isyand. 1837den 1847 ylna kadar Kasmov, Ruslarn Kazak stepleri zerindeki kontroln tehdit etti ve onlarn ticaret ve smrgeciliini ciddi ekilde sekteye uratt.16 Rusya asndan Kazaklar boyunduruk altna almak hayati nem tamaktayd, nk Aziatskaia Rossiann belirttii gibi, Kazaklar hanlklarn gl etkisi altndayd. Steplerde gvenlii salamak, ancak hanlklar yldrmakla ya da boyunduruk altna almakla mmknd; hanlklar Ruslara kar olduka kaba davranmaktaydlar ve kendilerini ulalamaz, bakalarn ateleyen topluluklar olarak gryorlard.17 1833 ylnda atand andan itibaren Perovskii, Hve hanln ele geirme meselesinin peinden komaktayd. Amac, sadece ticareti artrmak deil, fakat ayn zamanda Hvenin elinde bulunan kle olarak satlacak Ruslar kurtarmakt. Dileri Bakan Nesselrode, Perovskiinin nerisini srekli reddetti fakat ngilizlerin Afganistana askeri sefer gerekletirmeleri Rus hkmetini bu neriyi yeniden ele almaya sevk etti. ngilizler, Rus planlarn daha da bozma abalarnn bir paras olarak

1021

ve Ruslarn gneye doru ilerlemelerini devam ettirme konusunda ellerinde bulunan bahaneyi ortadan kaldrma midiyle hanlklara bir eli gnderdiler, elinin grevi emirleri kle ticaretinden vazgeme konusunda ikna etmekti. Kibirli karakteri dikkate alndnda pek iyi bir seim olarak gzkmeyen Albay Charles Stoddart, o yln Aralk aynda Buharaya vard. Kendisine Rus esirlerin serbest braklmasn salama ve Emire ngiltereden korkmas iin hibir sebebi olmad yolunda gvence verme talimat verilmiti. Bunlardan baka Stoddart, Buhara saldrya uradnda ngilterenin yardm edebileceini syledi. Fakat grmelerin daha balangta baarsz olmaya mahkum olduu ortaya kt, birka gn iinde Stoddart casus olduu gerekesiyle tutukland ve ok kt artlarda hapse kondu. Onun tutukland haberi ngiliz kamuoyunda byk bir ok dalgas yaratt, hem ngiltere hem de Rusya onun serbest braklmasn salamak iin Buhara hanlna zel temsilciler gnderdiler. Birok ngiliz, Ruslarn Stoddartn serbest braklmas iin yardmda bulunmasn, ngilterenin dikkatini Rusyann askeri seferinden uzaklatrmak iin dzenlenmi bir oyun olarak grmekteydi. Perovskii, Hve hanln itaat altna almalarnn temel nedeninin bir dominyon oluturmak deil, fakat karlkl ticaret avantajlar elde edebilmek iin komu hanlklarda gl bir Rus etkisi oluturmak ve Rusya asndan ok tehlikeli olan Dou Hindistan irketinin etkisinin Orta Asyaya yaylmasnn nne gemek olduunu iddia etti; bu, onun gerek niyetini ortaya koyuyordu.18 arpc bir ekilde hem Perovskiinin k seferi19 hem de ngilterenin Afganistan igali ok kt yenilgilerle baarszla urad. ngilizler Stoddarta verdikleri talimatlarn benzerleriyle yeni bir zel temsilciyi, Yzba Arthur Conollyyi Buharaya gnderdiler. Ancak onun sonu da selefinin karlat sondan pek farkl olmad.20 Onlardan daha baarl olmak zere Temen Richmond Shakespear de Hveye gnderildi, o yaklak 400 Rusun serbest braklmasn salad ve onlar Orenburga kadar gtrd. Ruslar ise bu olay pheyle karladlar, onlara gre Hvellar esirleri serbest brakma konusunda ikna eden kendi ajanlar Cornet Aitovdu. Bununla beraber hem Rusya hem de ngiltere, neredeyse mkemmel pasiflik dneminin ortaya kmasna neden olan kk drc yenilgilerle karlamlard.21 Ancak Rusyann Krm Savanda yenilgiye uramas, paradoksal bir ekilde Orta Asyada yeniden yaylmaya balamasna neden oldu.22 Bu atmalar sona erdikten sonra Rusya ile ngiltere, Orta Asyayla alakal gizemleri ortaya karmak iin aratrmaclar ve siyasi grevliler yannda yerli kaifleri kullanmaya baladlar. Ruslar olaanst yetenekli gen Kazak okan Valihanovu Yedisu ile Kagara gndererek bu konuda ilk giriimi gerekletirmi oldular. Birok aratrmac bu kiiyi halknn ilk modern dnr ve entelekteli olarak grmektedir.23 Valihanov, 1858 ylnda kendisine byk prestij kazandracak olan ve en nemli maceras olarak ortaya kan Kagar gezisini gerekletirdi. Orada neredeyse alt ay kalarak ok sayda nadir el yazmas, ifal bitki, yerli Uygurlar ve inliler hakknda etnografik bilgi ve halkn ruhsal durumuyla alakal baka materyal ve deerli bilgiler toplad.24 Valihanov ayn zamanda bir Alman kaifinin idam edildii bilgisini de dorulad, bu yzden ksmen kendi gvenlii konusunda da endie duyduu iin Nisan 1859da Rus toprana geri dnd. Rus Corafya Topluluu onun gezisiyle ilgili yazdklarn yaynlad, bu kitap daha sonra da Almanca ve ngilizce olarak yeniden

1022

basld.25 Muzafferane bir ekilde dndkten sonra Valihanova nce Sava Bakanlnda daha sonra da St. Petersburgdaki Dileri Bakanlnn Asya Dairesinde grev verildi. Bakentte yaarken gen bir ordu subay olarak olduka iyi bir hayat srd, fakat yakaland tberkloz onun salna kavumak iin bo bir abayla Kazak steplerine dnmesine neden oldu.26 Ruslar blgeye ayn zamanda aratrmac ve dnrler de gnderdiler; bunlar arasnda nemli olanlardan biri, 18561857 yllarnda Tiyenan Dalarna gerekletirdii ziyaretle pek alk olunmayan bir soyad kazanan Peter Semenov-Tian-Shanskiiydi.27 ngilizler de bilge olarak adlandrlan olaanst yetenekli ve azimli yerli halktan kiileri kendi grevlileri olarak kullandlar. ngiliz grevliler Orta Asyaya, Himalaya blgesine ve Dou Trkistana sokulmadklar iin yasak blgelerin haritalarnn karlmasnda bu kaiflerin kullanlmas ok deerli bir hizmet sunmaktayd.28 Ancak bu gizli seyahatler, hem Londrada hem de St. Petersburgta byk kayglara neden oldu, nk her iki taraf da dier tarafn kendisinin aleyhine olacak ekilde daha fazla yaylma iin hazrlk yaptn dnmekteydi. Ruslar ayn zamanda ticaret anlamalar imzalayabilmek iin de hanlklara zel temsilciler gnderdiler. Fakat imzalanan anlamalar ok az ey getirdi ve her iki tarafa da nemsenmedi. rnein, Buhara ile Rusya arasnda Ekim 1858de imzalanan bir anlama, kle olarak tutulan btn Ruslarn serbest braklmasn, Rus gemilerinin Amu Deryadan serbest bir ekilde faydalanmasn, Buharada geici bir Rus ticaret ajan bulundurulmasn ve Rus tccarlarnn ticaret ilikilerinin iyiletirilmesini ngrmekteydi.29 Ticaret, zellikle de ham ve ilenmi pamuun ticareti Rusya asndan hayati nem tamaktayd. 1840 ylnda btn ticaretinin neredeyse yzde 75ini pamuk oluturmaktayd. 1860 ylna gelindiinde bu pamuun ticaret iindeki yzdesi dmt, fakat 4 yl iinde bu yzde ve ticareti yaplan pamuun miktar oransal olarak artt. 1864 ylnda Orta Asyadan gerekletirilen ticaretin miktar 7,699,000 rubleye ulamt, bu rakamn 6,931,000 rublesini pamuk ticareti oluturmaktayd.30 Rusyadan yaplan ihracatn, zellikle de ilenmi pamuk rnleri ihracatnn miktar da srekli art gstermekteydi. 1860l yllarda Rusya, Kazak steplerinde askeri istihkamlar oluturmaya devam etti. Gerekten Rusya 1854 ylnda Vernyiyi (bugnk Alma-Atay) ina etmi, Issk Gl blgesinde keiflerde bulunmu ve hanlklara kar harekete gemek iin kendini hazrlamt. Merkezi konumu ve ticaret potansiyeli nedeniyle St. Petersburgun gz koyduu Takent, 1865 ylnda Ruslarn eline dt. Hanlklara kar gerekletirilen bu baarl askeri operasyonlar, Avrupal glerin kzgn protestolarna neden oldu, zellikle ngilizler Rus ilerlemesinin nihai olarak Hindistana saldrma amac tad ynnde kayg duymaktaydlar. Bu protestolar daha nceden tahmin eden Rus Dileri Bakan Gorchakov u iddiay ieren bir memorandum yaynlad:Rusyann Orta Asyadaki konumu, salam bir sosyal rgtlenmesi olmayan yar vahi gebe kabileleriyle temasa geen btn uygar devletlerin konumuna benzemektedir. Bu durumlarda daha uygar olan devlet, snr gvenliini salama ve ticaret ilikilerini dzenleme asndan, vahi ve azgn geleneklerin kendilerini sorun karan topluluklar haline getirdii komular zerinde belli bir otorite kurmak zorunda kalmaktadr. Uygar devlet, baskn ve yamalar nlemekle ie balamaktadr. Bunlara bir son vermek iin de

1023

komu kabileleri belli bir dereceye kadar yakn itaat altna almak mecburiyetiyle kar karya gelmektedir.31 Gorchakov, burada en byk zorluun nerede durulacana karar vermek olduuna iaret etmektedir; bu, dier byk devletlerin de kendilerini iinde bulduklar bir ikilemdi, bu yzden hrs ve tutkudan ok zorlayc gereklilikten dolay bu ileriye doru yrye devam etmek durumunda kalyorlard. ngilizlerin ikayetleri hibir ey ifade etmiyordu. Rusya gneye doru ilerlemeye devam ediyordu. Austos 1866da Rusya, Takentin Rusyann bir paras olduunu ve orada yaayan insanlarn da Rus tebaas olduunu ilan edince ngilizlerin pheleri daha da kuvvetlendi.32 Rawlinsonun belirttii gibi Takentin ele geirilmesi, Hokandn bamszlna vurulmu lmcl bir darbeydi.33 Rus ordu komutanlarnn aceleci davranlar ngilterenin yeni protestolarda bulunmasna neden oldu, St. Petersburg da Orta Asyay ele geirme konusunda byk bir plan olduu iddialarn yalanlama yoluna gitti. Gerekten Takentte zafer kazanan gen Albay Cherniaev kendisine verilen emirleri at gerekesiyle kk drc bir ekilde bakente geri arld; bu olay, ar kendisini eref klcyla dllendirdikten hemen sonra gereklemiti.34 ngiliz Dileri Bakan Lord John Russell, Orta Asya sorunuyla ilgili olarak Ruslarla bir tr anlama yapmak iin grmeler gerekletirmenin zamannn geldiine artk inanyordu. Gorchakova her iki tarafn dierinin mevcut konumunu tanmas ve rann bamszlna sayg gstermesi tavsiyesinde bulundu. Taraflarn snrlarnn daha nce olduundan ok daha hzl bir ekilde birbirine yaklamasna neden olacak tarzda snrlarn geniletme niyetinde olmadklarn ilan edecek ortak bir deklarasyonun yaynlanmas da teklif edildi.35 Gorchakov, Rusyann hanlklar ya da ran zerinde herhangi bir emeli olmadn iddia ederek bu nerilere ok souk bir ekilde tepki gsterdi. Ancak Ruslar, hanlklar boyunduruu altna alma konusunda ok ideal bir konumda bulunmaktaydlar. Hanlklarn birbiri ardna dmesi kesin gzkyordu. zellikle Buhara yakn tehlikenin farkna vard ve Haziran 1865te Buhara emiri Takente kar gerekletirilen operasyonu protesto etmek ve ehrin Buharaya geri verilmesi talebinde bulunmak zere St. Petersburga diplomatik bir heyet gnderdi. Heyet daha bakente varmadan nce durduruldu ve alkondu; nk emir Buharaya seyahat eden Rus zel temsilcilerini alkoymay uygun bir davran olarak grm ve bunu uygulama yoluna gitmiti. Diplomatik heyetlerle ilgili tartmalar Ruslarn tehditkar bir ekilde Buhara yaknlarna asker gndermesine neden oldu, bunun sonucunda da Rus ve Buhara kuvvetleri arasnda atmalar yaand. Mays 1866 tarihine gelindiinde Ruslarn neredeyse hibir engelle karlamadan ilerlemesiyle birlikte Buharann durumu iyice zayflamt. Emir, Rus temsilcilerini serbest brakt ve bar grmeleri balad. Buhara Rusyann toprak kazanlarn tand ve tazminat demek zorunda brakld; daha sonra emir tazminat deyemeyecek ve bu da Rusyann o yln Eyll aynda hanla kar harekete gemesine neden olacakt. Emir bo bir aba olarak yardm talep etmek iin ngiltereye mesaj gnderdi, fakat ngilizlerin verdii cevap, yardm salama konusundaki

1024

isteksizliklerini ortaya koymaktayd.36 Rus ilerlemesi Hindistanda byk kaygya neden olsa da, ngiltere bir kere daha Afganistan meselesine karyor ve ok az yardm salayabiliyordu. 1867 ylnda Rusya, General Kaufmann Trkistan Genel Valisi olarak atanmasyla sonulanacak bir grevle grevlendirilen bir komisyon kurarak Trkistandaki ynetim yapsn yeniden dzenledi. Bu, steplerde tamamlanm olan sisteme benzer bir sistemdi. 1865 ylnda oluturulan Step Komisyonu steplerin ve Trkistann Rusya tarafndan ynetilmesi konusunda nihai bir zm nermekle grevlendirilmiti. Komisyon blgede iki yl seyahat ettikten sonra u bal tayan raporunu yaynlad: Turgay, Akmolinsk, Ural ve Semipalatinsk Oblastlarnn Ynetimi Hakknda Geici Yasa; rapor sadece 1871 ylna kadar srecek olan bir sivil ynetim metodu nermekteydi. Yasa yine de baz deiikliklerle 1917 ylna kadar yrrlkte kald.37 1868 Geici Yasas, en dk ynetim dzeylerinde, temelde volost ve aullarda, yerel liderlie sadece marjinal oranda dayanan bir Rus ynetimi oluturdu. Rapor, biri steplerde, dieri Trkistanda olmak zere iki guberniya oluturulmasnn da dayanan oluturdu. Rusyann yeni statsyle kar karya kalan ve rakip glerden yardm alamayan Buhara liderleri, Rus kuvvetlerine kar kt planlanm bir saldr gerekletirdiler. zm iin grme niyetinde olmayan Ruslar ise dorudan Buhara ehrine doru yrye getiler. Buhara Haziran 1868de teslim oldu ve Rusyaya bal bir devlet haline geldi. Birka ay nce Rus taleplerine boyun een Hokand ise 1876 ylnda Rus mparatorluu iine alnacakt. Bylece itaat ettirilmeyen sadece Hve kalmt, fakat Austos 1873te Kaufman bu hanla kar da harekete geti. Hve toprak verilmesini ve tazminat denmesini ieren Rus artlarn kabul etmek zorunda brakld. Buhara ve Hvedeki emirlerin grevleri banda kalmalarna izin verilse de yetkileri olduka daraltlmt. Ruslar d ilikiler ve ticaret konularnda btn yetkileri kendi slerine almlard.38 ngilizler protesto etti, fakat bunun hibir faydas olmad; nk onlar kinci Afgan Savandan kendilerini kurtarmaya alyorlar ve Ruslarn yaylmasna kar barl bir zm bulunmasn tercih ediyorlard. Bundan baka ngiltere Dou Trkistanda ortaya kan olaylar kaygyla izliyor, Rusyann inin zayflklarndan yararlanmasndan ve li Nehri vadisi blgesini kalc olarak igal etmesinden endie duyuyordu. Birinci Afgan Savandan beri ngiltere, herhangi birini tercih edemeden iki politika -Rusyaya kar koymak iin Herat ile Kabili igal etmek ya da Afganistan kendi haline brakmakarasnda bocalayp duruyordu.39 1872 ylndaki ngiliz-Rus Antlamas, iki devlet arasnda Afganistann stats konusunu bir akla kavuturamad ve 1878 yl yaznda Ruslar, Afganistan kendi etki alanlar iinde gren ngilizleri ileden karacak ekilde Kabile diplomatik bir heyet gnderdiler. ngilizler Ruslara karlk vermek zere Kabilden kendilerinin gnderecekleri bir heyeti kabul etmesini istediler, fakat Afgan Emiri bu istei geri evirdi. Bu hareketi bir aalama olarak alglayan ve bylece sinirlenen ngilizler, Afganistana asker gnderdiler. Bunun zerine Afgan Emiri ir Ali Rusyayla bir savunma ittifak imzalad, fakat St. Petersburg bu yardm talebini kabul etmede istekli deildi. Gerekten Rusya, Emiri anlamazl bir zme kavuturmas yolunda sktrd. Emir dorudan ara bavurmaya alrken vefat etti. Yakup Han ngilizler tarafndan ynetici olarak

1025

tannd, fakat bu tanmann maliyeti olarak Mays 1879da Gandomak Antlamas imzaland. Antlama, Afganistann, d ilikilerini, zellikle de Rusyayla ilikilerini ngiliz hkmetinin tavsiye ve istekleri dorultusunda ekillendirmesini ngrmekteydi.40 Afganllar tarafndan Knanm Antlama olarak isimlendirilen bu antlama, Petu blgesinde bulunan byk toprak paralarn ngilizlere brakt, bu ekilde blge halk Afganistan ile kuzeybat snr (bugnk Pakistan) iinde kalarak birbirinden ayrlm oldu.41 kinci Afgan Sava, birincisinin bir tekrar gibiydi. ngilizler Kabili igal ettiler. Fakat zel temsilcileri Louis Cavagnarinin ldrlmesinden sonra bakentten ekilmek zorunda kaldlar ve Kandahar yaknlarnda ok ak bir yenilgiye uradlar. Rusya Afgan taht zerinde hak iddia eden Abdurrahman Han ne srd, o da 1901 ylna kadar lkeyi ynetti. Bu arada ngilizler kendilerini yeni bir Afgan bataklndan kurtarmak iin abalyorlard. Lord Roberts komutasnda bir kurtarc g Afganistana gnderildi, fakat elde edilen askeri zaferlere ramen Londradaki siyasi deiiklik liberal bir hkmeti i bana getirdi ve ardndan ngilizler Afganistandan ekildi. Rusyann Afganistandaki olaylar karsnda taknd pasif tutum, ngilizlerin tkezlemesini seyretmekten duyulan memnuniyeti bir derece gizledi, fakat ngilizlerin baarl olmalar durumunda Trkistana doru harekete geebilecekleri yolunda derin bir kayg da duyulmaktayd. Ruslar, yaplacak en iyi eyin, kendi konumlarn glendirmek ve ardndan zamann daha uygun olduu bir dnemde snr sorununa bir zm bulmak zere grmeler yapmak olduuna karar verdiler. Ocak 1873teki ngiliz-Rus Antlamas, Trkistan ile Afganistan arasndaki snrla ilgili olarak ngilizlerin ortaya koyduklar istekleri tatmin etti, fakat ran ile Trkistan arasndaki snr sorununun ak bir ekilde zmlenmesini salayamad. Rusya, Afganistann ngiliz nfuz alan iinde olduunu kabul etti. Bundan sonra atlacak adm, Rusyann, kendisine dman Trkmen kabilelerinin grnte kontrol altnda tuttuklar Hazarn dousundaki blgeyi gvenli hale getirmesini gerektirmekteydi. 1879 ylnda Ruslar, Teke Trkmen glerine kar harekete getiler, fakat Trkmen kuvvetleri Gktepede kahramanca direndiler, Rus kuvvetleri de ekilmek zorunda kald. ngilizler Ruslarn faaliyetlerini yakndan takip etmekteydiler, fakat mdahale etme konusunda istekli deillerdi. Bunun yerine ngilizler zel temsilcileri Yzba George Napier vastasyla Trkmenleri Rusyaya direnme konusunda tevik etme yoluna gittiler, fakat Napier, herhangi bir yardm salamama ya da ngilterenin asker ve ikmal malzemeleriyle Trkmenlere yardm edecei yolunda bir izlenim vermeme ynnde slerinden emir almt. Ruslar, Napierin Trkmen-ran snrnda gerekletirdii faaliyetler hakknda ran ahna ikayette bulundular, bunun zerine Napier Tahrana arld. Ancak Napier Ruslarn niyetleri konusunda deerli bilgiler toplamt; kendi hkmetine ran desteklemesi ve ikmal malzemelerinin snrn hemen br yanndaki Rus kuvvetlerinin eline gemesine izin vermemesi tavsiyesinde bulundu. ngiliz yetkililer yine rana destek vermede tereddt ettiler, bu da Rus talepleri karsnda skan Tahrann, Rusyaya kendisinin iyi niyeti konusunda gvence vermesine neden oldu ve Ruslar ngilizlerin ie karmas hususunda duyduklar kaygdan kurtard.

1026

Trkmenistann Rusya tarafndan igali olduka hzl bir ekilde gerekleti.42 1880 ylnda Ruslar, Hazar Denizi sahilindeki Krasnovodsktan ierideki Takente kadar uzanacak stratejik bir demiryolu ina etmeye baladlar. Demiryolu inas, Trkmenlerin telgraf hatlarna ve dier yerlere gerekletirdikleri saldrlarla engellendi, bu da Ruslar isyanc yerli halklara kar General Skobelevin komutas altnda askeri kuvvet gndermeye zorlad. 1881 ylnn sonuna doru Gktepe kalesi yaknnda gerekletirilen dier bir kanl sava Ruslarn blgedeki konumlarn glendirmelerini salad. Kuatma srasnda 6,500den fazla Trkmen ldrld, fakat gn sren yama srasnda 8,000inin daha yok edildii belirtilmektedir. Skobelev, u gr ne srerek sava srasndaki katliam ve ardndan gerekletirilen yama ve apulculuk olaylarn hakllatrma yoluna gitmitir: Asyada bar sresinin dmana kar gerekletirdiiniz katliamla doru orantl olduu grne sahip bulunmaktaym. Onlara ne kadar iddetli vurursanz ondan sonra o kadar uzun sre sessiz kalrlar. Benim sistemim udur: iddetli ekilde saldr ve direni tamamen ortadan kalkncaya kadar vurmaya devam et; sonra bir kez dzen saladktan sonra katliam durdur ve tkenmi dmanna kar nazik ve insancl ol.43 Peter Hopkirke gre, Skobelev, kendi bavurduu metodun, ngilizlerin ksa bir sre nce Kabili igalleri srasnda kullandklar, kar koyanlar meydanlarda asma metodundan daha iyi olduuna inanmaktayd. Bu, korku ya da teslimiyet deil, yalnzca nefret dourmutur.44 Fakat Mehmet Saray, alayc bir ekilde u ifadeleri kullanmtr: Ruslarn Trkmenlere sz verdikleri medeniyeti getirme yolu bu muydu?45 Ruslar, ngilizlerin bekledii ekilde Akabatta durmadlar, 1884 ylnda Mervi ele geirdiler. 1885 ylnda General Alihanovun komutas altndaki bir Rus kuvvetinin Herat yaknndaki Pence blgesini ilhak etmesi, Afgan kuvvetlerinin askeri olarak karlk vermesine neden oldu. Afganlar bu blgenin kendilerine ait olduunu iddia ettiler, nk blgedeki Trkmenler sadece bazen tebaa haline getirilmilerdi. Ruslar ise bu Trkmenlerin Hve ve Merve bal olduunu ve bundan dolay doal olarak Rus ynetimi altnda bulunduklarn iddia ettiler. Emir Abdurrahman, ngiliz yetkililerle grmek zere Hindistanda bulunmaktayd ve onlarn desteini istiyordu. Dnya basn sava olasl zerinde dururken Hindistan Valisi Lord Dufferin szl protestolarn Afganistann mit edebilecei en fazla destek olduunu belli etti. Afganistann byk, verimli topraklarn Rusyaya kaptrmasyla ve Afgan ordusunun ok nemli kayplar vermesiyle bu olay hoa gitmeyen bir ekilde sonulanm oldu. Her iki g de her iki tarafn sahip olduu ya da kendi nfuz alanlar iinde grdkleri topraklar belirlemek zere bir snr komisyonu kurulmas gerektii konusunda anlatlar. Bylece iki imparatorluk gcnn tartmal bir snr boyunca birbirleriyle atmalarn nleyecek bir snrn belirlenmesi iin birka yl srecek bir harita karma almas balam oldu. 1887 ylnda Rusya ile ngiltere, Afgan-Rus snrn kesinletirdi ve 1893 ylnda da Kabil izilen Durand hattn kabul etti. Yine de anlamazlklar devam etti ve gerekletirilen almaya kar kan blge halk harita karma almasnda bulunan gruplar taciz etti. Bununla beraber Durand Antlamas Afganistan ile ngiliz Hindistan arasndaki snr belirledi. 1896 ylnda ngiliz-Rus Snr

1027

Komisyonu Rusya Trkistan ile ngiliz Hindistan arasnda bir tampon blge oluturdu. Her iki hkmet arasnda aylarca sren zor grmelerden sonra bu snrlar 1907 ylnda teyit edildi. Bylece Rusyann Orta Asyadaki konumu kesin bir ekilde belirlenmi oldu, ngilizlerin de Hindistann tehdit altnda kald yolundaki kayglar giderilmi oldu. ngiliz-Rus Antlamasndan elbette herkes memnun deildi, en azndan Afganistan ve randaki tm yneticiler bu memnuniyetsizler arasndayd, fakat bu anlama Orta Asyann kontrol konusunda neredeyse bir yzyldr yaanan dmanlk ve gvensizlii ortadan kaldrm oldu. Birok aratrmac Hindistana ynelik tehdidin hibir zaman gerek bir olaslk haline dnmedii sonucuna ulamtr. Gerekten ngiliz tarihisi H. W. C. Davisin belirttii gibi, Hindistandaki siyasi ve askeri liderler; Rus ajanlarnn (Orta Asyada) grmekte olduklar ittifaklarn esas deeri ya da Rusyann askeri planlarn engellemesi ve felce uratmas kesin grnen maddi zorluklar zerinde nadiren durup dndler. Eer Rusyann Asyadaki snrlarn gidip grebilselerdi, onun snr ordularn inceleyebilselerdi ve Avrupadaki birok devlet adamnn ok nceden kefettii gerei, yani Rus ordusunun bir btn olarak asker gc ile dardaki giriimlerinde kullanabilecei greli olarak ok daha az saydaki kuvvetleri arasndaki byk orantszl kendileri kefedebilselerdi phesiz Rusyadan ok daha az korkacaklard.46 Ancak ngiliz diplomatlar, askeri yetkilileri ve halk, Rusyann Orta Asyann ilerine doru gerekletirdii her ilerlemenin, ancak ok ciddi bir kar koymann Hindistana ynelik bir saldry nleyebilecei gereini ortaya koyduuna inanmaktaydlar. Birok Rus liderin Rusyann Hindistana doru yaylmasn nerdiine, byle bir politika takip ettiine ve bunu istediine phe yoktu, fakat ngiliz direniiyle karlalmas durumunda alnacak pratik nlemler bu olasl tartmal hale getirecekti. Sonu itibariyle Orta Asyann kontrol konusunda gerekletirilen mcadele, bir prestij ve imparatorluk mcadelesiydi. Bu, bazlar asndan bir hayal, birok kii bakmndan bir gerek, mcadele srasnda kan aktlan Orta Asyallarn kendileri asndan ise olduka zc bir olayd. 1 Byk Oyun deyiminin, 1820lerde ran ve Buharada seyahatler yapan Yzba Arthur

Conolly tarafndan kullanld dnlmektedir. 1840lara gelindiinde kavramn, Orta Asyadaki hakimiyet mcadelesi iin kullanld anlalmaktadr. Daha sonra Rudyard Kipling, Kim adl masalnda bu kavrama poplerite kazandrmtr. 1816dan 1856 ylna kadar Rusya Dileri Bakan olan Kont Nesselrode, bu mcadeleden daha arpc bir ekilde Glgeler Yarmas olarak sz etmitir. 2 1909), 170. 3 Seymour Becker, Russias Protectorates in Central Asia: Bukhara and KHve, 1865-1924 England and Russia in Central Asia, The American Journal of International Law 3 (Ocak

(Cambridge, 1968), 5. 4 V. O. Kliuchevskii, Kurs russkoi istorii (tpk basm, Ann Arbor, 1948), 20-21.

1028

Dietrich Geyer, Russian Imperialism: The Interaction of Domestic and Foreign Policy,

1860-1914, Almancadan eviren Bruce Little. (New Haven, 1987), 94. 6 7 8 T. R. Ryskulov, Kazakstan (Moscow and Leningrad, 1927), 22. Ibid., 25. Grigoriev, Orta Asyallar, onlarn geleneklerini, tarihlerini, dinlerini ve toplumlarn ok iyi

biliyordu. 1850lerde Orenburg Snr Komisyonunun ba yneticisi olarak grev yapm ve kendi ynetiminde yerli halk eitmek zere okullar am ve kitaplar yaynlamt. 9 V. Grigorief, The Russian Policy Regarding Central Asia. An Historical Sketch, Turkistan

by Eugene Schuyler, cilt 2 (New York, 1877), 396. 10 205. 11 12 13 29. 14 15 Nikolay Muravyov, Journey to KHve through the Turcoman Country (Londra, 1977). Perovskiinin politikas ngilterenin birka yl sonra Kuzeybat Snr blgesinde (bugnk Michael Rywkin, Russia in Central Asia (New York, 1963), 20. Garry Alder, Beyond Bokhara: The Life of William Moorcroft (Londra, 1985), 350. N. A. Khalfin, Rossiia i khanstva srednei Azii (pervaia polovina XIX v.) (Moskova, 1974), Alton S. Donnelly, Peter the Great and Central Asia, Canadian Slavonic Papers (1975),

Pakistanda) balataca politikaya baz benzerlikler gstermektedir. 16 17 18 Bkz. E. Bekmakhanov, Kazakhstan v 20-40 gody XIX veka (Alma-ata, 1992). Aziatskaia Rossiia C. 1 (St. Petersburg, 1914), 32-33. u eserde evirisi yaplmtr: Sir Henry Rawlinson, England and Russia in the East

(Londra, 1875), 150. 19 ngilterenin, etkisini kendisinin kontrol altnda olmayan bir blgeye doru yaymaya

almas bakmndan, baz aratrmaclar ngilterenin Afganistanla ilgilenmesini Amerikallarn Monroe doktriniyle karlatrmlardr. W. Habberton, Anglo-Russian Relations Concerning Afghanistan, 1837-1907 (Urbana, 1937), 83. 20 ngilterenin Ocak 1842de Kabilden kk dc bir ekilde ekilmesinin ardndan

Stoddart ile Conolly idam edilmilerdir; bu olay, korkusuz bir kii olan Aziz Joseph Wolff Buharaya

1029

gitmeye cret edip gerei ortaya karncaya bakalar tarafndan bilinmiyordu. Wolffun kendisi de emir tarafndan hapsedilmi, fakat sonunda serbest braklp ngiltereye dnmtr. 21 1992), 286. 22 Bundan baka Kenesary Kasmovun 1847 ylnda Ruslar tarafndan yenilgiye uratlmas, Peter Hopkirk, The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia (New York,

Kazak bamszlnn sonunu getirmi ve Rusyann Trkistana doru yaylmasnn nn amtr. 23 Kermit McKenzie, Chokan Valikhanov: Kazakh Princeling and Scholar, Central Asian

Survey 8 (1989), 2. Ruslar tarafndan kullanlan dier bir giriken Kazak, Muhammed Salih Babazanovdu (1832-1871). Valihanovun bilimsel ve etnografik almasnn gnmzdeki bir basks son zamanlarda yaplmtr. Bkz. Khodzha Mukhammed-Salikh Babadzhanov, Sochineniia (sbornik statei 1861-1871) (Alma-Ata, 1996); Kh. Madanov A. Musabaeva, Mukhambetsalyq Babazhanov (Omiri men shygharmashylyghy turaly) (Alma-Ata, 1995). 24 Bu, Ruslar asndan ok deerliydi nk Valihanovun gezisinden birka yl sonra

Kagar ve Sincandaki dier blgeler in ynetimine kar gerekletirilecek bir isyann iine ekilecekti. Rus bak asn yanstan bir alma iin bkz. A. N. Kuropatkin, Kashgaria: Historical and Geographical Sketch of the Country; its Military Strength, industries and Trade (Calcutta, 1882). 25 Valikhanovun almalarnn bazs John ve Robert Mitchell tarafndan edit edilen u

eserde yer almtr: The Russiansin Central Asia (Londra, 1865). 26 Ksrak stnden elde edilen ve Kazaklarn ok sevdikleri bir iecek olan kmzla birlikte

oralarn havasnn onun hastaln iyi edeceine inanlmaktayd. Gerekten kmz imek, 19. yzyl Rusyasnda tberkloz hastaln iyi etmek iin yaygn ekilde bavurulan bir yoldu. 27 Semenov hakknda daha fazla bilgi iin bkz. A. Aldan-Semenov, Semenov-Tian-Shanskii

(Moskova, 1965); W. Bruce Lincoln, Petr Petrovich Semenov-Tian-Shanskii: The Life of a Russian Geographer (Newtonville, MA, 1980). Bundan baka Semenovun seyahati yeniden baslmtr. Bkz. Petr Petrovich Semenov, Travels in the Tian-Shan, 1856-1857 (Londra, 1998). 28 Bkz. Derek Waller, The Pundits: British Exploration of Tibet&Central Asia (Lexington, KY,

1988).; Hopkirk, Great Game, 321-38. 29 S. V. Zhukovskii, Snosheniia Rossii s Bukharoi i Khivoi za poslednee trekhsotlietie

(Petrograd, 1915, No. 2), 153-54. 30 M. K. Rozhkova, Ekonomicheskie sviazi Rossii so Srednei Aziei, 40-60-e gody XIX veka

(Moskova, 1963), 50-69.

1030

31

S. S. Tatishchev, Imperator Aleksandr II: ego zhizni tsarstvovanie, C. 2 (St. Petersburg,

1903), 115-16.; Hopkirk, Great Game, 303-04.; Schuyler, Turkistan, C. II, 258-70.; Martha B. Olcott, The Kazakhs (Stanford, 1987), 75. 32 Geoffrey Wheeler, The Modern History of Soviet Central Asia (New York, 1964), 60. lhak

olay, Takentin bamsz bir hanlk yaplp yaplmayacayla ilgili olarak Rus hkmetinin yksek dzey yetkilileri arasnda tartmalar devam ederken gerekletirilmitir. Sonunda snr gneye doru kaydrmann nihai olarak ticarete fayda salayacana ve gvenlii glendireceine karar verildi. 33 34 Rawlinson, England and Russia in the East, 176. Gerald Morgan, Anglo-Russian Rivalry in Central Asia, 1810-1895 (Londra, 1981), 121.

Cherniaevin kt bir ynetici olduu ortaya ksa da daha sonra generallie terfi ettirildi ve 1883-1884 yllarnda Trkistann genel valisi oldu. Cherniaev ordudan ayrldktan sonra gazetecilik ve avukatlk yapt. 35 u eserde alntlanmtr: Mehmet Saray, The Russian Conquest of Central Asia, Central

Asian Survey 1 (1982), 13. 36 Emir ayn zamanda Osmanl mparatorluu, Afganistan ve Trkmenistandan da yardm

talep etti. Bu devletlerin hepsi de kendisine kesin olarak sempati duysalar da hibiri Ruslara kar Buharaya yardm edebilecek durumda deildi. 37 38 Schuyler, Turkistan, cilt II, 202-07. Mary Holdsworth, Turkestan in the Nineteenth Century: A Brief History of the Khanates of

Bukhara, Hokand and KHve (Oxford, 1959), 60. 39 40 Louis Dupree, Afghanistan (Princeton, 1973), 405. Louis W. Adamec, Historical Dictionary of Afghanistan, ikinci bask (Lanham, MD&Londra,

1997), 114-15. 41 42 Dupree, Afghanistan, 425. Rusyann fethini en iyi anlatan eser udur: Mehmet Saray, The Turkmen in the Age of

Imperialism: A Study of the Turkmen People and Their Incorporation into the Russian Empire (Ankara, 1989). 43 George N. Curzon, Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian Question

(Londra, 1889), 85-86. 44 Hopkirk, The Great Game, 407.

1031

45 46

Saray, Turkmen in the Age of Imperialism, 215. H. W. C. Davis, The Great Game in Asia (1800-1844), The Raleigh Lecture on History

(Londra, 1926), 14. Adamec, Louis W. Historical Dictionary of Afghanistan, ikinci bask Lanham & Londra, 1997. Alder, Gary. Beyond Bokhara: The Life of William Moorcroft. Londra, 1985. Aldon-Semenov, A. Semenov-Tian-Shanskii. Moskova, 1965. Aziatskaia Rossiia. 2 cilt. St. Petersburg, 1914. Babadzhanov, Khodzha Mukhammed-Salikh. Sochineniia (sbornik statei, 1861-1871). Alma-ata, 1996. Becker, Seymour. Russias Protectorates in Central Asia: Bukhara and KHve, 1865-1924. Cambridge, 1968. Bekmakhanov, E. Kazakhstan v 20-40 gody XIX veka. Alma-ata, 1992. Curzon, George. Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian Question. Londra, 1889. Davis, H. W. C. The Great Game in Asia (1800-1844), The Raleigh Lecture on History. Londra, 1926. Demko, George. The Russian Colonization of Kazakhstan, 1896-1916. Bloomington, 1969. Donnelly, Alton S. Peter the Great and Central Asia, Canadian Slavonic Papers (1975), 20217. Dupree, Louis. Afghanistan. Princeton, 1973. England and Russia in Central Asia, The American Journal of International Law 3 (Ocak 1909), 170-75. Geyer, Dietrich. Russian Imperialism: The Interaction of Domestic and Foreign Policy, 18601914, Almancadan eviren: Bruce Little. New Haven, 1987. Grigorief, V. The Russian Policy Regarding Central Asia. An Historical Sketch, Turkistan, Eugene Schuyler. New York, 1877. Habberton, W. Anglo-Russian Relations Concerning Afghanistan, 1837-1907. Urbana, 1937.

1032

Holdsworth, Mary. Turkestan in the Nineteenth Century: A Brief History of the Khanates of Bukhara, Hokand and KHve. Oxford, 1959. Hopkirk, Peter. The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia. New York, 1992. Khalfin, N. A. Rossiia i khanstva srednei Azii (pervaia polovina XIX v.). Moskova, 1974. Kasymbaev, Zh. K. Razvitie priirtyshskikh krepostei kak torgoykh tsentrov v XVIII veke, Izvestiia Akademiia Nauk KazSSR, seriia obshchestvennykh nauk. (No. 6, 1974), 40-46. Kliuchevskii, V. O. Kous russkoi istorii. Ann Arbor (yeniden bask), 1948. Kuropatkin, A. N. Kashgaria: Historical and Geographical Sketch of the Country; its MilitaryStrength, industries and trade. Calcutta, 1882. Lincoln, W. Bruce. Petr Petrovich Semenov-Tian-Shanskii: The Life of a Russian Geographer. Newtonville, MA, 1980. Madanov, Kh. And A. Musabaeva. Mukhambetsalyq Babzhanov (omiri men

shygharmashylyghy-turaly). Alma-ata, 1995. McKenzie, Kermit. Chokan Valikhanov: Kazakh Princeling and Scholar, Central Asian Survey 8 (1989), 1-30. Mitchell, John and Robert (der.). The Russians in Central Asia. Londra, 1865. Morgan, Gerald. Anglo-Russian Rivalry in Central Asia, 1810-1895. Londra, 1981. Muravyov, Nikolay. Journey to KHve through the Turcoman Country. Londra, 1977. Olcott, Martha B. The Kazakhs, ikinci bask. Stanford, 1995. Rawlinson, Sir Henry. England and Russia in the East. Londra, 1875. Rozhkova, M. K. Ekonomicheskie sviazi Rossii so Srednei Azii, 40-60-e gody XIX veka. Moskova, 1963. Ryskulov, T. R. Kazakstan. Moskova ve Leningrad, 1927. Rywkin, Michael. Russia in Central Asia. New York, 1963. Saray, Mehmet. The Russian Conquest of Central Asia, Central Asian Survey 1 (1982), 1-38. , The Turkmen in the Age of Imperialism: a Study of the Turkmen People and TheirIncorporation into the Russian Empire. Ankara, 1989.

1033

Semenov, Petr Petrovich. Travels in the Tian Shan, 1856-1857. Londra, 1998. Stebelsky, I. The Frontier in Central Asia, Studies in Russian Historical Geography, cilt 1, James H. Bater ve R. A. French (der.), New York and Londra, 1983. Tatishchev, S. S. Imperator Aleksandr II: ego zhizni tsarstvovanie, 2 cilt. St. Petersburg, 1903. Waller, Derek. The Pundits: British Exploration of Tibet&Central Asia. Lexington, KY, 1988. Wheeler, Geoffrey. The Modern History of Soviet Central Asia. New York, 1964. Zhukovskii, S. V. Snosheniia Rosii s Bukharoi i Khivoi za poslednee trekhsotlietie. Petrograd, 1915.

1034

Ruslarn Trkmen Topraklarn stilalar / Yrd. Do. Dr. Memet Yetigin [s.596-606]
Kahramanmara St mam niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Ruslarn, Trk topraklarn igale balamas, onbeinci yzyln sonlarnda Moskova kinezliinin Altnordu Devleti hakimiyetinden kmasyla balar.1 Bu tarihten itibaren, Moskova prenslii nderliinde kurulan gl ve merkezi Rus devleti -ki bu merkezilik anlay Altnordu Devletinin Rusyaya bir mirasdr- Trk dnyasna kar ilk byk darbeyi onaltnc asrn ortalarnda vurmutur. 1552de Kazan Hanln ve 1556da da Astrakan Hanln zapt etmitir.2 Bu gelime Trk dnyas iin byk bir ykm olurken, Rusyaya uzun yllar srecek Asya mparatorluunun kurulmasnda nemli bir balang noktasn oluturmutur. Volga vadisinin Ruslarn eline gemesi, Orta Asya Trkleri ile Osmanl Trkleri arasndaki iletiimi byk lde sekteye uratmtr. Zaten Hazar Denizinin gneyinden iletiimi zorlatran ve hatta imkansz klan ii Safevi ran Devletinin varl varken, kuzey yolunun da Ruslar tarafndan kapatlmas Trk Dnyas iin telafisi mmkn olmayan ykmlar getirmitir. Bu tehlikeyi vaktinde sezen Osmanl Devleti, zellikle Sadrazam Sokullu Mehmet Paa ve Harezm hkmdar Hac Mehmet Han, Don ve Volga nehirlerini balayan bir tnel kazma ve bylece de Karadenizden Hazara su yoluyla ulama amacn gden program 1569da uygulamaya koymular ancak, iyi niyetli ve uza gren bu program baarszlkla sonulanmtr.3 ki byk Trk ktlesi arasndaki kopukluk giderilememi, bu durum hem her yl Hac iin yola kan haclarn iini zorlatrm, hem de ticari, ilmi, entelektel, siyasi, askeri, sosyal ve kltrel alanlarda birlikte harekat zorlatrarak, Trk dnyasnn topyekn ve parelel kalknmasn engellemitir. Ruslarn Trk topraklar ierisindeki istilalar Volga vadisiyle snrl kalmam, onaltnc asrn sonlarna doru Rusya adna hareket eden Cossack lideri Yermakn Ural dalarn geip, Kaan Kmn Siberya Krallna saldrmasyla Asya ktasna sram ve srekli bir yaylmaclk karakteri kazanmtr.4 1840lara gelindiinde Rusya, tm Sibiryay alarak Pasifik okyanusuna, in ile yapt mcadelelerle Amour vadisine ve Mool Kalmuklarnn byk lde ypratt Kazak ordalarnn topraklarn alarak da snrlarn Orta Asya Trk hanlklar snrlarna dayamtr. Burada OrenburgSibirya hattn meydana getirmilerdir. Hazar Denizinde Yayk (Ural) rmann aznda kurulmu olan Guriev ehrinden balayp, Orenburg ve Orsk zerinden, Tobol, im, Omsk ve rtii izleyerek Semipolatinskten geerek in snrna ulaan bu hat bir sra glendirilmi Cossack kaleleri olup, hem snrlar korumada ve hem de Trk topraklarna Cossack aknlarnn yaplmasnda s grevini yapmaktayd.5 Bu hat ile Ruslar, Orta Asya Trk hanlklarn bat, kuzey ve dou snrlarnda genel olarak sarm bulunmakta ve hanlklarn dar ile ilikilerini snrlam olmaktaydlar. Rus yaylmaclk zihniyeti gsteriyordu ki Ruslarn yapacaklar sradaki hareket bu hanlklar istila etmekti.6 Rus tezlerine gre, zellikle bir askeri tarihi olan Terentyefin kitabnda ve Rus dileri sekreteri Prens Gorchakovun 1864 tarihli bildirisinde ifadesini bulduu gibi, Ruslarn Trk topraklarn

1035

istilas Trklerin sosyal yaantlaryla ve Ruslara kar tutumlaryla yakn ilgiliydi. Bu balamdan olarak, Trklerin ounluunun gebe olmas itibariyle gsterdikleri ar hareketliliin (mobility) yaratm olduu dzensizlii ve srekli ganimet iin komu yerleik toplumlar zerine yaptklar aknlar sona erdirmek iin alnan tedbirler olarak belirtiyorlard. Ruslara gre, medeni olan kendileri komu barbar veya yar-barbar gebelerin topraklarn almak zorunda kalmlar ve doal snrlara veya kendilerine e, yerleik medeniyetlerin snrlarna varncaya kadar bu yaylmay srdreceklerini belirtmilerdir.7 Ancak, doal snrlara ulama tezi, Ruslarn onaltnc asrda Ural dalarna, Hazar Denizine ve Kafkaslara ulamalaryla bir noktada baarlm olurdu. Onaltnc asrda ulalan bu snrlar, Rus yaylmacln durdurmam, aksine daha kapsaml istilalara itmitir. Bylece ortaya attklar doal snrlar tezi, Rus saldrganl ve emperyalizmi ile rtlm oluyordu. Ruslarn ikinci tezi olan, yerleik ve medeni toplumlarn snrlarna ulancaya kadar yaylma fikri ise, Orta Asyadaki Trk hanlklarnn olduka iyi gelimi yerleik bir hayat ve tarihi medeniyeti gznne alndnda, onlarn snr Ruslar iin yaylmann sonu olmalyd. Ancak, bu tez de sadece Ruslarn kendi politik ve diplomatik oyunlarnn parasndan baka bir ey olmadndan, 1877ye varncaya kadar Ruslar, Orta Asya Trk hanlklarn yenmiler, stratejik ve ekonomik nemi olan yerleri, rnein Takent, Semerkand, Aral Gl evresi ve Hokand Hanl gibi, tamamiyle kendi askeri ynetimleri altna almlar, geri kalan yerlerdeki Buhara ve Hive hanlklarn da kendi vasallar (bal hanlklar) haline sokmulardr. O tarihte, Bat Trkistan tam bir Rus boyunduruu altna almak iin geride sadece Trkmenlerin yaad topraklar kalmtr. Ruslarn bu tezlerini daha ziyade 1860larda ve 1870lerde, Orta Asya Trk hanlklarn ele geirdikleri srada vurgulamlardr. Bunda, ngiliz-Rus emperyalist rekabetinin nemli yeri vardr. Bu tezlerle Ruslar, bir anlamda saldrgan ve yaylmac politikalarn rtbas edip, kendilerini ngilizlere ve Avrupaya kar masum gstermek istemilerdir. Bu tezlerin aksine Ruslarn Trk topraklarn ele geirmede birok daha gereki sebepler vardr. Bunlardan, bir Cossack olan Yermakla balayan, panslavist devlet adamlarndan Count Nikolai gnatiev (1832-1908), D. A. Miliutin ve komutanlardan General V. A. Perovski, General A. K. Kaufman, General M. G. Cherniaev ve General M. D. Skobelev gibi ahsi ihtiraslarn tatmin iin byk bir imparatorluun kaynaklarn yaylmaclk ve rtbe uruna8 kullanan kiilerin varl, Ruslarn topraa doymayan a gzll,9 zenginlik ve prestij iin ticari yollar kontrol etme istei,10 bozkr topluluklar ile giritikleri tarihi mcadelenin canl anlar,11 Ortadoksluk ve Rusluk fikirlerini yayma veya stn klma arzusu, Trk topraklar zerinde yaayan halkn ve devletlerin geri kalml, emperyalist dncenin oluturduu Rus siyaseti ve scak sulara inme politikalar gibi sebepler Ruslarn yaylmaclnda daha etkili olmutur.12 Ondokuzuncu Asrn Ortalarna Doru Trkmenler Trkmenler Ouz boylarndan olup, Byk Seluklu mparatorluu (1040-1156) nderliinde ve daha sonra da Moollar nnde kaarak, Orta ve Yakn Douya giden Ouz Trklerinin arkada braktklar soydalardr.13 Genellikle bamsz airetler halinde yaayan bu Trk topluluklar, zaman zaman Hive Hanlnn ve zaman zaman da rann hakimiyetini kabul ederek varlklarn

1036

srdrmlerdir. Yaadklar corafya genel hatlaryla tarihte Ouz l14 olarak da isimlendirilen, Mool istilasnn ykmn en az hissetmi yerlerden olan Menglaktr.15 Ondokuzuncu yzyldaki yaadklar alan genel hatlaryla, batda Hazar Denizi ve ran ile douda Aral Gl, Hive ve Buhara hanlklarna; kuzeyde Kazak bozkrlar, zellikle Kk Orda topraklar ile gneyde Afganistan snrlar arasnda yer almaktayd. Bu topraklar genellikle az ya alan, yazlar scak ve kurak, klar ise sert souklara maruz kalan bir iklime sahipti. nemli bir ksmn Kara Kum olarak isimlendirilen ller oluturmaktayd. Bu geni ve kurak topraklar zerinde tarma elverili ovalar da mevcuttu. Bunlardan Akal vahas ile Tecend ve Murgab rmaklarnn besledii Merv vahalar mehurdu. Genellikle kurak dzlklerin oluturduu lkede dalk alanlar snrl idi. Sadece kayda deer olan, batda, ran snrnda yer alan Kpet dalaryd. Bu geni kurak, yar-kurak ve ksmen sulanan araziler zerinde Trkmenler, gebe, yargebe ve ksmen de yerleik bir hayat srmekteydiler. Bulunduklar corafyann ve iklimin zaman zaman yol at hastalk, ktlk ve zorluklarn yannda, normal zamanlarda da zengin bir hayat destekleyecek zellii snrl idi. Bu sebepledir ki, Trkmen topluluklar olduka fakir bir hayat yayorlard. Yaam tarzlarnn, ran ile dini srtmenin ve rann siyasi emellerinin yannda, fakir olular, Trkmenleri zaman zaman alamanlar (aknlar) yaparak, gerek ran ve gerekse de Rus kylerinde ganimet toplamaya ve ganimetler arasndaki esirleri ise Hive ve Buhara gibi ehirlerde satarak para kazanmaya itmitir. Trkmenler iin bu aknlar, bir yaam tarz, ekonomiye katk ve siyasi bamszln simgesi gibiydi.16 Elbette, Trkmenler asrlardr zerinde varlklarn srdrdkleri topraklar da en iyi ekilde kullanmasn renmiler, hayvanclkla uramann yannda, topraklar ilemede, nefis kavun, karpuz ve dier sebze ve meyvelerle, msr ve buday yetitirerek, kendi ihtiyalar olan toprak rnlerini de yetitirmilerdir. Bu amala, gerek Akal vadisi ve gerekse Merv vahalar n kazanmtr. Kendi boy gruplar ierisinde zgrce yaamay seen Trkmenler, evre lkelerin kendi zerlerinde kurmak istedikleri siyasi stnle iddetle kar kmlardr. evre lkelerden douda Hive ve Buhara Hanlklar, batda ise ran ve Afganistan devletleri ile zaman zaman ilikiler kurmak ve mcadele etmek zorunda kalmlardr. Trkmenlerin Hive Hanlna ve ran Devletine Kar Bamszlk Mcadeleleri Merkezi gl bir politik at altnda toplanp, birlikte bir devlet kurmaktan uzak olan Trkmen boylar, zaman zaman komu yerleik byk devletlerin hakimiyeti altna girmek zorunda kalmlar, bu devletlere vergi ve asker vermilerdir. Dier bir deyile, kendi devletlerini kuramayp, bamsz hareket eden Trkmen boylarna, komu devletler sayg duymam, her frsatta onlar hakimiyet altna alp, topraklarn istila etmek istemitir. Bununla birlikte, Trkmenler de kendi bamszlklarn korumak iin zaman zaman bir komu devletin himayesini, dierinin saldrgan tutumuna kar aramlardr. Bu sebepledir ki, 1822de Buhara ordusu Mervi istila edince, Tekeler gnll olarak Hive Hanlnn hakimiyetine girmi ve Buharaya kar Hive ile yaknlamay kendi siyasetlerine daha uygun grmlerdir. Ancak, 1855te bu defa Kout Kaan liderliinde Hiveye kar ayaklanmlar,

1037

Hive Han Muhammed Emin komutasnda zerlerine gelen orduyu yenip, han esir edip, ban kesmiler ve bir iyi niyet gsterisi olarak da kesik ba rann Kajar ahna gndermilerdir.17 ranllarn Trkmenleri hakimiyet altna alp onlardan vergi ve asker temin etmek arzusu, 1850lerin sonunda tekrar alevlenmitir. Birok zamanlar, rann Trkmenler zerine yapt seferler uzun sreli hakimiyetten ziyade, devlet terr eklinde apulculuk ve yama yapmak eklinde ortaya kmtr. Bu sebeple Trkmen snrndaki ran valileri, srekli Trkmenler zerine ani basknlar yapar ve yzlerce Trkmeni ldrr veya esir eder ve binlerce hayvanlarn alarlard. rnein, 1856da Astrabad valisi Jafer Kuli Kaan anszn Akal Trkmenleri zerine yrm, 500 kadarn ldrp, 1.500 kadarn esir etmitir. Yine, 1857de Horasan genel valisi Sultan Murad Mirza Trkmen ileri gelenlerle Mehedde bir toplant yapp anlamaya varma vaadinde bulunmu, ancak gelen Trkmen beylerini kahpece yakalatp hapse attrmtr. Devam eden ran saldrlarndan Astrabad valisi Jafer Kulinin Akal zerine yapt 1858deki sefer, Manuk Tepe muharebesinde tam bir yenilgiyle sonulanm. Trkmenler, Nur Verdi Kaan liderliinde, ran ilerine kadar saldrlar yapmlardr. Ancak bu yenilginin ve kaybolan prestijin gereinin yaplmas iin, yeni Horasan genel valisi Hamza Mirza komutasnda bir ran ordusu Merve kadar ilerlemi, ancak Merv Trkmenler tarafndan boaltldndan, Trkmenleri hakimiyet altna almak mmkn olmam ve burada kalamayacan anlayan ranllar geri dnmek zorunda kalmtr.18 Bu baarszlktan sonra, byk bir ordu ile Trkmen topraklarna girip, Mervi alp, Trkmenlere kesin darbeyi vurmak isteyen ran ah Nasreddin, Horasan valisi Hamza Mirza komutasnda 30.000 asker, 33 top ve 20.000 yardmc kuvvetli 1860 yl ilkbaharnda sefere gndermitir. lk defa Tecend rmann geildii 14 Haziran gn scak atmaya giren ordu, ondan sonra srekli Trkmen saldrlarna uramasna ramen, yoluna devam etmitir. Scaklar ve susuzluk yznden muzdarip olan ran ordusu, Trkmenlerin baarl saldr ve bu saldrlarda elde ettikleri esir ve yk dolu hayvanlar, ordunun moralini iyice bozmutur. 6 Temmuzda Murgab nehrini geen ranllar, bataklk ve sulardan dolay ve yaklak 25 kilometre olan Merve kadarki mesafeyi ancak dokuz gnde alabilmi ve Merv ehrine varldnda, burasnn Trkmenlerce terk edildiini grmtr. Buna ramen, ran ordusunun muzafferen ehre girii randa enliklerle kutlanmtr. Burada uzun zaman zevk ve elence ile vakit geiren ordunun, ot toplamak ve baka sebeplerle dar kanlarn, Trkmenler pusuya yatarak ve basknlar yaparak ldrmeye ve esir olarak alp gtrmeye devam etmilerdir. Hatta Trkmenler, uykuya dalan nbetilerin kafasn kesip, elinden silahn alp gtrmlerdir.19 Mervde bir eit kuatma altnda kalan ordu, alk ve tifs hastalndan krlmaya balamtr. Sonunda, Hamza Mirzann muhalefetine ramen, ahn ileri gidip Trkmenlerin mutlaka ezilmesi emri nedeniyle ordu 10 Eyllde Trkmenleri izlemeye balam, 16 Eyllde Trkmenlerin yeni karargahna saldrlm ise de, Trkmenler ranllarn hareket tarzn sratle kavrayp, ranllar artm ve iki toplarn da cephanesiyle birlikte ele geirip ran ordusuna kar kullanmtr. aknlk ierisinde olan ran ordusu, 3 Ekimde iki grup halinde ilerlemeye balam, Trkmenlerin pususuna dm, byk bir bozguna urayarak, Herkes cann kurtarsn! barlaryla tam bir panik ve

1038

perianlk iindeyken, komutanlarnn da orduyu terk ederek son srat geriye doru katn grnce, Trkmenler byk bir zafer kazanmtr. ran ordusu, tm erzak ve malzemeleriyle Trkmenlerin eline gemitir.20 Zafer, Teke Trkmenlerinin liderliinde, Yomud, Sark ve Salor Trkmenlerinin yardmyla kazanlm, ve rann Merv dorultusunda yaylmacl sona erdii gibi, Trkmenler de tam bir bamszlkla hareket etmeye balamlardr. Zaferin verdii gle, Trkmenler rann birok yerine seferler yapp, buralar yamalamlardr. Hive ve ran tehlikesini bir sre iin bertaraf eden Trkmenler, bu kez de kuzeyde her geen gn daha da saldrgnlaan yeni bir gle mcadele etmek zorunda kalmlardr. Bu yeni g Rusya idi. Ruslarn Hazar Glnn Dousuna Gemeleri Ruslarn Hazarn dousundaki Trkmen topraklarna ilgileri I. Petronun (1689-1724) arlk dnemine kadar geriye gider. I. Petro, Trkistann gizli altnna ve Hindistan ile inden gelen zengin ticaret yollarna hakim olmak iin,21 1717de bir Kafkasyal olan Aleksander Bekovitch-Cherkasski komutanlndaki bir orduyu Hazar tesi topraklar zerinden Hiveye gndermi, ancak bu sefer tam anlamyla baarsz olmutur.22 Her ne kadar I. Petro bundan baarsz olmusa da, Ruslar iin gelecekte izliyecekleri yntemi gstermitir. 1850lere kadar, Ruslar Trkmen topraklarna ciddi olarak yerlememilerdir. Bunda, Ruslarn Kafkaslarda karlatklar Osmanl, ran ve yerli glerin kar koymasnn nemli yeri vardr. Ruslarn Kafkaslara ve Hazar Denizine hakimiyeti 1828de ran ile yaptklar Trkmenay Anlamasyla salam bir noktaya erimitir. Bu anlamayla Ruslar, Ermenistan, Azerbaycan, Nahvan ve Grcistan zerinde tam hakimiyet kurmular, Hazar Denizinde de stnlklerini rana kabul ettirmilerdir.23 Bundan sonra Ruslar bu blgede megul eden, Rus yaylmasn durduran ve yirmibe yl boyunca binlerce Rus askerinin lmne yol aan gelime, eyh amil liderliindeki yerli Mslman glerin baarl gerilla hareketleridir. eyh amile kar, hemen hemen snrsz olan insan, mal ve malzeme kaynaklarn kullanan Ruslar, ancak, 1859da eyh amili yenmeyi baarmlardr.24 Ruslar bylece blgedeki son engeli de amlardr. Kafkaslarda ve Hazar Denizinde varln glendiren Ruslar, Krm Harbinin vermi olduu aalayc yenilginin de fkesiyle, Orta Asyada topraklar alarak krlan prestijlerini ve tarihi yaylmaclklarn tatmin etmeye devam etmitir. Her yeni igal edilen toprak, izleyen yeni igaller iin balang noktas olmaya devam ederek, Rusyann srekli olarak topraklarn geniletmesine yol amtr.25 1850lerde Ruslar, Hazar tesi (Transcaspia) topraklara gz dikmilerdir. Hazarn dousundaki topraklarda, Yamud Trkmenleri ve daha gneye doru ise Akhal ve Akabat blgesinde Teke Trkmenleri yaamaktayd. Ruslarn Hazar tesi topraklara ilk yerleimi 1854te, Novo-Petrofski kalesini kurmalaryla balamtr.26 Ancak, bir yanda Krm Harbi ve dier yandan da Orta Asya hanlklaryla yaptklar savalar nedeniyle, bu blgedeki ilerlemelerini bir sre iin askya almak zorunda kalmlardr. Douda, 1865te Takenti alp, 1866da Buhara ve Hokand hanlklarn yenip bar yapmaya zorladktan sonra, Ruslar, Trkmen topraklarna ve Hive Hanlna gz dikmilerdir. Hive Hanln zapt etmek iin Hazar zerinden ve Trkmen topraklarn geerek bir sefer yapmay

1039

dndklerinden, Hazar Denizi dousunda yerlerini salamlatrmak ve bir balang noktas kazanmak iin, 1869da Kzl Su (Krasnovodsk) -ki Ruslar burasn antik dnemlerde Amu Derya rmann az olarak dnyordu- zerinde bir kale yapmay baardlar. Ruslar, Albay Stoletoff komutanlnda bir gc kaleye yerletirdiler.27 Gelimeden haberdar olan Hive han, Trkmenleri ve bir ksm kendi glerini buradaki Ruslarla mcadeleye tevik etmitir. Trkmenler srekli buradaki Rus kalelerine aknlar yapm ve bir defasnda da Albay Rukinin tm kuvvetlerini ezmilerdir.28 Ancak, Ruslar Hazarn dousunda kalmaya kararl olduklarndan, yeni glerle durumlarn takviye etmi ve Hazarn gneydou istikametinde yer alan klarda yeni bir kale yaparak, hem Trkmenistan ve ran hem de Afganistan zerine gelecekte yaplacak askeri seferler iin daha uygun bir mevkiyi kazanmlardr.29 Hive Hanlnn Rus stnln Kabul ve Ruslarn Yomut Trkmenlerini Katliam Hokand ve Buhara ordularn yenerek, Takent ve Semerkand gibi tarihi, ekonomik ve stratejik ehirlere sahip olan ve bu hanlklar zerine hakim devlet olan Rusya, 1873te son bamsz Trkistan Trk Hanl Hiveyi de ykmak iin ordular gndermitir. Ruslara gre bu seferin sorumlular Hivelilerdi. Onlara gre, Hive Han Mehmet Rahi Han (1864-1910) Rusya topraklarna saldran Trkmen etelerine ve Kazak ekiyalarna yardm ve yataklk etmekte, bu gruplarn kervanlara saldrp soymasna ve ticareti engellemesine gz yummakta, Rus topraklarnda kan ayaklanmalar desteklemekte ve en nemlisi yzlerce Rusu kle olarak kullanmaktayd.30 Her ne kadar Hivede Rus kleleri var idiyse de, Ruslarn iddia ettii gibi yzlerle ifade edilecek kadar fazla deildi. Dahas, bu Ruslarn ou bizzat Han tarafndan, kendi bahelerinin bakm ve geliimi ile grevlendirilmi kiilerdi.31 Gerekte Ruslar, Hiveyi almakla, I. Petro zamanndan beri besledikleri tarihi emelleri gerekletirecekler, tm Orta Asya Trk hanlklarn hakimiyet altna alacaklar, Amu Derya nehrini tam kontrol ederek, ticaret ve blge ekonomisinde tam sz sahibi olacaklar ve ngilizlere kar blgede stratejik bir stnlk elde edeceklerdi. Ruslar, 1873 yl yaznda, ayr hareket noktasndan, drt ayr ordu ile Hive zerine yrmlerdir. Bu ordulardan, Trkistan genel valisi General K. Von Kaufman, ayn zamanda Kaufman tm ordularn komutanyd, Takentten, Ural Cossacklar komutan General N. A. Verevkin Orenburgdan, Hazar ordusu komutan General N. P. Lomakin Kzlsudan ve Albay Markasovun birlikleri de Hazar zerindeki klardan balayarak Hive zerine yrmtr. Ruslarn bu ekilde birok ordu ile ve birok cepheden Hive zerine yrmeleri, onlarn tarihte iyi ders kardn gsteriyordu. nk 1717de Hazar zerinde Bekovich gleri ve 1839da Orenburgdan Orenburg Valisi General Perovski komutasnda ki ordular Hiveyi almay denemiler, her ikisi de baarszlkla sonulanp, Rusyaya ar mali ve insani kayba yol amtr. 1873te mutlaka Hiveyi almaya kesin kararl olan Ruslar, toplam says kaynaklara gre 13.000 ile 50.000 arasnda deien ordunun,32 bir veya ikisinin grevi yapamamas olaslna kar, dierlerinin Hiveyi almasn garanti etmek istemilerdir. Bu dorultuda da, sadece Albay Markasovun birlikleri Hiveye varamam, kt iklim, zorlu corafya ve srekli Trkmen saldrlar nedeniyle Hiveye varmadan ar kayplarla Hazara geri

1040

dnmek zorunda kalmtr. Bu baarszla ramen, Markasov, Trkmenlere byk zarar vermi ve ayrca da binlerce Trkmen savasn megul ettiinden, Trkmenlerin Hiveye yardmn engellemitir.33 Dier ordu da Hiveye ulam, Hive ordusu ile yaptklar ufak apl atmalar da kazanmlardr. Gerekte askeri ynde gsz olan Han, corafya, ve iklimin zorluklarna ve Trkmen hafif svarilerine gvenmitir. Bunlardan ilk iki engel, Ruslarn yeralt sularn borular vastasyla karp ime tekniklerine ve uzun mrl yemek tekniine yenilmi, Trkmen gleri ise Mengitte ve yol boyunda baz saldrlarla dmana zarar vermise de durduramamtr.34 Baarl bir seferden sonra, Rus ordular 10 Haziran 1873te Hivenin bakentine girmi ve Hann vassall kabul etmesiyle bir bar yaplmtr. Bu bara gre Han, Amu Derya rma dousundaki topraklarn Ruslara brakm ve ancak geri kalan blgenin Rus hakimiyetini tanyan Han olarak tahtn kazanmtr.35 Ruslar, her ne kadar, Hive ile anlama yapmlarsa da, Hiveyi brakp gitmemiler, Hive Hanlna bal Yomut Trkmenleri zerine bir sefer yapmlardr. Hiveye girmekle hzn alamayan, General Kaufman, Yomut Trkmenlerine vuraca darbe ile ardan iltifat ve madalyalar kazanacak ve Trkmenlerin demekle ykml olduu 800.000 rublelik harp tazminatn toplayacakt. Trkmenlerin 300.000 rublelik ksm 25 Temmuza kadar demediklerini ve bir ksm Trkmenlerin blgeyi terk ettiklerini ileri srerek, Trkmenler zerine giden Ruslar, Yomutlarn tm Rus isteklerini kabul etmelerine ramen, seferi srdrm ve binlerce Yomut Trkmeni kadn, ocuk, yal ayrm yaplmakszn katledilmitir.36 Bir grg tan olan Amerikal gazeteci, J. A. MacGhan, olayn korkunluunun bir safhasn yle tasvir etmitir: Yomutlarn evde kullandklar malzemelerle dolu yzlerce araba dank bir ekilde dzle yaylmt Bu Yomutlar Ruslarn insafna ve acmasna olduka gveniyorlard. (Ancak) onlar, Cossacklar tarafndan elegeirilip, kesildi. Heryerde, arabalarn arasnda, mzrak ve kl darbeleriyle kanl ve korkun grnen cesetler vard. Daha kts, e, sevgili ve kardelerinin l cesetlerinin etraflarn sard kadnlar, arabalarn altnda sorgulayan gzleri ve korku dolu yzleri ile bizi seyrediyordu Fakat bunlardan en kts, ebeveynlerinin ldrld kk ocuklar grmekti. Bunlardan bazs tekerler etrafnda alayarak srnyor; dierleri hala arabalarda oturtup ocuksu merakla parlayan gzleriyle bizi seyrediyordu; bir kk kz kikirdeyerek General Golvatchoffun tuuna glyordu.37 Arminius Vamberyye gre, Kzl Tekir katliamnda yaklak 10.000 Yomut Trkmeni ldrlmtr.38 Bu kymlardan sonra Yomutlar kendi hallerine braklmakla kalmam, her adr bana drt sterlin den harb tazminatn vermek zorunda braklmlardr. Bu miktar, Trkmenlerin fakirlii gz nne alndnda, Almanlarn 1871de Franszlar zerine koyduu harp tazminatndan daha ard.39 Bu seferde asl meselenin Trkmenlerin zgr yaam tarzn -ki bu tarz Ruslarn blgeye istedikleri gibi yerlemesine mani idi- yok etmek olduunu ve Hive seferi srasnda Ruslara saldrlarnn cnn alnmas olduunu belirtmek gerekir.40 Yomutlarn hunharca katledilmesi,

1041

onlarn Trkmenler ierisindeki glerinin krlmasna ve Tekelerin tek bana Trkmen boylar ierisinde gl ve lider konumunu srdrmelerine yardmc olmutur. 1879 Rus Seferi ve Trkmenlerin Byk Zaferi 1873te Hivenin Rus hakimiyetine girmesi ve Hiveye bal Amu Derya boylarnda yaayan Yomut Trkmenlerinin Ruslarca katledilmesinden sonra, Ruslar, Trkistandaki son zgr Trk topra olan Trkmen topraklarn ele geirmek iin almalarn hzlandrdlar. Kzlsudaki Rus birliklerinin komutan General Lomakin sk sk Trkmen topraklarna seferler yapmakta ve Trkmenleri gerek korkutarak ve gerekse de anlama yollar deneyerek Rus nfuzunun buralarda yaylmasn salamaya almaktayd. Genellikle bu tr ksa ve az kuvvetle yaplan seferlerde, Ruslar kk Trkmen boylar veya obalar ile karlap onlardan hayvan ve bilgi almakta ve Trkmenlerle ran arasndaki ilikiyi de yerinde grmekteydiler. ran ile eskiden beri gelen dmanlk yznden Trkmenler ile ranllar arasnda srekli bir mcadele vard. Bir defasnda General Lomakin Atrek rmana kadar sefer yapm ve bu sefer srasnda da birok Trkmen beyi ona gelip Ruslarla iyi komular olarak yaamak istediklerini belirtmilerdir. Yine bu beyler ranllar hakknda ikeyeti olup, ranllarn baz saldrgan Krt airetlerini Trkmen snrna yerletirip, Trkmenlere bask ve zulm yaptklarn belirtmilerdir. Lomakin bu konuda onlara yardm etmeye sz vermitir.41 Her ne kadar Ruslar Hazar Denizine yakn blgelerdeki kk Trkmen boylarn kontrol etmede fazla zorlanmamsa da, gl Trkmen boyu olan ve Akal vahas ile Akabad blgesinde yaayan Tekeler zerinde stnlk kuramamlardr. Trkmenler arasnda en gl, sava42 ve doal cesarete ve bastrlamaz zgrlk akna43 sahip olan Tekeler, Ruslar bir emperyalist dman olarak grmekte ve her trl baskya yiite kar koymaktayd. Tekelere kar ilk ciddi Rus askeri seferlerinden biri, General Lomakinin 1876da yapt seferdir. Bu seferde Ruslar Kzl Arvata kadar varmlar, ancak aralksz sren Teke saldrlarna dayanamayp, geriye, Kzlsuya, dnmek zorunda kalmlardr. Ancak, an emperyalist karakterinin bir gerei olarak, Ruslar Trkmen topraklarn mutlaka ele geirmek istemekteydi. zellikle 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi srasnda Avrupada oluan politik havadan kendi karlarn daha iyi korumak isteyen Ruslar, Trkmen topraklarna byk bir sefer yaparak, hem toprak kazanmak hem de Afganistana gz dikerek ngilizlerin Hindistan zerindeki ekonomik karlarn tehdit edip, onlarn Avrupa ve Osmanl zerindeki Rus emellerine ve isteklerine kar gelmesini snrlamak istemilerdir.44 Ayrca, Ruslar, ngilizlerin 1877den itibaren Afganistann Rusya yanls siyaset izlemesinden dolay bu devlet ile aralarnn almas ve bu lkeyi gneyden istilaya balamas ile onlarn tm Afganistan ele geirip, Trkmen topraklarn da etki alanlar iine almalarndan korkmu ve bu sebeple Ruslar, Merve kadar topraklar ele geirip, Orta Asyadaki kazandklar stnl korumak yannda, blgedeki siyasi ve ekonomik karlarn srdrmek istemilerdir.45 Bu sebeplerle Trkmenlere kar byk bir Rus seferinin hazrlklar 1878de balam46 1879da da Ermeni asll olan, irkin ve korkun bir ehreye sahip olan General Lazarev sefer yapacak ordunun bana getirilmitir. 13.200 yaya askeri, 23 Cossack

1042

sotnialar (bir sotniada yaklak 150 asker vard), 5 Rus yanls Trkmen sotnias, 32 top ve 5 Cossack topundan oluan bu ordu,47 Ruslara gre Hive ile Kzlsu arasndaki karavan yolununun emniyetini salayacakt. Ancak, asl ama Merve kadar yryp tm Trkmen topraklarn almakt.48 Trkmen savalarndan, rana kar baarl bir seferi yeni bitiren Tkma Serdar, Ruslara kar koymann bu aamada zor olduunu, nki onlarn daha bir yl nce Osmanly yendiini belirtmi ve Ruslarn kampna gelerek sefer boyunca orada kalmtr. Akal Tekelerinin lideri Nur Verdi Hann olu Berdi Murad ise sonuna kadar kar konmas taraftar olarak, Gk Tepede savunma tedbirleri almtr.49 Byk bir hzla ve hmla sefere balayan Ruslar, trl zorluklara ramen yoluna devam etmi, ancak komutanlar General Lazarev de yolda lmtr. Lazarevin lmyle komutanl geici olarak General Lomakin almtr. Lomakin, Gk Tepeyi alarak byk bir n ve madalyalar kazanmak hevesiyle, Ruslarn yeni komutan atad dier bir Ermeni asll General A. Tergukassov komutay ele almadan hzla Gk Tepeye yrmtr. Her ne kadar Ruslar toplarla Gk Tepeyi dvm ve binlerce Trkmen kadn, ocuk, ve yallarnn canna kymsada,50 Trkmenlerin cesareti krlmam, ve inat bir ekilde atmalara devam etmilerdir. General Lomakin tm erefi kendi kazanmak iin Trkmenleri toplarla yldrmadan nce hcum karar vermi ve bu da Trkmenlerin iine gelmitir. Ar silahlar ve toplar olmayan ancak, sadece sradan, Asyaya has silahlar ve birka ksa menzilli tfekleri51 olan Trkmenler, Ruslara uzaktan uzaa yaplan atmada pek fazla zarar veremiyordu. Ancak, Ruslarn hcmu ile el ele, gs gse arpma ans yakalamlar ve Rus askerlerine byk bir yenilgiyi tattrmlardr. Ruslar Golos gazetesinde yaynladklar bildiride, Trkmenler karsnda aldklar aalayc yenilgiyi kabul ettikleri gibi, bu yenilgi srasndaki kayplarn da yazmlardr. Buna gre, sadece saldr srasnda 412 asker ve 21 subay sava d kalm, bunlardan yedi subay ve 176 asker ldrlmtr. Tamam ile bozgun halinde ve ekilsiz olarak geri ekilen Ruslar, yol boyunca Trkmenlerin saldrlarna maruz kalm ve zorlukla Kzlsuya dnebilmitir.52 Buna karlk, Rus resmi bildirilerine gre, Trkmenler 2.000 sava, 2.000 kadn ve ocuk olarak 4.000 insan yitirmitir.53 Ruslarn tamamnn yok edilememesi de, Trkmenlerin olduka byk kayplar vermesi ve bu sebeple de onlara kar iddetli darbeler indirememesidir. 1881 Rus Seferi ve Gk Tepenin Dmesi: Ruslarn Tekke Trkmenlerini Katliam Trkmenler 1879da kazandklar byk zaferle blgedeki Rus imajn ve yenilmezliini bir sre iin krmlardr. Bu zaferden cesaret alarak Hazar kylarndaki Rus slerine ve hatta Kzlsuya kadar seferler yapp Ruslar bask altnda tutmulardr.54 Vamberyye gre, bu baar Trkmenlerin evre lkelere, zellikle rana, kar akmlarn sklatrmalarna ve bu sebeple de blgede asayiin ve dzenin ortadan kalkmasna yol atn yazmtr. Ona gre, Trkmenlerin bu taknlklarn ancak Ruslar nleyebilirdi.55 Ruslar, 1879 yenilgisinin blgedeki kendi prestijlerine zarar verdiini ve bu baardan cesaretlenen ran, zbek, Kazak ve Krgz halklarnn da Rus ynetimine kar ba kaldracandan korktuundan, en ksa zamanda bu yenilginin rvann yapmak niyetindeydi. Bu

1043

sebeple 1880de, devrin nl Rus Generali M. D. Skobelev56 Trkmenler zerine yaplacak askeri sefer iin grevlendirilmi, emrine de 11.000 asker ve 100 top verilmitir.57 Ruslar Mart 1880de klarda balayan seferlerini 300 kilometre uzaklktaki Bamiyi karargah yaparak devam etmilerdir. Bami ayn zamanda askeri ara ve gerelerle, yiyeceklerin topland yerdi. Kesin bir zafer kazanmak ve Trkmen topraklarn almak kararllnda olan Ruslar, nceki seferlerinde karlatklar en byk zorluklardan biri olan iklim ve corafyay en aza indirmek iin, Kzlsudan balayarak, Kzl Arvata kadar askeri amal bir demiryolunu canla bala alarak yapmakta ve yol boyunda da yeni istihkamlar ina ederek iletiim yollarn gvenlik altna almaktaydlar. Hatta, Ruslar Bakden Kzlsuya telgraf hattn ulatrmay baarmlardr.58 Bu arada Trkmenler de bo durmayp, 1879 Rus seferinde bir top atlmasyla yaralanp len liderleri Berdi Muradn yerine, ran ve Rus topraklarna yapt aknlarla mehur olan Tkma Serdar lider seip, Gk Tepe kalesinin onarm ve glendirilmesine alyorlard.59 Gk Tepe kalesi drt metre genilikte ve drt metre ykseklikte olup drt kilometre karelik bir alan evreliyordu. Kaledekilerin says 30.000 civarnda olup bunlardan ancak 5.000 kadar ilkel silahlarla donatlmt.60 Ruslar geen sefer yaptklar yanl yapmayp, sahip olduklar modern silah ve stn top gcyle Trkmenleri kale ierisinde iyice ypratmadan saldrda bulunup, ksa mesafe savandan kanmlardr. Yine de, General Tersevichin komutasndaki birliklerle, Kul Batr liderliindeki Trkmenler arasnda yaplan bir arpmada, General Tersevichin ile birlikte birok Rus lm ve Trkmenler ksmi bir zafer kazanmtr. Bununla birlikte, Gk Tepe kalesindeki Trkmenler, Ruslarn aralksz top atlaryla ok sayda kayplar vermekteydi. Her nekadar, Trkmenler, hatta onlarn gen ve ocuklar, geceleri gizlice Rus siperlerine kadar gidip silah ve mhmmat alabiliyor ve dahas gece basknlar eklinde Tkma Serdarn yapt baarl klarla -ki bir defasnda bir Rus sanca da ele geirilmitir- birok Rusu ldrmesine ramen, Ruslar karsnda tam bir baar salanmas uzak grnyordu. Ruslarn bombardmanlar kale iinde skp kalan Trkmenleri kadn, ocuk, ihtiyar demeksizin katlediyordu.61 Ruslar bir yandan toplarla kaleyi dverken, bir yandan da kale altna kazdklar tnellerden patlayclarla yeterince genilikte gedikler am ve 21 Ocak 1881 gn Gk Tepeye Albay Kuropatkine, Kosselkov ve Gaidarov komutasndaki birliklerle hcum etmitir. Tekeler en iyi cesaret ve vatanseverlik rnei gsterip, evlerini in in (bir uzunluk birimi olan in 2.5 cmye eittir) savunmularsa da, Ruslarn 12 milyon ruble harcayp yaptklar demiryoluna, General Skobelevin kararl ve stn taktik kabiliyetine ve modern sava teknik ve silahlarna yenilmilerdir. General Skobelev merkeze gnderdii telgrafta, dokuz saatlik kanl bir arpmdan sonra Trkmenlerin bozguna uratldn ve daha sonra da onlar izleyerek 15 verstlk (uzunluk birimi olan verst yaklak 1.150 metreye eittir) bir alanda katledildiini belirtmitir. arpmalarda ise Ruslarn 16 subay ve 267 asker l, 11 subay ve 123 asker yaral verdiini yazmtr.62

1044

Gk Tepe savanda Ruslarn katlettii Trkmenlerin says 20.000 ile 40.000 arasnda deimektedir. Buna gre, Arminius Vambery,63 Charles Marvin64 ve M. M. Shoemaker sayy aa yukar 20.000 olarak vermektedir. Shoemakerin dramatik anlatmyla: Skobeleffin 1881de kestii 20.000den fazla l, (Gk Tepenin) dzensiz duvarlarnn yars yksekliine kadar dolmutu Bir hafta boyunca Rus askerleri serbest braklarak kale yamaland ve 3.000.000 ruble ganimet topland. Bu dzlkler daha nce de -Buradan Cengiz Han da getikorkun grntleri grmt. Ancak, en byk korkunlukla, Hrstiyan Rusya hepsini gemitir.65 Byk aclarla ve korkun bir panikle cann kurtarmak iin kaan Trkmenler, kadn, ocuk ve ihtiyar denmeksizin kana susam Rus askerleri tarafndan yakalanp hunharca ldrlmtr. Binlerce insan ls kaleyi ve evresini kaplamtr.66 General Grodekovun Charles Marvine sylediine gre, bu kymlar sonrasnda gelen soygun ve talanda Ruslar, 6.000.000 ruble deerinde ganimet elde etmiti.67 Gk Tepeden sonra Ruslar ilerlemelerine devam etmi ve Akabad almlar ve burasn Hazar tesi blgesinin merkezi yaparak Rusyaya kattklarn belirtmilerdir.68 ngilizlerin reaksiyonundan ekinen ve sava srasnda ordusunun bir ksmn ve malzemenin nemli blmn kaybeden Ruslar, Akabaddan te gitmemilerdir. Zaten kazandklar Akhal ve Akabaddaki verimli topraklar ve dnyadaki en iyi 60.000 hafif svari,69 Ruslar o an iin tatmin etmitir. Trkmenlerin lideri Tkma Serdar ve ileri gelenlerden biroklar, daha fazla mcadelenin bir baar salayamayacandan ve gereksizliine inandklarndan, silahlarn brakp, Ruslara teslim olmulardr. Bunlar St. Petersburga gnderilmi ve orada ar tarafndan iyi karlanp, kendilerine deerli hediyeler ve altn saatler hediye edilmitir.70 Gk Tepenin dmesi ve Akabadn alnarak Ruslarn yeni kazand topraklarn merkezi yaplmas ilk etapta en fazla ran ilgilendirmitir. Gelimeler ran ile Rusya arasndaki ilikileri iyi ynden gelitirmi ve Aralk 1881de yaplan bir anlamayla Trkmen-ran snr izilmitir. Buna gre, Rusya, Hazarn gneyinde ve Atrek rma zerinde baz topraklar kazanrken, 71 ran da Sarak topraklarna kadar gneyde dalk blge arasnda kalan verimli topraklar elde etmitir. 72 Ruslar bu anlamayla ayn zamanda rann Trkmenlerle ilikisini denetlemek ve zellikle de bu snrlarda gizli grevle alan ngiliz ajanlarn gzetlemek iin bir grevli tayin etme yetkisini kazanmtr. Mervin Rus Hakimiyetine Girmesi Ruslara kar en nemli savunma merkezi olan Gk Tepenin dmesi ve Trkmenlerin en gl ve sava kollarndan olan Akal Tekelerinin hunharca katledilmesi, Orta Asyadaki son geni ve zgr Trk topra olan Merv ve evresinde karmak, heyecanl ve sonusuz bir duygu halinin olumasna yol amtr. ran ve zellikle ngiltereden gelebilecek yardmdan da emin olmayan Mervli Trkmenler arasnda, Ruslara ynelik olumlu dnen bir yap domu ve bu sebeple de yrtc hayvan tarafndan zorla paralanmaktansa, onun kollarna atlmak kabul edilmitir.73

1045

Dier yandan Ruslar Mervi sava yapmakszn topraklarna katmak arzusundaydlar. Bu amala, tccar kl altnda ve Kafkasyal bir Mslman Rus subay olan Alikhanov nderliinde bir grup subay gizlice Merve gnderdiler. Bunlar, orada yaptklar incelemeler ve konumalar sonunda, Mervlilerin Rus hakimiyetini zaman ierisinde kendiliklerinden kabul edecekleri sonucuna varmlardr.74 Dahas, kurnaz bir siyaset izleyen Hazar tesi topraklarn askeri komutan olan General Alexander V. Komarov, Mervlilerden oluan bir grup insan; Mays 1883teki ar Alexander IIIn tahta kma merasimlerine katlmak zere Moskovaya arm, bu davete katlan ve Rusyann g ve ihtiamn yakndan gren Mervliler geri dndklerinde grdklerini anlatmak suretiyle, Rus yanls bir hava oluturmulardr.75 Mervliler arasnda nemli yeri olan ve Nur Verdi Hann dul ei Glcemalde Ruslarn hakimiyetine girme taraftar olduundan,76 Merv Rusya ile btnlemeye hazr hale gelmitir. Bir yandan ngilizlerin Sudanda Mehdi meselesiyle megul olmalar ve dier taraftan da Mervde oluan olumlu havann bilincinde olan Ruslar, Mart 1884te Merve gnderdikleri askeri birliklerle burasn Rusyaya katmlardr. Ruslar, bu hareket srasnda ciddi herhangi bir karkoyma ile karlamam ise de, Mervdeki nde gelen liderlerden olan Kajar Han ve onun Afgan asll fikir hocas olan Siah Push, Ruslara Mervi savasz vermek istememiler, ancak ounlua muhalefet edemediklerinden ve yaptklar ufak apl bir karlamay da kaybettiklerinden, General Komarovun birlikleri rahatlkla Merve girmilerdir.77 ngilizlerin yardmndan mit kesen Mervliler, ranllarn iki yzl siyasetinden memnun olmadklarndan, ve tek balarna da, etraflar dmanca glerle evrili bir alanda yaayamayacaklarndan, Ruslarla birlemi, ve bir anlamda da nceden Rus hakimiyetine sokulmu olan kendi soydalarna kavumulardr. Penjeh Olay ve Sarak Trklerinin Rus Hakimiyetine Alnmas Ruslarn Merve yerlemesi, gerek Afganistan ve ngiltere ile gerekse de ran ile yeni ilikiler iine girilmesine yol amtr, nki bu gelimeden sonra Ruslar direkt olarak Afganlarla dolayl olarak da ngilizlerle komu olmulardr. teden beri Afganistan Hindistandaki zengin smrgesi iin bir tampon blge olarak gren ngilizler, Ruslarn gneye inmesinden hep rahatsz olmu ve Merve gelinceye kadar her trl diplomatik ve siyasi silahlarn kullanarak, Ruslarn Afganistann toprak btnlne sayg gstermelerini salamlardr. 1837de ran Herat almaya kalknca ve 1877de de Stolitov komutasndak bir Rus askeri grubunun Afganlarla gizli anlama yapp Hindistana kar birleince, ngilizler Afganistan igal etmilerdir. Ruslar, Trkistanda ilerledike ngilizler de bu ilerlemeye kaytsz kalmayp, blgedeki karlarn korumak iin almlardr. 1864te yaynlanan Gorchakov bildirisi ve 1873te varlan ve Amu Derya suyunun Afganistan ile Buhara arasnda snr olmasn kararlatran ngiliz-Rus anlamas, hep ngiliz karlarn koruma abalarnn sonucudur.

1046

Mervden sonra Ruslar saylar yaklak on bin adr halkndan oluan Sarak Trklerinin lkesine gz dikmiler ve burasn da Trkistandaki topraklarna katmak istemilerdir.78 Bu Saraklar ran ve Afganistan arasnda, Pencehde yaamakta, Afgan Amiri Abdurahman Hann iddiasna gre de Afganistana bal bir topluluktu. Blgede her hangi bir Rus hareketi Rusya ile Afganistan, dolays ile de Afganistann koruyuculuunu stlenen ngiltere ile Rusyay kar karya getirecekti. Bu durumu sezen ngiliz ve Rus hkmetleri bir anlama yaparak Afganistan ile Trkmen topraklar arasndaki snr yerinde grev yapacak komisyonlar tayin edip bir karara vardrmak istemilerdir.79 Ancak kararlatrlan Afgan Snr Komisyonunun grevini yapmasndan nce, Komarov komutasndaki Rus birlikleri, Afganlarn kendilerine ait olmayan bir topra igal ettikleri, snrda askeri ynak yaptklar ve saldrgan bir tutum izledikleri gerekeleriyle, 30 Mart 1885 tarihinde Afganlara saldrm ve onlar yenerek Pencehi ve Herirud suyu evresini Rusyaya katmtr.80 Rusyann bir askeri hareketle oldu bittiye getirip Sarak lkesini almas ve Afganistan topraklarn ve dolaysyla da ngilizlerin doudaki karlarn daha fazla tehlikeye atmas, ngiltere ve Rusya ile bir savan kmas tehlikesini yaratmsa da, her iki devlet o sralar Avrupada gelien Alman tehlikesi ve bloklamalar nedeniyle anlama yolunu semi ve blgeye gnderdikleri snr komisyonlarnn almalar sonunda Afganistan ve Trkmen snrn tespit etmilerdir.81 Penceh olay srasnda Rawulpindide bir toplant yapan Amir Abrurrahman ile Hindistan genel valisi Lord Dufferin birbirlerine yeterince gvenmediklerini, bir yandan Amir Abdurrahmann ngiltereden daha fazla para almak hevesinde olurken, ngilizlerin de Amire yeterince gvenmedii ortaya kmtr.82 Zaman ierisinde, Ruslara kar ciddi bir askeri harekette bulunmann faydadan ok zarar getireceini kabul eden Afganistan ve ngiltere, Ruslara kar politikalarn yumuatmtr.83 Bu srada Afganistan ierisindeki Trkmen gruplar, Ruslarn ileride sorun yapp yeni yerler alr kaygsyla, yerlerinden edilmi ve srlmtr. Sonuta, snr komisyonlarnn uzun almalar sonunda 1887de varlan anlama ile Penceh merkez olmak zere Saraklarn yaad yerler Rusyaya braklrken, Afganistan da Amu Derya boylarnda baz topraklar kazanmtr. Ruslarla ngilizler arasndaki rekabet Austos 1895te varlan Pamir Anlamas, ki bu anlama Ruan ve unan beyliklerini Rusyaya, Darvaz ise Afganistana brakyordu ve 1907 ngliz-Rus konvensiyonu ile son bulmu, ngilizler Afganistan ve rann gneyinde etki alanlar olutururken, Ruslar Trkmenistanda ele geirdikleri yerler ile rann kuzey blgesi zerinde etki alanna sahip olmulardr. Sonu Ruslarn Trkmen topraklarn ele geirmeleri, onlarn onaltnc asrdan balayarak Trk topraklar zerinde izledikleri yaylma siyasetinin Trkistan zerindeki son halkasn temsil etmitir. Ruslar, Trkmen topraklarn alarak bir yanda Trkistann tm zerinde tam bir hakimiyet kurarak, orasn ekonomik, ticari ve askeri olarak smrmek istedikleri gibi, dier yandan da ran ve Afganistan zerinde hakimiyet kurup Basra krfezine ve Hint okyanusuna ulaarak, tarihi siyasetleri olan scak sulara ulama emellerini gerekletirmek istemilerdir. Bu emellerine, ngilizlerin kar koymasndan

1047

dolay, kavuamam iseler de, Ruslar tm Trkmenistan alarak zengin pamuk reten vahalara, tarihi ticaret yollarna ve gelecekte mstemleke olarak kullanacaklar geni bir lkeye sahip olmulardr. Trkmenler, gebe ve yar-gebe yaam tarzlar, merkezi bir hkmete sahip olmamalar ve dank boylar halinde bulunmalar itibariyle, komu devletlerce, zellikle ran ve Rusya tarafndan, sayg grlmemi ve bu sebeple onlarn lkesi hep hakimiyet kurulacak bir blge olarak dnlmtr. Birlikte hareket etmekten ve glerini birletirmekten uzak olan Trkmenler de bu tr isteklere, her ne kadar Hive ve ran gibi zayf devletlere kar baarl olmularsa da, gl Rusya karsnda pek ansl olamamlardr. Trkmenler gsterdikleri kahramanlklar ve kazandklar baz zaferlere ramen Ruslarn lkelerini ele geirmesini engelleyememitir. Bunda, ngilterenin hi bir zaman somutlamam bo vaatlerinden baka, Trkmenlere yardm etmemesi ve komu devletlerden de ran, Afganistan, Hive ve Buharann ya Rus hakimiyetinde olmas veya Rusyaya kar gelmekten ekinmesi ve daha nemlisi bunlarn Trkmenlerin bamszln istememesi nedeniyle Trkmenleri Rusya karsnda yalnz brakmalarnn da rol olmutur. Rus hakimiyetine giren Trkmenlerin ran ve Afganistan ile kesin snrlara kavumas bir bakma onlarn bu lkelerde gelen tehlikelere kar korunmasn glendirmise de, kendilerinin teden beri serbeste bu snrlar zerinde srlerini geirip, yaylgalar aramalarn zorlatrdndan zararl olmutur. Ayrca, ran ve Afganistan iinde braklan Trkmenler ile Rusya hakimiyetindeki Trkmenler arasndaki ilikiler zayflam ve Trkmen boylar arasnda bir eit kltrel kopukluk domutur. te yandan Rus hakimiyetinde belirgin bir blge zerinde yaayan ve Rusyann askeri ynetimleri altnda snrl harekete sahip olan Trkmenler, nce Kafkas genel valiliine bal Hazar tesi topraklar ve sonradan da tm Bat Trkistan olarak anlan corafya iinde kalmlardr. 1924te Kominist Rusyann yeniden ekillendirdii Trk topraklar iinde Trkmenler, Trkistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti topraklarnn halk iken 1990larda Kominist Rusyann dalmasyla bu topraklar zerinde kendi zgr Trkistan Cumhuriyetine kavumulardr. 1 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi: Balangtan 1917ye Kadar. Ankara: Trk Tarih

Kurumu Basmevi, 1993, s. 115. 2 An Indian Officer, Russias March Towards India. Cilt 1. London: Sampson Low, Marston

& Company, 1894, s. 10. 3 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi: II. Selimin Tahta kndan 1699 Karlofa

Anlamasna Kadar. Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1988, s. 34-38. 4 5 An Indian Officer, a.g.e., s. 11-16. The Russians in Central Asia. The Quarterly Review. Cilt 118, Temmuz-Ekim 1865, s.

530; Hansards Parliamentary Debates. Cilt 219. Nisan 1873, s. 327.

1048

Memet Yetigin, The Times of London, Russian Expansion into Central Asia, 1850-1900,

s. 82. Amerikada Texas Tech niversitesinde yaplan ve henz baslmam doktora tezi. 7 M. A. Terentyef, Russia and England in Central Asia. 1. Cilt. ngilizceye eviren F. C.

Daukes. Calcutta: The Department Press, 1876, s. 153-154; Dominic Lieven (editor), British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print. Russia, 1859-1880. A Serisi, 1. Cilt. Frederick, Md: University Publications of America, 1983, s. 287. 8 D. Charles Boulger, Central Asian Portraits: The Celebrities of the Khanates and the

Neighbouring States. London: W. H. Allen & Co., 1880, s. 103. 9 Emile Jonveaux, Les Russes dans lAsie Centrale. Revue des deux Mondes. Cilt 67

(1867), 995. 10 11 Lieven, British Documents on Foreign Affairs, s. 234. Alexandre Benningsen and Marie Broxup, The slamic Threat to the Soviet State. New

York: St. Martins Press, 1983, s. 9; Fred Burnaby, A Ride to Khiva: Travels and Adventures in Central Asia. New York: Harper & Brothers, Publishers, 1883, s. 86-87; Nicholas V. Raisanovsky, Asia Through Russian Eyes. Russia and Asia: Essays on the Influence of Russia on the Asian People. Stanford, California: Hoover Institution Press, 1972, s. 7; H. Blerzy, Les Revolution de lAsie Centrale. Revue des Deux Mondes. 50. Cilt (1874), s. 128. 12 77. 13 Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler): Tarihleri, Boy Tekilat, Destanlar. stanbul: Trk Yetigin, The Times of London, Russian Expansion into Central Asia, 1850-1900, s. 20-

Dnyas Aratrmalar Vakf, 1992, s. 121; Mehmet Saray, Trkmenler. slam Ansiklopedisi. stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1988, s. 661. 14 Ramazan een, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri. Ankara: Trk Tarih

Kurumu, 2001, s. 2, 20. 15 16 Smer, Ouzlar, s. 121. Ellsworth Huntington, Mainsprings of Civilization. New York: The New American Library,

1945, s. 185; George Dobson, Russias Railway Advance into Central Asia: Notes of a Journey from St. Petersburg to Samarkand. London: W. H. Allen, 1890, s. 333. 17 Zeki Velidi Togan, Bugnk Tkili ve Yakn Tarihi. stanbul: Arkada, brahi Horoz ve

Gven Basmevi, 1942-1947, s. 233.

1049

18

Mehmet Saray, The Turkmens in the Age of Imperialism: A Study of the Turkmen People

and Their Incorporation into the Russian Empire. Ankara: Turkish Historical Society Printing House, 1989, p. 76-77. 19 Henry C De Blocqueville, Trkmenler Arasnda. Trans. by Rza Akdemir. Ankara: Kltr

ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1986, s. 36-39. 20 De Blocqueville, Trkmenler Arasnda, s. 40-41; Saray, The Turkmens in the Age of

Imperialism, s. 78-79. 21 Firuz Kazemzadeh, Russian Penetration of the Caucasus, Russian Imperialism form

Ivan the Great to the Revolution. Hazrlayan Taras Hunczak. New Brunswick, New Jersey: Rutgers University Press, 1974, s. 243-244; Geoffrey Wheeler. Russian Conquest and Colonization of Central Asia, Russian Imperialism from Ivan the Great to the Revolution. Hazrlayan Taras Hunczak. New Brunswick, New Jersey: Rutgers University Press, 1974, s. 267. 22 Charles Marvin, The Russians at Merv and Herat and Their Power of Invading India.

London: W. H. Allen & Co., 1883, s. 34; Blerzy, a.g.e., s. 130; An Indian Officer, a.g.e., s. 28-30. 23 Hugh Saton-Watson, The Russian Empire, 1801-1917. Oxford: At the Clarendon Press,

1967, s. 290. Terentyef, a.g.e., cilt II. s. 24. 24 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi: Balangtan 1917ye Kadar. Ankara: Trk Tarih

Kurumu Basmevi, 1948, s. 332; Saton-Watson, The Russian Empire, s. 291. 25 Mary Holdswort, Turkistan in the Nineteenth Century: A Brief History of the Khanates of

Bukhara, Khokand and Khiva. Oxford: Central Asian Research Center, s. 46. 26 M. Romanovski, Notes on the Central Asian Question. Calcutta: Office of Superintendent

of Government Printing, 1870, s. 5. 27 H. Carrere DEncausse, Systemic Conquest, 1865-1884. Central Asia: 130 Years of

Russian Dominance, A Historical Overview. Hazrlayan Edward Allworth. Durham: Duke University Press, 1994, s. 143; Charles Marvin, The Eye-witnesses Account of the Disastrous Russian Campaign against the Akhal Tekke Turcomans. London: W. H. Allen & Co., 1880, s. 2. 28 Charles D. Boulger, Central Asian Portraits: The Celebrities of the Khanates and the

Neighbouring States. London: W. H. Allen & Co., 1880, s. 140-141. 29 30 The Daily News of London, Nisan 24, 1873. The Times of London, Ekim 16, 1872; The Times, Aralk 22, 1873.

1050

31

Fred Burnaby, A Ride to Khiva: Travels and Adventures in Central Asia. New York: Harper

& Brothers, Publishers, 1883, s. 212; Eugene Schuyler, Turkistan: Notes of a Journey in Russian Turkistan, Kokand, and Kuldja. New York: Frederick A. Praeger, s. 29. 32 33 DEncausse, a.g.e., s. 143; The Times, Ocak 14 ve Mart 28, 1873. Mehmet Emin, stanbuldan Orta Asyaya Seyahat. Ankara: T. C. Kltr Bakanl

Yaynlar, 2000, s. 10-12; Frederich Trench, The Times, Nisan 27, 1874; The Daily News, Haziran 28, 1873. Mehmet Emine gre Markasov, Trkmenlerden zorla 20.000 koyun ve 6.000 deve toplamtr. 34 35 36 Boulger, Central Asian Portraits, s. 155-157; The Times, Haziran 6, 1873. Terentyef, a.g.e., s. 219; The Times, Temmuz 25, 1873. J. A. MacGahan, Campaigning on the Oxus, and the Fall of Khiva. New York: Harper and

Brothers, Publishers, 1874, s. 349-355; Burnaby, a.g.e., 217; The Times, Temmuz 26, 1873 ve Kasm 13, 1876. The Times gazetesinin Temmuz 26, 1873da yaynlanan saysndaki Hive ile ilgili makalede, yazar Ruslarn Hive zerine 2.000.000 rublelik bir harp tazminat koyduunu ve bunun da 800.000 rublelik ksmnn Yomut Trkmenlerince denmesi esasnn benimsendiini belirtmektedir. Bu tazminat, hem Hive ve hem de Trkmenler iin olduka ar geldiini nki Hivenin yllk gelirinin 400.000 ruble ve Trkmenlerin ise verecek hi paras olmadn yazmaktadr. 37 38 39 40 41 42 43 44 45 J. A. MacGhan, The Times, Austos 27, 1874. Arminius Vambery, The Coming Struggle for India. London: Casell and Co., 1885, s. 28. MacGhan, The Times, Austos 27, 1874. A Russian, The Times, Kasm 13, 1876; McGahan, a.g.e., s. 355. The Times, Haziran 17, 1874; The Times, Haziran 18, 1874. Leiven, British Documents on Foreign Affairs. Cilt 1, s. 306. The New York Times, Ocak 19, 1881. Arminius Vambery, The Times, Kasm 19, 1878. Leiven, British Documents on Foreign Affairs, s. 63-65; Mary Holdsworth, Turkistan in the

Nineteenth Century: A Brief History of the Khanates of Bukhara, Kokand and Khiva. Oxford: Central Asian Research Center, 1959, s. 63. 46 The Times, Aralk 6, 1878.

1051

47

Marvin, The Eye-witnesses Account of the Disastrous Russian Campaign, s. 102-103;

The Daily Telegraph of London, Temmuz 3, 1879. The Daily Telegrapha gre sefere katlan Rus askerinin toplam says 22.000 idi ve bunlardan 18.000i silah tayordu. 48 49 50 The Times, Ekim 9, 1879. Marvin Disastrous Russian Campaign, s. 97-98. Marvin, Disastrous Russian Campaign, s. 236. Marvine gre Ruslarn top atlarnda en

az 2.000 Trkmen erkei ve 2.000de kadn ve ocuu ldrlmtr. 51 52 53 54 The Times, Kasm 24, 1879. The Times, Kasm 1, 1879. Marvin, Disastrous Russian Campaign, s. 236. Charles Marvin, The Russian Advance Towards India: Conversations with Skobeleff,

Ignatieff, and other Distinguished Russian Generals and Statesmen, on the Central Asian Question. Pashawar: Saeed Book Bank, 1984, s. 258. 55 56 Arminius Vambery, The Times, Nisan 22, 1880. Marvin, The Russian Advance Towards India, s. 94. Marvine gre General Skobelevin

seilmesinin sebebi kendisinin acmasz ve korkusuz bir sava olmas ve daha nce de Orta Asyada Trklere kar kymlarda bulunmasdr. Bu kymlardan 1873te Yomutlarn ve 1875te de Hokandllarn katledilmesinde grev almtr. 57 58 59 60 DEncausse, Systemic Conquest, 1865-1884, s. 148; Togan, a.g.e., 235. The Times, Kasm 5, 1880. Togan, a.g.e., s. 235. Baymirza Hayit, Trkistan Devletlerinin Milli Mcadele Tarihi. Ankara: Trk Tarih Kurumu

Basmevi, 1995, s. 111; Togan, a.g.e., s. 236. 61 62 63 64 The Times, Ocak 28, 1881; Togan, a.g.e., s. 236. The Times, Ocak 27, 28 ve ubat 3, 1881. Vambery, Struggle for India, s. 30. Marvin, The Russian Advance Towards India, s. 99.

1052

65

M. M. Shoemaker, Trans-Caspia: The Sealed Provinces of the Czar. Cincinnati: The

Robert Clarke Company, 1895, s. 85. 66 George Dobson, Russias Railway Advance into Central Asia: Notes of a Journey from St.

Petersburg to Samarkand. London: W. H. Allen, 1890, s. 158. 67 68 69 70 71 72 73 74 75 Marvin, The Russian Advance Towards India, s. 49. Marvin, The Russian Advance Towards India, s. 38. Hadsards Parliamentary Debates. Cilt 262 (Haziran 10, 1881), s. 230-231. The Times, Nisan 14, 1881. The Times, February 22, 1882. The Daily News of England, August 14, 1884. Arminius Vambery, The Times, ubat 23, 1884. Vambery, The Coming Struggle for India, s. 48. N. V. Tcharykow, Glimpses of High Politics Through War and Peace 1855-1929. New

York: The MacMillan Company, 1931, s. 161. 76 The Times, Haziran 13, 1884; Vambery, The Coming Struggle for India, s. 50. Vamberyye

gre, Glcemalin bu davranndan dolay, Ruslarn Kafkasya Genel Valisi Prens DondoukoffKorsakoff Mervi ziyaret ettiinde Glcemale deerli bir elbise hediye etmitir ki bu elbisenin zerinde Rus Kraliesinin kendi el ii bulunmaktayd. 77 78 79 Tcharykow, a.g.e., s. 169; The Times, Mays 12, 1884. Charles Marvin, The Times, Mays 25, 1884. Barbara Jelavich, A Century of Russian Foreign Policy, 1814-1914. New York: J. B.

Lippincott Company, 1964, s. 200. 80 W. D. Handcock (ed.), English Historical Documents 1874-1914. New York: Oxford

University Press, 1977, s. 380; The Times, Nisan 17, 1885; The Spectator, cilt 58 (Nisan 13, 1885), s. 501. The Times gazetesinin ba makalesinde Ruslarn bu atmada 900 kadar Afgan ldrdn ve 300 kadarn yaraladn yazmaktadr. 81 82 Jelavich, a.g.e., s. 115. India under the Marquis of Dufferin. The Edinburgh Review, cilt 169 (Ocak 1889), s. 11.

1053

83

Parliamentary Papers: Further Correspondence Respecting Central Asia. The Edinburgh

Review, cilt 163 (Nisan 1886), s. 12.

1054

arlk Ynetimi Altnda Krgzlar / Dr. Rafis Abazov [s.607-615]


La Trobe niversitesi Siyaset Bilimi Blm / Avustralya Karbag boyu Krgz liderlerinden biri olan Ayteke Bey 1785 yl yaznda, Rus ariesi 2. Katerinaya mektup yazarken, byk olaslkla, Krgz toplumun tarihinde yeni bir dnem atn bilmiyordu. Birka on yl iinde, Rus arl, Trkistan blgesi zerindeki kontroln salamak iin askerlerini gnderecek ve Krgzlar (bazlar gnll, bazlar zorla), 150 yl boyunca Rus kontrol altna girecekti. 19. yzyln ikinci yars ve 20. yzyln banda, Krgz halk (ya da 1917 ylna kadar Rus kaynaklarnda belirtildii gibi Kara Krgzlar), birok nemli deiiklik yaparak kontrol salayan arlk ynetimi altnda yaad. Bu deiikliklerden birincisi, gl Hokand Hanl ile sren atma yllarndan sonra, Krgzlarn, Rus mparatorluuna dahil edilmesi ve Rus arnn tebas olmasdr. Bundan sonra, arlk, devam eden atmalar durdurmann ve Krgz topraklarna siyasi ve idari ynetimi getirmenin yollarn arad. kinci olarak, arlk ynetimi, blgenin doal kaynaklarn kullanmak iin Krgz halknn geinme ekonomisi ile kapitalizmin etkili glerini deitirmeyi arzuluyordu. Ekonomik deiimlerin balca yolu, artan ticaret, gelien sanayileme ve ekonomik ilikilerin moneratizasyonundan geiyordu. nc deiiklik, Rus ynetiminin, Orta Rusyadaki sosyal gerilimi azaltmak, yeni topraklar kazanmak ve bu topraklar tarma amak iin, topra olmayan binlerce insan Orta Rusyadan, Trkistana getirecek bir yerleim program hazrlamasyd. Son deiiklik olarak arlk, modernlemeyi, aydnlanma ve Avrupa (Rus) kltrn blgeye getirmeye alt. Bu dnem srasnda binlerce idareci, asker, tccar ve bilim adam Trkistana geldi. Gelenlerin bir blm zorla getirildi, dier bir blm de ilerinde abuk ykselmek istiyordu; ancak bazlar da yeni yetenekler, beceriler, teknolojiler ve yeni bir kltr getirerek, blgedeki hayat modernletirecei inanc ile blgeye geldi. Bu blm, arlk ynetimi (1800l yllarn ortasndan 1917ye kadar) altnda Krgz toplumunun ekonomik hayatn, sosyal yapsn ve kltrn anlatyor; bu dnem boyunca blgedeki arlk politikalarn ve Krgz halknn yaamndaki byk deiiklikleri inceliyor ve de bu dnmlerin Krgz ulusal kimliinin zamanla bir araya gelmesi zerindeki etkilerine odaklanyor. Corafi evre ve Siyasi Kalknma 19. yzyln banda, Krgz boylar komu Kazaklar, Uygurlar ya da yerleik zbeklerden1 ak bir ekilde ayrlyorlard, ancak modern milliyetiliin temelini oluturan gl bir ulusal kimlikten, siyasi birlikten, evrensel okur yazarlk ve yksek kltrden yoksundular. Krgzlarn topraklar, Tiyenan ve Orta Asyann i blgelerindeki dalk blgeler olan doudan batya ve gneybatya uzanan (Krgzistan ve in arasndaki imdiki snr) Pamir Altay Dalar arasndadr, ancak Fergana ve Yedisu vadileri arasnda kesin snrlar yoktur.2 Bu, yksek, genellikle geilmez olan dalk blgeler, hem doal corafi snrlar ve ok saydaki atmalar ve savalar srasnda savunma iin nemli bir kaynak

1055

oluturmu hem de dikey oban gebelii (vertical pastoral nomadism) denilen3 ekonomi iin kendine zg bir iklimi ve kaynaklar yaratmtr. Ayn zamanda, bu dalardaki be byk vadi olan uy, Fergana, Issk Gl, Narin ve Talas dolaylarna yaylm olan farkl Krgz boylar arasndaki iletiimi snrlayan birka geit vardr. Bu corafi evre, Krgz toplumunun siyasi rgtlenmesini etkilemitir. 19. yzyln banda, yabanc gezginler, Krgzlarn, btn boylar tarafndan tannan bir Sultan ya da Hana sahip olmadn ve her topluluun Manap ad verilen topluluk liderleri tarafndan ynetildiini fark etmilerdir.4 Krgzlar, Trkenin ayn Kpak lehesini konuan ve benzer bir kltr paylaan ve Manas ve Semetey gibi destanlarda vlen ortak ata anlayna sahip ok sayda boyun yer ald belirli bir zellii olmayan konfederasyon altnda rgtlendiler.5 Aslnda, Krgz kelimesi krk boy (klan) anlamna gelen Trke Kyrg (krk) ve Iz (z) szcklerinden tremitir. Boylar iki gruba ayrlmaktadr. Ong Kanat (Sa Kanat), Tiyen-an dalk blgesi denilen Ala-Too (Alada) Dalarnn sandaki, imdi Kuzey Krgzistan olarak bilinen blgede yaayan Krgzlar birletiriyordu. Sol Kanat ise imdi Gney Krgzistan olarak bilinen Ala-Too Dalarnn solunda yaayan Krgzlar bir araya getirmiti.6 Bu blnme, Hokand Hanlnn Fergana vadisinden ilerlemesine kar Krgz boylarnn direnme gcn azaltt, nk, Hanlk askerleri sayca Krgzlardan oktu ve daha iyi silahlanmt. Bunun yan sra, Krgzlar, douda destek bulamadlar, nk, 18. yzyln ikinci yarsnda komu Dou Trkistanda inli askerler tarafndan direni gsterdikleri iin yok edilen Oyratlarn (Cungurlar) bana gelenlerin farkndaydlar. Bamszlk yanls Krgz boylar dzenli olarak Hokand ynetimine kar ayaklandlar ve kuzeyde yeni destek arayna girdiler. Krgz boylarnn kahramanca direnilerine ramen, 1762 ve 1831 yllar arasnda Hokand Hanl, imdi Krgzistan olarak bilinen byk bir blge zerinde hakimiyetini salad ve ok sayda kale ve ticaret iin ileri karakollar kurmak iin topraklara el koydu, ar vergiler koydu ve Krgz genlerini askere ald.7 18. yzyln sonu ve 19. yzyln ilk yars boyunca, kuzey Krgz boylarnn liderleri, olas bir destek aramak iin Rus arl ile birok kez temasa geti. 1814 ve 1824 yllarnda Issk Glden gelen Krgz delegeleri, Rus mparatorluundan koruma talep eden bir mektupla Rus Sibiryasna gittiler.8 Ancak, Rus mparatorluu, Trkistana mdahale etmekte ge kald; nk, Rusya, 1812 ylnda Napolyon askerlerinin igali altndayd, daha sonra da Avrupadaki askeri oluumlarda yer ald. Ancak, 19. yzyln ortalarnda, zellikle ngilizlerin, Hindistan zerinde tam kontrol salamalarndan ve Afganistana doru ilerlemeye balamalarndan sonra, Ruslar, Trkistan etkileri altna almakla giderek ilgilenmeye baladlar. Orta Asya zerindeki bu g yar ve bu tatsz ngilizRus ekimesi Byk Oyun olarak adlandrlmtr. ngiliz ve Rus stratejistler, Hindistan ve Rusyaya kar Ortaa gmen igallerinin birounun Orta Asya blgesinde yapld konusu zerine tartmlardr.9 ngilizler iin, Orta Asya zerinde etki sahibi olmak, Hindistandaki karlarnn Rus ilerlemesine kar savunulmasna dayanyorken, Rusya iin, Sibirya ve Rus Uzak Dousu (Winston Churchillin szleri ile Rus mparatorluunun yumuak karn) ile iletiim yollarn savunmak

1056

nemliydi. Bunlarn yan sra, pek Yolu zerindeki ticareti aratrarak ve yeniden canlandrarak bir servet kazanma umudu ile ilgili efsaneler vard. Krm Savandaki yenilgiden (1853-1856) sonra, ar 2. Aleksander (1818-1881) ve danmanlar, Rusyann Trkistandaki ilerlemesini birok yne doru hzlandrmaya karar verdiler. Bu ynlerden biri de Krgz blgesiydi. ar, 1855 ylnda Issk Gldeki, 1864 ylnda da atkaldaki Krgz boylarn korumas altna ald; bylece Hokand Hanlnn karlarna dorudan kar geldi. mparatorluk askerleri, bundan sonra Hokand Hanl ile dorudan arpmaya balad. Halk ayaklanmalar, Hokand Hannn zalimlii, Hudayar Han ve i atmalar Hanln askeri gcn nemli lde zayflatt ve dolaysyla enriyayev, von Kaufman ve Skobelev adl generallerin komutas altndaki mparatorluk askerlerine, Hokand Hanl nemli bir direni gsteremedi,10 Rus askerleri, 1865te Takenti, 1868te Semerkant ve sonunda 1875te Hokand, O ve Andican igal etti.11 Ancak, Rus askerlerinin, Fergana vadisinde yaayan baz Krgz boylarnn destekledii bir halk direnii olan Kutsal Sava bastrmas bir yldan fazla srd. Sonunda, Ruslar, Kurmancan Datha (Alayda bulunan Krgz boylarnn bir lideri olan Krgz Kraliesi) ile liderlii altndaki Krgz boylarnn Rus korumasn kabul etmesi iin grt. Yaklak bu zamanlarda, Ruslar, in mparatorluk ynetimini Bat Trkistan zerindeki Rus karlarn tanmaya zorlad,12 bylelikle, in ve Rus mparatorluklar arasndaki resmi snrlar oluturuldu; bu durum, iki byk g arasndaki btn blgesel anlamazlklar zmedi. Zamanla Ruslar ve ngilizler de Orta Asyada sz sahibi olma konusunda anlamaya vardlar.13 Ekonomik Deiiklikler Krgzlar, geleneksel olarak, Tiyen-an ve Pamir-Altay Dalarnn keskin vadilerinde yar oban gebelii eklindeki hayvanclkla, at, koyun, kei, sr ve yak yetitiricilii ile urayorlard.14 Yzlerce yl iersinde gelimi olan bu ekonomik yap, dalk olan topraklarnn kendine zg iklimini ve kaynaklarn kullanyordu. Dikey oban gebelii denilen ekonomi, kaln kar tabakas dalk blgeleri kapladnda ve scaklk genellikle 20 derecenin altna dtnde, k boyunca dalarn daha alak blgelerine yaplan mevsimlik ge dayanyordu. Yazlar ise, Krgzlar yaylalara (cayloo) g ederlerdi. Yaylalar, dalarn yksek blgelerinde bulunan vadilerdi, burada, buzullarn erimesi ile gelen su ve yamurlar, yaylalardaki otlarn bymesini salyordu. Yaylalar, hayvanlar iin yeterli otu salard ve insanlarn ve hayvanlarn yaz scandan korunmalar iin uygun yerlerdi. Tiyen an dalarndaki bu yar oban gebelii krgz boylarna zg bir ekonomi oluturmutu, nk, bu srada, batdaki vahalar yerleik zbek ve Taciklerin, kuzeydeki geni ayrlk alanlar ise Kazak boylarnn kontrol altndayd. Belirli bir oranda rn elde etmelerine ramen Krgzlar, yerleik komularndan sklkla buday, arpa ve yulaf satn alyorlard. zellikle, hastalklarn, atmalarn ya da genellikle intikam almak iin hayvanlarn alnmas olarak adlandrlan barimtann beslenen hayvan saysn azaltt durumlarda, halk iin bir baka geim kayna da da ormanlarnda avclk yapmakt.15 Hayvanclk, Krgz boylar iin hem bir geim kaynayd hem de yerleik komular ya

1057

da bir zamanlarn pek Yolunda yolculuk yapmaya devam eden dier lkelerden gelen tccarlar ile ticaret veya takas iin rnler salyordu. Kapitalizm, Krgz topraklarna, 19. yzyln sonuna doru, arln, Trkistan zerinde kontrol salamasyla ve blgedeki doal kaynaklarn smrlmeye balanmas ile geldi. Birka on yl iersinde, blgesel ekonomi, nemli dnmler yaad ve eski Hokand kalelerinin ve kervansaraylarn bulunduu ehirlerin ehresini deitirdi. Kapitalizm, Krgz ekonomisini ve Krgz toplumunu birbirine daha bal hale ve biraraya getirmek iin etkili bir pazar gc ve ekonomik tevikler salad. 1890lardan 1917ye kadar sren ekonomik kalknmann en nemli sonularndan biri, Krgzistann eitli blgeleri ile Trkistan Rusya ve in arasnda ticaretin artmas ve eitlenmesiydi. 1800li yllarn banda, Rusyadan Trkistan pazarlarna ulamak iin kervanlarla birlikte yaplan tehlikeli yolculuklar haftalarca srerdi. Ticareti yaplan mallarn says snrl ve srekli olarak devam eden siyasi istikrarszlk ve ekonomik durgunluk nedeniyle Trkistan pazar ok kkt. 1888de, Ruslar, Trans-Hazar demiryolunu bitirip 1905te de Orenburg-Takent hattn tamamladlar. I. Dnya Savandan nce (1914-1918), demiryollar Andicana kadar uzanarak Trkistann nemli blgelerine ulayordu.16 Yeni ulam biimi ticareti kolaylatrp abuklatrd. elik, cam rnleri ve dier sanayi rnleri, ayn zamanda hububat; deri, ipek, pamuk gibi tarm rnleri ile takas iin Trkistan pazarna getirildi. Bunun yan sra, sanayinin gelimesi, baz rnlerin yerel olarak ilendii Krgzistana yeni teknolojileri getirdi. Krgz topraklar zerindeki byk ehirlerde tarm aralar reten ya da bunlar tamir eden, Rusya ve ine ihracat iin tarm rnlerini ileyen (deri, yn gibi) yzlerce kk atlye ve dkkan ald. Topran ilenmesiyle ilgili yeni teknolojiler ve tarm aralarnn daha kaliteli olmas verimlilikte nemli bir arta yol at. Yeni ticari tarm rnleri, iftilere tantld ve bylece Fergana vadisinde zamanla ttn ve pamuk yetitirilmeye baland. 1917 ylnda, Kuzey Krgzistan ve baz dier blgelerde birok kk maden (kurun, bakr, kmr vb.) ald. Byyen ticaret, ekonominin monetarizasyonuna ve manaplar ve biiler (beyler) ad verilen tccarlarn refah younluunun artmasna katkda bulundu. Birok aile, geim tarmn brakarak ticari tarm rnleri yetitirmeye ya da hayvanclkla ilgilenmeye balad. Ancak, kapitalizm, toplumdaki ayrmlar da dramatik bir ekilde artrd; refah toplumun sadece bir blm zerinde younlarken, toplumda bulunan dier birok grup, toplumun ve boyun salad geleneksel destei kaybetti. Toplumdaki en yoksullarn bir blm, yeni gelir kaynaklar aramak iin tarm tamamen brakp eitli atlye ve dkkanlarda sanayi ve ynetim ile ilgili beceriler kazanarak cretli ileri kabul ettiler. Geriye kalanlar ise sefalet, alk ve zorluklar iersinde hayatlarna devam ettiler. Yeni ekonomik gerekler, ayn zamanda, boysal ve blgesel izolasyonu ortadan kaldrd ve geleneksel Krgz

1058

toplumunun ekirdei olan geni aile kavramn da etkiledi, nk, halkn byk bir ksm, ailelerinin ve boylarnn dndaki eitli ekonomik faaliyetlerle ilgilenmeye balad. Ayrca, pazar ilikileri, daha nce genellikle geim tarm ve hayvancl ile uraan ve komularyla snrl oranda takas yapan Krgz halk arasndaki geleneksel yaam tarzn ve deerlerini kt ynde etkiledi. dari ve Demografik Deiiklikler 19. yzyln byk bir blmnde, Krgz boylarnn yaad blgede kesin bir idari snrlama yoktu, nk farkl boylar ve topluluklar arasndaki snrlar, geleneksel kanunlar (adet) ve geleneksel mahkemeler araclyla dzenleniyordu. Manaplar, Biiler ve Baturlar (savalar), ayrlk ya da ilenebilir alanlar veya mevsimlik sr hareketi srasndaki g yollar nedeniyle doan anlamazlklar grrler ve karara balarlard. Hokand Hanl belirli idari snrlar kurmam ve idari kontrol byk oranda boylar ya da topluluklararas geleneksel dzenlemelere brakmt. dari grevlerin byk bir blm Hann egemenliini kabul etmeye gnll olan sadk Krgz boy liderlerinin ellerindeydi. Halk, genellikle eitli idari birimlerini Sarbag topraklar, Bag topraklar ya da Kpak topraklar olarak adlandrmt. arln kontrolnn kurulmas ile Krgz boylarnn kendi aralarnda olan ilikilerde nemli deiiklikler meydana geldi, nk arlk, kendi idari ihtiyalarna gre idari snrlar ekillendirmeye balad ve bylelikle birok eski boy snrlarn ihlal etti. Ruslar ve Rus mparatorluunun Avrupa parasndaki dier etnik gruplar Trkistana g etmeye tevik eden devlet destekli yerleme program ile idari reformlar ayn zamana denk geldi. 1876da Hokand Hanl kaldrldktan sonra, imdi Krgz topraklar olarak bilinen blgenin byk bir ksm Trkistan Umumi Valilii (1886dan 1917ye kadar Trkistan li olarak kalmtr) altnda farkl idari birimlere [Oblast (vilayet), uyezd (kaza) ve volost (bucak)] blnd. Hindistandaki ngiliz ynetiminden ayrlan temel farkllk, Rus ynetiminin, Lord Kurzonun szleriyle zellik olarak sivil deil, askeri olmasyd. Ayrca, arlk ynetimi, Trkistan blgesinin bu blmn etnik kimlie ya da daha nceki siyasi ilikilere gre blmedi, daha ok idari verimlilik zerinde odakland.17 arlk, ar ynetimi ile ibirlii yapmas iin yerel liderlere birok tevik salad. Yine, arlk, yerel ynetim ve yargy yerel boy liderlerine (ak-suek) brakt, ayrca yerel yneticilerin yasal stnlnn miras ya da soyluluk yolu ile deil, seimler yoluyla salanmasn gerekli kld. Bu, en nemli siyasi deiiklikti, nk, volost ve uyezd seviyesine bir seim sisteminin getirilmesi, liderliin veraset yoluyla geme geleneini kaldrarak farkl boy ve akrabalk gruplarn bir araya getirdi. imdi Krgzistan olarak bilinen topraklarn byk bir ksm drt vilayete ayrld: Fergana (Andican, Namangan ve O kazabas), Yedisu (Tokmak, Prievalsk ve Bikek kasabas), Sir-i Derya (Seyhun) ve Semerkand blgeleri. Ayrca, arlk, slami inanlara hogr gsterdi ve geleneksel yasal sistemin byk bir blmn deitirmeden brakt, bylelikle yerel su davalar ile biiler ve kazi ilgilenecek ve eriat ya da adetlere gre zlecekti.18 dari reformlarla birlikte arlk ynetimi, byk bir yerleim programn destekleyerek byk bir blmn etnik Ruslarn ve dier Slav milletlerinin oluturduu binlerce insan Trkistana getirdi. Bu

1059

hareket, Orta Asya Rus kolonilemesini, ok fazla ngilizin g etmedii Hindistan kolonilemesinden ayrmtr. Hindistana g eden ngilizler, eitli idari, askeri ya da ynetim ile ilgili ilerde almak iin genellikle geici olarak gelirlerdi. Bunun tersine, arlk, binlerce ifti ailesinin Orta Rusyadan ve Ukraynadan Trkistana g etmesini destekleyerek bu ailelere yardm etti ve genellikle Krgzlardan zorla alnan topraklar verdi. Dahas, 1867de arlk ynetimi, Yedisu ilinde (Kuzey Krgzistangneydou Krgzistan) eitli Kazak (Cassack) yerleimleri oluturmaya karar verdi. 19. yzyl imparatorluk Rusyasnda, Kazaklar, askeri hizmetlerine karlk olarak zel ayrcalklara sahipti ve toplumun zel bir grubu olarak kabul ediliyordu. lk yerleimciler, Yedisu ilinde 1868 ylnda grld. Ancak, ilk byk yerleimci akm 1870li yllarn sonlarnda ve 1880li yllarda geldi ve 1880li yllarn sonunda, Burulday, Kulanak, Nikolayevskoe, Tokmak ve dierlerinin yer ald Bikek ve Prievalsk kasabalarnda birok ky olumutu, buralardaki gmenlerin says 15.100e ulayordu yani toplam nfusun yzde 4.8ini oluturuyorlard.19 1890l yllarda, imparatorluk ynetimi ilk Rus yerleimlerini Ota ve Andican kasabalarnda kurdu, 1897 ylnda buradaki Ruslarn says 2000e ulayordu.20 Ayn zamanda, yaklak 500 Alman, Rusyann Samara ve Stavropol vilayetlerinden buraya geldi. 19. yzyln sonunda blgedeki etnik dalmla ilgili gvenilir bilgi yok. 1897 yl nfus saymna gre Yedisu ilinde yaklak 233.700; Fergana, Sir-i Derya ve Semerkand illerinde de 373.000 Krgz vard.21 Bu arada, ayn yl blgedeki Rus ve Ukraynallarn toplam says yaklak olarak 30.000e ulayordu. kinci byk gmen dalgas, genel olarak 1906-1910 yllar arasndaki tarm reformlar srasnda ve bundan sonra Krgz topraklarna ulat. 1897 ve 1914 yllar arasnda yaplan baz tahminlere gre, yaklak 73.000 yeni yerleimci Orta Rusya ve Sibiryadan, bugn Krgzistan olarak bilinen blgeye geldi.22 Bu dnem srasnda, daha nceki kk Hokand kaleleri, byk oranda kark nfusun bulunduu nemli ehirler haline geldi. Bu ehir merkezleri sadece ticaretin olumasn salamad, ayn zamanda da eski tarm aletlerini ve dier ara gereleri tamir eden ve yenilerini reten yerler oluturarak yerel halkn sanayi ihtiyalarn karlad. Yeni gelenlerin birou, buday ve dier hububatn ticari retiminde ve ayn zamanda patates, sebze ve dier rnlerin yetitirilmesinde uzmanlaarak orta byklkte iftlikler kurdular. Yine bu ehir merkezleri, yaygn hastalklara kar ilk defa alamay balatan ilk salk merkezlerine ev sahiplii yapt. Tarmn ve salk hizmetlerinin gelimesi Krgz blgesinde zamanla hzl bir nfus artna yol at (1871-1885 yllarnda %0,5ten 1900-1913 yllarnda %1.4e). 1913 ylndaki nfus saymna gre yaplan hesaplamalar, Yedisu, Fergana, Sir-i Derya ve Semerkand illerinde yaklak 770.100 Krgzn olduunu gsteriyor.23 Bu arada, ayn blgelerdeki Ruslarn ve Ukraynallarn toplam says, 1914te 122.000e yani toplam nfusun yaklak yzde 15ine ulayordu.

1060

Yeni gelenler ve Krgzlar arasndaki ilikiler her zaman iyi deildi. zellikle Ruslar, sosyal eitsizlik, artan yoksulluk ve topraklarn ve ayrlk alanlarn kayb ile sulayan toplumun en yoksul kesimi arasnda honutsuzluk gittike artyordu. Yerel Krgz ailelerinden veya boylarndan topraklarn ve ayrlk alanlarn zorla alan ve Krgz iilere kt davranan ve onlar smren, zellikle izinsiz yerleimcilerin arasnda bulunan bir grup yeni gelen vard. Ortaya kan rahatszln ilk iareti, eitli Krgz boylarnn destekledii 1898 ylndaki Andican halk ayaklanmasdr. Bu ayaklanmann bastrlmasndan sonra, silahl kk Krgz gruplar, aralklarla baz Rus yerleimlerine ve yneticilerine pusu kurmaya devam etti. Ancak, en gl koloni kart fikirleri ortaya karan ayaklanma Trkistandaki 1916 ylndaki halk ayaklanmasyd. Bu kitle ayaklanmasn, savala ilgili grevlerini yerine getirmeleri iin 250.000 Trkistanly seferber eden 1916 yl Haziranndaki karar tetikledi (Trkistanllar geleneksel olarak askeri hizmetlerden muaf tutuluyordu, nk, Rusya, kutsal topraklarn koruyucusu olan ve kltrel olarak Trk halklarna yakn olan Trkiye ile savayordu). Fakat ayaklanmann daha derin nedenleri de vard; ayaklanma, ayn zamanda, I. Dnya Savann yol at ekonomik depresyona, yeni konulan sava vergilerine ve hzla artan yiyecek fiyatlarna kar bir tepkiydi. Yerel isyanclar, evrede bulunan binalara zarar vererek, yerel ynetimin temsilcilerini ve yerleenlerini ldrerek Rus yerleimlerine, ynetim merkezlerine ve jandarma karargahlarna saldrdlar. Bunlara karlk olarak, mparatorluk ynetimi silahl glerini ve Kazak alaylarn harekete geirdi. Blgeye gelen askerler, nemli bir silah gcne sahip olamayan yerel halk ile savaarak binlerce kiiyi ldrp, ok sayda insann evlerini ve rnlerini yakt ve on binlerce insan topraklarndan ve evlerinden srd. 1926 ylnn sonlarnda, birok Krgz ailesi, hatta btn bir boy, yln o zamannda karla kapl olan yksek dalardaki geitler yoluyla inin Kagar blgesine kamaya zorland. Birok insan donarak veya alktan yksek dalarda ve daha sonra Kagarda ld, nk, Kazaklarn ynettii Krgzlar cezalandrmay amalayan srgnden kaarken hayvanlarn ve eyalarn kaybetmilerdi.24 Bu olay, Krgz halknn hafzasnda ok kt bir olay olarak yerini korumaktadr, nk bu olaylarda Krgzlar, ldrlen, alktan len ve in Kagarna gen ya da savan yol at afetlerde ortadan kaybolan yaklak 140.000 insann kaybetti.25 Sosyal ve Kltrel Deiiklikler Kapitalizmin ve Rus kontrolnn Krgz topraklarna gelmesi, Krgz toplumunda byk sosyal deiikliklere yol at. Ernest Gellnerin (Gellner, Ernest, 1964: 158)tam vatandalk ve modern bir topluma etkili ve iyi ahlakl bir katlm iin en kk gereklilik dedii okur yazarlkta, 20. yzyln banda nemli bir derecede art oldu. Ayn zamanda, kltrel alanlarda, ok saydaki lehenin Krgz edebi dili altnda bir araya gelmesini ve Ruslatrmann balamasn ieren nemli deiikliler oldu. Ayrca, tarm ve sanayi ile ilgili yeni becerileri, tren yollarn, ve telefon ile kitle iletiim aralarn ieren yeni iletiim biimlerini getiren teknolojik bir devrim gerekleti. 20. yzyln ilk on yl iersinde, boylar ve geni aile balar daha da zayflad; nk Krgz halk, i ve ticaret frsatlar aramak iin geleneksel aillerinin (ky) dna sklkla kmaya balamt.

1061

Bazlar ehirlere yerleti ve bylece geleneksel yaam tarzlar ile meslekleri deiti ve yeni bir kltrn iinde yaamaya baladlar. Krgz elitleri, zellikle de yerel ynetimde alanlar, geleneksel krsal sosyalleme biimlerini brakarak ve yeni bir kent yaam tarz, alma becerileri ve alkanlklar kazanarak yaam tarzlarn tamamen deitirdiler. Ayrca, yerleme biimleri de deiti; birok kii mevsimlik g srasnda ailelerinin yalnzca bir ksmn yaylalara karmaya ve k iin daha geni ve kalc evler yapmaya balad. Yeni ve daha iyi aralar, daha iyi yollarn yaplmasn salad. Yeni ulam biimleri artt ve Krgz topraklarnn farkl blgeleri ile Benedict Andersonun hayali cemaat dedii nemli bir biimde genileyen snrlar arasndaki iletiimi kolaylatrd.26 Pazar ve ekonomideki deiiklikler, yeni becerilerin ve yeni bilgilerin kazanlmasn gerekli hale getirdi. Yerel topluluklar, vergilerini hesaplamaya, resmi belgeleri okumaya ve mektuplar ile dier belgeleri yazmaya yardm edecek daha ok okur yazar insana ihtiya duymaya baladlar. Ayn zamanda arlk, yerel ynetiminin artan karmak ileri ile uraabilecek daha ok eitimli yerel yneticiye ihtiya duydu. Bu da mfredatn deitirilmesiyle okul saysnda arta yol at ve sonuta yerli nfus arasndaki okur yazarlk orannda nemli bir art oldu. 19. yzyln ortalarnda, genellikle belirli bir yerleik nfusa sahip blgelerde bir medreseler a kurulmutu. Bu a, geleneksel olarak gmen obanlarn oluturduu nfusa sahip blgeleri kapsyordu. Bu blgeler, imdiki Dou ve kuzeydou Krgzistann byk bir blmn oluturmaktadr. 19. yzyl sonu Rus kaynaklar, birok Krgzn ocuklarn Arap alfabesi enmeleri iin en azndan birka hafta iin gnderdiklerini, ancak bunlar arasnda Rusa bilenlerin sadece yzde birin altnda kalarak neredeyse hi olmadna dikkat ekmilerdir (1871). 1886 ylndan sonra arlk, Rus nfusu ve ayn zamanda Krgz ocuklar iin, karma snflarn yer alaca (RuskoTuzemnyie shkoly) bir ilk retim a kurma giriimlerinde bulundu. 20. yzyln balarnda, Krgz ocuklar ve ayn zamanda yetikin nfus arasnda Rusa ilk retimi tevik etmek iin bir laik okullar (mektep) a kurma abalar vard. Bu okullar yeni bir mfredat kullandlar ve ilk retim hem yerel dilde hem de Rusa ile yapld. Ayrca, bu okullarda matematik, edebiyat ve birka dersin daha eitimi veriliyordu. Bu srada, Rus mparatorluundaki Mslman reformcular, byk oranda yerli topluluklarn destekledii Trkistan medreselerine modern eitim mfredatlarn (usul- cedid) getirmeye altlar. Yedisu ilindeki resmi raporlara gre, Krgz nfusun yalnzca yzde 2.20sinin Rusa okuyup yazabilmesine ramen, 1912-1913 yllarnda Krgz erkekleri arasndaki okuma yazma oran yzde 8.2ye, Krgz kadnlar arasnda da yzde 0.2ye ykseldi.27 Yine de, Krgzlar arasndaki okuma yazma orann artrma abalar ve Rusa eitimin gelimesi, arln eitim iin snrl parasal destek salamas nedeniyle yetersiz kald. Bunun yan sra, bu abalar koloni ynetiminin etkisizlii nedeniyle de sekteye urad. Krgzlarn da yer ald bir grup, daha iyi eitim almak iin Trkistandan yabanc lkelere, zellikle de Trkiyeye gitti. Okur yazar, eitimli ve Rusa bilen yeni Krgz aydn snf ok kkt, ancak bz Krgzdar (biz Krgzlar) dedikleri yeni ulusal bilin aracl ile boy kimliklerini ve dnce yapsn aarak, kendileri hakknda yeni biimlerde dnmeye baladlar.

1062

20. yzyln banda, yeni eitim sisteminin gelimesinin yan sra, nce Takentte ve daha sonra byk blgesel merkezlerin birounda olmak zere blgedeki ilk gazeteler yaymland. Balangta, yerel gazeteler Rusa idi ve Rus nfusuna hitap ediyordu. zellikle 1905 ve 1907 yllarndan sonra, zamanla yerel basmevleri belli bal yerel haberlere ve kltrel olaylara yer veren, yerel dilde birok gazete ve dier sreli yaynlar yaymlamaya baladlar; bu yaynlar, yerel aydnlara hitap ediyordu. Genellikle Kazan ve Ufa kentlerinde baslan, Trkenin aatay lehesinde fakat Arap yazsyla yazlan birok kitap ve ayrca stanbuldan gelen Trke yaynlar halk ktphanelerinde ve zel koleksiyonlarda yer almaya balad. Bu durum, d dnya hakkndaki kltrel farkndal ve Trk kavimleri arasndaki dnce alveriini kolaylatrd. Bu srada, Krgz halknn efsanevi bir kahraman hakknda bir hikaye olan ve Krgz szl tarihinin ve geleneklerinin yer ald szl, byk Krgz destan Manasn kaydedilmesi iin ilk giriimler yaplyordu.28 1905-1907 Devriminden sonra, bu yaynlarn bazlarnda, smail Gaspralnn (1851-1914) ve dier Mslman reformcularn, zellikle de Rus parlamentosunun (Duma) Mslman yelerinin Trk fikirleri yer ald. 1910lu yllarda, liberal-demokratik ve sosyalist dnceler, hem Rus mparatorluundaki Ruslar hem de Trkistanllar arasnda yaylmaya balad; ancak, imdi Krgzistan olarak bilinen blgede bu dncelerin yaylmas Kazan, Buhara ya da Takenttekinden ok daha dk seviyedeydi. Ayrca, baz gen Krgzlarn yer ald Trkistan aydn snf arasnda kendi fikirlerini ortaya koyan ve gittike byyen bir grup vard. Kanlmaz olarak, bu aydnlar politik olarak blndler. Byk bir ksm, Rus ynetimine kar karak ve Hanln ve slami deerlerin yeniden canlandrlmas iin arda bulunarak blgedeki koloni ynetimini ve siyasetini eletirdiler. Dierleri, artarak devrimci fikirlerle ilgilendiler ve Bolevik hareketine katldlar. Bunun yan sra, Batllamay destekleyen, ancak Rus koloni ynetimine kar kan ve izlenecek bir rnek olarak Trkiyeye bakan bir grup vard. Sonunda, Rus mparatorluundaki siyasi, ekonomik ve entelektel blnme, ar 2. Nicolas tahtn ve tacn brakmaya zorlayan ve Rus Cumhuriyetinin kurulmasna yol aan 1917 liberal-demokratik ubat Devrimine neden oldu. Sonu 1917 ylndaki devrim hareketi ile arln yklmas Trkistanda byk yank buldu. Yaklak 50 yl nce kurulan gl koloni sistemi sonunda zarar grd. Bikek, Tokmak ve O caddelerinde gazeteleri okumak ya da sadece haberleri dinlemek iin toplanan halk aknla kapld, fakat koloni ynetimi altndaki btn bir dnemi geride braktklarn dnerek haberleri kutladlar. 1917 ylnda Krgz topraklar, ilk Krgz Boylarnn arn korumas altna girmeyi kabul ettii 19. yzyln ortalarndan ok farklyd. Kapitalizmin gleriyle birlikte arlk altndaki koloni deneyimi, boylara aidiyetin zamanla zlmesine katkda bulundu ve ulusal bilincin oluumu iin gl bir dayanak oluturdu. Bilim adamlar arasnda bu dnem ile ilgili yaplan deerlendirmelerde bir birlik yok; Sovyet tarihiler, olumlu ekonomik deiiklikleri vurgularken, Batl bilim adamlar, koloniciliin uygulad vahete dikkat ekiyorlar.29 Gerekten de koloni ynetimi acmaszd, ancak ekonomik deiiklikleri de destekledi.

1063

Koloni dneminde, boy kimlikleri zayflatlarak ve zamanla bu kimlik, ulusal dayanma ya da hayali cemaat anlayyla deitirilerek Krgz boylar arasndaki siyasi seferberlik ve idari blnme ile ilgili tm sistem deitirildi. dari blnme, genellikle farkl boy ve topluluk temsilcilerini bir idari birimde bir araya getirerek daha nceki boy snrlarn ortadan kaldrd. Bu durum, halk, boy blmlerinin stesinden gelmeye, kendileri hakknda daha geni etnik topluluk boyutunda dnmeye ve de soydan ok kiisel zelliklere dayanan siyasi bir liderlik aramaya tevik etti. Bu srada, arlk ynetimi altndaki Krgz topraklarnn tek bir siyasi varlk olan Trkistann paras olarak dnlmesine ramen, yeni idari blmler, toplumun baz gruplarnn tarihi kklerine zarar vererek ve gelecekte blgesel anlamazlklar ve atmalar iin bir dayanak oluturarak tarihi ve kltrel gelenei gz ard etti. Ekonomik ilikilerin monetarizasyonu, blgedeki doal kaynaklarn smrlmesi iin frsatlar yaratt. Ancak bu deiiklik, geim ekonomisini ortadan kaldrd ve boylararas ekonomik takas, ticaret ve ibirliinin ilerlemesine yol at. Ayn zamanda, kapitalizm, geleneksel yaam biimlerine ve geleneksel deerlere zarar verdi. Yerleme program, yerel ihtiyalarla sklkla ters dt, nk topraklarn byk bir blm Krgz topluluklarndan alnarak, yeni gelenlere verildi. Krgz blgesinin farkl blmlerinde yaayanlar, boy ya da aile birimlerinin tesinde ekonomik topluluklar oluturarak ve bir ekonomik varlk anlay gelitirerek dzenli bir temelde birbirleriyle iliki kurmaya baladlar ve de yeni beceriler kazanp, yeni teknolojilere sahip oldular. Ayn zamanda, birou yeni bir evre ile rekabet edemeyerek ya da deiikliklere ayak uyduramayarak yoksulluk ve sefalet iine dt. Yine de kapitalizmin gelimesi, 19 ve 20. yzyllar Avrupas kapitalizminden ok farkl ve bu kapitalizmin ok gerisinde olduu iin monetarizasyonun derecesi abartlmamaldr; nk, basit ve yaygn geim ekonomisi ile oban gebelii Trkistanda yaygn bir ekilde devam ediyordu. arlk, binlerce insan blgeye getiren yerleim program ve eitim araclyla kuvvetlendirilen kltrel deiimleri balatmtr. Bu gelime, birbiriyle elien sonulara yol at; bir yanda, Trkistanllar iin yeni bir dnyann kaplarn at ve yeni bir kltr ile yeni teknolojiler getirerek farkl kltrlerin birbirlerini zenginletirmesini salad ve de Trkistann modernlemesini kolaylatrd. te yandan, bu gelime, Ruslatrma ve kltrel asimilasyonu beraberinde getirdi. Fakat sonunda Rus kltrnn ve Ruslatrmann basks, Trkistandaki Trk halknn kltrel bilincini kuvvetlendirdi ve bylece blgedeki Trk halk, Slavlara kar Trkistanllarn kendi dini, kltrel ve dille ilgili tanmlamalarn ifade ederek ak bir ekilde biz ve dierleri diye ayrm yapmaya balad. Akrabalk ve aile snrlarn amaya balayan tccarlarn, zanaatkarlarn, yneticilerin, eitimcilerin ve dierlerinin yer ald yeni sosyal gruplarn bymesinde art yaand. Halk, hem ayn aile ya da boya ait olanlarn hem de Krgz dilini konuanlarn ve Krgzlar arasnda atalarnn izini srenlerin yer ald hayali cemaatin ufuklarn geniletti. Krgzlar arasndaki okur yazar orannn nemli derecedeki art, geleneksel szl hikayelerin yazl edebiyatla zamanla yer deitirmesi ve

1064

Krgzlarn yaad eitli blgeler arasndaki iletiim orannn artmas Krgzcln birlemesine katkda bulundu. Krgz boylar arasnda bu ulusal kimlik ve bir topluma ait olma bilincinin gelimesi 20. yzyldaki daha ileri bir birleme iin bir dayanak oluturdu. Yine de ulusal bilin hala gszd ve boya ait olma fikri, Trk kimlii ve islami miras ile birbirine kartrlyordu. Genel olarak siyasi, ekonomik ve kltrel anlamda az gelimi olan Krgz topraklar, ulus-devlet fikri tam olarak ekillenmeden nce daha fazla dnmler ve deiimler yaamak zorunda. Tarihi Olaylarn Ksa Kronolojisi 1. 1762-1831 Hokand Hanl, Krgz boylarnn yaad blgeyi ele geirdi. 2. 1731-1854 Rusya, Kazak/Krgz boylarn ele geirdi (imdiki Kazakistan topraklar) 3. 1785 Abdurahman Kuak (ov)-uulu liderliinde Krgz delegasyonu St. Petersburga geldi. 4. 1814 Issk Glden gelen Krgz delegesi Hokand Hanlna kar Rus korumasn talep eden bir mektupla Rus Sibiryasna geldi. 5. 1821 Hokant Hanlna kar Talas vadisindeki Krgz isyan. 6. 1824 Krgz delegasyonu Rus himayesini talep eden bir baka mektupla Rus Sibiryasna geldi. 7. 1838-1842 lk ngiliz-Afgan sava ve ngilizler, Afganistandan geri ekildi. 8. 1839-1840 Ruslar, Hivaya ilk baarsz yolculuklarn yaptlar. 9. 1842 ki ngiliz askeri, Albay Charles Stuart ve Yzba Arthur Connoly, Trkistana girdi, ancak yakalanp asldlar. 10. 1845 Alay vadisinde ve Ota Hokand Hanlna kar Krgz isyan. 11. 1847 uy vadisinden gelen Krgz delegesi Rus mparatorluundan koruma istedi. 12. 1847-1848 Hokand Hanlna kar Namanganda isyan 13. 1855 Isk Gl vadisindeki Krgzlar, Rus korumasn kabul etti. 14. 1856-1858 Rus hizmetinde Kazak bir aristokrat olan okan Velihanov, Krgz boylarnn yaad blgeyi gezdi. Daha sonra, yolculuu ile ilgili bilimsel bir deerlendirme yazd. 15. 1860 Krgz yardm ile birlikte Rus askerleri, Bikek ve Tokmaktaki Hokand askeri karakollarna saldrd.

1065

16. 1864 atkall Krgzlar, Rus himayesini kabul etti, 17. 1865 Hokand Hanlnn nemli bir ticaret merkezi ve stratejik bir karakolu olan Takenti Rus askerleri ele geirdi. 18. 1865 Rus yetkililer, Krgzlarn yaad baz blgelerin yer ald Trkistan Umumi-Valiliini (daha sonra il) kurdu. 19. 1875 Rus askerleri, Hokand ele geirdi. 20. 1876 Hokand Hanl ortadan kaldrld. 21. 1895 Byk Britanya ve Rusya arasndaki toplant sonuland (Pamir blgesindeki etki alanlarnn blm) 22. 1898 Ruslara kar Andicandaki halk ayaklanmas. 23. 1916 Krgzlar ve dier Trkistanllar 1. Dnya Sava iin seferber eden ar kararna ve Ruslara kar ui vadisindeki byk ayaklanma. 24. 1917 Rus Dumas, Rus mparatorluunun son ar olan ar 2. Nikolas tahtn ve tacn brakmaya zorlad ve Rus Cumhuriyetinin kurulmas. 1 Abramzon S. Kyrgyzy i ikh etnogeneticheskie i istoriko-kulturnye sviazi. kinci Basm.

Frunze, Kyrgyzstan, 1989. 2 3 Bartold V. V. Sobranie sochinenii, 9 cilt, Moscow, Nauka, 1963-1977, C. 2, s. 23-26. Poliakov S. Istoricheskaia etnografia Srednei Azii i Kazakhstana. Moscow, Moscow State

University, 1980 s. 45-54. 4 5 1988. 6 Attokurov, S. Kyrgyz sanzhyrasy. Bishkek: Kyrgyzstan, 1995, Shakerim Kudaiberdy-uly, Valikhanov, Ch. Sobranie Sochinenii. Volume Two. Alma-Ata, Kazakhstan, 1985. Asanaliev K. (Ed. ) Akyndar chygarmachylygynyn tarykhynyn ocherkteri. Frunze: Ilim,

Shazhere. Rodoslovnaia Turkov, Kazakhov, Kyrgyzov. Reprint (First Publication: Orenburg, 1911). Alma-Ata, Dastan, 1990, s. 72. 7 8 Kasymbekov, Tologon. Syngan kylych: tarykhyi roman. Frunze: Kyrgyzstan, 1979. Dzhamgerchinov, B. Dobrovolnoe vhozhdenie kyrgyzskogo naroda v sostav Rossii. (kinci

basm). Frunze, Kyrgyzstan, 1963.

1066

Rawlington, (Sir) Henry. England and Russia in the East. Reprint. (first published: London,

1875). New York, Praeger, 1970, s. 136-204. 10 Mackenzie, David. The Lion of Tashkent: The Career of General M. G. Cherniaev. Athens,

University of Georgia Press, 1974. 11 12 13 Kasymbekov, Tologon. Syngan kylych: tarykhyi roman. Frunze: Kyrgyzstan, 1979. Istoriya Kirgizskoi SSR. Cilt bir. Frunze, Nauka, 1984, s. 581-584. Rawlington, (Sir) Henry. England and Russia in the East. Reprint. (first published: London,

1875). New York, Praeger, 1970, s. 293-365. 14 15 s. 96-100. 16 Hauner, M. What is Asia for Us? Russias Asian Heartland Yesterday and Today. Boston Istoriya Kirgizskoi SSR. Cilt bir. Frunze, Nauka, 1984, s. 526-554. Valikhanov, Ch. Sobranie Sochinenii. Volume Two. Alma-Ata, Kazakhstan, 1985 1916-

zhylky Kyrgyzstandagy kcortcorculcush: dokkumenter zhana materialdar. Bishkek, Kyrgyzstan, 1996,

MA, Unwin Hyman, 1990, s. 69-123. 17 Pierce, Richard. Russian Central Asia, 1867-1917: A Study of Colonial Rule. Berkeley,

University of California Press, 1960, s. 59-63. 18 19 Ploskikh V., Ed. Khrestomatia po Istorii Kyrgyzstana, Bishkek, Ilim, 1997, s. 286-289. Krongardt G. Naselenie Kyrgyzstana vo vtoroi polovine 19-nachale 20 vekov. Bishkek,

Ilim, 1997, s. 21-24. 20 Krongardt G. Naselenie Kyrgyzstana vo vtoroi polovine 19-nachale 20 vekov. Bishkek,

Ilim, 1997, s. 22-23. 21 Krongardt G. Naselenie Kyrgyzstana vo vtoroi polovine 19-nachale 20 vekov. Bishkek,

Ilim, 1997, s. 32-33. 22 Krongardt G. Naselenie Kyrgyzstana vo vtoroi polovine 19-nachale 20 vekov. Bishkek,

Ilim, 1997, s. 24-25. 23 Krongardt G. Naselenie Kyrgyzstana vo vtoroi polovine 19-nachale 20 vekov. Bishkek,

Ilim, 1997, s. 52-53. 24 1916-zhylky Kyrgyzstandagy kcortcorculcush: dokkumenter zhana materialdar. Bishkek,

Kyrgyzstan, 1996, 120-390.

1067

25 Ilim, 1997. 26 27 28

Krongardt G. Naselenie Kyrgyzstana vo vtoroi polovine 19-nachale 20 vekov. Bishkek,

Anderson, B. Imagined Communities. London, Verso, 1991, s. 36-46. Istoriya Kirgizskoi SSR. Cilt iki. Frunze, Nauka, 1985. Akmoldoeva Sh. Drevnekyrgyzskaia model mira: na materialakh eposa Manas. Bishkek,

Ilim, 1996, s. 1-30. 29 Allworth, Edward, Yay. Central Asia: 130 Years of Russian Dominance. A Historical

Overview. London, Duke Univ. Press, 1994, Istoriya Kirgizskoi SSR. Cilt bir. Frunze, Nauka, 1984. Abramzon S. Kyrgyzy i ikh etnogeneticheskie i istoriko-kulturnye sviazi. kinci Basm. Frunze, Kyrgyzstan, 1989. Allworth, Edward, Yay. Central Asia: A Century of Russian Rule. New York, Columbia University Press, 1967. Allworth, Edward, Yay. Central Asia: 130 Years of Russian Dominance. A Historical Overview. London, Duke Univ. Press, 1994. Akmoldoeva Sh. Drevnekyrgyzskaia model mira: na materialakh eposa Manas. Bishkek, Ilim, 1996. Adshead S. Central Asia in World History. London, Macmillan, 1993. Anderson, B. Imagined Communities. London, Verso, 1991. Asanaliev K. (Ed. ) Akyndar chygarmachylygynyn tarykhynyn ocherkteri. Frunze: Ilim, 1988. Attokurov, S. Kyrgyz sanzhyrasy. Bishkek: Kyrgyzstan, 1995. Bartold V. V. Sobranie sochinenii, 9 cilt, Moscow, Nauka, 1963-1977. Bartold V. V. Cultural History of the Muslims. (Rusadan eviren Shahid Suhrawardy). New Delhi, Mittal Publications, 1995. Bregel, Yuri, Ed. Bibliography of Islamic Central Asia. 3 cilt Bloomington, Indiana: Research Institute for Inner Asian Studies, 1995. Curzon, George Nathaniel, Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian Question. London, Cass, 1967.

1068

Dzhamgerchinov, B. Dobrovolnoe vhozhdenie kyrgyzskogo naroda v sostav Rossii. (kinci basm). Frunze, Kyrgyzstan, 1963. Demko, George J. The Russian Colonisation of Kazakhstan, 1896-1916. Bloomington, IN, Indiana University Press, 1969. Doronbekova R., V. Mokrynin and V. Ploskikh. Kyrgyzdyn zhana Kyrgyzstandyn tarykhy: sovettik doorgo cheiinki mezgil. Bisjkek, Ilim, 1993. Gellner, Ernest, Thoughts and Changes. London, Weidenfeld and Nickolson, 1964. Hopkirk, Peter. The Great Game: on Secret Service in High Asia. London, Murray, 1990. Hauner, M. What is Asia for Us? Russias Asian Heartland Yesterday and Today. Boston MA, Unwin Hyman, 1990. Istoriya Kirgizskoi SSR. Cilt bir. Frunze, Nauka, 1984. Istoriya Kirgizskoi SSR. Cilt iki. Frunze, Nauka, 1985. Kasymbekov, Tologon. Syngan kylych: tarykhyi roman. Frunze: Kyrgyzstan, 1979. Krongardt G. Naselenie Kyrgyzstana vo vtoroi polovine 19-nachale 20 vekov. Bishkek, Ilim, 1997. Lewis, Robert (Ed. ). Geographic Perspective on Soviet Central Asia. London, Routledge, 1992. Mackenzie, David. The Lion of Tashkent: The Career of General M. G. Cherniaev. Athens, University of Georgia Press, 1974. Meyer, Karl Ernest and Shareen Blair Brysac. Tournament of Shadows: the Great Game and the Race for Empire in Central Asia. Washington, DC, Counterpoint, 1999. Neilson, Keith. Britain and the Last Tsar: British Policy and Russia, 1894-1917. New York: Oxford University Press, 1995. Pierce, Richard. Russian Central Asia, 1867-1917: A Study of Colonial Rule. Berkeley, University of California Press, 1960. Ploskikh V., Ed. Khrestomatia po Istorii Kyrgyzstana, Bishkek, Ilim, 1997. Poliakov S. Istoricheskaia etnografia Srednei Azii i Kazakhstana. Moscow, Moscow State University, 1980.

1069

Rawlington, (Sir) Henry. England and Russia in the East. Reprint. (first published: London, 1875). New York, Praeger, 1970. Shakerim Kudaiberdy-uly, Shazhere. Rodoslovnaia Turkov, Kazakhov, Kyrgyzov. Reprint (First Publication: Orenburg, 1911). Alma-Ata, Dastan, 1990. Valikhanov, Ch. Sobranie Sochinenii. Volume Two. Alma-Ata, Kazakhstan, 1985. 1916-zhylky Kyrgyzstandagy kcortcorculcush: dokkumenter zhana materialdar. Bishkek, Kyrgyzstan, 1996.

1070

Smrge Dneminde Krgzlar / Prof. Dr. Toktorbek murbekov [s.616626]


Krgzistan Devlet niversitesi Tarih ve Blgesel almalar Fakltesi Dekan / Krgzistan I. Blm: Kuzey Krgzistann Rusya Tarafndan gal Edilmesi 1. Rusyann Blgeyi gal Etmesi Srasnda Temel karlar ve leriye Yaylmas in Hazrlk Krgzistann Rusya tarafndan igal edilmesi, XIX. yzyl siyas tarihinde nemli bir yer tutmaktadr. Krgzistann igali 1855 ylnda balam ve yaklak 21 yl devam etmitir. Bu yaylma sreci genel olarak 1876 ylnn yaznda, Alay Krgzlarnn boyun edirilmesi ile tamamlanmtr. Bu igal, bilimsel adan tamamyla ayr grler ortaya karan olduka kark bir konudur. Sovyet dneminde aratrmaclarn bu konuya kar tutumu, siyas durum, ideolojik sansrn artrlmasna, parti ynetiminin grlerine gre dinamik bir ekilde deimitir. Aratrmaclar, Rusyann tm Orta Asyay igal etmesini ilk bata (1920-1930lu yllar) yaylma olarak nitelendirmitir,1 daha sonra (1950li yllar) bunun bir katlma olduuna dair gr ortaya koymutur.2 1960l yllarn banda ise bilim evrelerine, Krgzistann Rusyaya gnll olarak katld gr zorla kabul ettirilmitir3. Bak asnn aniden deimesinin nedeninin, o dnemdeki cumhuriyet ynetiminin dorudan konuya mdahale etmesi ve nderlerin olabilecekleri iyi tahmin etmesinin gerei olduu herkes tarafndan biliniyor. Halkmz egemenliini kazandka bu nemli konu tarafsz olarak aratrlmaya baland ve hak ettii deeri ald.4 Drst olmamz gerekirse, baz kabile reislerinin tutumunda Rusya ile yaknlama eilimi olduunu belirtmeliyiz. Buna tevik eden birok sebep olmasna ramen, bu sadece Kuzey Krgzlarnn kabile reislerinin bir ksmn kapsyor. Rus ve Krgz halklarnn ebed dostluuna glge drmekten korkan tedbirli bilim adamlar, zamannda kendi almalarnda topluma, Rus devletine katlmann, Rusyadan daha ok Krgzlarn karlarna olduuna ilikin, hibir kant olmayan ve dorulanmayan gr zorla benimsetmilerdir. Fakat Rus mparatorluunun o dnemdeki d politikasnn ana istikametini ve esasn kavramak iin derinlere inilirse, Krgzistan katmada Rusyann daha fazla karlar olduuna ilikin ak deliller bulunur. Bunu ayrca Rus devletinin XIX. yzyldaki hem diplomatik hem asker faaliyetleri kantlyor. Zaten bu mesele ar saraynda daha nceden zlmtr. Rus siyasetileri sadece uygun an beklemilerdir. Avrasyann en byk imparatorluunun, Krgzistan aralarnda olmak zere, Orta Asyay igal etmesine ilikin stratejik plnlar ile karlarnn birbirini tamamlad tartlmazdr. Fakat bilim adamlar bu konuda da henz ortak bir gre varamamtr. Bir grup, uzman bilim adam Rusyann yaylma dncelerini, onun ekonomik karlarna balyorsa5 da dier bir grup mparatorluun, zellikle de siyas karlarnn, nemli rol oynadn ileri sryor. Bununla birlikte onlar yukarda anlatanlar da gz ard etmiyorlar.6

1071

Elbet, yeni smrge blgeleri igal etme arzusu ile ekonomik ve politik amalar birbirini tamamlyor. O zamanlar Orta Asyann igalinden Rus burjuvazisinin de az ok kar olmutur. nk onun iin sanayi mallarnn hzl satlmas iin d piyasa ve ek doal kaynaklar hi de fazla olmamtr. Avrupada dk kaliteli Rus mallarnn satl iin imkanlar daralmtr. Onun iin de Rus tacirleri ve burjuvazisinin, Orta Asyaya hzl yaylmadan kar olmutur. Rusya ile Orta Asya arasndaki ticaretin canlanmasna kervan yollarnn etrefillii, ngiliz tacirlerinin rekabeti, yerli halkn fakir olmas, yabanc tacirlerden alnan vergilerin yksek olmas engel olmutur. Bunun sonucu olarak, 1852 ylnda Rus tacirleri, Orta Asyaya kendileri gitmemi, Kazandan kendilerine bal Tatar memurlarn gndermilerdir. Dier dindeki insanlara gre bu blgede Mslman tacirler daha ok tercih edilmitir, onlardan vergi de daha az alnmtr. Rus burjuvazisi ise, tembel ve devletin ona salad kolaylk ve meziyetlere alkt. Rahat hayata alk Rus tacirleri, ar Hkmetinden sk sk, Orta Asya ile ticaretin gelimesini yavalatan engelleri kaldrmasn talep etmilerdir. Fakat bu engelleri kaldrmak elbette kolay olmamtr. Bu zengin blgeyi igal etmeyi ok isteyen farkl sosyal ve siyas gr temsilcileri, bu hedefe ulamak iin asker g kullanmak gerektiini dnmtr. Rus sanayinin Orta Asya pamuuna ihtiyac ise gnden gne artmtr. rnein, Rusya bu blgeden 1861 ylnda 120 bin pud (eskiden Ruslarda 16.3 kiloluk bir birim) pamuk satn almsa, bu miktar 1862 ylnda 404.839 puda kmtr. Krgzistana gelince, Rusya onun tabiat artlar ve jeopolitik konumuyla ilgilenmitir. Rusya, Orta Asyadaki politikasn aktifletirmeden nce, Dou Trkistan ile devaml ticar ilikilerini glendirmeye balamtr. Kagar ve Kukaya giden kervan yolunun bu blgeden gemesi Kuzey Krgzistan igal etmek iin elverili artlar dourmutur. ar hkmetinin, Krgzistan aralarnda olmak zere Orta Asyay igal etme srecini hzlandrmasna ngiltere ile olan sk rekabet neden olmutur. Rusya, Asya snrlarn ngilterenin smrgesi altnda bulunan blgelere ilerleterek, ngilterenin Yakn ve Orta Douya yaylmasn durdurmaya, Avrupadaki uluslararas siyasetini daha da yumuatmaya almtr. ar ordusunun Generali M. G. ernyayev bununla ilgili olarak: Bizim ilerlememizin amac, ngilizleri Hindistandan dar atmak deil, buradaki birliklerini daha da artrmaya mecbur etmektir, bu ise onun Avrupada zayflamasna yol aacaktr demi.7 ngiltereyi geride brakmaya alan arlk Rusyas, Orta Asyann igaline daha 1930lu yllarda hazrlanmaya balamtr. Cetisuunun (Yedisu) (Rusa-Semireye) ele geirilmesine ilikin ilk pln da tam bu yllarda hazrlanmtr.8 Bu yllarda Kazak topraklar ta Cetisuuya kadar, Rus hakimiyeti altnda olmutur. Rus birlikleri Bat Sibiryadan Cetisuuya saldrlar dzenlemi ve Ayaguz Vadisinde Ayaguzskiy Prikaz adnda bir kale kurmulardr.9 Ayaguz blgesi Omsk vilayetine dahil edilmi ve Sibirya birliklerinin Cetisuuya

1072

ilerlemesi iin cephe gerisi haline gelmitir. Bununla birlikte Orenburgdaki Rus birlikleri, Hokand topraklarn sktrarak Sir Derya kylarna doru ilerlemiler ve 1853 ylnda Ak-Mescit Kalesini ele geirmilerdir. Bat Sibirya birlikleri ise, Cetisuu topraklarnn nemli ksmn ele geirmi ve 1847 ylnda Kopal Kalesini kurmulardr. 1854 ylnda le Vadisinde Verny (Alma-Ata) Kalesinin inasna balamtr. Bu Cetisuuda Rusyann hakimiyeti kurduu anlamna geliyor. ok iyi silhlanm olan ar birlikleri, alarm durumuna geirilmi ve Krgzistan topraklarna girmek iin uygun zaman beklemilerdir. 2. Kuzey Krgzistann Rusya Tarafndan gal Edilmesi Issk Gl (Issk-Kl) Deresinin gneydousunda oturan Bugu kabilesi, Rusyaya ilk katlan Krgz kabilelerinden olmutur. Bugu kabilesinin reisleri daha XIX. yzyln banda Bat Sibiryadaki Rus yetkilileri ile diplomatik ilikiler kurmulardr.10 Rus tacirler, rahat bir ekilde Krgzistan topraklarnda ticaret yapmlar ve Ala-Too zerinden Kagara giden kervan yolunu kullanmlardr. Rus tacirlerin bu blgedeki gvenliklerini salamak iin, Krgz biyleri eral ve Niyyazbek elik etmitir.11 O zamann karmak siyas durumu, kabileler arasndaki kanl i savalar, Hokand hkmdarlarnn zulm, Kazak sultanlarnn basks, in Bogdhannn hileleri, Bugu kabilesi reislerini uzaktaki gl bir devlet ile yeni ilikiler arayna zorlamtr. Komu Kazak topraklarnn Rus birlikleri tarafndan igal edilmesi ve blgedeki Rus saysnn artmasnn, baz Krgz kabile reislerini etkilememesi kanlmazd. Kazakistan zerinden Orta Asyaya gemeye can atan ok iyi silhlanm Rus birlikleri, Issk Gln hemen yaknlarnda konulanmlardr. zel olarak grevlendirilmi Tatar tacirler, Krgz kylerini (ail) gezerek, nfuzlu kabile reislerini-manaplar ve biyleri ar tarafna gemeye ve Rusyaya katlmaya armlardr. ar hkmetinin smrgeci politikasn baarl ekilde hayata geirmek iin Bat Sibiryadaki Rus yetkilileri, Krgz asilzadelerden deerli hediye ve armaanlar esirgememilerdir. Sonunda bu uralar meyvelerini vermitir. ki tarafn yava yava yaknlamas, 17 Ocak 1855 tarihinde Omsk kentinde, kabilesinin Rus uyruuna gemesine kefil olan Bugu kabilesi elisi Kambek eralinin yemin etmesiyle tamamlanmtr. Rus yetkililer, Rusya ile yaknlamada nclk yapan Borombay Bekmuratova, Bugu kabilesi Yksek Manap ve Yarbay unvan vererek, onu, gsterdii faaliyetler iin dllendirmilerdir. Borombayn taraftar olan kabile asilzadelerine gre Rusya, dier dman kabileler, Hokandllar ve in birliklerinin saldrgan tutumlarn durduracakt. te yandan da Bugu kabilesinin nl mensuplar Murataal, Balbay-Baatr, Tilekmat, oh Kara vs. bu karar pek desteklememilerdir. Daha sonra tm Kuzey Krgzistan igal etmeyi plnlayan Rusyann, Bugu kabilesini kendi saflarna katmasnda byk karlar olmutur. 1855 ylnda bakenti Verny olan Ala-Too blgesi kurulmutur. arln Trkistan politikasnn esas karlarndan haberdar olmayan yerli halk, gelecek iin plnlanm zulm ve smrge hedeflerini tahmin etmemitir. ar hkmetinin Tatar tacirler ve Rus memurlar vastasyla yrtt gizli grevinin asl amac, kabileler arasndaki dmanlk ve i sava

1073

iddetlendirmekti. Baz yrelerde hakimiyetin, askerlerin ve Rus Kozaklarnn tenkil birliklerinin eline geecei, rahat hayat arayan Rus kyllerinin karnca srleri gibi en iyi topraklarn istila edecekleri, smrc ynetimin halka ar yk yaratacak ok sayda vergi uygulayaca, kimsenin aklna gelmemitir. Fakat Kuzey Krgz kabilelerinin hepsi de Rusya ile dostne ilikiler kurmaya almamtr. Onlarn ou Rus arna itaat etmeyi reddetmi ve hatta Rus birliklerine kar silhl direni gstermitir. Ruslara kar byle itaatsizliklere, Bugulular arasnda Balbay-Baatr, Sarbaglarda Umetal, Torogeld-Baatr, argn; Sayarlarda Osmon-Datka; Soltinlilerde Cangara, Mayml vs. nclk etmitir. 1960l yllardan itibaren Rus birlikleri, u Vadisine ak ekilde saldr seferleri dzenlemeye balamtr. Burada, Krgz kabilelerinden hibirisinin onlardan yardm istemediini belirtmek gerekiyor. Zamannda baz bilim adamlarnn bu yaylmacl, yerli halkn igalcilerin gelmesini sabrszlkla bekledii eklinde yanstmas artcdr.12 50li yllarn sonunda Issk Gl boyundaki Krgz kabileleri arasndaki kanl i sava iddetlenmi, Bugulular arasnda paralanma meydana gelmitir. Hokandllar, Issk Glde hakimiyetini kurma giriimlerini yinelemilerdir. Rus generalleri, siyas durumun byle gerginlemesini, uya asker sefer dzenlemek iin bahane olarak kullanmlardr. Bu plnn gerekletirilmesi, Genelkurmay Albay Tsimmermana verilmitir.13 5 ubat 1860 ylnda Ala-Too Valisi Albay G. A. Kolpakovskiy, Yzba Jerebyatnov komutasndaki Rus Kozak grubunu Vernydan Issk Gle gnderiyor; onun peinden Venyukovun banda bulunduu birliin de Balkya gelmesi gerekiyordu. Birliin en nemli grevi-vadide Rus hakimiyetini glendirmekti. Ayrca Rus ve Rus Kozaklarnn, yerli halk Hokandn etkisinden kurtarmas, Sarbagllar korkutmas ve onlarn feodallerinin st tabakasn (biyler ve manaplar) Beyaz arn uyruuna gemeyi kabul etmeye zorlamas gerekiyordu.14 Venyukova ise, Rusyaya kar dmanca davranan manaplar zararsz hale getirme ya da tutuklayarak esir alma talimat verilmiti. Bunun yan sra Sibirya Kolordusu Komutan G. H. Gasford, Kolpakovskiya, Murataal ve oh Karan taraftarlarnn Rus birliklerine kar direni gstermesi halinde, dierlerine ders olmas iin, hepsini acmaszca imha etme emri vermitir.15 Mays aynda kararl hareketlere gemek amacyla, Albay Kolpakovskiy birliklerin bana kendi geerek Issk Gle saldryor ve Hokandllar hzl bir ekilde pskrtyor ve bu zamana kadar Rus arnn hakimiyetini kabul etmemi Murataal, Tilekmat ve oh Kara bakanlndaki tm manaplar igal ediyor. Kolpakovskiy, manaplar, ileride yemini bozduklar halde altndakilerin hi affedilmeyeceini, hainlik edenlerin balarnn kesileceini, kylerinin ise soyulacan tehdit ediyor.16 Rusyaya, sadk olan manaplara ise, deerli hediyeler ve yksek dller vermitir.

1074

Issk Gl boyunun kuzeybatsndaki Sargab manaplarn, imdi ise Rus birlikleri sktrmaya balamt. Onlarn birou, Tanr Dalarna (Tyan-an) gmek zorunda kalmtr. Rus smrgecileri bu kararl eylemlerden sonra, u Vadisindeki Hokand kalelerini ele geirmeye karar vermilerdir. 1860 ylnn Haziran aynda Tsimmerman, le Vadisindeki Rus birliklerinin komutanlna atanmtr. te yandan Hokand Han, kararl savaa hazrlanarak, elinin altndaki Sarbazlar u Vadisine gndermitir. 5 bin Hokand Sarbaznn,17 Kastek Kalesine ani hcum dzenleyerek onu tahrip etmesi gerekiyordu. Han Sarbazlar ve u Krgzlarndan oluan Bikekteki birlikler, onlara yardma gelmek iin hazrlanmlardr. Soltinlilerin manaplar Baytik Kanayev, Cangaran kardei Sultanbay, Ablda Biy, Sargab ve Tnayllarn Manap Cantay ilk bata kendi halk ve topraklarn yeni Rus igalcilerine kar savunmay kararlatrmlardr. Onun iin kendi cigitleri (yiit) ile birlikte, Rus birliklerin konulandrld Kastek Kalesinin kuatlmasna katlmlardr.18 Fakat Hokandllar nlemek ve u Vadisini ilk ele geirmek isteyen kuatmaclar, Kastekin igal edilmesine engel olamamlar, 23 Austosta Tsimmerman komutasndaki ar birlikleri Vernydan Tokmoka yola kmlardr. 26 Austosta Tsimmermann birlikleri u Nehrini geerek onun sol kysndaki Tokmok Kalesini ele geirmitir. 31 Austosta Rus birlikleri Bikek Kalesini igal etmitir. ok gemeden, Eyll aynn ortalarnda Rus birlikleri Vernya dnyor. Hokand Han, bu frsattan faydalanarak Takentteki Valisi Kanaat-aa uya gnderiyor. Kanaat-aann birlikleri 20 bin Sarbaz ve 10 toptan oluuyordu.19 Birbirine kar duran taraflar 29 Eyll 1860 tarihinde Uzun-Aata yine atmlardr. Rus birliklerinin galip gelmesiyle sonulanan bu atmaya, Almbek-Datka komutasndaki Krgzlar katlmtr. Almbek-Datka, emri altna Narn, Ketmen-Tb ve udan 12 bin Krgz askerini toplamtr. Ayrca bu savata abdan Cantayevin cigitleri de Ruslara kar savamtr.20 abdan, bu atmaya kadar Kanaat-aa ile sk ilikiler kurmutur. Kanaat-aa ve Almbek-Datkann 1862 ylnda Uzun-Aa Savanda bozguna uramasndan sonra Yksek Manap Cantay bakanlndaki Kemin Krgzlar, Ruslarn hakimiyetini tanmtr. Bu habere sevinen arlk hkmeti, 1867 ylnda Cantay Yarbay rtbesiyle dllendirmitir, Kenensara kar etkin mcadelesi iin de Altn Nian vermitir.21 1862 yln yaznda Solto kabilesi Reisi Baytik-Baatr, Bikek Beki Rahmatullaya kar mcadeleye balamtr. Daha sonra o, Hokand Sarbazlarnn kalesini kuatma altna alrken, G. Kolpakovskiyden asker destek ve toplar istemitir. Bunu sabrszlkla bekleyen A. G. Kolpakovskiy komutasndaki ar birlikleri, hemen 3 Eyll 1862 tarihinde Vernydan uya hareket ederek, 24 Ekim gn Bikek Kalesini ele geirmilerdir. Manap Cangara, Mayml ve Tnaalnn banda bulunduu Solto kabilesinin bir ksm, Ruslara itaat etmeyi reddetmi ve Talasa g etmitir. Rus birliklerine kar asker direni gstermeyi

1075

amalayan Cangara, birka bin cigiti bile toplamtr.22 Cangaran plnlarn gerekletirmesini engellemek amacyla, Rus Kozaklarndan oluan bir grup, Baavu Butakov komutasnda 1863 ylnda Tokmoka gnderilmitir. Butakov, Solto kabilesinin nfuzlu reisleri Baytik, Kora, Make, aydulda, zbek Bokoyevin yan sra Sarbagllarn kabile reisleri Mende ile Mrzay Tokmoka arm ve onlar, Rus Kazaklarn eliinde Vernya gtrm ve onlar orada rehin olarak gnlerce tutmutur.23 arlk birlikleri, bu frsattan faydalanarak ve tehdit kullanarak, nihayet u Vadisine Rusyann hakimiyetini yerletirdi. 1865 ylnda ise Talas Krgzlarnn topraklarn igal etme sreci neredeyse tamamlanmt. Kritik durumu ve dmana kar silhl direni iin kendi imkanlarnn snrl olduunu aka anlayan baz Krgz feodal hkmdarlar, Rus arna itaat etmek zorunda kalmtr. Fakat onlar Bugu kabilesi gibi Rusyaya sadakat yemini etmemilerdir. te yandan, bu zamana kadar Krgzistann byk bir ksmn ele geiren arlk, kendisi de byle bir yemine ihtiya duymamtr. Orta Tanr Dalar Krgzlarn igal etme ise, uzun zaman almtr. nk Umetaal Ormonov ve Osman Taylakovun liderliindeki Sarbagl ve Sayaklar, Rus askerlerine kar silhl direni gstermilerdir. Ve ancak birka yl sren kanl arpmalardan sonra, 1867 ylnda Albay Poltoratskiy, Umetaaly yenmitir.24 Osman-Datka ise kendisinden gl olan dmanna taviz vererek, Kagar tarafna ekilmitir. Kuzey Krgzistanda Rusya hakimliinin yerletirilmesi, Orta Tanr Dalarnn ele geirilmesiyle tamamlanmtr. 1868 ylnda Narn ve Karakolda kaleler ina edilmitir. Kalelerde konulandrlan birlikler, smrge hakimiyetinin direi olarak Rusyann hkmranln ve yeni snrlarnn gvenliini korumutur. Bundan byle Gney Krgzistan igal etmek iin yol alm ve igalcilerin bu plnn gerekletirmek iin imkanlar genilemitir. Yerli halk, Rus mparatorluunun demir kskalar arasna sktrlm ve uzun yllar boyunca iddetli smrge basks altnda kalmtr. II. Blm: Gney Krgzistann Rusya Tarafndan gal Edilmesi 1. XIX. Yzylda Krgzistann Gneyinde Siyasal ve Sosyal Durum Rus Birliklerinin Hokand Topraklarna Seferi Hokand Hanlnn siyas durumunun ktlemesi, bu dnemin ayrt edici zellii olmutur. Saray darbeleri, srekli ayaklanma ve isyanlar, hanlarn sk sk deimesi, devletin tabann sarsmtr. Bu nedenle Rus birliklerinin iki ynden, Sr Derya ve Sibirya blgesinden Trkistana doru ilerlemesi, onlarn Krgzistann gneyine girmesini kolaylatrmtr. Daha nce olduu gibi bu yllarda, Krgz feodallerinin st tabakas, Hokandn siyas hayatna aktif bir ekilde katlmlardr. Siyas olaylarda en nemli rol Alay Krgzlar ve Hokand Hanl ile snr olan blgelerde oturan Krgzlar oynamlardr. Onlar ou zaman, tahta kmalar iin baz adaylara destek olmulardr. 1850li yllarn sonunda Alay Krgzlarnn nl Hkmdar AlmbekDatka Asan-biy olu, Hanzadelerden (Hann torunlar) biri olan Malabeka byk destek vermitir.

1076

Almbek-Datkann banda bulunduu Krgzlarn yardmyla Mala-Han (1858-1862) da kardei Hudoyardan hanlk tahtn almtr. Mala-Han ise daha sonra, hamisi olan Almbek-Datkay Andicann Genel Valiliine atamtr. Ayrca, Krgz feodalleri Seyitbek-Datka Hodjentin Genel Valisi, Mulla Kasm da, Nau Kalesinin Beki olarak atanmlardr.25 1862 yl balarnda Hudoyarn Hanlk tahtna dnmesinden yana olanlar, iki kez darbe giriiminde bulunmular ve nihayet Mala-Han ldrerek, tahta eral-Hann torunu ah-Murat geirmilerdir. Bu darbede, Krgz feodalleri Almbek-Datka, Kadrbek-Datka ile Kpak-Krgz Almkul vs. byk rol oynamtr. Sonuta yeni Han, Almbeki kendi veziri olarak atamtr. Almbek-Datka, kararghta yksek rtbeye sahip olmasna ramen, Vezirlik grevinde uzun sre kalmamtr. ktidar eline geirmek isteyen Almkul, ok gemeden kendine rakip gren Almbek-Datka, Kadrbek-Datka ve Han ordusunda yksek nfuz sahibi kazanan dier kiileri yolundan alkoymutur.26 Bu gergin durumda, Takent Beki Kanaat-aann desteine dayanan Hudoyar-Han, taht iin mcadeleye yeniden balamtr. 1862 yln ilkbaharnda Hudoyar-Han, Buhara Emiri Muzafferddinin yardmyla Hokand ele geiriyor ve bakent yaknlarndaki sava kazanyor. Fakat tahttan drlen Hann Krgz ve Kpak taraftarlar, agzl ve merhametsiz Hudoyar-Hana kar amansz mcadeleyi srdrmlerdir.27 Onlar, 1862 ylnn yaznda Ferganann byk kentleri olan Andican, Namangan, Margeleni ele geirmilerdir. 1863 ylnn yaznda, Buhara Emiri lkesine dndnde, iktidar elinde tutmay

baaramayaca kanaatna varan Hudoyar-Han, kendi bakentini terk ediyor ve Muzafferddin ile birlikte gidiyor. Bu olaylarn ardndan Hokand Hanlnda tm hakimiyet Krgz-Kpak feodal asilzadelerin eline geiyor. 9 Temmuz 1863 tarihinde onlar Mala-hann 12 yandaki olu SultanSeyidi (1863-1865) Han iln ediyorlar. ok saydaki siyas olaya ve kararghtaki kulis mcadelesine karm tecrbeli devlet adam Almkul ise, reit olmayan Han-Ataln yksek danmanlna atanyor. Bu yllarda uzun sre karargh hakimiyeti, Krgz-Kpak asilzadelerin elinde olmutur. phesiz, uzun zaman sren i savalar, hanl zayf drm, Rus birliklerinin Hokand topraklarna girmesi ve onu yava yava igal etmesi iin elverili artlar dourmutur. 1860l yllarn ortalarnda Rus birliklerinin Orta Asyann iine hzla ilerlemesi iin gereken artlar olumutur. arn asker strateji uzmanlar bundan nce igal iin gereken hazrl yapm ve istihbarat birlikleri yreyi titiz bir ekilde incelemilerdir. ar hkmeti 1860l yllarn banda, Orenburg (Sr-Derya) ve Sibirya snr blgelerinin birlemesi iin, Rus birliklerinin Orta Asyadaki hareketlerini sk sk gzden geirmitir. Sonunda, Rus ar II. Aleksandr, Aralk 1863 ylnda ad geen blgelerin kendi topraklarna katlmas iin gelecek 1964 ylnn bandan balama konusunda emir vermitir.28 Bunun ardndan Rusya Askeriye Bakan D. A. Milyutin, Orenburg ve Bat Sibirya valilerine zel bir talimat vererek, Bat Sibirya Genel Valisi A. O. Dyugamelin Vernyda ordu toplayarak Oluya-Atay (Taraza) ele geirmeye hazrlanmalarn emrediyor. Orenburgdan gelen Rus birliklerine ise, Suzak ve olok-Kurgan tamamen ele geirme grevi veriliyor.

1077

1 Mays 1864 tarihinde Albay M. G. ernyayev ynetiminde 2500 sngcden oluan Vernydaki Rus ordusu, u Vadisinden sefere kyor. Bu srada Albay N. A. Veryovkinin Perovsktaki (Kzlordu) birlikleri ilerlemeye hazrlanyordu. Rus makamlar, u Vadisinin aalarnda bulunan Hokand kalelerini ele geirmek ve hl ele geirilemeyen topraklar tamamen igal etmek iin yerli Krgz yneticileri-manaplar ve Kazaklarn sultanlarn kendi tarafna ekmesi gerekiyordu. Bu slubu mkemmel ekilde benimseyen Rus brokrat, unun Krgz manaplar arasnda scak szlerle ho ifadelerle yazlm olan ary yayd. Hatta Cantay, Mende, Hudoyar ve birka manapla daha grerek onlara ticaret cppesi ve saatler hediye etti.29 Dik bal Krgz manaplar ve biyler, Rus brokratlar tarafndan korkutuluyor, fahri rehin olarak tutuluyor, hatta bazlar aka kovuturuluyordu. nk belirlenen amalar gerekletirmek iin her trl yntemin uygun olduunu ok iyi dnebiliyorlard. Ruslar eski Rum bl ve hkmet ilkesini ustalkla kullanmlardr. Bylece, ayn yln iinde Ketmen-Tb ve atkal Krgzlar, Rus arna boyun emek ve Rusya uyruunu kabul etmek zorunda kalmlardr.30 Rus istilclar 24 Mays 1864 tarihinde Merke Kalesini ele geiriyor, Eyllde de imkenti igal ediyorlar. Haziran aynda Viryovkinin birlikleri, Trkistan kentini ele geiriyor. Mays 1864te Takentteki kanl atma, smrgecilerin zaferi ile sonulanyor. Ruslarn Takenti igal etmesinin ardndan, Hokandda Buhara Emirinin katlmyla bir darbe yaplyor ve iktidar yeniden Hudoyar-Hann eline geiyor. 1867 ylnn yaznda Trkistan blgesi, Trkistan Valiliine deitiriliyor. Daha nceki blge 1865 ylnda kurulmu olup, Issk-Glden Aral Denizine kadar geni topraklara uzanyordu. Blgenin asker valiliine ilk bata General M. G. ernyayev atanyor. ar II. Aleksandr, Trkistan Genel Valiliine ise, General Bayaveri K. P. Fon Kaufman lyk grmtr. arlk hkmeti ona olduka fazla yetki tanmtr. Genel valinin, Orta Asyadaki ayr ayr hanlklarla kendi bana diplomatik grmeler yapma yetkisi olmutur. Hatta Genel Valiye, sava iln etme veya bar antlamas imzalama yetkisi verilmiti. Topraklarnn nemli bir blmn Rusyaya kaptran Hokand Hanl, bu lke ile srdrd sava srasnda ok byk madd zarar ve can kayb vermi ve ok gemeden istilaclara teslim olmutu. 29 Ocak 1868 ylnda Kaufman ile Hudoyar-Han tarafndan imzalanan antlamaya gre, Hokand Hanl Rusyann peyki haline gelmitir.31 Hokand Hanlnn peyk lke haline gelmesi sonucu, hanln iinde yer alan Gney Krgzlar, yeni fatihlerin iktidarn tanmak zorunda braklmtr. Ancak onlar, Hokand Hanlnn yok edilmesine kadar Rusyann egemenliini tanmamlardr. Bunun iin daha ok aba gerekmitir. 2. Hokand Ayaklanmas. Gney Krgzistann Rusya Tarafndan gal Edilmesi

1078

Hokand Hanlnn peyklik dneminde baml kald sre, yerel halk iin en g dnem olmutur. Yar baml konumuna ramen Hokand Han, halk aleyhtar ak zulm politikasn uygulamaya devam etmitir. Vergiler ve hara, her geen yl daha da artrlmtr.32 rnein XIX. yzyln 60l yllarnda, Hokand Hanlnda halktan 20 eit vergi alnyordu.33 Hudoyar-Han tarafndan yrtlen sert politika, Krgzlara kar zellikle yamac olmutur. Bu da halkn han hakimiyetine kar honutsuzluk ve nefretini artrm ve zulme kar bir dizi tepki gstermesine yol amtr. Buna, o dnemde yaam olanlardan birinin verdii bilgiler iaret ediyor: Kt ynetim, Hudoyar-Hann ahs zenginlii iin getirilen son derece ar vergi ve hara, Fergana halknn sabrn tard ve bata hanln dousunda yaayan Krgzlar arasnda karkla yol at.34 1971 ylnn baharnda Soha Krgzlarnn ayaklanmas patlak vermiti. ok gemeden karklk Alay Krgzlarna da sramt. Ancak, Hokand birlikleri bu halk ayaklanmalarn bastrmay baarmtr. Alay Krgzlarnn arasndaki alkantlar, 1873 ylnda Gney Krgzistanda balayan toplu halk ayaklanmasnn habercisi olmutur. Hudoyar-Hann Hokand Hanlnn ektirdii zulme kar olan bu ayaklanma, iki aamada gelimitir. lk aama, 1873-1874 yllarnda saldrlarn dorudan Hokand makamlarna ynelik olduu sreyi kapsyor. kinci aamada (1875-1876 yllar) Krgzlarn ve zbeklerin mcadelesi, sadece Hokand Hanlna kar deil, bunun yan sra Rusyann Derebeyi Hudoyar-Hana asker destek salayan arla kar ynelik olmutur.35 Zorla vergi (zekat) toplanmas, ayaklanmalar iin dorudan gereke olmutur. Ayaklanma, ok gemeden Alay ve tm Gney Krgzistan da sarmtr. Ayaklanan halkn nderliini Krgz shak Hasan olu (Pulathan) stlenmitir. shak Hasan olu kendini Alim-Hann torunu ve yasal varisi iln etmitir. Blgenin deiik yrelerindeki ayaklanmalarn baka liderleri de bulunmutur. Mesel, Andican Krgzlarnn banda Mamr Mergen olu, atkal Krgzlarnn banda Momun amurzzak olu olmutur. Ayaklanma genel olarak, ulusal kurtulu ve ilerici karaktere sahip olmutur. Ayaklanmann en nemli muharrik gcn, Hokand Hannn zulm politikasnn tm arln ve han brokratlarnn zorbaln srtnda hisseden kk ve orta lekli hayvan yetitiricileri ve iftiler (dehkan) tekil etmilerdir. Onlarla birlikte halk hareketinde Krgzlarn ve Kpaklarn soylu aristokrat temsilcileri de yer almlardr. Bunu, tarih belirleyici noktalarda, deiik sosyal tabakalarn karlarnn bazen denk dmesiyle aklamak mmkndr. Haziran 1873 tarihinde binlerce Krgz ve Kpak hayvan yetitiricisi, Ferganaya doru harekete gemitir. ok gemeden onlar, zgn ve Soha Kalelerini ele geirmilerdir. syanclar, bir sre sonra hi arpmaya girmeden O, Suzak, Bulak-Ba, -Korgon ve birok yerleim birimini ele geirmilerdir.36 Bu ehirlerde ve kylerde yaayan zbek nfusu, genellikle ayaklanmay tasvip etmi, fakirler ise etkin bir ekilde destek olmulardr.

1079

Ayaklanmann bykl ve isyanclarn baars, Hokand Hann korkutmutur. Bundan dolay da o, halk hareketini bastrmak iin kararl nlemler almtr. 1874 ylnn sonbahar gnlerinde, Abdrahman Avtobainin banda bulunduu Hokand birlikleri, Hamangan yaknlarnda isyanclar bozguna uratmtr. Ancak, hanlkta asayiin salanmas baarlamamtr. Halk arasnda daha byk yeni bir saldr buhran olumutur. Bu artlar altnda Hudoyar-Handan memnun olmayan feodal evreler, kent nfusu temsilcileri ve din adamlar grlerini daha ak dile getirmeye balamlardr. Bu da halk ayaklanmasnn yeni aamasnn balamasna sebep olmutur. 1875 ylnn banda Pulat-Han kk bir isyanc grubu ile birlikte, geici snak yeri bulduu atkal Vadisinde taarruza gemitir.37 Halkn Hudoyar-Hana kar geni apl ayaklanmalar 1875 ylnn Temmuz aynda zgnde balamtr. syanclarn bana yine Pulat-Han gemitir. Hokand Han, ayaklanan halka kar birka byk asker birlik gndermitir. Ancak aralarnda Abdrahman Avtobainin de banda bulunduu askerler, isyanclarn tarafna gemilerdir. syanclar ok gemeden O, Namangan, Andican ve Asakeyi ele geirmilerdir. Olaylarn bu kadar hzl gelimesinden korkan Hudoyar-Han, telgrafla Kaufmana mesaj geerek, derhal yardm gndermesi, isyanclarn amalarnn gereklememesi iin, en ksa zamanda Hokand kentine toplarla birlikte Rus birlii gndermesi iin yalvarmtr.38 Ancak, Hudoyar-Han, arn birliklerini beklemeden bakentini terk etme karar almtr. Hudoyar-Han, 22 Temmuz 1875 tarihinde Hokanddan km ve Trkistan Genel Valisinin himayesi altna snmtr. syanclar, hi atmaya girmeden Hokand kentini ele geirmi ve bundan bir sre nce ayaklanan halkn tarafna geen Hudoyar-Hann olu Nasreddini Han iln etmilerdir. Hudoyar-Hann zor durumunu gz nnde bulunduran Trkistan Genel Valisi Kaufman, yeni han tanmak zorunda kalmtr. Ancak, bu da halk hareketlerinin yatmasna yardmc olmamtr. syanclar ile Rus birlikleri arasnda atmalar giderek artmaya balamtr. Austosun sonunda arn birlikleri Hokand igal etmilerdir. mzalanan yeni antlamaya gre, Hokand Hanl, Rusyaya eski yneticinin dneminde olduundan daha ok baml duruma dmtr. Bu anlamadan memnun olmayanlar ok gemeden ayaklanma karmlar, Nasreddine boyun emeyi reddetmiler ve Pulat-Hann hakimiyetini tanmlardr. Krgzlarn ve Kpaklarn nfuzlu temsilcileri Andican yaknlarndaki Buta-Kara kyne (klak) toplanarak, Pulat-Han Han iln ettiler ve eski gelenee gre onu beyaz keede havaya kaldrdlar.39 Ksa bir sre sonra Pulat-Han, genellikle Krgz ve Kpaklarn yer ald ve 12 bin atldan oluan byk bir birlik toplamtr.40 Byk bir ky olan Asake, Pulat-Hann kona olmutur. PulatHan, Nasreddin-Hann yandalar ile amansz savalar vermitir. Pulat-Hann birlikleri Feyzabad ky yaknlarndaki arpmada Nasreddinin ordusunu yenmi, Andicann yaknlarnda ise arn birliklerini bozguna uratmtr. Pulat Han, ok gemeden Hokand kentini de ele geirmitir. Nasreddin ise, Hodjente Rus makamlarn yanna kamtr.

1080

Bu olaylarn ardndan isyanclara kar General Skobolevin komutasnda Rus birlikleri gnderilmitir. 11 Kasm 1875 tarihinde Balk ky yaknlarndaki arpmada Skobolev, PulatHann birliklerini yenilgiye uratmtr. 3 Aralk 1876 tarihinde arn birlikleri, Andican, 12 Ocakta ise halk ayaklanmasnn liderinin son tutunma noktas olan -Korgon Kalesini ele geirmitir. Bundan nce Abdrahman Avtobai ve birok Hokandl nl feodal, mcadeleye son vermi ve Rusyaya itaat etmitir. Pulat-Han, ok gemeden hainler tarafndan ele geirilerek, Rus makamlarna teslim edilmi ve Margalanda idam edilmitir. Bu muazzam ayaklanmann bastrlmasnn ardndan Hokand Hanl ortadan kaldrlmtr. Onun topraklarnda 19 ubat 1876 tarihinde Trkistan Genel Valilii iinde Fergana blgesi kurulmutur. Abdldabekin banda bulunduu Alay Krgzlar, 1876 ylnn ortalarna kadar ar makamlarna kar iddetli bir direni gstermilerdir. Canrk yresinde nemli arpmalar yaanmtr. Temmuz 1876 tarihinde General Skobolevin banda bulunduu arn birlikleri, Alay Vadisine tenkil seferi dzenlemitir. Bu sefer, Gney Krgzistann Rusya tarafndan igalini tamamlamtr. 3. Blgenin dar Yaps Rusyann Orta Asyay igal etmesinin ardndan, buraya yeni idar dzen ve asker-smrge rejimi getirilmitir. st yetki, Rusya mparatorluu Askeriye Bakannn ahsiyetinde ar ynetimine ait olmutur. Rusya Askeriye bakannn izni ile komu lkelere sava aabilen veya onlarla bar imzalayabilen Trkistan Genel Valisi, tm yetkileri elinde bulundurmutur. Blgelerin (oblast) ve ilelerin (uyezd) banda, sivil ynetimlerde olduu gibi asker ve polis birimlerinde de tam yetkiye sahip olan arn generalleri ile subaylar bulunmulardr. Onlar ayn zamanda, ordu komutanln da stlenmilerdir.41 Asker-smrge idaresinin alt basamaklarnda, yerel halk gzetleyen blge polis komiserleri yer almtr. Blge valileri, arn onay ile Askeriye Bakannn atamasyla, ile kaymakamlar ise Trkistan Genel Valisinin onay ile greve getirilmilerdir. Blge polis komiserlerine gelince onlar, kaymakamlarn nerisiyle ve blge asker valilerinin atamasyla greve gelmilerdir. Yerli halk, haklarndan tamamen mahrum edilmi ve smrge ynetiminin en alt basama olan yerel bucak (volost) idaresinin dnda, hibir ynetim birimine girememitir. Rus arl blgede, kendine baml olan yerli halkn huzuru ve itatkarln koruma adna byk bir ceza organlar sistemi kurmutur. Burada bulunan arn asker garnizonlar ve Rus Kozak mfrezeleri, valinin herhangi bir emri zerine, silhsz yerel halkn stne saldrmaya ve iktidara kar her trl direnii bastrmaya hazr bulunmulardr. arlk hkmetinin karlar titizlikle korunmutur. arln sosyal dayanan, bucak mdrleri, biyler ve ky reisleri tekil etmitir. Onlar seimle greve gelmilerdir. Seimlerde, bata ile kaymakam olmak zere seimlerin gidiatn kontrol eden arn memurlar, mecburen hazr bulunmulardr. Bunun yan sra, seim sonular, adaylar reddetme ve onlarn yerine bakalarn getirme hakk olan ile kaymakam ve blgenin askeriye valisi

1081

tarafndan onaylanmtr.42 Bucak kurultaylar ve ky toplantlarnn yaplacak yeri ve tarihi, ile kaymakam tarafndan belirlenmitir. Bucak mdr, bucak kurultaynda (top), ky reisi ise ky toplantsnda seilmitir. le 10002000 adrdan (yurt) yani haneden, ky ise 100-200 adrdan olumutur. XX. yzyln banda adr (hane) says belirli lde azalm ve bucakta 600 ila 1500, kyde 100 adr bulunmutur. Her 50 adrdan ak oylamayla nde gelen ahslardan bir semen El Ba seilmitir. Bucak kurultaynda bir araya gelen semenler gizli oylamayla bucak mdr semiler. Genelde seim sandklarnda siyah ve beyaz renkli talar kullanlmtr. En ok beyaz ta alan bucak mdr, onun arkasnda gelen iki kii de bucak yneticisi aday olmulardr.43 Biyler ve kazlar, bucak kurultaynda yllk sre iin seilmitir. Ky muhtar seimleri de, bucak kurultaylarn rnek alarak yaplmtr: Her 10 adrdan bir semen on ba seilmitir. Bucak yneticileri, dorudan ile kaymakamnn emrinde olup onun tm talimatlarn yerine getirmilerdir. Bucaklardaki huzuru ve dzeni salama ve halk hakimleri, biylerin verdii karar ve genelgeleri yerine getirme grevi onlara verilmitir. Ky reisleri iin de ayn eyi syleyebiliriz. Yerel halktan hara toplama iini onlar stlenmitir. Orta Asya topraklarnda, merkezi Takent olmak zere Trkistan Genel Valilii kurulmutur. Genel Valilik, Fergana, Sr Derya, Cetisuu, Semarkant ve Hazar Ard (Zakaspiyskaya) adnda be blgeden olumutur. Krgzistan ise, Cetisuu, Fergana blgelerine ve Sr Derya ile Semarkant blgelerinin bir ksmna girmitir. Blgeler ilelerden, ileler de bucaklardan oluturulmutur. Bucaklar da kylere ayrlmtr. 1916 ylnn ilk yarsnda, Krgzlarn says yaklak 804.524 kiiden oluuyordu.44 Onlarla birlikte burada Rus, Ukraynal, Beyaz Rusyal, zbek, Tatar, Uygur, Dungan, Sart-Kalmaklar da yayordu. III. Blm: 1916 Ayaklanmas ve Mill Siyas Bilincin Artmas arlk Rusyas, Krgzlarn topraklarn, bu ayaklanmadan yarm asr nce igal etmiti. Rus mparatorluu, Orta Asyada ak bir ulusal-smrge politikas gtmtr. Krgzlar, Rus arnn hakimiyetini tanynca, itiraz etmeden onun kararlarna uymak zorunda kalmlard. ar hkmeti, memleketin ynetimini yerel halkn karlarn hesaba katmadan yrtmtr. Ulusal smrge politikasnn kuvvetlendirilmesi, ar memurlarnn merhametsizlii, yerel halkta honutsuzluk ve fke yaratmtr. Honutsuzluun artmasna, arlk tarafndan yrtlen toprak politikas da neden olmutur. Rus ve Ukraynal kyller daha iyi bir pay alma aray iinde Orta Rusyadan Kuzey Krgzistana gmeye balamtr. Smrgeci hakimiyet, onlar iin elinden gelen destei salayarak, Krgzlarn sulak, verimli ve ilemesi kolay olan topraklarna el koyarak onlara vermitir, nk bu Rus Kozak gmenler arln blgedeki dayanan oluturacaklard. Yazlak ve klaklarn ellerinden

1082

alnmas, phesiz ki, Krgzlarn mill bilincinde derin izler brakmtr. arlk, fke dolu bir tahri yaparak, I. Dnya Sava srasnda Krgz halknn zellikle eref ve haysiyetiyle oynamtr. Sava yllarnda, hububat retimi iki kat dmtr. Byk ve kkba hayvan says aniden azalmtr. Srf asker ihtiyalar iin Cetisuudan toplanan hayvansal ve tarmsal rnlerin tutar, 55 milyon rubleyi bulmutur. Pazardaki fiyatlar ise aniden ykselmitir. Vergi ve eitli masraflar haddinden fazla artmtr. rnein, 4 ruble olan aile vergisi 8 rubleye kartlmtr. Bunun dnda, 1 ruble 84 kopek olan sava vergisi getirilmitir.45 ar memurlar sava bahane ederek, yerel halktan haddinden fazla at, deve, giysi, kee ve adr toplamtr. Askere arlan Rus kyllerin iftliklerinde, zorla Krgzlar altrlmtr. Bu, zaten zor durumda olan halkn durumunu daha da arlatrmtr. Sava yllarnda, yerel halkn topraklarna zorla el konulmaya devam edilmitir. rnein, 1915 ylna doru sadece u Vadisinde Krgzlardan 700.000 hektardan fazla toprak alnmtr. Gney Krgzistanda ise, Rus kyllere 82.000 hektar srlp ekilebilir arazi teslim edilmitir.46 fkenin artmasna, Rus memurlarnn ve baz kyl gmenlerin, yerel halkn kltr, tre, gelenek, din ve dilini aalamas da yol amtr. Haziran 1916da, arn yerel halkn cephe gerisinde almasna ilikin seferber karar iln edilmitir.47 Halk, smrge boyunduruunun gaddar kskac altnda, artk bu kadar zorbal kaldracak gce sahip deildi. Zaten kzgn olan halk, artk arn iddetli fkesi ve ok iyi silhlanm ordusu bile durduramyor ve o, cesurca mcadele etmeye kalkyordu. 1916 ylndaki ayaklanma, Orta Asya ve Kazakistanda geni topraklara yaylmtr. Ayaklanmaya yerel halktan 10 milyon kii katlmtr. Temmuzda dalgalanmalarla balayan halk hareketi, Austosta silhl bir ayaklanmaya dnerek Ekim aynn sonuna kadar devam etmitir. Ayaklanma, 4 Temmuz 1916 ylnda Hodjent kentindeki alkantlarla balamtr. Ayaklananlar, arn kararna kar duyduklar memnuniyetsizlii aka gstermilerdir. ok gemeden byle alkantlar dier ky, klak ve kentlere de sramtr. Temmuz aynn ortalarnda bu alkantlar artk tm Fergana vadisinde harekete gemeye balamtr. Bunlara Krgzlar etkin bir ekilde katlmlardr. Daha ayaklanmann banda Andican ilesinin Altn-Kl ve Bazar-Kurgan bucaklarnn halklar byk bir kararllk gstermitir. Buradaki halk, arn kararna itaat etmeyi reddetmi ve seferberlik iin arlanlarn listesini imha etmitir. Buna benzer olaylar, Balki, Cele-Kuduk, Massan, Maysar gibi komu bucaklarda da meydana gelmitir. Krgz nfusunun ounlukta olduu dalk blgelerdeki halk hareketleri en gergin noktasna ulamtr. Ayaklanmalara Hokand ve Namangan ilelerinde yaayan Krgzlar da faal bir ekilde katlmlardr. O ilesinde ayaklanma daha Temmuz aynn balarnda balamtr. En kalabalk katlm Sleyman-Dada olmu ve burada yaklak 10.000 kii ayaklanmaya katlmtr. Kalabalk aka: Savaa gitmeyeceiz! ocuklarmz vermeyeceiz! diye sloganlar atmtr. Smrge hakimiyeti,

1083

tenkil mfrezesinin yardmyla, toplanan kalabal zorla datm, baz organizatrleri ve toplanma iin ilham verenleri tutuklatmtr.48 Byle alkantlar Bulakba bucandaki Koca-Abad ve akar kylerinde yaklak bir hafta boyunca devam etmitir. Temmuz aynn sonunda artk -Korgon ky halk da ayaklanmtr. Ayaklanma, ar birlikleri tarafndan bastrlmtr: 3 kii ldrlm, 15 kii de tutuklanmtr. zgnde birka gn boyunca sren ayaklanma da sert gemitir. Halk hareketine Alay, Gulin, Nookat, Kurab ve dier bucaklarn nfusu da katlmtr. Ayaklanmalar, Austosun banda Gney Krgzistann byk bir ksmn kapsamtr.49 Kuzey Krgzistandaki ilk alkantlar Temmuz aynn ortalarnda balamtr. Bu blgedeki halk hareketlerinin baz zellikleri bulunuyordu. Ayaklanmalara Krgzlar, Kazaklar, Dunganlar, Uygurlar, Sart-Kalmaklar, Bakurtlar, Tatarlar ve Rus ile Ukraynal kyllerin bazlar katlmtr. Ayaklanma, Rus arnn birlikleri ile silhl atmaya dnmtr. Temmuzun sonunda halk alkantlar Cetisuu blgesine de yayld. Austosta ise, silhl ayaklanmalarn atei Dou uyu da sard. Austosun banda Kemindeki abdan-Baatr Camiinde bir toplant yapld. Toplantda, arn karar ve halkn g durumu ele alnmtr. Uzun grmelerin ardndan, halk bu karara uymay reddetmitir. Toplantya katlanlar kendi bamszlklar iin mcadele etme ihtiyacnn doduu sonucuna varmlardr. Eski halk geleneklerine gre, mcadele srasnda halkn banda durmak iin halk arasnda saylan ve sayg gren abdan-Baatrn olu Mokuu, Han iln etmilerdir. Bu gelenek, Krgz halknn gebe hayatna dayanyor. Han hakimiyeti, bamsz egemen devleti kavram ile blnmez bir iliki iinde olmutur. Bundan dolay, baz bilim adamlarnn iddialarna gre, Hann iln edilmesi, hi de geriye dnme ve gemiteki feodal-ataerkil sistem arzusu deildi. Bu, geen aa uygun olarak, bamszlk arzusudur. Bunun ardndan dier blgeler kendi yneticilerini -hanlarn-iln etmilerdir. Mesel, Issk Glde hanla Batrkan Nogoyev, Orta Tanr Dalarnda ise Kanat Ibkeyev ykseltilmitir. Birbirleri arasnda byk farkllk olmasna ramen basit halk ve feodal soylular zor zamanlarda birlemilerdir. Ne zaman ki hepsinin ban bel sarsa, hep birlikte halk iin, doduklar toprak ve vatanlar iin mcadeleye gitmilerdir. Ayaklanma ksa sre sonra Keminden Sokuluka kadar yaylmtr. Ayaklananlar, Verny-Bipek yolunu ele geirmi, posta ve telgraf merkezlerini darmadan etmilerdir. Halk hareketinin ksa srede bastrlmas iin arn memurlar Kuzey Krgzistana kalabalk birlikler: 2 Rus Kozak alay, 6 blk, 30dan fazla takm gndermitir.50 8 Austosta Tokmoka yakn kylerde ayaklanmalar balad. 9 Austosta Boom Geidinde braim Teleyevin banda bulunduu Krgz birlikleri Issk Gle doru hareket eden ordunun yolunu kesti ve yaklak 200 tfek ile bunlara ait 30 binden fazla fiek ele geirildi.51 Austosun ortalarnda Issk Gl Deresi, Talas ve Orta Tanr Dalarndaki atmalar iddetlendi. Kokorda ayaklananlar, Stolpino ve Belostarskoye kylerine saldrd. u Vadisindeki

1084

Tokmok ehrinin kuatmas 10 gn devam etti (13-22 Austos). Ayn zamanda, Bipek ilesine bal 12 bucakta ayaklanmalarn balad biliniyor. Issk Gl boyundaki silhl ayaklanma zellikle daha iddetli bir durum kazanmtr. Ayaklanan Krgz, Kazak, Uygur ve Dunganlar, Karkradaki fuarda 500den fazla dkkn atee vermiti.52 Issk Gl boyundaki ar memurlarna ve ky aalarna kar saldrlar daha 9 Austosta balamtr. rdk kyndeki Dunganlar, 1 Austostan itibaren ayaklanmalara etkin bir ekilde katlmaya baladlar. Ayn gn onlar rdka giden birliklerin yolunu keserek, ardndan Karakola saldrya getiler. Ertesi gn, Krgzlar ve Dunganlar kenti ele geirmek iin kararl bir giriimde bulundular. Ayn gn 400 Dungan, ar birliklerine saldrm ve iddetli atmalar yaanmtr.53 12 Austosta Karakol cezaevinde bulunan 300den fazla Krgz, Uygur ve Dungan isyan balatt. 13-14 Austosta ayaklanmaya elpek ve Borubataki Sart-Kalmklar katlmtr. Boruba ky birka gn boyunca ayaklanmalarn merkezi olmutur. Ayaklanmalara, Bakurt ve Tatarlar ile baz Ukraynal ve Ruslar da katlmtr. Ayaklananlar ile ceza mfrezesi arasndaki son iddetli arpmalar Austosun sonunda yaanmtr. Mesel, byle byk arpmalar, 23 Austosta Karakol kenti yaknlarnda ve 28 Austosta da Tp kynde meydana gelmitir. atmalara 7 binden fazla kii katlmtr. syanclar, ok iyi silhlanm olan Rus birlikleri ile girdikleri atmalarda verdikleri ar kayplarn arkasndan, sonbaharda da eteklerine doru ekilmeye balamlardr. Eyllde, savunma amal kk apl atmalar yaanmtr. Ayaklananlar, ar ordusunun iddetli basklarna kar gelme gcne sahip olamadklarn anladktan sonra, canlarn kurtarmak iin vatanlarn terk etmek zorunda kalmlardr. Mesel, 1916 ylnn sonbaharnn sonlarnda rkn facias balamtr. 39 bucan sakinleri vatanlarn terk etmitir. 45 bin aile ine kamtr. Toplam 160 binden fazla kii mlteci durumuna dm, bunlardan yaklak 130 binini de Krgzlar oluturmutur. Mltecilerin sahip olduu srlerden bir ksm Ruslara ganimet olmu, dier bir ksm ise yrtc hayvanlar ve kular tarafndan perian edilmitir. rnein, sadece Prjevalsk ilesinde yaklak 2 bin 500 byk ve kkba hayvan ganimet olarak yama edilmitir.54 1917 ylnn bana doru Cetisuu blgesindeki gebe halk, 30 bin aile yani yaklak 150 bin kii kayp vermitir. Bylece, ayaklanma yenilgiyle sonulanmtr. Bunun en nemli nedeni, kendiliinden ve hazrlksz yaplmasdr. Ayaklananlar, dank ekilde hareket etmilerdir, dzenli haberleme ve merkez ynetim olmamtr. Ayrca, asker eitim eksik kalm ve herkes iin silh yetmemitir. Baarsz olmasna ramen, ayaklanma byk neme sahiptir. nk, yerli halk, bamszlk mcadelesi konusunda paha biilmez bir tecrbe edinmitir: Byk halk hareketi, yredeki smrgeci iktidar sarsmtr. Smrgeciler tarafndan acmaszca ezilen ok uluslu halk arasndaki dostluk,

1085

gzle grlr bir ekilde glenmitir. Onlar, arln ulusal smrge zulm ile mcadelede birlemilerdir. Krgz halk, vatannn kurtuluu iin savamtr. ok az silha sahip olan halk, aresizlik iinde, gl bir orduya kar kmtr. Bylece, 1916 ylnda yaanan ac olaylar, Krgz halknn XIX. yzyln ikinci yars ile XX. yzyln banda yrtt ulusal kurtulu hareketi tarihinde en nemli yeri almtr. Bu olaylar, halkn hafzasna rkn (Toplu ka) adyla yerlemitir. Pokrovskiy M. N. Diplomatiya voyn tsarskoy Rosii v XIX stoletii. -M., 1923-1924; Galuze P. G. Turkestan-koloniya. -M., 1929; Lavrentyev B. Kapitalizm v Turkestane. -M., 1030; Rskulov T. Krgzstan. -M., 1935. 2 Prisoyedineniye Sredney Azii k Rossii. -M., 1954; Bekmahanov Ye. B. Prisoyedineniye

Kazahstana k Rossii. -M., 1957; Djamgerinov B. D. Prisoyedineniye Kirgizii k Rossii. -M., 1959; Usenbayev U. K. Prisoyedineniye Yujnoy Kirgizii k Rossii. -Frunze, 1960; Hasanov A. H. Vzaimootnoeniya kirgizov s Hokandskim hanstvom i Rossiyey v 50-70-h godah XIX v. -F., 1961. 3 Djamgerinov B. D. Dobrovolnoye vhojdeniye Kirgizii v sostav Rossii. -F., 1963; Naveki

vmeste s russkim narodom Sbornik materialov: Prazdnovaniye 100-letiya dobrovolnogo vhojdeniya Kirgizii v sostav Rossii. -F., 1964; storiya Kirgizskoy SSR. -T. 1. -F., 1968. -T. 2. -F., 1986. 4 Usenbayev K. U. Tarhy ndk taktkka muktaj Krgzstan madaniyat. -1989. -16-

noyabr; Omurbekov T., orotegin T. T., Krgzstandn Orusiyaga karatl. -B., 1992; oroyev T. Krgzstan-koloniya Krgz i Krgzstan: opt novogo istorieskogo osmsleniya. -Bikek., 1994; Kenensariyev T. Krgzstandn Orusiyaga karatl. -B., 1994. 5 Halfin N. A. Prisoyedineniye Sredney Azii k Rossii. -M., 1965; Djamgerinov B. D. Oerki

politieskoy istorii Kirgizii XIX veka. -Frunze, 1966; Hasanov A. H. Ekonomieskiye i politieskiye svyazi s Rossiyey. -F., 1960. 6 Rojkova M. N. Ekonomieskiye svyazi Rossii so Sredney Aziyey (40-60-gg. XIX v.)-M.,

1963; Hidoyatov A. G. z istorii anglo-russkih otnoeniy Sredney Azii v kontse XIX v. (60-90-ye gg.)Takent, 1969; Kinyapina N. S. Kavkaz i Srednyaya Aziya vo vneney politike Rossii. -M., 1984. 7 8 9 10 ztoriya SSSR s drevneyih vremyon do naih dney: V 12 tt. -T. 4. -M., 1968. -S. 275. Botayeva B. Krgz mejdu Hokandom, Kitayem i Rossiyey. -Bikek, 1995. -S. 5. Bekmahanov Ye. Kazahstan v 20-40 gg. XIX v. -Alma-Ata, 1992. -S. 125. storiya Kirgizskoy SSR s drevneyih vremyon do naih dney: B 5 tt. -T. 1. -Frunze, 1984.

-S. 573-580. 11 Ploskih B. Pervye kirgizsko-russkiye posolskiye svyazi. -F., 1070. -S. 44-45.

1086

12

Valihanov . . Sobraniye svedeniy v pyati tomah. -T. 2. -Alma-Ata, 1985. -SS. 81, 85;

Djamgerinov B. D. Prisoyedineniye Kirgizii-C. 144. 13 Galitskiy V. Ya., Ploskih V. N. Vzaimosvyazi kirgizskogo naseleniya severnoy asti

Kirgizii s Rossiyey s kontsa XVII v. do 1863 g. Vzaimosvyazi kirgizskogo naroda s narodami Rossii, Sredney Azii i Kazahstana (konets XVIII-XIX vv.)-F., 1985. -S. 87-88. 14 15 16 17 18 19 20 Djamgerinov B. Oerki politieskoy istorii-C. 185. TSGA Respubliki Kazahstan. -F. 3, op 1. -D. 167. -L. 139-141. TSGA Respubliki Uzbekistan. -F. 715, op. 1. -D. 23. -L. 95. TSGA Respubliki Uzbekistan. -F. 715, op. 1. -D. 23. -L. 109. TSGA Respubliki Uzbekistan. -F. 715, op. 1. -D. 23. -L. 148. Djamgerinov B. D. Prisoyedineniye Kirgizii-C. 194. Russkiy Turkestan Sbornik, izdanny po povodu politieskoy vstavki. -Vp. 3. -SPb.,

1872. -Prilojeniye. -S. 35. 21 22 23 c. 22. 24 25 26 27 28 S. 211. 29 30 31 Djamgerinov B. Prisoyedineniye Kirgizii k Rossii. -S. 283. TSGVA RF. -F. VUA. -D. 36047. -L. 57. Hasanov A. H. Vzaimootnoeniya kirgizov-C. 70. TSGA Respubliki Kazahstan. -F. 3, op. 1, d. 513. -S. 47. Nalivkin V. Kratkaya istoriya Hokandskogo hanstva. -Kazan, 1886. -S. 189. Kenensariyev T. Krgzstandn Orusiyaga karatlp aln. -S. 112. TSGA Respubliki Kazahstan. -F. -Z. -Op. 1-D. 167. -L. 14. Popov A. L. z istorii zavoyevaniya Sredney Azii storieskiye zapiski. -T. 9. -M., 1940. Hasanov A. Vzaimootnoeniya kirgizov; abdan baatr. -B., 11994. TSGA Respubliki Kazahstan. -F. 374, op. 1, d. 2920. L. 40. TSGVA. VUA No: 36, 047, 1864, L. 6; TSGA Respubliki Kazahstan, -F. 3, op. 1., d. 513,

1087

32 33

Turkestanskiye vedomosti. -No: 17. -1876. Hasanov A. H. Narodnye dvijeniya v Kirgizii v period Hokandskogo hanstva. -M.: Nauka,

1977. -S. 44. 34 Kortov N. Samozvanets Pulat-han Yejegodnik Ferganskoy dolin. -T. 1. -Vp. 1902. -

Novy Margelan, 1902. -S. 20. 35 36 -S. 76. 37 38 39 Djamgerinov B. D. Prisoyedineniye Kirgizii k Rossii. -S. 338. TSGA RU. -F. 715. -D. 63. -L. 139. Kortov N. Samozvanets Pulat-han Yejegodnik Ferganskoy dolin. -T. 1. -Vp. 1902. Hasanov A. H. Narodnye dvijeniya v Kirgizii v period Hokandskogo hanstva. -S. 48. storiya Kirgizskoy SSR s drevneyih vremyon do naih dney. -T. 2. -F.: Krgzstan, 1986.

Novy Margelan, 1902. -S. 26. 40 Kortov N. Samozvanets Pulat-han Yejegodnik Ferganskoy dolin. -T. 1. -Vp. 1902. -

Novy Margelan, 1902. -S. 27. 41 Pallen K. Otyot po razvitiyu Turkestanskogo kraya Uyezdnoye upravleniye. -SPb.,

1910. -S. 7. 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 TSGA Respubliki Uzbekistan. -F. 1. -Op. 25. -D. 24. -L. 111. TSGA Respubliki Uzbekistan. -F. 1. -Op. 25. -D. 24. -L. 112. Tursunov H. Vosstaniye 1916 g. v Sredney Azii i Kazahstane. -Takent, 1962. -S. 49. Vosstaniye 1916 g. v Krgzstane: Dokument i material. -M., 1937. -S. 155. storiya Kirgizskoy SSR. -T. 2. -Frunze, 1986. -S. 473. Vosstaniye 1916 goda v Sredney Azii i Kazahstane: Sb. dokumentov. -M., 1960. -S. 25. Usenbayev K. U. Vosstaniye 1916 goda v Kirgizii. -F., 1966. -S. 215. Usenbayev K. U. Vosstaniye 1916 goda v Kirgizii. -F., 1966. -S. 5. TSGVA RF. -F. 40. -Op. 1. -D. 4548. -L. 4. Usenbayev K. U. 1916: geroieskiye i tragieskiye stranits. -B., 1997. -S. 96.

1088

52 53 54

TSGA Respubliki Kazahstan. -F. -44. -Op. 1. -D. 20070. -L. 143. TSGA Krgzskoy Respubliki. -F. -34. -Op. 2. -D. 5. -L. 16, 19. ; D. 18. -L 1. TSGVA RF. -F. 400. -Op. 1. -D. 4645. -L. 31.

1089

Krgzistan'da 1916 syan / Prof. Dr. Djenish Djunushaliev [s.627-630]


Krgzistan Bilimler Akademisi Mill Tarih Enstits Bakan / Krgzistan 1916 ylnda Orta Asyada ba gsteren isyandan bu yana 85 yl gemitir. Fakat tarih bilimi asndan bu isyann bilimsel gereklii ve objektiflii henz belirlenememitir. ncelikle, Sovyetler dneminde ideolojik ve dier kayglarla isyann sebep ve karakteri saptrlmtr. Kanmzca, bu durumun ortaya kmasnda iki temel neden vardr: Birincisi, snf atmas ve devrim hareketlerinin, isyan ve ayaklanmalarn Marksizm-Leninizm tarafndan ideolojikletirilmesidir. Bundan dolay, znde etnik atma karakteri tayan bu isyan arlk rejimine, askeri ynetime, smrgecilie kar milli bamszlk nitelii tayan ve Ekim Devriminin habercisi olan bir isyan gibi sunulmutur. kincisi, tarihin renilmesindeki nl Marksist snfsal yaklamdr. Bu yaklama gre, tm insanlk tarihi smren ve smrlen snflarn mcadelesinden olumaktadr. Farkl millet ve halklara mensup emeki kitleler ise her zaman bar, anlama ve dostluk ilikileri iinde olma yolunda aba harcamaktadrlar. Bu varsayma dayanlarak Rus-Ukraynal koloni gmenler ve Krgz emekiler arasnda herhangi bir dmanln olmad tezi savunulmaktayd. Ama onlarn birbirine kar bir sava iinde olduklarn ariv belgeleri ispatlamaktadr. Snfsal yaklam, isyann ak bir Rus kart isyan olduunu kabullenmeme ve onu tam tersine, bir feodalite kart isyan olarak nitelendirme gibi dier arptmalara da yol amtr. ncs, Sovyet dneminde hassas kategoriye ait edilen 1916 isyannn konusu ideolojik adan baml olan snrl bir evrenin elindeydi. Toplumsal nem tayan herhangi bir olay, zellikle halk isyann incelerken, bu olayn temel nedenlerinin dzgn bir ekilde aklanmas objektiflik asndan bir balangtr. syan meydana getiren nedenler nelerdir? Bu konuda birka tez bulunmaktadr. Bunlardan birisi, ar ynetimi tarafndan ireli srlmtr. ar ynetimi, isyan bata Trkiye olmak zere Rusyaya dman devletlerin entrikalar sonucu ortaya kan dini-etnik hareket olarak nitelendirmektedir. Gerekten, yerli halk ve gmenler arasndaki etnik ve dini farkllklar onlar arasndaki ilikilerde belli bir iz brakmtr. lke aydnlar arasnda yaygn olan Pantrkizm dncesini de yadsmamak gerekir. Fakat, Rusyann resmi gr temel deil, ikincil nedenlere ilikindir. Aksi halde bu olaylarn Yedisuda deil, Rusya kart glerin ve slam kktenciliinin gl olduu zbekistan, Tacikistan veya Trkmenistanda meydana gelmesi gerekirdi. Dier bir gr ise Eyll 1916 tarihinde ilk balarda Pigek ehrinde (il-A.A.) isyana tanklk etmi G. . Broydo tarafndan ortaya atlmtr. Onun grne gre bu isyan, Krgz nfusunu tamamen mahvetmek ve bu topraklar yeni gmenler iin temizlemek amacyla bizzat ar ynetiminin bir kurgusudur. Sz konusu tez, sadece bilimsellikle deil, saduyuyla da

1090

badamamaktadr. Bugnk Kuzey Krgzistann sadece bir ksmn temizlemek uruna neden tm Trkistanda ve Krgzistanda bir isyan kkrtmak gerekmekteydi. Milyonlarca nfusa sahip Trkistandaki bir isyan, emperyalist savata pe pee yenilgiler alan ar ynetiminin karlarna uygun dmekte miydi? Broydonn bu tezi, bilimsellikten uzak olmasna ramen gnmzde sk sk vurgulanmaktadr. Bu tezi savunanlar somut bir belge olarak, Trkistan Genel Valisinin Krgzlarn Issk Gl blgesinden ve uy vadisinin dousundan Narn blgesine srlmeleri iin hazrlam olduu plana dayanmaktadrlar. Gerekten, byle bir karar alnmtr. Fakat bu karar, 16 Ekim 1916 tarihinde, dolaysyla isyan bastrldktan sonra isyanclara verilecek bir ceza olarak hazrlanmtr. syann balca ve temel nedeni T. Rskulov ve Y. Abdurrahmanovun gayet doru bir ekilde belirttikleri gibi, halk mahvolma snrna getirmi genileyen yaylmaclk politikas ve yerli halkn acmaszca istismar edilmesi olmutur. Trkistana kolonilerin yerlemesi 1860l yllarn sonlarndan itibaren balamtr. Bunun sonucunda, zellikle Kuzey Krgzistanda yaayan yerli halk zor bir durumla kar karya kald. Blgenin doas ve iklim koullar, Merkezi Rusyannkine ok benziyordu. Buna gre de, RusUkraynal gmenler ncelikle buray tercih ediyorlard. Birinci Dnya Sava ncesi Trkistandaki 540 bin gmenden 110 bini, yani %20si Pipek ve Prjeval uyezdlerinde (Rusyada ile karl bir idari birim) meskunlamtr. Kuzey Krgzistann bu blgesi Rus smrgeciliinin merkezi olmutur. 1916 ylnda Prjevaldeki nfusun %24nden fazlasn oluturan Ruslar ve Ukraynallar, ilenebilir topraklarn %67sine sahiptiler. Aa yukar ayn durum Pipek uyezdi iin de geerlidir. Genel Vali Kuropatkinin de itiraf ettii gibi, Trkistann dier halklar iinde Krgzlar, tarm alannda en az haklara sahip olan halktr; onlarn yaam iin son derece nemli olan ok byk toprak alanlar ellerinden alnmtr. Buna gre de, smrge zulmne kar en aktif tepki Krgzistanda meydana gelmi ve kanl atmalar yaanmtr. 4 Temmuz 1916 ylnda yerli halkn geri ktalarda altrlmas iin seferber edilmesine ilikin ar Kararnamesine kar Hocent ve Semerkand vilayetlerinde halkn ayaklanmas tm Orta Asyada isyann balamasna neden oldu. Temmuzun ortalarnda isyan artk Fergana ve Gney Krgzistana yaylmt. Daha sonra hareket tm Orta Asyaya yayld. Smrge politikas uygulamalar sonucunda umutsuzlua kaplan halk, yerli halkn geri ktalarda altrmasna ilikin ar Kararnamesine kar zbekistann Cizak uyezdinde ve Trkmenistann Trans-Hazar uyezdinde daha sonradan kk silahl ayaklanmaya dnen kitlesel protestoyla tepki verdi. Smrgeciliin merkezi olan Kuzey Krgzistan Orta Asya halklarnn isyan merkezine evrildi. Smrgecilerin basklarndan, alktan, souktan, salgn hastalklardan Prjeval ve Pipek uyezdlerinde on binlerle insan hayatn kaybetmitir. atmalar srasnda ldrlen 2325 gmenden yaklak %98i, subay ve daha aa rtbelilerin ise %66s bu blgede ldrlmtr. zellikle Yedisuda yz binlerce insan iin facia olan bu tr u bir olayn yerine baka bir alternatif var myd? Ariv belgelerini, siyasi ideolojik kalplardan ve snf

1091

atmasnn, zellikle de isyann toplumsal sorunlarn zmnde tek yol olarak alglandrlmasndan arndrlm analizi bir ka alternatifin bulunduunu ortaya koymaktayd. Geri ktalarda almamak iin Issk Gl Krgzlarnn byk ounluu nce ine g etme karar aldlar. Austosun balarnda abdanovun mektubunda Prjeval uyezdinin nde gelenlerinden Baatrkan aj ve Kdr aka Sarbaglara kendilerini izleme nerisinde bulunuyorlard. Austosun ortalarnda, yani isyann balad aamada ilk Krgz mlteciler artk in snrndayd. Dier bir seenek ise ar Kararnamesine uymakt. Cizak, Krasnovodsk uyezdleri ve Yedisu vilayeti dnda Trkistanda yerli halkn byk ounluu bu yolu tercih etti. Ariv belgelerinden, Austosun balarna doru Prjeval uyezdinde yaayan halk arasnda da olaylar yatmaya balad grlmektedir. Bunun tesinde, Krgzlar Prjevaldan talep olunan 9 bin iiyi 9 bin atla birlikte Kugart geidi zerinden Celalabaddaki gereken yere gnderme nerisinde bulunmulard. Bunlardan 6 bini orduya alnacakt. Keminde (Atekin ve Sarbagev ilelerinde) yaayanlar da tereddt iindeydiler. Ancak 9 Austosta bir grup yiit Boom geidinde silah (178 Berdanka markal tfek ve yaklak 40 bin mermi) tayan at arabalarn ele geirdiler. Bu da isyan kararnn alnmasnda etkili oldu. abdonovun Issk Gl manaplarna yazd mektubunda ifade edilen bu bilgi Prjeval uyezdinde olaylarn sonraki geliimini belli lde etkiledi. Bylece, halk tepkisinin objektif koullara dayanmasna ramen bu tepkinin silahl isyana dnmesinde gerek kitle psikolojisinin ve gerekse tesadflerin belli rol olmutur. zellikle bu dnemde ar ynetiminin askeri gcn ok iyi bilen Baatrkan Nogoyev, Kemel abdanov, Kdr Baysarin ve dier nde gelen kiilerin uyarlarna ramen toplu protestolar toplu kargaalara (hayvan srlerinin yamalanmas, gmen evlerinin yaklmas, daha sonra ise toplu katliamlara) dnt. zellikle isyanclarn Yedisunun gney blgesindeki gmen kasabalarna ani saldrs faciayla sonuland. Burada, esas itibariyle Pipek ve Prjeval uyezdlerinde 94 gmen kasabas yaklp ykld. Bu saldrlar srasnda farkl ya, cins ve meslekten olan insanlar katledildi, vahice dvld ve kadnlara tecavz edildi. Issk Gln kuzey sahilindeki onlarca ve gney sahilindeki bir ka Rus ky, ayrca Prjeval uyezdinin Atba ve Narn blgelerindeki Rus kyleri de ayn kaderi paylat. Okullar (Prjeval ky okulunun yaklan iftliinde ok sayda retmen, renci ve oraya snan kyller ldrld), inan yerleri (Issk Gl manastr, ky kiliseleri ve ibadet yerleri), kadnlarn alt barajlar vs. saldrlarn hedefleri arasnda idi. syanclarn byk yerleim merkezlerine (Tokmak, Prjeval) saldrlar baarszlkla sonuland. Sonuta, Yedisu vilayetinde bu olaylarn madurlar, genelde sradan kyl gmenler, kadnlar, ocuklar ve ihtiyarlar (seferberlik yanda olan erkekler ordudaydlar) oldu. Ayn zamanda ar ynetimi tm Yedisu blgesinde ok az kayp vermitir. Sadece, Pipek ve Prjeval uyezdlerinde halktan 2227 kii ldrlm, 834 kii yaralanm, 1364 kii kaybolmu veya esir alnm, 6024

1092

gmen ailesi maddi zarara uratlmtr. Yedisudaki askerlerin kayb ise ldrlenler ve yaralanalar bir arada toplam 177 kiiydi. syanclar ou zaman buraya grlm tm Rus, Ukrain vs. gmenleri smrgeci olarak grmekte, onlar arasndaki sosyal farkllklar ayramamakta, genelde Rusya mparatorluunu, btnlkte Rus halkn smrgecilerle zdeletirmekteydi. syann bastrlmasndan sonra kar taraflarn konumlar deiti. Bu defa madur taraf Krgzlar ve dier Mslman halklar oldu. ar ynetimi tarafndan kkrtlan gmenler ar ynetiminin engel olmamas ve hatta yardmyla, isyana katlp katlmamasna baklmakszn yerli halktan acmaszcasna intikam almlardr. syanclar zerindeki bu eylemler adaletli alma eklinde sunulurdu. Bunda Yedisu Valisi Folbaum ve Trkistan Genel Valisi Kuropatkin zellikle baarlydlar. Tahmini verilere gre, gmenler ve ar ordusuyla atmalarda 4 binin zerinde Krgz ldrlmtr. Ceza birliklerinin elinden kurtulmak iin ine kaarken 12 bin Krgz hayatn kaybetmitir. Krgzlarn byk ounluu ceza birlikleri ve in snr muhafzlarnn ateleri arasnda ldrlm, snr rmaklarn geerken suda boulmulardr. Yedisudan kap ine ulamay baarm mltecilerin says, 130 bini Krgz olma kaydyla toplam 164 bindi. Onlar snrdan geerken atlarn sadece %10ununu, kkba hayvanlarn ise %25ini gtrebilmilerdi. inde Mays 1917 ylnda alktan, tifo salgnndan, iskorbtten ve dier hastalklardan len Krgz ve Kazaklarn says 70 binin zerindeydi. Krgzlarn kayplar Geici Hkmet zamannda da devam etmitir. 1917 ylnda alktan len ve smrgeciler tarafndan ldrlen Krgzlarn says 20 binden fazlayd. Halk, tmyle yok olma korkusuyla yz yze kalmtr. syan kime karyd ve hangi sonular dourdu? Baz aratrmaclarn fikrince, bu isyan ar kart, smrgecilik kart, emperyalist kart, askeri ynetim kart, feodalite kart vs. olan, fakat Rus kart olmayan bir isyandr. Son iki grn, yani isyann feodalite kart olduu, ama Rus kart olmad tezinin doruluu kukuludur. Kanmzca bu gr, Sovyet dneminde sk sk grld gibi, bilimsel gereklikten ok, halkn hakl tepkilerini gerici bir isyana mncer edilmekten korumaya ynelik olmutur. ldrlen silahsz insanlarla, smrgeci ynetim memurlarnn ve ar ordusu mensuplarnn oranlarna baktmzda isyann nasl bir karaktere sahip olduunu aka grebiliriz. Sadece Pipek ve Prjeval uyezdlerinde ldrlen ve yaralanan gmen says 3 binin zerindedir. Tm Yedisu vilayetinde ldrlen memur, subay ve asker says ise bununla kyaslanmayacak kadar azdr: 2 devlet memuru, 3 subay ve 52 astsubay. 75 asker ise kayptr. Konuya biraz soyut felsefi ynden yaklamay deneyelim. Asrn balarnda cahil Krgzlarn gznde onlar zerinde bask yapan, onlarn topran ve hayvanlar gasp eden kimler idi? Somut ahslar m, yoksa o dnemde yaayan Krgzlarn haleflerinin daha sonralar okullarda rendii smrgeci politika m? Bilimsellikten uzak dncelerle ileden karlm insanlar Marksist

1093

enternasyonalist olarak gstermek, yerinde mi acaba? nceden planlanmam ve organize edilmemi bir isyann ve gmenlerin buna kar tepkisinin kitle psikolojisi kanunlaryla belirlendiini, nemli lde en gaddar ve en adaletsiz atma, yani etnik atma olduunu kabullenmemiz daha gereki olmayacak m? syann feodal kart bir isyan olduu tezi gereki deildir. Trkistandaki atmalar zaman ar ynetiminde alan yerli halktan 22si ldrlm, 31i de yaralanmtr. Tm Yedisu vilayetinde ise isyanclar tarafndan hi bir ile yneticisi veya manap ldrlmemitir. Onlardan bazlarn tehdit etmilerdir. Ama bunu, onlarn bey veya manap olduklarndan dolay deil, ok ar vergileri belirleyen, en nemlisi ise adil olmayan seferberlik listelerini hazrlayan kiiler, yani ar ynetiminin sadk hizmetileri gibi grdkleri iin yapmlardr. Daha sonra, 1917 ylnn balarnda mlteci Krgzlarn vatana dnme isteklerine karlk ar ynetimi, isyanda nderlik yapan manaplarn teslim edilmesi dahil, baz artlar ileri srmtr. Eer isyan feodalite kart bir isyan olsayd, mlteciler kukusuz dnk dmanlarn ele vermi olurlard. Ama byle bir olay yaanmamtr. Hatta 20li yllarn sonlarnda, maksatl ve uzun almalar sonucu Krgzlar arasnda snfsal tabakalama oluturulduktan sonra da, onlar kendi manaplarnn srlmelerine kar kmlardr. Buna istinaden, Krgzlar arasnda ok keskin bir snf atmasndan bahsetmenin dayanaksz, baya snfsal yaklam olduunu syleyebiliriz. syan bir halk isyanyd. Umutsuzlua srklenmi halk kendi haysiyetini korumak iin isyan etmitir. syana emekiler, beyler ve manaplar katlmlardr. Manaplarn byk ounluu da smrgeci dzene karyd. Toplumbilimcilerin, manaplarn smrgeci bir snf, halk dman olduklar dnceleri yanl bir sylemdir. Aslnda, manaplar halkn refah, haysiyeti, nfus artm ynnde aba gstermekteydiler. Onlarn etkinlii, hakimiyeti ve refah da belli lde buna balyd. Kanmzca aksi yndeki dnce, akraba-kabile ilikilerinin gl olduu Krgz toplumuna, daha ok gelimi toplumlarn snflar aras ilikilerinin zelliklerini mekanik bir ekilde ait etmenin bir sonucudur. nceki dnemde olduu gibi, isyana bey ve manaplarn katlm ve Rus kart eilimin bulunmas yznden isyana gerici nitelik vermek herhangi bir dayanaktan yoksundur. Evet, isyan srecinde ok sayda emeki-Krgz topraklarnda zorunlu smrgeci durumuna dm, gmenler de madur olmutur. Fakat, kendi doal, yasal haklar uruna harekete geen halktan proleter snfnn ve fakir kyllerin ana hedeflerine tpatp uygun den eylemler beklemek en azndan adaletsizliktir. 1916 Krgzistan isyannn ilerici sonular dourduu fikri de kukuludur. Proleter snfnn son hedefine varmaya yardm eden her eyi ilerici, engel oluturanlar ise gerici kabul eden Sovyet dnemi asndan yaklarsak, elbette ki, isyann ilerici sonular vardr. syann karakterinin belirlenmesinde baz saptrmalarn ve onun baz ak detaylarnn grlmemesinin temelinde bu yaklam dayanmaktadr.

1094

Artk silahl snf mcadelesinin toplumsal sorunlarn zmnde tek ve en iyi yntem olmad anlalmtr. Eer isyann toplumu nereye gtrdn analiz edersek, ekonomik adan gmenlerin byk zarara uramasna ve Krgzlarn tamamen iflas etmesine; demografik adan ise Krgzistann yerli halknn nemli lde azalmasna (isyann ikincil etkilerinden yalnz 60l yllarn balarnda kurtulabildiler) neden olduunu grmekteyiz. Dnya tarihinden de bilindii gibi, isyann baarszlkla sonulanmas politik adan her zaman gericiliin kol gezmesine, politik uyuuklua ve kitlelerin d krklna yol amaktadr. Krgzlar da bu genel kuraln dnda kalmamlardr. Uluslararas ilikiler asndan isyan, yerli halk ve gmenler arasndaki karlkl anlama ve hogr ilikilerinin ak dmanla ve bir birini mahvetmeye dnmesine neden olmutur. Byle bir olay olumlu olarak deerlendiremeyiz. syann balca nedenleri ve dinamikleri asndan yola karak, onu adaletli bir kurtulu mcadelesi olarak deerlendirmek doru mu olacaktr? Maalesef, hayatta adalet ou zaman yerini bulmamaktadr. 1916 isyan da byle olmutur. Halkn adalet uruna verdii mcadele farkl milletlerden bir arada yaayan insanlarn faciasna dnm, btnyle Krgz toplumunun gerilemesine neden olmutur. Vosstanie v Sredney Azii i Kazahstane: Sb. dok., M., 1960. Vospominaniya o sobtiyah 1916g. v Vostonom Priisskule A. I Abramovoy. Zapisano V.YA. Galitskim Fond otd. ob nauk NAN KR, inv 5170. Vospominaniya Djanal Otorbaeva, Eturata Berdibaeva, Djana Djanbaeva. Fond otd. ob. nauk NAN KR, inv. No 1519/2/,/10a/. Djunualiev D. V epitsentre vosstaniya. V kn.: Vosstanie 1916 g. v Krgzstane, Bikek, 1993. Tursunov H.T. Vosstanie 1916 g. v Sredney Azii i Kazahstane, Takent, 1962. Usenbaev K.U. Vosstanie 1916 g. v Krgzstane, Frunze, 1967. Usenbaev K.U. Geroieskie i Tragieskie Stranits, Bikek, 1998. Suleymanov B.S., Basin V.YA. Vosstanie 1916 g. v Kazahstan, Alm-Ata, 1977.

1095

smail Gaspral ve Trkistan'da Cediti Hareketi / Dr. Barnay Curayeva [s.631-635]


zbekistan Dnya Dilleri niviversitesi / zbekistan Yirminci yzyl banda Rusyada yaanan siyasi ve itimai olaylar arlk igali altnda olan dier lkeler kadar Trkistan da etkiledi. Gerekten bu dnem Trkistan tarihinde bir dn noktas olma bakmndan renilmeye tetkik edilmeye deerdir. lkenin sosyal, siyasi ve iktisadi hayatn ele alrsak, yle bir tablo ortaya kmaktadr. Yllardr kuzeyden Rus, doudan in igali ve basks altnda yaayan Trkistanda durum her bakmdan dayanlmaz bir hale gelmi, toplum tam bir fetret dneminden sonra gelecek aydnlk gnleri beklemektedir. D ve i etkenler sonucunda ortaya kan bu sre kendi tabiatna gre o kadar tehlikeli grnmezse de mahiyet bakmndan bu olay byk itimai ve siyasi devrim ve deiimlere sebep olabilirdi. Hayat koullarnn arlamas ve halkn fakirlemesi ile balantl olarak devaml durgunlua neden olan etkenlerin banda Trkistan toplumunu zorla szde yenileme (adalatrma) hareketleri gelmektedir. galc yntemler ile dardan cebren gerekletirmeye allan bu szde yenileme sreci her zaman olduu gibi geri kalmlk ve sefaleti muhafaza etmeye bir alet olarak kullanlmtr.1 Rusyann hammadde lkesi olarak smregeldii Trkistann iktisadi durumu tarm ve sanayinin yeni kaynaklar olan pamuk ziraat, pamuk ya retimi, madencilik, demiryolu transportu ve benzeri konularda tamamen Rusya Merkezi Sanayi blgelerinin arz ve taleplerine bal idi. Byle bir ekonomik ve siyasal bamllk zerine bir de sosyal ve kltrel bask, istismar ve tahribat eklenince durum daha da ciddiyet kazanmt. Alk, sefalet, manevi durgunluk toplum iinde perakendelie, tefrikaya, snflar arasndaki ekimelere yol amt. Elbette sz konusu dnem kitlesel grevlere, protestolara ve eitli ayaklanmalara sahne oluyordu, ama talep edilmekte olan konular mevcut dzeni deitirmeye yetersiz olduundan bu giriimlerden herhangi bir sonu elde edilemezdi. Yine de bu ayaklanmalar halkn genel bir kimlik aray sreci iine girmesine, insanlarda igal ve smrgeye kar genel bir nefret uyanmasna sebep oldu. lk admda Ceditiler sosyal dzeni deitirmekten te toplumun manevi yaamn slah etmeye, yenilemeye dikkat ettiler. Onlar yeni usl Cedit okullar ap, gazete, dergi ve ders kitaplar (zellikle pozitif ilimlere ait) neretmeye baladlar. Bat teknolojisini renme ve uygulamann zaruretini dikkate alp ada Avrupa kltrnn baz konularndan yararlanmak iin mill eitimi tekilatlandrma yoluyla manevi ve ruhani hayat yenileyerek ve zenginletirerek milli kimlik tefekkrn ykseltmeye zemin hazrladlar.2

1096

Trkistanda ilk Cedit gruplar XX. yzyln banda ortaya kt. Ceditcilerin nde gelen isimleri Mnevver Abdurreithan olu, Sadreddin Ayni, Mahmudhoca Behbudi, Abdullah Avlani, Zeki Velidi (Togan), Tapolat Narbutabek, Abdurrauf Ftrat, olpan gibi milli aydnlardan ibaretti. Bu dnemde Trkistan siyaset meydanna atlan Ceditciler, millet zgrl ve vatan istiklal urunda canlarn veren gerek kahramanlar idiler. Yeniliki hareketin banda Trkistan Ceditcilerinin nderi Mahmudhoca Behbudi geliyordu. Trkistan ada eitim sisteminin olumas ve gelimesinde Behbudinin rol ok byk olmutur. O lkedeki Usl-i Cedit mekteplerinin ilk nazariyats ve uygulaycs hem de Ceditci hareketin nderidir. Behbudi o dnemde basnda yer alan yazlarnda ve yeni tip okullar iin zbek ve Tacik dillerinde telif ettii ders kitaplarnda her zaman smail Gaspralnn bu konudaki grlerine dayanarak hareket etmitir. nk Mahmud hocann dnya grnn ekillenmesi ve gelimesinde Rusya Cediti hareketinin kurucusu smail Gaspralnn byk hizmetleri olmutur. ark ve Garb tarihi ve medeniyetini derinden bilen, Arapa, Farsa dillerinin yan sra ngiliz, Alman ve Fransz dillerinde de rahat konuabilen bu muhterem zat 1881 ylnda Rus dilinde Rusya Mslmanl adl kitab yaynlad. O, sz konusu kitabnda, Rusyada yaamakta olan tm Mslmanlarn kendi kimliklerini kaybetmemeleri iin tek yol, ilim ve maarif vastas ile memleketin itimai, siyasi ve kltrel yaamna zgrce katlabilme ve bu konuda sz sahibi olabilme derecesine ulamak olduunu vurgulamtr. Bu grten yola karak Trkistanda yaplan ilk i Usl-i Cedit, Usl-i Savtiye adlar ile tarihe giren yeni mekteplerin almas oldu. Nitekim, 1884te smail Gaspralnn mehur Tercman gazetesine abone olan 1000 kiiden 200 Trkistanllardan oluuyordu. smail Gaspral, 1892 ylnda Trkistandaki mektep ve medreseleri slah etme ve Usl-i Savtiyeyi eitime uygulama teklifi ile general-gubernator Rozenbaha mracaat eder. Ondan bir sonu alamaynca, 1893te Takente gelir. Oradan Semerkant ve Buharaya geer. Yerli ahali iinde kendine destek bulunca ilk yeni usl okulu amaya muvaffak olur. smail Gaspralnn at yeni mektepler ksa bir sre sonra yasad ve dine aykr olduu gerekesi ile mutaassb grevliler tarafndan kapatlr. Ama bu kadar da toplum iinde yeniliki aydn harekete kar ilgi toplamaya yeterli olmu, Tercman gazetesinin okur saysnn hzla artmasn salamtr. 1897de bir daha Trkistana geldiinde smail Gaspral Mahmudhoca ile grr ve onlarn arasnda stad-talebe ilikisi balar. Bu iliki stad-talebe mnasebetinden ziyade bir dostluk kardelik samimiyetine dnr. Mahmudhoca toplumu aydnlatma yolundaki tm faaliyeti devamnda smail Gaspraly bir yol gsterici k olarak grm, onun 1898 ylnda nerettii Rehber-i Mallimin kitabn da kendisine klavuz semitir. Behbudi 1914te yazd bir makalede Usl-i Sevtiye mekteplerinin Rusyadaki kurucusu ve hamisi smailbek hazretleridir. lk yeni usl alfabenin murettibi ve yayncs yine smailbek hazretleridir diye ondan bahseder.3 Cediti Mslman aydnlar Trkistann istibdad ve igala maruz kalmasnn ve lkedeki geri kalmln esas nedenini toplumun kt eitim sisteminde, milletin bilgisizliinde gryorlard. Bunun iin Ceditiler eitim sistemini slah etme ve yenilemeyi ilk etaptaki en nemli vazife olarak

1097

gryorlard. Onlar yeni usl okullar, kutphaneler, kraathaneler ayor, ders kitaplar ve klavuzlar telif ediyorlard. Mektep ve medrese bir milletin hatta tm insanln terakki derecesinin gstergesidir. Fakat terakki mektep ve medreselerin ok olmasyla deil belki de nizam, tertip ve iyi idare edilmesi ile olur. Dnyada mevcut devletler terakkiye ibtidai mektepten (ana okul) balarlar. Hakikaten terakki iin birinci yol ve esas olan ey mekteptir, diye yazmt Niyazi Recebzade.4 lke hududunda alan Usl-i Cedit mekteplerinden biri de 1898 ylnda Hokandda Molla Selaheddinin kurmu olduu okul idi. Ayn yl Tokmak ehrinde de benzeri bir okul ald. 1899da Takentte Mnevver Karinin, Andicanda emsiddin Damlann Usl-i Cedit mektepleri faaliyete geti. 1900 ylndan itibaren Trkistanda Cedit mekteplerinin says gittike artt. Yeni alan mektepler iinde zellikle mehur ilim adam ve gazeteci yazar Mnevver Kari Abdurreithan olunun kurduu okul ok tannmt. Bu okul dier mekteplerin almas ve toplum iinde hzla yaylmas iin bir esin kayna olmutu denebilir. 1903te Mahmudhoca Behbudi, Semerkant civarndaki Cambay kasabasnda kendi imkanlaryla yeni okul at. Hac Muin ve Abdulkadir akuri gibi aydnlar bu okulda ders veriyorlard.5 Yukarda belirttiimiz gibi, Behbudi smail Gaspraly her bakmdan kendi stad olarak gryor, onun bilgisini, gayretini, millet urundaki fedakarln takdir ediyordu. Onun vefatyla ilgili yazd bir makalede: Rusya Mslmanlar iinde byle bir zat gelmemitir diyordu. smail Gaspral, eitim srecinin ilk basama olan ocuk eitimi iin Usl-i Cedit yntemini gelitirirken, XIX. yzyl Avrupa pedagojisini benimseyen ada Rus pedagoglarnn tecrubelerinden yararlanmt. bu Usl-i Ceditin baz grnleri o dnemde slam medreselerinde de mevcuttu. Fakat program ierii, pozitif ilimlerin geni uygulanmas ve pedagojik usl bakmndan Gaspralnn gelitirdii yntem gerekten yeniydi.6 Bu da smail Gaspralnn kendi andan ne kadar ileri gittiini gsteriyordu. O, 1884te telif ettii Hoca-i Sibyan eseri ile ada mekteb kurmann esas yntemlerini aklamt. Ondan sonra muellif yeni okul hocalarnn klavuzu olan Rehber-i Muallimin adl kitabn neretti. unu da belirtmek lazm ki, slam aleminde ada pedagoji bundan daha nce olumu ve uygulanmaya gemiti. Osmanl Devletinin Trki muzafatlarnda 1868de Ahmed Midhadn Hoca-i Evvel kitab neredilmi ve bu eser Trk eitimcileri iinde onun Birinci Muallim unvann kazanmasna sebep olmutu. Gaspralnn yazd ders kitaplar ve Bahesarayda kurduu yeni tip okullar Rusya Mslmanlar arasnda ok byk ilgi grd. Ahmed Midhadn eseri de art arda iki defa yaynland bir srada Behbudi gibi bir Trkistanl eitimcinin eserleri kitaplarn tecrbesizliiden mi veya kitaplarn teknik kalitesizliinden midir maalesef onun kendi nekteplerinden darya yaylmamtr Gaspralnn bu konuda baarl olmasnn esas nedeni, sz konusu kaynaklarn tam zamannda

1098

yaynlanmasnda, kendisinin Avrupa pedagojisini, kitle iletiim aralarnn alma sistemini ve onlar kullanma tekniini iyi bilmesinden kaynaklanmt. Nitekim, onun Tercman gazetesi, Merkezi Rusya ve Kafkasya Mslmanlarnn gaflet uykusundan yeni uyanmakta olduu bir dnemde yaynlanm ve ada bilgi ve yenilenme tefekkrn aynen onlara tayan nemli bir ara olmutu.7 Trkistan Ceditcilerini birletiren Behbudi, tm siyasi ve eitim faaliyetinde Gaspral cenaplarnn yolunu tuttu, onu kendine rehber edindi. O Trkistanda Cedit mekteplerini kuran ilk eitimcilerden biri olmutur. Semerkant eyaletindeki Receb Emin kynde oturan Abdulkadir akurinin yeni okulla ilgili faaliyetinden haberdar olunca onu kendi evinde am olduu okulda ders vermesi iin kasabaya getirtti. Behbudi bu konuda Molla Abdulkadir ehirden akrm (mesafe) uzakta yeni bir okul amt ve ehir ocuklarnn oraya okumak iin gidip gelmeleri zordu. Ben Semerkant gubernatoruna durumu arz ettim ve okulu ehire tamaya muvaffak oldum diye yazmt.8 Yeni mektepler kurulurken imkan dairesinde daha ok yerli halkn (yani Mslmanlarn) ocuklarn ona ekmeye dikkat ediliyordu. Ayine dergisinin 1914 tarih 27. say 513. sayfasnda baslm olan bir cetvel o gnk Semerkant eyaletindeki okullar ve rencilerin says hakknda bilgi iermesi bakmndan ok nemlidir. Tablo 1 ve dier hesaplardan malm olur ki, Semerkant eyaletindeki Mslmanlarn %3 ve Ruslarn %16s neferi okula gitmektedir. Bu durumda biz Mslmanlarn cahil olduumuz ortadadr ve Hazreti Peygamberimizin lim inde olsa dahi onu alnz, lim talep etme erkek kadn her Mslman iin farzdr, Beikten kabire dein ilim talep ediniz diye bildirmi olduu emri eriflere riayet etmediimiz grlmektedir. Ve bu bilgi rabetsizliinin sonu dnya ve ahirette rusvaylktr.9 Ceditcilerin eitim faaliyetleri sadece yeni okullar ama ile snrl kalmamtr. Onlar yurtdna renci gndermeye de ok nem veriyorlard. Bu konuda Mahmudhoca Behbudi bir yazsnda yle yazyordu: ada insanlar yetitirmek iin hkmet mekteplerine, okullar slah iin Orenburg, Kazan, Krm, Kafkas ve stanbul mekteplerine, medreselerin slah iin Mekke, Medine ve Msra talebe gndermek lazmdr. Ve her renci iin her sene 300 somdan 400 soma kadar ake lazm. Bu rencilerin tahsil sreleri 4 yldan 12 yla kadar olabilir. Bugn bu ie giriilirse 4-5 sene sonra sonu alnr. rencilere yardm cemiyetini kurma ii genlerimizin himmet ve hamiyetlerine baldr. Hkmet de bu ie iyi gz ile bakyor. Genlerden himmet ve gayret, zenginlerden efkat ve merhamet lazmdr.10 Cedit hareketi ilk bata eitim alannda olmasna ramen, Rusyadaki Narodnikler hareketi gibi srf kltrel aydnlk hareketi deildi. Ceditlerin marifet mefkuresi sosyal adan daha zengin ve ok ynl idi. Onda gnmzde bile gncel saylan tarihi vazifeler: Dinin manevi ykseltirici zellii, ada demokratik enstitleri oluturma, milli ve kltrel deerleri koruyarak ilerleme, piyasa ekonomisi ve

1099

hukuki mekan ekillendirme srecini hzlandrma grevleri btn halde belirlenmi ve dikkate alnmt. lk dnemde Ceditilik, tekilatlanma bakmndan dar ve snrl olsa da nazari gr asndan ok geni ufuklara sahip bir hareketti. Eitimin slah konusundaki talepler, ilk Ceditilerin ideolojik grlerinin birletii ortak bir unsurun ifadesiydi. Onlar daha hareketin ilk etapnda Trkistan toplumunun tedrici slahnn gelecekteki modelini ve onunla ilgili nemli bir ok misyonlar kendi faaliyetlerinde gstermilerdi. Eer Ceditilerin nazari grleri somut-tarihi bakmdan incelenirse, yenilikilerin son dnemlerdeki tm ideolojisinin esasn oluturan bir ka mhim kaidenin alt izilerek sralanabilir. lk olarak, Ceditiler toplumu aydnlatmadan, kitleyi Rus ve Dnya kltrne aina etmeden Trkistann kalknmas imkansz olduunu anlamlard. Onlar milletin yaam koullarnn normale dnmesi iin igalci-feodal zlmden ve onlarn getirdii ar mecburiyetlerden arnmann, manevi zgrle kavumann kanlmaz olduunu idrak etmilerdi. Onlar kendi eserlerinde ynetimin kanunsuzluk ve rvet, ar derecedeki vergi sistemi zulmkarln tenkit ettiler. Yerel ynetim eklinin seim dzenine ve ar Rusyasnn adaletsiz vergi siyasetine kar seslerini duyurdular, protesto ettiler. kinci olarak, Cediti hareket liderleri medeni pyasa mekannn itimai-iktisadi koullarn tekil etmenin, slam hurafelerden temizlemenin, tarihi kalknmaya hz veren nemli artlar olduunu savunuyorlard. Avrupa ve Rusyann yeniliki aydnlarndan farkl olarak Ceditciler dini reddetmiyorlard, ateist deillerdi. Bilakis onlar slam itimai kalknmaya erimede Mslmanlar birletirici mhim etken olarak, toplumun yksek ahlakn temin eden, milletler arasndaki dostluk ve kardelik balarn salayan mihenk ta olarak ok deer veriyorlard. Ceditciler slam manevi ykseliin mhim vastas olarak gryorlar, fakat bunun iin dinin kendisini Ortaa skolastik dncesinden arndrmak gerektiini savunuyorlard.11 Nitekim, Ayine dergisinde shakhan bretin yaynlad Milleti Kim Islah Eder? adl makalede u szler vard: Biz Trkistan mslmanlar arasnda eriate aykr adetlerin ok olduu herkese malmdr. Bunun defi ve slahn kim eder? Bizim fikrimize gre bunu slah iin ulema hazretleri himmet kemeri balayb, mukaddes mihrab ve minberlerden vaz syleyib, ulusa ahkam eriati bildirib, Beytullah hkmndeki mescid ve camilerde sabah akam emri maruf ve nehyi mnker edib, halkn anlayaca dil ile nasihat eyler iseler ve devaml olarak sabah ve yats namazlar sonras eitli konulardan bahsederseler elbette etkisiz kalmaz Ulema gayret ederse elbette millet slah bulur.12 Behbudinin kurucusu ve bayazar olduu Ayine dergisini bir minber olarak kullanan cediti aydnlar vatandalarn mezarlklara eki dzen vermeye aryor, onlar koyun pazar veya ple dntrlen mezarlklarn evresini parmaklklarla evirip, kabirleri temiz tutmaya davet ediyorlard. Eer slam alemindeki slahat ve yenilenme hareketleri ierisinde Trkistan Ceditilerinin konumu hakknda sz etmek istenirse ilk nce yurtdndaki mslmanlarn Trkistandaki dini yaam ile ilgili dnceleri ve yazlar akla gelir. Ksacas, bu fikirler Trkistan ve Buharaya seyahat eden ahslarn vatanlarna geri dndkten sonra orada grdklerini ve yaadklarn anlattklar ac hikayelerden ibarettir. Bu topraklarda dolaan Kafkas mslmanlar da, Tatar uyruklu liberal slahatlar da orada

1100

yerel secdeciliin hakim olduunu, ulusun din diye bidata sarldn esefle kaydetmi, konuyla ilgili yazlar yazmlard. Hatta bu hususta her zaman hassas davranan smail Gaspral da Tercman gazetesinde Trkistandaki vahim durumla ilgili yazlar yazmt. Cedit hareketinin ilk yllarnda Ftrat ve Behbudi tarafndan telif edilen slamn Muhtasar Tarihi adl eser yenilikilerin dine munasebetleri hakknda bize bilgi verecek mahiyettedir. Eser ierik bakmndan bundan sonraki kalknmann istikbaln belirlemek iin geilmi olan yolun ok ynl analizinden ibarettir. Ftratn grne gre, dnya bir hayat gayesinde yaratldktan sonra ta Hazreti Muhammede kadar olan dinler, savalar ve kargaalarn dzensiz yer deimelerine sahne olmutu. Allah kendi Peygamberi vastasyla hakiki dini gnderdi, slamiyet toplum iindeki ve toplumlar arasndaki tefrikay yendi, refah ve kalknma devri balad. Mslmanlar dinin davet ettii ilim yoluyla yeni bulular yaptlar Fakat kendi ideallerini kaybetme, altn ve paraya deer vermeyle ortaya kan agzllk slam alemini tenezzle drd, kurduklar devletler (Halifelik) savaa srklenerek paraland ve igalcilern ayaklar altnda ezildi. Behbudi slam felsefesi zerinde dikkatle durulmas gerektiini vurguluyordu: Bir zamanlar slam dnrleri Avrupa iin Eflatun ve Aristoyu yok olma tehlikesinden kurtardlar, bu da oralarda antik geleneklerin yeniden domasna ve onlarn skolastik grlerden arnmasna imkan salad. imdi ise slam filozoflarnn Avrupallarn topladklar bilgilerden yararlanmalar iin zaman geldi: Komulardan tm yeni ve yararl eyleri almak, pozitivizm, insan duygularna ve en nemlisi insan ihtiyalarna hitap eden A. Comteun eserlerini renmek lazm.13 Ceditiler nezdinde slam yenileme, ilim ve teknolojiyi gelitirme ilk dnemdeki slami akideleri ve asri (yeni) koullar dikkate alma ile balantllyd. lk etapta Cedit nderleri durgun (skolastik) dini eitime kar ktlar ve yeni usl mektepleri savundular. Onlara gre okuma-renme yalnz mekteplerde cereyan eden bir olgu deil, belki btn hayat boyunca kesintisiz devam eden bir sreti. u nedenle yetikinleri aydnlatma iine zen gsteriyor ve bu srece katkda bulunmak iin yerli basn organlarndan yararlanyorlard. Gazete ve dergilerde Ceditciler o dnemin gncel meselesi olan konularda, siyaset, toplumu aydnlatma, Usl-i Cedit okullarn fazileti, dnyevi ilimleri renme, milli tarihi yeniden yazma ve aratrma, kadnlar okutma, mahalli ve dnya haberleri, o gn iin yenilik olan tiyatro, sinema ve benzeri mevzularla ilgili yazlar yaynlyorlard. Nitekim, Gaspral iin Tercman minber olduu gibi, onun izda ve yolda olan Behbudi iin de Ayine dergisi sesini duyurduu siyasi minber olmutu. Bu minber banda o byk-kk herkese arkeoloji, corafya ve salktan tarih, banka ii ve meteorolojiye kadar eitli fenlerden ders verirdi. Bu yazlar esasen belli konudaki haberlerden ibaret olup, hi bir bilimsel dzene dayanmyordu. Buna benzer dzensiz ama ok yararl materyallar 1870li yllardan yaynlanmaya balayan Tatarlarn birinci muallimi Abdulkaym Nasirinin kitlesel takvimlerinde, Mahmud Tarazi tarafndan Srac ul-Ahbar dergisinde (1911-1918), ondan daha nce (1871-1873) Ahmed Midhad tarafndan Daarck dergisinde, Krk Anbar (1874-1877) ve benzeri dergilerde yaynlanmtr. Bu yazlarn profesyonelizm asndan ne

1101

kadar kurallara uygun olup olmad bizce nemli deil, esas nemli olan, eer bu neirler kendi okurlarnn ellerine ulatnda, onlara gereken bilgi ve eitimi salam olmasdr. Ksacas, XX. yzyl banda Ceditcilerin yrttkleri sosyal ve siyasi faaliyetler Trkistan tarihinin altn sayfalarn oluturdu denilebilir. Onlarn lke tarihinde braktklar iz ve ksa bir zaman iinde yaptklar byk iler hakknda ilerde ok eyler yazlacaktr. Szmz bitirmeden nce yine Behbudi ve Gaspral arasndaki dostluk ilikisine deinmeyi lazm grdk: smail Gaspralnn vefat ile ilgili yazsnda Mahmudhoca yle diyordu: yle ki, bu gnde Rusya Mslmanlar iinde her bir dergi okuru, her bir muallim ve her usl-i savtiye rencisi ve her dergi yazar merhumun bilvasta agirdidir. Yani stad- mezzemin bugn Rusya Mslmanlar arasnda milyonlar ile ulemadan, muharrirlerden, muallimlerden ve rencilerden agirdleri vardr. Hem de nasl agird! Hlasa, smailbek hazretleri yllardr topluma ders verme ile, onu aydnlatma ile megul oldu. mdi ilalebed onun efkar ve ruhu adedsiz ve nihayesiz mslmanlara irfan dersi verir Hlasa, Rusya Mslmanlar iinde byle bir Zat gelmemitir. te bu Zat- nayab ibu sene beinci Zilkade-12. Eyllde bu alem-i faniden g edip, Hakkn rahmetine kavumu, btn dnya mslman aydnlarn yas ve elem esiri eylemitir. Ona Yce Allahtan rahmet dileriz14 Bizce, stad smail Gaspral haklarna bildirilen bu hurmet ve erefe Cediti hareketin tm fedayi (kahraman) aydnlar da layktrlar. 1 2 3 4 5 6 zbekistann Yeni Tarihi, 2. Kitap, S.10. Takent, 2000. S. Azamhocaev, Trkistan Muhtariyeti, S. 7, Takent, 2000. B. Kasmov, Meslekdalar, S. 9, Takent, 1994. Ayine Dergisi, S. 906-911, 38. say, 1914. S. Azamhocaev, Trkistan Muhtariyeti, S. 8-9, Takent, 2000. Baknz: smail Gasprali, Hoca-i Sbyan, Bahsaray, 1888 ve Rehber-i Muallim,

Bahsaray, 1898. 7 8 9 10 11 . Baldauf, 20.Yzyl zbek Edebiyat, S. 22-23, Takent, 2001. M.Behbudi, Semerkant Mektebi Hakknda, Trkistan Vilayeti Gazetesi, 30 Ocak, 1908. Ayine Dergisi, S. 513, 27. Say, 1914. Ayine Dergisi, S. 601-604, 31. Say, 1914. S. Azamhocaev, Trkistan Muhtariyeti, S. 9-10, Takent, 2000.

1102

12 13 1999. 14

Ayine Dergisi, S. 274-275, 12. Say, 1914. Alimova D., Raidova D., Mahmudhoca Behbudi ve Onun Tarihi Tefekkur, Takent,

Ayine Dergisi, S.1186-1188, 50. Say, 1914.

1103

Ceditilik ve Orta Asya'daki Yeni Kimliklerin Ayrntlarna Giri / Do. Dr. Adeeb Khalid [s.636-643]
Carleton College Rus mparatorluu Mslmanlar arasnda modernist bir kltrel reform hareketi olan Ceditilik, kendine zg birok yerel zellikler edindii Orta Asyaya yirminci yzyln balarnda ulamtr. Ceditilik, aka, Arap alfabesi retiminin yeni bir ynteminin savunuculuu olarak balamasna ramen, dnyann geleneksel anlaylarna kar byk apta bir meydan okumann tohumlarn kendi iinde barndryordu. Bu kltr reformunun taraftarlarnn yaznda adlandrld ekliyle, Ceditiler, dnyay ve toplumlarnn onun iindeki yerini, yeni ltlere dayal yeni biimlerle gryorlard. slmiyeti an ihtiyalarna gre yeniden yorumlamaya abalamlar ve slm modernliin ayrntlaryla uramlardr. Bu srete, blge iin yeni siyasal ve kltrel kimliklerin ayrntlarna da girmilerdir. Bu yzden, Ceditiliin modern Orta Asyann kltrel tarihinde merkezi bir nemi vardr. Bu makalede iki temel amacm var. lk olarak, Orta Asya Ceditiliini kendi yerel balamna oturtmaya abalayacam; ve ikinci olarak da, kendi szlndeki ok nemli iki kavram incelemeye abalayacam: millet ve ilerleme (terakki). Yerel balam nemlidir, nk Rus mparatorluunun Mslman halklarnn tarihi, ou kez tarihsel ayrntlara snrl bir bak iinde, ok genel olarak ilenmitir. Millet ve ilerleme kavramlarnn (ve birbiriyle balantlarnn) incelenmesi, ayn ekilde, konu zerindeki grleri varolan yaznda ou zaman yanl tantlan Ceditilerin tasavvur ettikleri topluluun doasnn anlalmas iin gereklidir. Rus mparatorluunda Ceditilik Ceditilik, Gaspral smail Bey tarafndan 19. yzyln son yirmi ylnda Volga-Ural havzas ve Krm Tatarlar arasnda yaygnlatrlan Arap alfabesi retiminin savtiye (ses) diye adlandrlan yeni ynteminden kaynaklanmtr. smail Bey 1884te Bahesarayda, ayn zamanda ders kitaplarn da yazp yaynlad rnek bir okul kurmutur. Rus mparatorluundaki en etkili Mslman basn organ olan gazetesi Tercmanda da, davasn usanmadan savunmutur. 1 Bunu izleyen yllarda yeni yntem Volga-Ural blgesi ve Krmda yaygn olarak kabul edilir hale geldi ve Tatarlar arasnda olaanst bir kltrel gelimeye yolat. Yeni yntem medreseleri kurulmaya balarken, usul-i cedid okullar her tarafta yaygnlanca. Tatar kitap retimi ve gazetecilii geliti ve yeni edebi trlerin ortya kmasna yol at. zellikle Rusa, Franszca ve Arapadan yaplan bir eviri seli, Tatar dncesinin parametrelerini yeniden belirledi ve slm modernlie yol at.2 Ceditilik, Volga-Ural havzas ve Krm dnda hzla yayld. Usul-i cedid okullar ve gazetecilik Azerbaycan ve Trkistana ulat. Fakat Rus mparatorluunun farkl blgelerinde sosyal ve siyasal balam ok deiik olduundan dolay Ceditilik her toplumda farkl bir nitelik alma eilimindeydi. Farkllk ylesineydi ki, Rus mparatorluunda tek bir homojen hareketten ziyade, ok sayda Ceditilikten bahsetmek daha mantkl olur. Deiik Ceditilikler ortak bir sz daarc ve modernlik sylemini paylayorlard, fakat her Ceditiliin doasn belirleyen yerel artlard. lkretimin usul-i

1104

cedide

gre

merkezilemesi,

reform

gndemindeki

ortak

eler

arasndayd

(bu,

Rus

mparatoluunun koullarnn topluma brakt bir aland). Ayrca, Rus mparatorluunun her tarafndaki (ve dndaki) Ceditiler, birbirine bal modern bir basnn okuyucularnn oluturduu tek bir topluluun parasydlar. Tercman hepsi tarafndan okunuyordu, fakat her grubun gndemini belirlemiyordu.3 smail Bey, Rus Devletinin snflamasna gre bir mirza, yani soylu idi. lkesindeki olaan slm eitiminden sonra, yurt dna, Fransa ve Osmanl mparatorluuna gitmeden nce, Rus askeri akademisine devam etti. Usul-i cedid okulunu kurmaktaki temel kayglarndan biri Mslman ocuklarn, Rus mparatorluunun tm vatandalar iin hayati nemde olduuna inand Rusa bilgileri edinebilecekleri bir yol yaratmakt.4 Bu fikirler, az fakat etkin bir Mslman soylu grubunun Rus devleti tarafndan tannd Krm ve Volga-Ural blgelerindeki Tatar toplumunun sekinleri arasnda yank buldu. On dokuzuncu yzyln son onyllarnda Volga Tatarlar arasnda, Rusyay Sibirya ve Semerkant blgesine balayan yaygn ticaret alarna dayal ticari bir orta snfn ykseldii grld. Dnyadaki yerini tanmlamaya alan bu grup, Ceditilikte, slmiyet ile modernliin badaacan aka dile getirmesini ok cazip buldu. Usul-i cedid ok gemeden Tatarlar arasnda yaygnlat ve 1917de eski rejimin son zamanlarnda, aralarndaki egemen akm haline geldi. Orta Asyada, rnein, Rus vilayeti Trkistan ve koruma altndaki Buhara ve Hivede ise durum olduka farklyd. 1864 ve 1889 yllar arasnda ilhak edilen Trkistanda Rus egemenlii yeni ve ok zayft. Tatar halk, Ruslarla (ve deiik din inanlar olan ok saydaki dier yerli etnik gruplarla) kark olarak yayordu ve Rus Devletinin sosyal tabakalar ile uyum iindeydi. Devlet, Trkistanda, halk kendi snflandrma sistemi iinde asimile edecek byle giriimde bulunmad. Onun yerine yerel halk sosyal konumlarna baklmakszn tuzemts, yani yerliler olarak kald. lk genel vali K. P. Kaufman, kendisine gre, slmiyetin blgede lmne yol ap Rus mparatorluu iinde asimile olmasna gtrecek olan slmiyeti grmezlikten gelme doktrininin ayrntlaryla urat. Bunun pratik sonucu rejimin geleneksel din sekinlere el srmemesiydi. Daha nceleri ulemann otoritesini dengeleyen sava sekinlerin byk bir ksmnn fetihle yok olmasyla din sekinler, fethinden nce nadir olarak elde edebildikleri bir nfuz elde ettiler. Toplumda kltrel reformun cezbedecei hibir grup yoktu. Ancak fetihten sonraki ikinci kuakta, yirminci yzyln balarnda, byle unsurlar grlmeye baland. Yine de, bunlarn sosyal ve kltrel kkenleri Tatarlarnkinden farklyd. Reformun ilk taraftarlar genellikle geleneksel Mslman eitimi almlard, fakat gazete okumalar ve seyahatleri sayesinde modern dnyay tanyorlard. Orta Asyadaki en saygdeer kii olan Mahmud Hoca Behbudi, Semerkant yaknlarndaki bir kyn kadsnn oluydu; Behbudi, babas ve amcalar tarafndan zamann standart medrese kitaplaryla evde eitilmiti. Aile, Behbudinin yurtdna seyahatini salayabilecek kadar varlklyd. Ha yolunda stanbul ve Kahireye gidii, Behbudinin entellektel geliiminde bir dnm noktasdr. Bu yerlerdeki modernist reformlarn birinci elden yaanmas, onu, benzer fikirleri kendi lkesinde de yaymaya ikna etti. Trkistann, Takentli Abdullah

1105

Avlni ve Mnevver Kari Abdr-Reid Han olu ve Hokandl shak Han gibi dier nde gelen Ceditileride ulema ailelerinden geliyorlard. 1910a gelirken Ceditilerin profili deimeye balar: gen Ceditiler hl geleneksel olarak eitimli ailelerden geliyorlard, fakat medrese eitimleri daha azd. rnein olpan adyla iir yazan Abdlhamid Sleyman, Rus ve Mslmanlk eitimini paralel olarak salamak iin Rus hkmeti tarafndan alan Rus-yerli okullar diye adlandrlan okullardan birinden mezun olmutu. Emiri i ilerinde zerk brakan Ruslarn korumas altna alnm Buharada durum daha da farklyd. Ruslarn fethinin ardndan emir, koruma altna girmek olsa bile, Ruslara, iteki muhalefete kar emiri desteklemelerine kar hisse teklif etmek suretiyle tm yabanclarn nfuzunu kontrol altnda tutmaya abalayarak geleneklerin koruyucusu roln yklenmi ve bu gerekten de onu i olaylarda, ondan nceki tm emirlerin gemite olabildiklerinden daha gl klmt. Ceditilik, daha geni bir reform ittifa haline geldi. Yeni filizlenen tccar gruplar daha fazla kurumsallama ve grevlilerin bireysel kaprislere daha az yatkn olmas umuduyla vergilendirme ve ynetim refomlarndan yanaydlar. Ayn zamanda, Buharann iine alnd yeni dzende ilevsel olabilmek iin gerekli olan hnerlerle donatacak modern eitimi ocuklar iin salayabilmeyi umuyorlard. Reformlara izin verilip verilmemesi zerine youn tartmalara yol aan hizipi mcadelelerle uramakta olan-ve kolaylkla emirin kendisinden sonra emirlikteki en etkin ve becerikli grup olan Buharal baz ulema arasnda da destek bulmulard. Bununla beraber Ceditilerin Buharal ulema arasndaki yandalar yenilgiye uradlar ve 1909da emirlikte usul-i cedidle eitim yasakland. Bu nedenle tccarlar, Buharada alamayacaklar modern Mslmanlk eitimini alabilmeleri iin rencileri stanbula gnderme amacyla ocuk Eitim Derneini (Terbiye-i etfl) kurdular. Byle rencilerin sayarnn pek fazla olmamasna ramen-1910 ve 1914 yllar arasnda 105 ocuk gnderilmiti bu Osmanl balantsnn Buhara Ceditilii zerinde ok nemli bir etkisi oldu.5 Millet ve lerleme Orta Asya Ceditiliinin farkl lezzeti Mnevver Kari tarafndan 1906da kaleme alnm aadaki tevik edici szlerde yanklanmtr: Ey dindalar, ey vatandalar! Adil olalm ve durumumuzu dierleriyle, gelimi lkelerle karlatralm. Gelecek kuaklarn istikbllerini emniyet altna alalm ve onlar dierlerinin kleleri ve hizmetileri olmaktan kurtaralm. Avrupallar, ihmalimizden ve cehaletimizden faydalanarak hkmetimizi elimizden aldlar ve yava yava zanaat ve ticaretimizi de ellerine geiriyorlar. Kendimizi korumak iin hzla sorunlarmz slah etmeye abalamazsak milletimiz, ocuklarmz ve geleceimiz ar zor olacak. Reform, zamanmza uyan bilimlerin hzla renilmeye balamasyla balar. imdiki an bilimlerini renmek, okullarmzn ve retim yntemlerimizin reformuna baldr.6

1106

Gerileme ve arkadan takip edecek korkun son Ceditilerin genellikle paylat bir duyguydu. Reform, yok olma pahasna da olsa gerekliydi. Reformun savunulmas, iinde bulunduklar yozlam zamann sert eletirisine yaslanyordu. an ihtiyalar gz nnde tutularak, Orta Asya toplumunun hepsinin olmasa da byk bir blmnn acil bir deiiklik ihtiyacnda olduu dnlyordu. zm, Ceditilerin kendi toplumlarnda tehis ettikleri sakatlklarn hepsine deva olacakm gibi grnen bilginin edinilmesinde yatyordu. Zamann dier modernistleriyle ortaklaa olarak, Ceditiler toplumlarnn gerileme ve yozlamasn onun slmiyetin doru yolundan sapmasna atfediyorlard. Ceditilere gre Mslmanlar gerek slam takibettiklerinde, bilgide dnyann nderleriydiler ve Mslman imparatorluklar glydler. Dinin yozlamas onlar cehalete siyasal ve askeri zayfla gtrmt. zm, gerek slmiyete dnteydi. Fakat gerek slmiyet Ceditiler iin ne anlama geliyordu? Srekli deiim tarafndan tanmlanan bir tarihsel bilin olan lerleme fikri, jeolojik zamanlarn ve dil gruplarnn icad, ve modern corafya kavram, hepsi deiik ekillerde Ceditilerin dnyay alglama biimlerini deitirdi. Yeni zaman ve mekn kavramlar dnyann ok geni olarak tarihselletirilmesine izin vererek, slmiyetin ve Mslman olmann yeni ve rasyonalist kavraylarn retti. slmiyetin gerekten kavranmas, otorite olan ustalar zincirine eklemlenmeyi deil, artk basl olarak bulunabilen zgn metinsel slm kaynaklarn iyice renilmesini gerektiriyordu. Bu, tm bireysel ve toplumsal hastalklarn zm olarak daha geni bir bilgi (ilim) kavramnn bir parasyd. Sadece bilgi Mslmanlar gerek inanca gtrebilirdi. Bilgi ayn zamanda Rusyann (ve genelde Avrupann) daha gelimi toplumlarnn Mslmanlara olan stnln aklyordu. 1917ye kadar Ceditilerin Rusya ve Avrupaya baklar ok olumluydu: onlar Ceditilerin srekli ne srdkleri bilgi, refah ve askeri gllk arasndaki balantlarn rneklerini yayorlard. Byle olumlu grntler sadece Ceditilerin Avrupaseverliinin sonucu deildi. Hepsinin didaktik bir amac vard: kendi toplumlarn Avrupann hayran olduklar ynlerini -bilgi, dzen, disiplin, gllk- elde etmeye tevik etmek. Avrupann bu cazibesi, eer Mslman toplumlar Avrupay yakalayamazsa durumlarnn daha da kt olaca korkusuyla birarada varln srdryordu. Avrupal glerin hemen hemen hi kar konulmadan gezegenin geri kalan ksmna szmalar bu korkular ayakta tutuyordu. Ceditilerin umudu, eninde sonunda Mslmanlarn modern dnyaya eit ortaklar olarak balanmasyd. Avrupann modernliini kendileri iin istiyorlard. Ceditilik, alfabenin sadece yeni bir yntemle retilmesinin savunulmas olarak balam olabilir, fakat ok gemeden Mslman toplumunun durumunun derinlemesine eletirisine dnt. Ceditilerin planlarnda ima edilen ey yeni ltler temelinde Mslman toplumun kendisine ve dnyaya yeni bir bak biimiydi. Ceditinin fonetik yntemi savunmasnn altnda yepyeni bir bilgi kavram vard. Okuryazarln kutsal bir etkinlikten ziyade, ilevsel bir hner olarak neminin vurgulanmas ile usul-i cedid, kltrel otoritenin yaygn biimlerine gveni derinlemesine sarsarak kertici olabilirdi. Ulemann otoritesi, medresede yllarca alarak elde ettikleri kltrel sermayeye

1107

dayanyordu. Bunun gibi kltrel damgalar, din otorite ve kltr sorunlar zerine tartma alann snrlamaya yaryordu. Ceditilik bunun tersine, gazetelere, magazinlere, basl kitaplara dayanan, yeni ve basma dayal kamusal alanlarla, ve de tiyatroyla ifade ediliyordu. Toplum hakknda tartmak iin bu yeni mekna giri sadece ilevsel bir okuryazarlk gerektiriyordu. Okuryazarln meydana kmas bylece geleneksel kltrel sekinlerin zararna, Ceditilerin ise yararna oldu. Bu kamusal mekndaki tartmalar ulemann otoritesinin dayand varsaymlarn itibarnn kaybolmasna hizmet etti. Medreseler an ihtiyalarn karlamadklar; slmiyetin yozlam yorumlarn rettikleri ve hatt tembellik ve uysallk yuvalar olduklar iin eletirilmeye baland. Ulemalarn uzmanlatklar kitaplar artk Mslman topluluunu sadece cehaletin karanlnda tutmaya ve slmiyetin gerek mesajn gizlemeye yarayan safsata ve hurafelerle dolu addediliyordu. Orta Asya Ceditiliinin szlndeki en nemli ey terakkidir. Zamanndaki kullanlyla bu kelime, ilerleme, gelime, ykselme ve byme kavramlarn kapsyordu. Ceditiler tarafnda yaynlanan ilk gazetenin ad Terakki dir. (Editr Mnevver Kari Abdrreid Han olu ve Eyll 1906da yayna balamtr.) Ceditiler siyasal yazlarnda da srekli ilerlemeden bahsediyorlard. Ceditiler alarnn dierlerinden farkl olduunu aka anlyorlard: [Gemite], bir bilim ya da zanaat [belirli bir zamanda] geliirdi, diyordu bir usul-i cedid kitab. [Bununla beraber] bu yzylda tm bilimler ve zanaatlar [beraberce] geliiyor. Bu yzyl bilim ve ilerleme yzyl. Bu yzylda grlen bilimler daha nce hi grlmedi.7 Gerekten de Ceditilerin kendilerini tanmlamak iin kullandklar en yaygn terim terakkiperver, yani ilericilerdir. Srekli deiim ve iyileme kavramlarnn Ceditiler zamannda ne kadar radikalce farkl olduu, aada Fitratn okuyucularna aklamak iin girdii zahmetlerden grlebilir: Dnyada insanlar tarafndan yaplm deiiklikleri inkr etmek imknszdr. Bu deiiklikler ilerleme mi yoksa gerileme midir? Yani, insanlar yaratltan bugne ileriye mi, yoksa geriye mi gitmilerdir? Kukusuz ileriye, [rnein] doru ilerliyorlard ve gnmze gelene kadar da bir noktada durmadlar. rnein birka sene nce demiryollarn en nihai ulam yntemi olarak dnyorduk. [Fakat] bir sre sonra insan bilgisinin gc ua icat etti ve bizim yanldmz ispat etti. Bu yzden, insanln yaratltan gnmze ilerledii aa kmaktadr ve bizim zamanmzdan sonra da ilerleyecektir, yani ileriye doru [gidecektir].8 Tarihin sonu ak olan bir deiiklik olarak grlmesi, Ceditilerin dnyay ve onun iindeki yerlerini grme biimlerini deitirdi. Eer ilerleme doann bir gereiyse, o zaman onun iin abalamann sorumluluu Mslmanlara da dyordu. lerlemenin anahtar bilgi ve eitimdi. Usul-i cedid okullarnn Ceditilerin planlarndaki merkezilii bundan dolayyd. Gerektende, istenileni gerekletirmek iin bilginin gcne olan bu inan, Ceditileri dorudan Aydnlanma gelenei iine yerletirir. Ceditiler toplumlarnda dnyev ve din bilgilerin gelitirilmesi iin srekli tartmlard. Birou burada bahsetmeye deer. Dini ve dnyev eyler arasndaki ikilem yrrlkteymi gibi grnyor; ayn zamanda din bilgilerin kendilerinin, ilerlemenin gereklerine gre yeniden biimlendirilmesi gereklilii aktr (Ceditilerin medrese eitimini ayrntl eletirileri buna kanttr); ve

1108

son olarak da, artk ulusal ilerlemenin ihtiyalarndan daha az neme sahip olan bilginin tm anlam hafife deimektedir. Orta Asya ve zellikle Buhara uzun sreden beri slm renimin ana merkezlerinden biriydi ve nemi Ceditilerin zamanna kadar tannmaya devam etmiti. Fakat bu geleneksel kurulularda aktarlan bilgi tamamyla farkl bir eydi: temel itici gc, mevcut zamandaki eitilmiler topluluunun, selefleriyle balarn korumaya ynelik muhafazakrlkt. lerlemenin amalarna hizmet etmiyordu ve bu nedenden dolay Ceditiler tarafndan serte eletiriliyordu. Ceditilerin tercih ettii bilgiler, an ihtiyalarna gre (Ceditiler tarafndan srekli tekrar edilen bir deyim) her alanda uzmanlar yetitirmek suretiyle ulusa hizmet edecektir. yle ki, ilerleme, bilgisini gelitirebilen herkesin faydalanabilecei evrensel bir fenomendir. Kltrel olarak, tarafszdr. Ceditilere gre slmiyette Mslmanlar modern bilgileri edinmekten alkoyan hibir ey yoktu. Gerekten, sadece dnyadan tamamyla haberi olan bireylerin, rnein modern dnyev bilimlerle eitilmi olanlarn slmiyeti tamamen anlayabileceini savunuyorlard sk sk. Bylece, ilerleme kavramnn iselletirilmesi Ceditilerin garipliklerinin en parlak noktasdr. Bir yandan da onlar Orta Asya Mslman toplumundaki dier gruplardan ayrr. nk kitlelerin geleneksel dnya grlerine bal kalmaya devam ettikleri hatrlanmaldr. Din bilginler (ulema) arasnda fikirleri Islah gazetesinde aklanan paralel bir reform hareketi vard. Bununla beraber bu reformun ilerlemeyle pek ilgisi yoktu, fakat sadece slm dncenin arndrlmas ve kutsal kitabn nda davranmak ekseni etrafnda dnp duruyordu. Ayn zamanda, herkesin ilerlemeden faydalanabilecei fikri, Rus ve yerli, Avrupal ve Doulu, koloniciler ve kolonize edilenler arasnda Orta Asyadaki kolonyal dzeni onaylayan ikilemleri kertti. Rus memurlar Ceditileri blclk ve panislamclkla sulayarak onlardan her zaman iddetle phelenmiti. Rus memurlarnn korkularna yaptrdklar etiketler her zaman doru deildi, fakat sonuta korkularnda haklydlar. Ceditilerin refomunun hedefi millet idi ve reformlarnn itici gc sadece milletin karlarn kendilerine gre kavraylaryd. (Gerekte, onlar iin bir ulusal kimliin gereklemesi bile tek bana ilerlemeydi.) Ceditilerin, stn nitelikli bilgileri dolaysyla daha yksek dzeyde bir ilerlemeyi baaran ve bundan dolay izinden gidilmesi gerekli modeller olan Rusya ve Avrupa hakknda syleyecek birok olumlu eyleri vard ve tamamen kendi abalaryla ilerlemeyi baaran devletsiz milletler olan Yahudiler ve Ermeniler de aynen yleydi. Fakat Cediti reformun tm amac, milletin dnyadaki erefli yerini almasn salamak, kendi kendine ilerlemeyi baarmakt. Milletin karlar Millete olan ilgi, diye yazmt Sadriddin Ayn bir keresinde, Orta Asyada modern edebiyat nceki edebiyattan ayran eydir.9 Ceditiler reformlarnn konumunu sadece millete kaydrmakla kalmamlar, ayn zamanda ona yeni bir anlam da vermilerdir. Millet uzun sreden beri tm Mslman dillerinde hibir siyasal anlam olmadan topluluk anlamnda kullanlyordu (bu yzden insan millet-i hanefiyeden, yani hanefi mezhebini takibedenlerin oluturduu topluluktan bahsedebilirdi). Osmanlca kullanmyla ortaklaa olarak, Ceditiler, milleti er ge etnik bir ikincil anlamda edinen siyasal bir yapya dntrdler. Bu makalenin geri kalan ksmnda Ceditilerin topluluk kavramn

1109

aratrmak istiyorum: milletin siyasal hedefleri neydi ve bunu kim tayin ediyordu? Konu, Ceditilerin allm bir ekilde (ve kolayclkla) milliyeti, pan-islamc, pan-trk olarak tanmland yazlarda gsterildiinden ok daha karmaktr. Ceditilerin millet iin tasarladklar siyasal hedefler, yeni siyasal frsatlarn siyaset alann yeniden belirledii 1917 Rus devriminden sonra dramatik bir biimde deiti. 1917den nce Ceditilik, Mslman toplumun kendisine yneltilmi kltrel reformun bir sylemiydi. Egemenliin kaybedilmesiyle, toplumun kendi kanatlaryla umaya balamas gerekiyordu. Hayatta kalmalarn ve refahlarn salamak iin kendilerini cehalet uykusundan uyandrmak (Ceditilerin ok sevdikleri bir metaforun anlatt gibi) topluma balyd. Mahmud Hoca Behbudi bir zamanlar vatandalarn ocuklarnn gerek slmiyet iin alacak hakim, avukat, mhendis, retmen, milletin destekileri ve hizmetileri olmalar iin eitmeye abalamalar iin iknaya almt.10 Bu sonuca ulamak iin, Onlar, Mslmanln alfabesini, dinin temellerini ve kendi dilimizi rettikten sonra hkmetimizin ynetimindeki dzenli okullara ve sonra da tp, hukuk, mhendislik [vb.] retmek iin St. Petersburg ve Moskovadaki niversitelere gndermemiz zorunludur Ve bu suretle eitilmi Mslman ocuklar uygulamal tecrbe kazanmak iin stanbul, Amerika ve Avrupa niversitelerine gnderilmelidir.11 Dier yazarlar da kurgularnda ayn balantlar resmediyorlard. Bu hayalin belki de en ak bir ekilde dile getirilmesi olpan tarafndan 1914te yaynlanm ksa bir hikye olan Doktor Muhammadyarda ortaya kar. Muhammadyarun berber olan babas Rusya ve Mslman dnyasndaki gezilerinde eitim ve bilginin deerini takdir etmeye balamtr, ve bundan dolay olunun iyi bir usul-i cedid eitimi almasn salamtr. Bununla beraber olu eitimini tamamlayamadan nce babas ldrlr (toplumda hkm sren cehaletin bir sonucu). Muhammadyar sevgili Trkistann terketmek zorunda kalr fakat kendi srar ve onu bir bursla dllendiren Bak Mslmanlarnn yardmyla tp renmek iin St. Petersburga gider. ok almak onun baarsn garantiler ve hakkyla ok baarl bir biimde mezun olur. Sonra, slmiyete ve milletine hizmet etmek iin, hzn aklndan hi kmam olan lkesine dnmeden nce daha da uzmanlamak iin svireye gider.12 Modern eitim ve bilgileri edinmenin amac, Mslman toplumlarda Orta Asyann iine emildii yeni dzende alabilecek sekinler yaratmakt. Byle sekinlerin salayabilecei nderlik olmakszn Orta Asya toplumlar, toplum olarak yok olacakt. Trkistanl Ceditiler, baz Mslmanlarn bile milyoner olduu bir ehir olan Bakye de hayranlk duyuyorlard. Ceditiler iin bu, baarnn emin bir gstergesi ve Trkistanllarn taklit etmeye almas gereken bir eydi. Bununla beraber, baarnn da mihenk tayd. Ve bu, sk sk dile getirilen bir beklenti olan, servet edinenlerin, usul-i cedid okullarna fon salayarak, tiyatroyu himaye ederek, kendi balarna varlklarn srdremeyecek olan gazete ve dier yayn abalarnn giderlerini karlayarak, ve ihtiyac olanlara yardm etmek iin yardmsever dernekleri kurarak servetlerini milletin yararna sorumluca kullanmalar ile beraberce anlrd. olpann kurgularndaki ideal Bak milyonerleri kendi milli ykmllklerini yerine getiriyorlard; oysa Trkistandaki gerek yaamda byle eyler her zaman

1110

olmuyordu ve Ceditiler paralarn bencil amalar iin harcayan o zengin insanlar serte eletiriyorlard. Son olarak, Ceditiler siyasal alana katlma yollar amaya alyorlard. Bunun altn izmek ok nemlidir, nk arlk brokratlar Ceditileri dzenli olarak blclkle sulamlard; bu bilimadamlar arasnda sk sk eletirilmeden kabul edilmi bir sulamadr ve Sovyet-sonras koullarda ulusal kurtulu kavramna dntrlmtr. Durum bundan ok daha karmaktr. arist rejim, kukusuz, bir otokrasiydi ve siyasal nemi olan konularda sosyal gruplara sz hakk vermekten nefret ediyordu. Rejimin tm devlet-d oyuncular siyasal alann dnda tutma istei, anayasaya benzer bir eyi ve bir tr temsil hakkn kabul ettii 1905 devriminde snava girmiti. Rejim vazgetii yetkileri 1907 gibi erken bir tarihte bile geri almaya balamasna ramen -oy hakkn byk bir oranda kstlayan yeni seim kanunlar karlm ve Trkistan tamamyla oy verme hakkndan mahrum edilmiti- yine de, oy verme hakknn bir gn geniletilecei ve imparatorluun tm vatandalarna uzanaca umudu cmerte varln korumutu. Buna ek olarak, Ceditilerin milletin yararna kullanmay umduklar yerel belediye ve daha alt dzeylerde kendi ynetimleri vard. Kesinlikle, politikann bu anlay, birok Ceditiyi 1916daki mecburi askerlie kar olan ayaklanmaya kar olmaya yneltmitir (Ceditiler bunda, imparatorlua hizmet etme ve bylece sava bittikten sonra siyasal ayrcalklar kazanabilme frsat gryorlard); 13 ve 1917 ubat devrimini candan karlamalarna yol aan, bu ayn katlm umuduydu. lk heves ok gemeden snd. Ceditiler kendi toplumlarnda byk bir muhalefetle karlatlar. Bir yandan, muhafazakr gler deiik bir siyasal hareket hayaliyle Ulema Cemiyetini desteklediler ve eitli seimlerde Ceditileri kolaylkla yendiler. br yandan ise, Takentteki Rus yerleimciler ubat devrimi tarafndan vaat edilen demokrasinin pahasna, kolonyal ayrcalklarn korumaya ynelik politikalar izlediler.14 Sonunda, yerleimciler nfusunun bir grubu ekimde sovyetler adna iktidar ele geirdi. Bu olaylar Ceditiler iin bir dnm noktasn tekil etti. Ruhi durumlar daha da karamsarla dntke Ceditilerin tutumlar radikalleti. Onlar bu noktaya getiren tevik edici szlerin hi deeri yoktu; onun yerine Ceditiler o ann devrimci durumunun peinden srklendiler. Uluslarn kendi kaderlerini tayin hakk ve kltr devrimi konusundaki kararllklarn cazip bulduklar Boleviklerin yntemlerinde hayran olunacak birok ey grdler. Ayn zamanda Mslman dnyasnn kolonyalist glerin egemenliine -savata Osmanllarn yenilgisi sonras tamamlanm gibi grnen bir egemenlie- girmesinin cevabn Bolevik rejimde grdler. 1918 ve 1919 yllarnda kendisine sempati duyan gruplar bulabilmek iin her eyi gze alan merkezi hkmet, Ekim 1917de Takentte iktidara gelen yerleimcilere kar Ceditileri destekledi. Birok Cediti Partiye girdi ve siyasal ve (zellikle) kltrel alanlarda nlendiler. Durum Buharada farklyd. Trkistann tersine dikkate deer bir siyasal g Mslmanlarn elinde kalmt ve ngrlen reformun konusu toplum deil, devletti. Bu, Buhara Ceditiliini, Trkistandaki (ya da Rus mparatorluundaki baka yerlerdeki) durumdan ziyade, devleti reformun Osmanl modeline yaklatryordu. Buharal Ceditiler Mslman bir hkmdar olarak emirin

1111

reformlar yukardan yrrle koymakla grevini yapacan umuyorlard. Abdulrauf Ftrat, Hintli seyyahn hikyeleri romannda byle bir reformun mkemmel bir taslan ortaya koyar: halk sal ve temizlii programlar, modern eitim, ekonomik planlama, rasyonel vergilendirme, vb.15 Emirin bu reformlar stlenmekteki isteksizlii Ceditileri radikalletirdi. Dnm noktas, Rusyada otokrasinin devrilmesinin Buharay reformlara zorlama frsatn dourduu 1917de geldi. Ceditiler, emiri ayrcalk haklarnn kabulne zorlamak iin d glerin -St. Petersburgdaki geici hkmetin ve Trkistan ve tesindeki Ceditilerin- yardmn aradlar. Manifestonun yaynlanmasndan sonra emir sznden dnd ve emirlikteki muhafazakr glerin desteiyle Ceditilere eziyet etmeye balad. Son bahsettiklerimiz Ya Buharallar ismini aldklar Trkistanda srgne zorlandlar ve siyasal hareketin daha da radikal yollarn tercih etmeye baladlar. Kzl Ordu birliklerinin yardmyla Buharaya saldrp, emiri grevinden alarak ksa mrl bir Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti kurduklar Eyll 1920de baarya ulatlar. Bununla beraber Ruslarla ittifak, balangtan itibaren eit deildi ve 1923 ortalarnda Boleviklerin Buhara Cumhuriyetinin politikalar zerindeki egemenlikleri eksiksizdi. Bir sonraki yln sonunda Orta Asya haritas etno-milliyeti ilkelerle yeniden izilirken Buharann varl sona ermiti. Orta Asyada Mslman Milliyetilii Trkistanl Ceditilerin adna konutuklar topluluu tanmlamak iin kullandklar en yaygn isim Mslmand. Cediti yazlar, dnyadaki Mslmanlarn ve slmiyetin kt durumuna ve onlarn yeniden canlandrlmasna gndermelerle doludur. Ayn ekilde, gncel kt durumun cevab gerek slmiyete dnmekte yatyordu. Fakat bu ne pan-islamc, ne de temel olarak dinsel bir kimlikti. Ceditiler, kresel bir Mslmanlar topluluunun yeleri olduklarndan haberdardlar ama, ayn zamanda Rusya Mslmanlar topluluunun da bir parasydlar; fakat siyasal hareketlerinin gerek konusu, adna hareket ettikleri grup, ok daha snrlyd. Ceditilerin slam terimini kullanmlar, daima, ak ya da dolayl olarak Trkistan Mslmanlar anlamnda corafi bir snrllk getiriyordu. Bu yzden, Tojjor gazetesinin editr gazetenin musulmonada (Mslmanca) yazldn iddia ettiinde, aka Mslman Trkistann dilini kastediyordu. Topluluk bylece tm Rus yerleimcileri ve Orta Asya yahudilerini dnda brakyordu (fakat gerek uygulamada Yahudiler, 1917 devrimi ak siyasal rgtlenmeye izin verdiinde nemli bir rol oynamlardr). slmiyet ayn zamanda, blgenin Tacik nfusunu en azndan balangta topluluun dnda brakmay ima etmeyen, etnik olmayan bir terimdi. Bu Mslman kimlik aslnda dinsel de deildi.Grdmz gibi, Ceditilerin sadk kald slmiyetin saldrganca modernist yorumlanmas gerek slmiyeti ilerleme ile eanlaml klyordu. Ceditilere gre Mslman topluluunun amac ilerleme ve refahn baarlmasdr, nk sadece bu, Mslmanlarn ve dolaysyla slmiyetin kendisinin varln devam ettirmesini garantileyebilir. Eer slmiyet iddetli bir reform ihtiyac iindeyse, kanunlarn slamlatrlmas ve eriatn yrrle konmas dnlemezdi bile. Reformcu vatansever iirler toplamna Ravnaq ul-Islam (slmiyetin

1112

Grkemi) adn veren Takent airi Tavallo kukusuz Trkistan Mslmanlarnn geliip canlanmasn dnyordu. Buharal Ceditiler, Bukhereyi, yani Buharallarn vatansever ve blgesel kimliklerini dile getirmilerdi.16 Abdurauf Ftrat bu yzden etnik ve hatt din ayrmlar gznne almakszn soylu Buhara milletinden (millat-i necibe-i Buhereyi) bahseder. (Buharann merkezi kentsel nfusu Farsa ve Trke, ve ounlukla ikisini birden konuan Snni Mslmanlard. Fakat emirliin nfusu ii Mslmanlar, Buharal Yahudileri, ve Trkmen gerleri de ieriyordu.) Bununla beraber Mslman nfusun Buharal kimliindeki merkezilii sorgulanmadan duruyordu. Kimliin Cediti kavram en iyi, Mslmanlk dnyasnn eitli yrelerinde ortaya kan (Anadolu, Balkanlar ve Hindistandaki gibi) Mslman milliyetiliinin yresel bir rnei olarak anlalabilir. Toplum, modern dnyann dier milletleri gibi, laik siyasal ilgi ve amalara sahipti, fakat yelerinin din sadakatiyle tanmlanyordu. Mslman milliyetilii tm Mslman dnyasna uzanmyordu fakat corafi olarak olduka ak bir ekilde betimlenmiti. Mslmanlk Kimlii stelik, Trkistan ve Buharada yirminci yzyln ilk yirmi yl boyunca hafife etnikletirilmiti. Orta Asyal Ceditiler, Osmanl mparatorluunda ve Tatarlar arasnda gelitirilmekte olan Trkl iyi biliyorlard. Birok Cediti, etnik kimliin tannmasnn, bilginin rettii kendini tanmann nemli bir paras olduunu, ve onsuz ilerlemenin mmkn olmadn grmeye balamt. Bununla beraber, etnik bilinlilik ve slm kimlii karlkl olarak birbirlerini dlayc ya da dman eyler olarak grmyorlard. Aslnda bir Cediti yazarn yazd gibi Din milletin, millet milliyetiliin sayesinde vardr.17 Bylece, Mslman milliyetilii, etnik milliyetiliin kutlanmas iin bir yer ayrmt ve Orta Asyada tm Orta Asya Mslmanlarnn Trk olduu kabul edilmeye baland. Kukusuz bu son derece tartmalyd, zellikle Trkistan ve Buharann yerleik nfusu arasnda ok saydaki Farsa konuanlar gznne alndnda. Bu, lkede yaayan tm Mslmanlarn Trk (dolaysyla zbek) olduunu ileri sren Buhara Halk Cumhuriyetinin politikalarnn temelini oluturuyordu; bunun ayn zamanda, hl fazla incelenmemi, Tacik kimliinin 1920deki ayrntlandrlmasnda derin bir etkisi olmutur. Fakat bu yine de pan-trklk deildi, nk dnyann tm Trklerinin birliini ya da birlemesini planlamyordu. Topluluk burada da dier Trk gruplardan ayr betimleniyordu. zbek terimi Rus devriminden nce, (belirli airetler ya da Buharadaki hkmdar hanedan yerine) blgenin tm Trk nfusunu nitelemek iin Orta Asyal Ceditiler tarafndan zaman zaman kullanlyordu. Devrimden sonra, siyasal ve kltrel radikalleme ortamnda Ftratn merkezinde olduu bir aydnlar grubu Orta Asya Trkleri iin bir aatay kimlii tanmlayabilmek iin yola ktlar. Bu aka, Dou Trklerinin, Anadolu Osmanllarna cevabyd. Timur zamannda ortaya kan edebi dili balang noktas olarak alyordu ve Trkistan Mslmanlarnn siyasal ve kltrel kimliini Timur mparatorluunun siyasal ve kltrel baarlarnda kkletirmek istiyordu. (aatay ismi Cengiz Hann torununa olan hayranlktan ziyade, Dou Trklerinin edebi dilinin adyla ilgili bir eydi.) agatay Gurungi Boleviklerin gznden derek feshedilmesine ramen temel talarnn birou 1920lerde modern zbek kimliinin inasna girmiti ve bundan dolay gnmzde sovyet-sonras zbek milliyetiliinde capcanl yaamaktadr.

1113

Sonu Ceditilik, Mslman toplumlarda gerek slmiyetin anlam zerine yaplan bir tartmayd. Rakiplerinin onlar laiki ya da batllamac olarak sulamasna ramen Ceditiler kendilerini Mslman reformcular olarak gryorlard. Byle etiketlerin Ceditileri tanmlamak iin literatrde kullanlmaya devam edilmesine ramen, bunlar slmiyet ve modernliin karlkl olarak birbirlerini dladklar yanl nclne dayanmaktadr. Ceditiler byle bir uyumazlk grmyorlard; onlar ikisinin de hevesli savunucularydlar. Aslnda, diyorlard, sadece modern eitim slmiyetin doru anlalmasn salayabilir. Ceditiler, ilerleme dncesini Mslman kltrne iselletirerek, Mslman modernliini dile getirmilerdi. Bu Mslman modernlii ayn zamanda, dnyaya ve Orta Asya Mslman toplumlarnn onun iindeki yerine yeni bak yollar salad. Ceditiler millet fikrini de evkle kendilerine mal ettiler. Bu makalede gsterdiimiz gibi, toplumlarnn Cediti anlay en iyi, basit bir pan-Trklk ya da panslamclktan ziyade, etnik arka planl yresel Mslman milliyetilii olarak anlalabilir. 1 Gaspral zerine bkz., Cafer Seydahmet, Gaspral smail Bey (stanbul, 1934); Edward J.

Lazzerini, Ismail Bey Gasprinskii and Muslim Modernism in Russia, 1878-1914, yaynlanmam doktora tezi, University of Washngton, 1973; Enver Bairamov, Velikii prosvetitel rossiiskikh musulman Ismail Gasprinskii (Moskow: Ekslibris-Press, 2001). 2 Tatar Ceditilii zerine bkz. Dzh. Validov, Ocherki istorii obrazovannosti i literatury tatar

(do revoluitsii 1917 g. ) (Moscow, 1923); Abdullah Battal-Taymas, Kazan Trkleri, 3. basm (Ankara: Trk Kltrn aratrma Enstits, 1988); Azade-Aye Rorlich, The Volga Tatars: A Profle in Natonal Resilence (Stanford: Hoover Institution Press, 1987); Christian Noack, Muslimicher Nationalismius im russischen Reich (Stuttgart, 2000). 3 Bu noktay, The Poltcs of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia (Berkeley:

University of California Press, 1998), kitabmda zellikle s. 89-93te ayrntl olarak inceledim. 4 smail Bey 1892de Trkistan genel valisine sunduu basl bir notta bu noktay

savunmaktadr. Not zbekistan devlet arivlerindedir (Ozbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivi, f. 1, op. 11, d. 806, l. 1). Bu notun ve balamnn bir tartmas iin, bkz. Khalid, Politics of Muslim Cultural Reform, s. 178-180. 5 Buharadaki Ceditilik zerine bkz., Adeeb Khalid Society and Politics n Bukhara, 1868-

1920, Central Asian Survey 19 (2000): 367-396. 6 1906. 7 Gulomiddin Akbarzoda, Talimi soniy (Takent, 1913), s. 27-28. Munavvar Qori Abdurashidxon ogli, Isloh ne demakdadur, Xurid (Takent), 28 Eyll

1114

8 9 10 11 p. 7-8. 12

Abdurauf Fitrat, Hayot va goyai hayot, Oyina, 21 Aralk 1913, s. 220. Sadr al-Din Ayni, Namna-yi adabiyt-i tjik (Moscow, 1926), 529. Mahmud Xoja Behbudiy, Omolimiz, yo inki murodimiz, Oyina, 7 Aralk 1913, 155. Mahmud Xoja Behbudiy, Padarkush, yoxud oqumagon boloning holi (Semerkant, 1913),

Abdulhamid Sulaymoniy [Cholpon], Doxtur Muhammadyor, Sadoi Fargona, 4 Temmuz,

25 Temmuz, 10 Austos, 26 Ekim, 5 Kasm, ve 12 Kasm 1914. 13 Bu noktann daha ayrntl bir tarmas iin, Politics of Muslim Cultural Reform, s. 235-

243, kitabma bkz. 14 Mustafa okay, 1917 yl Hatra Paralar (Ankara: Ya Trkistan Neriyat, 1988); Ahmet

Zeki Velidi Togan, Htralar: Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Milli Varlk ve Kltr Mcadeleleri, 3nc basm. (Ankara: TDV, 1999); Marco Buttino, Turkestan 1917, la r_volution des russes, Cahiers du monde russe et sovitique 32 (1991): 61-67; Khalid, Politics of Muslim Cultural Reform, s. 245-279. 15 16 Abdurauf Fitrat, Baynt-i sayy#h-i hind (stanbul, 1911). Arapa etimolojisiyle eski deyim Bukherinin yerine, konuma dilinde daha fazla kullanlan

Bukhereynin kullanlmaya balanmas ilgintir. 17 Abdurauf Muzaffar, Din millat, millat milliyat ila qoimdir, Sadoi Turkiston (Takent), 26

Kasm, 2 Aralk, 10 Aralk 1914. Ayn, Sadral Din. Namna-yi adabiyet-i teci. Moscow: Tsentralnoe Iztadelstvo Narodov, SSSR, 1926. Bairamov, Enver. Velikii prosvetitel rossiikih musulman Ismail Gasprinskii. Moscow: EkslibrisPress, 2001. Battal-Talymas, Abdullah. Kazan Trkleri. 3. basm Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1988. Behbudiy, Mahmud Xoja. Amalimiz, ya inki muradimiz, Oyina, 7 Aralk 1913. , Padarkush, yaxud oqumagan balaning hali. Semerkant, 1913. Buttino, Marco. Turkestan 1917, la rvolution des russes, Cahiers du monde russe et sovitique 32 (1991): 61-77.

1115

, Politics and Social Conflict during a Famine: Turkestan immediately after the Revolution, in Buttino, ed., In a Collapsing Empire: Underdevelopement, Ethnic Conflicts and Nationalisms in the Soviet Union (Milan, 1993). Carrre dEncausse, Hlne. Rforme et rvolution chez les musulmans de lempire russe. 2. basm. Parsi: Presses de la Fondation nationale des sciences politiques, 1981. [Cholpon], Abdulhamid Sulaymoniy. Doxtur Muhammadyar, Sadai Fargana, 4 Temmuz, 25 Temmuz, 10 Austos, 26 Ekim, 5 Kasm ve 12 Kasm 1914. okay, Mustafa. 1917 Yl Hatra Paralar. Ankara: Ya Trkistan Neriyat, 1988. Dudoignon, Stphane A. La question scolaire Boukhara et au Turkestan russe, du <<premier renouveau>> la sovitisation (fin du XVIIIe sicle-1937. Cahiers du monde russe 37 (1996): 13-40. Fitrat, Abdurauf. Hayat va ghoya-i hayat, Oyina, 21 Aralk 1913. , Bayenet-i sayyeh-i hind. stanbul, 1911. Gulomiddin Akbarzoda, Talimi saniy. Takent, 1913. Khalid, Adeeb. The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia. Berkeley: University of California Press, 1998. , Society and Politics in Bukhara, 1868-1920, Central Asian Survey, 19 (2000): 367-396. Komatsu, Hisao. 20. Yzyl Balarnda Orta Asyada Trklk ve Devrim Hareketleri. Ankara: Turhan Kitabevi, 1993. Lazzerini, Edward J. Ismail Bey Gasprinskii and Muslim Modernism in Russia, 1878-1914. Yaynlanmam doktora tezi, University of Washington, 1973. Munavvar Qari Abdurashidxan agli, Islah ne demakdadur, Xurshid (Takent), 28 Eyll 1906. Muzaffar, Abdurauf. Din millat, millat milliyat ila qaimdir, Sadai Turkistan (Takent), 26 Kasm, 2 Aralk, 10 Aralk 1914. Noack, Christian. Muslimischer Nationalismus im russischen Reich: Nationsbildung und Nationalbewegung bei Tataren und Baschkiren: 1861-1917. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2000. Rorlich, Azade-Aye. The Volga Tatars: A Profile in National Resilience. Stanford: Hoover Institution Press, 1987. Seydahmet, Cafer. Gaspral smail Bey. stanbul, 1934.

1116

Togan, Ahmed Zeki Velidi. Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi. 2. basm. stanbul: Enderun Kitabevi, 1981. , Hatralar: Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Milli Varlk ve Kltr Mcadeleleri. 3. basm. Ankara: Trkiye Diyanet Vakf, 1999. Validov, Dzh. Ocherki istorii obrazovannosti i literatury tatar (do revoliutsii 1917 g. ) Moskova, 1923; yeni basm, Kazan: Iman, 1998.

1117

Kazakistan'da Ceditilik / Do. Dr. Svetlana Kovalskaya [s.644-651]


Astana Avrasya niversitesi Tarih Blm / Kazakistan 19. ve 20. yzyllarn kesiim noktas Kazakistann modern tarihinde ok ilgin bir dneme tekabl etmektedir. Kazakistandaki aydnlar snf 19. yzyln ortalarndan beri sregelen politik ve manevi gelimeler modeline gre birok ksma ayrlmt. Rus ve Trk yanls olarak adlandrlan iki jeopolitik model de bu oluumlar srasnda ortaya kmtr. Elinizdeki makalede yukarda iaret edilen modellerden ikincisinin yani Cedidizm olarak adlandrlan Trkln, Kazakistana nasl ve ne ekilde girdii tartlacaktr. Sonu olarak Cedidizm hareketinin Kazakistanda douu ve btn Cedidcilerin Sovyet dnemi Rusyasnda yok olu hikayesi Macan Cumabayn kiilii ve kaderi ile ilgili olarak verilecek bilgiler zerinden anlatlacaktr. 19. yzylda Kazakistann slamlama sreci slam geleneklerinin ve dini merasimlerin Kazakistan gelenekleri iinde yer almas, Arapa isimlerin ve kelimelerin Kazak dilinde yaygn bir ekilde kullanlmaya balanmas eklinde kendisini gsterdi. Bu gelimeler daha sonraki yllarda Kazakistanda slami partilerin kurulmasna ve slamn politik bir hareket olarak yaygnlamasna bir temel oluturdu. Din, Kazak halknn manevi ihtiyalarna temel oluturmann yan sra zaman ierisinde ulusal kimliklerinin de ayrlmaz bir paras haline geldi. Din alanndaki yaznda bir genileme oldu ve bu alanda eser veren yazarlarn says artt. Bunlardan bazlar eyhulislam-Ulu Yusuf Bek ahmardan, Umanikov M., ahkerim Kudayberdiyev gibi nemli isimlerdir. slam, Rusya mparatorluu altnda yaayan btn Mslmanlar iin ulusal bamszlk mcadelesi alannda bir vesile oldu. Kazaklarn hayat tarz haline gelen din, ulusal kimliin olumasnda nc roln stlendi. imdi de dinin yitirilmesi ayn zamanda ulusal kimliin yitirilmesi anlamna gelmektedir. slamn bu bozkrlardaki var oluu, Kazak aydnlarnn uzun zamandr oluturmaya altklar yeni bir kimliin yani ulusal kimliin olumasna neden oldu. in dorusu aydn kesiminin en nemli ilevi de bu ulusal kimliin oluturulmasyd. Entelektel evrede Kazaklarn ulusal deer yarglarnn Avrupallarnkilerle uyumad dnlrd ve aydnlar bu konuda umutsuzlua kaplmlard. Gittike byyen politik canlanmalar gstermitir ki, politik haklarn ve zgrlklerin daha iyi elde edilebilmeleri iin politik gelimelerde yeni yollar aramak gerekmektedir. Kazakistanl aydnlar 20. yzyln balarnda yeni bir politik gelime modeli ile karlatlar. Panslamclk ve Pan-Trklk bu dnemde en etkili eilim haline geldi. Ve birok adan bu eilimlerin kullandklar kavramlar, dinin toplumdaki rol ve etkisi ile rtt. Bu eilimler Osmanl mparatorluunun manevi nderlii altnda ekillendiler ve uluslar st, dini, etnik kimlik gibi kavramlara dayanan bir ideolojik eilimin temsilcisi oldular. Trk milliyetiliinin kkenleri 1826 ylnda Trkiyede gerekleen anayasal reformlara dayanmaktadr. Bu reformlar Gen Osmanllar devrimine giden olaylar zincirini balatm oldu. Bir

1118

grup gen Osmanl zellikle 1867-1871 yllar arasnda Avrupada zgrlk ve anayasa gibi fikirler yoluyla faal hale geldi. Trklk fikri, Rusyada yaayan Mslman aznlklarn dnrleri arasna din ve eitim problemleri ile snrlanm olarak girmesine ramen 19. yzyln ortalarnda yaygnlamaya balad. Rusya mparatorluu iinde yaayan Mslmanlar zaman ierisinde kendi liderlerini yetitirdiler. Ulema, Seyfi, hanlar ve Cedidler Orta Asyann Mslman elitleri oldular. Edip Halid, cedid olarak adlandrlan akmn ne olduu ile ilgili Mslman toplumunu, modern iletiim aralarn () ve sosyallemenin yeni formlarn kullanarak slah etme abalarnda yer alan bireylerin oluturduu akm eklinde bir tanmlama yapmtr.1 Mslmanlarn var olu meselesi Cedid hareketi ile vcut bulmu ve gnlk hayatn her ynn ilgilendiren slam ilhiyatnn modernletirilmesi, kadn zgrlkleri, eitim reformlar, ortak bir dil oluturulmas gibi felsefi konular bu hareket ile gndeme gelmitir. Rus mparatorluunun btn Mslman Trkleri kuatan yeni bir kimlik oluumunu Pan-Trk bir model ierisinde gerekletirme teebbsne giriilmitir. 19. yzylda iki jeopolitik kuvvet ile rten iki eitim kavram Kazak aydnlar arasnda yaygnlk kazanmtr. Bunlardan biri N. I. lminskiy (1822-1891) tarafndan desteklenen ve Hristiyanlk ile Ruslatrmann beraber rol ald eitimdir. Bu eitim sisteminde yerli dilde verilen eitim ayn zamanda Ortodoks Hristiyanlnn temel prensiplerinin verilmesini salyordu. 18. yzylda general Skalonun basm olduu Kazak dilinin ABC kitab Rus alfabesine dayanyordu. Yine N. I. lminskiy Krgzlara Rusay kendin ren dizisini yaynlamt. brahim Altnsar ise lminskiynin takipisi idi. brahim Altnsar ktlktan ksa bir zaman nce devlet meclis yesi olmu bir bakanlk danmanyd 1879 ylnda Kirgizskaya Hrestomatiyay yaynlayan Altnsar Kazak okullarnn mfettiliini de yapyorken, 1888 ylnda Turgay blgesi danman oldu. Kazak entelektelleri arasnda yaygn olan iki fikir vard: Birincisi ocuklar Haydi Okula (brahim Altnsar tarafndan 19. yzyln ortalarnda yazlm bir iir), ikincisi de Kazaklar Uyann (M. Cakp Dulatovun Kazaklar Uyann adl antolojisinden alnm bir blm). kinci eitim sistemi Cedid Hareketi tarafndan nerilen bir sistemdi. Evrensel bilim deerleri ve ulusal geleneklerin, slam doktrin ile rtt bir eitim sistemi modelini neren Cedidciler bu alanda nemli bir etki yaratmlard. Cedidciler genelde zengin tccarlarn ve sanayicilerin ocuklarydlar ve hem laik hem de dini eitim almlar, dnyann birok lkesini gezip grmlerdi. Cedid liderleri arasnda Rusyadaki slam reformlar zerine byk etkiye sahip Mercaniden sz etmek mmkndr. . Mercan Kazan Tatarlarnn din lideriydi. Onun baarl olmasna neden olan en byk etkenlerden biri Kazann Rusya mparatorluunda byk bir kltrel merkez olmas idi. Bu byk kltrel merkezdeki Tatar tccarlar, doudaki Bakurdistan, Orta ve Aa dil, Kazakistan Stepleri ve Trkistan gibi birok blgeden geerek srekli seyahat ediyorlard.

1119

Cedid hareketi dier slam reformu eilimlerinden birtakm farkllklar arz ediyordu. Kazakistan iin iki blgenin byk bir nemi vard. Bunlar Krm ve dil boyudur. Buhara ve Hive de nemli saylan blgelerdendir. Gaspral smail Bey, Abdul Kayyum Nasri, Hseyin Feyzhani gibi isimler Rusya mparatorluundaki Trkler arasnda Cedidcilik hareketinin gelimesine ok byk katklarda bulunmulardr. Bir Krm Tatar olan Gaspral (1851-1914) Trk-Tatar birliinin ve Mslman hayat tarzna uygun bir modernlemenin nemli savunucularndan biri oldu. Gaspral Rusyadaki Mslmanlar iin bir Baretmen oldu. Mslman okullar iin miras brakt nemli bir eitim sistemi terimi olan usul-i cedid yani yeni metot Gaspralnn btn eitim programlarnda uygulanmaya baland ve sistemin takipileri daha sonra Cedidciler olarak adlandrld. Gaspralnn Bahesarayda kurulan model okulu Rusyadaki btn Mslmanlar zerinde nemli bir etkiye sahip oldu. Buna ek olarak Gaspralnn gazetesi Tercman Rusya ve Orta Asyadaki Mslmanlar arasnda geni oranda yaygnlat. 1885 yl gibi erken bir zamanda Tercman gazetesinin sadece Trkistanda 200 okuyucusu vard. Gaspral Orta Asyay iki defa ziyaret etti ve 1898 ylnda blgede onun etkisiyle mektepler ald. 1901 ylnda Takentte de bir okul ald. Rusya devrimi ncesindeki Rusyada 5000den fazla Cedid okulu bulunmaktayd. Abdul Kayyum Nasri de (1824-1902) Gaspral benzeri bir role sahipti. Tatar Ses Szl ve Gramer Kitab hazrlayan Nasri, ayn zamanda Kazan Tatarlar arasnda yaygn olan edebi almalar iki ansiklopedi iinde derleyerek yaynlad. Hseyin Feyzhani Avrupa eitimi grm biriydi. Tatar kltrnn Batllatrlmas ve okul sistemi ve programnn modernletirilmesi gerekliliini savunan bir Dou bilimciydi. Cedid hareketi mensuplar Saday Trkistan, Ayna, Semerkant, Buharay erif, Terakki, hret, Hurid, Tuccar gibi birok gazete ve dergi yaynladlar. Bu gazete ve dergiler araclyla da aydn kesime nfuz etmeyi baardlar. Kazak steplerinde Rusya Devleti tarafndan uygulanmak istenen ilk eitim sistemi

teebbslerinin tarihi 18. yzyla kadar uzanr. rnein 1789 ylnda Omskta Kazak elitlerinin ocuklar iin Asya Okulu almt. 1822 ylnda, Ustav o Sibirskih Kirgizahda blm 6 Ustanovleniya duhovnue i po asti narodnogo prosveeniya, paragraf 249da Her Krgz ocuunu, genel kurallar ekseninde imparatorluk ierisinde yer almakta olan eitim kurumlarndan birine gnderme hakkna sahiptir. ifadesi yer almaktadr. Daha ileride, paragraf 250de ise Krgzlarn -din adamlar tarafndan alacak olanlar haritir- okul amas yasaklanmamaldr ve hatta mmknse her ekilde desteklenmelidir.2 1841 ylnda Cangir Han Bukeyevskaya Ordada bir okul amtr. 1868 ylnda da her Kazak yerleim biriminde bir ilkokul almas kararlatrlmtr. Rus-Kazak okullar, zel snflar, St.Petersburg, Omsk, Irkutsk, Kazan niversitelerinde yerliler inorodeskoye olarak adlandrlan

1120

Kazaklarn da dahil olduu imparatorluk halk iin blmler almtr. Sonu olarak toplumda yeni bir hayat tarz benimsenmeye baland. Bilgiye olan merak, baarl kariyer yapma istei, hayattaki deiimler, birok gencin bu eitim kurumlarnn deiik kademelerine gitmelerine neden oldu. Rusyadaki bu niversitelerde laik bir eitim alan bir gen grubu olumu oldu. Mustafa okay, Bahtcan Karatay, Muhammedcan Tinibay, Bahtgerey Kulmanov gibi isimler bu grubun klasik temsilcilerinden bazlardr ve bunlar Cedid hareketine paralel birtakm aktiviteler gerekletirmilerdir. Bu laik dnrler ile Cedidcilerin farkllatklar birtakm konular bulunmaktadr. Cedidciler Orta Asyann Mslman geleneklerinin modernizasyonunu vurguluyorlarken, bu laik entelekteller Bat dncesinden ve kltrnden etkilenmi modeller ne sryorlard. Cedidciler Mslman toplumundaki kltrel deiimler konusunu srarla vurgularken, laik entelekteller Rusya Devleti ve Rus toplumunun politik deiimler gerekletirmesi gerekliliini vurguluyorlard. okan Velihanov, brahim Altnsar, brahim Abay (Kunanbay) Rus yanls eilimleri savunan ilk Kazak aydnlanmaclarndand. Kazak aydnlanmasnn en ilgin zellii onun hem dnya apndaki hem de kendi kkenlerindeki btn gericiliklere bir tepki olarak ortaya kmasyd. leride Cedidizm fikirleri, Orta Asya bozkrlarnda Kazaklar arasnda bir lider olarak beliren okan Velihanov ile tanacakt. Gebe bir toplumda dnyaya gelmi olan Velihanov, Rus liberalizminin ve Bat fikirlerinin rehberi olacakt. Eitilmi monari, eitilmi halk slogannn destekleyicisi olan Velihanov, aa-sultann greve gelmesi iin seim olmamas gereklilii fikrinin temsilcisi olarak kiisel teebbslerde bulunmutur. Ancak geni gruplararas anlamazlklar ve dmanlklar bu idealin gereklemesine engel olmutur. Dier yandan Velihanov, kendisinden nceki Nasri gibi zel dersler vermi ve edebiyat almalarnda bulunmutur. Velihanov nl Krgz destan olan Manas Krgzca olarak yaynlanmtr. Ayrca Kazakistann tarihi ve kltr zerine makaleler yazmtr. Abay, ilk aydnlanmaclar arasnda tartlmaz bir otoritedir. Eitimin ve kiisel geliimin bir gereklilii olarak Cedidcilerin fikirlerine byk lde katlmaktadr. Saygnlk ve entelektel davran biimleri Abay tarafndan onun Slova Nadidaniya (kelime 25, 32) almasnda Dier insanlarn eit olmaktan ne anladklarn bilmek ve kendi ulusun iin bir destek ve koruyucu olmak gereklidir. Eer ocuunuzun deerli bir insan olmasn istiyorsanz onu mutlaka okula gnderin. Servetinizi boa harcamayn! demektedir.3 Yine onun szleriyle dile getirmek gerekirse bilimde ilerleyebilmek iin Rusa ok nemlidir. Rusa gzlerimizi dnyaya amamz salayacaktr. Rus bilimi ve kltr dnya hazineleri iin nemli anahtarlardr.4 Kazak eitimindeki yeni metotun takipilerinden biri de Muhammed-Salim Kaimovdur. Makalesinde sadece retmenler ve okul ocuklarna rehber olabilecek pedagojik bilgiler vermek yerine ayn zamanda gndelik hayata dair de birtakm ipular vermeyi amalamtr. Bylece Propaganda kitabnda tka basa yemek yemekten vazgemeyi nerirken, ocuklarn ilgilerini derslerine younlatrmalarn istemitir. Kaimov kadnlarn eitilmesine zel bir nem vermitir.

1121

Yusuf Kopeyev de eitim konusunda ayn fikirleri savunmutur. Ancak Kaimov Kazak ailelerin ocuklarn Rus okullarna gndermelerine kar km ve bu ocuklarn ulusal kimliklerini kaybedeceklerini iddia etmitir. Kaimovun Vejlivost, Kniga Razuma, Nastavleniye kazaham almalar Kazak insanlarn uyanmaya davet eden almalardr. Onun grne gre Kazak insanlar uyuukluk ierisindedirler. Uyanmak ve dier insanlar gibi ilime sarlmak, bilime ve eitime nem vermek zorundadrlar. Ona gre Bilim asla tkenmeyen ve ne altnla ne de inci ile kyaslanamayacak kadar deerli olan bir hazinedir. nsanlarn bilime ihtiyalar vardr. Servet gelir ve gider. Bir kimse bugn zengin olabilir, yarn ise tek bir kurusuz kalabilir. Ancak bilim, maln mlkn tersine asla azalmayan, aksine kullanldka artan bir eydir.5 Kaimov, ulusun geleceinin birok adan aile kurumundaki annenin eitimine bal olduunu syleyerek, kadnlarn eitiminin nemli olduunu savunur. Ebubekir Karderi Trk Devletinin ve onun eitim modelinin savunucularndandr. Karderi, Trk halklar arasndaki karlkl gvensizliin ve nefretin ortadan kaldrlmas gerekliliine iaret etmitir. Ayrca alt para olan Ala hareketine Trkiyenin korumas altnda birlemelerini nermitir.6 Kazak dili, yzyln ikinci yarsndan sonra, Kazak din adamlarnn slam Kazaka anlatmak ve Kuran Kazak dilinde okuma isteklerinden dolay edebi bir dil haline geldi. ahkerim O musulmanstve (slam Dini Hakknda) balkl almasnda bir din adam gibi davrand ve Kuranda slmn temel esaslarn ieren baz blmleri Kazak diline tercme etti. Bunun yan sra ahkerim zorunlu birtakm davran biimlerinin gelimesi iin birok zaman harcad. Ona gre insan eitim almal, bilgi ve becerilerini snrsz doal kaynaklardan yararlanmak iin kullanmaldr.7 ahkerim daha sonra yazm olduu bir eserinde drst alma ve vicdann sesini dinleyerek akl yrtme, bunlar bireyin gzel bir hayat srmesi iin temel unsurlar olmaldr. Ve bu temel unsurlar olmadan hayatta huzurun hakim klnmas mmkn deildir demitir.8 Kazak steplerindeki ilk gazete 1888 ylnda Dalay Vilayetinin Gazetesi (Stepnaya Gazeta) isminde karlmtr. kinci gazete olan Kazak gazetesinin bir says da 1907 ylnn yaznda Troitskte karlmtr. 1911 ylnda Kazakistan gazetesinin 4 says Urdada ve 14 says ise 1913 ylnda Uralskta karld. 1912 ylnda Orenburgda Kazak entelektelleri tarafndan hazrlanan ve Alihan Bkeyhann editrln yapt Kazak gazetesi 1917 ylna kadar karlmtr. 1913 ylnda Petropavlovskta daha ok toprak meseleleri zerine younlam olan iim dalas karlmtr. 1911 ylndan 1915 ylna kadar, editrln M. Seralinin yapt 88 saylk Ay-Kap gazetesi Troitskte karlmtr. ngiliz edebiyatndaki iki isim Cedidizmin Kazakistandaki tanm ile ilgili almalar yapmlardr: Ahmed Baytursun ve Mir Cakp Dulat 20. yzyln erken dneminde edebiyat ve eitim zerine younlamlardr.9 Aslnda burada zikredilmesi gereken daha fazla isim vardr.

1122

Ahmed Baytursun, Tatar mollalardan kendi kynde zel ders alm ve Rus-Kazak okulunu bitirmitir. 1895 ylnda drt yllk Kazak retmenlik Enstitsn tamamlamtr. Baytursun almalarn bir air ve bir dilbilimci olarak srdrm ve daha sonralar da Kazak gazetesinin editrln yapmtr. Bu almalar srasnda etkisi en nemli Kazak merkezlerinde yaylm ve Sovyet zamannda da en nemli politik ahsiyetlerden biri haline gelmitir. Mir Cakp Dulat, retmen, nl bir air ve ayn zamanda da politikacdr. Eitim reformlarn ve kadnlarn zgrlk haklarn savunmutur. Birok almasnda Bkeyhan ve Baytursunu rnek almtr. Sovyetler zamannda birok Cedidci, insanlara dman olduklar gerekesiyle kamplarda ve hapishanelerde ldrld. Bylece Sovyet yneticiler Cedidcileri insanlarn zihinlerinden kazmak istediler. Bunlardan en mehuru 1938 ylnda Moskovadaki Byk Tasfiye Mahkemesinde gerekleti. Cedid kua, Sovyet kart ve kar devrimci faaliyetlerde bulunduklar gerekesiyle ar bedeller demek zorunda brakldlar. Ve Cedid kua yerini, fikirleri ve dnya gr tamamyla Sovyet etkisi altnda ekillenmi yeni bir nesle brakt. Bugn, yani Kazakistan Cumhuriyetinin bamszlnn ikinci on ylna girildii bir tarihte, tarihin yeniden gzden geirilmesi ve Cedid kuana kar tarihi adaletin yerini bulmas sadece hukuk uygulayan merciler iin deil, ayn zamanda btn bir ulus iin hayati bir zorunluluk tamaktadr. Tarihin dnm noktasnda insanlarn tarihi hafzalar daha keskin bir hale gelir ve bilinli olarak gemie dnerler. Gemii, olaylarla ilgili var olan yarglardan arnm bir ekilde grp yeniden tanmlamaya ve bu ekilde anlamaya alrlar. Sovyet gleri tarafndan insanlarn zihninden silinmek istenen fakat Kazakistan tarihine capcanl bir miras brakm olan insanlardan biri de Macan Cumabay (25.06.1893-19.03.1938)dr. Macan Cumabay sadece 45 yl yaamtr. airin itibar 1960 ylnda iade edilmitir. Trkistan Sava Mahkemesi kaytlarnn yaynlanm belgelerinde yle bir ifade yer almaktadr: Tavsiye. 1893 ylnda doan Macan Bekonovi Cumabayn itham edildii suun davas zerine. 30 Aralk 1937 tarihinde tutuklanmadan nce yapt tanmlanm bir ii yoktur. 8 Temmuz 1960 ylnda mahkeme kaytlar yeniden incelenmi, 11 ubat 1938 ylnda verilen mahkeme karar iptal edilmi ve dava sonulanmtr. Bylece Macan Bekonovi Cumabayn haklar ldkten sonra da olsa iade edilmitir. mza Trkistan Askeri Mahkemesi genel hukuk Bakan/Primak.10 30lu yllarda Cumabaylarn kaderi trajik bir durum arz etmektedir. airin erkek ve kz kardeleri ve btn akrabalar bu olaydan zarar grmlerdir. airin kendisinden byk iki erkek kardei-Mslim ve Kaharman, ve gen olan Muhammedcan 1937 ylnn ortalarnda insanlarn dman olduklar gerekesiyle tutuklanmlardr. air de ilk kez 1929 ylnda, ikinci kez de 30 Aralk 1937de ayn nedenden dolay tutuklanmt. kardein hepsi de arkalarnda bir iz brakmadan ortadan kaybolmulardr. Bugn hl nerede ldrldkleri ve nerede gml olduklar konusunda herhangi bir bilgi yoktur. Kardelerden Muhammedcan hapishane kamplarnda yllarca tutuklu kaldktan sonra 82 yanda kendi eceliyle lmtr. Salimcan ise insanlarn dmannn kardei olduu gerekesiyle iki defa tutuklanmtr. Macann kardelerinden-Kalican ve Sabircan, Frunzeye gitmiler ve 80li

1123

yllarn banda orada lmlerdir. Bekana ve Glsm kardeler ise 30lu yllarda lmlerdir. Aile Petropavlovsk blgesinde Akmolinskayada Poludinskaya Volost olarak adlandrlan bir sarayda yaamlardr. ocuklar istekli, hareketli ve artc bir ekilde iyi grnmldrler. Macan gen iken Balkan savalarnda hemirelik yapm olan Glsm Ankudinovaya ak olmutu. Ayn okuldaydlar ve Glsm matematik retmenlii yapyordu. Rusyada patlak veren devrimci hareketlerden ve Kazak kltrndeki gzle grlr gelimelerden sonra ulusal bir bilin olumutu. Politik grlerin ou birbirinden farklyd ancak hepsinin zerinde birletikleri en nemli nokta Kazaklarn eitimi konusuydu. Macann dnya gr de gnn tarihi gelimelerinden etkilenerek ekilleniyordu. retmen ve eiticileri konusunda anslyd. Kendisi zerinde emei olanlardan biri, birok Dou dilini konuabilen, aritmetik ve corafya dersleri veren Ahyetdin Ahanov isminde gen bir Bakurttu. Macann babas olunun molla olmasn istiyordu ve bu nedenle de Macan 1905 ylnda, kuruculuunu ve retmenliini Muhamedcan Begevin yapt Petropavlovsk okuluna gitti. Daha sonralar da stanbulda Darulfnunda baz dersler ald. Sonralar, Macann gittii Petropavlovsk okulu Arap, Fars ve Trk dilleri ve Trk halklarnn tarihi gibi alanlarda son derece gelimi nemli bir eitim kurumu haline geldi. 1910 ylnda onur derecesi ile mezun olmu olan Macan, retmeni olan klasik Tatar yazar Alimcan brahimin desteini ald. Galiya Medresesine girmek iin Selimgiray Canturin nezaretinde Ufaya gitti. Orada nl ulusal arkc Ermek Serkabevin babas Bekmuhambet Serkebayev ile arkadalk kurdu, belli bal Bakurd airlerinden olan ahzade Babi ile tant. Gen air 1911 ylnda Petropavlovska dnd ve mehur Kazak airlerinden Mir Cakp Dulatdan Rusa renmeye balad. 1917 ylnda Omsk retmenlik Okulundan altn madalya kazanarak mezun oldu. Macan, Kazak ocuklarnn akademik baarlarn desteklemek iin kurulan Potanin Fonu tarafndan para ile dllendirildi. Macann bykbabas torununun dnyaya iletmek iin mesaj tayan birisi olduunu syledi.11 Daha sonralar Grigory Potanin yapt tahmin gen adamn ileride dier bir okan Velihanov olaca ynndeydi. Potanin bu tahmininde yanlmamt. nk bugn Macan Cumabay sadece bir air olarak deil, bir retmen, tarihi, dilbilimci olarak da bilinmektedir. Macan insanlarn sadece yeni bir hayata uyanmalarnn yeterli olmayacann farkndayd. nsanlar yeni bir oluum iin ynlendirmenin gerekli olduunu savunuyordu. Bundan dolay almalarnda kulland yeni motifler Rusyann bir air ile yzlemesi ynndeydi. zgrlk iirinde devrim, insanlarn fkeleri ile aalanm, bu nedenden dolay da yeryzn terk etmek isteyen elmas kanatl bir melek olarak temsil edilmiti. lke kanlar ierisindeydi ve eytani tutkular arkada kalanlar destekliyordu. Ve Ekim 1917nin ardndan mutlu gnlerin gelmesi ok zordu. Ala liderleri Cumabayn farkna varmlar ve onu blgesel komitelerden birinde

grevlendirmilerdi. Daha sonra da Anayasa Kongresine Kazak okullarna okul kitaplar hazrlama komisyonunun yesi ve bir delege aday olarak atanmt.

1124

Ekim devriminin zaferi Cumabay habersiz olarak yakalam ve kafasn kartrmt. Alalara olan tutumunu deitirerek Rusyann tarafna geen ve Monariyi savunan Kolak kabul etmedi. Macan daha sonralar Bolevik gazetesinde editrlk yapt ve Ak-Gl gazetesine katklarda bulundu. lk defa 1918 ylnda tutukland. Bir mucize eseri olarak Omsk Hapishanesindeki gnlerini lmeden doldurdu. Devrim bilinmeyen nedenlerden dolay onu cezalandrd ve aklanamaz bir ekilde de balad. Byk bir anstr ki, Cumabay airane bilincini hibir zaman yitirmemi ve hibir politik partinin propagandasna kaplmadan eitim almalarn srdrmtr. Dahiler Stalin rejiminin dehet verici taraflarn nceden grmtr. 1925 ylnda, peri masallarn anlatt Enbeki Kazak adl almadaki Yusup-Han iirinde Cumabay, ardnda bir araba dolusu insan cesedi brakan bir hanlk rejiminin 10 gnn anlatmtr.12 iirlerinde sosyal temalar ileyen Macan Cumabayn iirleri ulusal renk ile boyanmtr. Krmz Bayrak adl iirinde; Ey Asyal Kazak bu bayrak senindir, senin. Kanlaryla boyanmtr rengi. Sadece tek bir kaderin farknda olanlarn, Bir klenin, Acy ve korkuyu bilenlerin. Ey Kazak bu bayrak senindir, senin!.13 Devrimden sonra Macann politik ve mesleki kariyeri yeterince baarl bir durumdayd. 1918 ylnda Omskta Kazak retmenler iin kurslar at. Hnerli air mehur olduktan sonra, Birlik dergisinde halk meseleleri ile ilgilendi. zgrlkler ve politik olgunluk meselelerini Kazaklarn iyi bir duruma gelebilmesi iin kanlmaz unsurlar olarak grd. Caumabay, 1919 ylnda Omskta karlan Kazak-Sovyet gazetesi Bastandk-tugun (zgrlk Sanca) ba editrln yapt. 1922 ylnda ise Takentteki Kazak-Krgz Eitim Enstitsne kdemli retmen olarak arld. Takentte karlan Sana ve olpan dergilerine nemli katkda bulundu. air 1923 ylnda Dounun ileri Komnist niversitesinde Dou dilleri dersleri vermek zere Moskovaya gitti. Macan Vostok yaynevinde Kazak okullarna okul kitab hazrlamak iin alrken ayn zamanda Vishi Edebiyat Akademisinde Valeriy Brusovdan akam dersleri ald. Macan daha sonralar Sovyetlere kar-devrim almalarnda bulunmakla sulanacak olan Alka isminde bir edebiyat komitesi kurdu.

1125

1922 ylnda Macann Pedagoji lmi adl almas yaynland. Kitabnda ailedeki psikolojik atmosferin nemine vurgu yaparak, ocuk eitiminin daha beikten balamas gerektiine dikkat ekti. Macan insanda gzel hisler uyandran, onu daha nazik klan ve etrafndakilere sevgi ve merhamet ile yaklamasna neden olan din duygusunun ocuklara alanmas gerekliliinin neminden bahsetmitir.14 Okul andaki bir ocuk kendisini evrenin bir paras olarak grmeli ve etrafn kuatan her bir gzelliin farknda olmaldr. renmek ocuklar iin zevkli bir ura olmaldr. Cumabay fiziksel cezalandrmaya ve insann onurunu rencide edici her trl hakarete kardr. Kiinin ana dilinde eitim grmesini savunan Macan, ana dilin ocuk dnyaya geldii andan itibaren byk bir nemle ocua aktarlmas gerektiini iddia eder. Macann Pedogoji lmi almasnda birok atasz, deyimler, Kazak ulusal hikayeleri, destanlar, edebiyat almalar ve hatta Kurandan baz ayetler bile mevcuttur. Tad deer itibariyle Macann Pedogoji lmi almas Slova Nazidaniyann Gakliyas ya da Abayn Dnce Geliimi Szckleri almalar ile e deer niteliktedir. Abayn ilk iir almalar 1909 ylnda Petersburgda ve bundan yl sonra da Macann olpan adl almas Kazanda yaynlandlar. Bu olay birok Trk insannda heyecan uyandrd. Modern dnyada manev hayatn snrlarn gren Macan Cumabay, Trk mirasnn unsurlarna vurgular yaparak bu ruhu yeniden canlandrmak istemi ve tek bir devlet altnda /Kaanlk/ birleme arzusunu dile getirmitir. Korkut-Atann, Asan-Kaygnn, Ablay-Hann ve Kazak kahramanlarn karakterlerini ne karan Macann iirlerinde zgrlk mcadelesi veren Trk halklarna yardm etme duygusunun n planda olduu gzlemlenmektedir. Macan genliinden beri sadece Kazaklar deil, btn bir Orta Asyay ve dil blgesini temsil etmitir. Alimcan brahimin yazd Kazashka isimli romanda Macann 1907 ylnda henz 14 yandayken yazm olduu bir iire gnderme vardr. Cumabay nl birok edebiyat eserini Kazakaya evirmitir. (M. Gorkinin Rzgar Kuu, Mamin-Siberiakn Beyaz At ve V. vonovun birok hikayesi M. Lermontov, A. Fet, Bairon, Goethe ve daha nice yazarn nemli eserlerini de Kazak diline tercme etmitir). Macan Cumabay Kazak, zbek ve Tacik ulusal edebiyatnn birok rneinin derlenmesine yardm etmi ve bunlarn -ne yazk ki hepsini deil- bir ksmn Rusaya tercme etmitir. Cumabay M. Gorki, S. Esenin ve A. Lunacharsky ile yakn ilikiler ierisine girmitir. V. Brusov birok iirlerinde Macandan etkilendii ve Macan Kazaklarn Pukini olarak adlandrd bilinmektedir. nk Pukin gibi, Cumabay da halknn ulusal onurunu, tarihini ve doasn tm insanla gstermek istemitir. 1927 ylnda Macan Petropavlovske geri dnm ve Kazak Pedogojik Teknik Okulunda ve Sovpart-Okulunda retmenlik yapmtr. Cumabay 1929 ylnda ar milliyeti olduu iddias ile tutuklanm ve Moskovadaki Buturki Hapishanesine gnderilmitir. Macana yneltilen sulama

1126

dnemin klasik sulamalarndand: Takentte kar devrim almalarnn yrtld bir yer alt rgt kurmak ve burjuva-milliyeti taraftar yazlar yazmak. Macan, 04.04.1930 tarihinde OGPUnun emriyle 58-11 ve 58-10 UK RSFSR maddeleri gereince 10 yl hapse mahkum olmutur. 11 ubat 1938 tarihinde ikinci kez tutuklanan Macan bu sefer de 58-6 (Casusluk) ve 58-11 (Hainlik ve Sovyet Kart Eylemler) sulamalar ile sulanmtr. NKVD dosyalarnda yazl olduu kadaryla Cumabay 1917 ylndan beri Omskta Birlik ad verilen milliyeti bir rgtn yesi idi. Daha sonralar da Ala-Ordann bir yesi olan Cumabay Sovyet glerine kar olan mcadeleleri rgtlemitir. 1922 ylnda ise Kazak milliyetilerinin kar-devrim faaliyetlerine katlmtr. Ve 1929 ylnda kar-devrim sulamas ile tutuklanm, 10 yl hapse mahkum edilmitir. 1936 ylnda tahliye olmasndan sonra, kar-devrim faaliyetlerine aralk vermeden devam etmitir.15 Cumabayn davas dosyalanmamt. 4 gn sren sorgulamas ksaca yle idi: Kazakistanda rgtlenmi Sovyet-kart milliyeti bir hareketin yesi olarak eylemlerde bulunduun iin tutuklandn. -Suunu kabul ediyor musun? -Hayr etmiyorum16 Tutanakta Macan Cumabayn sadece imzas yer almaktadr. Daha sonra 6 Ocak 1937de Cumabayn bavurusu Kazakistan NKDV Halk Komiserliine gnderildi ve oradaki dosyada tham edildiim suumu kabul ediyorum. Yabanc devletler lehine casusluk faaliyetlerinde bulundum. 19191929 yllar arasnda Japon Devleti iin altm kabul ediyorum. Yukarda ad geen devlet ve baka yabanc devletler iin altm ve 1919 ylnda Bkeyhan tarafndan Omskta kayt edildiim milliyeti kurulular desteklediimi tekrar kabul ediyorum.17 Bu su davasnn uydurma olduuna dair hibir phe yoktu. Alihan Bkeykhan da herhangi bir sutan dolay yarglanmad. Cumabay cezasn Karaliyada (Maykop, Severomorsk) tamamlad. 1935 ylnda kendisinin serbest braklmasna yardmc olan Maksim Gorkiye mektup yazd. Kars Zleyha da Maksim Gorkinin ahsnda Moskova Yazarlar Birliine mektup yazd. Tutukluluk sresi 10 yldan 7 yla drld.18 Macan 1922 ylnda Zleyha ile evlendi. Birbirlerine kar duyduklar sevgi onlar bu dnyann vahiliinden ve acmaszlndan korudu. Zleyha kocasnn almalarn derlemi ancak onlarn yaynlandklarn grmeden, 1981 ylnda 90 yanda iken hayata gzlerini yummutur. Macan 1936 ylnda serbest brakldktan sonra bile ona kar yneltilen politik yalanlayc sulamalar bitmemitir. Durmakszn devam eden bu karalama kampanyalarndan bkan Macan intihara teebbs etmitir.

1127

nc tutuklanmas 30 Aralk 1937 tarihindedir. 19 Mart 1938de OGPU yelerinden Garkovichin kaydettii tutanakta Macann idam kararlatrlm ve Macan Cumabay ldrlmtr.19 1960 yl 7 Temmuzunda lmnden yllar sonra haklar kendisine iade edilmitir. lk defa 1959 ylnda Macann kars Zleyha, SSCB Bakanlar Kurulu Bakan Nikita Hurueve yazd mektupta Haklarn adesi konusunu gndeme getirdi. Bu istek zerine Trkistan Askeri Mahkemesi dava kaytlar yeniden gzden geirildi. Okuyucularn Cumabayn almalarna ulaabilmeleri ne yazk ki uzun bir sre mmkn olmad. almalarndan birini bile bulmak mmkn deildi. Yazarn ismi ile zdeletirilen her ey byk bir dikkatle tarand ve sansre tbi oldu. Ancak iirleri bir nesilden dierine ulusal bir ark olarak aktarld: Sen Slu/Sen gzelsin. Rusyal okuyucular Macan Cumabayn iirleri ile ilk defa Macann Drujba narodov iirinden sonra tant. Ancak ulusal air Bakurt Seyfi Kuydan yazd mektupta dile getirdii rakiplik, kskanlk duygusu ve kabilesel kalntlar, airin okurlar tarafndan yeterince anlalmasna mani oldu. L. Stepanova, V. Shesterikov, M. Kangozhin, A. Shiriaev, A. Kodar, V. Akimov, A. Partchikov, Cumabayn iirlerini Rusaya en iyi tercme eden isimlerdendir. Devrim Orta Asya Cedid Hareketi iin bir dnm noktas olmutur. Hareket toplum ierisinde ayr bir grup oluturmu ve 1917 Devriminden sonra liderlik misyonu stlenmitir. Hareket mensubu baz kiiler Mslman Komnistler olmular, dierleri de Bolevik Partisine katlmlardr ve kltrel hayatta nemli bir rol oynamlardr. Cedidciler Mslman, Trk ve Sovyet deerlerini bir potada eriterek yeni bir toplum ina etme teebbsnde bulunmulardr. Ancak Sovyet dneminde Cedid hareketinin mr pek uzun srmedi ve 1920lerin sonu geldiinde durum deiti. Cedid hareketinin ve Cedidcilerin sonu kelimenin tam anlamyla bir hsrand. Pan-Trklk hareketi balangcndan beri savunmac bir kimlie sahipti ve kltrel deerlere politik unsurlardan daha fazla nem veriyorlard. Kltrel ve eitimsel alandaki poplaritesinin nedeni Kazakistandaki ulusal bamszlk hareketinin yeni bir aamaya girmi olmasyd. Mcadelenin askeri yollarla yaplma ekli politik birtakm aralarn elde edilmesine neden oldu. Ulusal bamszlk iin giriilen mcadele, ulusal kltrn korunmas ve etnik bilincin uyandrlmasna neden oldu. Sovyet sosyal bilimi Pan-Trklk hareketini milliyeti-burjuva ve reaksiyoner-gerici bir eilim olarak tanmlad. Btn Trk halklarnn etnik, dini ve kltrel birliinin salanmas fikri SSCBnin Slav halklarnn korumas altnda bir ulus olma resmi ideolojisi ile eliti. Btn bu farkllklar sadece fikirlerin deil, benzer fikirleri tayanlarn da yok olmasna neden oldular. Ve Cedid hareketi 2030larda tamamen ortadan kalkt. Macan Cumabay da bunlardan biri idi. Makaleyi Macan Cumabaydan bir alnt ile tamamlamak istiyorum: Hayat bir saniye bile durmadan ileyen devasa bir makine gibidir. Yorulmak bilmeden, aralksz devam eder yoluna,

1128

ardnda braktklar ise yitirilmi umutlar, krlm kalpler ve snm hayatlardan baka bir ey deildir.20 1 Adeeb Khalid: The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Tsarist Central Asia,

Ph. D. Madison, 1993; s. 137. 2 420. 3 4 5 6 7 8 9 Abai Slova Nazidaniia.-Alma-Ata: El, 1993.-s. 40. Abai Slova.-s. 39-40. Kashimov M. S. Nasikhat Kazakhiia.-Kazan, 1908, s. 156. Labriary NAN RK. Otdel redkikh phondov i rukopisei. s. 1175, s. 38. Shakarim Zapiski zabutogo.-Alma-Ata: El, 1993.-s. 110. Shakarim Zapiski s. 110. Edward Allworth, Central Asia. 120 Years of Russian Rule.-Durham ve Londra, 1989, s. Levshin A. I. Opisanie Kirgiz-Kazachih ili Kirgiz-Kaisatskikh ord i stepei.-Almata, 1996.-s.

363-365.; Richard A. Pierce Russian Central Asia 1867-1917. A study in Colonial rule.-Berkeley ve Los-Angeles, 1960.-s. 260 vb. 10 11 12 13 Abdullin H. Svecha v uragannoy nochi//Niva.-1991.- No.: 1.- s. 33-36. Akmolinskaya pravda, 12 Austos, 1993. Akmolinskaya pravda, 12 Austos, 1993. Zakluchenie komissii TZK KPK o M. Jhumabaev, A. Baitursunov, Jh.

Aimautov//Kazakhstanskaya pravda, 28 Aralk, 1988. 14 15 16 17 18 19 Jhumabaev M Pedagogika.-Almata, 1996. Abaturova R. Koster v nochi//Sovety Kazakhstana.-1993.-Austos 16. Abaturova R. Koster v nochi//Sovety Kazakhstana.-1993.-Austos 16. Abaturova R. Koster v nochi//Sovety Kazakhstana.-1993.-Austos 16. Jhumabaeva U. Sputnitza v radosti i pechali//Kazakhstanskaya Pravda, 1993, Austos 10. Koshenov R. Svecha dogoraet//Sovety Kazakhstana, 1993, Austos 12.

1129

20

Jhumabaev M. Greh Sholpan//Prostor, 1992, No.:12, s. 37-45.

1130

Ala / Dr. Gulnar Kendirbai [s.652-664]


Almanya Tuebingen niversitesi Dou Avrupa Enstits / Kazakistan Ala1 yirminci yzyln banda milli liberal hareketin liderleri tarafndan kurulmu olan ilk Kazak siyasi partisinin addr. Kurulduu dnemde Rusyann Kazakistan smrge durumuna getirmesinden doan ekonomik ve sosyal problemler kritik bir noktaya varm idi. Kazak steplerinin smrgeletirilmesi gnll Slav gmenlerinin, ounlukla Rus Kazaklarnn ve kyllerin verimli Kazak otlaklarna el koymas eklinde tanmlanabilir. Bu sre 17312 ylnda Kk Czn ilhak ardndan balam; Kazak arazisi resmen devlet mlk ilan edilmi ve 1868 ylndaki Geici Nizamlara gre Kazaklarn ortak kullanmna verilmi idi.3 Rus kyllerinin g etmesi zellikle 1905 Rus htilalinin ardndan Stolypinin4 tarm reformunun (1906-1917) yrrle girdii srada kritik bir hal almt. Bu reform Rus krsal toplumunun (obshchina) yok edilmesi ve yerine gl ve bamsz aile iftliklerinin meydana getirilmesini hedefliyordu. Rus hkmeti bu topraklarn alm satmna msaade eden bir politika izleyerek bu topraklarn mreffeh kylleri olan kulaklarn ellerinde olmasn salam ve fakir kyllerin Rus mparatorluunun dier eyaletlerine, zellikle Orta Asya ve Sibiryaya g etmesini tevik etmitir. Fakir kyller topraklarn sattktan sonra toptan g etmilerdi. Rus devleti gmenleri korumu idi: btn vergilerden (15 yl sre ile) ve btn grevlerden (25 yl sre ile) muaf tutulmular; her aileye 100 rublelik bir hisse verilmi ve her aile reisi 30 desyatinlik toprak alm idi. Stolypinin g kampanyas ilk etapta Rus kyllerinin yeniden yerlemelerine ynelikti, topraklarna sadece geici olarak sahip olan Kazaklara arazi tahsis etmeyi planlamamt. Kazaklarn topraklar devletin kar iin istimlak edilebilir ve de miri toprak ilan edilebilirdi. Yerlemeye karar vermi olan Kazaklara gmen Rus kyllerine olduu gibi 10 il 15 desyatinlik5 arazi balanacakt. Yerleik Kazaklarn, gebe konumlarn terk etme art ile kendilerini dier Rus kylleri ile ayn konumda yazdrmalarna izin verilmiti. Bu ikinci mertebe her eyden te, Kazaklarn Ruslar ile birlikte tekrar yerlemelerini gerektirmi, bu durumda aralarnda bir yaknlk domu bu da Kazaklarn Ortodoks Hristiyanla dnmelerini kolaylatrmt. Kyl olarak kaydolunma Rus ordusunda mecbur hizmeti de kapsamakta idi.6 Topraklara el konulmas Kazak otlaklarnn saysnn olduka dmesine sebep olmu ve gebelerin esas zenginlik kayna olan sr saysnda belirgin bir azalma olmu, bu durum ise Kazaklarn yaam standardnda ciddi bir de neden olmutur. Bu artlar altnda Kazak aileleri komu lkelere (in) ge zorlanm veya srlarn uzak eyaletlerde otlatmak zorunda kalmlardr. Sonu olarak hem toplumun fakir kesimi (jatak) hem de Kazak kylleri (balca kuzey eyaletlerdekiler) sayca artmtr. Ne var ki bu yzyln banda Kazak nfusunun byk ounluu gebe yaam tarzlarna sadk kalmlardr.7 Bu durum sadece yerlemek iin zirai deneyimlerinin olmamasndan veya psikolojik olarak hazr olmamalarndan dolay deil ayn zamanda arlk hkmeti tarafndan yklenen yerleik hayata gei artlarndan da kaynaklanmaktadr.

1131

1917 itibariyle, 45 milyon hektar Kazak otla arlk hkmeti tarafndan geri alnmt ki bu say tm Kazak arazisinin %16s idi, dier taraftan o topraklar zerinde yeniden yerleen Slavlar tm step nfusunun %23.1ine ulamaktayd.8 1905 Rus htilali ve ar Nikola II tarafndan yaymlanan Bildiri demokratik zgrlkler ilan ediyor ve popler tekilat temsilcilii iin bir toplant vaat ediyordu-Duma (arlk Rus Parlamentosu) Rus mparatorluunda muhlif liberal ve milliyeti hareketlerin dorudan doruya itici gc idi. Kazak hareketi Rus niversiteleri ve enstitlerinden mezun olmu yksek tahsilli ve laik liderler tarafndan temsil edilmekteydi: Alihan Bkeyhan (18661937), Ahmet Baytursn (1873-1937), Mircakp Dulat (1885-1937), Mustafa okay (1890-1941), Muhammedcan Tnbayev (1879-1937), Bahtcan Karatay (1860-1934), Cihanah Dostmuhammed (1887-), Halil Dostmuhammed (1883-1939), Yakup Akpa (1876-1934), Alim Han Ermek (1891-1970), Muhtar Avezov (1897-1961), Mahmut Sultan Toraygirey (1893-1920), Macan Cumabay (1893-1937) ve dierleri. En nemli Kazak lideri Alihan Bkeyhan (1866-1937) Semipalask (Ceti-Tam) eyaletinde domu ve daha nce Orta Cz hanln elinde tutan Barak neslindendi. 1890 ylnda Omsk ehrindeki Teknik niversiteden mezun olduktan sonra, St.Petesburgda Ormanclk Enstitsne devam etmi ve 1894 ylnda buradan baar ile mezun olmutu. 1896-1901 aras ilk okullarda retmenlik yapm ve Omsk ehrinde yerletirme dairesinde almt. 1896-1903 aras F. A. Shcherbina aratrma heyetinde grev alm, Akmola, Semipalask ve Turgay eyaletlerinin 12 blgesini incelemitir. St.Petesburgdaki almalar srasnda Sosyalist ve Marksist fikirlere gnl vermi; eitli politik, sosyal ve edebi muhitlere girmitir. Ahmet Baytursn (1873-1937) sradan bir Kazak ailesine mensup olarak Turgay eyaletinde dnyaya gelmitir. 12 yanda iken mahalli arlk yneticilerinin iddetine kar direnii sebebiyle babas, amcas ve dier yaknlar ile birlikte 15 yllk meakkatli bir grev yklenerek Sibiryaya srgn edilmitir. 1895 ylnda Orenburgta brahim Altnsar tarafndan kurulan retmen Okulundan mezun olmu ve Turgay eyaletindeki ilk okullarda ders vermeye balamtr. Bu srada kendi kendini eitmi ve smrgecilie kar ihtilalci hareketlerde grev almtr. Mircakp Dulat (1885-1837) Sar-Arka blgesinin nl zanaat ailesi Dulatlara mensup olarak Turgay eyaletinde domutur. Kazak-Rus niversitesini bitirdikten sonra Turgaydaki Kazak ilk okullarnda almtr. Srekli bir ekilde kendi kendinin eitimi ile megul olduundan dolay Rus dili ve edebiyatn iyi bir ekilde renmitir. 1904 ylndan itibaren ihtilalci ve demokratik hareketlerde aktif grev almtr. Halil Dostmuhammed (1883-1939) 1903 ylnda Uraldaki Real niversitesini bitirdikten sonra ilk kez ihtilalci ve demokratik fikirler ile tant St.Petesburgdaki Asker ve Tbb Akademiye devam etmitir. Akademiden 1909 ylnda mezun olmu ve Ural eyaletinde doktor olarak almtr. Bu

1132

srada ihtilalci ve aydnlatmac faaliyetlerde bulunmu ve Kazakstan ve Kazak gazetelerinde bir ok makaleleri yaymlanmtr. Muhammedcan Tnbayev (1879-1937) Trkistann dari-Bakanlk oluumunun bir paras olan Semiree eyaletinde dnyaya gelmitir. 1892 ylnda Verny (Almatann eski ismi) ehrindeki niversiteden mezun olmu ve almalarna St.Petesburgdaki Yol Mhendislii Enstitsnde devam etmitir. 1906 ylnda mezun olduktan sonra Trkistanda yol mhendisi olarak almtr. 1915 ylnda Kazak gazetesinde gncel politik olaylarn analizine dayanan bir ka makalesi yaymlanmtr. Mustafa okay (1876-1934) Trkistann Sir-Derya eyaletinde domutur. Takentdeki Rus niversitesinden mezun olduktan sonra, St. Petesburg niversitesindeki Hukuk Blmnde okumutur. renimi srasnda Dumann Mslman kesiminin muhabiri olarak almtr. Yakup Akpa (1876-1934) Semipalask (Ceti-Tam) eyaletindeki Karkaral blgesinde domutur. 1903 ylnda St. Petesburg niversitesi Hukuk Blmnden eref derecesi ile mezun olmutur. Kazak liderleri en hayati problemleri olan tarm sorunundaki ihtilaflara ramen dier milliyeti liderler ile birlikte lk Dumada seim kampanyasnda Rusyann en gl liberal partisi olan AnayasalDemokratik Partiye (zgrlk Partisi/Kadetler) katlmlard. Aralk 1905 tarihinde Ural ehrinde Cihanah ve Halil Dostmuhammedler, Bahtcan Karatay, B. Bagtgereyev ve de dier Kazak liderlerinin katlmyla be Kazak boyunun toplants yapld. Toplantda Rus Anayasal-Demokratik Partisinin program kabul edilmi ve Kazak topraklarna Rus-Kazaklarn ve kyllerin artk yerlemelerinin durdurulmas talep edilmitir. Kazak topraklar devletin deil Kazak toplumunun mal olarak deerlendirilmitir.9 Rus Kadet partisinin milliyeti kesimi daha sonradan partinin bir yesi olan Bkeyhann aktif katlmyla Mays 1906 tarihinde Semipalaskta kuruldu.10 Kasm 1907 tarihinde Karkaral kasabasnda (Kuzey Kazakistan) 17 Ekim 1905 Bildirisinin ieriini halka duyurmak amacyla byk bir gsteri dzenlendi. Gelecein Ala liderlerinden Yakup Akpa bildiri metnini Kazak diline evirdi. Sadece Kazaklar deil ayn zamanda Ruslar ve Tatarlar da bu gsteriye katldlar. 14.500 katlmc, Alihan Bkeyhan, Ahmet Baytursn, Mircakp Dulat, Yakup Akpa ve dier Kazak liderlerin gayretleriyle arlk hkmetine bir dileke gnderdiler. Karkaral dilekesinde gn durdurulmas ve arlk Step Nizamnn deitirilmesi talep edilmiti. Dilekenin dil, din ve eitim ile ilgili maddeleri Anayasal-Demokratlarn (kadetlerin) program ile ortak noktalar tamaktayd: inan ve din konularnda zgrlk istei, Kazak dilinin; mahalli devlet sistemi, adli kurumlar, okullar ve Kazak gazetelerine girmesi. Dileke ayn zamanda Kazak ruhni heyetinin devletten bamsz bir ekilde kurulmasn savunuyordu.11 Anayasal-Demokratik Parti Kazak arazisini devletin mal saym ve bu araziye Rus kyllerinin g etmesini uygun grm, bununla beraber 1906 Ural Kongresinde gn durdurulmas ve topraklarn Kazaklarn mal ilan edilmesi eklindeki kanun deiikliini programna almay reddetmiti.12

1133

Bununla beraber Kadetler tarafndan savunulan bat tarz Rus anayasas ve parlamentosu, genel sivil haklar, ekonomik ve sosyal gelime ve meruiyet salamas bakmndan yeni oluan smrgecilik kart milliyeti hareketler ile bir uyum ierisindeydi. Dier milliyeti liderler gibi Kazak liderleri de lkede genel bir demokratiklemenin Kazaklarn birlemesi iin bir temel tekil edeceine ve onlar Avrupa demokratik ekilde sosyal ve politik bir yaam tarzna yaknlatracana inanyorlard. Ayn sebeplerden dolay Kadetler gibi tek ve gl bir Rusya fikrini savunuyorlar, milli zerk bir devlet olmay hedeflemiyorlard. Kazakistanda Sovyet hakimiyetinin kurulmasna kadar Anayasal-Demokratlarn zemstvo (eski Rusyada vilayet meclisi) politikasna sadk kalmlard ki, bu politika toplumda genel demokrasinin yaylmas iin nemli bir yoldu. Kazak liderleri btn Rus Mslmanlar hareketinin aktif katlmclar olmular ve Rus Kadetlerinin fikirlerini paylamlard. Koshygulov nc Btn-Rus Mslmanlar Kongresinde (Austos 1906, Nijnii Novgorod) delege idi, Bkeyhan, Karatay, C. Seydalin, S. Crmenov, Sabyrali, D.Amanin, S. ormanov, Selim Gerey Canturin ve ir Ali Lagin ise Drdnc Btn-Rus Mslmanlar Kongresine (15-25 Haziran 1914, St.Petesburg) delege idiler. Fakat, Kazak meclis yelerinin Rus Dumasnda hkmetin ve dier meclis yelerini Kazak toprak problemine dikkat ekme abalar byk bir hayal krkl ile sonuland. Alihan Bkeyhan, Selim Gerey Canturin, ahmerdan Kougulov, Ahmet Birimcanov, Alpsbay Kalmenov Birinci Dumada (1906) seildiler ve Bahtcan Karatay, Ahmet Birimcanov, T. Norokenov, ahmerdan Kougulov ve Muhammedcan Tnbayev kinci Dumada (1907) seildiler. Bahtcan Karatay, Ural eyaleti meclis yesi, Stolypinin tarm reformuna kar gelmi ve ilk etapta 130.000 Rus toprak sahibinin karlarnn korunmas gerektiini sylemitir.13 kinci Dumada Toprak Komisyonu yesi seilmi ve tarm programnn hazrlanmasnda grev almtr. Birinci ve kinci Dumann ar II. Nicholas tarafndan lavedilmesinden sonra Kazaklar 3 Haziran 1907 Kanunu ile Dumada temsil edilme haklarn kaybettiler. Haklar nc (1907-1912) ve Drdnc (1912-1917) Dumann Mslman Kesim delegeleri tarafndan temsil edildi. Sa eilimli Rus milliyetileri ve Ortodoks ruhban snf idaresindeki nc Duma zaselenie vazhnee pereseleniia yeniden yerlemek g etmekten daha nemlidir slogann sundu, bu durumda, Stolypinin toprak politikas olan gebelerin topraklarndan geri ekilmesini ve tahliye edilmesini desteklemi oluyordu. Alihan Bkeyhan ne Mslman kesimin vekillerinin ne de Rus meclis yelerinin Kazaklarn yaam ve problemleri ile ain olduuna inanyordu. Kazaklarn, Mslman kesimde Kazak toplumu tarafndan finanse edilen ve hkmetin esas politikasn bildirmek suretiyle devaml St. Petesburgda oturan temsilcileri olmas gerektiine ikna edilmiti.14 Bkeyhan bylesi bir temsilci olarak gnderilmiti. Kazak gazetesinde Dumann faaliyetleri ile ilgili bir ok rapor yaymlamt.

1134

Her yerde olduu gibi 1905 ylndan sonra Kazak liderleri de yerel yayn ile ilgilenmeye baladlar. Ayn zamanda bilimsel ve edebi faaliyetler ile de ilgilendiler. lk Kazak ihtilalci gazete olan Serke 1907 ylnda St. Petesburgda yaymland ve sadece iki say kt. Gazetenin ikinci saysnda gen Mircakp Dulat tarafndan arlk smrgeleme politikasn keskince itham eden Bizdin maksatmz (Bizim Maksadmz) adl yaz yaymland. arlk jandarmas gazetenin ikinci saysna el koydu ve bu sayy hazrlayan herkesi mahkemeye sevk etti. Dulat hapisten kamay baard. Zamann en nemli gazetelerinden Kazak gazetesi 1913-1918 yllar arasnda Orenburg ehrinde Baytursn, Bkeyhan ve Dulat tarafndan yaymlanmaya balad. Gazete en bandan beri Rus jandarmasnn sk kontrol altnda idi. Ba editr Ahmet Baytursn bir ok kez tutukland. Buna ramen gazete aylk 8.000 say tirajna ulat. Okurlar tarafndan finanse ediliyordu ve zamannn en gzde Kazak gazetesi durumunda idi. Bu yzyln bandaki Kazak demokratik dergileri ayn zamanda u gazeteleri de ieriyordu; Kazak gazeti (1907, Troitsk), Kazakstan (1911-1913, Ural), Dala (19111913), Eim dalas (1913, Petropavlosk), Ala (1916, Takent), Sar-Arka (1917-1919, Semipalask), Birlik tuy (1917, Takent), Uran (1917), Cz (1917, Takent), Tirilik (1917) ve de Aykap (19111915, Troytsk) ve Abay (1918, Semipalask) dergileri. Mircakp Dulatnin (1909, Kazan) toplu iirlerinin ortaya k; Oyan Kazak! (Uyan Kazak!) ve Ahmet Baytursnun (1911, Orenburg) Masa (Tatarck) iirinin ortaya k Kazak toplumunun kltr hayatnda dikkate deer bir olay idi. Bu iki kitap da alenen Kazak steplerindeki arlk smrgeci politikasn itham ediyor ve can yakc buluyor ve de Kazaklarn bu politikann sebep olduu ebed ihmalkarlk uykularndan uyanmalar gerektiini vurguluyordu. Kazaklara hem arlk vahetine hem de kendi ihmalkarlklarna kar mcadele etmelerini sylyordu: Kazagm-elim, Kaykayp belin, Snuga tur tayanp. Talavda maln, Kamavda cann, A kzindi oyanp. Kangan cok pa li uykn, Uyiktaytn bar ne sikn? Kazaklarm, benim halkm ve benim vatanm, Beliniz bklmeye hazr

1135

Srlarnz talanlanyor Ruhlarnz hapsedilmi Gzlerinizi an ve uyann Uyuduunuz yetmedi mi artk? Bu uykunuzun hikmeti ne?15 Kzindi a, oyan, kazak, kter bast, tkizbey karangda beker cast! Cer ketti, din nasharlap, hal haram bop, Kazagm, endi catu caramast! Gzlerini a, uyan, Kazak, kendine gel, Hayatn harcama boa! Toprak terk etti, din ve yaam rmekte, Kazaklarm, artk yatma zaman deil!16 Oyan, Kazak! kitab arlk jandarmas tarafndan yasaklanm ve yazar M. Dulat 1911 ylnda tutuklanmt. Dulat ayn zamanda ilk Kazak roman Baktsz Camal (Bahtsz Cemal) in de yazar idi, roman ilk kez 1910 ylnda Kazanda baslm ve 1914 ylnda tekrar basm yaplmt. ann ruhu ile ahenk iinde olarak roman, Camal adl gen ve eitimli bir Kazak kzn toplumun geleneksel adetlerine mukavemet etmekteki baarszln anlatyordu. Yzyllar boyu sren gebeleri yerleik hayata geirme mzakereleri hibir zaman hkmet politikasnn bir paras olmamt. arlk politikasn oluturanlarn tersine yerleik hayata gei Kazak toplumu tarafndan tarihte bir dnm noktas olarak deerlendirilmiti. Bu konu hakknda yazanlara gre, deimesi muhtemel geleneksel yaam tarz ve ekonomi gelecekte Kazaklarn bir millet ve toplum olarak kalmas ve devam etmesi ile sk skya balyd. 1911 ve 1915 aras bu problem Kazak gazetesinin ve Aykap dergisinin editrleri (M. Seralin, Bahtcan Karatay ve C. Seidalin) tarafndan youn olarak tartlmt. Btn bu yazarlar gebe Kazak toplumunun geri kalml konusunda phe etmiyorlar ve yerleik hayata gemeyi gerekli gryorlard. Daha da nemlisi yerleik hayat ananev milli kimliklerinin (kazaktk-Kazak olmak) deimesi olarak addediyorlard nk eskiden Kazak kimliine sahip olmak gebelik ile zdelemi ve bu da Kazak tarihi ve etnik hafzasnda derin bir yer tutmutu. Aykap yazarlarnn Kazak toplumunun bir millet olarak kendilerini muhafaza etmelerinin tek yolu olarak dndkleri abuk ve kitle halinde yerleik hayata geme fikrini

1136

savunmalarna ramen Kazak meslektalar geleneksel Kazak gebe hayat tarzna zarar vermemesi asndan iklim artlar dolaysyla ve gerekli zirai bilgi ve donanm salandktan sonra yava ve ihtiyatl bir gei dnemi olmas fikrindeydiler. Bu uyarlarnn doruluu yerli nfusun %40ndan fazlasn yok eden Kazakistandaki 1930larn korkun ktl ile dorulanyordu. Bu ktlk, Sovyet politikas olan ktlesel ortaklk ve bunun ile birlikte gebe Kazaklarn zorla yerleik hayata geirilmesinin bir sonucu idi. ki grup Kazak fikir adam arasndaki ihtilaf ayn zamanda slamn Kazak hukuk hayatnda oynad rol anlamakta da kendini gsteriyordu. Aykap grubu smrgeci yasann yerli yasaya verdii zararn azaltlmasnn bir arac olarak eriatn (slam Hukuku) uygulanmaya balanmas lehinde gr bildiriyorlard. Dier taraftan kar grteki Kazaklar (Bkeyhan) eriatn hibir zaman Kazak sorunlar olan sr davalar, Tnahom hastal ile ilgili mcadeleler ve veraset konularnda dzenleyici olmadn iddia ediyordu. Kazak ananev hukuku esas olarak veraset konusunu dzenlemiti.17 Bu sebepten dolay, Kazak hukukunda ananev adaleti yeniden yaplandrmann tek yolunun her eyden te geleneksel kanunlar, adetleri ve nizamlar yeniden kanunlatrma ile mmkn olabileceini ngryorlard. Kazak yazarlar Kazak milli kimliinin ekirdeinin oluturulmasnda ne gebeliin ne de slamn etkili olabileceine inanyorlard. Sadece Kazak dilinin korunmas ve Kazak edebiyatnn gelitirilmesi konularnn Kazak milli kimliinin ekirdeini oluturacana inanyorlard. Sonralar, mehur Kazak lideri A. Baytursn Kazak alfabesini yeniden dzenleyen ve eitime giri niteliinde olan bir eser zerinde almaya balad. Bu yzyln bandaki eitim seviyesindeki d ve Kazak dilinin kritik konumu Kazak aydnlarnn neden bu kadar dil ve eitim problemlerine nem verdiklerini aklayabilir. Bu yzyln banda kullanlan Arap alfabesi Kazak diline glk ile adapte edilmiti. Aslnda Baytursnn Kazak dilindeki yeniden yaplanmay anlatan eseri dilin asl teorik ve pratik ynlerinin incelenmesini ieriyor ve bylece modern Kazak gramerine bir temel tekil ediyordu. Yazar otobiyografisinde eseri u ekilde tarif ediyordu: Ben 1901den beri okul tatilleri srasnda kendi kendimin eitimi ve edebiyat ile megul oldum. Orenburga geldikten sonra ilk nce Kazak dilinin fonetik ve gramer kurallarn incelemeye baladm. Daha sonra, Kazak alfabesinin sistemlemesi ve sadelemesi zerinde altm. nc olarak, Kazak yazsn gereksiz yabanc kelimelerden ve dier dillerdeki sz dizimi kurallarnn etkisinden kurtarmak iin altm. Drdnc olarak, Kazak dz yazsn suni karakterinden kurtarmak ve insanlarn konuma diline uygun hale getirmek iin bilimsel bir terminoloji yaratmaya baladm. Ayn zamanda, Kazak dilinin stilini gelitirmeye yardmc olabilecek kalplar zerinde de altm.18 Baytursn Kazak alfabesini yeniden yaplandrrken, daha nceki alfabede olmayan, seslileri gsteren iaretler koydu. Ayn zamanda Kazak dilinin fonetiine uymayan baz Arap harflerini kard

1137

ve yumuak nller (dyekshi) iin zel iaretler kulland. Baytursnn kitab Okv kural (Okuma Yollar) 1912 ylnda Orenburgda basld. Kitap, yeni adapte edilmi Arap alfabesine gre dzenlenmi bir Kazak okuma kitab idi. Kitabn daha sonraki basmlarnda Baytursn, bu alfabeyi pek ok kez gelitirdi. 1912-1915 yllar aras kitap yedi kez yeni bask yapt ve Kazak ilk okullar iin byk bir yarar saladn kantlad. 1915 ylnda Baytursn ksmdan oluan Kazak dilinin ilk ders kitabn yaymlad; Til kural (Dilin Kurallar). Yedi bask yapan kitabn ilk ksm Kazak dilinin fonetiine ayrlmt ve yedi kez yeni bask yapt (1915-1917). Kitabn ikinci (1914) ve nc (1916) ksmlarnda Kazak dilinin morfolojisi ve sentaks inceleniyordu. Baytursnn Kazak dilini retmenin metotlarn anlatan kitab Bastav ilk kez 1912 ylnda basld ve daha sonra bir ok kez yeniden basm yapld. Baytursn 1928 ylnda Kazak dilinin pratik kullanm iin bir rehber hazrlad; Til Cumsar (Dilin Kullanm). Yazar ayn zamanda Kazak edebiyat ve edebi eletiri ile ilgili ilk el kitabn yazd-debiyat tantk (Edebiyat Klavuzu). Kazak dilinin geliiminin yansra Baytursn ayn zamanda Kazak ilk okullarnn da yeniden yaplanmas gerektiini vurgulad. Baytursn Kazak ilk okullarnn hkmet tarafndan desteklenmesi ve uygun yataki btn ocuklarn bu okullara gitmesi gerektiine inanyordu. Yazar, tasarlad ilk okullar yaplanmasnda, Rus dilini bilmenin Rusyada yaayan insanlar ve Ruslara tbi olan halk iin gerekli olduu varsaymndan hareket etmiti.19 Bu yeniden yaplanma tasarsna gre ilk retim be yl srmeliydi. lk ylda, ocuklar Arap alfabesini kullanarak Kazak dilini renmeliydi: Bu alfabe Kazaklara slam yoluyla gelmiti ve kanlmazd. Sonraki iki ylda ocuklar Rusay renmeli ve Kiril alfabesine iyice hakim olmalyd. lk okullar iki trl olmal; ehir okullar ve step okullar olarak ikiye ayrlmalyd. Step okullar, avl ve ulus okullar (ky ve mahalle okullar) olarak ayrlmalyd. Ky okullarnda retim Kazak dilinde yaplmal; mahalle okullarnda ise Rus dili kullanlmalyd. lk okullarn program u konular iermeliydi: okuma, yazma, din, anadil, milli tarih, aritmetik, corafya, iml ve biyoloji. Bu konular Kazak dilinde retilmeliydi. retimin dier safhas Rusa yrtlmeliydi ki bu da Rus orta okul ve teknik liselerinin ilk snflar ile uyum salamak anlamna gelmekteydi. Bu tr ilk okullar bitirdikten sonra Kazaklar hem Mslman hem de Rus enstitlerinde eitimlerine devam edebilirlerdi.20 Yalar 19 il 43 aras 400.000 Orta Asya insann I. Dnya Sava iin21 seferber eden, 25 Haziran 1916 arlk kararnmesi ile ba gsteren 1916 isyanlar, iki taraf Kazak lideri tarafndan aknlkla karland. Her ne kadar Rusyadaki btn sosyal problemleri iddetlendirdiinden dolay I. Dnya Savan eletirseler de, Anayasal-Demokratlarn zafer iin sonuna kadar sava politikasna sadk kalmlar ve mttefiklere sadk kalmann Rusyann byk ve gl bir devlet olarak imajn koruyabilecei inancn paylamlard. Bu yzden Kazaklara arlk emrine uymalarn sylediler. Dier taraftan Kazak liderleri kabul etmilerdi ki, zayf donanml Kazaklarn iyi organize olmu Rus ordusuna kar direnii; kanl bir bastrma, saysz kurban ve Kazaklarn yaam kalitesinde genel bir yozlama ile son bulabilirdi. Bu yzden seferberliin artlarn hafifletmeye altlar. ubat 1916

1138

tarihinde Ahmet Baytursn ve Alihan Bkeyhan Kazaklar svari snfna asker kaydetme ve savan sonunda onlara toprak balama konularnda arlk hkmeti ile pazarla oturdular. Mircakp Dulat ve Alihan Bkeyhan artlara almalar iin Kazak askerleri ile birlikte snra gittiler ve Kazak gazetesinde bir seri rapor yaymladlar.22 Fakat, Kazak liderleri uyarlarnn geerliliini dorular nitelikteki isyanlar nleyemediler. syanlar kendiliinden btn Kazak step blgelerinde ve Trkistanda patlak verdi. Gebe Orta Asya nfusu, askerlerin ounu salamalyd nk bu nfus Rusyann asl ithal rn olan pamuk yetitiricilii ile uramyorlard. Bu yzden gebe sahalarnda iddetli direniler ve gaddarca bastrmalar meydana geldi.23 syanlar kabile reisleri (aksakallar) ve ksmen mollalar tarafndan idare edildi. Yaklak 50 blgede liderlerini han ilan ettiler ve st tabakadan ve askeri snftan konsey yeleri setiler.24 Donanmsz Kazaklar (kural icab ok ve silah kullanyorlard) iyi talimli Rus ordu glerine direnemezlerdi. syankar Kazaklarn mallar mlkleri ve mahvedilmi kyleri yamaland. syanlarn

bastrlmasn daha fazla arazinin ilhak izledi ki bu da bir ceza gibi addedildi. Bu asr uzak eyaletlere (Jungar Alatau, Balka Gl) ve uzakdouya (in) ilk byk Kazak g gerekleti. ine g eden 300.000 Kazakn durumu zellikle kt idi. inlilerin ve Kalmuklarn basks altnda ocuklarn ve kadnlarn satmaya zorlandlar. Vatanlarna dnmek istediklerinde, topraklarna yerlemi olan Rus nfusu ile uramak zorunda kaldlar. Trkistan Generali A. N. Kuropatkinin ara gnderdii 22 ubat 1917 tarihli gizli rapora gre 2.325 Trkistanl Rus ldrlm ve 1.384 tanesi ise kaybolmutu.25 Fakat, Orta Asya yerli nfusunun genel kayp says hakknda yeterli istatistik yok idi. Sancar Asfendiyarov binlerce yerlinin isyanlar srasnda telef olduunu yazd. Ayn zamanda ine kaan 300.000 Kazak olduunu da belirtmiti.26 Turar Rskulova gre Semiree yerlilerinin kayb 273.222 adet ya da nfusun %20.61i idi, bu da yaamlar iin gerekli olan hammaddenin te biri demekti.27 Mustafa okay resmi bir Sovyet aratrmasnn rakamlarna gre, ktlk nedeniyle 1.144.000 Orta Asya yerlisinin ldn, isyanlar sebebiyle mallarn mlklerini kaybettiklerini sylyordu.28 1917 ylnda askeri mahkemeler 347 yerli katlmcy lme mahkum etmi; dier 129u hapsedilmi ve 396 yerli ar ilerde altrlmaya mahkum edilmiti.29 1917 ubat ihtilali ve monarinin yklmas Rus toplumunda yeni demokratik dzenin kurulmas iin tm liberal katmanlarn midini tazeledi. Bu durum Rusya ile ortak hisleri kuvvetlendirdi ve Geici Hkmetin politikasna destek olmak iin hararetli bir arzu meydana getirdi.30 Kazak liderleri (aralarnda zellikle Kazak grubu) Geici Hkmetin yannda aktif olarak altlar. Alihan Bkeyhan Turgay eyaleti Bakanlna atand, Muhammedcan Tnbayev ve Mustafa okay Geici Hkmetin Trkistan Komitesine seildiler. Kazak liderleri ayn zamanda eitli eyaletlerde blgesel toplantlar balattlar; Turgay eyaletinde (2-8 Nisan), Semireede (12-13 Nisan), Uralda (9-22 Nisan), Semipalaskta (27 Nisan-7 Mays) ve Akmolinskde (25 Nisan-7 Mays).

1139

Hepsinin katlmclar Geici Hkmeti desteklediklerini belirttiler ve mahalli idare organlarnnzemstvo ve sivil komitelerin kurulmas gerekliliini tarttlar. Toplantlarda Tm-Kazak Kongrelerinin toplanmas ve nfusun Tm-Rus Semen Meclisi iin seimlere hazrlanmas vurgulanmt. Turgay eyaletindeki en nemli toplant Bkeyhan, Baytursn, Dulat, Cihanah ve Halil Dostmuhammedler tarafndan organize edilmi ve Akmolinsk, Semipalask, Sir Derya, Bkey Orda ve Kazak, Ufa ve Orenburg ehirlerinden 300 delege toplamlard. Toplant, merkeziyeti olmayan demokrat ve parlamenter bir Rusya istiyor, dinin devlet ilerinden ayrlmasn zemstvonun Turgay eyaletine getirilmesini istiyordu. Kazak delegeleri ayn zamanda Tm-Rus Mslman Halklar Kongresine (1-11 Mays 1917, Moskova) katlmlar, Dostmuhammed, Validhan Tanaev ve Klbay Tosgsov Milli Merkezi urann Yrtme Kuruluna seilmilerdi. lk Tm-Kazak Kongresi Orenburg ehrinde (Turgay eyaleti) 21-28 Temmuz 1917 tarihlerinde dzenlenmi ve Akmolinsk, Semipalask, Yedisuya, Turgay, Ural, Fergana ve Bkey Orda31 eyaletlerinden 20 delege katlmc olmutu. Her ne kadar Kongre Kazak eyaletlerinin blgesel ve milli zerklie kavumasnn gereklilii teklifini ne srseler de, delegeler bu konunun niteliini detayl olarak tartmadlar. Devlet ynetimi, toprak problemleri ve hukuk sistemi zerinde younlatlar. Kongrede sunulan teklifler Kazak milis tekilatn ve zemstvo tekilatlarn gebe ve yerleik alanlara sevk ediyordu. Delegeler ayn zamanda eitim problemleri, din ve kadn konularnda nemli kararlar ald. Kongre Tm-Rus Mslmanlar (ura- slam) kongresine 8 delege seti ve Tm-Rus Anayasal Toplants (9 eyaletten toplam 82 erkek) iin delege ve aday listesi hazrlad. Alihan Bkeyhan, C. Dostmuhammed ve Validhan Tanaev Kievde toplanan Fedaralistlerin kongresine delege oldular ve A. Kenjin Petrogradda ki Eitim Komisyonunda delege oldu.32 Kongrede bir Kazak siyasi partisinin kurulmas istenmi ve delegeleri kurulacak olan partinin tasar programnn hazrlanmas ile grevlendirmiti. Daha sonra parti Ala adn ald. Kongrenin ne srd teklifler projeye bir temel tekil etmi sonunda Tm-Kazak Meclisi tarafndan incelenmi ve onaylanmt. Tasar program, Bkeyhan, A. Baytursn, Dulat, Eldes Gumarov, E. Turmukhamedov, G. Candibayev ve G. Birimcanov tarafndan hazrland ve Kazak gazetesinin 21 Kasm 1917 tarihli saysnda yaymland. Yazarlar demokratik ve federal bir Rus Cumhuriyeti taraftar olarak gr belirttiler: Demokrasi insanlarn gcdr ve federasyon eit statdeki devletlerin birleimidir (Her devlet kendi hkmetine dayanr ve kendi topraklar vardr. Her devlet ittifak halinde ve dier devletlerle ibirlii iindedir.). Rus Devletinin banda Semen Meclisi ve Duma tarafndan seilmi bir bakan bulunur. Bakan Anayasa Meclisi ve Dumann huzurunda bakanlarnn yardm ile devleti idare eder. Seimler soy, din ve cinsiyet fark gzetmeksizin eit, doru ve gizli oylama sistemi ile yaplr. Sadece Dumann yasama gc ve hkmeti kontrol etme yetkisi vardr. Duma ayn zamanda temyiz edebilir, tahkikat edebilir ve vergilendirebilir. (madde 1: Memleket kalp [Devlet Sistemi]).

1140

Tasar program Rus Federal Cumhuriyeti erevesi iinde zerk Kazak eyaletleri istiyordu. Uygun artlar altnda, Kazak zerk devleti komu zerk birimler ile birleebilirdi (madde 2: Cergilikti bostandk [Mahalli hkmet]). Rus Cumhuriyeti eit haklar, insanlarn dokunulmazln, konuma, basn ve toplanma zgrln garanti altna almalyd (madde 3: Negizgi hukk [Temel Haklar]). Toprak, bereketi ile devlet mal olarak addedilmeliydi. Toprak problemi ile ilgili son karar TmRus Semen Meclisi tarafndan alnmalyd. Bu karar, topraklarn Kazaklar arasnda tam olarak tahsisine kadar Rus kyllerinin g etmesini durdurma kararn da iermeliydi. Daha nceden alnm olan topraklar Kazaklara yeniden verilmeli ve bu arta uygun olarak datlmalyd. Kalan topraklar zemstvo tarafndan Kazak nfusunun art oranna gre datlmalyd. Trkistanda su oranlar sabitletirilmeliydi. Tasar programnn yazarlar kabile topraklarn savunuyorlar ve topraklarn satlmasn yasaklyorlard. (madde 10: Cer mselesi [Toprak Problemi]). Kazak ordusu kabile prensibine gre organize edilmeli ve grevlerini bir Kazak milisi gibi yerine getirmeliydi. (madde 6: El Korgau[Savunma]). Yazarlar iki eit mahkeme zerinde durdular: Gebe Kazak alanlar iin geleneksel Kazak hukuku ve zellikle ciddi su durumlar iin ortak jri. Jri yeleri Kazak dilini bilmeli ve karma nfusu olan alanlarda, kararlar ounluun diline gre yrtlmeliydi. Tasar program dini propaganda ve ibadet zgrln ve dinin devletten ayr olmasn istiyordu. Yazarlar slamn Kazak toplumundaki geleneksel rolnden hareket ederek, Kazak mollalarnn evlilik, doum, lm ve boanma konularna etkilerini kstlyorlard. (madde 4: Din isi [Din leri]). Ayn zamanda devletten ayr, uluslararas ve parasz eitim istiyorlard. Btn retmenler ve retim yeleri seim ile gelmeliydi. lk okullarda retim Kazak dilinde olmalyd. Kazak orta okullar ve niversiteleri kurulmalyd. (madde 9: Glm yretu[Bilim-eitim]).33 Fakat, Birinci Tm-Kazak Kongresinin kadnlarn sorunlar ile ilgili nemli nergeleri taslak programa dahil edilmedi. Bu nergeler kadnlarn siyasal eitliini bildiriyor, hem kaln (damadn ailesinin gelinin ailesine verdii hayvan, para ya da mcevher) hem de amenger kurumunu (dul kalan bir kadnn kocasnn akrabalarndan birisiyle evlenmesi zorunluluu) kaldryordu. On alt yandan kk kz ocuklarn da evlenmesi yasaklanmt. Evlenip evlenmeme kararn kadnlarn kendileri verecekti. Bigami (iki kadnla evlilik) ancak birinci ein izni ile mmkn olabilecekti.34 Programn son hali Tm-Kazak Kongreleri tarafndan hazrland, grld ve kabul edildi. Bylece taslak program Ala Partisinin karakteri, rgtsel yaps ve hedefleri Ala zerk devletinin yasal stats ve Rusyann devlet kurulular ile ilikileri hakknda kesin bir fikir vermektedir. Hzla deien siyasal durum Ala Partisinin oluturulmasn engelledi. Ala Orda zerk hareketi byk bir g oldu.

1141

Gene de partinin yerel organlarnn Semipalask, Omsk, Uralsk ve Akmolinsk Ala Sovyetlerinin Ekim ve Kasm 1917de kurulmu olduu bildirildi. Bkeyhana gre, Turgay eyaletinde Semen Meclisi seimlerinde Ala Partisi 54.978 oy ya da oylarn yzde 75ini ald, oysa Sosyalist Demokratlara yalnzca 41 oy kt. Genel olarak Ala Partisi Semipalatinsk eyaletinde oylarn yzde 85.5ini (59.331 oy), Uralsk eyaletinde yzde 75ini (75.544 oy) ve Semireede yzde 57.5ini toplad. Toplam olarak, Ala Partisinden 43 delege Tm-Rus Semen Meclisine girdi.35 Kasm 1917de Omsk kentinde kurulan (daha sonra Takente tanmtr) Cz ( Ordu) Partisinin kesin bir siyasal program yoktu. Parti kendisini sosyalist olarak adlandrmakla birlikte aslnda program sosyalist, islamc, milliyeti ve anarist fikirlerin bir karmyd. Partinin lideri Klbay Togsovun aydnlar arasnda kt bir hreti vard. Parti kaydadeer bir rabet grmedi, Kazakistanda Sovyet egemenliinin kurulmasndan ksa bir sre sonra Boleviklerle birleti. Geici Hkmetin Temmuz krizi (1917) ile bunu takiben yerini Ukraynann almas, Kazak liderlerinin hkmetinin durumun kontroln ve en acil sorunlar zebilme yeteneini kaybettii inancn glendirdi.36 Anayasal Demokratlardan uzaklatlar ve btn umutlarn Tm-Rus Semen Meclisine baladlar. Sekizinci Kadet Kongresi tarafndan 1917 ylnda partinin Merkez Komitesine seilmelerine ramen, Bkeyhan Kadetlerin zel mlkiyeti savunmalar ve ayn zamanda zerk devlet sistemini ve dinin devletten ayrlmasn istememeleri nedeniyle partiden ayrld.37 Semen Meclisinin Ocak 1918de dalmas ve iktidarn Boleviklerin eline gemesiyle meydana gelen i sava ile ekonominin daha da bozulmas btn Rusya mparatorluunda merkezden uzak zerk hareketleri balatt. Dier liberaller gibi, Kazak liderleri de Bolevik darbesini sorumlu tuttu.38 Baytursn, Kazak toplumunda kapitalizmin ya da snf farknn bulunmamas nedeniyle Kazaklarn Sovyet Devrimine tamamen yabanc kaldklarna ve onu anlamadklarna inanyordu. Ekim Devrimi d grn ile Kazaklar korkuttu. Kazaklar Bolevik hareketin Rusyann merkezinde nasl ilediini bilmiyorlard. Bolevik hareket eyaletlerde ise iddeti, yamay, smry ve yerel diktatrl getirdi; ksacas, Bolevik hareketi eyaletlerde (genellikle dnld gibi) bir devrim deil tam bir anari idi.39 Birinci ve kinci Tm-Kazak Kongreleri arasndaki dnem, gelecekteki zerk devletin zelliinin aktif bir ekilde tartlmas ile geti. Kazak liderler hem gebe yaam biimi hem de Ruslarn kolonizasyonu nedeniyle Kazak toplumunun geri kalmasnn, Kazaklarn zerk ve bamsz bir birim olmasn engellediine inandrldlar. Bylece Kazak liderler dier zerk devletlerle birlemeyi savundular, bunu kendi bamsz ve zerk devletlerini kurmak iin bir n koul olarak gryorlard. Bkeyhann bakanlnda bir grup Kazak lideri zerk Sibirya Devleti ile birlemeyi savundu, bylece Kazaklarn Dumadaki konumlarnn gleneceine inanyorlard. Dokuz Kazak lideri, Turgay, Akmolinsk, Semipalask, Semiree ve Bkey Orda eyaletlerinden Rus delegeleri ile birlikte 8-15 Ekim 1917 tarihleri arasnda Tomskta yaplan Tm-Sibiryallar Kongresinde yer aldlar. Kazak delegeleri Kongreye Birinci Tm-Kazak Kongresi kararlar hakknda bilgi verdiler ve yukarda sz edilen eyaletlerin halklarnn geici olarak zerk Sibirya Devletine balanma isteini dile getirdiler. Sibirya

1142

Anayasas Kazaklara, gerekli grdkleri zaman zerk Sibirya Devletinden ayrlabileceklerini garanti edecekti. Alihan Ermekov zerk Sibirya Devletinin Anayasa Komitesinin yesi oldu. Sibirya Konseyinde Halil Gabbasov, E. Itbayev ve S. Doscanov Kazak eyaletleri temsilcisi olarak atanrken Alihan Bkeyhan ile Muhamedcan Tnbayev tm Kazak halkn temsil ettiler.40 Mustafa okay bakanlndaki bir baka grup, Hokand kasabasnda (Fergana Vadisi) 26 Kasm 1917de yaplan Drdnc Olaanst Mslman Kongresinde iln edilen Trkistan zerk Devleti (Hokand) ile birlemekten yanaydlar. Bu zerk devlet eski Trkistan arlk ValiliiGeneralliinin topraklar zerinde kurulmutu ve Sir Derya ve Semiree olmak zere iki Kazak eyaletini iine alyordu. Ayrca iki Trkistan eyaletinde, Semarkand ve Ferganada da ok sayda Kazak vard. 1917 ylna kadar Trkistanda yaklak 2.972.725 Kazak yayordu.41 Kongre, Takentli Sovyet ilerinin ve Askerlerinin Takentte iktidar ele geirmelerinden (23 Ekim) sonra topland (15 Kasm) ve blgedeki Mslman halkn hkmete katlmasn reddetti. Hokand Kongresinde alnan kararlara gre Trkistan Semen Meclisi toplantsna kadar blgedeki tm iktidar, Tm-Rus Semen Meclisine seilen delegelerin oluturduu 32 ye ile Halk Meclisinin 54 yesine geecekti. Halk Meclisinde 18 sandalye (te biri) eitli Avrupa rgtlerinin temsilcilerine ait olacakt. On iki yeli Geici Trkistan Hkmeti Geici Konsey yeleri arasndan seilen kiilerden oluacakt. Kongre, Geici Konseyin 30 yesini ve Geici Trkistan Hkmetinin (Hokand) 8 yesini seti, kalan drt sandalyeyi Avrupallara brakt. M. Tnbayev Hokand Hkmetinin ilk Bakan oldu. Daha sonra, ayn zamanda bu devletin Dileri Bakan da olan okay onun yerine geti. Hokand Hkmetinin ne ordusu ne de paras olduu iin milis ordusu rgtlemeye balad ve 3 milyon ruble i borlanmaya gitti. Ayrca, 20 Mart 1918 tarihinde toplantya arlacak Trkistan Semen Meclisinin hazrlk almalarnda aktif olarak yer ald. Gene de Hkmeti kuvvet kullanarak tasfiye etmeye karar veren Takent Boleviklerine kar direnecek ekilde rgtlenemedi. 9 ubat 1918 tarihinde, drt gnlk bir savatan sonra, yalnzca iki ay sren Hokand Hkmeti ortadan kaldrld.42 On bini akn Hokand halk Boleviklerle ve onlarn tarafnda yer alan Ermeni askeri birlikleri (Danaksutun) ile yaplan savata ld, kasaba tamamen ykld. Fakat Bamsz Trkistan Devleti iln edilinceye kadar Kazak eyaletleri bu devletin bir paras olmadlar, eer kurulursa zerk Kazak Devletine balanma niyetlerini dile getirdiler. Trkistan Kazaklarnn sorunu kinci Tm-Kazak Kongresinde fiilen tartld. Bolevik iktidarnn msaderesi Sibirya Hkmeti ile ibirliini engelledi. Giderek byyen anari ve i sava tehlikesi Ala liderlerini, 5-13 Aralk 1917 tarihleri arasnda Orenburgda yaplan kinci Tm-Kazak Kongresine arda bulunmaya zorlad. Altay ve Semarkand dahil tm Kazak eyaletleri ile komu Krgzistandan gelen 82 delege iki temel sorunu tarttlar: zerk Ala Orda Devleti kurulmas ve Kazak Milis Ordusunun rgtlenmesi. zerk Ala Orda Devletinin, Uralsk, Turgay, Akmolinsk ve Semipalask olmak zere drt step eyaleti, Trkistandaki Kazak eyaletleri Semiree ve Sir Derya, Trkistan eyaletlerinden Fergana ve Semarkanddaki Kazak blgeleri, Transkaspian

1143

eyaletinin Amu Darya blgesi ile Altay eyaletinin komu Kazak blgelerinden olumasna karar verdi. Semipalask kenti zerk Ala Orda Devletinin bakenti iln edildi. Ala Orda topraklar Ala halknn kendi mlkiyeti idi. Kazaklarla birlikte yaayan ulusal aznlklar zerk Ala Orda Devleti iinde ulusal ve kltrel zelliklerine sahip olacaklar, ayn zamanda Ala Ordann devlet kurumlarnda belirli bir oranda temsil edileceklerdi. Kongre Tm-Kazak Halk Konseyinin-Geici Ala Orda Hkmetinin 15 Kazak yesini seti, kalan on sandalyeyi Ruslarn ve Kazak olmayan halklarn temsilcilerine ayrd. Bkeyhan Halk Konseyi Bakanlna seildi. Geici Ala Orda Hkmeti, Ala Orda Anayasasn hazrlamakla grevlendirildi, bu anayasa Ala Orda Anayasa Meclisi tarafndan ele alnacak ve Tm-Rus Semen Meclisi tarafndan onaylanacakt. Geici Hkmet ayrca borlanacak ve dier ulusal zerk birimlerle grmeler yapacakt. Kazak milis ordusu oluturulmasnn, Kazak halkn, balamakta olan i savan zararlarndan korunmann dier bir yolu olduu dnlyordu. 30-35 yalar arasndaki erkekler ya kendi istekleri ile milis ordusuna katlacaklar ya da (yeterli sayya ulalamazsa) kura ile seileceklerdi. Bunlara aylk verilecek, gerekli tehizat salanacakt. Uralsk, Turgay, Akmolinsk, Semipalask ve Semiree eyaletleri bakm maliyetlerini stlenecekti. Milis ordusu yaklak 13.500 kiiden oluacakt. Bu kiileri eitmek iin Kazak subaylar arlacakt.43 Kongre ayrca be yeden oluan Eitim Komisyonunu da seti, bu Komisyonun grevi ilk ve orta okullar iin ders kitaplar, eitim ilkeleri klavuzlar, eitim programlar ve retmenler iin rehber kitaplar hazrlamakt. Komisyon ayrca Kazak yazm ilkeleri zerinde de alacak ve yararl kitaplar ve kitapklar Kazakaya evirecekti.44 Kongrenin gndemindeki en ekimeli madde zerk Ala Orda Devletinin kuruluunun ne zaman iln edilecei idi. Bir grup delege (H. ve C. Dostmuhammedler, V. Tanaev, B. Kulmanov) derhal iln edilmesinde israr ediyorlard. Dier bir grup (Bkeyhan, Baytursn, Dulat) hem Kazak eyaletlerindeki Ruslarla hem de Trkistan Kazaklaryla grmeler yapldktan sonra zerk Ala Orda Devletinin kuruluunun iln edilebileceine inanyorlard. Uzun tartmalardan sonra yaplan oylamada (33 delege derhal iln edilmesi iin, 42 delege de buna kar oy kullanmt) Kongre bir ay iinde Trkistan Kazaklarnn grlerinin alnmasna karar verdi. Eer onlar Ala Orda Devletine katlmazlarsa, Halk Konseyi dier Kazak eyaletleri adna devleti iln edecekti. Aksi halde Ala Orda ilk frsatta devleti iln edecekti. Eer Ala Orda Devleti bir ay iinde iln edilmezse her eyaletin halk kendi takdir yetkisini kullanacakt. Sir Derya Kazaklar, 5 Ocak 1918 tarihinde yaptklar kendi Kongrelerinde, zerk Kazak Devletinin kuruluu iln edilinceye kadar zerk Trkistan Devletinin bir paras olarak kalmaya karar verdiler.45 ki Tm-Kazak Kongresinde alnan kararlar incelendiinde, bu kararlarn bu yzyln banda Kazak eyaletlerinde yaayan toplam nfusun altda ikisini (yzde 23.1) oluturan Ruslarla ilgili hibir konuyu iermediine inanmak gtr. Ruslarn konumundaki belirsizlik nedeniyle delegelerin ounluunun zerk Ala Orda Devletinin kuruluunu iln etmeye cesaret edemedikleri ileri srlebilir. Ayrca, Rus halknn belirsiz konumu kanlmaz olarak Ala Orday Kazakistanda

1144

1918 yaznda Sovyet iktidarnn kmesinden sonra ortaya kan Bolevik ve anti-Bolevik hkmetlerin gznde ksmen ya da tamamen illegal yapda bir milliyeti haline getirdi. Boleviklerle grmeler Mart 1918de H. ve C. Dostmuhammedlerin Lenin ve Stalin ile Moskovada bir araya gelmelerinden ve onlara kinci Tm-Kazak Kongresi hakknda bilgi vermelerinden sonra balad. 20 Martta yaplan grmelerden sonra Stalin Ala Orda Hkmetinin Bakan Yardmcs H. Gabbasov ile telefonda konuarak Kazak kararlar ile nc Tm-Rus Sovyet Kongresinde kabul edilen alan ve Smrlen Halklarn Haklar Beyannamesi arasnda hibir eliki grmediini vurgulad. Fakat Sovyet iktidarnn tannmas ve Ala Ordann yerel Sovyetlerle ibirlii yaplmas iin israr etti. Ala Orda Hkmeti 21 Martta verdii cevapta bu koullar kabul ettiini bildirdi, Karlnda kinci Tm-Kazak Kongresi kararlarna uygun olarak Ala Ordann zerkliini iln etti. Ala Orda, Tm-Kazak Meclisini toplama ve kendisinin yasal bir g olma hakkn korumaya alt. Ayrca, yerel mahkemelerin ve Kazak milis rgtnn devam etmesini savundu, ayn zamanda Sovyetler tarafndan tutuklanan Ala Orda yelerinin serbest braklmasn da istedi. Kazaklarn ve Ruslarn belirli oranlarda temsil edildii yerel Sovyet kurumlarnn kurulmasndan nce, Kazak Komiteleri ve dier kurumlar iktidarda kalacakt.46 21 Martta Gabbasov Dostmuhammedden Sovyet Hkmetinin Ala tutuklularn serbest braklmasn emrettiini ve Ala Ordann nerilerine resmi bir cevap hazrladn bildiren bir telgraf ald. Ayrca, Halk Komiserliine (Narkomnats) bal bir Kazak blmnn kurulmak zere olduu da bildirildi.47 Fakat Ala liderleri Lenin ve Stalinden ne nerilerine ne de Gabbasovun 21 Nisanda gnderdii telgrafa cevap aldlar. Aslnda Sovyetler Ala Orda liderlerine gvenmiyordu, Kazak Kongresinin Kazak komnistlerinden Alibi Cangeldin bakanlnda toplanmas iin almalar balattlar, bu Kongrede Kazak Sovyet zerk Cumhuriyeti iln edilecekti. Bu srada Sovyetler zaten Ala Orday anayasal-demokratik bir burjuva rgt olarak kabul ediyorlard, lideri Alihan Bkeyhan tutuklamak zere aramaya balamlard. Sovyetlerin kukulu ve dmanca tutumlar ve ayn zamanda byyen anari ve tehlike Ala liderlerini antiBolevik glerle birleme yollarn aramaya itti. Hemen hemen tm Kazak eyaletlerinde Sovyet iktidarnn yklmasndan sonra Ala Orda tm Sovyet kararlarn iptal etti ve Vilayet Meclisi kurumlarn ve Kazak Komitelerini yeniden kurdu. Saylar ten az olmayan yerel Ala Orda Sovyetleri de rgtlendiler, bunlar tm halk tarafndan seilecekler ve Ala Orda tarafndan snrlanacaklard. Kazak erkekleri gibi Ala ordusunda askerlik yapacaklar, vergi verecekler, Ala Orda Semen Meclisini hazrlayacaklar, Ala halknn kltrel ve ekonomik geliimini salayacaklard. Ala Orda, Geici Sibirya Hkmetine verdii raporda, karlkl olarak birbirlerini tanmalarn ve Halk Konseyini Kazak halknn geici hkmeti olarak kabul etmelerini nerdi. Ala Orda devleti kuruluncaya kadar, karma kurumlar Geici Sibirya Hkmeti tarafndan kontrol edilecekti. Ala Ordann bir yesi, nemli kararlar alnmas srasnda toplantya katlacakt. Ala Orda, ayrca, Sibirya Hkmetinin yardmyla vilayet meclisi ynetimini de yenilemeyi ve Kazak ordusunu rgtlemeyi amalyordu.48

1145

Geici Sibirya Hkmeti ulusal-kltrel bir zerklik vermeye hazrd. Fakat, Ala Ordann blgesel-politik zerk bir birim olarak tannmasn yalnzca Tm-Rus Semen Meclisinin onaylayabileceini vurguluyordu. Ulusal-kltrel zerk birim, Kazak dilinin yerel eitim kurumlarna ve mahkemelere girmesini ve ayn zamanda karma nfuslu blgelerde yerel yetkililerin konutuu dillerin ayn derecede geerli olmasn denetleyecekti. Bu yetkililerin faaliyetleri kltrel ve yerel idari sorunlarn zm ile snrl kalacakt. Ala Ordann bat kolunun oluumu, Mays 1918de Cambeyt kasabasnda C. Dostmuhammed bakanlnda yaplan Drdnc Uralsk Eyaleti Kongresinde iln edilen Geici Uil Olyayat Hkmeti ile balad. Uralsk eyaletinin Transural ksmn iine alan Uil Blgesi halknn ounluu Kazakt. 11 Eyll 1918 tarihli Ala Orda Karar ile Uil Oliayat Hkmeti ortadan kaldrld ve Bkey Orda, Oral eyaletinin Transural blgesi ile Aktobe ve Krgzistann Turgay blgelerini iine alan Bat Ala Orda kuruldu. Merkezi Ala Ordadan ayrlmasna yol aan olaanst durumlarda bat kolu Ala Orda hkmeti adna hareket edebilecekti.49 Bat Ala Ordann kuruluu, bat ve merkezi Kazak eyaletleri arasnda yeterli iletiim aralar ile yerel halk koruyacak gerekli aralar olmadan kabul ettirildi. Bat Ala Orda liderleri Boleviklere kar Orenburg ve Uralsk Kazaklar ile ibirlii iinde mcadele ettiler. 18 Haziran 1918 tarihinde, Kazak milis ordusuna askeri eitmenlik yapacak 10-15 subay ile kk bir ordu ve ayn zamanda Milislere silah ve tehizat gndermeleri ricasyla Orenburg Kazaklarna dndler.50 Baytursn, S. Dosyanov, S. Kadirbayev, A. Birimcanov, H. ve C. Dostmuhammedler, Tnbayev, okay ve dierleri, Haziranda Samara kasabasnda kurulan Komu (Semen Meclisi yeleri Komitesi) yesi oldular. Komite kendisini Samara, Simbir, Kazan, Ufa ve Saratav eyaletinin bir ksmnda en yksek g olarak iln etti. Komuun 25 Eyll 1918de Ala Ordaya yaynlad bildirgede, Rus halknn zerk haklarnn gerekletirilmesi, federal-demokratik bir sisteme dayal, zgr ve gl bir Rusyann kurulmas iin nemli bir koul olarak grld. Fakat, Ala Ordann zerkliini artl olarak tanyan Komite nihai blgesel-politik olarak tannmas kararn Tm-Rus Semen Meclisine devretti. Merkezi gcn kurulmasndan nce, askerlik ve dileri, ulam, posta, gda salanmas gibi devlet ileri Komua verilecekti. Ala Orda Hkmetinde bulunan bir Komu temsilcisi, kararlar ve yasalar, Komite kararlarna uygun hale gelmesi iin kontrol edecekti. Ala Orda kendi ynetimi ile ilgili kararlarla uraacak bunlar Komite tarafndan onaylanacakt. Ala Orda ordusunun rgtlenmesi de Komu tarafndan yaplacakt.51 Bir kaynaa gre, Komu Bat Ala Orda tarafndan oluturulan Kazak milis ordusuna 2.000 tfek, 58 makinal tfek, 2 top, 2 otomobil ve 2.000 kii gndermiti.52 6 Kasm 1918de 500 kiilik Ala ordusu Semirede Boleviklere kar Beyaz ordularn yannda savat. Semipalask eyaletinde Beyazlarn tarafnda savaan gnlllerin says 2.000 iken Uralsk eyaletinde savaanlar 2.000 kii, Kustanay kasabasnda savaanlar da 450 kii idi.53 Rusya blgesel ve anti-Bolevik hkmetlerinin, geici Sibirya Hkmetinin, ulusal Bakiriya, Ala Orda ve Trkistan hkmetlerinin, eitli partilerin ve sosyal rgtlerin temsilcileri, 8-23 Eyll 1918 tarihleri arasnda Ufa kentinde yaplan Komu toplantsnda yer aldlar. Toplantda, be yeden

1146

ve Bakanlar Kurulundan oluan Geici Tm-Rus Hkmeti-Ufa Heyeti (Ufimskaya Direktoriya) seildi. Toplantda ayrca Ufa Heyetinin Anayasas zerinde de alld. Bu Anayasa iinde yer alan Ana Tzk ile iktidar merkeziletirmek amacyla, tm katlmclarn oybirlii ile btn ulusal ve blgesel hkmetler ortadan kaldrld. 4 Kasm 1918 tarihinde zel bir emirle Tm-Rus Geici Hkmeti Ala Orday ortadan kaldrd, Ala Ordaya, Kazak-Krgz halklarnn tm ekonomik, kltrel ve gnlk sorunlarnn zmnden sorumlu bir ba Temsilci ile bir yardmc atad. Ayrca, yerel Ala ynetimleri de Geici Tm-Rus Hkmeti tarafndan kontrol edilecekti.54 Amiral A. V. Kolak 18 Kasm 1918 tarihinde iktidar ele geirdi ve Ufa Heyetini datt. Onun hkmeti Rusyada monariyi yeniden kurmay ve zerk birimleri ortadan kaldrmay amalyordu. Kolak, ayrca, Kazak otlaklarn msadere politikasn da tekrar harekete geirdi. 1918 ylnn sonunda Sovyet ordusunun baarl ilerleyii politik durumu deitirdi. Aralk 1918de Turgayda Sovyet iktidar yeniden kuruldu. 1919 yl Mart aynn banda Ahmet Baytursn bakanlnda bir dou Ala Orda Turgay grubu Sovyetlerin tarafna geti. Bu kararn alnmasnda, 2 Kasm 1917 tarihli Bolevik Rus Halklarnn Haklar Bildirgesi nemli bir faktrd. Baytursn Moskovada Lenin ile grtkten sonra, uluslarn kendi kaderlerini ancak snf mcadelesi ve proleterya diktatrl ile belirleyebileceine ikna oldu55 ve Haziran 1919da Kirrevkom (Krgz Devrimci Komitesi) yesi oldu. Dou Ala Ordann Alihan Bkeyhan bakanlndaki Semipalask grubu, Kasm 1919da Semipalask kentinde yapt olaanst toplantdan sonra Sovyet tarafnda yer almaya karar verdi. Bat Ala Ordann durumu, Uralsk Kazaklarna bal olmas nedeniyle biraz karmakt. Uralsk Kazaklar, Uralskn ve blgedeki dier nemli yerleim yerlerinin Haziran-Austos 1918de Kzl Ordu tarafndan ele geirilmesine ramen direnmeye devam ediyorlard. Baytursnin nerisiyle, RVS (Devrimci Sovyet) Kasm 1919da bir kararname ile Sovyet iktidarn kabul eden tm Ala yeleri iin af kardn duyurdu. Bolevikler pek ok kez bat Ala Orda liderleri ile iliki kurmaya teebbs ettiler. Dou cephesinde Orenburg ve Uralsk Kazaklarnn baarl savunmalarndan esinlenen C. Dostmuhammed, nce, zel komisyonun bir yesi, RVS Drdnc Ordu temsilcisi V. I. LezhavaMurat tarafndan, Bat Ala Ordann tasfiye edilmesi konusunda gnderilen mektubu gzard etti. Temsilci, ayrca, Sovyet glerine kar savaan tm Kazaklara, Uralsk Kazaklarna yardm etmezlerse, balanacaklar ve tm siyasi tutuklularn salverilecei szn verdi ve grmeler yapmak iin bir temsilci gnderdi. Kazaklar ayrca tutuklanacaklar ve Beyaz generallere ve dier yksek rtbeli grevlilere teslim edileceklerdi. Bolevik Ordusunun 1918 yl sonbaharnda Orenburg Kazaklarn yenmesinden sonra, bat liderleri Kazaklarla Sovyetler arasnda bir manevra taktii setiler. Yalnzca resmi olarak, Kazak halknn gvenliini tehdit etmemek iin Kazaklar desteklemeye devam ettiler. Kasm 1917de Uil ve Jambeity kasabalarnn Bolevikler tarafndan igal edilmesi onlar nihayet Aralk 1919da aka Sovyet tarafna gemeye itti ve Kazaklarla mcadele etmeye baladlar. Sonunda, Ala Orda 3 Haziran 1920de Kirrevkomun emri ile ortadan kaldrld.

1147

Sovyet yetkilileri nceleri iktidarlarn glendirmek iin Ala liderlerini kullandlar. 3 Haziran 1918 tarihli VTSIK Kararnamesi ile Ala liderlerinin izlenmemesi ve onlarn Sovyet kurum ve kurulularnda almalarna izin verilmesi kararlatrld. Bu karara ramen hemen hemen tm Ala liderleri 1930lu yllarda Kazakistandaki Stalinci terr srasnda idam edildi. Alihan Bkeyhan Moskovaya srgne gnderildi ve izinsiz ayrlmas yasakland. Moskovadaki yaam boyunca Sovyet Bilimler Akademisinde ve SSCB Halklar Merkezi Yaynevi Kazak Blmnde alt (1922-1927). Bu yaynevinin bir yesi olarak, pek ok ders kitab, Rus ve yabanc yazarlarn edebi eserlerini ve ayn zamanda popler bilim kitaplarn tercme etti. Ayrca, Temirkazk adl bir dergi kard. 1926 ylnda, Sovyet Bilimler Akademisinin daveti zerine, S.P. Shevetsov bakanlndaki antropolojik gezi almalarna katld. Fakat tutukland iin almasn tamamlayamad, Moskovada Butrka hapishanesinde 15 gn tutulduktan sonra salverildi. 1934 ylnda, Moskovada bulunan Merkezi Edebiyat, Sanat ve Eletiri Mzesi Direktr V. D. BonchBrueviin daveti zerine Mze arivinin kurulmas almalarna katld. Toplam kez tutukland (1926, 1928 ve 1930), nihayet 1937 ylnda vuruldu. Ahmet Baytursn Kazak alfabesinin reformu ile birlikte Kazak folklorundan rnekler toplanmas ve yaynlanmas almalarna devam etti. Kazak Halk Eitimi Komserlii Bilimsel Edebiyat Komisyonu Bakanlna getirildi (1922-1925). 1920-1921 yllar arasnda Eitim Komiseri, 19211922 Blgesel Halk Komiserlii Akademik Merkezi Bakan olarak atand. Makaleleri ile Ak jol gazetesine ve dier Kazak dergilerine de katkda bulundu, ayn zamanda Takent, Orenburg ve Almat yksekretim kurumlarnda ders verdi. ki kez tutuklandktan sonra, 1937 ylnda idam edildi. Mircakp Dulat Ak jol (1920) ve Enbeki kazak (1926-1928) gazetelerinin yaz kurullarnda alt, Orenburgda Halk Eitim Kurumunda (KINO) ders verdi (1922-1926). Bilimsel ve edebi faaliyetlerde de bulundu, Rus devrimcilerinin (Lenin, Stalin, Zinovev) yirmiden fazla almasn Kazakaya tercme etti. 1922 ylnda iki kitab, Esep kural (Hesabn Anlam) adl matematik kitab Takentte, Balkiya adl oyunu Orenburgda yaynland. Ayrca, 1924 ylnda Orenburgda Kiraat Kitab adl eseri de yaynland. 1928 ylnda tutukland, eski Karelian zerk SSCde bulunan Solovki tutuklu kampnda 10 yl almaya mahkum edildi, 1935 ylnda orada ld. Muhametcan Tnbayev, Trkistan Kanalnn (1921) ve Trkistan-Sibirya Demiryolu (Turksib, 1927-1930) inaatna katld. Ayrca, Takentte Kazak Pedagoji Enstisnde ders verdi (1924) ve Kazak tarihi konusunda pek ok kitap yazd, bu kitaplar 1920li yllarda Kzl Orda ve Taykentte yaynland. Bunlarn yan sra, RGOnun (Rus Corafya Topluluu) Trkistan blmnde alt, 1927 ylnda Kraevedenie Blge Ofisine ye seildi. 1932 ylnda tutukland ve Voronezhe srgn edildi. 1937 ylnda ikinci kez tutukland ve ayn yl vuruldu. Halel Dostmuhammed, Trkistan Ispolkoma bal Kazak ve Krgz Bilimsel Komisyonu Bakanlna atand. Ayrca, Kazak Halk lmi Enstitsnde ders verdi (1920) ve Yksek Pedagoji

1148

Enstits ve Kazak Devlet niversitesinde Rektr Yardmcl yapt. 1923 ylnda Takentte, Takentli aydnlar bir araya getiren Talap topluluunu rgtledi ve Sana adl edebi dergiyi telif etti. Anatomi, zooloji ve doal tarih konularnda pek ok kitap yaynlad. Ayn zamanda, Kazak-Krgz Dilinde Singarmonizm Hukuku (Takent, 1924) adl bir kitap yaynlad. Dier Alalar gibi, pek ok popler bilim kitaplarn Kazakaya tercme etti ve Kazak ulusal destanlarnn yaynlanmas iiyle de urat. 1924 ylnda Rusya Bilimler Akademisi Kraevedenia Merkez Brosuna ye seildi. 1930 ylnda, C. Dostmuhammed, Muhamedcan Tnbayev, Cakp Akpaev ve dierleri ile birlikte Voronezh kentine srgne gnderildi. 1938 ylnda tekrar tutukland, 1939 ylnda idam edildi. Hokand Hkmetinin kmesinden sonra, Mustafa okay nce Grcistana sonra yurtdna (Trkiye, Fransa ve Almanya) kat ve oralarda Mslman gmenlere liderlik etti. Zeki Velidi Togan tarafndan yaynlanan Yeni Trkistan dergisine (1927-1931), ayrca Polonya, Fransz, ngiliz ve Rus dergilerine ve gazetelerine katkda bulundu. Ya Trkistan adl bir dergi kard (1929-1939, Paris/Berlin). 1935 ylnda Pariste Trkestan pod vlastiu Sovetov (Sovyet ktidarnda Trkistan) adl bir kitap yaynlad. 1940 ylnda Alman faistleri tarafndan tutukland ve 1941 ylnda Berlinde bir hastanede esrarengiz bir ekilde ld. 1 Ala kelimesinin kk eskidir. Orta Asyadaki gebe Trkler arasnda geleneksel sava

naras anlamna gelmektedir. Szl gelenee gre Alan alt ocuklar, Kazaklar, Krgzlar, zbekler, Trkmenler, Bakrdlar ve Karakalpaklardr. Btn bu halklar ortak bir hayat tarz, din, diller ve gelenekler paylarlar. 2 3 p. 337. 4 5 6 7 Rus hkmetinin bakan. toprak ls= 2. 7 hektar. RGIA (Rus Devleti Tarih Arivi), f. 391, op. 4, d. 1663, II. 1-3, 18-19. 1868 ve 1886 Nizamlar ayn zamanda Stepin blgesel-ynetim olarak blnme sistemini, Kazak topraklarnn Rusyaya ilhak 1864 ylnda tamamlanmtr. Materialy po politcheskogo stroia Kazakhstana, vol. 1 (So vremeni prisoedineniia

Kazakhstana k Rossii do Velikoi Oktiabrskoi Sotsialisticheskoi revoliutsii), ed. M. G. Masevich, 1960,

mahalli idareleri, imparatorluk mahkemelerini ve de karmak bir vergi sistemini getirmiti. Btn bu kanunlar, hanlk sisteminin kaldrlmas ile birlikte Kazaklar tarafnda isyanlara sebep oldu: Batr Srm ayaklanmalar (1783-1797, Kk Cz), Isatay Taymanov ve Muhamet Utemisov (1836-1837, Bkey Orda); Kenesar Kasmov (1837-1846, Kk Cz); Jankoja Nurmukhamedov (1856-1857, Sir Deryann aa ciheti) ve Eset Ktibarov (1853-1857, Emba blgesi). 8 Koygeldiev, M.: Alash Kozgals (Kmeki oku kural), Almat, 1995, s. 50-51.

1149

9 10 11 12 13 14 15

Brainin, S. /Shafiro, Sh.: Ocherki Po storii Alash Ordy, Alma-Ata/Moskova, 1935, s. 18. Amanzholova, D. A.: Partiia Alash: Istoriia i istoriografiia, Semipalat, 1993, s. 18. A.g.e., s. 94-96. Kaufman, A. A.: Kirgizy i konstitutsionno-demokraticheskaia partiia, Rech, 1906, no. 11. Gos. Duma. Stenogr. otchet, sessiia 2, SPb., 1907, vol. 2, col. 673-675. Kazak, 1916, nos. 191 ve 201. Baytursn, A.: Masa[Tatarck], Ahmet Baytursnov (1873-1937). garmalar. lender,

avdarmalar, zertteler, eds. D. eripov/S. Devitov, Almat, 1989, s. 30. 16 17 Dulatul, Mrjakp: Oyan, kazak! [Uyan Kazak!], yay. M. bsemetov, Almat, 1991, s. 73. Kr balas [. Bkeyhan]: Tag da bi hm bilik [Bir kez daha Yarg ve Yarg Hakknda],

Kazak, 1914, no. 50. 18 Szdkova, R.: Ahmet Baytursnov, miri men tagdr tural [Ahmet Baytursnovun Hayat

ve Kaderi Hakknda] A. Baytursnov: Til taglm. Kazak tili men oku-agartuga katst enbekteri, Almat, 1992, s. 16. 19 20 21 Baytursn, A.: Kazaka oku jaynan [Kazak almas Hakknda], Kazak, 1913, no. 14. Baytursn, A.: Bastav mektep [lk Okul], Kazak, 1914, no. 61. I. Dnya Savandan nce Orta Asyal halk Rus ordusunda askeri hizmet iin

arlmyordu. Dzenli Rus ordusunda hizmet eden toplam 1, 5 milyon Mslman askerin ounluunu ve Kafkasyadan ve yerleik Mslman alanlardan askere arlanlarn ounluunu Tatarlar tekil etmekteydi; bkz. S. M. shakov: Pervaia mirovaia voina glazami rossiiskikh musulman (elyazmas). 22 23 24 Kazak, 1916, nos. 202, 203, 205, 210; 1917, nos. 215, 216, 217, 219, 220, 221. Rskulov, T.: Vosstanie tuzemtsev Srednei Azii v 1916 godu, Kzl Orda, 1927, s. 9. Rskulov, T.: O vosstanii kazakhov i kirgiz v 1916 godu, T. Rskulov: Izbrannye trudy,

Alma-Ata, 1984, s. 145. 25 Kakhariy 1916 jyl (kujattar men materialdar jinagy) Groznyi 1916-i god (Sbomik

dokumentov i materialov} two vol., ed. M. K. Kozybaev, Almat, 1998, vol. 1, s. 336. 26 Asfendiyarov, S.: Kazak tarihnn oerkteri, Almat, 1994, s. 108-109.

1150

27 28

Rskulov, T.: Vosstanie tuzemtsev v Srednei Azii v 1916 godu, s. 61-62. Chokaev, M.: Turkestan pod vlastiu Sovetov (K kharakteristike diktatury proletariata},

Paris, 1935, s. 78. 29 30 31 Asfendiyarov, S.: Kazak tarihnn oerkteri, s. 97. Galikhan/Mustafa/Mircakub: Ala ulna [Alashn Oluna], Kazak, 1917, no. 225. Bkey Orda Volga ve Ural Nehirlerinin aa ksmlarnda Kazak Han Cngirn istei

zerine 1801 ylnda kurulmutur. 32 33 34 35 27. 36 37 Kr balas [A. Bkeyhan]: Memleket hali [Memleket Hali], Kazak, 1917, no. 237. Alikhan [A. Bkeikhan]: Men kadet partiyasnan nege ktm? [Kadet Partisini Neden Martynenko, N.: Ala Orda. Sbomikdokumentov, Alma-Ata, 1992, s. 53. Kazak, 1917, no, 251. Martyneko, N.: Ala Orda, s. 49-50. Amanjolova, D. A.: Kazakhskii avtonomizm i Rossiia. Istoriia dvizheniia Alash, M. 1994, s.

Terkettim? ], Sar-Arka, 1918, no. 29. 38 39 TsGA RK (Kazak Cumhuriyeti Merkez Devlet Arivi), f. 17, op. 1, d. 21, 11. 1-2. Baytursnov, A.: Revoliutsiia i kirgizy (kazakhi) [Krgzlar (Kazaklar) ve htilal], Zhizn

natsionalnostei, 1919, no. 19 (37). 40 41 42 Krbalas [A. Bkeyhan]: Jalp Sibir sezi, Kazak, 1917, no. 251. Koygeldiev, M.: Ala kozgals, s. 338. Turkestan v nachale XX veka: K istorii istokov natsionalnoi nezavisimosti, eds. D. A.

Alimova/R. Ia. Radjapova, Tashkent, 2000, s. 60, 106. 43 44 45 46 Martnenko, N: Alash Orda, s. 72-73-check. Martnenko, N: Alash Orda, s. 67. Kazak, 1917, no. 255. Sar Arka, 1918, no. 35.

1151

47 48 49 50 51 52 53 54 55

Sar Arka, 1918, no. 37. Martnenko, N.: Alash Orda, s. 120-127. Martnenko, N.: Alash Orda, s. 97. Martnenko, N.: Alash Orda, s. 115-118. Martnenko, N.: Alash Orda, s. 147-148. Sar Arka, Ekim 12, 1918. Amanjolova, D. A.: Kazakhskii avtonomizm i Rossiia. Istoriia dvizheniia Alash, s. 64. Martnenko, N.: Alash Orda, s. 131-134. Baytursnov, A: V Orenburgskii Komitet RKP (Boishevikov) [RKPnin (Bolevikler)

Orenburg Komitesine]. Izvestiia Kirgizskogo kraia, 1920, 15 Nisan. Bochagov, A. K.: Alash Orda. Kratkii istoricheskii ocherk o natsionai no-burzhuaznom dvizhenii v Kazakhstane perioda 1917-1919 gg, Kyzyl Orda, 1927. A/ash Orda. Sbomik dokumentov, ed. N. Martynenko, Kyzyl Orda, 1929. Reprint edition: Almat, 1992. Brainin, S. /Shafro, Sh.: Ocherki po istorii Alash Ordy, Alma-Ata/Moskva, 1935. Zimanov, S. Z. /drisov, K. Z.: Obshchestvenno-politicheskie vzgliady Mukhamedzhana Seralina, Alma-Ata, 1983. Programmnye dokumenty musulmanskikh politicheskikh partii 1917-1920, Oxford, 1985 [Society for Central Asian Studies. Reprint series no. 2]. Grigorev, V. K.: Protivostoianie (Bolsheviki i neproletarskie partii v Kazakhstane, 1917-1920 gg.), Alma-Ata, 1989. Dosmukhameduly, Kh: Alaman, eds, Anesov, G. /Mektepov, A., Almat, 1991. Baytursnov, A.: Ak jol (lender men tirjimeler, publitsistikalyk makalalar men adebizertteu), Almat, 1991. Baytursnov, A.: Til taglm (Kazak tili men oku-agartuga katst enbekteri), Almat, 1992. Tynyshpaev, M.: Velikiie bedstviia (Aktaban ubrnd), Almat, 1992. Kakishev, S.: Akhan tural akikat, Almat, 1992.

1152

Toraygrov, S.: Eki tomdk garmalar jinag, Almat, 1993. Amanjolova, D. A: Partia Alash: istoriia i istoriografiia, Semipalatinsk, 1993. Amanjolova, D. A.: Kazakhskii avtonomizm i Rossia. storiia dvizheniia Alash, M., 1994. 1ikhan Bkeikhanov: garmalar, ed. M. Koygeldiev, AImaty, 1994. Koygeldiev, M.: Alash kozgals (Kmeki oku kural), Almat, 1995. Nurpeisov, K.: Alash hm Alaorda, Almat, 1995. Jumabaev, M.: garmalar, in 3 vol., ed. B. Darimbetov, Almat 1995. 1ikhan Bkeikhan: Tandama/zbrannoe, ed. S. Akkulyuly, Almat 1995. bsemet, M.: Mrjakptn oraluy, Almat, 1995. bsemet, M.: Mrjakp: miri men garmas, Almat, 1995. Aykap , eds. U. Subkhanberdina/S. Duitov, Almat, 1995. Ahmedov, G.: Alash, Alash bolganda: Estelikter men tarikhi derektrer, A1maty 1996. Nurpeisov. K. /Kulkenov, M. /Khabijanov, B. /Mektepov, A.: Halel Dosmuhamedul jne onyn miri men shygarmashylygy, A1maty, 1996. Dulatov, M.: garmalar, in two vol., eds. M. Absemet/G. Dulatova, Almat, 1996. Shokai, Mustafa and Maria: Estelikter, eds. . Tkenov/M. Koygeldiev, Istanbul, 1997. Aymavtov, J.: Bes tomdk garmalar jinag, Almat, 1997. Taybay, Z. Dulatbekov, N.: Jakp Akbaev (Kreskerlik mirbayan), A1maty1997, Kazak gazeti, eds. U. Subkhanberdina/S. Deitov/K. Sakhov, A1maty, 1998. Shokai, M.: Tandamal, in two vol., ed. A. Nusiphan, A1maty, 1998. Tnypaev, M.: storiia kazakhskogo naroda, ed. . Tkenov, A1maty, 1998. Dosmukhamedul, Kh.: zbrannoe/Tandamal, ed. R. G. Szdkova, A1maty, 1998. zbekuly, S.: Arstar Alatn, A1maty, 1998. Turkestan v nachale xx veka: K istorii istokov natsionalnoi nezavisimosti, eds. D. A. A1imova/R. Ia. Radjapova, Tashkent, 2000.

1153

Mende von, G.: Der Nationale Kampf der Russlandtrken. Ein Beitrag zur nationalen Frage in der Sowjetunion, Berlin, 1936. Zenkovsky, S. A.: Pan-Turkism and slam in Russia, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1960. Benningsen, A. /Lemercier-Kuelkuejay, Ch.: La presse et Ie mouvement national chez les musulmans de Russie avant 1920, Paris, 1964. Olcott, M. B.: The Kazakhs, Stanford, California: Hoover Institution Press, 1987. Central Asia. 130 years of Russian Domination, Historical Overview, 3rd edition, ed. E. Allworth, Durham/London: Duke University Press, 1994. Baldauf, I.: Schriftreform und schriftwechsel bei den Russland-und Sowjettrken (1850-1937): Ein Symptom ideengeschichtlicher und kultur politischer Entwicklungen, Budapest, 1993.

1154

Kazak Aydnlanma Hareketi erisinde Ahmet Baytursun ve almalar / Do. Dr. Vahit Trk [s.665-673]
anakkale Onsekiz Mart niversitesi Fen-edebiyat Fakltesi / Trkiye Genel olarak Trkistanda ve zellikle de Kazak Trklerinde aydnlanma dnemi, Ruslarla ilikiler sonucunda domu ve arlk Rusyasnn uygulad smrme politikalarna tepki olarak gelimitir. 18. yzylda bir taraftan Kalmuk igali, dier taraftan Kazak bozkrlarnda Rus yaylmacl organize olamayan baz tepkilerin domasna yol am ve bu durum szl edebiyatta geni bir akis bulmutur. 1622den itibaren Kazak bozkrlarnda kurulmaya balanan Rus kolonileri, Rus yaylmaclnn, Tatar corafyasnn igalinin tamamlanmasndan sonra Trkistandaki ilk admlar olmu ve 1745te Orenburg kalesinin kuruluuyla Trkler aleyhine ok nemli bir aama kaydedilmitir. 1731de Kii Cz, 1845te Ulu Cz Rus hakimiyetini kabul etmek zorunda kalm ve 114 yl sren bir mcadelenin sonunda Kazakistann tamam Rus boyunduruuna girmitir.1 Kazak Trklerinde yzyllardan beri sregelen olduka gl bir destan edebiyat ve saz iiri gelenei mevcuttur. Yazl edebiyat trlerinin ise Kazak Trklnde olduka ksa bir gemii vardr. Bunda elbette yaanlan gebe hayat tarznn ok byk bir etkisi vardr. Olduka zengin olan bu szl edebiyat gelenei pek ok aratrcnn dikkatini ekmi, gerek Rus Trkologlar ve gerekse Kazak aydnlar tarafndan derlemeler yaplm ve eitli ynleriyle aratrlp incelenmitir. Ruslar, ordularyla igal ettikleri topraklardaki insanlar, bilim adamlar vastasyla da tanmaya almlardr. Kazaklarda okul eitimi, gebe ve yar gebe hayat tarzndan ve ok geni bir corafyaya dalm olmaktan dolay pek ok Trk topluluuna gre olduka ge balamtr. Medreseler tarafndan balatlan bu eitim daha ok din arlkl olmutur. Daha sonra byk merkezlerde Rus okullar almaya balanm ve Kazaklarn bir ksm ocuklarn bu okullara gndermilerdir. 1905 ylndan itibaren de usl- cedid okullar almtr. Bu kaynak da Kazak aydnlanmaclna kendi etkisini yapmtr. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren medreselerde veya Rus okullarnda eitim alm olan baz Kazak aydnlar, Kazak halknn sorunlaryla ilgili eserler ortaya koymaya balamlar ve kendilerini halk aydnlatma greviyle ykml saymlardr. Bu nclerin banda, bugn de Kazaklarn ok deer verdii, okan Velihan, Ibray Altnsar ve zellikle Abay Kunanbay gelmektedir. 1865te gen yanda len okan Velihan, byk halk adam, lim, fikir adam, Rus Corafya Cemiyeti yesi olarak tantlmaktadr.2 Orta Czn han Velinin soyundan gelen okann babas ngs Rus okullarnda yetimi, olunun da bir bilim adam olarak yetimesini salamtr. okan Velihan, Kazak edebiyatnn szl rnlerini derlemi, Ablay Han ile ilgili bir aratrma yapm, Krgzlarn mehur destan Manas yazya geirmi, inin Be ehri adl eseriyle Rus Corafya Cemiyetine ye seilmi ve daha pek ok aratrmaya imza atmtr. Bir fikir adam olarak da nce Kazak halkn Rus medeniyetine yaklatrmaya alm, daha sonra da arlk Rusyasnn Kazakistandaki smrgecilik siyasetine kar mcadele etmi ve Kazaklar uyarmaya almtr. Bu

1155

arada Dostoyevski de dahil olmak zere pek ok Rus aydn ile dostluk kurmu ve fikir alveriinde bulunmutur. Ancak dikkat ekici bir husus, okan Velihann btn bilim almalarn Rusa yazm olmasdr. Kazak halknn kendi kendini ynetmesi gerektii dncesi, bu dnemlerde gl bir ekilde okan Velihan tarafndan dile getirilmitir. okan Velihann Kazak Trkesiyle eser yazmamasna karlk, daha sonra gelen Kazak aydnlar, Kazakay yaz dili haline getirmilerdir. Bu aydnlarn nde geleni Ibray Altnsardr. Orenburgda Kazaklar iin alan ilk Rus mektebinde okuyan Altnsar, 1857-1864 yllar arasnda Orenburgda tercmanlk yapm, mehur misyoner ve Trkolog N. . lminskiden ders almtr. lminskinin Rus hakimiyetindeki halklar, zellikle din ve dil ynnden Ruslatrma abalarna ramen Ibray Altnsar Kazaka yazmtr. okan Velihan gibi onun da en bata gelen amac Kazak halkn Rus medeniyetine yaknlatrmak olmutur. Ibray Altnsar, Kazaklarn Rus harflerini kullanmas gerektii dncesini savunmu ve buna gereke olarak da Kazakann Arapa ve Farsann etkisinden uzak tutulmas ve kirlenmemesi gerektiini belirtmitir. Arap, Fars ve Tatar dillerindeki dn kaitaplarn Kazaklar geri brakaca ve Kazak dncesini ve dilini kirlettiini savunmutur. Kazak ocuklarnn eitim grecei ilk yatl okulu Kostanay vilayetinde Ibray Altnsar yaptrm ve bu okulda pek ok Kazak ocuu eitim almtr. 1879da ilk olarak Rus harfleriyle Kazak alfabesi oluturulmu ve bu alfabeyle 1880-1889 yllar arasnda birtakm eserler bastrlmtr. Ibray Altnsarnn yazma faaliyetinde, kurucu aydnlardaki eitlilik grlr. okan Velihanda da ayn durumla karlalmaktadr. Kazak yazl edebiyatnn temelini atanlardan biri, belki de birincisi olan Ibray Altnsarnn en nemli yn retmenlii ve Bat metotlaryla eitim yapacak bir okul amasdr. Halk edebiyat derlemeleri de yapan Altnsarnn kendisi de Kazak edebiyatnn nemli airlerinden biridir. 19. yzyln ikinci yarsnda doan ve Kazak Trkesini yaz dili haline getiren en nemli ahsiyet, byk fikir adam ve eitimci Abay Kunanbaydr. Muhtar Avezov Abay, ehabeddin Mercani ve smail Gaspral ile ayn deerde grr ki bu Kazaklar iin olduka yerinde bir tespittir. Abay, medrese eitimi alrken Arapa ve Farsa ile karlar, aatay airlerini okur ve Dou edebiyatlar konusunda kendisini yetitirir. Rus okulunda da bir sre okuyan Abay, burada da Rus edebiyatn ve sanatlarn tanr, onlarn eserlerini okur. Ayrca Rus edebiyat araclyla Avrupa edebiyatyla da nsiyet kurar. Dou ve Bat edebiyatlarn tanyan Abay, kendi toplumunu gzlemler ve onun eksiklerini, eitimsizliini, bulunduu durumdan kurtulu yollarn seslendirmeye balar.3 Abay da okan Velihan gibi eitim dili olarak Rusay tercih eder.4 Dil konusundaki bu dncenin sebebi, bu kiilerin Rus misyoner ve aydnlarnn etkisinde kalm olmalar ve Kazak Trkesinin henz yeterli bir yaz ve eitim dili olmadnn dnlmesidir. ok gemeden Kazakann yaz ve eitim dili olmas konusunda Kazak aydnlarnn youn bir faaliyeti grlecektir.

1156

Kazak milli edebiyatnn kurucusu kabul edilen Abay brahim Kunanbay Ahmet Baytursun, Mirjakp Duvlat, Kuday-Bergen, mer Kara, Macan Cumabay gibi bilim ve edebiyat adamlar takip ederler. 19. yzyln sonu ile 20. yzyln balarnda Trk lkelerinin tamamnda grlen eitim-bilim faaliyeti ve bu konularla ilgili tartmalar, Kazak aydnlar arasnda da youn olarak grlr. Bu almalar yukarda deinilen nc aydnn ardndan daha da eitlenip yaygnlaarak devam eder. Ahmet Baytursun ve almalar Ahmet Baytursunun alfabe ve dil almalarnn bir araya getirilmesiyle 1992de yaynlanm olan Til Taglm adl eserde, Baytursun Kazak dil biliminin temelini atan bilim adam, Ibray Altnsardan sonra bu alanda nemli almalar olan halk eiticisi, szn gcn tantan grkemli air, Kazak yaz dilinin mill rneklerini gsteren yetenekli halk adam, halknn rhan dnyasn ykseltmek iin ok gayret sarf eden medeniyet gayretkeri5 szleriyle tavsif edilmektedir. 19. yzyln sonlarna doru Osmanl corafyasnda grlen ze dn araylarnn, yine ayn devirde Kazan, Ufa, Krm, Bak gibi Trk ehirlerinde de grldn ve dalga dalga btn Trk lkelerine yayldn biliyoruz. arlk Rusyas hakimiyetindeki Trk lkelerinde bu hareketin taycln arlkl olarak Tatar muallimler yapmlardr. Bunlar, yalnz Kazan ve Ufa medreselerinde deil, hemen btn Trk lkelerinde eitimcilik yaparak, mill uyan hareketinin ncleri olmulardr. arlk Rusyas hakimiyetindeki Trk aydnlarn ayr kaynaktan beslenerek yetitiklerini grmekteyiz. Bu kaynaklar; slm esaslara gre eitim yapan eski usl medreseler, usl- cedit okullar ve Rus veya Rus-Trk kark okullardr. Baytursun da bu kaynaklardan beslenerek, Kazak bozkrnda yetimi nemli ahsiyetlerden biridir. Onun okumasnda, babasnn tutukland zaman vasiyet niteliindeki u szleri herhalde ok etkili olmutur: -Balam, ite, biz 25 yl hkm giyip Sibiryaya gnderilmekteyiz. Yukar hkmet balklarna dileke veremedik, eer dileke verebilseydik, verilen cezay azaltrlar myd, yoksa tamamen kaldrrlar myd, kim bilir? Bu yzden zorluk grsen de, a olsan da, ne kadar horlansan da oku, senden istediim budur. Bizim evde annenin yannda bana mektup yazacak balam olsun.6 Ahmet Baytursunun hayat, yaad dnemdeki deiik Trk topluluklarnda grdmz yzlerce benzer hayattan biridir. Mcadele, alma ve skntlarla dolu olan hayat bir devrin aynas gibidir. Ahmet Baytursun, 28 Ocak 1873te Kostanay vilayeti Torgay ilesi Sartbek kynde domutur. Kyn ad komnist dnemde Yujniy, 1988de de Baytursun olarak deitirilmitir. Babas sradan bir kyl olan Baytursun, oakn olu, mbetey Batrn torunudur. oakn Baytursun, Akta, Ergazi ve Danyar adlarnda drt olu vardr. Kendi hallerinde birer kyl olan bu insanlar, Rus yneticilerin ve askerlerin keyfliklerine ve zorbalklarna tahamml edemezler. 12 Ekim 1885te blge

1157

idarecisi Yakovlev, kye gelerek Akta ve Baytursunu yakalamak ister, ancak Akta kyde olmadndan, btn ky altst edilir ve herkes dvlr. Bunun zerine Baytursun, Yakovlev ve askerlerini kyden kovar. Yabani Krgzn bu hareketi ksa zamanda cezalandrlr, btn ky yaklp yklr ve yamalanr. Akta, Baytursun ve Ergazi yakalanp gtrlr. Kazandan gelen mahkeme tarafndan yarglanan Akta ve Baytursun 15 yl Sibirya srgnyle cezalandrlr. Akta ve Baytursunun ocuklarn amcalar Ergazi himayesine alr. Daha nce kydeki din adamlarndan eski yazyla okuma yazmay renmi olan Baytursun olu Ahmet ile Akta olu sfendiyar, Torgaydaki iki yllk Rus-Kazak lisesine verilirler ve bu okul 1891 ylnda biter. Babas ve amcas srgndeyken (onlar memleketlerine 17 yl sonra dnmlerdir) Ahmeti himayesine alan amcas Ergazi lr ve Ahmet btn skntlara ramen okuluna devam eder. Torgaydaki okuldan sonra Orenburga gider ve orada eitimini tamamlayarak eitimcilik mesleine balar. 19. yzyln sonuyla 20. yzyln banda Kazaklarda bir aydn kitle olumaya balamtr. Petersburg, Omb, Kazan, Ufa, Orenburg gibi ehirlerde slm esaslara gre veya Rusa renim gren Kazak genleri yetimeye balad. Zengine mal, okuyana makam hedef olmu, halkn ve lkenin meselelerini dnen az kmtr. diyen Ahmet Baytursunun dorudan eitimcilie ynelmesi zamann artlarna gre nemli bir olaydr, ayrca onun idealizminin bir sonucudur. Eitim meselesi o devirdeki Kazak halknn sosyal hayat iin phesiz son derece nemli bir konuydu. Ahmet Baytursun 1895-1909 yllar arasnda Kostanay, Aktbe, Karkaral vilayetlerinin ky ve kasaba okullarnda ocuk okutur, iki snflk liselerde dersler verir. Bu yllarda Kostanaydan Ombya giderek Kazaklarn tarihini, etnografyasn, folklorunu ve dilini aratran Alektorov ile tanr. Muhtar Avezova gre bu tanma Baytursunu iki ynde etkilemitir.7 Birincisi, Alektorovun Kazaklarla ilgili smrgecilik dncesini anlamtr, ikinci olarak da bu tanma, Kazak halkn okumaya ynlendirme gayretindeki misyonerlerin dncelerini yakndan renmesini salam ve bunun sonucunda kendisinin konuyla ilgili bak ve hedefi netlemitir. Ahmet Baytursun, Karkaralda grev yapt yllarda siyasetle de urar. Bu yllarda ar hkmetinin smrgecilik siyasetine kar ihtilal teebbsne katlr. Kazaklarn ayr bir halk olduunu sylemeye balar. 1905 ylnda baz Kazak aydnlar birleerek devletin st makamlarna Kazaklarn isteklerini ihtiva eden bir dileke sunarlar. Bu dilekede, Kazak halkna sosyal eitlik verilmesi, toprak konusunda Kazaklarn haklarnn korunmas, Kazak bozkrnda eitim meselesinin halledilmesi talep edilir.8 Bu konu Ruslarn Kazak topraklarn igale baladklar zamandan itibaren en bata gelen mcadele konulardr. Bilhassa verimli topraklarn ve kymetli otlaklarn Kazaklarn ellerinden alnarak Rus gmenlere verilmesi Kazaklarla Ruslar arasnda srekli huzursuzluk konusu olmutur. Baytursun, Ruslarn smrgecilik hareketine kar mcadelesinden dolay 1907 ylnda Karkaral cezaevinde bir mddet yatp kar. 1 Haziran 1909da Semey valisinin emriyle tekrar tutuklanr. Tutuklanma sebebi Ynettii okuldaki btn rencilerin Kazak ve bir de zbek olmas, hi Rus

1158

rencinin olmamas yolundaki ikayettir. nce Karkaral cezaevine, sonra Semey cezaevine hapsedilir. Cezaevinde sorgusuz sualsiz sekiz ay kaldktan sonra 21 Ocak 1910da iki yl yer deitirme, yani srgn cezasna arptrlr. 9 Mart 1910da cezas dolaysyla Orenburga gnderilen Baytursun 1917 yl sonuna kadar orada alr. Ufadaki Galiya medresesinde okuyan Kazak genlerinin, Muhtar Avezovun tabiriyle Kazaklarn erken uyanan grubunun abalaryla halktan para toplanarak 1913te Kazak adl gazete karlmaya balanr. Gazetenin redaktrlne Ahmet Baytursun getirilir. Bylece Baytursun, 1913ten 1917 sonuna kadar bu gazetenin redaktr olarak alr. 1913-1918 yllar arasnda be yl boyunca halktan toplanan parayla, o devir iin 8000 gibi yksek bir tirajla baslan Kazak gazetesi ilk kez olarak Kazak halknn mill istiklli ve meden-sosyal gelimesi iin mcadele eden, halkn menfaatlerini gzeterek onlar seslendirebilen yegane organ oldu. Gazete, zellikle dil meselesini en nemli konu olarak iledi. Kazak dilini koruyarak, mutlaka gelitirmek gerektiini, bunun iin Kazak ocuklarn ana dilleriyle okutup eitmek mecburiyetini ve mill okullardaki eitim meselesini dzenleme ihtiyacn youn olarak gndeme getirdi. ar hkmetinin, hakimiyetindeki halklarla ilgili siyasetine kar karak gerekleri yazd iin, hkmet organlar tarafndan gazeteye pek ok kere para cezas verildi, redaktr para cezasn deyemedii iin cezaevine kondu, ancak her defasnda para cezalar okuyucular tarafndan denerek Baytursun serbest braktrld. Kazak gazetesi dili ve taknd tavr bakmndan ihtilale kadar olan Kazak matbuat ierisinde ilk srada yer alm ve Kazak edeb dilini oluturarak yeterli hale getiren yayn organ olmutur. Bunda Baytursunun ok byk emei ve abas vardr. Ahmet Baytursun 1917 ylnn sonunda gazeteden ayrlm ve ihtilalin ilk yllarnda salanan serbestlik ortamndan yararlanarak Kazaklarn bamszl iin mcadele eden Ala partisine girmi, 1919 ylnn Nisan ayna kadar bu partide almtr. Kazak gazetesinin 21 Ekim 1917 ylnda kan 251. saysnda Ala partisinin program yaynland. Parti programn hazrlayanlar: Alihan Bkeyhanov, Ahmet Baytursnov, Eldes Gumarov, Esengali Turmuhametov, Gabdulhamit Jndibayev ve Gazmbek Birimjanovdu. Bu programdaki temel dnce, federasyon istei ve her federe devletin i ilerinde bamszl eklinde zetlenebilir.9 Kazak gazetesi yapt pek ok hizmet yannda Ala partisi ve hkmetinin temelinin atld yer olarak da tarihe gemitir. Bu dnemde kurulan Alaorda Hkmetinin Mill Eitim Bakanln da Baytursun yapmtr. Komnist ihtilali yapan gleri her eye hakim olduktan sonra, tekrar arlk Rusyasnda uygulanan Rus rkl esasl siyasete dnlmesi ve bamszlk hevesine kaplan gayri Rus halklara basklarn iddetlenmesi zerine Baytursun Ala partisinden ve Alaorda Hkmetinden istifa etmek

1159

mecburiyetinde kalmtr. stifa ettikten sonra Rusya Komnist Partisi Orenburg Komitesine aadaki dilekeyle bavurarak parti yeliine alnmay talep etmitir.10 RKP Orenburg Komitesine Yzyllardr smrlen Krgz (Kazak) halkn bamszlatrmann yollarn uzun zaman aradktan sonra u sonulara vardm: 1. Bamsz olan Krgz (Kazak) halk insanolunun smrlen btn dier blmleriyle birlikte, yani evrensel ihtilal, evrensel federasyon ile saadete ulaabilir. 2. Snflar ve milletleri tam bamszla kavuturmay kendine hedef edinen ve bunun iin mcadele eden milletleraras komnist partisinden baka hibir parti bunu baaramaz. 3. Gerek emek demokrasisine gei iin gerekli olan basamak, proleterya ile yar proleteryann tam siyasi ve ekonomik hakimiyeti eklindeki insanolunun emeki snfnn diktatrl olarak kabul edilir. 4. Bu diktatrlk, rgtlenmi olan insanolunun ve ancak emeki snfnn byk ounluunun onu kabullendii zaman, btn insanln menfaati iin salamlatrlp, ortaya konulmaldr. Bunun iin de emeki Krgz (Kazak) halkn bu program etrafnda birletirmek gerekir. 5. Rusya Komnist Partisinin milli ilikiler konusundaki program ayn ekilde Lenin yoldan milletlerin kendi kendini ynetmek dsturuna gre ortaya konulan milletlerin kendi kendilerini ynetmesi bak as ve Dou halklar arasndaki ilerle ilgili RKP Merkez Komitesinde belirtilen taktikle ilgili dnceler yerli yerinde uygulandnda ve ortaya konulduunda smrlm bir halk olan Kazaklarn menfaatleri tatmin edilebilir. Yukarda belirttiklerimle ilgili olarak, onun programn btn ilere uygulamaya ve gerekten Dou meselesi ile ilgili program uygulamaya yardmc olmak iin Rusya Komnist Bolevikleri Partisine gemeye karar verdim. Bunun iin komitenin beni RKP yeliine almasn arz ederim. A. Baytursunolu Ahmet Baytursun, bu dilekeden sonra Kazak lkesini yneten askeri devrim komitesinin yesi olarak greve balar. Bu komite bizzat Leninin istei ve imzasyla kurulmutur. Baytursun, komitenin faaliyetleri dolaysyla Leninle yz yze grm, Kazak lkesinin siyasi ve ekonomik durumu hakknda bilgi vermi ve eitim konusundaki glkleri anlatmtr. 1922-1925 yllar arasnda Kazakistan Eitim Komiserlii bnyesindeki ilmi-edebi komisyonun bakanln ve Kazak lkesini aratrma vakfnn bakanln yrtmtr.

1160

Baytursun hayat boyunca urat eitim meselesi yannda 1920li yllarn bandan itibaren lke ynetimiyle ilgili her trl ile ve sosyal konularla ilgilenmitir. 1921-1926 yllar arasnda Orenburgdaki Kazak Halk Eitim Enstitsnde 1926-1928 yllar arasnda Takentteki Kazak Pedagoji Enstitsnde Kazak Dili ve Edebiyat dersleri vermitir. 1928 yl sonunda Almatda Kazak Memleket niversitesi alm ve bu okulda ders vermek zere Moskova, Takent gibi merkezlerde bulunan bilim adamlar arlmtr. Bu bilim adamlarndan biri olan Baytursun, Kazak Dili ve Edebiyat profesr olarak bu niversitede almaya balamtr. Bu niversitede grev yaparken 5 Haziran 1929da tutuklanm ve rektrn emriyle iinden de atlmtr. Bu tutuklanmann ve iten atlmann sebebi, kolhozlatrma sebebiyle Kazakistandaki gebe Kazaklarn mallarnn ellerinden alnmas ve onlarn ala mahkum edilmesine aka muhalefet etmesidir. Bu yllar btn Sovyetler Birliinde komnist sistemin tam hakim olduu ve daha lml politika izleyen Leninin lmesinden sonra Stalinin baa getii yllardr. Grc asll olan Stalinin insanln btn tarihi boyunca grecei en byk ve korkun zulmleri Trk soylular iin planlad ve Grclerin tarihi intikamn Trk soyunda almaya balad bir dnemdir. Kazaklar arasnda aarlk jllar olarak hl canl bir ekilde yaayan bu dnem, Kazaklarn tarihlerinde karlatklar en korkun soykrmn yaand zamandr. Bu kolhozlatrma esnasnda Kazak nfusunun yarsndan fazlas alktan lm, bir ksm da baka lkelere g etmek zorunda kalmtr. eitli kaynaklarda ve halk rivayetlerinde lenlerin saysnn milyon civarnda olduu belirtilir ki, bugn Kazakistandaki Kazak nfusunun yedi milyon olduu dnlrse durumun vehameti ortaya kar. Yaayabilenler de insan cesedi, kedi ve kpek de dahil bulabildikleri hereyi yemek mecburiyetinde kalmlardr. O yllarda yaananlar yeni yeni aklanmaya ve baz hatralar yaynlanmaya balamtr. Kii Oktyabr (Kk Ekim) olarak adlandrlan bu siyasete kar kan Kazak aydnlar milliyetilikle sulanm ve bir ekilde susturulmulardr. zellikle Ekim ihtilaline kadar yetimi olan Kazak aydnlarndan nde gelen otuzu hapse atlmtr. Bunlardan biri milliyetilerin ruhani lideri sulamasyla Ahmet Baytursundur. O, tutuklandktan sonra Arhangelsk vilayetine, ei Aleksandra Rus olan bu hanm Baytursunla evlendikten sonra Bedrisafa adn almtr- ve kz olpan ise Tomsk vilayetine srlr. Daha nce de ailenin paralanarak srgn cezasnn uygulanmas, arlk dnemiyle Komnist dnemin uygulamalar bakmndan farkszln ve ceza geleneinin aynen devam ettirildiini gstermesi asndan nemlidir. Maksim Gorkinin ei Pekovann abalaryla A. Baytursun 1934te srgn cezasndan kurtulur ve Almatya dner. Fakat rejim muhalifi damgasn tad iin mesleiyle ilgili hibir ie kabul edilmedii gibi, devlet dairelerinde almasna da izin verilmez. Srgn yllarnda yaad zor artlardan dolay kendisi hasta, hanm da ktrm olmutur. Artk yal ve hasta bir insan, ktrm bir hanm ve okutmak zere yanna ald yeeninden oluan kiilik bir aile neredeyse ala mahkum edilmi ve balarna bir i gelmesinden korkan akraba ve tandklarn ziyaret etmeye,

1161

grp konumaya korktuklar insan durumuna drlmtr. Baytursun bir sre i aradktan sonra bir doktorun yannda i bulmu, kiilik ailesini geindirmeye almtr. ok gemeden 1936-1937 yllarnn Kzl Krgn balam ve NKVD Ahmet Baytursunu yine tutuklamtr. Bu yllar Sovyetler Birliinde yaayan Trk topluluklarnn aydn kitlesinin top yekun ortadan kaldrld yllardr. Stalinin emriyle uygulanan bu krgndan komnist partisine ye olanlar da dahil btn Trk aydnlar nasibini almtr. Kaynaklara gre Ahmet Baytursun 8 Aralk 1937de kuruna dizilmitir, mezarnn nerede olduuna dair bir bilgiye rastlayamadk. Yatalak olan hanm Aleksandra ise Almatdan srlm ve Baytursunun Torgaydaki akrabalarna snmak zorunda kalmtr. Ailenin nc yesi Samrat ise gnlerce aradktan sonra Aleksandrann izini bulabilmi, ancak Baytursun ile ilgili en kk bir bilgiye ulaamamtr. Gorbaovun Sovyetler Birlii devlet bakan olmasndan sonra Kazak SSCnin yksek mahkemesi 4 Ekim 1988de A. Baytursunun hibir suu olmadna ve aklanmasna karar vererek itibarn iade etmitir. Ayrca Kazakistan Komnist Partisi Merkez Komitesi de 28 Aralk 1988de Macan Cumabay, A. Baytursun ve J. Aymavtolunun sosyal, siyasi, ilmi, pedagojik ve edebi hizmetleriyle ilgili gerei tam olarak ortaya koymak gerektiine karar vermitir. Bylece bu kiiler yalnzca eserlerine deil, adlarna, mezarlarna ve hatta ruhlarna yasaklanm olan Kazakistan topraklarna lmlerinden yarm asr sonra geri dnmler ve salklarnda kendi halklarna yapmalarna izin verilmeyen hizmetlerini hatralar ve yeniden yaynlanan eserleriyle yapmaya balamlardr. Dil almalar Kazak edebi dilinin olumasnda ok nemli katklar olan Ahmet Baytursun daha ok dil retimi, alfabe ve dil retiminin metodu ile ilgili almalar yapmtr. Aratrmaya deil de retime ynelik dil almalar dnda Kazak gramer terimlerinin pek ounun ilk kullancs ve yapcs olmutur. Ahmet Baytursunun dil almalarn; 1. Alfabe ile ilgili almalar, 2. Okullar iin ders kitaplar, 3. Yaz, imla, terminoloji konularyla ilgili almalar, 4. Okuma ve eitimle ilgili popler almalar olarak tasnif edebiliriz. Baytursunun alfabe ile ilgili almalar, Kazakann bir yaz dili olmas abalarn ve okula yeni balayacak olanlarla, okuma yazma bilmeyen byklere okuma yazma retme gayretlerini ortaya koymaktadr. Pekok basks yaplan alfabe almalarnn belli ballar unlardr: Okuv Kural, Usl- savtiyye ile tertip edilen Kazaka alfabe, birinci kitap, Orenburg, 1912, 40 sahife.

1162

Okuv Kural, Kazaka dndaki Trk lehelerinde ve Arap ve Fars szlerinde kullanlan harfleri retmek ve okumaya hazrlk iin dzenlenen alfabeye yardmc, ikinci kitap, Orenburg, 1913, 52 sahife. Okuv Kural, Usl- savtiyye ile tertip edilen Kazaka alfabeye aklama, Takent, 1921, 14 sahife Okuv Kural, Yeni uslle tertip edilen Kazaka alfabe, birinci kitap, bykler iin, Semey, 1921, 30 sahife. Elippe Astar, (Okuv Kural adl Kazaka alfabe ile ilgili retmenler iin karlan aklama), Orenburg, 1924, 26 sahife. Savat Ak, Ses zelliklerine gre dzenlenmi Kazaka alfabe, okuma yazmas olmayan bykler iin birinci kitap, Orenburg, 1924, 114 sahife. Elipbi, Yeni kural, Kzlorda, 1926, 116 sahife. Ders kitaplarnn ilki pek ok basks yaplm olan Til-Kural adl eserdir. Eserin d kapanda Kazak Tilinin Sarf, Birini Jldk, Ornbor, 1914 ibaresi vardr. Bu kitabn ikinci basksnn kapana yer yznn iileri birleiniz slogan yazlm, bask tarihi 1925tir. 2. snflar iin hazrlanan Til-Kural kitab 1915te Orenburgda baslmtr. Bu eserin nc basks 1925te Kzlordada yaplmtr. 1920de Kazanda baslan Bayan adl eser, metot konusunun ele alnd ilk kitaptr. Metotla ilgili ikinci eser Til Jumsar adn tamaktadr. 1928de Kzlordada baslmtr. Bu kitaplar dnda Baytursunun deiik gazete ve dergilerde yaynlanm daha ok dil retimi ve imlayla ilgili yazlar da vardr. Mesela Jazuv Tertibi balkl makale Aykap dergisinin drdnc ve beinci saylarnda 1912de, Jazuv Meselesi balkl yaz Kazak gazetesinin otuz beinci saysnda 1913te, yine yaz ve imla ile ilgili ahzaman Mrzaga balkl yaz Aykap dergisinin dokuz, on, on birinci saylarnda 1912de, Kazaka Sz Jazuvularga balkl yaz ora dergisinin drdnc saysnda 1913te yaynlanmtr. 1926 Bak Trkoloji Kongresine Baytursun da bir tebli ile katlm ve kongreyi deerlendiren bir yazs Jaa Mektep dergisinin yedi, sekizinci saylarnda 1926da yaynlanmtr. Btn Trk topluluklarnn sosyal ve kltrel hayatlarnn dnm noktalarndan biri olan 1926 Bak Trkoloji Kongresinde A. Baytursun, kongredeki genel eilimin aksine grleriyle dikkat ekmektedir. Bu yzden birka cmleyle de olsa Baytursunun bildirisi zerinde durmak istiyorum. Kongre, Trkoloji Kurultay olmakla birlikte arlkl olarak alfabe konusu zerinde durulmutur ve Baytursunun tabiriyle dier meseleler at stnden sylenip geilmi gibi olmutur.

1163

Bildiri eitli alfabelerin mukayesesiyle balam ve Kazaklarn mevcut alfabesinin Kazaka iin ideal bir alfabe olduu belirtildikten sonra, alfabenin deitirilmesine gerek olmad, eitli sebepler ortaya konarak aklanmtr. Bildirinin asl konusu fen szleri yani terim yapmdr. Terim yapm konusunda Kazaklarn takip ettikleri yol, dier Trk topluluklaryla karlatrlarak ortaya konmutur. Bildiride dikkat eken bir nokta da yabanc szlerin Kazakadaki durumunun ortaya konmas ve dier ivelerle karlatrlmasdr. Halen Trkiye Trkesinin nemli imla meselelerinden biri olan bu konunun, yabanc szlerin Kazaklarca telaffuz edildikleri ekilleriyle yaz diline alnarak kullanlmak suretiyle zmlendiini reniyoruz. Terminoloji konusundaki u szler devrin Kazak aydnlarnn konuya baklarn ortaya koymak bakmndan nemlidir. htiya duyulan sz, Kazak dilinde bulunmad takdirde bu szleri Kazak diline yakn ve akraba dillerden almak gerekir. Bu hareket u dncelerle yaplmaktadr; 1. Akraba dillerin szlerinin byk ounluu biim olarak ayn olmasa da ayn kkten gelir. Bu yzden onlar kolay anlalrlar ve ana dili szleri gibi kulaa ve syleyie yabanc deillerdir, 2. Trk halklar birbirleriyle srekli olarak ilikidedir. Bu sebeple de szn kk ayn olmasa da bir dilin szlerinin byk ounluu teki dillerin mensuplarna tandk gelmektedir. Bu grleri, Gen Kalemler Dergisi etrafndaki aydnlarn grleriyle karlatrdmzda, problemin ayn olduunu, ancak zm noktasnda Kazak aydnlarnn daha Trk bir bak asyla hareket ettiini grrz. Baytursunun alfabe ve dil almalar dnda konuyla ilgili olan bir de Edebiyet Tantk eseri vardr. 1926 ylnda yaynlanan bu eser, edebiyatn btn teorik meselelerini ortaya koymakta ve konuyla ilgili derli toplu ilk eser olma zellini tamaktadr. Bu eserde Baytursunun teklif ettii edebiyat terimleri bu gn de kullanlmaya devam edilmektedir. Baytursun yalnz dil ve edebiyat meseleleriyle deil etnografya ve tarihle de ilgilenmitir. M. Avezova gre Baytursun 1923 ylnda Medeniyet Tarihi adl kitabn yazmay tamamlam ancak eser baslmam ve bu gne kadar da ele gememitir. air ve mtercim olarak da grdmz Baytursunun Krk Msal ve Masa adlaryla iki iir kitab vardr. Krk Msal adl eser, Rus airi . Krilovdan tercmeleri ve o iirlerle ayn trden kendi yazd toplam 40 iiri ihtiva etmektedir. Bunlar fabl tr manzumelerdir. Krk Msaln banda Baytursunun Orst terjime ettim msaldarm, Ezirge koldan kelgen os barm. eklinde balayan bir manzumesi vardr. Masa adl ikinci iir kitab Orenburg 1911 tarihini tamaktadr. Bu kitapta da kendi iirleri yannda Krilov, Pukin ve yazan belirtilmeyen Rus airlerinden tercmeler yer almaktadr. Bu kitapta yer alan ve Semey Cezaevinden annesine yazd iirden iki drtlk yledir: Karagm, dugakyim, kamkor anam!

1164

Arnap hat jazayn dep, aldm kalam. Seni onda, meni munda aman saktap, Krvge jazgay edi Hak tagalam. Bara almay, tiriki bolp ebden, Semeydi trmesinde otr bala. Mal urlap, kii ltirgen ayb jok, kimet, r zorlkka ne bar ara! Moskova, 1923 tarihini tayan bir baka manzum eser Er Sayndr. Bu eserin banda Jrlar avznan alp, dep tkervi-Baytursnul Ahmet ibaresi yazlmtr. Bu eser, bir destann yazya geirilmi eklidir. Moskavada 1926 ylnda baslan baka bir eser de Joktav adn tamaktadr. Eserin kapanda Kazak tarihnn trt jz jln alad. ibaresi vardr. Bu eserde ed Kazak batrlar ve biyleri ile ilgili destan paralar yer almaktadr. Baytursun ile ilgili 1999 ylnda yaynlanan bir eserde, kitabn redaktr onu yle deerlendirmektedir: Yirminci yzyln ilk 30-40 yl Kazak medeniyetinin en fazla ilerledii, gelitii ve renklendii zamandr. Bunu sylememizin sebebi: Halkn meden seviyesi, yksek edebiyat, Kazaklk bilimi ve bilimin tamam bu devirde gelimeye balad. Bunlarn tamamnn olumasna ve ilerlemesine Ahmet Baytursun dorudan nclk etti. Bu yzden de bu otuz-krk yl, Kazak medeniyetinin Baytursunolu Devri, Baytursunolu Asr olarak adlandrmamz mmkndr.11 Bu eserde Baytursun iin ada olan Kazak aydnlarnn grlerine de yer verilmitir. Bunlardan Saken Seyfullin 1923 ylnda onun iin; Ahmet Baytursunolu okuyanlarn arasndan halkn ekingenliini yrtp, sesini karan kii. ifadesini kullanmaktadr. Yine bu eserde Baytursunun bu gne kadar ele gemeyen Kazak Tilinin Teoriyas adl, 400 sahifeden fazla olan bir eserinden, el yazma halini grenler vastasyla haberdar oluyoruz. Ayrca bu eserin onun son almas olduu da belirtilmektedir. Buraya kadar ifade etmeye altklarmzdan kan sonu udur: Ahmet Baytursun, babasnn srgne gnderilmesinden ve giderken kendisine okumas yolunda syledii szlerden son derece etkilenmi ve ldrlnceye kadar halk iin mcadelesine devam etmitir. Bu mcadeleyi arlk Rusyas dnemindeki zulme kar da komnist idare dnemindeki kzl arlara kar da srdrmtr. siz ve a kald zamanlarda bile dil ve edebiyatla ilgili almalarna devam etmesi, onun halkna mill bir ruh kazandrma ve ilm bir dayanak hazrlama abasnn hayatnn tek gayesi olduunu

1165

gstermektedir. Ortaya koyduu eserlerle de bu hedefine ulam ve Trkln tarihinde layk olduu yeri almtr. Yukarda alntlar yaptmz kitapta yayn yeri olarak Kazakistan Respublikas Bilim ve Glm Ministirligi A. Baytursnul Atndag Til Bilimi nstitut ibaresi konulmutur. Kazakistandaki bir dil enstits iin herhalde bundan daha isabetli bir adlandrma dnlemezdi. 1 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Arat, Reit Rahmeti, slam Ansiklopedisi C. VI,

Kazakistan maddesi; Hayit, Dr. Baymirza, Trkistan Devletlerinin Milli Mcadeleleri Tarihi, TTK, Ankara 1995. 2 3 4 5 Konratbayev, Evelbek, Kazak Edebiyatnn Tarihi, Almat, Sanat, 1994. smail, Do. Dr. Zeyne, nar, Ali Abbas, Abay, Trksoy Yaynlar, No: 2, Ankara 1995. Konratbayev, Evelbek, Kazak Edebiyatnn Tarihi, Almat, Sanat, 1994. Ahmet Baytursnov, Til Taglm (Kazak Tili men Okuv-Agartuvga Katst Enbekteri), 448

sh., Almat, Ana Tili, 1992. 6 7 8 9 10 1989. 11 Ulttk Ruhn Ul Tn, Almat Glm, 1999. Samrat Kekiev, Ahan Tural Akikat, Almat, apagat, 1992. Ahmet Baytursnov, Ak Jol, yayna hazrlayan Rmgali Nurgaliyev, Almat Jaln, 1991. Ahmet Baytursnov, Til Taglm, Almat, Ana Tili-1992. Kenes Nurpeyisov, Ala Hem Alaorda, Almat, Atatek baspas. Ahmet Baytursnov, garmalar (Maksut Netaliyev redaktrlnde), Almat, Jazuv,

Ahmet Baytursunov, garmalar, Almat, Jazuv-1989. Ahmet Baytursunov, Til Taglm, Almat, Ana Tili-1992. Baymirza Hayit, Trkistan Devletlerinin Milli Mcadele Tarihi, TTK Yay., Ank. 1995. slam Ansiklopedisi, Kazakistan Maddesi. Erol Kaymak, Sultan Galiyev ve Smrge Enternasyonali, rfan Yaynevi, Ist. 1993. Samrat Kkiev, Aha Tural Akikat, Almat, apagat-1992. Kees Nurpeyisov, Ala Hem Alaorda, Atatek, Almat-1995. Mehmet Saray, Trk Dnyasnda Dil ve Kltr Birlii, Ist. 1993.

1166

A. Bennigsen, C. Lemercier Quelquejay, Stepte Ezan Sesleri (ev. Nezih Uzel), Ist. 1981. A. Baytursunun Dille lgili almalar (Bibliyografya A. Baytursunun dille ilgili almalarnn yer ald Til Taglm adl eserden alnmtr. Orada Baytursunun bibliyografyasn . . Sarbayev, A. K. Mektepov, G. K. nesovun hazrlad belirtilmitir). I. Kitaplar Okuv Kural, Usl- Savtiyye ile tertip edilen Kazaka alfabe, birinci kitap, Orenburg, 1912, 40s. Okuv Kural, Kazaka dndaki Trk Leheleri, Arap ve Fars szlerinde kullanlan harfleri retmek ve okumaya hazrlk iin dzenlenen alfabeye yardmc, ikinci kitap, Orenburg, 1913, 52 s. Okuv Kural, Usl- Savtiyye ile tertip edilen Kazaka alfabe, kinci bask, Orenburg, 1914, 96 s. Til-Kural (Kazak dilinin sarf), birinci yllk, Orenburg, 1914, 53 s. Til-Kural (Kazak dilinin sarf), ikinci yllk, Orenburg, 1914, 120 s. Okuv Kural, Usl- Savtiyye ile tertip edilen Kazaka alfabe, birinci yllk kitap, nc bask, Orenburg, 1916, 98 s. Til-Kural (Kazak dilinin sarf), birinci yllk, Takent, 1918, 32 s. Bayan, Kazak muallimleri iin, Kazan, 1920, 15 s. Til-Kural (Kazak dilinin sarf), ikinci yllk, Takent, 1920, 96 s. Til-Kural (Kazak dilinin sarf), ikinci yllk, Kazan, 1920, 104 s. Okuv Kural, Usl- Savtiyye ile tertip edilen Kazaka alfabeye izah, Takent, 1921, 14 s. Okuv Kural, Yeni uslle tertip edilen Kazaka alfabe, birinci kitap, bykler iin, Semey, 1921, 30 s. Okuv Kural, Usl- Savtiyye ile tertip edilen Kazaka alfabe, birinci kitap, Orenburg, 1921, 90 s. Okuv Kural, Usl- Savtiyye ile tertip edilen Kazaka alfabe, Orenburg, 1922, 70 s. Okuv Kural, Usl- Savtiyye ile tertip edilen Kazaka alfabe, birinci yllk kitap, drdnc bask, Takent, 1922, 95 s. Til-Kural (Kazak dilinin sarf), birinci yllk, Takent, 1922, 95 s. Til-Kural (Kazak dilinin sarf), ikinci yllk, ikinci basl, Takent, 1922, 96 s.

1167

Til-Kural, Sz sistemi ve trleri, dil retici ikinci kitap, nc bask, Orenburg, 1923, 128 s. Til-Kural, Ses sistemi ve trleri, dil retici birinci kitap, nc bask, Orenburg, 1923, 46 s. Til-Kural, Cmle sistemi ve trleri, dil retici nc kitap, birinci bask, Orenburg, 1923, 68 s. Okuv Kural, Kazaka alfabe, altnc bask, Orenburg, 1923, 72 s. Elippe Astar, (Okuv Kural adl Kazaka alfabe ile ilgili retmenler iin karlan aklama), Orenburg, 1924, 26 s. Til-Kural, Ses sistemi ve trleri, dil retici birinci kitap, drdnc bask, Orenburg, 1924, 48 s. Til-Kural, Sz sistemi ve trleri, dil retici ikinci kitap, drdnc bask, Orenburg, 1924, 128 s. Til-Kural, Ses sistemi ve trleri, dil retici birinci kitap, beinci bask, Orenburg, 1924, 48 s. Til-Kural, Cmle sistemi ve trleri, dil retici nc kitap, ikinci bask, Orenburg, 1924, 67 s. Savat Ak, Ses zelliklerine gre dzenlenmi Kazaka alfabe, Okuma yazmas olmayan bykler iin, birinci kitap, Orenburg, 1924, 114 s. Okuv Kural (Kazaka alfabe), yedinci bask, Orenburg, 1925, 72 s. Til-Kural, Ses sistemi ve trleri, dil retici birinci kitap, beinci bask, Kzlorda, 1925, 39 s. Til-Kural, sz sistemi ve trleri, dil retici ikinci kitap, dzeltilip ilaveler yaplarak yeni imla ile beinci basl, Kzlorda, 1925, 122 s. Til-Kural, Cmle sistemi ve trleri, dil retici nc kitap, dzeltilip ilaveler yaplarak yeni imla ile nc basl, Kzlorda, 1925, 73 s. Elip-bi, Yeni kural, Kzlorda, 1926, 116 s. Til-Kural, Ses sistemi ve trleri, dil retici birinci kitap, deitirilmeden beinci basl, Kzlorda, 1926, 39 s. Okuv-Kural, III. -IV. snflarda okutulacak kitap (resimli), Kzlorda, 1926 (i sahifede 1925), (T. onanovla birlikte). Savat Ak, Ses zelliklerine gre dzenlenmi Kazaka alfabe, okuma yazmas olmayan bykler iin birinci kitap, Semey, 1926, 83 s. Okuv Kural, III. -IV. snflarda okutulacak kitap, nc bask (75 resim var), Kzlorda, 1927, 412 s. (T. onanovla birlikte).

1168

Elip-bi, Yeni kural, Kzlorda-Takent, 1927, 116 s. Til-Kural, Ses sistemi ve trleri, dil retici birinci kitap, deitirilmi altnc bask, Kzlorda, 1927, 39 s. Til-Kural, Ses sistemi ve trleri, dil retici birinci kitap, deitirilmi yedinci bask, Kzlorda, 1927, 39 s. Til-Kural, Sz sistemi ve trleri, dil retici ikinci kitap, dzeltilip ilaveler yaplarak yeni imla ile altnc basl, Kzlorda, 1927, 122 s. Til-Kural, Sz sistemi ve trleri, dil retici ikinci kitap, dzeltilip ilaveler yaplarak yeni imla ile yedinci basl, Kzlorda, 1927, 122 s. Til-Kural, Cmle sistemi ve trleri, dil retici nc kitap, drdnc bask, Kzlorda, 1927, 73 s. Til-Kural, Cmle sistemi ve trleri, dil retici nc kitap, dzeltilip ilaveler yaplarak yeni imla ile beinci basl, Kzlorda, 1927, 73 s. Okuv-Kural, III. -IV. snflarda okutulacak kitap, ikinci bask, Kzlorda, 1927, 412 s. (T. onanovla birlikte). Til Jumsar, Konuma, okuma, yazma dilini denemelerle reten birinci kitap, Kzlorda, 1928, 46 s. Til Jumsar, Konuma, okuma, yazma dilini denemelerle reten ikinci kitap, deitirilerek ikinci basl, Kzlorda, 1929 (i sahifede 1928), 90 s. Elip-bi, Yeni Kural, nc bask (eitli resimlerle), Kzlorda, 1928, 116 s. Til-Kural, Cmle sistemi ve trleri, dil retici nc kitap, dzeltilip ilaveler yaplarak yeni imla ile altnc bask, Takent-Kzlorda, 1928, 72 s. II. Makaleler Jazuv Tertibi-Aykap 1912, Nu. 4-5, 84-86, 104-107. Sahifeler. Jazuv Meselesi-Kazak 1913, Nu. 34-35, 16, 21 Ekim. Kazaka sz jazuvlarga-ora jurnal, 1913, Nu. 4, 110-113. Sahifeler. ahzaman Mrzaga-Aykap, 1912, Nu. 9-11, 212-214, 229-233, 251-254. Sahifeler. Okuv Jay-Kazak, 1913, 21 Nisan.

1169

Kazaka Okuv Jaynan-Kazak, 1913, 16 Mays. Bastav Mektep-Kazak, 1914, 9 Mays. Mektep Kerekteri-Kazak, 1914, 17 Mays. Orsa Okuvlar-Kazak, 1923, 15 Austos. Kazaka Jazuv Tural Jaa Erejeler-Ebeki Kazak 1923, 19 ubat (E. Omarovla birlikte). Kazaka Jazuv Takrpt Jaa Jazuv Erejeleri-Kazak Tili 1923, 22 Mart (E. Omarovla birlikte). Kazak Bilimpazdarn Svezinde Latin Harfi, (A. Baytursunolunun aklamas dorultusunda)Ebeki Kazak, 1924, 2 Haziran. (1924 ylnda Kazak bilimpazdarn tung svezinde alfavit jninde jasagan bayandamas). Kazakstan men Kazakgstan tural (Kayss durs ekendigi tural)-Ebeki Kazak, 1925, 19 Mays. Edebiyet Tantk, birinci bask, Kzlorda-Takent, 1926, 280 I-VI. s. Trikiler Kurltay-Jaa Mektep, 1926, Nu. 7-8, 43-50. Sahifeler. (Baytursnul Akmetti Arap Elip-biyin Jaktagan Bayandamas) Kitapta Elippe ayts, Kzlorda, 1927, 16-29 sahifeler. Ana Tilini disi-Jaa Mektep, 1927, Nu. 9, 23-31. Sahifeler. Jalklavl-Jalplav dis-Jaa Mektep 1928, Nu. 1, 31-37. Sahifeler. Kay dis Jaks?-Jaa Mektep 1928, Nu. 4, 3-11. Sahifeler. Kazak Arasnda Okuv Jumstarn Kalay Jrgizv Kerek?-Kzl Kazakstan, 1928, Nu. 4. Dbstard Jiktev Tural-Jaa Mektep 1928, Nu. 5, 65-70. sahifeler.

1170

Rusya'nn Ulusal Politikas ve Gney Sibirya'nn Trk Halklar (XIX-XX. Yzyllar) / Prof. Dr. Aleksander N. Sadoyov [s.674-683]
Rusya Bilimler Akademisi Sibirya Blm / Rusya ok uluslu imparatorluklarda ulusal politika aratrmalar olduka zor nitelikli bir tarih yazm problemi oluturmaktadr. zellikle de uluslarn deiik geim sistemlerine; sosyal, ekonomik ve siyasi gelime dzeylerine ve istikrarl sosyal, siyasi ve dini kendi kendine rgtlenme geleneklerine sahip olduklar imparatorluklarda bu daha belirgindir. Deiik siyasi rejimlere, ekonomik ve ideolojik sistemlerin kne sahne olan bir devletin daha uzun sreli tarihini ele almamz halinde, daha zor bir durumla karlamamz olaandr. Bununla beraber Rus tarihi biricik nitelikte olan bir konu deildir. Rus mparatorluunun bir i blgesi olarak Sibirya, devletin ulusal politikasnn spesifik zelliklerinin belirledii kendine has bir etnik tarihe sahiptir. Sibiryann (siyasi birimlerindeki deil) ulusal blgelerindeki etnik-siyasi srelerin problemlerine hasredilmi ciddi almalarn says olduka snrldr. Ayn durum uzmanlarla ilgili olarak da sz konusudur. Gney Sibirya blgesini ele alrsak, bu konuda 19. yzyldaki uzmanlarn says etnografya alannda yer alan birka uzmanla (V. Radlov, N. Yadrintsev, S. Shvezoff, N. Klemenz)1 snrl bulunmaktadr. 20. yzyldaki ulusal politika tarihi konusunda uzman olan nl bilim doktorlar G. Jidkov, V. Demidov, B. Sangiev ve L. Dameshektir.2 Sadece doktora (L. Potapov, A. Sadovoy, ve L. Sherstova) tezi btn 20. yzyl boyunca etnografya, alanndaki problemlerin baz ksmlar zerine k tutmaktadr. Rusya Bilimler Akademisinin ok ciltli yaynlarnn (Sibiryann Tarihi; Sibirya Kyl Snfnn Tarihi3) byk ksm Sibiryann yerel tarihine hasredilmitir ve ulusal politikann deiik boyutlar sadece L. P. Potapovun Marksist anlay erevesindeki grlerine dayandrlmtr.4 Snrl sayda modern Sibiryal antropolog ulusal politikay aratrmalarnn konusu olarak semilerdir. Bunun ok ciddi nedenleri bulunmaktadr. Alan almasna dayanan uygulamal antropoloji 1930larn sonunda eski konumunu kaybetmitir. Ulusal politika tarihi, ideoloji konusunda uzman olanlarn tekeline giren bir alan haline dnmtr. Sadece kltr deil, ayn zamanda demografi ve ekonomi alannda da i politikann ulusal blgelerdeki sonularn aratrmak ok tehlikeli hale gelmiti. Sibirya tarih yazclnda komnizm ideolojisinin belirleyici duruma gelmesi, Rus uzmanlarnn almalarnda baz ciddi metodolojik hatalara neden olmutur. Bundan byle 1917 devriminden sonraki dnem, daha nceki dnemle hibir benzerlii olmayan bir dnem olarak tanmlanacaktr. Karlatrmal analiz sadece ideolojik dorulama amalaryla kullanlacaktr, buna gre ar hkmetinin btn davranlar, btn Rus mparatorluu tarihi boyunca Sibirya yerlilerinin karlaryla atan bir karaktere sahip olagelmiti. Yeni dnemde etnik sreler, demografik ve ekonomik srelerle hibir balant kurulmakszn aratrld. Etnik karlar, yerel toplum iindeki snf atmas analizi balamnda gz ard edildi. Ayn zamanda Rusyann ulusal politikasn yabanc hkmetlerin politikalaryla karlatran herhangi bir giriim de gerekletirilmedi.

1171

Modern ulusal rgtlenmenin baz liderleri, arn ulusal politikasnn zt nitelii konusundaki sonularn byk ksmndan faydalanmlardr. Bu liderler, herhangi bir ciddi tartma temeline dayanmakszn, btn Rus tarihi boyunca srdrlen asimilasyon politikasnn mantki tamamlaycs (ya da srdrcs) olarak gzken Sovyet dneminin ulusal politikasna kar, arn politikasn bir sistem eletirisi modeli olarak kullanmlardr. Sonu olarak, bir taraftan Avrupann ben-merkezli dncesinin nasl kendisinin aleyhinde iledii konusunda parlak bir rnee sahip bulunmaktayz. Dier taraftan da gelecekte ulusal ynn belirlenmesinde ok kullanl olabilecek olan ulusal politika tecrbesine ait objektif deerlerin yolunun aznlk ulusuluu tarafndan kapatlmas durumuyla da kar karya bulunmaktayz. Biz bu almamzda mekanizmay ve ardndan bu mekanizmann Gney Sibirya ulusal politikas zerindeki etkilerini anlayabilmek iin sistem analizi ve istatistik metotlarn kullandk. Buradaki temel dnce, yerel Trklerin geleneksel geim sistemlerini ve sosyal rgtlenmelerini aratrma konusu olarak almak ve onlarn yerel pazarlar ve ulusal politika etkisi altnda geirdii dnm takip etmektir. Biz bu sistemleri, yerli halk asndan phe gtrmez deeri olan, ekolojik olarak belirlenmi sistemler olarak deerlendirdik. Bu metodolojik boyutlar, ulusal politika deerlendirmesini ulusal aznlklar asndan ortaya koymaktadr. Bu adan baklnca politikann muhafazakar ynnn yalnzca olumsuz sonular bulunmamaktadr. zellikle yerel halkn, kendi rgtlenmelerini, kendi adalet sistemlerini ve gerek anlamda tanabilir/kiisel menkul mallarn geleneksel ekonomik ve ekolojik parametreleriyle birlikte kendi geim sistemlerini koruduklar dnemlerde bunun geerli olduu sylenebilir.5 Rus blgesel tarih yazclnda yeni olan bu metodolojik prensipler, ayrntl analiz prensipleri erevesinde aratrmann aamalarn belirlemitir. Birinci aamada 19. yzyln son dnemlerinin istatistik verilerine, blgenin zelliklerine ve etnografik materyale dayanarak (somut arazi balantlaryla birlikte) geim sistemlerini yeniden oluturduk. Bu erevede, L. Potapov ile V. Vladimirovun almalarnda6 yer alan Rus tarih yazclnda geleneksel olarak kullanlan kaynaklarla birlikte, arivlerde kalm olan ok sayda yeni eitli tarihsel kaynak kullanlarak, daha nceki dnemde grlen geleneksel kendi kendine rgtlenme ve ekonomik faaliyet formlar yeniden oluturulmutur. Ulusal politika geleneksel sistem dnmlerinin belirleyici faktr (gc) olarak aratrlmtr. Bu adan, yasalar ya da tzkler (hayali deil) gerek etkileri erevesinde analiz edilmitir. Bu metodolojik ilke ok nemlidir, nk Rus hkmeti asndan Gney Sibiryann vahi blgelerindeki durum uzun sre kantlanamaz olarak kalmt. Gney Sibiryadaki ulusal politikay Ching Hanedan srasndaki (1644-1911) Rus-in ilikileri belirlemitir. Birinci aamada, iki imparatorluun da Cungaryann tampon bir devlet olarak muhafaza edilmesine nem verdii dnemde l bir iliki sisteminin (Rusya-Cungarlar Devleti-Ching) ortaya kt grlmektedir. Rusya Gneybat ynnde yaylabilmek iin askeri gce ve nfusa sahip bulunmuyordu.7 Gney eyaletlerinin durumu da Ching Hanedan asndan nemli zorluklar

1172

sunmaktayd. Ching hkmeti yalnzca 1674 ylnda Kwangtung zerinde kontroln yeniden tesis etme giriiminde bulundu. Bunun sonucunda btn gney ve bat eyaletlerinin valileri 1681 ylna kadar srecek olan bir isyan balattlar. Hkmetin 17. yzyln ikinci yarsnda Kuzeybat istikametinde yaylabilmek iin de kuvvetleri bulunmamaktayd. Bu yaylma ancak 18. yzyln sonunda balatlabildi. Bunun sonucunda Cungarya devlet statsn kaybetti ve nfusunun bir ksm in ordusuna kar birka baarsz isyan denemesinden sonra Rus topraklarna g etti. Cungaryann Altay eyaleti, 1756 ylndan iki devlet arasnda snr sorunlarnn kesin olarak zld 1865 ylna kadar Rusya ile in arasnda tampon blge vazifesi grd. Burada byle bir arasz byk nem tamaktadr, nk in-Rus ilikisi, 150 yl boyunca (1899 ylna kadar) Rus ulusal politikasnn ve yerli Trk halknn statsn belirlemitir. Blge, 18-19. yzylda sahip olduu gm madeniyle devlete para dolamn gerekletirme imkan tand iin Rusya Altay dalk blgesiyle ilgilenmekteydi. Gm madenleri ve metalrji fabrikalar hkmet asndan o kadar nemliydi ki, btn Altay blgesi ar ailesinin mlk olarak ilan edildi ve ikili kontrol sistemine tabi tutuldu. Fabrikalar ve en yakndaki Rus yerleim yerleri, arn kabinesi tarafndan atanan Altay Okrug Madencilii mdrnn kontrol altndayd.8 Serflik Rus yerleim yerlerindeki karlkl iletiim sistemini oluturmaktayd ve Okrug, Dou Sibiryann Gney blgeleri gibi serbest bir ekilde smrgeletirilmeye ak deildi. Gney Altay blgesi smrgecilie ancak 1865 ylnda alacakt. Btn Sibirya blgesinin yerli halk kendi hkmetleriyle birlikte blgesel polisin kontrol altndayd. Dier taraftan polis de hukuki olarak blgesel (Bat ya da Dou Sibirya blgesinin) valinin ynetimi altndayd. Fakat ayn zamanda polisin faaliyetleri, vergilerini 1899 ylna kadar Devlet hazinesine deil ar ailesine (Kabinesine) veren yerli halkn zel sosyal stats tarafndan da belirlenmekteydi. Bunun sonucunda Sibiryann btn yerli halklar blgesel ynetime deil, st ynetime de serbeste ulama imkanna sahipti. Bu hak 19. yzyl boyunca birka defa kullanlmtr. Gney Sibirya blgesinin d politikas ve i siyasal durumu, Trk gruplarn iinde yaad evrede mevcut btn dnm ve adaptasyon srelerini belirlemekteydi. Airetlerin byk ksmnn g etmesi geleneksel toprak kullanm sistemini fel etmiti. Kaynaklarn gsterdiine gre, sadece bir ota ya da kabile (Teles), kendi kabile topran (Gneydou Altay, Chulusman ve Balka vadileri) ve geleneksel airet rgtlenmesini ciddi bir deiiklie maruz brakmadan koruyabilmiti.9 Dier kabile gruplarnn (Altay-kigi, Telengit) airet rgtlenmesi karmakt. Snr geleneksel otlak alann blm ve azaltmt. Bunun sonucunda baz beyaz airet eflerinin miras aldklar g deiime urad ve halkn byk ksm gei yollarn kaybederek Altay Da vadilerinde topland. arn hkmeti, in ve Cungaryann gebe ynetimsel rgtlenmesinin geleneklerini kullanma yoluna gitti. Temel prensip, 1640 ylnn Oyrat karakterinin 1899 ylna kadar belirlemeyi srdrd Altay yerli halklarnn geleneksel hukukuyla birlikte hibir eyi deitirmemekti.10

1173

Bunun sonucunda Altayn gebe Trk halk geleneksel geim sistemlerini yeni evre artlarna uydurdular. Altay Okrug Madencilik blgesinde 19. yzyl boyunca halkn ekonomik faaliyetlerinin ekillerini belirleyen ekolojik blgeyi ele alma imkanna sahip bulunmaktayz. Birinci blge (Gneydou Altay, Chujann yukar vadisi), net gebe hayat tarzyla ve sosyal rgtlenmesiyle n plana kmaktayd. Bu Altay blgesi tarma elverili topraklara sahip bulunmamaktayd. Fakat hayvan srlerinin otla olmaya ok msaitti. Koyunlar giyimde kullanlmak zere deri, adr yapmnda kullanlmak zere yn, gda olarak st ve peynir ve yakt olarak da tezek salamaktayd. Deve ve at hem insanlar hem de mallarn tanmas iin temel tama arac vazifesi grmekteydi. Gebe topluluklar olarak Telengitler yksek blgelerdeki yazlk meralarndan Siya nehrinin korunakl vadisindeki klk meralarna olacak ekilde mevsimsel gler gerekletirmekteydiler. Mevsimsel g srasnda katedilen mesafe ok fazla deildi: 100 milden daha azd.11 1890l yllarda hane ve ekonomi saymlar, 1920 ylnda da Sovyet Ekonomi Saym gerekletirildi. Bu saymlar, Altay vadilerinde ve Kuzeydou Altayn tayga alanlarnda (Bija, Lebed ve Tom nehirlerinin vadilerinde) yaayan gebelerin, yerleik ve yar yerleik halklarnnkiyle karlatrldnda olduka yksek bir hayat standardna sahip olduu ynndeki geleneksel izlenimi dorulamtr. Gebelerin btn gelirini, onlarn hareketliliklerinin ve hayatta kalmalarnn tek aracn hayvanlar oluturmaktayd. Bizim kendi hesapladmz parametrelere gre, her (yerleik) hane ortalama 40 ila 50 arasnda hayvana sahipken (bu hesaplamada 1 at =1 inek = 6 koyun eitlii geerlidir), birbirine komu ve akraba olan 4 ila 7 aileden oluan orta byklkte bir gebe topluluunun 160 byk ba (960 kkba) ile 350 bykba (2100 kkba) arasnda hayvan bulunmaktayd. Gebeler, otlayan srlerinin hem ksrlatrlmas durumunu, hem de yaz aylarnda maksimum dzeye ulaan saylarn ayarlamaktaydlar. 1897 ylna ait kaynaklarn salad veriler, zengin ve fakir gebeler arasndaki fark ak bir ekilde ortaya koymaktadr: ailelerin yzde 5-7si btn hayvanlarn yzde 45-50sini elinde tutmaktayd; ailelerin yzde 10-15i, bu grubun yardm olmakszn hayatn srdrme imkanna sahip deildi. Bunun sonucunda her bir zengin gebe, kendi ailesi (bir iki e ve onlarn ocuklar) ile 4-5 fakir aileyi de ierecek ekilde gebe toplumu eklinde rgtlenme yoluna gitmiti. zel mlklerin byk ksm dier topluluklar arasnda datlmt. Mlk ellerinde bulunduranlar elde edilen rnleri (st, yn) kullanma hakkna sahipti, fakat ayn zamanda mlkleri yan rnleriyle birlikte geri verme sorumluluu da tamaktaydlar. Bu datm sistemi, btn sosyal gruplarn karnayd ve toplumun istikrarl gelimesi iin uygun koullar oluturmaktayd. (Asil bir airetten gelen) airet ya da kabile efinin konumu, gerek ya da potansiyel takipilerince algland ekilde greve layk olmasna dayanmaktayd. Bu yzden efler miras olarak aldklar gcn bir garantisi olarak gebe geim sisteminin devamyla ilgilenirken, hibir ynetimsel reforma ya da toprak reformuna ilgi gstermemilerdir. Daha zor bir sosyal yap, daha nceki gebe hayat tarznn baz zelliklerinin tarmla ilikilendirildii Orta Altay blgesinde bulunmaktayd. Orada akraba topluluu deil, topraa bal

1174

topluluk mevcuttu. Bu topluluklarn bykl vadilerin kaynaklarna ve byklklerine balyd. Sosyal balantlarn kurulmas olduka zordu. statistik verileri, iki kollu vadiler arasndaki boaltma havzas zerinde bulunan btn yazlk ve klk mera komplekslerini kontrol eden, byk topluluk eklinde baz rgtlenme biimleri olduunu gstermektedir. Bir meralar kompleksi bulunduu yolunda ulatmz sonu, mevsimsel meralar arasndaki mesafenin 3-5 milden daha fazla olmad ve her bir ailenin 19. yzyln ikinci yarsnda iki ya da maksimum barnma yerine (yn adra) sahip olduu bilgisine dayanmaktadr. Yazlk ve klk meralar toplumun btn yelerince yaplm itlerle birbirinden ayrlmt. Bu byk topluluun iinde daha kk bir rgtlenme ekli de grmekteyiz. Topluluk bazen iki ya da toplulua blnmtr ki, her biri, bir vadi ierisinde bulunan kendi tarlalarna, klk meralarna ve yazlk meralarn bir ksmna sahip bulunmaktayd. Sadece yksek yerlerdeki yazlk meralar ortak ekilde kullanlmaktayd. Bu kk topluluklar iindeki baka bir rgtlenme ekli de yurtlard - yani kendi mlkleri bulunan, 2 ila 7 aileden oluan birimlerdi. Genellikle yurtlar ailelerin yzde 5-10dan fazlasn oluturmamaktayd. Byk ksm ail ekilde rgtlenerek birbirlerinden ayr yayorlard. Bir aile genellikle iki, seyrek olarak da nesli iinde barndrmaktayd. Ortak hukuka gre yetikinler kendi ailelerini kurduklarnda mlk blnmekteydi.12 Topluluk yelerinin btn geliri toprak rnleri kapasitelerine deil, tanabilen aile mlklerine dayanmaktayd. Her bir hane ortalama 20-25 para mlk bulundurmaktayd. Tek bir rne (sarmsaa) ayrlm alan, 5 dnmden fazla deildi ve tarlalar ile sulama sistemleri ailelerin yzde 50sinden daha aznn kullanmndayd. Bunun sonucunda hububat piyasas Altay Dalaryla Rus yerleim yerlerini birbirine balamt ve ticaret yllk kredi sistemine dayandrlmt. Ailelerin byk ksmnn borlar bulunmaktayd. Soylu ailelerin mlkleri yaadklar toplumun iinde ve dnda dalm durumdayd. Bazen vadilere yaylyorlar ve topluluunkilerle kendi meralar arasnda itler kuruyorlard. Bazen de topluluun meralarn kullanyorlard. Sulama sistemi toplulua aitti, fakat tarlalar kullanldklar srece aile mlkleri konumundaydlar. Tarm, prestijli bir ekonomik faaliyet eidi olmad gibi zel mlk geliiminin de temelini oluturmamaktayd. Arazinin bu ekilde kullanm sonucunda zel arazi mlkleri, btn Altay blgesinde bir sosyal iliki kurumu oluturacak konumda bulunmuyordu. Ayn zamanda biz 19. yzyln ikinci yarsnda kullanlan airet toprak mlklerinin ekilleri konusunda ciddi bulgular elde edemedik. Orta Altay blgesindeki her topraa bal topluluk olduka karmak bir airet yapsna sahip bulunmaktayd. 1-2 airetin yelerinden oluan baka bir topluluk bulmak mmkn deildir. Bu say bazen 5-7ye hatta daha da fazlaya kabiliyordu. Bunun sonucunda zel toprak mlkiyeti gibi airet mlklerinin dzenlemesi fikri de gereklik kazanamad. Fakat her art altnda yerli halkn byk ksm Altay etnik (ulusal) bir mlk olarak grm ve kendi kabilelerini de geleneksel toprak kullanmnn datc gc olarak alglamlardr. arn hkmeti 1899 ylndaki toprak reformuna kadar bu hukuk d grle esasta mcadele etmemitir.13 Trk gruplar 18-19. yzyllarda Rus yasalarna gre kendi rgtlenmelerini ve kendi

1175

adalet sistemlerini koruduklar iin bu tuhaf grnmemektedir. M. Speranskynin yerel halklarn ynetimi konusundaki yasas (1822) bu yndeki en ciddi dzenlemeydi.14 Bu yasaya ve geleneksel in ynetim sistemine gre, Altaydaki yerel Trk gruplar, birka djuchin (5-7 tane) ve volostlar eklinde rgtlenmiti ve sosyal kategoriyi iermekteydi (gebe yerliler, dolaan yerliler ve yerleik yerli halk). Hkmet, bu birimlerin kendi ynetimsel ve toprak snrlarna sahip olacan, eflerin soylu (zajsans) ve nl (demichi, pashtuk) ailelerden seileceini ve seildikten sonra rf-adet hukukuna gre toprak ynetimi, vergilendirme, vergi toplama gibi grevlerle birlikte yasal ilemleri gerekletireceklerini mit etti, fakat bu midi gereklemedi. Siyasi uygulama erevesinde yalnzca yetikinler (erkekler) para olarak ya da krk eklinde (ylda 2 adam bana 1 samur krk) vergi demekteydi. Yerlilerin kendi hkmetlerinin, blgesel valilerin Sibiryal kyllerden topladklar yerel vergilerle desteklenmesi olduka ilgin bir durum oluturmaktayd. Sibiryal kyller vergilerin byk ksmn demekte ve dier ykmllklerin de (orduya katlma, yollar ve kprler ina etme, yk tama gibi)15 en byk ksmn yerine getirmekteydiler, ayrca 19. yzylda o kadar hareket edebilme kabiliyetine de sahip deillerdi. Gebe yerliler ise teebbs ve yer deitirme zgrlne sahip bulunmaktayd. Sibirya kasabalarnda ve Ruslarn bulunduu krsal yerleim alanlarnda yaama konusunda da gerek anlamda zgrle sahiptiler, vergilerini ise yalnzca kendi eflerine dyorlard. Resmi olarak zajsanlar (pashtuk ve demichiler deil) binba rtbesinde resmi grev alabiliyor ve Rus soylularnn haklarna miras olarak sahip olabiliyordu. Rus kyllerinin ve Sibiryann yerli halknn hukuki statlerini bakalarnkiyle karlatrdmzda Avrupa kltrel yaplanmas asndan olaan olmayan bir durumla karlamaktayz. Ulusal aznlklar kendilerini ounluktan daha fazla haklara ve frsatlara sahip olan ayrcalkl sosyal gruplar olarak grmekteydiler. Bunun sonucunda gebe ve dolaan yerli halk reform yaplmasna ilgi gstermemekteydi ve sosyal statlerini deitirmek ve sradan kyller haline gelmek istemiyorlard. Sosyal statleri, gebe yerli halklarn gerek anlamda vatandalk tercihine sahip olduklar ynndeki resmi gre dayanmaktayd. Serbest ticaret blgesi olduu iin inle snrlar 19. yzyl boyunca ak bulunmaktayd. Yerliler snr blgesini kontrol etmekten sorumluydular. Rus hkmeti, snrda, kaaklk ebekelerini kstrma frsat bulamayan Kazak garnizonlar bulundurmaktayd. Polis istasyonlar krsal yerleim yerlerinde deil (Ruslarn yaad yerlerde bile yoktu) sadece kk kasabalarda mevcuttu. Altay blgesinin ilk topografik haritalar ancak 20. yzylda ortaya kmaya balad. Bundan nce mparatorluk, gl bir brokratik kadro oluturma ve yerli halkn nitelikleri konusunda bilgi edinme frsat bulamad. Bu nedenle Altay btn 19. yzyl boyunca yar bamsz bir blge olarak varln devam ettirdi. Kuzey Altay blgesi ise daha farkl zelliklere sahipti. Yerli halk (hor, helkan) baka bir ekonomik sistem iinde yayordu. Tom ve Lebed tayga alanlarnda hane halklar 3-4 dnmlk tarlalardan yeterli rn elde etme ve 2-3 batan fazla hayvan bulundurma imkanna sahip deildi.

1176

rn kapasitesi 3-4 yldan sonra dyor ve aileler takip eden 5-6 yl boyunca tarlalar nadasa brakyorlard. Bu tarlalar ekin ekmek iin kullanlyordu. Elde edilen samann yars da sonbahar yamurlar srasnda ryordu. Hayvan besleme ve tarm pek verimli ekonomik faaliyetler deildi. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren halk erzak satn almaya alt ve kark halktan oluan (Shor-Rus) kylerdeki tarlalarn says azald.16 K burada 5 aydan daha fazla sryordu ve yollar ok uzun sre kar nedeniyle kapal oluyordu. Dalardan kan nehirler (Mras-su, Kondoma ve Lebed) kn ok balk olmasn salayacak derecede yeterli kaynaa sahip deildi. Doa koullar bu izole edilmi blge halknn sadece avclk, toplayclk ve arclk yapmasna izin veriyordu. Geim krk ticareti zerine dayandrlmt. Bu alanda da sadece snrl sayda hor ailesi uzmanlamt ve onlar da krklerini blge pazarlarnda deil krk ticareti yapan dier firmalara (Ruslara) satyorlard. Kredi sistemi, sradan halkn deil, fakat tccarlarn geimlerinin esasn oluturmaktayd. statistik verilerine gre, aile borlar krk satmndan elde edilen yllk kazancn iki katna kadar ulaabilmekteydi. Buradaki yerel topluluklar iinde sosyal farkllama olay grlmemekteydi. Volost efleri arn hkmeti tarafndan soylu kiiler olarak deil, yerel statye sahip sradan kyller (dolaan yerliler) olarak grlmekteydi. Bu blge Bat Sibirya blgesinde en fakir blgeydi ve btn 19. yzyl ve 20. yzyln ilk yars boyunca kk tayga yerleim yerlerinde (2-7 aileden oluan) alk olduka yaygnd. zel ve kamusal arazi mlklerinin gelime ans yoktu. Toplum ok zayf toprak kullanma balantlarna sahipti. Arazinin byk ksm avclk/toplayclk faaliyeti erevesinde kullanlmaktayd. Avc grubu eklinde rgtlenmenin ve ormanda i blm yapmann ortaya kard airet sistemi 19. yzyln ilk yarsnda anlamn yitirmiti. Halk ekilebilir alanlarn temizlenmesi ve bazen it yapm srasnda ksa dnemli ibirlii rnekleri ortaya koyabiliyordu. Akrabalar arasndaki ekonomik balantlar istikrarszd ve topraa bal topluluklar ynetim ve ekonomi alannda kendilerini deitirme konusunda ciddi frsatlar bulamyordu. Rus hkmetinin 19. yzyldaki muhafazakar yaps, yneticilerin yerli Trk halklar devletin siyasi yapsna entegre etme ve Sibirya halknn yasal, sosyal stats seviyesine getirme konusunda planlar olmad anlamna gelmiyordu. Rus mparatorluunun yapsal bir paras olarak Rus Ortodoks Kilisesi, bu ciddi problemleri zme konusunda ykmllk slenmiti. Temel fikir, gizli ynetim ve toprak reformlaryla halk Hristiyan yapma olgusunu birbiriyle ilikilendirmekti. Trklerin yeni ynetimsel rgtlenme ekillerine, ekonomik faaliyetlere, hayat tarzna ve gnah karmaya adapte edilmeleri, toprak kullanma ve btn krsal Sibirya halknn kendi rgtlenmeleri konusundaki reformlardan sonra gelmeliydi. Bu program Altay Ruhi Misyonu Rahibi Makariy oluturmutu.17 Misyon 1828 ylnda organize edilmiti, 1830 ylnda faaliyetine balad ve 1918 ylnda kapatld. Bu faaliyeti iki dnem erevesinde ele almak mmkndr. Btn Altay blgesinde ubeler at faaliyetlerinin ilk safhasnda (1830-1870) Misyon yerel halkn tam desteini elde etti. Misyonerler yerel yaz dilleri oluturdular, kazanl arclk faaliyetini balattlar, tarmda yeni teknolojiler gelitirdiler, iek hastalna kar halk aladlar ve yasa d Rus Eski nan yerleim yerlerine kar srdrlen yerel

1177

mcadeleye yardmc oldular. Bu birinci aamada Misyonun geleneksel ekonomik alanlarndaki etkileri o kadar fazla deildi. Temel asimilasyon stratejisi taktiklerinin gerekleme olasl Rahip Makariyin lmnden sonra deiti. Misyonun politikasnn yeni unsurlar unlard: Misyonun bulunduu (Rus/yerli halklarn) yerleim yerlerinde Ruslarn kendi hkmetlerine, kiliselerine ve okullarna sahip olacak ekilde rgtlenmeleri, gebe hayat tarzna kar mcadele, Misyon yerleim yerlerinin ihtiyalarndan dolay klk meralarn kaldrlmas, kilise yeleri tarafndan kontrol edilen yerel ef seimleri. Rus i politikasyla Rus Ortodoks Kilisesi politikasnn karlar aynyd. Rus hkmetinin ilgilendii temel hususlar unlard: Rus yerleim yerlerinin ve Rus-in snrnda askeri garnizon noktalarnn oluturulmas, Sibiryann btn krsal kesimlerinde halkn kendi ynetim ve adalet sistemlerinin tek tip haline getirilmesi, gebe ekonomi yaplanmasnn ortadan kaldrlmas, kyl snf iindeki sosyal farkllklarn azaltlmas ve vergi gelirinin artrlmas. Brokratik kadro o kadar byk deildi. Bundan dolay (1890da 300den fazla yesi olan) Altay Ruhi Misyonu, Rus hkmetinin karlarn temsil etmekteydi. Smrge politikas dini zellikler kazanm oluyordu bylece.18 Gney Sibirya yerli Trk halklarnn tarihindeki derin deiiklikler 1917 ylnda deil 18961899da ortaya kmtr. Bu dnemde Rus hkmeti btn Sibirya krsal kesiminde toprak ve ynetim reformlar gerekletirdi.19 Sibiryann krsal kesimi, 1861-1864 reformlarndan sonra Rusyann Avrupa kesiminde ortaya kan volost ynetim sistemi gibi tek tip kendi ynetim ve hukuk sistemini ieren bir rgtlenmeye kavutu. Yerli halklar geleneksel kendi ynetim sistemlerini ve imtiyazl sosyal statlerini kaybettiler, nk Rus mparatorluunun her yerindeki krsal halkla birlikte sahip olduklar ortak haklar ve (mali) ykmllklere onlar da tabi oldu. Fakat szde ilerici nitelikli bu dzenleme, hem devlet hem de yerli halk asndan olumsuz sonulara da neden oldu. Reformlar halklar arasndaki gerginlii artrd. Yerel elit, hareketli hayat tarzn ve kapsaml hayvan beslemeyi ortadan kaldran snrl tahsisatlara kar alan mcadeleye katld. Bu grup, reformlara kar protestoda bulundu nk bu reformlar erevesinde sadece nemli toprak sahipleri olma mitlerini kaybetmekle kalmyorlar, eskinin vergi toplayclar konumlarnn sona ermesiyle net gelirlerinin bir ksmndan da olmu oluyorlard. Reform yasasna gre, her yerel sosyal grup belli kayplarla kar karya geldi. Yerel elit, sradan kyller olarak btn vergileri vermek ve toprak iin kira demek zorunda kald. Bu grubun geleneksel g sistemi ortadan kalkt. Topluluklarn sradan yeleri ise yazlk meralarnn bir ksmn kaybettiler, fakat hkmetten toprak kiralama hakkn elde ettiler. Ancak bu son olarak deinilen frsat, kukulu bir nitelie sahipti, nk kark misyon yerleim yerlerindeki Rus kyller, krsal kendi kendini ynetme sisteminde gerek gc ellerine geirmilerdi, bu yzden de toprak kullanm sistemi zerinde sahip olduklar kontrollerini yitirmek istemiyorlard. Birok ariv verisi, yerel toplumun, Rus topluluklar dnda pay alma giriimlerinin ve Kt Topraklar zerinde bile kendi volost ynetimlerini oluturmalarnn, daha balangta Rus brokratik grevlileri tarafndan engellendiini gstermektedir. Btn bunlar yerel halkn byk ksmnn refah durumu asndan ciddi bir tehlike oluturmaktayd.

1178

Bunun sonucunda, Orta Altay blgesinde ulusal kurtulu hareketi balad, ki bu hareket, sosyalekonomik kklere sahip olmaktan ok karlarn kaybetmek istemeyen bir hareket nitelii tamaktayd. Bu erevede Altayn Trk halklar, gebe kendi kendini ynetim sisteminin ihtiyalarna ve deiik sosyal gruplarn dayanmasna daha uygun bir din olarak Lamaizmi setiler. Bu halklar Rus smrgeletirmesine kar Mesih (kurtarc) fikrini (Burhan, Oyrat-han) kullanma yoluna gittiler.20 Burhanclk fikrinin yaylmas, 20. yzyln ilk 20 ylnda Altay Ruhi Misyonunun yaylmasndan ok daha etkiliydi, bu ekilde arn kabinesi gibi Kilise de Altayn baz blgelerinde halk desteini kaybetti. Gelecekte, 1917den sonraki Savata birok yerli Trk zerkliklerine kavuabilmek amacyla Beyaz Ordunun yannda aktif bir ekilde savaa dahil olacakt. Bunun sonucunda, Sovyet hkmeti, 1920-1940 arasnda Rus Ortodoks Kilisesiyle olduu gibi Burhanizmle de sosyalizme kar olduu iin mcadele etmek durumunda kalacakt.21 Bu blgedeki tarihinin ilk 10 ylnda Sovyet hkmetinin bir taraftan tam anlamyla yeni bir ulusal politika takip ederken, dier taraftan da eski politikasn devam ettirmesi tuhaf bir hareket tarz oluturmamaktadr. Eer bu politikay (elit asndan deil) sradan yerli halkn konumu asndan analiz edersek, yeni Sovyet brokrasisinin yeni fikirlere sahip olmadn, fakat eski modelleri kullandn grrz. arn arazi mlklerinin kamusallatrlmasyla birlikte bu yerli halkn arazileri de ulusal mlk (devlet mlk) olarak ilan edilmitir. Bu slogan yeni deildi. Altayn Rus smrgeletirmesine ald 1865 ylndan itibaren ar hkmeti tarafndan kullanlmt. Gney Sibiryann yerlileri, aznlklar bile toprak kullanmnda Rus kyllerinin sahip olduklar avantajlardan herhangi birisini elde edemedi. nceki dnemin Volost sistemi, Sovyet sistemi tarafndan deitirildi. Bu ynetimsel yaplar, mmkn grld yerlerde deiik uluslardan oluan halk yapsna kavuturuldu. Kuzey Altayn yerli halklar ticaret (balklk) arazileri bile kiralamaya balad.22 Yerlilerin orduya alnmas 1920den itibaren gerekletirilmeye baland; ayn zamanda zel ticaret kredilerinin yerine devlet ticaret kredileri ikame edildi. Devlet ticaret blgesindeki tm silahlarla birlikte yerli blgesindeki tek kazan kayna durumunda bulunan krk ticaretini de kontrol altna ald23. Yerel elitin sosyal stats problemi de hzl bir ekilde zme kavuturuldu. 1920li yllarda toplam verginin yzde 50si bu gruptan alnd. Btn soylular, tccarlar ve zengin aileler 1930 ylnda Altaydan srld.24 Geleneksel hayvan dalm sistemi ykld; fakat devlet kredi sistemi de zayft. Bunun sonucunda yerel halkn byk ksmnn refah ve vergilendirilebilir imkanlar ciddi ekilde geriledi, bylece devlet de geriye kredi verme frsatn yitirdi. Sovyet hkmeti, halklara kredi vermenin ve eski problemi (btnsel bir krsal halk rgtlenmesi sistemi yaratma problemini) zmenin bir yolu olarak Gney Sibiryann gebe blgeleri ve her tr ticaret zerine kolektif iftlik sistemini zorla empoze etti. Btn kolektif iftliklerin alt yaps devletin finansal kaynaklaryla yaratld. Yerli zenginlerin ceza olarak alkonan mlklerinin sadece bir ksm bu ama iin kullanld. Btn yollarn, okullarn, hastanelerin ve ynetim binalarnn federal devletin finansal desteiyle yapldn vurgulamak byk nem tamaktadr.

1179

klim koullarnn istikrarl bir ekilde rn almaya msaade etmedii blgelerde bile tarmsal kalknma devletin temel hareket tarzyd. Sovyetler Birliinin her blgesinde, toplumlarn ilkel koullardan endstriyel gelimenin aamalarna geebilmeleri iin gerekli olan ekonomik koullarn devlet tarafndan yaratlmas gerektii fikri, ulusal politikann ideolojik tabann oluturmaktayd. Bundan dolay 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren piyasa ekonomilerinin gelitii Altay blgesi, ataerkil ve feodal ilikinin hakim olduu bir blge olarak deerlendirilmekteydi. Kredi sistemine ve krk piyasasna dayanan tayga blgelerinin yerli ekonomisi de snf ncesi ve ilkel olarak nitelendirilmekteydi. Kolektif iftlikler oluturuldu ve bu yaplar sosyal tabakalar eklindeki oluumlaryla, tek tipletiren sistemleriyle ve aylk cret uygulamalaryla endstriyel giriimler olarak ortaya ktlar. Byle bir politikann topik nitelii her yerli asndan olduka akt, ayn zamanda bu politikay eletirme giriimi, zgrln ya da hayatn kayb ile sonulanacandan bir tehlike de oluturmaktayd. Krk iin avlanma tayga blgelerindeki ailelerin tek gelir kayna olmaya devam etti, fakat bu uzun sre devam etmedi. Doal rezervler hzla artt ve (en kazanl olan) samur av uzun sre durduruldu. Sadece aylk cret aile btesinin tek istikrarl gelir kayna haline geldi ve devletin verdii arazi de tek gda kayna haline dnt. Artk gda zerinden alnan vergi, taygalarn yerli kylerinin ounda alnan yerel bir vergi durumuna gelmiti. Yerli halkn kt beslenmesi ve tayga alanlarnda yasak avlanma, baz yerli kylerinde gnmze kadar zlmemi sorunlar olarak ortada durmaktadr. Kolektif iftliklerin temelde kazan getirmeyen teebbsler olmalar ve 1960 ylnda btn tayga alanlarnda kapatlmalar pek beklenmedik bir durum deildir. Sosyal altyap blgesel otoriteden elde ettii mali destei kaybetmiti ve yerli halkn ou da blgeden gmt. u anda orlarn yaklak yzde 75i Kemerovo oblastnn kasabalarnda yaamaktadr. Krsal nfus zamanla azalp yok olmaktadr. Bu nfus, 19. yzyln parametreleriyle geleneksel geim sistemini yeniden oluturma yolundadr. Baka bir eilim de devletin ok gl bir altyap oluturduu ve btn tarm teknolojilerini deitirdii Altay Dalar steplerinde grlmekteydi. Burada devlet iftlikleri kolektif iftliklerin byk ksmnn yerine geti. Bu sosyal teebbs oluumlarnda emek daha fazla kazan getiriyordu ve eitim ile tp yardm alma olasl daha yksekti. Ailelerin refah dzeyi de tayga alanlarndaki ailelerden daha yksekti. Yerli kylerinin byk ksmnn, yollarla Sibirya kasabalaryla balants kurulmutu. Vadideki btn klk meralar srlmekteydi. Sulama sistemi oluturulmutu ve samann depolanmas, hayvanlarn saysnn artmas ile bu hayvanlarn klk meralar yerine yazlk mera alanlarna dayanr hale gelmesi eklinde yeni durumlar ortaya karmt. Yazlk meralarn her bir paras kullanlmaktayd, hatta youn bir ekilde kullanlmaktayd. Bunun sonucunda meralardaki retim 1970-1980 dneminde hzla dmeye balad. Sibirya geyik ve krk iftlikleri devlet iftlikleri eklinde organize edildi ve bu iftlikler, arcln yapld yerler olarak devlet iftlikleri ekonomisinin ok kazanl alanlar haline dntler. Bu politikann sonucunda halk isizlik problemi nedir bilmedi.

1180

Okul eitimi parasz yksek eitim olana sundu, yerli Trk halklar da 1950-1980 dneminde bu frsattan faydaland. Salk sistemi de paraszd. Trk ve Rus nfusun geleneksel etnik uzmanlamasnn herhangi bir deiiklie uramakszn ayn kalmas ilgintir. Yerli aileler 1960-1980 arasnda kazanlarn hayvan beslemeden elde etme ynnde kuvvetli bir eilime sahiptiler ve ailelerini byk bir aile (bazen airet) eklinde organize ediyorlard. Meralarda emek yksek dzeyde aylk alma frsat tanmyordu ama baka ekici boyutlar bulunmaktayd. Hayvan yetitiricileri, vergi deme zorunda kalmakszn bazen illegal bir ekilde olmak zere zel mlk olarak birok hayvan elde etme frsatna sahiptiler. Devlet iftliklerindeki seme ilerin st dzeyde bulunmas, yerli ailelere gelirlerini artrma frsat tanyordu. llegal olarak avlanan hayvanlardan elde edilen etin, st rnlerinin ve krklerin Gney Sibirya kasabalarnn pazarlarnda satlmasndan kazanlan gelir de aile btelerinin vergiden muaf ciddi gelir kaynaklar arasnda bulunmaktayd. Bu durum kontrol altna alnamyordu ve krsal brokrasi tarafndan da bilinmemekteydi, fakat aylk maalarn dklnden dolay yeni hayvan yetitiricileri bulmak bir problem oluturuyordu. Bunun sonucunda krsal ekonomilerin gizli ynleri gittike gelimekteydi. Rus aileler yerleim yerlerinde almay tercih ediyordu, zaten en kazanl iler onlarn tekelinde bulunmaktayd. Durum paradokslarla doluydu. Yerleim yerlerinin altyaps, ekonomik faaliyetin en kazanl ekilleri ve g kontrol Rus nfusa dayanmaktayd. Gelecekteki kalknmann temeli olan hayvan besleme ekonomisi ise Trk kitlesine dayanyordu. Her grup, zorlu da koullarnda yerleim yerlerinin varln devam ettirme mekanizmasnn kendi kontrolleri altnda olduuna inanyordu ve bu yzden eitli milliyetilik tezahrlerinin ortaya kmas pek nadir deildi. Ancak sosyal bar krsal brokrasinin korumas altndayd ve atmalar olduka seyrek olarak grlyordu. Devlet korumacl herhangi bir perspektife sahip deildi, nk devlet iftlikleri ile kolektif iftliklerin btesi yllk federal ve blgesel tahsisatlara dayanmaktayd. Kmr, elektrik, malzeme ve gbre indirilmi tarifelerden halka verilmekteydi. Komu Rus yerleim yerlerinde olduu gibi buralardaki sosyal altyap, bu mali kaynaklar sayesinde ayakta kalabildi. Devlet iftliklerinin byk ksm blgesel ve devlet ekonomik sistemine o kadar ciddi dzeyde dahil edilmiti ki, 20. yzyln sonundaki ekonomik kriz, elde edilen btn baarlar ve ekonomik sistemin iindeki balantlar yerle bir etti. Yerel brokrasi ellerinde bulundurduklar btn konumlar korudular ve daha kazanl olan iletmeler (Sibirya geyik iftlikleri) ile yeni tehizat zel mlk olarak slerine geirmek iin mevcut glerini kullandlar. Devlet iftlikleri resmi olarak tarm nitelerine dntrld. 1996 ylndaki alan almamz srasnda yerli halkn ou asndan bu operasyonun ne getirecei bilinmemekteydi. Kaliteli hayvanlar Trk ailelerin sadece bir ksm ald ve bu ailelerin geliri bu yzden hzl bir ekilde artt. Ailelerin byk ksm ekin tarlalarn zel mlkleri altna aldlar. Klk meralarn alan kltld. Tarmsal iletmelerde alan iilerin bir ksm birka ay boyunca aylklarn alamazken, gizli isizlik srada bir olgu haline geldi.25 Geleneksel geim sisteminin ve ulusal kltrel hayatn yeniden hayata geirilmesi sonucunda 20. yzyln son ylnda ekonomik durumda bir iyileme ve

1181

istikrar ortaya kt. Fakat her art altnda ulusal politikann modern rotasnn gelecekte neler getirecei, hem Gney Sibiryann Trk halklar hem de uzmanlar tarafndan bilinmemektedir. 1 Radlov V. V., z Sibiri. Stranits Dnevnika, Glavnaya Redaktsiya Vostochnoy Literatur,

Moskova 1980; Yadrintsev N. M., Sibir Kak Koloniya, K Yubileyu Trekhsotletiya. Sovremennoe Polojenie Sibiri. Yeyo Nujd i Potrebnosti. Yeyo Proshloe i Budushe, SPb. 1882; Yadrintsev N. M., Nachalo Osedlosti. ssledovanie po storii Kultur Ugro-Altayskikh Plemen, Vostochnoe Obozrenie, SPb. 1885; Gorny Altay i Ego Naselenie (Material Obsledovaniya 1897 g. Komissiey S. P. Shvetsova), kochevniki Biyskogo Uezda. T. I., Vp. I, Barnaul 1900; Nezemledelcheskie Promsl Kochevnikov Biyskogo Uezda, T. I, Vp. 2, Barnaul 1901; Pereselencheskie Poselki, Obrazovanne v 1878 g., T. 3, Vp. 1, Barnaul 1902; Osedle norodts Biyskogo Uezda, T. 3, Vp. 3, Barnaul 1902; Zaimochniki Gornogo Altaya, T. 3, Vp. 2, Barnaul 1902; Cherneve norodts Kuznetskogo Uezda, Ekonomicheskie Tablits, T. 4, Barnaul. 1903. 2 Jidkov G. P., Kabinetskoe Zemlevladenie (1747-1917), Nauka, Sib. otd., Novosibirsk

1973; Sanjiev G. L., Perekhod Narodov Sibiri k Sotsializmu Minuya Kapitalizm, Nauka SO, Novosibirsk 1980; Dameshek L. M., Yasachnaya Politika Tsarizma v Sibiri v XIX - nach. XX v., GU, rkutsk 1983; Ibid., Vnutrennyaya Politika Tsarizma i Narod Sibiri XIX-nach. XX vv., rkutsk 1987; Demidov V. A., Perekhod Altaytsev na Osedlost, Altayskoe knij. zd. vo, Barnaul 1968; Ibid., K Sotsializmu, Minuya Kapitalizm. Ocherk Sotsialisticheskogo Stroitelstva v Gorno-Altayskoy Avtonomnoy Oblasti, Nauka. Sib. otd., Novosibirsk 1970; Ibid., Oktyabr i Natsionalny Vopros v Sibiri (1917-1923 gg.), Nauka. SO, Novosibirsk 1983. 3 storiya Sibiri s Drevneyshikh Vremen do Nashikh Dney, v 5-ti tomakh /A. P. Okladnikov,

V. . Shunkov (otv. red), Nauka, Leningrad 1968, T. 2, Sibir v Sostave Feodalnoy Rossii, T. 3; Sibir v Epokhu Kapitalizma; Krestyanstvo Sibiri v Epokhu Feodalizma /A. P. Okladnikov (otv. red.), Nauka, Novosibirsk 1982; Krestyanstvo Sibiri v Epokhu Kapitalizma /D. M. Goryushkin (otv. red), Nauka, Novosibirsk 1983; Krestyanstvo Sibiri v Epokhu Stroitelstva Sotsializma (1917-1937 gg.), N. A. Gushin (otv. red), Nauka Novosibirsk 1983; Krestyanstvo Sibiri v Epokhu Uprocheniya i Razvitiya Sotsializma/ V. T. Aniskov (otv. red), Nauka, Novosibirsk 1985. 4 Potapov L. P., Ocherki po storii Shorii, zd-vo AN SSSR, Moskova-Leningrad 1936; Ibid.,

Ocherki po storii Altaytsev, zd-vo AN SSSR, Moskova-Leningrad 1953. 5 Sadovoy A. N., Pruel N. K., Etnosotsialny Monitoring: Printsip, Metod, Praktika,

Kuzbassvuzizdat, Kemerovo 1996; Sadovoy A. N., Narod Yujnoy Sibiri v 19-20 vv., Etnosotsialne Aspekt Paternalizma, Avtoreferat dissertatsii doktor istoricheskikh nauk, Sankt Peterburg 1999. 6 Potapov L. P., Ocherki po storii Shorii, zd-vo AN SSSR, Moskova-Leningrad 1936; Ibid.,

Ocherki po storii Altaytsev, zd-vo AN SSSR, Moskova-Leningrad 1953; Vladimirov V. N., Sotsialno-

1182

Ekonomicheskoe Razvitie Yujnkh Altaytsev v Sostave Rossii (1756-1861 gg.), Avtoreferat dissertatsii kandidata istoricheskikh nauk, Kemerovo 1984. 7 Modorov N. S., Yeshe Raz o Problemakh Prisoedineniya Altaya k Rossii, Aktualne

Vopros storii Sibiri, Barnaul 1998, s. 48-524; Moiseev V. A., Rossiya i Djungarskoe Khanstvo 18 v. (Ocherk Vneshnepoliticheskikh Otnosheniy), zd-vo AGU., Gorno-Altaysk, Barnaul 1998. 8 Karpenko Z. G., Gornaya i Metallurgicheskaya Promshlennost Zapadnoy Sibiri v 1700-

1860 gg., zd-vo AN SSSR. Sib. otd., Novosibirsk 1963. 9 Samaev G. P., Gorny Altay v XVII-Seredine XIX v. Problem Politicheskoy storii i

Prisoedineniya k Rossii, Gorno-Altayskoe Otdelenie Altayskogo Knijnogo zdatelstva, Gorno-Altaysk 1991, s. 140-159. 10 Leontovich . F., K storii Prava Russkikh norodtsev. Drevniy Mongolo-Kalmtskiy ili

Oyratskiy Ustav Vzskaniy (Tsaodjin-Bichik), Odessa 1879. 11 Kabo R. M., Vsokogorne Stepi Chuyskoy Dolin Altaya (Priroda i Naselenie), Vopros

Geografii, OGZ, Moskova 1947, Sb. 5, s. 67-129. 12 Sadovoy A. N., Boldreva S. A., Sistema Jizneobespecheniya Naseleniya Dolinnkh

Kompleksov Gornogo Altaya Kontsa XIX v. (Opt Kliometricheskoy Rekonstruktsii), Problem Etnicheskoy storii i Kultur Tyurko-Mongolskikh Narodov Yujnoy Sibiri i Sopredelnkh Territoriy, Otv. red. D. A. Funk, Vp. 2, Moskova 1996, s. 113-115. 13 Glavne Osnovaniya Pozemelnogo Ustroystva Krestyan i norodtsev, Vodvorivshikhsya v

Ruberniyakh Tobolskoy, Tomskoy, Yeniseyskoy i rkutskoy na kazennkh zemlyakh (23. 05. 1896), Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskoy mperii, Vp. 3, T. XVI; Vremennoe Polojenie o Krestyanskikh Nachalnikakh v Guberniyakh Tobolskoy, Tomskoy, Yeniseyskoy i rkutskoy (1898), Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskoy mperii, Vp 3, T. XVIII, otd. 1, No. 15503, Otd. 1, No. 15503, s. 178; Zakon o Pozemelnom Ustroystve Krestyan i norodtsev, Vodvorivshikhsya na Zemlyakh Kabineta (ot 31. 05. 1899), Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskoy mperii, Vp. 3, T. XIX, No. 16991. 14 Ustav ob Upravlenii norodtsev 1822 g. , Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskoy mperii,

Vp. 1, T. XXXVIII (1822-1823), No. 129126; Zakonodatelne Akt Rossiyskoy mperii, Ustav ob norodtsakh M. M. Speranskogo i Zemelnaya Politika Rossiyskoy mperii v Sibiri (XVII-XX vv.), Sost. F. A. Satlaev, Gorno-Altaysk 1994. 15 Sadovoy A. N., Narod Yujnoy Sibiri v 19-20 vv. Etnosotsialne Aspekt Paternalizma,

Avtoreferat Dissertatsii Doktora storicheskikh Nauk, Sankt - Peterburg 1999, s. 19.

1183

16 7 l. 55-57. 17 1899. 18

Adrianov A. V., Puteshestvie na Altay i za Sayan, Sovershenne v 1881 g. , Zapiski

RGO, 1888, T. II, s. 147-422; Gosudarstvenny Arkhiv Kemerovskoy Oblasti (GAKO), f. 59, op. 1, d.

Ptokhov P. V., Arkhimandrit Makariy (Glukharyev), Osnovatel Altayskoy Missii, Mosokva

Sadovoy A. ., Deyatelnost Altayskoy Dukhovnoy Missii, kak Faktor Vozdeystviya na

Sotsialno-Ekonomicheskuyu Strukturu Naseleniya Gornogo Altaya v Poreformenny Period, Altay v Proshlom i Nastoyashem, Barnaul 1987, s. 85-88. 19 Yelbacheva G. A., Zemleustroystvo Korennogo Naseleniya Gornogo Altaya (Konets XIX-

Fevral 1917 g.), Avtoreferat Dissertatsii Kandidata storicheskikh Nauk, Novosibirsk 1987. 20 Arkhiv Muzeya Antropologii i Etnografii im. Petra Velikogo N RAN: F. 15. Danilin A.G.,

Op. 1, D. 12; Sherstova L. ., Altay-kiji v kontse XIX-nach. XX vv. (storiya Formirovaniya Etnokonfessionalnoy Obshnosti), Avtoreferat Dissertatsii Kandidata storicheskikh Nauk, Leningrad 1985. 21 Sherstova L. ., Sovetskaya Natsionalnaya Politika v Gornom Altaye i Otechestvennaya

Etnografiya: Evolyutsiya, Tseli, Rezultat, Arkheologiya, Antropologiya, Etnografiya Sibiri, AGU, Barnaul 1996, s. 250-260. 22 23 24 Gosudarstvenny Arkhiv Tomskoy Oblasti, f. 480, op. 1, d. 2, l. 58-61. Gosudarstvenny Arkhiv Tomskoy Oblasti, f. R28, op. 1b, d. 1281, l. 22. Sanjiev G. L., Perekhod Narodov Sibiri k Sotsializmu Minuya Kapitalizm, Nauka SO,

Novosibirsk 1980, s. 142, 204-206. 25 Field materials of author in 1991-1996.

Adrianov A. V., Puteshestvie na Altay i za Sayan, Sovershenne v 1881 g., Zapiski RGO, 1888, T. II, s. 147-422. Vladimirov V. N., Sotsialno-Ekonomicheskoe Razvitie Yujnkh Altaytsev v Sostave Rossii (17561861 gg.), Avtoreferat Dissertatsii Kandidata storicheskikh Nauk, Kemerovo 1984. Dameshek L. M., Yasachnaya Politika Tsarizma v Sibiri v XIX - Nach. XXv., GU, rkutsk 1983. Dameshek L. M., Vnutrennyaya Politika Tsarizma i Narod Sibiri XIX - nach. XX vv., rkutsk 1987. Demidov V. A., Perekhod Altaytsev na Osedlost, Altayskoe knij. zd-vo, Barnaul 1968.

1184

Demidov V. A., K Sotsializmu, Minuya Kapitalizm. Ocherk Sotsialisticheskogo Stroitelstva v Gorno-Altayskoy Avtonomnoy Oblasti, Nauka. Sib. otd., Novosibirsk 1970. Demidov V. A., Oktyabr i Natsionalny Vopros v Sibiri (1917-1923 gg.), Nauka. SO, Novosibirsk 1983. Yelbacheva G. A., Zemleustroystvo Korennogo Naseleniya Gornogo Altaya (Konets XIX- Fevral 1917 g.), Avtoref. Dic. Kand. stor. Nauk, Novosibirsk 1987. storiya Sibiri s Drevneyshikh Vremen do Nashikh Dney, V 5-ti tomakh, A. P. Okladnikov, V. . Shunkov (otv. red), Nauka, Leningrad 1968, T 2. Sibir v Sostave Feodalnoy Rossii; T. 3. Sibir v Epokhu Kapitalizma; Krestyanstvo Sibiri v Epokhu Feodalizma, P. Okladnikov (otv. red), Nauka, Novosibirsk 1982. Jidkov G. P., Zemelny Vopros i Reforma 1861 g. na Altae, Bakhrushinskie Chteniya, NGP, Novosibirsk 1968, Vp. 2, s. 92-103. Jidkov G. P., Kabinetskoe Zemlevladenie (1747-1917), Nauka. Sib. otd., Novosibirsk 1973. Kabo R. M., Vsokogorne Stepi Chuyskoy Dolin Altaya (Priroda i Naselenie), Vopros Geografii, OGZ, Moskova 1947, Sb. 5, s. 67-129. Karpenko Z. G., Gornaya i Metallurgicheskaya Promshlennost Zapadnoy Sibiri v 1700-1860 gg., zd-vo AN SSSR, Sib. otd., Novosibirsk 1963. Krestyanstvo Sibiri v Epokhu Kapitalizma, D. M. Goryushkin (otv. red), Nauka, Novosibirsk, 1983;. Krestyanstvo Sibiri v Epokhu Stroitelstva Sotsializma (1917-1937 gg.), N. A. Gushin (otv. red), Nauka, Novosibirsk 1983. Krestyanstvo Sibiri v Epokhu Uprocheniya i Razvitiya Sotsializma, V. T. Aniskov (otv. red), Nauka, Novosibirsk 1985. Leontovich . F., K storii Prava Russkikh norodtsev. Drevniy Mongolo-Kalmtskiy ili Oyratskiy Ustav Vzskaniy (Tsaodjin-Bichik), Odessa 1879. Modorov N. S., Yeshe Raz o Problemakh Prisoedineniya Altaya k Rossii, Aktualne Vopros storii Sibiri, Barnaul 1998, s. 48-524. Moiseev V. A., Rossiya i Djungarskoe Khanstvo 18 v. (Ocherk Vneshnepoliticheskikh Otnosheniy), Barnaul, zd-vo AGU., Gorno-Altaysk 1998. Potapov L. P., Ocherki po storii Shorii, zd-vo AN SSSR, Moskova-Leningrad 1936.

1185

Potapov L. P., Ocherki po storii Altaytsev, zd-vo AN SSSR, Moskova-Leningrad 1953. Ptokhov P. V., Arkhimandrit Makariy (Glukharyev), Osnovatel Altayskoy Missii, Moskova 1899. Radlov V. V., Etnograficheskiy Obzor Turetskikh Plemen Sibiri i Mongolii, GU, rkutsk 1929. Radlov V. V., z Sibiri. Stranits Dnevnika, Glavnaya redaktsiya Vostochnoy Literatur, Moskova 1980. Sadovoy A. N., Deyatelnost Altayskoy Dukhovnoy Missii, kak Faktor Vozdeystviya na Sotsialno-Ekonomicheskuyu Strukturu Naseleniya Gornogo Altaya v Poreformenny Period, Altay v Proshlom i Nastoyashem, Barnaul, 1987, s. 85-88. Sadovoy A. N., Territorialnaya Obshina Gornogo Altaya i Shorii (Konets XIX- Nach. XX vv.), Kemerovo 1992. Sadovoy A. N., Pruel N. K., Etnosotsialny Monitoring: Printsip, Metod, Praktika, Kuzbassvuzizdat, Kemerovo 1996. Sadovoy A. N., Narod Yujnoy Sibiri v 19-20 vv. Etnosotsialne Aspekt Paternalizma, Avtoreferat Dissertatsii Doktora storicheskikh Nauk, Sankt -Peterburg 1999. Sanjiev G. L., Perekhod Narodov Sibiri k Sotsializmu Minuya Kapitalizm, Nauka SO, Novosibirsk 1980. Samaev G. P., Gorny Altay v XVII-seredine XIX v. Problem Politicheskoy storii i Prisoedineniya k Rossii, Gorno-Altayskoe otdelenie Altayskogo knijnogo izdatelstva, Gorno-Altaysk 1991. Zakonodatelne Akt Rossiyskoy mperii, Ustav ob norodtsakh M. M. Speranskogo i Zemelnaya Politika Rossiyskoy mperii v Sibiri (XVII-XX vv.), Sost. F. A. Satlaev, Gorno-Altaysk 1994. Gorny Altay Nego Naselenie (Material Obsledovaniya 1897 g. Komissiey S. P. Shvetsova), Kochevniki Biyskogo Uezda, Barnaul 1900, T. I, Vp. I; Nezemledelcheskie Promsl Kochevnikov Biyskogo Uezda, Barnaul 1901, T. I, Vp. 2; Pereselencheskie Poselki, Obrazovanne v 1878 g., Barnaul 1902, T. 3, Vp. 1; Osedle norodts Biyskogo Uezda, Barnaul 1902, T. 3. Vp. 3, Zaimochniki Gornogo Altaya, Barnaul 1902, T. 3, Vp. 2; Cherneve norodts Kuznetskogo Uezda. Ekonomicheskie Tablits, Barnaul 1903, T. 4. Sherstova L. ., Altay-kiji v Kontse XIX-nach. XX vv. (storiya Formirovaniya

Etnokonfessionalnoy Obshnosti), Avtoref. Dis. Kand. stor. Nauk, Leningrad 1985.

1186

Sherstova L. ., Sovetskaya Natsionalnaya Politika v Gornom Altaye i Otechestvennaya Etnografiya: Evolyutsiya, Tseli, Rezultat, Arkheologiya, Antropolobiya, Etnografiya Sibiri, AGU, Barnaul 1996, s. 250-260. Yadrintsev N. M., Sibir kak Koloniya, K Yubileyu Trekhsotletiya. Sovremennoe Polojenie Sibiri. Yeyo Nujd i Potrebnosti. Yeyo Proshloe i Budushee, SPb.: 1882, 471 s. Yadrintsev N. M., Nachalo Osedlosti. ssledovanie po storii Kultur Ugro-Altayskikh Plemen, Vostochnoe Obozrenie, SPb., 1885, 82 s.

1187

DOKSANNC BLM
in'in Dou Trkistan' galine Direniler Ch'ing ini'nin Zungarya ve Dou Trkistan' gali / Prof. Dr. Ablat Khodjaev - Kamil Khodjaev [s.687-701]
zbekistan Bilimler Akademisi arkiyat Enstits / zbekistan Gnmzde baz inli tarihiler, 18. yzyl ortalarnda Zungarya ve Dou Trkistana ynelik Ching ilerlemesinin inin toprak btnln emniyete almay amaladn iddia ederek bu hareketi ilerici bir fenomen olarak tasavvur etmektedirler. M.. 60l yllar ile M.S. 7. yzyl arasnda in ordularnn bir sre iin szde Bat Blgesinde (Siyui, bugnn inin Dou Trkistan zerk Blgesi) bulunmasna atfta bulunarak, bu blgelerin inli olduunu sylemekteler.1 inli yazarlar, kafalarnda bu metodolojiyi gelitirerek, Chinglerin Zungarya ve Dou Trkistan igalini daha nce kaybettikleri szm ona in topraklarnn lkeyle yeniden birletirilmesini amalayan lke ii bir mesele olarak sunmaktalar. Shi Yuisin (Evren-yenileyen tarihi) mstear ismi altnda faaliyet gsteren bir grup inli tarihi unlar yazmaktadr: Ching mparatorluu 1775te Zungaryadaki bir isyan bastrd. Bu inin bir i meselesiydi, bir devletin dier bir devleti igali deildi.2 Bu tarihiler, tarih gerekleri arptarak, in saldrganlnn kurban olanlar -Oyratlar- in topraklarn igal etmekle itham ettiler. -ddialarna gre- Zungaryal Oyratlarn ve Galdan Moollarnn lideri 1677de kendisini Han ilan ederek Zungaryay ele geirdi ve bu blgeyi inden kopard.3 Ayn metodolojiye bavurarak, baz inli tarihiler Dou Trkistan halklarnn egemen devletini Yarkent Hanl- gayr meru - illegal olarak nitelendirdiler ve Manuryal inli saldrganlna kar mcadelelerini in topraklarnn paralanmasn amalayan kargaalar olarak ifade ettiler. Mesela, gnmz inli tarihilerinden biri olan Xiao Djising unlar yazmaktadr: mparator Chien-lungun ynetiminin 22. ylnda (1757) onlar (Burhaneddin Hoca ve Han Hoca -1757-1759 arasnda Yarkent Hanlnn liderleri- A.Kh.) bir isyan balatt. Bunlarn bu saldrganl Anavatann (in) paralanmasn amalamaktayd.4 Manurya inlilerinin Zungarya ve Dou Trkistana ynelik yaylmaclna kar blge halklarnn mcadelesini bilinli bir ekilde yanl yorumlayarak, inli tarihiler bu blgelerin halklarnn Ching ynetiminin meru hakkn desteklediklerini ileri srmekteler. Yukarda sz edilen tarihi Xiao Djising5 gerekleri arptarak unlar iddia etmektedir: Burhaneddin Hoca ve Han Hoca kardeler bir isyan balattlar. Bunlarn bu eylemlerine, sadece Uygur halknn geni halk kitleleri deil, Uygur feodal aalar elitinin de byk ksmn kapsayacak ekilde, btn halk sert ekilde kar kt. in Halk Cumhuriyeti tarihilerinin bu tr iddialarnn ierii, 18. ve 19. yzyllardaki resm in vakiyenamelerinin sylediklerinden farkllk arz etmemektedir. Kadim inin ynetici feodal evreleri, snfsal dmanlarn isyanclar, hrszlar, vatan hainleri ya da kt halklar olarak nitelemeye

1188

alktrlar, halbuki kendi halklarnn karlarna ihanet ederek inlilerin karna alan ve Manuryal inli saldrganlarn saflarna geen baz dnmeler onlar tarafndan nitelenmekteydiler. Gnmz inli tarihileri de kadim inin ynetici snflarnn kulland ayn terminoloji, anlam ve anlay kullanmakta ve almalarnda hi bir eletirel deerlendirmeye tbi tutmakszn Ching saray tarihilerinin salad delillere atflarda bulunarak kendi ulatklar sonular desteklemektedirler. Tarih gerekler ikna edici bir ekilde ispat etmektedir ki, bu tr tarihilerin iddialar tamamen temelsizdir. 18. yzylda, Manuryal inlilerin henz saldrya balamalarndan nce, in Halk Cumhuriyetinin bugn Sincan Uygur zerk Blgesi olarak adlandrd blgede iki bamsz devlet bulunmaktayd: Bakenti Yarkent olan Dou Trkistan (ya da Yarkent Hanl) ve merkezi li olan Zungarya (Oyrat Devleti). Dou Trkistan Hanl 14. yzyln ilk yarsnda ortaya kt. En nde gelen liderlerinden biri Cengiz Han aatayn soyundan gelen Sultan Saidhandr (1514-1533). Bu hanln dou blmKomul (Hamiy) blgesi Ming iniyle snrdatr. Hanlk, aatay hanlar (krallar tarafndan ynetilmekteydi ve ayrca karataklikler (Karatepe sakinleri) ve aktaklikler (beyaz tepe sakinleri) eklinde iki hasm gruba blnm olan hocalar klannn ba ektii Mslman ulema ynetim zerinde byk bir role sahipti.6 Hanlkta hocalarn sosyo-politik ve ekonomik statlerinin glenmesi, bunlarn Uygur nfusu arasnda ve Dou Trkistan ynetim evrelerinde poplaritelerini 16. yzyl ortalarnda iyice artrd ve aatay Hanlar ve kraliyet iin verilen aile ii kavgalara aktif ekilde katlma frsat yakaladlar. Ulemann yerel feodal yneticiler arasndaki kavgalara mdahalesi mcadeleyi daha da sertletirdi. Yarkent Hanlndaki bitmek bilmez i siyasi mcadele, merkezi iktidarn zayflamasna neden oldu ve komu Zungarya Hanl ve daha sonra da Ching inine kar birleik bir cephe oluturulmasn engelledi. Aile ii ekimeler ve din mcadeleler srmeye devam ettike, baz blgelerdeki ve ehirlerdeki ynetimlerin yerel egemenlik eilimleri giderek glendi. 1635te, o zamanlar Zungarya ve Bat Moolistanda bulunan Oyrat uluslarnn birlemesiyle Zungarya Hanl kuruldu. Bu Hanlk gl bir merkezi iktidara sahipti. Zenginlii ve refahnn en yksek noktaya ulat dnemlerde bu Hanln dou snrlar Halha-Moollarn topraklarna kadar, gneydou snrlar ise inin kuzeybat blgesine kadar uzanmt. Nfuzunun snrlarn geniletmeye alan Zungarya Hanl gzn 1691-1692 yllar arasnda Appak Hocann (Olu Yahya Hoca, Yarkent Han olarak iln edilince Han Hoca ismini almtr.) iktidara geldii Dou Trkistana evirdi.7 1368den beri feodal Ming hanedan tarafndan ynetilen in, 17. yzyln 30lu ve 40l yllarnda, bugnk Gney Manurya topraklar zerinde kuruluunu tamamlayan Manuryallarn iyi insanlar olarak

1189

erken-feodal devletine ait ordular tarafndan, 1644te igal edildi. 17. yzyln sonlarna doru Manuryal Ching hanedan, iktidarn Ming mparatorluunun btn blgelerine geniletti.8 Ching ini ynetimi Zungarya Hanln ciddi bir rakip olarak grmekteydi. Oyrat halknn Han, bugn Moolistan Halk Cumhuriyeti ve Moolistan olarak bilinen Zungarya topraklarnda birleik bir Mool imparatorluunu yeniden ihya etmek iin Mool kabileleri ve klanlarn birletirmeye byk aba sarfetti.9 Han ayrca Tibet ile de asker ve siyas birlik kurma yollarn arad ve Lhasadaki bakenti Lamaist, kilisenin merkezi oldu. Ching hkmeti btn Moollarn birlemesi fikrinden ok korkuyordu ve bunu engellemek iin elinden gelen her eyi yapt. Manuryal imparatorlar, Mool feodal aalarnn 1280den 1368e kadar ini ynettiklerini hep akllarnn bir kenarnda tuttular ve Oyratlarn in taht zerinde muhtemel hak iddiasndan hep korktular. inde yeterince glendikten sonra, Manuryal feodal elit inli feodal ynetici snf ile salam bir birlik kurdu ve imparatorluklarnn btn dier lkeler zerindeki stnl de dahil olmak zere bunlarn pek ok ynetim unsurlarn benimsediler.10 Ching imparatorlar, inin gk kubbenin altndakilerin merkezi olma, evredeki btn nfuslarn inin vassal olduu ve Tanrnn olu olarak in imparatorlarnn Tanrnn arzusu dorultusunda gk kubbenin altndaki her eyi ynetecei gibi, inlilerin geleneksel in konseptine dayanarak, Oyratlar ve Dou Trkistanllar da dahil olmak zere, btn komu ve dier milletlerden hara alma haklarnn olduunu dnmekteydiler. Manurya devletini kuran Nurhachi sk sk unu sylemekteydi: Arzularmn ne kadar bencillikten uzak olduuna ahit olan gkler ve yerler dier devletleri benim iktidarm altna sokacaktr.11 nceki btn inli imparatorlar gibi onun halefleri de kendilerinin Tanr tarafndan seildiini ve gk kubbe altndaki her eyi ynetmekle grevlendirildiklerini dnmekteydiler. Ching imparatorlar, komu milletlere ynelik saldrganlk politikasn Nuhachi tarafndan kendilerine verilen bir grev eklinde dnmekteydiler. 1690larn ortalarna kadar, Ching hkmeti Zungarya Hanlna kar aktif bir asker harekette bulunamad. Ancak inli halklarn liderlik ettii Manuryallara kar hareketler kanl bir ekilde bastrldktan ve Chinglerin indeki konumlar glendikten sonradr ki, Amur nehri zerindeki Rus yerleimcilere kar olan saldrlar ile birlikte Chingler Orta Asyada saldrgan bir politika izlemeye balamlardr. Ching mparatoru byk bir orduyu seferber ederek Oyratlarn lideri Galdana kar bir sava balatt (1671-1697) ve onu yendikten sonra Zungarya Hanlnn dou topraklarnn bir ksmn ele geirdi.12 1697 ylnda Galdann lmnden sonra, Oyrat devletinde iktidar Tsewang Rabtana geti ve Rabtan lke iindeki konumunu glendirmek iin onlarca yl harcamaya mecbur brakld. Bu frsat deerlendiren Ching ynetimi Oyrat Hannn Ching mparatorluunun boyunduruuna girmesi iin elinden gelen her eyi yapt. Ching ini nfuzunu, ayn zamanda, valisi Yarkent Hanndan olduka

1190

bamsz hareket etmeye alm ve Oyratlara kar saldrlarda bulunmu Yarkent Hanlnn Komul blgesine yaymaya aba harcamtr.13 in kaynaklarndan edinilen verilere gre, Komul valisi Ubeydullah Han 1696da Pekindeki Ching sarayna beraberinde bir ticaret kervan olduu halde bir eli gnderdi.14 Bir sonraki yl, Galdann olu Supugibeki (Sabutenbala) yakalad ve olu Gafur Bey (Gopa-bek)in konvoyuyla Pekine gnderdi. Ubeydullahn gnderdii her iki heyet de Ching saray tarafndan bir iyi niyet hareketi ve Ching mparatorunun iktidarnn tannmas eklinde anlald, ancak Komul valisi durumu byle alglamyordu: O sadece Zungarya Hanlna kar koyabilmek iin Chinglerden yardm almak istiyordu. Ching saray da 1697 ylnda Ubeydullah Beye hediyeler gnderdi. Ayn zamanda, feodal indeki gelenekler uyarnca, Chingler ona, bir mhr, krmz flama ve gm ile birlikte birinci dereceden Dzasak ve Tarkan unvan verdiler.15 Ancak, Ching ynetimi Ubeydullahn olu ve beraberindekileri (yaklak 100 kii) Sudjouda (Gan-su blgesi) alkoymaya karar verdi, ona ikinci dereceden Bey nvan verdiler ve bu kasabadaki Ching komutann yardmclna atadlar.16 Ubeydullah Hann Komuldaki nde gelen 15 dier grevlisi Sudjouda deiik konumlara atand.17 Her ey Ching ynetiminin Komul valisini onore ettii eklinde grnyordu, ancak gerekte Ubeydullahn olu ve adamlar inde rehin tutulmaktayd. 1696da Ubeydullah, Oryatlara kar yardmn almak iin, Gan-su blgesinin bat ksmnda Jiayuiguam cephesinin banda olan Ching fudutung (yardmc komutan) Anandaya yaklat. General Ananda askerleriyle Komula girmek iim Ching saraynn onayn istedi, ancak Ching ynetimi bir tabur oluturmak zere Komula sadece bir temsilci gnderdi.18 1700de Tsewang Rabtan, o sralar Komul valisinin elinde bulunan Turfan blgesini yeniden Galdann oluna kazandrmak iin bir ok askeri harekata giriti. Topraklarn geri verilmesi reddedilince Oyratlar Turfan blgesine girdiler.19 1712de Tsewang Rabtan lkedeki konumunu olduka glendirmiti ve zerlerinde kontrol kurmak amacyla Dou Trkistana kar mcadelede bir adm daha ileri gitti. Devrim ncesi kadar, Sovyet ve yabanc literatrde, Dou Trkistann 1678-1680 yllar gibi erken bir tarihte Zungarya Hanlna baland ve yllk 100,000 tanga vergi dedii eklinde bir gr bulunmaktadr.20 Ancak, dier baz verilere gre, Yarkent hanl Zungarya kontrolne ancak, Galdann oullarndan birinin 1720ye kadar ynetecei Yarkente vali olarak atand 1713te girdi. Oyrat hkmranlna kar hareketlerin hz kazanmas yznden Yarkent Hanln ynetmekte gle den Zungarya Hanl, Dou Trkistan hocalar ile anlat. Dou Trkistann ynetimini ise her yl hara vermeleri karlnda karatepe hocalar ailesine brakt. Yarkent Hanl zerindeki kontrollerini garantiye aldktan sonra Zungarya Han, Zungaryann gneydou snrlarndaki Ching ordularna kar askeri harekata geti. 1715te Tsewang Rabtan Komula 2,000 kiiden oluan bir asker birlik gnderdi. in kaynaklarna gre, o srada burada Komul

1191

valisinin yerel ordusunun yan sra 200 Ching askeri de bulunmaktayd.21 Tsewang Rabtan tarafndan yrtlen askeri harekat Komulun tamamen Oyratlarn egemenliine girmesi ve Ching garnizonunun yok edilmesiyle sonuland. Ching ynetimine dnecek olursak, Komula inin bat blgelerinden asker getirmeye ve Turfan igal etmek zere durumlarn pekitirmeye alyorlard. Bata Sian Komutan Si Djou olmak zere, Ching generallerinin anlay, Turfann igalinin Tsewang Rabtana kar ortak mcadele vermek zere Ching komutanlarn Kazaklar ve Krgzlarla temas kurmasna frsat verecei eklindeydi. Ancak, Ching ordular Turfan ele geiremedikleri gibi Komulu ellerinde tutmakta da baarsz oldular.22 Komul ve Turfan yenilgilerinden sonra, Ching saray evreleri mparatora Oyrat Hanlna kar daha fazla asker hazrlk yapmamas konusunda fikir verdiler. Bir in kayna unu demektedir: Bugnlerde Bat blgesinin Mslman ve Moollar zayflad. Bu blge kolayca igal edilebilir Ancak, ancak bu imdilik yaplmamal nk bunlar (Dou Trkistanllar - A.Kh.) (Zungarya Hanlnn - A. Kh.) patronaj altndalar.23 1717de Ching devlet adamlarndan biri u itirafta bulunuyordu: ayet byk bir ordu gnderip Turfan igal edip yneticilerinin bizim tarafmza gemesini salasaydk, hatta Komul ve yaknndaki blgeleri devletimizin arasna katsaydk bile hl bu blgeleri elimizde tutmakta baarsz olacaktk.24 18. yzyln ikinci on ylnda, lke iindeki konumunu tamamen glendirdikten sonra Tsewang Rabtan, Ching ynetiminden 1690-1697 yllar arasnda igal ettikleri Halhadaki topraklar geri vermelerini istedi. Ching ynetimi Oryat liderinin bu isteini karlamay reddetti. Bylece Zungarya Hanl ile Ching mparatorluu arasnda sava kanlmaz oldu ve her iki taraf da hazrlklara balad. 25 Zungarya Han, 1717de, Tibette alevlenen i siyas atmalar frsat bilerek, bu lkeyi boyunduruuna ald.26 1720de, Zungarya Hanlna kar mcadelesinde Tibet otoritelerine yardm veriyor bahanesi altnda Chingler Tibete iki blkten oluan dev bir ordu gnderdiler. Haearbi tarafndan komuta edilen blklerden biri Tibete Sichuan blgesi zerinden giderken, general Yan-sing tarafndan komuta edilen dier blk Ching-hai zerinde yol alyordu. Ching ynetimi ayrca Halha prenslerini ve bunlarn ordularn da Tibete gndertti. Bunun yan sra, Chingler Tibetli feodal aalara27 arda bulunarak Oyratlara kar savamalarn istedi. yl sren inat bir savatan sonra Chingler Oyratlar Tibetten atmay baardlar. Bir taraftan Tibete ynelik saldrlarn srdrrken dier taraftan Chingler Dou Trkistana ordularn gnderdiler. 1720de, esasnda Yarkentten bamsz olan Komul ve Turfan yneticileri karlkl ihtilafa dtler. Liderlii Emin Hoca tarafndan yaplan bir grup yerel feodal aa Oyratlardan bamszlklarn kazanmak iin Manuryal inlilerin yardmn kullanmann gerekliliine inanrken,

1192

Aiz Hocann liderliindeki dier bir grup Zungarya Hanlnn boyunduruunu kabul etti28 ve Ching ordularna kar harekete gemeyi talep ettiler. Chingler Komul ve Turfan feodal aalar arasndaki mcadelenin salad avantaj kullandlar ve buraya ordularn gndermeyi kararlatrdlar. 13 Austos 1720de, Alan komutasndaki Ching ordular Komuldan Pichanga (Turfann dousunda) kadar bunu gerekletirdi. Burada yerel halkn gl direniiyle karlatlar. Ancak, Oyratlara kar mcadelelerinde Chinglerin yardmn alabilme umuduyla yerel feodal aalardan bir ksmnn Manuryal inlilerin yannda yer almas yznden, bu direni ksa sre iinde tamamen krld. Pichann ele geirilmesinden bir haftalk sre gemeden Ching ordular Turfan da igal ettiler.29 Chinglere kar olan Aiz Hoca liderliindeki Turfan vatandalarnn bir ksm, Manuryal inli askerlerin basklarndan kamak iin memleketlerini terk ederek Aksu ve Uturfana30 g ettiler. 1721 ylndan balayarak Zungarya Han Tsewang Rabtan, Turfan blgesine ynelik, kar asker saldrlarda bulunmu31 ve bu kararl saldrlar yllar boyu srmtr. Zungaryann dou kesiminde Ching ordularn bir ok kez yenilgiye uratmasnn ardndan, Tsewang Rantan, 1726 ylnda Ching ynetiminden Turfan ve Komulun yan sra Halha sava srasnda Oyratlardan aldklar topraklar geri vermelerini istedi.32 Ayn zamanda, Halha nfusunun Chinglere kar duygularndan faydalanarak Ching hkmranln devirmek iin Halha-Moollarn harekete geirmeye almtr. Ching hkmeti Ruslarn yardmyla Tsewang Rabtan zerinde bir eit caydrc diplomatik bask kurmay amalam, ancak Ruslar Ching sarayna yardm reddederek tarafsz bir pozisyonda kalmtr.33 Tsewang Rabtan 1727de ld ve Zungarya Hanl babasnn politikalarn harfi harfine takip eden olu Galdan Tseringe geti ve Byk Mool mparatorluunu ihya etme fikrini reddetmedi. Ancak iktidara onun gelmesiyle birlikte Oyrat devlet eliti arasndaki karlkl husumet yeniden alevlendi. Ching ynetimi 1729da byk askeri glerini bat snrlarna ekmeye balad. Kuzey Halha zerinden, Zungarya Hann kararghnn yerletii li vadisine byk bir ordu gnderdi.34 Ching saray Tsewang Rabtann lmnden sonra artan i ekimelerden faydalanarak, iki taraftan birden Oyratlara aniden saldrarak devletlerini tamamen ortadan kaldrmaya niyetlendi. Ancak, Ching ordusunun li vadisine ynelen kollarndan biri Oyrat ordular tarafndan Kobdo kasabas yaknlarnda yenilgiye uratld. Bu yenilgiden sonra Chingler, ana kuvvetlerini Zungarya Hanlnn dou snrlarna ektiler ve baarsz olmalarna ramen inatla Oyratlara kar 4 yl boyunca savatlar. Oyrat ordular Manuryal inli igalcileri Turfan ve Barkul blgelerinden atmay baard.35 Chingler Turfan terk ederken Emin Hocay, onun ailesini ve Gua-djou (bugnk Gan-su blgesinin An-si kesimi) yaknlarnda yaayan ve saylar 10.000i bulan (kadn ve ocuklar dahil) adamlarn beraberlerinde gtrdler.36 Chinglerin daha sonra Oyrat Devletini ykmalarnn akabinde, Emin Hoca ve adamlar/halk memleketlerine geri getirildi ve Manuryal inliler tarafndan,

1193

Amursann liderliinde Oyrat halknn ban ektii Ching kart hareketlere kar ve ayrca Dou Trkistann ele geirilmesinde kullanldlar. Galdan Tserin baarlarn pekitirmek iin Halhaya ynelik asker saldrlarn devam ettirdi. Yerel halkn da desteiyle Oyrat ordusu 1730da Halhann kuzey ksmn ele geirdi.37 1731de Ching ynetimi Rus desteini salamak iin yeniden harekete geti ve onlara Zungarya topraklarn paylama nerisinde bulundu.38 Rus ynetimi Ching ini tarafndan yaplan bu neriyi bir kez daha reddetti. Ching ynetimi 1732de Halhaya byk bir ordu getirerek Zungarya Hanlna kar yeni bir saldr balatt. Manurya inlilerinin ordular bir ok savata Oyratlar yenilgiye uratmay baard ve Halhadan att. Ancak, inin kendi topraklarnda bile Ching kart gl hareketler yznden, Manuryal mparator seferinin niha zafere ulaacandan emin olamadndan, Zungarya Hanl ile bar yapmaya hazrd. Halhada yenilen Galdann Tsering, Ching ynetimine bir bar nerisinde bulundu. Ching saray teklifi hemen kabul etti, ancak bir anlama iin hi acele etmedi. Zungarya Hanl ile Ching ynetimi arasndaki bar grmeleri 1739a kadar devam etti. Bu zaman zarfnda, Ching ynetimi hibir varlk gsteremedikleri Dou Trkistana nfuz edebilmek iin Zungaryann gneydousuna ynelik saldrya getiler. Daha sonra, btn glerini seferber eden Manuryal inlilerin komutanlar, Zungarya Hanlna kar daha ileri asker harekatlar iin stratejik adan ar neme sahip olduunu dndkleri Barkulu ele geirmeye altlar. 1735te Ching ynetimi inden Barkula byk bir ordu gndererek39 Komul ve Barkul blgelerinin snrnda pek ok asker harekatta bulundu, ancak baarl olamad. Ching ordularnn Turfan ve Barkuldaki hezimetleri Ching hkmetini Zungaryada gl bir Oyrat Devleti var olduu mddete Dou Trkistan ele geirmelerinin mmkn olmadna ikna etti. Ching mparatoru Chien-lung (esas ismi Hung-Lee idi)1735te, Ching ordularnn bu blgede 17201735 yllar arasndaki savalar neden kaybettiini analiz edip, Yarkent Hanln igal etmeye ynelik daha ileri eylemler gelitirerek, komutanna u emri gnderdi: Gemite, Zungaryallar her yl ordularn (Dou Trkistana) gndererek, Mslmanlara saldryorlar ve onlar linin (Zungarya - A. Kh.) Mslman blgesine yaknl sayesinde boyunduruklarna alyorlard. Eer biz de byle bir amaca (Yarkent Hanln boyundurua almak - A.Kh.) ulamak istiyorsak, o zaman Barkul zerinden Mslman blgesine asker gndermeliyiz ve onlara yiyecek temin etmeliyiz. Aksi halde, Mslmanlar boyunduruumuza almamza ramen ordularmz topraklarnda tutmamz bizim iin ok g olacaktr.40 Kendilerini geici olarak Barkulu igal etmekten al koyan Ching ynetimi, sadece Komul blgesinde pozisyonunu pekitirmeye karar verdi. 11,000den fazla asker ydktan sonra 1736 ylnda, Xing-Xing-Xia (Gan-su blgesinin batsnda)dan balamak zere Sanbao (Komulun bats)ya kadar kilit noktalarn ele geirdiler.41 Bu eylemlerle, Chingler bir taraftan Zungarya Hanlna kar

1194

daha ileri bir asker harekat srasnda kullanabilecekleri bir kpr kurmu oldular, dier taraftan da Oyratlar Ching saldrganlna kar ortak mcadele etmek iin Tibet ile temas kurmalarn engellemi oldular. Barkul blgesinde Manuryal inlilerin ordularnn baarsz olmalarn mteakiben 1739da Chingler nihayet Zungarya Hanl ile bir bar anlamas imzalamakta anlatlar. Bu anlamaya gre, Mool Altay ve Ubsa-nor gl Ching mparatorluu ile Oyrat Devleti arasnda snr tekil edecekti. Oyratlar Zungarya Hanlnn kuzeydousunda topraklarnn bir ksmn kaybediyordu.42 Zungarya ile bir bar anlamas imzalayarak Chingler sadece ksa bir sre iin Hanla kar ak asker saldrlar durdurdu ve yeni bir saldr balatmak iin uygun ann gelmesini bekledi. Oyrat Han Galdan Tsering geride erkek evlat brakarak 1745te ld. Hanlk tahtn ortanca oluna brakmas, her biri farkl feodal saray gruplar tarafndan desteklenen oullar arasnda bir atmann kmasna sebep oldu. Oyrat Devletinin tepesindeki kran krana i siyas mcadele, nceki hann ailesiyle olduka uzaktan akraba olan Dawachinin 1753te ynetici olmasna sebep oldu.43 Dawachinin iktidar iin mcadelesi, Tarabagataydaki aile mlk Dawachininkine komu ve ayn zamanda byk bir Oyrat feodal aas olan Amursana tarafndan desteklendi. Ancak, Dawachi tahta oturduktan sonra bunlar arasnda da bir atma kt ve Amursanann yenilgisi ve Ching mparatorluunun mlkne kat. 1745-1753 yllar arasnda Zungaryadaki olaylarn geliimini yakndan takip eden Ching ynetim evreleri, Oyrat feodal aalarnn kendi aralarndaki i siyas mcadelesinden yaralanmakta ge kalmad. 1750de Dawachiden memnun olmayan Oyrat toplumunun deiik tabakalarndan insanlar Halhaya (Moolistan) g etmeye baladklarnda,44 Ching ynetimi snma ve Dawachiye kar mcadelelerinde destek talebinde bulunan Oyrat feodal aalarnn temsilcilerini zellikle onore ederek kabul etti.45 Ayrca, ynetim sahte kimlikler, rvet ve antaj yoluyla engellenemeyen snr geileri dzenleyerek Zungaryadan Halhaya g eden Oyratlarn saysn artrd. Bunun yan sra, ynetim Oyratlara ve yneticileri Dawachiye kar kullanmak zere, Oyrat mltecilerden mteekkil taburlar kurdu. Ching yetkililer arasnda, Ching imparatorunun vassal hkmeti olarak Amursanay Oyrat Hanl tahtna oturtmann taraftarlar olmasna ramen, mparator Chien-lung, Zungaryann igalinden sonra Oyratlar kk prensliklere blme bunlardan birine vali olarak da Amursanay atamaya karar verdi.46 Fakat bu karar, Chien-lungun Zungarya tahtn elde etmesine yardmc olmaya sz verdii, ba komutan yardmcl grevi verdii ve Chingwang (birinci dereceden prens)47 olarak dant Amursanadan gizli tutuldu. Chinglerin tarafnda yer alan dier pek ok Oyrat feodal aa,48 Ching ordusunun nc birliklerine komutan olarak atand.49

1195

1755 Martnda, tam bir hazrlktan sonra Chingler 50,000 askerden oluan ordularn iki koldan Zungaryaya gnderdiler.50 Bu ordular in ile Oyrat snrlar boyunca konuland. Manuryal general Ban Di tarafndan komuta edilen bir kol Uliasutaydan li Vadisine doru hareket etti ve Zungaryay kuzeyden geti, dier kol ise Shen-si ve Gan-su blgelerinin genel valisi Yung Chang tarafndan komuta edilmekteydi ve birinci kolla birlemek zere Komul blgesi, Barkul ve Urumi zerinden hareket ediyordu.51 Dawachiye dmanlk besleyen Oyrat feodal aalarnn bir temsilcisi olan Zaysan Salar Yung Changn yardmclna atand. Bu iki ordunun haricinde, Chinler Amursana ve Zaysan Salarn 3,000 kiiden oluan ordularn da gnderdiler.52 Sefer srasnda, sayesinde Manuryal inlilerin her iki ordusu da Oyratlarn nemli saylacak herhangi bir direniiyle karlamad.53 Amusana ve Zaysan Salar Ching ordularnn banda gren Dawachinin birok komutan saf deitirdi. Feodal aalarn yknden yorgun den Zungarya halknn alan kitleleri Dawachi ile Amursana arasndaki mcadeleye kaytsz kaldlar. Sradan Oyratlar iin, Zungarya Hanl tahtna kim oturursa otursun fark etmiyordu. Ancak, hi kimse Ching ynetiminin Oyrat feodal aalarn baz temsilcilerinin yardmyla Zungarya Hanln ykp, Oyrat milletinin yzyllar nce kurduklar kymetli devletlerini tarihten sileceini ve ulusal bamszlklarna tecavz edeceklerini dnemiyordu bile. 1755 Hazirannda, Ching ordusunun kuzey ve gney kollar Bortala Nehri Vadisinde (li vadisinin kuzeyinde) saflarn birletirdi ve li vadisine doru yola ktlar.54 Bu sralarda, Dawachi, Ching ynetimini tanmaya ve bar yapmaya hazr olduunu bildirmek zere olunun bakanlk ettii bir heyeti Pekine gndermiti.55 Dmann tamamen yok edilmesine uraan Ching saray Dawachinin teklifini reddetti. Bu srada, Ching ordusunun Amursana tarafndan komuta edilen nc birlii Dawachinin ordularnn direniini tenkil ederek batdan liye saldrd. Baogasanshan dalk blgesinde (linin kuzeybatsnda), kendi saflarna geen Dawachinin komutanlarndan Ayuyxinin ordusunun da desteiyle Amursana, Dawachinin kampna ani bir gece baskn dzenleyerek ordusunun flamasn ald.56 Sonu olarak, Dawachinin kamp panie kapld. Dawachi, yannda kk bir tabur olduu halde babas tarafndan eitilen Hoca Bey (erafeddin Hoca) tarafndan ynetilen Aksu ve Uturfana hareket etti. Btn beklentilere karn Hoca Bey Amursana ve Burhanuddin Hocann telkinlerine uyarak Dawachiyi tutsak ald ve igalcilere teslim etti. Amursana, 14 Mays 1755 gn Dawachinin taburunu Tekes nehri mahllinde darmadan etti.57 Dawachi kamay baard ancak Uturfanda yerel ynetici Hodis (Sabik Hoca) tarafndan yakaland ve Ching komutana teslim edildi, daha sonra da Pekine teslim edildi.58 Dawachinin hezimetinden sonra, Ching ordular li vadisini ele geirdi ve Zungarya Hanlnn varlna son verdi. 1755 yaznn sonlarnda, deiik Oyrat birliklerinin direniini bastran Manuryal inli ordular btn Zungaryay igal ettiler. Btn beklentilerin aksine Ching ynetimi Amursanay Oyrat Han olarak atamad. Eskiden olduu gibi Zungaryadaki Ching ordusunun komutan

1196

yardmcln srdrd. Chinglerin plnnda inin vassal olarak bile bir Oyrat Devletini devam ettirmek yoktu. Chingler Zungaryada kendi asker ve idar sistemlerini iln ettiler. Bu blgeye mparatorun genel valisi olarak general Ban Di atand ve malikanesini liye kurdu (in kaynaklarna gre, Ching valisi li-tsiang-tsyun, yani li Bakomutan olarak adlandrlmaktayd). Ban Diye yardmc olarak cantsan-dachen (Ba ynetici) Ao Zhun-an atand.59 Her ikisi de Manuryalyd.60 Oyrat halkn daha da zayflatmak iin Ching igalciler Zungarya nfusunu Derbet, Hoshot, Hoyt ve Choros olmak zere drt yerleim blgesine ayrdlar. lk iki yerleim blgesi eskiden Derbet ve Hoshot klanlarna mensup olanlar, dierleri ise birka Oyrat klann kapsamaktayd. Chingler tarafndan bu yerleim blgelerine ynetici olarak sadece sangshensler (gnll olarak Chinglerin tarafnda yer alan Oyratlar)61 atand. Asker ve idar nlemlerin tamamlanmasndan sonra Ching ynetimi Zungaryadaki ordusunun byk blmn ine geri gtrd. Oyratlarn kontroln salamak zere kasabalara ve stratejik neme sahip blgelere yerletirdikleri birlikleriyle nispeten kk bir ordu braktlar. zellikle, Tsiangtsiungun kararghnn yerletii lide Ching ynetimi geride 500 kiiden oluan bir garnizon brakt (bunlarn ounluu Chin otoritesine sadk Oyratlardan olumaktayd).62 ok mehur bir Rus Moolojist olan, Zungarya Hanl tarihi zerine temel ilm eserin yazar olan I. Ya. Zlatkine gre, Ching ordusunun byk bir blmnn derhal Zungaryadan ine geri dnmesinin sebebi, bylesine byk bir ordunun inden bylesine uzak bir yerde tutulmasnn sebep olduu korkun masraflard.63 Ancak, dier baz sebepler de yok deildi. Chingler, Oyratlar arasndaki otokrasiyi yok ettikten ve devletlerini tasfiye ettikten sonra onlar ilelebet boyunduruklarnda bulundurabileceklerinden emindiler. Ching yneticiler undan da emindi ki; Hann tahtna Dou Trkistanl feodal aalarn uygun bir temsilcisini koyarak Yarkent Hanln da barl bir ekilde boyunduruklarna almak mmknd, nk bu hanlk daha nce artk var olmayan Oyrat Devletinin boyunduruundayd. Yukarda sylediklerimizin yannda, Ching saray Amursanay etkisiz klmak iin onu Pekine davet etmeye ve tutuklamaya karar verdi. Bakente gelmeyi reddetmesi durumunda, cezasnn derhal orackta verilmesi dnlmekteydi. Ancak, mttefiklerinin korkun niyetlerinin farknda olmayan Amursana mparatorun sarayna gelmeyi kabul etti. Yolu yarlamken Ching saraynn plnlarn rendi ve memleketi Tarbagataya (Zungaryann kuzeybats) kat. Ching ynetiminin beklentilerinin aksine, 25 Eyll 1755te Amursana liderliindeki Oyrat feodal aalar Zungaryadaki Ching ynetimini devirmek ve bamsz bir Oyrat Devletini ihya etmek iin bir isyan balattlar. 28 Eyllde li merkezli Ching garnizonunu tam bir yenilgiye uratan isyanclar ehri ele geirdiler. Ching generali Ban Di ve yardmcs Ao Zhun-an intihar etti.64

1197

1755 sonlarnda lideki Ching otoritelerini devirdikten sonra Amursana kendisini Zungarya Devletinin yeniden ihya edildiini sembolize eden Oyrat Han olarak iln etti. Fakat hanl uzun srmedi. Ching ynetimi, 1756 Martnda, Zungaryaya bir kez daha Amursanann kar koyamad dev bir ordu gnderdi. Yenilen Amursana Kazakistan topraklarna kat. Manuryal inli igalciler Oyratlara ok sert davranarak intikam aldlar ve bu iddet netice olarak sadece Zungaryann alan nfusunun deil, daha bir yl ncesine kadar Ching ynetimini destekleyen Oyrat feodal aalarnn ounun da direniine sebep oldu. lkede yaygn bir Ching kart hareket vard.65 mparator Chien-lung ordularna Oyrat nfusunun kknn tamamen kaznmas emrini verdi. inli Gomindan tarihi Hung Dichene gre, Oyrat ulus-yerleimlerinin ou teslim olmak istemediler (Ching otoritelerine - A.Kh.) ve birbiri ardna isyanlar balattlar. Gaddarlaan Ching saray tsiangtsiung Chao Huey ve dier komutanlarna on binlerce insandan oluan bir orduyla Oyratlar takip ederek ortadan kaldrmalar emrini verdi.66 Amursana derhal anavatanna dnd ve Chinglere kar ayr ayr mcadele veren Oyrat isyanc gruplarn kendi komutasna alarak birletirdi. 1757 bahar ve yaznda bir ok savata Ching igalcileri bozguna uratt ancak igalcileri tamamen malup edemediler. syanc gruplar Ching ordularna gre asker kabiliyet ve silahlanma asndan son derece zayft. Sonbaharda Amursana tam bir yenilgiye uradktan sonra Rus topraklarna kamak zorunda kald, ksa srede burada hastaland ve ld. Manuryal inli igalciler Zungaryal Oyratlar tek tek yok etmeye baladlar. Bir inli tarihiye gre, Bu sefer Chingler zaferlerini en vahi yollarla kazandlar ve hemen hemen btn Zungarya nfusunu yok ettiler. En mreffeh dneminde Zungaryann nfusu 600, 000den fazlayd. Yenilgiden sonra bunlarn 4 / 10u salgn hastalklardan ld, 3/10 ise yok edildi, hayatta kalanlar ise Kazak ve Rus topraklarna katlar.67 I. Ya. Zlatking unu iddia ediyor, Tasvir edildii dnemlerde en az 600,000 kiilik bir nfustan oluan bir milletken Rusyaya kaarak hayatta kalan sadece 30,000 40,000 kiiydi.68 Ching igalciler tarafndan Zungaryada uygulanan vahetten Tayvanl tarihi Liu Itang da bahsetmektedir, 600.000den fazla nfuslaryla Oyrat ailelerin says 200.000den fazlayd. Bunlarn 4/10u salgn hastalklardan dolay ld, 3/10u ldrld, 2/10u lkeyi terk etti ve yaklak 1/10u hayatta kalmay baard. Bu gerekten vahicedir.69 Zungaryann hemen hemen btn yerli nfusunu yok ettikten sonra, Ching igalciler buraya in, Manurya ve Moolistandan getirdikleri Manuryallar, Moollar, Dunganlar ve inlileri70 yerletirmeye baladlar, asker yerleimler, kaleler ve surlar ina ettiler, kilit blgelere garnizon kurdular. Geriye kalan az miktardaki Oyrat nfusa ise Tarbagatay blgesinde otlak alanlar verildi. Zungaryay igal ettikten sonra Ching ynetimi burada kendi asker idare sistemlerini iln ettiler. Manuryal tsiang-tsaiunu genel malikanesi lide olacak ekilde bu blgeye vali olarak atadlar Genel valiye, her birinin maiyetinde bir ka lin-duy dachen (Manurya garnizonlarnn komutanlar)

1198

bulunan tane can-tsan (ef ynetici) yardmc olarak tahsis edildi. Bu sefer Ching otoriteler hi bir Oyrata idarede grev vermediler. Zungaryadaki durumlarn glendirdikten sonra Chingler Dou Trkistan ele geirmeye altlar. Barbarlar barbarlarn kendi eleriyle bastrmak, byk masraflardan kanmak gibi in mparatorlarnn geleneksel politikalarn izleyen Manuryal inliler, Chinglere teslim olmay reddeden Dou Trkistan ynetimine kar muhalif beyaz tepe hocalarnn temsilcilerini kullanmaya karar verdiler. 1720den 1755e kadar Dou Trkistanda iktidar Zungarya Hannn patronaj altnda bulunan kara tepe hocalarnn temsilcisi Danyal Hocann ellerindeydi. Bir dier Oyrat ynetici olan Galdan Tsering, ademi merkeziletirme yntemiyle Yarkent hanln zayflatmak iin, Danyal Hocann oullarn deiik Kagar ehirlerine vali olarak atad. Byk olu Cihan Hoca Yarken valisi olarak atand, ikinci olu Yusuf Hoca Kagar valisi, nc olu Eyp Hoca Aksu valisi ve en kk olu Abdullah Hoca da Hotan valisi olarak atand. Danyal Hoca ailesine dman olan Affak hoca klannn temsilcileri Galdan tsering tarafndan lide kontrol altnda tutulmaktayd. 18. yzyl ortalarnda Zungarya Hanlnda yaanan i siyas ekimelerden yararlanan o sralarda btn Yarkent Hanlnn yneticisi durumunda olan Yusuf Hoca, Zungarya Hanlndan bamszln iln etti ve ordusunu glendirmeye balad. Oyrat hkmranlna kar mcadele iin Kagar halkn seferber ederek, ayn zamanda Orta Asyadan Kokand ve Hive Hanlklarndan yardm istedi. Yusuf Hoca tarafndan takip edilen politikalara sadece Kagarn geni halk kitlelerinin deil, lkenin ynetici snfnn byk ksmnn da destei vard.71 Ancak, 1754 sonunda lmesi onun bu misyonunu tamamlamasn engelledi.72 Yusuf Hocann politikalar, hanedan destekleyen kara tepe sakinleri ile iki hoca grubuna da bal olmayan Uygur feodal aalarnn farkl gruplar arasndaki karmak i siyas ekimeler altnda, olu Abdullah Hoca (Padiah Hoca) tarafndan devam ettirildi. Ching ordularnn Zungaryay ele geirdii zaman, beyaz tepe hocalar klannn yeleri - Hoca kardeler Burhaneddin Hoca ve Cihan (Cihangir Hoca, Han Hoca, Hotsichan) Oyrat hannn gzetiminde lide bulunmaktayd. Ching ynetimi, bu iki beyaz tepe hocasn Dou Trkistan boyunduruklar altna alma amalar iin uygun birer ara olarak grdler. Ching ordular li vadisini ele geirdikten sonra Manuryal inli komutan, Burhaneddin Hocay rakibi Yarkent han Cihan Hocaya kar mcadeleyi rgtlemesi iin Kagara gnderdi.

1199

Ching generali Ban Di, Pekine gnderdii raporda mparatora unlar yazmaktayd, Ben Burhaneddin Hoca (Bolonidu) ve Han Hoca (Hotsichan)y kontrol ettim Bunlara sayg gsteren Kagar Mslmanlar temsilcileri, Yarkent ve Kagar halklar gerekten var. Hocalar kendilerini Aksuya gndermemizi ok istiyorlar, bylece otoritelerini kullanarak Yarkent ve Kagar halklarn yanlarna ekebilecekler. Ben adamlarmla bu istei tarttm ve Mslmanlarn meylini kazanmak zere Aksuya gitmek iin ayrlmalarn emrettim.73 Burhaneddin Hoca ve Han Hoca dnlerinde Ching otoritelerinden yardm isteyerek, bu frsat Yarkent hanlnda iktidar ele geirmekte ve beyaz tepe sakinlerinin ynetimini ihya etmekte kullanmaya altlar.74 1755te Zungaryadaki Ching ordularnn komutan Burhaneddin Hocay inliler, Oyratlar ve Dou Trkistanllardan oluan bir ordu ile birlikte Kagara gnderdi. Kk kardei Cihan Hocay Mslman nfusun gzlemcisi75 olarak atayarak lide rehin tuttular. Amursanann liderlik ettii Ching kart hareket baladnda Burhaneddin Hoca da bu harekette yerini ald. 1756 baharnda bu hareketin ilk dalgas bastrld, bundan sonra cezalandrlmaktan korkan Cihan Hoca pek ok takipisi ile birlikte Kagara kaarak kardei Burhaneddin Hocaya katld. Burhaneddin Hocann Dou Trkistana gelmesiyle, ayr iki hoca fraksiyonuna bal Uygur feodal aalar arasndaki karlkl husumet daha da younlat, bu tam da Ching ynetiminin istedii gibi Hanln savunma kabiliyetini zayflatt. Burhaneddin Hoca Kagara nemsiz kk bir ordu ile gelmesine ramen, blgesindeki halkn byk blmnn desteini ald, zellikle de Krgzlarn, bylece Yarkent hanlnn iktidardaki hanedann (kara tepe hocalar) yenilgiye uratt ve iktidar ele geirdi.76 Yarkent Hanlnda iktidarn beyaz tepe hocalar tarafndan devralnmas Ching ynetimince Dou Trkistann barl teslimi eklinde duyuruldu. Ching imparatoru Zungaryadaki genel valisi Chao Hueye emir vererek, Yarkentin yeni ynetimine verecei harac empoze etmesi kadar yeni Yarkent yneticisini onaylamas ve denecek miktarn tespiti iin grmelerin Ching ordu komutan ile lide yaplmasn istedi. 1756 Kasmnda Chien-lungun Asker Konseye verdii emir yleydi, Dn Shao Hueaye emir verildi. Son zamanlarda Han Hoca (Hotsichan) samimi niyetlerle Pekine bir elisini gnderdi. Emre gre, ayet o haracn derse asker g kullanlmaldr Han Hoca, mevcut tsiang-tsiung ile bizzat kendisi grmek isterse ya da adamn asker kampa gnderirse deyecekleri haracn artlar derhal belirlenmelidir. Chao Huey ve dier ilgililer emre uygun olarak hareket etmelidir.77 Ancak, Yarkentte iktidar ele geiren Burhaneddin ve Han Hoca temsilcilerini Pekine gnderdiler. Beyaz tepe hocalar tarafndan Chinglere denecek haracn miktarn belirleyen Chao Huey, Hocalarn temsilcileri kararghlarna ulamadan ok nce kendi elisi To Lun-tay (Turuntay) haralar toplamak zere Dou Trkistana gnderdi. Ancak, grev yerine getirilemedi ve eli liye

1200

geri dnd.78 1757 Nisannda bir li tsiang-tsiungu yardmcs Amin-tu (Amin-dao)yu komutasnda 100 kiilik bir birlikle birlikte bir ka bin kiilik Oyrat taburunu Kagara gnderdi.79 Kuardayken onun adamlar ehri yamalad ve kan glne evirdi. Burhaneddin ve Cihan Hoca liderliindeki yerel halk Ching vergi toplayclarn ellerinde silahlaryla karladlar; sonu olarak, 2 Temmuzda Amin-tu ldrld ve asker birlikleri tamamen yok edildi.80 Ching ynetimi itaat etmeyen Yarkentlileri ve isyanc olarak adlandrdklar liderlerini iddetli ekilde cezalandrmay kararlatrd. Ancak, 1758 Maysnda ynetim bu blgeye asker gndermekte baarsz oldu, nk ordu Zungaryadaki cezalandrma operasyonlarna katlmt. Burhaneddin Hoca ve Cihan Hoca, Manurya inlilerine kar gayretli bir ekilde sava hazrlklarna baladlar ve dier Kagar ehirlerine de g birlii yapma arsnda bulundular. Beyaz tepe hocalarnn Dou Trkistandaki plnlarn yrtmek zere kr krne Ching ynetiminin elinde maaya dnmeyi red etmesinden sonra, Manuryal inlilerin ordular, Kuar valisi Oduy (Avdey) ve olu Osman, Bay valisi Kaydamat ve olu Abdurrahman ve Hojisy Bey (Hodis, ya da Hotsisy ya da erafeddin Hoca, Uturfann nceki valisi Yusuf Bey) vesaire gibi dier Dou Trkistan feodal aalarnn desteini almaya altlar. Bu feodal aalar grubu Yarkent hanlnda iktidar ele geirmeye arzuluydu. Ching ynetimi de uzun sredir bunlarn bu arzularnn farkndayd. Bir kaynaa gre, Tsiang-tsiung Ban Di mparator Chien-lungun emirlerine uyarak Yarkent ve buraya bal kasabalarda iktidar ele geirmeleri iin Hodis ve Burhaneddin Hocay Kagar blgesine gnderdi. Fakat Hodis gizlice Amursanay ziyaret etti ve Yarkent ve Kagar ele geirildiinde Dou Trkistann yneticisi olmas iin kendisine yardm etmesini istedi.81 Kara tepe hocalar hanedannn ynetimindeki yllarda, Dou Trkistan feodal aalar Oyrat Hanlarnn yardmyla bunlarla savat, halbuki Burhaneddin Hocann kara tepe sakinleriyle savat yllarda bu aalar beyaz tepe hocalarn desteklemilerdi. Fakat, Burhaneddin Hoca Yarkent Hanlnn yneticisi olur olmaz bu feodal aalar, beyaz tepe hocalar fraksiyonuna kar mcadelede srtlarn dayayabilecekleri yeni glerin arayna giritiler, bylece Zungaryann Ching otoriteleri ile anlama noktasna geldiler. Ching ordular tarafndan Dou Trkistana yaplan asker seferin afanda, idareci hocalar hanedanna muhalif olan en mehur yerel Uygur feodal aas, Uturfann eski valisi olan Hodis idi. Burhaneddin Hocann ynetimde olduu dnemde, o ve oullar Yarkent Hanlnn bir ok ehrinde kilit mevkiler igal etmilerdi. Hodisin kendisi de Hotan ehrinin hakim beyi-valisiydi. Olu Muzaffer Uturfan ve dier olu Abdssettar Aksu da babalarnkine benzer pozisyonlar igal etmekteydiler ve Hodisin kardei Abdul Bey de Yarkent ehrinin hakim beyi-valisiydi. Ching ynetimi, zamannda Zungarya Han Dawachiyi Ching yetkililere teslim ederek sadakatini gstermi olan Hodise gvenmekteydi.

1201

Bunlarla e zamanl olarak, Yarkent Hanln zayflatmak iin Ching otoriteleri Dou Trkistann Uygur ve Krgz nfuslar arasndaki uyumazlklar artrmann hesaplarn yapmaktaydlar. Bu amala, igalci Chingler baz Uygur feodal aalar araclyla Hojisy Bey ailesini Hoca kardelere kar kkrtmay baardlar. Sonu olarak Hojisy Bey Chinglerin safnda yer ald. Burhaneddin Hoca ve Cihan Hocann liderlik ettii Ching kart eylemler baladktan hemen sonra, Zungaryadaki Ching otoriteler Dou Trkistandaki Uygur ve Krgz feodal aalar arasndaki uzun sredir devam eden farkllklar hesaplayarak, destek olmak bahanesiyle Krgzlara yaklatlar. Krgzlarn nde gelenlerine, Ching mparatorunun ordularn Dou Trkistana sadece isyanclar, yani Hoca kardeleri cezalandrmak iin gnderdiini ve Krgzlarla iyi komuluk ilikilerini devam ettirme niyetinde olduunu sylediler.82 Ayrca Ching mparatoru Chien-lungun Dou Trkistann Krgz liderlerine hitabnda belli belirsiz bir tehdit de bulunmaktayd:83 Eer sizin (Krgzlar - A.Kh.) itaat etmeme gibi bir niyetiniz varsa bu sadece sizin sorununuz. Ancak bu durumda kendi banza kalacaksnz. Zungaryada imparatorluun snrlar iinde hareket etmez ve hareketlenirseniz, ordumuz sizi cezalandracaktr84 Ching otoriteler Kagar Krgzlarn Hocalardan ve Yarkent Hanlnn Uygur nfusundan izole etmeyi byk lde baardlar. Manuryal inlilerin Zungaryada uyguladklar vahete ahit olan Kagarl Krgz feodal aalarn Ching mparatorunun bylesine bir tehdidini grmezden gelme gibi bir anslar bulunmamaktayd, bundan dolay kendilerini gvenceye almann bir yolunu bulmalydlar. Kagar blgesindeki baz Krgz feodal liderler Ching ynetimi ile barl ilikiler kurmay denemekteydi, hatta temsilcilerini Pekine gnderdiler, ancak bunu yapmakla birlikte, Kagar blgesini igal etmeleri durumunda Manuryal inlilere yardm edeceklerine dair herhangi bir mecburiyet altna girmediler. 85 Ching otoritelerinin Hojisy Beyin ailesini, ve Kagar blgesindeki baz Krgz feodal aalarn asker harekatlarda istihdam etmeleri86 Dou Trkistandaki Ching kart birlii zayflatt, Krgzlarla bu blgenin yerleik nfusu olan Uygurlar arasnda ve hatta Uygur feodal aalarnn kendileri arasndaki tansiyonu artrd. 1758 Hazirannda, mparator Chien-lungun emriyle hazklklar tamamlandktan sonra Manuryal general Yaerkhashan tarafndan komuta edilen 10,000 kiilik bir Manuryal inli ordu Turfandan Kuara doru yrye geti. Vali Oduy87 da Uning saflarna geerek88 saldrgan orduya elik etmekteydi. Ching ordular, Kuharda, Burhaneddin Hoca ve Cihan Hocann ordusunun gl direniiyle karlat. Manuryal inli saldrganlar, ay boyunca kuatma altnda kalan Hoca ordusunun ancak yiyecekleri ve silahlar tkendikten sonra Kuar terk etmeleri zerine ehri ele geirebildiler.89 Kuardan sonra, Ching ordular fazla savamak zorunda kalmakszn Hojisyin emriyle Cihan Hoca tarafndan savunulduu tahmin edilen Aksu ve Uturfan ehirlerini de ele geirdiler (30 Ekim 1758).90

1202

Ching igalciler en gl direnile 1758in sonlar ve 1759un balarnda Yarkentte karlatlar. ehir halk, Cihan Hocann ordusuyla omuz omuza dmana cesurca direndiler. ehrin 3 ay sren bir kuatlmasn mteakiben, Chao Huey liderliindeki Ching ordular yenilgiye uratld. inliler tamamen yok olmaktan, ancak Cihan Hocann yerel Krgzlara kar savamak zere ordusunun bir ksmn Kagara sevk etmesiyle kaabildiler. 1759 Martnda Manuryal inli ordular yeniden toparlanabilmek zere Aksuya ekildiler. 1759un yaz balarnda, yeni takviyelerle glenen igalciler nce Hotan civarnda kaybettikleri topraklar geri aldlar, ardndan da yerel halkn desteiyle Cihan Hocann ordusu tarafndan mdafaa edilen ehrin kendisini ele geirdiler.91 Zungaryadaki Ching otoriteler, 1759 yaznda, Aksuya devasa bir ordu getirdiler, askerlerinin says 30,000i buldu ve iki yne doru yeni bir saldr balattlar. Burhaneddin Hocann blgesi olan Kagara doru ve Yarkente doru. Ching ordularnn yaz seferi bu ehirler ve evresindeki blgelerin igaliyle sonuland.92 Dou Trkistanllarn kordinesiz taburlar, Kagarn dalk blgelerinde, Manuryal inlilere kar byk direni gstererek geriye ekilmek iin zaman kazandlar. Ancak, 1759 yl sonunda direnileri sayca mukayese edilemeyecek kadar ar byk olan dman glerince bastrld. ou igalciler tarafndan hemen idam edilmek zere 12.000den fazla insan tutsak alnd.93 Ayn yln sonunda Dou Trkistandan Burhaneddin Hoca ve Han Hoca liderliindeki 12.000 aile igalcilerin basks altnda topraklarn terk ederek Dou Trkistandan katlar. ki karde, yerel halk tarafndan ok iyi karlandklar Badahana gittiler, geriye kalan 9,000 aile ise Kokanda gt.94 Ching komutan, Badahan valisi Sultan ahtan, hocalar teslim etmesini istedi, aksi durumda savala tehdit etti.95 Bir bilgiye gre, Sultan ah, Hocalar ldrd ve Cihan Hocann kellesini Chinglere teslim etti.96 Baka bir bilgiye gre ise, Burhaneddin Hoca ve Cihan Hoca Ching komutann gnderdii adamlar tarafndan yakaland ve Ching otoritelere teslim edildi, bu otoriteler de kafalarn uurmak suretiyle onlar idam ettiler.97 Bu konuda yaptmz aratrmalar, birinci bilginin tamamen temelsiz olduunu, ikincisinin ise tam olarak doruyu yanstmadn gstermitir. Hoca kardeler kimlii belirsiz kiilerce (katillerin Chingler tarafndan gnderildikleri tahmin edilmektedir.) ldrlmler ve Badahana gmlmlerdir. Byk Hocann gizlice yeniden gmlen cesedi Ching istihbarat ajanlar tarafndan yl sonra yani 1763te bulunmutur. Cihan Hocann cesedi ise Ching ordu komutan tarafndan gnderilen adamlar tarafndan mezarndan karlm ve paralanarak Kagara gtrlmtr. Ching igalciler, bu blgeyi ynetme iddiasnda bulunma ihtimallerini engellemek iin Dou Trkistan apnda beyaz tepe hocalarnn btn ailelerini takip ederek yok etmilerdir. galciler, Buharada bir yerlerde ortadan kaybolmay baaran Cihan Hocann olu Sarmsak98 haricinde beyaz tepe hocalarnn btn aile yelerini yakalamay baarmlardr.99 galci Chingler sadece Hocalarn ailelerini deil Kagar blgesinin sivil halkn da vahice cezalandrmtr. Daha nce Chinglerin safnda yer alan yerel feodal aa Hojisy Bey, btn akraba ve

1203

yaknlaryla birlikte Pekine yerlemiti. Hojisy Beyi Yarkent taht zerinde hak iddia edebileceklerden biri olarak gren Chingler, onu, anavatan ve halkndan uzak tutarak, Dou Trkistandaki konumlarn garantiye almaya almlardr. Ancak, bamszlk ve zgrlk iin yanp tutuan halk durduramamlardr. Daha henz 1760 bahariyken, eski Yarkentin vatandalar, igalcilere kar bir mcadele balattlar. Pekin, Dou Trkistanllarn liderlik ettii Ching kart mcadeleye dair rahatsz edici mesajlar almaya devam etti ve bu mcadele bir sonraki yzyl boyunca da durmakszn srd.100

Zungarya ve Dou Trkistan igal eden Ching mparatorluu snrlarn nemli lde batya doru geniletti. Chingler mineral kaynaklar asndan zengin devasa bir blgeyi topraklarna katmt. Zungarya ve Dou Trkistandaki Ching memurlar, Ching otoritelerinin bu blge halklarndan ald gelirin nemli bir ksmn zimmetlerine geirmekteydiler. in resm kaynaklar, Zungarya ve Dou Trkistandaki Manuryal inli ordular101 bulundurmak ve ynetimi devam ettirmek iin yllk hazine harcamasnn 333,400 gm liang miktarnda olduunu, buna karlk yerel halktan toplanan haralarn sadece 58,000 liang olduunu kaydetmektedir. Bu a kapamak iin Pekin saray her yl 275,000 liang tahsis etmek zorundayd.102 Uygur yazar Zunoon Kadiri unlar yazmaktadr, Manuryal inli memurlar genellikle Pekinden Dou Trkistana kk bir sandkla geliyorlar ve buray altn, gm ve deerli eyalarla dolu kz arabalaryla terk ediyorlard.103 Zungarya ve Dou Trkistan ele geirdikten sonra, Ching ynetimi igal edilen blgede ynetim deiimini iln etti. Zungaryay idar blgeye ayrdlar: li, Urumi ve Tarbagatay. Urumi blgesi btn kadim Zungaryay kapsyordu. Bu blgeye ar nemli blge stats verildi. Bu blge ile inin bat ksm arasnda neredeyse geilmesi imknsz yar l bir blge uzanmasna ramen, Ching ynetimi, Gansu-Shensiyi104 genel valiliini de kapsayacak ekilde Urumi blgesinin corafik konumunu ve stratejik nemini hesaba katyor ve orada indekiyle ayn idari sistemi kuruyordu. Urumiye bakan olarak dutung mevkiinde bir grevli, yardmclna da fudutung mevkiindeki bir grevli atand. li ve Tarbagatay blgeleri, Sincan diye adlandrlan yeni askeri ve idar blgeye dahil edilmilerdi. Bu blgelere ba olarak liye tsiang-tsiunun yardmclar - zan-tsian dachens atand. (Dou Trkistanda olduu gibi) li blgesinde, yerel feodal aalarn haklarnda nispeten byk ksntlar olmasna ramen, konvansiyonel beylik sistemi devam etti.

1204

Dou Trkistan ayr kasabalara blnd: 4 adet byk lekli,105 3 adet orta lekli106 ve 23 adet kk lekli kasabalar.107 Byk kasabalarda ynetici ef genellikle ban-shi dachen (genel iler valisi), orta lekli kasabalarda - lin-duy dachen (garnizon komutan) eklinde adlandrlmaktayd. Ban-shi dachens ve lin-duy dachenslerin tasarrufunda olmak kaydyla, bu kasabalara konulanm Manuryal inli askerlerin garnizonlar bulunmaktayd. Dou Trkistandaki btn Ching memurlar li tsiang-tsiunun (Ching ynetiminin Zungarya ve Dou Trkistandaki genel valisi) yardmcs konumundaki can-tsan dachenin maiyetindeydiler. 1804 ylna kadar, lin-duy dachem mevkiine sadece Manuryallar108 atand. Dou Trkistanda stn yetkilerle donatlm yerel otoriteleri, asker gleri ve devlet idaresini yok eden Ching ynetimi, geriye sadece haklar kstlanm deiik mevkilerdeki beylerin ahsnda yerel ynetim organlarn braktlar. Her eyden nce miras yoluyla beylik ortadan kaldrld. Eskiden genellikle Dou Trkistanl hanlarn akrabalar, Hocalar aile fertleri beylik makamna atanmaktayd. Ching ynetimi altnda, Beylik makamna Hocalar klanna muhalif yerel Uygur feodal aalarn temsilcileri atanmaya balad. Yeni atanan beylerin sadece Dou Trkistandaki Mslman halkn sivil ilerinin ynetecei, ancak sulananlara lm cezas veremeyecei savlanmaktayd.109 Beylerin, daha st mevkideki Ching memurun onay olmakszn herhangi bir ciddi konu hakknda bamsz olarak karar vermesine msaade edilmemekteydi. taat etmeyenler kat bir ekilde cezalandrlmaktaydlar.110 Uygur beylerin Ching ynetimine bamllklarn glendirmek ve Ching ynetiminin kendilerine verdii grevleri yerine getirmeye tevik etmek iin, mevkilerine gre kendilerine toprak tahsisi ve topraklarn ilenmesi iin serfler verilmekteydi. Ancak verilen bu araziler babadan oula miras yoluyla gemezdi. Ching ynetimi Komul ve Turfan blgelerinin valilerine zel imtiyazlar salad. Yukarda mevzu bahis olduu gibi, 17. Yzyln 20li -30lu yllar kadar erken bir tarihte bu valiler Oyrat Hannn kontrolnden kmaya almakta, Ching saraynn desteini aramakta ve Manuryal inlilerin Zungarya ve Dou Trkistan igalleri srasnda Ching ordularna destek vermekteydiler. Bu iki blgenin valilerini cesaretlendirmek suretiyle Ching saray, onlarn yerel Uygur halkn ynetmeye hakk olduunu onaylad ve bunlara arsayla beraber Ching prenslik unvanlar verdi. Yine de, Ching ynetimi Komul ve Turfanda asker garnizonlarn korudular ve kumandanlar araclyla Uygur prenslerini her gn kontrol ettiler. Ching otoriteler, Dou Trkistandaki btn yerleim yerlerini stratejik nemlerine bal olarak kategoride alt blmlere ayrdlar: Birincisi -dung-sy-cheng- drt dou kasabasn,111 ikincisi -sisyicheng- drt bat kasabasn,112 ncs -dung-lu- dou yolu boyunca konulanm yerleimleri iermekteydi.113 Dung-lu al blgesinin Uygur feodal aalar, dung-sy-cheng ve si-sy-cheng alt blgelerinden daha avantajl durumdaydlar. Dou Trkistann son iki alt blgesine dahil olan kasabalarna, Ching otoriteleri genellikle Chinglerin gvendii Komul ve Turfan prenslerinin114 aile fertlerinden birini atamaktaydlar.

1205

mparator Chien-lungun fermanlarndan birinde yle denilmektedir, Yarkentin Mslmanlar ok itaatkar deillerdir. Bu yzden onlar ynetecek beylerin seimi ar derecede nemli bir meseledir. Yarkenti ynetmek iin Emin Hocann, ve Kagar ynetmek iin de Yusuf Hocann atanmas uygundur. Uzun sredir tandmz bu tr insanlarn bize verecekleri hizmete gvenebiliriz. Byk seferin (Dou Trkistann igali - A. Kh.) tamamlanmasndan sonra bu yola gidilmelidir.115 Ching otoriteler, Dou Trkistandaki Manuryal memurlara tercman olarak sadece aslen Turfan ve Komuldan olanlar istihdam ettiler.116 Zungaryann Manuryal inliler tarafndan igali beraberinde bu blgedeki nfusun etnik yapsnda kkl deiiklikleri de getirdi. nceleri nfusun ezici ounluunu, esas olarak hayvan otlatmakla uraan bat Moollar, yani Oyratlar oluturmaktayd. Zungaryann igali srasnda neredeyse hepsi yok edildi.117 Chinglerin eline getikten sonra Zungarya nfusunun baskn unsurunu inden, Dou Trkistandan, Kuzey ve Gney Moolistandan gelen yeni yerleimciler oluturmaya balad. Trk dilleri konuanlar ve Oyratlar aznla dt; nceleri li Vadisinde, daha sonra da Tarbagatayda toplandlar. inden gelerek blgeye yerleen Dungan ve inli yerleimciler toprak ileme, iftilik ve sanatkarlkla uramaktaydlar. Zungaryaya yerleen Moollar ve Manuryallar ise daha ok askerlik hizmetleriyle megul olmaktaydlar. Sosyal konum asndan Manuryallar toplumsal snflarn en stndeydiler. Zungaryadaki en yksek idar mevkilere bunlar atanmaktayd. Moollar ve inliler ise ancak, nispeten dk seviyeli idar pozisyonlara gelebilmekteydiler. Ching igali Zungaryadakinin boyutlarnda olmasa da Dou Trkistann etnik yapsnda da baz deiikliklere sebep oldu. Burada eskiden olduu gibi nfusun arlkl ksm Uygurlar, Krgzlar, zbekler ve dier Trke konuan milletlerden olumaktayd. Sosyal tabakan en stnde inliler, Manuryallar, Halha Moollar ve Dunganlar bulunmaktayd. Hem Zungaryada hem de Dou Trkistanda Manuryallarn ve inlilerin yere Mslman nfusla iletiim kurmas kat bir ekilde yasaklanmt.118 Bu durum, kendini bu blgelerdeki kasaba plnlamalarnda ak ekilde gstermektedir. Manuryal inliler tarafndan ele geirilmeden nce Zungarya ve Dou Trkistandaki ehirler kalenin bulunduu ve imtiyazl snfn yaad bir merkez ve sanatkarlarla kk esnafn yaad banliylerden olumaktayd, sonra Ching rejimi altnda baz ehirlerin yaps kkten deitirildi. Artk Urumi, Kulca, Komul ve dier ehirler paradan olumaya balamt: man-cheng (Manurya ehri), han-cheng (in ehri) ve huey-cheng (Mslman ehri). Kural olarak, Manuryallar ve inlilerin yaadklar blgeler yerel halktan korunmak iin yksek surlarla evrilmekteydi. Zungarya ve Dou Trkistanda yerel halktan olanlarn Ching otoriteler119 tarafndan man-chenglerde ve hanchenglerde kurulan enstitlerde eitim almasna izin verilmemekteydi.

1206

inli bir tarihi, zellikle Zungarya ve Dou Trkistanda olmak zere, Ching ynetiminin Kuzeybat indeki milletler politikasn anlatrken unlar kaydetmektedir: Kanl katliamlardan ayr olarak Manuryal inli valiler, sinsi bir bask ve lkenin deiik etnik gruplar arasnda etnik atmalar kkrtma politikas da izlemilerdir. inliler barbarlar barbarlarn kendi elleriyle ynetmek eklindeki ana metodolojiyi uygulamlardr. Bir etnik grubu dierine kar harekete geirmiler ve karlkl dmanlklar kkrtmlardr. zellikle, kuzeybat blgelerinde, etnik gruplar engellenemez bir ekilde bask altnda tutmak iin, Moollarla inliler, Moollarla Dunganlar, inlilerle Dunganlar arasnda nefreti ve kan davalarn kkrtmlardr.120 Zungarya ve Dou Trkistann igalinden sonra Ching ynetimi bu blgelerin halklarnn ekonomik hayatnda da esasl deiiklikler yapmtr. Zungaryada be yeni toprak maliklii ekli ilan edildi: bing-tun (inli askerler ve Manuryal olmayan dier askerlerin askeri yerleimi), tsiang-tun (srgnde olanlarn yerleimi), huey-tun (Kagar blgesinden tehcir edilen Uygurlarn yerleimi), hutun (inden gelen yeni yerleimcilerin yerleimleri) ve ci-tun (Manuryal askerlerin yerleimi).121 Chin igali beraberinde, alan nfusun smrlmesini artracak ve onlar yeniden ekillendirecek yeni retim ilikileri de getirmiti. Zungaryadaki topraklarn nceki sahipleri yurtdna gt iin, bunlarn mlkiyetindeki btn topraklar Manuryal inliler tarafndan i edilmitir. Dou Trkistanda ise, Ching igalinden sonra retim ilikileri nemli lde deimemitir, ancak, burada da asker yerleim gibi toprak sahiplii yeni bir ekil almtr. Chingli igalciler lkenin nceki yneticilerinin, feodal aalarn ve Ching saldrganlna kar koyan kyllerin mallarn kamulatrmalar sonucu toprakalarn nemli bir ksmna el koydular; ayrca yarc iiler de bulunmaktayd.122 Chingler tarafndan kamulatrlan, Dou Trkistann yerel halknn topraklarnn nemli bir ksm Ching ynetiminin yerel temsilcileri olan Uygur beyleri tarafndan devralnd. Ching igalinin neticesi olarak, ticaret ve bor verme yoluyla Zungarya ve Dou Trkistann ekonomik yaamna yaygn bir inli nfuzu hkim oldu. Bu durum, borlarn artk demekte glk eken ifti nfusun arazisini elden karma ve toprak mlkiyetinin inli toprak aalarnn, tacirlerin ve bankerlerin / tefecilerin eline gemesi srecine yardm etti. Bu sre kylln daha ayrmlamasna ve smrnn daha da artmasna sebep oldu. Chingler, tpk inde olduu gibi, igal ettikleri blgelerde de bankerlii / tefecilii yasal kldlar.123 Chingli yetkililer, sk sk olduu zere, nfusun byk ounluundan toprak, kelle ve dier vergileri toplarken, bu vergileri vermeyen kylleri ya krbalatyorlard ya da idam ediyorlard.124 gal ettikleri blgelerdeki mal piyasalar kontrol edebilmek iin, Chingler, igalden nce kullanlan paralar / senetleri inde tedavlde olanlarn benzeri yeni bakr paralarla deitirdiler. Paralar Yarkent, Aksu ve lide baslmaktayd.125 Baslan paralarn says ayarlanamamaktayd. Snrlanamayan para basm para kurlarnda, herkesten nce Zungarya ve Dou Trkistann fakir halknn hissettii srekli devalasyona sebep olmaktayd.126

1207

Ayn zamanda Chingli igalciler bir halk kamu ticaret a kurarak Dou Trkistan ve Zungaryadaki inli tccarlarn faaliyetlerini gelitirdiler.127 inli ticaret sermayesi bu blgenin her yerini zgrce dolama hakkn kullanrken, yerel tccarlar bu haktan mahrum braklmt. Bu kanunu herhangi bir ekilde delmek sert ekilde cezalandrlmaktayd. Ayrca Uygur tccarlarn inli meslektalar ile ehrin ayn blgesinde yaamalar yasaklanmt.128 Bata Kazaklar olmak zere, yerel halkn mallarn satarken zgrce fiyat belirlemelerine msaade edilmemekteydi. Kazaklar hayvanlarn inli otoritelerin belirledii fiyatlardan satmak zorundaydlar.129 Souk elie dntrebileceklerinden duyulan korkuyla, ayrca, Kazaklarn metal eyalar satn almasna da msaade edilmemekteydi.130 Ching otoriteleri vergi koyarken de inli tccarlara daha fazla kar salamaktaydlar. inlilerin deyecei vergi ya da har miktarlar yerel tccarlarn deyecekleri miktarlarla mukayese edildiinde son derece kk kalmaktayd.131 Bylece, Ching ynetiminin Zungarya ve Dou Trkistanda uygulad ticaret politikas yerel ticaret sermayesinin durumunu zayflatmay ve kstlamay amalamaktayd. Bunu yaparken Ching igalcilerin kafasnda sadece ekonomik deil siyas hedefler de vard. Bu politika, yerel tccarlarn ve ticaretle ilintili yerel halkn, Ching ynetimine kar duyduklar memnuniyetsizlii ifade etmelerine ve Chinglerle igal altndaki yerel nfus arasnda gl kartlklarn olumasna sebep olmaktayd. Zungarya ve Dou Trkistann Manuryal inli ordular tarafndan igal edilmesinden sonra, yerel halkn igalcilere kar mcadelesi hibir zaman durmad. Ching kart isyanlarn balcalar arasnda unlar saylabilir: 1767de Uturfan syan, 1822 ve 1825-1828 yllar arasnda Cihangir Hocann liderlik ettii isyanlar, yedi hocann liderlik ettii 1847 isyan ve 1857de Valikhan Turann liderlik ettii isyan. Manuryal inli otoritelere kar Dou Trkistann yerel halknn nclk ettii bu mcadelenin amac ulusal devletlerini ihya etmekti. Bu mcadeleye btn sosyal tabakalar katlmaktayd. Zungarya ve Dou Trkistandaki Manuryal inli kolonyal ynetim, sregelen Ching kart eylemlerin sebebini, ayr ayr, yerel yneticilerin ihmali ya da zaaflarnda, yerel etnik gruplarn yaygn cahilliinde ve Ching imparatoruna aka ve kr krne itaat etmeyi salayacak Konfyan standartlar ve geleneklerin bilincinde olmamalarnda grmekteydi. Bu sebepledir ki Chingler, liangzhen (iyi insanlar) ve bu-liang-zhen (kt insanlar) olarak iki kategoriye ayrdklar bu blgelerde yaayan btn halklar barbarlar olarak adlandrmaktaydlar. Chingler ayrca, bu blgelerdeki yerel nfusun Ching kart eylemlerde bulunmalarnn bir sebebini de, Chingler gelmeden nce iktidarda bulunan yerel hocalarn soyundan gelenlerin, lkede kendi ynetim yeteneklerini yeniden tesis etmek iin srekli gayretlerinde grmekteydi. Bundan dolay, Manuryal inli otoriteler Kagar hocalarnn klanlarnn btn fertlerini sadece fiziksel olarak ortadan kaldrmakla kalmam, her yl Kokand Hanlna para ve ay-yapraklar gndermek suretiyle bu hanlkta mlteci durumunda olan hocalarn hayattaki nesillerinin burada kalmalarn salamaya ve

1208

bu kiilerin Dou Trkistana girilerine msaade edilmemesine almlardr. Chingler, ayn zamanda, kat asker ve polisiye nlemler alarak yerel halk zerinde srekli kontrol salamlar, bir etnik grubu dier etnik gruba kar harekete geirme ve karlkl dmanlklar krkleme / kkrtma politikalarn takip etmilerdir. 1 Refer to: B. P. Gurevich, Vtorjenie Chinskoy mperii v Tsentralnuyu Aziyu vo votoroy

Polovine XVIII Veka i Politika, storiya SSSR, 1973, no. 2; On je, Velikohanskiy Shovinizm i Nekotore Vopros storii Narodov Tsentralnoy Azii v XVIII-XIX Vekax, Vopros storii, 1974, no. 9; S. L. Tihvinskiy, Velikohanskiy Gegemonizm i Publikatsii na storicheskie Tem v KNR, Vopros storii, 1975, no. 11, s. 64-69; B. P. Gurevich, V. A. Moiseev, Vzaimoootnosheniya Chinskogo Kitaya s Djungarskim Hanstvom v XVII-XVIII vv. i Kitayskaya stografiya, Vopros storii, 1979, no. 3. 2 s. 119. 3 4 Ditto. Siao Chising, Tsunlin shand Tsyanlun Tszigun (Cian-lungun Ordularnn Pamirdeki Shi Yuy-sin, Bo huang-yan chitsao che (Slanderers reproof), Lishi yan-tsiu, 1974, no. 1,

Askeri Baarlar Hakkndaki Hatra Plaketi), Lishi Yantsziyu, 1977, no. 6, s. 126. 5 6 Ditto, s. 126-127. Kara tepeliler tarikat saak Vali tarafndan kurulmutur, Beyaz tepeliler tarikat ise shan-i

Kalyan tarafndan. Her ikisi de, Kagara g ederek burada Dou Trkistanl Hocalar hanedann kuran Orta Asyal mehur ilahiyat Mahmut Azam Hocann (? -1542) oullardr. Kardeler dini grlerindeki farkllklardan dolay ayrla dtler ve bu da iki dman tarikatn domasnda temel sebep oldu. ok ksa zaman iinde de bu farkllklar lkede kardeler ve onlarn taraftarlar arasnda ekonomik ve siyasi pozisyonlar iin mcadeleye dnt. Kara Tepelilerin nfuz merkezi Yarkentti, Beyaz Tepelilerin ki ise Kagar 7 8 9 10 11 12 V. V. Bartold, Sochineniya, T. 8, M. 1973, s. 186. Vnenyaya Politika Gosudarstva Chin v XVII Veke, M. 1977, s. 72-94. . Ya. Zlatkin, storiya Djungarskogo Hanstva (1635-1758), M. 1964, s. 162-323. S. L. Tihvinskiy, storiya Kitaya i Sovremennost, M. 1976, s. 26. Tsit. po: A. S. Martnov, Status Tibeta v XVII-XVIII vv., M. 1978, s. 66. Podrobno sm.: tam je; Vneshnaya Politika Gosudarstva Chin v XVII v.; . S. Yermachenko,

Politika Manjurskoy Dinastii Chin v Yujnoy i Severnoy Mongolii v XVII v., M. 1974. 13 Komul blgesinin merkezi-Komul ehri (incede Khami).

1209

14

Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao Tszyan Byan (Uygurlarn

Tarihi zerine Materyallerin Ksa Bir Derlemesi), v. 2, Pekin 1956, s. 29. 15 Tarkan (daerhan) -Trkler ve Moollarn onur verici nvan. Bu nvanla ereflendirilen bir

kii yksek otoriteler tarafndan vergilerden, askeri hizmetten ve yasal adan bir hatalar olduunda dokuz kez iin cezlaradan muaf tutulmaktaydlar (storiya Uzbekskoy SSR, Tashkent 1974, s. 99). 16 17 18 19 20 Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao..., s. T. 2, s. 29. Ditto. Ditto. Ditto. Ch. Ch. Valihanov, Sobranie Sochineniy, T. 2, Alma-Ata 1962, s. 303; V. V. Bartold,

Otchyot o Komandirovke v Turkestan, Sochineniya, T. 8, M. 1973, s. 186; L. . Duman, Agrarnaya Politika Chinskogo (Manjurskogo) Pravitelstva v Sintszyane v Kontse XVIII Veka, M.-L. 1936, s. 77; S. R. Barkley, The History of the Khojas of Eastern Turkistan Summarised from the Tazkira-ikhwajagan of Muhammad Sadig Kashgari, Asiatic Society of Bengal, Vol. LXVI, p.1. Calcutta 1898, s. 28-67. 21 22 23 29. 24 25 26 Ditto, s. 30. . Ya. Zlatkin, storiya Djungarskogo Hanstva, s. 338. Onyedinci yzyln ortalarndan onsekizinci yzyln ortalarna kadar deiik feodal aa Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao..., s. 29. aatay Hann soyundan gelenler. Tsindin Pindin jungeer Fanlyue (Vsochayshie Utverjdennoe, Opisanie Zavoevaniya

Djungarii), (B. m.), 1770. Tsit. po: Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao..., s.

gruplar ve seklerler ve din adamlar aristokrasisi arasnda gl bir siyasi mcadele bulunmaktayd. 18. yzyln ikinci yarsnda, Ching hkmeti tarafndan kollanan Lamaist din adamlar lkede iktidar ele geirdi, (A. S. Martnov, Status Tibeta v XVII- XVIII vv., s. 186). 27 28 29 jungo Lishi Ganyao (Ocherki storii Kitaya), Pod Red. Shan Yue. Pekin 1954, s. 409. Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao..., s. 34. Ditto, s. 30.

1210

30 31 32

Ditto, s. 34. Ditto, s. 31-34. A. M. Pozdneev, Mongolskaya Letopis Yerdeniyn Yerihe, Podlinny tekst s perevodom i

poyasneniyami, zaklyushimi v sebe material dlya istorii Halhi s 1636 po 1736 g., SPb. 1883, s. 32. 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 . Ya. Zlatkin, storiya Djungarskogo Hanstva, s. 349-354. Novaya storiya Kitaya, M. 1972, s. 38. Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao..., s. 31, 34. Ditto. storiya Mongolskoy Narodnoy Respubliki, M. 1967, s. 191. . Ya. Zlatkin, storiya Djungarskogo Hanstva, s. 452. Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao..., s. 33. Ditto, s. 30. Ditto, s. 33.; . Ya. Zlatkin, storiya Djungarskogo Hanstva, s. 377. Ditto, s. 429-430. Ditto, s. 431. Da Tsin Gaotszun Chunhuandi Shilu (Byk Chinh Gao-tsung Chun-huang-Hanedannn

Ynetimi Hakknda Tarihi Vakiyaname), Tokio, 1937, tsz.. 481, s. 4; Pindin Chjungeer Fanlyue, Chjenbyan (Zungaryallarn Pasifize Edilme Tarihinin Anlatlmas, Esas Bask), (B. m.), 1772, tsz. 3, l. 5-35. 46 47 Ditto. N. Ya. Bichurin (akinf), Opisanie Chjungarii i Vostochnogo Turkestana v Drevnem i

Nneshnem Sostoyanii, SPb., 1829, s. 163. 48 Hun Dichen, Sintszyan Shidi Dagan (Dou Trkistan zerine Tarihi ve Corafik Makale),

Nankin 1939, s. 143. 49 . Ya. Zlatkin, storiya Djungarskogo Hanstva, s. 441.

1211

50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60

L. . Duman, Agrarnaya Politika..., s. 70. Hun Dichen, Sintszyan Shidi Dagan, s. 142-143. Tam je, s. 143. . Ya. Zlatkin, storiya Djungarskogo Hanstva, s. 443. Hun Dichen, Sintszyan Shidi Dagan, s. 143. . Ya. Zlatkin, storiya Djungarskogo Hanstva, s. 443. Hun Dichen, Sintszyan Shidi Dagan, s. 143. . Ya. Zlatkin, storiya Djungarskogo Hanstva, s. 444. Hun Dichen, Sintszyan Shidi Dagan, s. 143. Ditto. Until 1864 g. Sadece Manuryallar Zungarya ve Dou Trkistanda nemli askeri ve idari

mevkilere atanmaktaydlar. 61 62 63 64 65 66 67 68 69 Hun Dichen, Sintszyan Shidi Dagan, s. 143. Ditto. . Ya. Zlatkin, storiya Djungarskogo Hanstva, s. 446-447. Hun Dichen, Sintszyan Shidi Dagan, s. 143. . Ya. Zlatkin, storiya Djungarskogo Hanstva, s. 449. Hun Dichen, Sintszyan Shidi Dagan, s. 144. Shan Yue, Chjungo Lishi Ganyao, s. 410. . Ya. Zlatkin, storiya Djungarskogo Hanstva, s. 462. Lyutan, Chjungo Byatszyan Mintszu Shi (inin Kenar Blgelerindeki Milletlerin Tarihi),

Taybey 1969, s. 683. 70 Zungaryaya yerleen inlilerin nemli ksm srgndekileri ve din deitirenleri de

kapsamaktadr. 71 Ch. Ch. Valihanov, Sobranie Sochineniy, t. 2, s. 306-307.

1212

72

Ch. Valikhanov ve baz dier Rus yazarlarn eserlerinde Yusf Hocann lm yl

belirtilmemektedir. Ancak, Kagar blgesindeki olaylarn seyrinden karlacak olursa, o 1754 sonu 1755 yl banda lmtr. 73 74 75 76 Tsit. po: Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao..., s. 43. Ch. Ch. Valihanov, Sobranie Sochineniy, t. 2, s. 308-311. Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao..., s. 34. V. yey Yuan, Shenu Tszi (Kutsal Savalarn Hatralar), (B. m.), 1942, tsz. 4, l. 18; Tsindin

Sintszyaya Shilyue (Dou Trkistann Son Derece Yetkili Tanm), (B. m.), 1821, tsz. 3, s. 5. 77 78 79 Cited as per: Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao..., s. 43. Shan Yue, Chjungo Lishi Ganyao, s. 410. Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao..., s. 44. Belki, burada

sadece Manuryallarn says aktr; Vey Yuan, Amin-toonun taburunda 100 Manuryalnn, 299 Moolun ve 100 Dou Trkistanln bulunduunu bilgi vermektedir (Shen u tszi tsz. 4, s. 19). 80 81 Ditto. Tsindin Vayfan Mengu Huybu Van Gun Byachjuan (inin Dou Trkistan ve Mool

Mlklerindeki Vang ve Gung Prenslerinin Biyografileri), (B. m.), 1779, tsz. 116. l. 2. 82 83 Da Tsin Gaotszun Chunhuandi Shilu, tsz. 58, l. 9. Zungarya devletinin yok olmasndan bu yana, Chingler, Yarkent hanlna vassal

bamll bulunduu iin Dou Trkistan kendi mlkleri olarak dnmekteydiler. 84 85 86 Pindin Chjunteer Fanlyue, Chjenbyan, tsz. 49, l. 26. Pindin Chjunteer Fanlyue, Syuybyan (Ek), tsz. 12, l. 16. Tsi Yunshi, Huanchao Fanbu Yaolyue (Byk Hanedann Vassl Mlkleri Hakknda Temel

Veri zeti), (B. m.), 1884, tsz. 2, l. 3. 87 88 Tshin Shi Gao, Bentszi (Ching hanedann tarih tasla), tsz. 12, l. 3. N. Ya. Bichurin (akinf), Opisanie Chjungarii i Vostochnogo Turkestana v Drevnem i

Nneshnem Sostoyanii, s. 168. 89 L. . Duman, Agrarnaya Politika..., s. 97.

1213

90 91 92 93 94

Tshin Shi Gao, Bentszi, tsz. 12, l. 8. L. . Duman, Agrarnaya Politika..., s. 98-99. Ditto je Vei Yuan, Tsen u tszi, tsz. 4, l. 24. Tarih-i-Badahan (Badahan Tarihi), El yazmalar, giri ve referanslarn fotoraflama

yoluyla kopyalanmas. Hazrlayan A. N. Boldyrev. Leningrad 1959, s. 33a-34a. 95 96 97 Vei Yuan, Tsen u tszi, tsz. 4, l. 24. T. G. Abaeva, Ocherki storii Badahshana, Tashkent 1964, s. 109. Haji Muhammad Hakim-khan, Sayid Masoom-khann olu, Muntakhab-at-tawarikh

(Vakiyanamelerden Semeler), Kokand 1843, s. 346a (in Persian).- BAN UzSSR, R. no. 594. 98 99 V. Grigoryev, Vostochny ili Kitayskiy Turkestan, Vp. II, SPb., 1873, s. 438. Haji Muhammad Hakim-khan Muntakhab-at-tawarikh, p. 3466.

100 V. S. Kuznetsov, z storii Osvoboditelnoy Borb Uygorskogo Naroda, Vosstanie v Uchturfane (1765 g.), Narod Azii i Afriki, 1974, no. 1, s. 134. 101 mparator Chian-lung ynetimindeyken, Zungarya ve Kagar blgesindeki toplam Ching askeri says 41.627 idi. Bunlarn 17.202si li blgesine, 2.000i Tarbagataya, 15.850si Zungaryann Urumi blgesine, 4.721i Kagar blgesine (8 ehir), 1.030u Turfana ve 824 de Komul hanlklarna yerlemiti [Xing-tsiang yaoliue (Dou Trkistann ksa bir tasviri), Shanghai 1893, l. 1320]. Vei Yuan sadece Zungaryada sivil ve askeri burokratik personeli de kapsamak zere yaklak 30.000 asker bulunduu bilgisini vermektedir (Vei Yuan, Sheng oo tsi, Taibei, 1962, tsz. 4, l. 13). 102 Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao..., s. 99. 103 Zunoon Qadiri, Ikki barmagim bilan (ki parmamla), Qurash (Mcadele), Kulja 1947, no. 12, s. 34. 104Chen Sihao, Sintszyan Shidi Tszu Shehuey (Dou Trkistann tarihi, corafyas ve sosyal yaps), Nankin 1947, s. 18. 105 Yarkend, Kashgar, Aksu and Khotan. 106 Uchturfan, Yangigisar, Kuchar and Pichan.

1214

107 Shahyar, Sayram, Bay, Kurla, Yugur, Payzavat, Tashbelik, Karakash etc. - Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao..., s. 100-101. 108 Chu Wen-djang, Kuzeybat inde Mslman syan, 1862-1878, The Haque-Paris, 1966, s. 179-180. 109 Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao..., s. 101. 110Hun Dichen, Sintszyan Shidi Dagan, s. 146. 111 Pichan, Kuchar, Aksu and Uchturfan. 112 Kashgar, Yarkend, Yangigisar and Khotan. 113 Komul, Turfan, Karashar etc. dahil toplam 11 kasaba. 114 Hun Dichen, Sintszyan Shidi Dagan, s. 146. 115 Cited as per: Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao..., s.114. 116 Ditto, s. 114-115. 117 V. S. Kuznetsov, Ekonomicheskaya Politika Chinskogo Pravitelstva v Sintszyane, M. 1973, s. 29. 118 Sintszyan Yantszyu (The Study of Xing-tsiang), Taibei 1964, s. 87. 119 Ditto. 120 Ocherki storii Kitaya, Pod red. Shan Yue, M. 1959, s. 553. Son cmlede tercme srasnda baz yanllklar yaplmtr. Orjinalinde, yazar kanl uyumazlklarn sadece Moollar ve inliler, Moolar ve Dunganlar arasnda deil inliler ve Dunganlar arasnda da cereyan etteiini belirtmektedir (Chjungo Lishi Ganyao, s. 413). 121 L. . Dumaya, Agrarnaya Politika, s. 117-120. Poseleniya tsitun okonchatelno bli sformirovan v 1802 g. 122 Ditto, s. 124. 123 Ditto, s.215. 124 Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao..., s. . 189. 125 Sintszyan Yantszyu, s. 86. 126 Fen Tsyashen, Chen Sulo, My Guanven, Veyuer Tszu Shilyao..., s.

1215

127 Ditto, s. 106. 128 Ditto, s. 106-108. 129 Ditto, s. 106. 130 V. S. Kuznetsov, Ekonomicheskaya Politika..., s. 15. 131 Ditto, s. 17.

1216

Dou Trkistan'da in galine Kar Mcadele / Prof. Dr. Ablat Khodjaev Kamil Khodjaev [s.702-713]
zbekistan Bilimler Akademisi arkiyat Enstits / zbekistan 1852-1864 yllar arasnda indeki Taiping ve Nian-tsiun isyanlarn bastrlmasyla uraan Ching hkmeti zayflad ve bunun neticesinde imparatorluun bat kylarndaki ynetim zerinde, eskiden oldukca sk olan kontroln yitirdi. Bu blgelerdeki ynetim tamamen Manuryal inli grevlilere geti. Pekinin gzetiminden tamamen uzak kalan bu grevliler, alan insanlar her geen gn artan bir ekilde hi bir engelle karlamakszn smrdler ve yerel garnizonlar iin tahsis edilen fonlar zimmetlerine geirdiler. Bu durum hem kyllerin, hem de ehirli fakir halkn ve askerlerin durumunu daha da ktletirdi. Ayrca sosyal eitsizlikte ok ciddi arta neden oldu. Ching kart isyan konusunda Cungarya ve Dou Trkistandaki inli olmayan halklar zerinde en az snf elikileri kadar ar bir tahrike sebep oldu. 1862-1864 yllarndaki Kuchar isyanndan nce, Cungarya ve Dou Trkistandaki Manuryal inli otoriteler, komu Shen-si ve Gan-su blgelerindeki Dunganlarn Ching kart isyannn kendi blgelerine sramasn engellemeye almaktayd. 1862 ylnda Ching imparatoru, Dou Trkistann yerli nfusu zerindeki kontrol glendirmek iin gerekli nlemleri almalar konusunda Ili tsiang-tsiun ve Urumi du-tunga emir verdi.1 Mslman nfus zerinde Bao-tsia (karlkl sorumluluk) sistemi ve polis gzetimi glendirildi. Her phelenilene ar ekilde eziyet edildi. Otoriteler Cungarya ve Dou Trkistandaki Dungan nfusundan zellikle korkmaktayd. inliler, Shen-si ve Gan-su blgelerinde akrabas bulunan ya da bizzat kendileri bu blgelerden gelmi olan Dunganlarn isyanclarla temas halinde olmalarndan, yerel Mslman nfus arasnda Ching kart propaganda ve bir isyan balatmann planlarn yapmalarndan ve bylece yaknlarnn ve yoldalarnn intikamlarn almalarndan phelenmekteydiler. Ching otoriteleri bir ya da btn Dunganlar kanla temizlemek gibi eylemlerden ekinmediler ve Dou Trkistann baz ehirlerindeki yerel yetkililer bu eylemleri icra ettiler. Mesela, Kagardaki Ching otoriteleri bu ehirde yaayan 4.600 Dungann yaklak 4.500n katlettiler. Kagarda Dunganlar kendilerini yabanc hissetmekte ve Uygurlarla yakn temaslara sahip bulunmamaktaydlar; nk pek ok Dungan in garnizonlarnda almaktayd ve Uygurlar onlara gvenmemekteydi. Bu durumu kullanmak isteyen Kagarn Ching otoriteleri Dungan liderleri davet ederek onlara unu sylediler: Biz in halk ve siz Mslman Dunganlar olarak, halihazrda Kagarda bir ka yldr birlikte ynetimdeyiz. Sizin haberini alacanz bir kargaay bastrmak iin biz 6 aylk yolculuk measafesinde olacaz, bu yzdendir ki aramzda bir ekime olmamal ve ehri tam bir anlay iinde ynetmeliyiz.2 Ching yetkililerin sylediklerinin samimiyeti konusunda herhangi bir phe duymayan Dunganlar, dedikodulara inanmayacaklarna ve Manuryallar ve inlilerle birlik olmay srdreceklerine sz verdiler.3 Ancak, bahsi geen toplanty takip eden gn sonra, yetkililer Kagarl Dunganlarn nde gelenlerini davet ettiler ve onlara: Sizin dnceleriniz konusunda baz

1217

phelerimiz var, bizim yksek rtbeli am-ban ve da-loylarmz sizin halknzdan korkuyor, bu nedenle ltfen silahlarnz teslim ediniz, biz onlar emanette koruyacaz4 dediler. Ching yetkililerin bu istei derhal karland. Ancak, Dungan garnizonunun

silahszlandrlmasndan 30 gn sonra, Ching yetkililer ani bir basknla Dunganlar katlettiler. Uygur kaynaklar bu olay hakknda unlar sylemekteler: Gecelerin birinde, kafirlerin bir am-ban ve da-loyu kendi aralarnda anlatlar ve btn inli askerlere bu ayn 5. gn, gecenin cumartesine dnd gece yarsnda 5 gong vuruu ve bir byk topun l atndan sonra Dunganlar ldrmelerini emretmeleri konusunda karar verdiler. Bu saat geldiinde, btn in ordusu ve sradan inliler, ister ii ister iveren kim olurlarsa olsunlar, alarmda olmallar, hepsi birden planlanan saatte, her nerede olurlarsa olsunlar, grdkleri yerde Dunganlar acmaszca katletmeliler.5 Ching yetkililerin karar harfiyen yerine getirildi. Ana yamynda (Kagarn merkezi can-tsan dachen - A.Kh.) l at duyulur duyulmaz, Manuryallar, Dungan garnizonunda barakalarnda uyuyan herkesi katlettiler ve daha sonra caddelere karak Dunganlarn dkkan ve evlerinin yaknlarnda durup onlar da dar arp katlettiler.6 Kagar ehrinin yetkilileri de benzer nlemler aldlar. Bu konudaki delil Komulun ban-shi dachen Ven Xiannn mesajnda bulunabilir. Tung-chi hkmranlnn 13. ylnn 6. aynn balangcnda (1864 Hazirann balar - A. Kh.) Kagardan kaan Dunganlarn Karashar ban-shi dachen Ee Ci-linin btn Dunganlar yok ettii konusunda bir dedikodu yaydklar mesajn aldm Haberler her yere yayld Sadece, bunu renen Dungan halk isyan etmedi, Dungan askerler de kumandanlarna nefret duymaya baladlar.7 Dunganlara ynelik saldrlar Yarkent,8 Chuguchak9 otoriteleri tarafndan da planlanmt, ancak bunlar daha sonrayd. Bu ehirlerdeki Dunganlar Chinglerin planlarn ifa ettiler ve onlara kar bir isyan balattlar. Dou Trkistann baz ehirlerindeki Ching yetkililerin tek tek btn Dunganlar katletmeleri Ching kart kitlesel hareketleri caydrmak yle dursun daha da artrd. 4 Temmuz 1964te Kuarda bir isyan patlak verdi.10 Bu isyann asl sebebi Manuryal inlilerin Dunganlarn kkn kazmak iin hazrlk yaptklarna dair sylentilerdi. Kuar isyannda yer alanlar Ma Lung, Ma Can-bao, Su San-ge, Mehur Akhun, emeddin ve saire gibi liderler tarafndan ynlendirilen Uygur ve Dungan topluluklard. Sonu olarak bu isyan, banda Han-Hoca diye nvan verilen Hoca Raiddinin bulunduu, inden bamsz bir devletin kurulmasna vesile oldu. Hkmet etme kabiliyetine sahip bir devlet ve ordu kurarak lkenin gney ve dousunda askeri operasyonlarla, lke halkn Ching egemenliinden kurtarmaya alt. 15 Temmuz 1864te Urumide Ching kart bir isyan balad. Dungan askerler geceleyin Ching garnizonu komutan ve bir Manuryal olan Ye-bu-chung-aenin malikanesine saldrd. Komutann yardmcs olan Dungan So Huan-chann liderlik ettii isyanclar Dou Trkistan ve Cungaryann en byk cephaneliini ele geirmeyi baardlar. Urumi Dungan garnizonundaki askeri

1218

birliklerin yan sra Davut Halifenin11 liderlik ettii sivil Dungan nfus da ehirde isyan etti. Sabah olunca ehrin Uygur nfusu da isyanclara katld. 17 Temmuz 1864te, Manas kasabasnda bir isyan hareketi balad. 6 Mart 1865te Gucheng kasabasnn isyanclar tarafndan ele geirilmesinden sonra Barkul hari Urumi blgesi Ching ynetiminden kurtarld. Burada Cin-cheng-go (Mslman devleti) ad altnda bir bamsz devlet kuruldu. Davut Halife, Han (van) ilan edildi ve So Huan-chang Dungan devlet ordusunun generali ve genel kurmay bakan oldu. 26 Temmuz 1864 gecesi Yarkentde bir isyan balad.12 syann arkasndaki gerek sebep, Ching yetkililerin kt unsurlar13 tasfiye etmek iin gsterdikleri gayretti. ehrin Uygur ve Dungan nfusunun katld isyann liderliini molla Hazret-Abdurahman yapmaktayd. Ancak, liderler arasnda ortaya kan uyumazlklar yznden burada bamsz bir devletin oluturulmas neticesine ulalamad. Yarkenti takiben, Hotanda bamsz bir devletle neticelenen bir isyan balad. Hotandaki isyann gerek sebebi, inli bir subaya hizmet ettii iin bir Hotan sakini ile elenip, dalga geen yedi Hotan vatandann Ching yetkililer tarafndan insanlk d bir ekilde cezalandrlmasyd.14 ehirde iktidar ele geirdikten sonra isyanclar bayarg Habibullah-hocay kendilerine ynetici olarak setiler. Hotandan sonra Turfanda da Ching kart bir isyan patlak verdi. in kaynaklarna gre, bu isyan 17 Austos 1864 tarihinde balad.15 Turfan isyannn liderliini Mahsum-han-hoca (bu ehirde yaayan Kuar hocalarndan biri), Kasimcan (Turfanl), Ayit-halife-hoca, Zait-halife ve Hacibakihalife16 stlenmiti. syanclar Ching yetkililerini yenilgiye urattlar ve Turfan blgesinde pek ok yeri igal ettiler. 1864 Kasmnn sonunda, daha nce Ching yetkililerin Dungan nfusunu katlettikleri17 Kagarda18 Ching kart bir isyan balad. Manuryal inli subaylar taburlaryla birlikte isyan bastrmada baarsz olarak kendilerini kaleye (yeni ehir) kilitlediler ve 1 Eyll 1865 tarihine kadar kuatma altnda kaldlar. Sonu olarak, Kagar isyan yerel Krgz lider Sadk Beyin bakanlk ettii bamsz bir devleti dourdu. 1865te ise eski Kagar yneticileri ile dorudan kan ba tayan Buzruk-hoca bu devletin yneticisi olarak atand. 2 Kasm 1864te Komulda19 ve 19 Kasmda Barkulda20 isyanlar patlak verdi. Ancak, nfuslarnda nemli miktarda inli, Manuryal ve Mool bulunmasndan ve Kuar ve Urumideki isyanclardan sz verdikleri destei alamamalarndan dolay bu blgede isyanclar baarl olamad. Komul ve Barkulu takiben Kulca da isyan etti.21 Ancak bu isyan yeterli gce sahip deildi ve Manuryal inli yetkililer tarafndan bastrld. Kulcann Mslman nfusu 9 Kasm 1864 tarihinde Huey-ning ve Huey-yuan kasabalarnda yeniden harekete geti.22 Kulca isyan Taranchin Sultanl ya da li Sultanl diye adlandrlan bamsz bir devletin olumas sonucunu verdi.

1219

Cungarya ve Dou Trkistanda Ching kart kitlesel harekete katlan son halk Chuguchak (Tachen) nfusu oldu; burada isyan 27 Ocak 1865te balad.23 Chuguchak isyan, yerel nfusun nemli bir ksmn oluturan yerel Manuryallar, Moollar ve inlilerin Ching yetkilileri desteklemesinden dolay, Kuar, Urumi, Kagar, Hotan ve Kulcadakilerin aksine, bir bamsz devletin kurulmasyla sonulanmad. Takip eden yllarda Chuguchak isyanclar Chuguchak, Ulyasutay ve Kobdo24 arasndaki blgede bir ka kez tekrar harekete geip Bat Moolistanda bir tehdit unsuru haline gelerek 18641871 yllar arasnda Ching yetkililerin gl olduu bir nokta olan Barkula cephane ve yiyecek teminini engellediler. Bylece, 1864te balayan Ching kart hareketler btn Cungarya ve Dou Trkistana yayld. Barkul ve Komul hari btn blgelerde Ching yetkililerin egemenlii ykld. Cungarya ve Dou Trkistandaki isyanlar, Dou Trkistanda Kuar, Hotan ve Kagar; Cungaryada Urumi ve Kulca devletleri olmak zere be bamsz devletin kurulmasyla sonuland. Bu devletlerin her biri kendi toprak mlkiyetlerini geniletmeyi denedi. Ekonomik karlar ve bamszlklarn Chinglerden koruma ihtiyac btn isyanclarn birlemesine ve bir birleik devlet kurmalarna yardmc oldu. 1867de Kagar Hanl temel alnarak Dou Trkistan ve Cungarya birleti. Yeni devlete Yettishar ad verildi ve liderliine Yakup Bey getirildi. 1870-1871 yllar arasnda Urumi Hanl da bu devlete katld. Bylece, 17. yzyl ortalarnda Ching istilaclar tarafndan paralanan Cungarya ve Dou Trkistanda yaayan halklar devletlerini yeniden ihya etmi oldu.25 1871de arlk Rusyas ordularnn li blgesinin bir parasn geici olarak igal etmesiyle, li Devleti (Sultanl) ykld. Ayn tarihlerde, Yettishar devleti, Komul, Barkul ve li blgesi hari, bugnk modern Dou Trkistann btn topraklarn kendine dahil etmiti. Komul ve Barkul ar derecede stratejik neme sahipti. Komulda, in Seddinin Gan-su blgesindeki son noktas olan Tsiayuy-guandan batya doru uzanan yaklak 800 km uzunluundaki kumlu step / yar l arazinin sona erdii saha bulunmaktayd. ayet Manuryal inli hkmet Komul ve Barkula sahip olmasayd, Yettishar Devletini ykmak iin inden Cungaryaya dev bir ordu gndermesi mmkn olamayacakt. Sonu olarak, 1864-1870 yllar arasnda Komul ve Barkul blgeleri isyanclar ile Manuryal inli ordular arasnda durmak bilmeyen askeri hareketlere sahne oldu. Ching ordular Komulda ve zellikle de Barkulda Kuar ve Urumi isyanclarna kar gl bir direni gstererek bu ehirleri isyanclara vermediler. 1864-1870 yllar arasnda, Kuzey indeki Nian-tsiunslar, Shen-si ve Gan-su blgelerindeki Dunganlar tarafndan yaplan isyanlardaki baarl gelimeler yznden Ching ynetimi Orta inden Cungaryaya byk bir sefer gnderemedi. Bu yzden kendilerini, Komul ve Barkul blgelerini

1220

ellerinde tutmak ve Urumi blgesinin Dungan isyanclarnn Gan-su, Ching-hay ve Shen-si blgelerindeki isyanclarla birlemelerini engellemek iin harekete gemekle snrlandrdlar. 1864-1871 tarihleri arasnda, Komul bir ok kez isyanclar tarafndan ele geirildi, ancak Ching kart isyanlarn bir sonucu olarak kurulan hanlklarn feodal uzlamazlklar yznden isyanclar bu ehire yerleemediler. 1871 yl balarnda Yettishar Devleti Bakan Yakup Bey, Dunganlar yenerek, Urumi Hanl topraklarn kendi topraklarna katt. Ayn tarihlerde Bat Moolistandaki ve Gan-su ve Shen-si blgelerindeki durum Ching ynetimi iin hi de i ac deildi. Ching ordularnn 1870 yl sonlarnda bu blgelerde yenilmesi yznden, Chingler Komul ve Barkuldaki ordularnn bir ksmn Bat Gan-suya gndermek zorunda kaldlar.26 Dou Cungaryadaki Ching otoritelerin durumlar her geen gn daha da zayflamaktayd. Ancak, Yakup Bey bu frsat deerlendiremedi. Dou Trkistan ve Cungaryann nemli bir ksmn birletiren Yakup Bey, bir taraftan ngiliz silahlar ile donatarak ve saylarn artrmak suretiyle ordusunu inlilere kar sk bir ekilde hazrlarken, te yandan bamsz varlnn Chingler tarafndan tannmasnn yollarn aratrmakta, Chinglerle resmi temas kurmay denemekte ve Pekine resmi bir mektup gndermekteydi.27 Ching hkmetinin tercih edilir mizacn almay deneyerek Yakup Bey, Dou Cungaryadaki Ching ordularna kar herhangi bir kararl askeri harekette bulunmad; bylece Chinglerin bu blgeyi ellerinde tutmalarna ve inden ordularn hi bir engele taklmakszn sevketmelerine msaade etmi oldu. Yakup Bey, devletinin varln, ancak Ching hkmeti tarafndan tannrsa srdrebileceine inanyordu. Askeri operasyonlar sona erdirmesinin ve Komul ile Barkula el dedirmeden brakmasnn Chingler tarafndan kendilerine ynelik iyi bir niyet iareti olarak anlalacan dnen Yakup Bey Chinglerin Yettisharn bamszln tanyacan sanyordu. Yakup Bey, dou Cungaryann ar stratejik neminin farknda deildi; bundan dolay da Ching ordularn Komul ve Barkulun dna kilitlememi ve kendi lkesinin dou snrn Gan-su blgesinin batsndaki Sing-singsia da geidine kadar uzatmamt. Yakup Beyin Yettishar Devletinin Chingler tarafndan tannmasn diplomatik yollardan salamaya ynelik teebbsnn sonusuz kalaca balangtan belliydi. Ching hkmeti, ine bal olsa bile, Dou Trkistanda bir devletin var olmasn istememekteydi. Yinede Ching ynetimi Yakup Beyin dar grl politikasndan avantaj elde etmeye karar verdi. Ching ynetimi Yakup Beye bir eli gnderdi ve ayn zamanda da Dou Cungaryadaki Ching ordularnn komutanna kendilerine kar bir Dungan hareketini provoke etmeleri talimatn verdi. Ching elisi 29 Mart 1871de Turfana ulat. Ayn tarihte, Yakup Bey grmeler gerekleemedii iin Kagara gitmek zere bu ehrin dndayd. Yakup Beyin pasifliinden yararlanan Ching yetkililer, isyanc glerin birliini bozmak iin Dunganlar Dou Trkistanllara kar harekete gemeleri ynnde aktif ekilde provoke etmeye baladlar. 1871de Ching yetkililer, Yakup Beye kar ortak mcadele iin birlik kurmak zere inli

1221

toprak aalar taburunun lideri Kung Cay Dunganlarn liderine gnderdi.28 Davut-halife Kung Cay ile ibirliini reddetti ve in taburunu atele karlad. Hemen sonra, Kung Cayn taburu Manas civarnda Dunganlar tarafndan yok edildi. Yine de, 1872de Dungan liderlerden biri olan Ma Tsin-guy taburuyla birlikte Yakup Beye kar savat, fakat Daban-cheg civarndaki sava Yakup Beyin ordusu kazand. 1871-1872 yllar arasnda hala Gan-su ve Shen-sideki Mslman isyann bastrmakla megul olan Ching hkmeti Yettishar Devletine kar ciddi bir taarruzda bulunamad. Ancak 1872 yl sonunda Chingler, isyanc taburlar Tarbagatay blgesinden attlar ve bu blgeye Zhung Cyuann yaklak 3.000 askerden oluan ordusunu yerletirdiler. Ayn tarihlerde, eskiden olduu gibi, Yakup Bey, Ching hkmetini grmeler iin ikna etmeye alyordu ve ordularna Ching otoritelerine kar harekete gememeleri konusunda kesin emir vermiti.29 Chingler, 1873de, Yakup Beyin hareketsizliinden faydalanarak Urumi, Sanchji, Manas, Gumudi ve Rus ordusu igali altndaki li vadisi hari, btn Cungaryay ele geirdiler. Ayn sralarda, Ven Lin, Kuke-tsitay ve Ching Lian tarafndan komuta edilen Ching ordularnn asker says 20.000e ulamt.30 1873 sonbaharnda Ching hkmeti Tso Tsung-tang tarafndan komuta edilen dev bir ordu oluturabilmi31 ve inin bat blgelerindeki isyanlar bastrmt. Bay Yan-hoonun (Muhammet Eyp-Biyan-hoo-?-1896) liderlik ettii Dungan isyanclarn nemli bir ksm kuatmay yararak Dou Cungaryaya ekildi. 28 Austosta Bay Yan-hoonun ordusu Tsian-ciuan (Komul kasabasnn dou tarafnda) civarnda Ching ordularnn direniini krarak, Mslman nfusun da yardmyla Komulu zgrle kavuturdu. Sonra, Dungan isyanclar Ven Lin tarafndan komuta edilen Ching garnizonunun bulunduu Manuryallarn kalesini kuattlar. Kuatma 10 Ekim 1973 tarihine kadar srd.32Dungan ordusunun bir ksm Barkula doru harekete geti, ancak ehrin giriinde Ching ordular tarafndan durduruldular. ok ksa bir savatan sonra yenilen Bay Yan-hoonun ordusu Ekim aynn ortasnda geri ekilerek Turfana dnd.33 Bir sre sonra Bay Yan-hoo Yakup Beyin desteini istedi, bunun zerine Yakup Bey Dungan ordularnn Urumi ve Manasa yerlemesine rza gsterdi.34 Bay Yan-hoo Yakup Beye derhal Chinglere kar bir sava balatma teklifinde bulundu. Ancak Yakup Bey, daha nce olduu gibi, Pekin ile grme umuduyla Dungan liderin bu teklifini reddetti, aksine Ching ordularna kar askeri bir atmaya girmemesi konusunda ona emir verdi.35 1873 Kasmnda Dungan isyanclarn son kalesi durumunda olan ve Tso Tsung-tanga gre uzun bir sre Manuryal inli ordularn nnde bir demir duvar gibi duran inin bat blgesindeki Sudjou kasabas, cezalandrclar tarafndan ele geirildi. Bunu takiben, Chingler Tso Tsung-tangn ordularndan eskiden Gan-suda konulandrlm olan yaklak 30.000 kiilik bir blm Er-Ching-ae, Tsin Shun ve Chjan Ee komutasnda Cungaryaya gnderdiler. 1874te Cungaryadaki Ching ordularnn asker says, Komula yerleen 12.000, Barkulda 5.000 ve Bat Cungaryadaki Guchende 25.000 olmak zere toplam 42.000e ulat.36 1874 Eyllnde Ching hkmeti Yettishar Devletine kar bir cezalandrma seferi dzenlemeye karar verdi. Bakomutan olarak Ching Lian ve onun yardmcs olarak da Cin Shun atand. Her ikisi de Manuryalyd. Tso Tsung-tanga Ching ynetimi tarafndan Yakup Beyin devletine kar

1222

dzenlenen

grevle

ilgili

olarak

sadece

finansman

ve

yiyecek

salama

konularnda

gvenilmekteydi.37 Bu karar alnmadan nce, gelecekte Cungarya ve Dou Trkistanda dzenlenecek cezalandrma operasyonlarna ynelik olarak Pekinin hkmet evrelerinde tartlan iki plan vard. Biri Ching Liann, dieri de Tso Tsung-tangnkiydi. Birincisi Cungarya (ounlukla Dunganlardan oluan isyanclar tarafndan ele geirilen blge) ve Dou Trkistanda ayn anda askeri operasyonlar dzenlemeyi neriyordu; Tso Tsung-tangn nerisi ise Urumi, Manas ve Cungaryann dier blgeleri hkmet ordular tarafndan ele geirilinceye ve btn Dungan taburlar yok edilinceye kadar Dou Trkistanda saldr balatmamakt. Tso Tsung-tang kendi cezalandrma operasyonu plann hkmete nerdiinde Ching hkmetinin dikkatini iki noktaya ekti: 1) Turfan ve Daban-chen geidine konulanm, ngiliz silahlarna ve Avrupa benzeri eitime sahip Yakup Bey ordularyla zamansz atmalar; 2) Hem Dunganlara hem de Dou Trkistanllara kar e zamanl saldrnn uygulanabilir olmamas, nk byle bir saldr Dunganlarn ve Dou Trkistanllarn saflarn birletirmelerine ve Yakup Beyin Chinglerin kendisiyle grmeler balatacana olan umudunun sona ermesine sebep olacaktr.38 Bu nerileri tartrken in feodal lordlarnn Hung-an fraksiyonu, Ching hkmetini Yettishara kar cezalandrma seferine ba komutan olarak, Cungarya ve Dou Trkistana yaplacak olan cezalandrma grevinin tahmini maliyetine dair rapor sunan kendi liderleri Tso Tsung-tangn atanmas konusunda ikna etmeye altlar. Onun tahminlerine gre, 1875ten balayarak bu seferi dzenlemek iin yllk masraf 8 milyon gm liangd.39 Raporunda, Tso Tsung-tang lkenin mali durumunun detayl bir analizini yapyor ve inin bat blgelerindeki isyanlarn bastrlmas srasnda kendi ordularnn finasman konusundaki emirleri tarif ederek, bahse konu olan yeni seferin bir ka milyon gm liang miktarnda yabanc kredi ve finansman desteine ihtiya duyacan Ching hkmetine gsteriyordu. Cungarya ve Dou Trkistana ynelik cezalandrma seferinin finansman ve yabanc kredi alma konusunda Tso Tsung-tang tarafndan nerilen projeler inli feodal aalarn saraydaki Bay-an (kuzey) fraksiyonu lideri Li Hung-changn kar hareketine sebep oldu.40 Li Hung-chang, Tso Tsung-tangn liderliindeki Hung-an saray kliinin glenen siyasi ve ekonomik durumuyla oluacak artlara uymay istemedi. Tso Tsung-tangn bahsi geen raporu sunmasyla Yakup Beyin Ching hkmeti ile grmeler yapmak zere eli gndermesi ayn zamana denk geldi. Tso Tsung-tanga kar koymak adna hereyi yapabilecek olan Li Hung-chang, Cungarya ve Dou Trkistann ele geirilmesine kar olduuna dair bir aklama yapt. inin i siyasi ve ekonomik problemlerine olduu kadar uluslararas duruma da atfta bulunan Li Hung-chang, hkmetine, Yettishar Devletini inin bamsz bir devleti olarak tanmay nerdi, bylece bu devleti istila etmenin sebep olaca ekstra masraflardan da kanlm olacakt. Li Chuang unlar yazmaktayd: Bu blgeler binlerce liden daha fazla ller boyunca uzanmaktadr ve ekonomik adan ok az gelimitir; bu da daha fazla masrafa maruz

1223

kalnmasna sebep olacaktr. Bunun yan sra, Dou Trkistan topraklar Ruslarn mlkiyetindeki topraklara, deiik Mslman lkelerine ve ngilizlerin kontrolndeki Hindistana bitiiktir. Bu lkeler (Rusya ve ngiltere -A. Kh.) her geen yl bizden daha gl hale geliyorlar ayet byk glklerle de Dou Trkistan ele geirsek bile kontrolmz altnda zorlukla tutabileceiz Bizim takvimimizi kullanacak olan Kulca, Urumi ve Kagarn Mslman liderlerine kendi devletlerini kurmalar iin frsat vermek daha yararl olacaktr.41 Bylece in daha fazla masraftan ve g kullanmndan kaabilir. Bu, atlmas doru olan tek adm olabilir.42 inin donanma glerinin tehdit altnda, tehlikede olduunu ifade eden Li Hung-chang, Ching hkmetini deniz snrlarnn savunulmasna konsantre olunmas konusunda ikna etmeye alt.43 Tso Tsung-tang ve saraydaki Huang-an fraksiyonundaki destekileri, Cungarya ve Dou Trkistann her ne pahasna olursa olsun igal edilmesi gerektiini deklare ettiler. Tso Tsung-tang, Ching hkmetinin dikkatini bilhassa bu blgelerin stratejik nemine ekti. Tso Tsung-tang unlar yazmaktayd: Son zamanlardaki masraftan kanmak iin bat seferini gerekletirmeye reddiye ini Chingsiz brakmakla edeerdir. ayet biz bir adm geri atarsak dman on adm ilerleyecektir, bylece sadece Gan-su blgesi deil, Kobdo, Ulyasutay vesaire gibi blgeler de tehlike altna girecektir. Ayrca, masraflardan kurtulmak iin batya doru sefer yapmay reddetmek deniz savunmasna ok az fayda salayacaktr, ancak ayn zamanda, bat snrlarmz savunma kabiliyetimize byk zarar verecektir.44 Tso Tsung-tang, in limanlarna ulaan yabanc devletlerin sadece krl ticaret ile ilgilendiini, oysa inin batsna yerleenlerin her ne pahasna olursa olsun in topraklarn ele geirmeye istekli olduunu ileri srmekteydi. Bu bak asna dayanarak, Tso Tsung-tang, ticarette faydalar salamak suretiyle doudaki yabanc glere imtiyazlar verilebilecei, oysa inin batsnda saldrgan ihtiraslarn henz yeerme aamasndayken kkl ekilde engellenmesi gerektii ve bu amaca yalnzca Cungarya ve Dou Trkistann igaliyle ulalabilecei konusunda Ching hkmetini ikna etmeye alt.45 Tso Tsung-tang, bu blgelerin Yakup Beye destek veren ngiltere kadar Rusya tarafndan yaplan saldrgan planlarn da hedefi olduunu dnmekteydi.46 Yukarda bahse konu olan Ching sarayndaki tartma inde yaynlanan ngilizce gazetelerde47 genie yorumlanmaktayd. Hatta, Shanghaida yaynlanan bir ngilizce gazete, byk olaslkla, inin Dou Trkistan terkedecei ve Tso Tsung-tangn ordularnn Tsiay-gaunda durdurulacan ve ine geri dneceini yazmaktayd. Bat seferi konusundaki tartma en st noktasndayken 12 Ocak 1875 gn imparator Tung-chi (uygun isim Tsay Chun) geride dorudan bir veliaht brakmadan ld. in taht, Tung-chinin yandaki kuzeni Guang-siuya (uygun isim Tsay Tian) verildi. Yeni imparatorun babas byk prens Chun, Cungarya ve Dou Trkistann ele geirilmesinden yanayd. Kk imparatorun altnda imparator naibi olarak Chun, Tso Tsung-tang ve onun tekliflerine destek verdi. 1875 Nisannda Tso Tsung-tang, Shen-si ve Gan-su blgelerinin emperyal genel valilii poziyonunu elinde tutmakla beraber imparator tarafndan Cungarya ve Dou Trkistandaki askeri meseleler konusunda tam

1224

yetkili komiser olarak atand, Manuryal Tsin Shun da yardmclna getirildi. Ching Lian Pekine arld.48 Ayrca, Tso Tsung-tangn yabanc bankalar ve Shaghaideki ticaret firmalarndan istedii miktarda bor almasna izin verildi. Tso Tsung-tangn Cungarya ve Dou Trkistana cezalandrc askeri sefer plannn ve uygun fonlarn, o sralarda inin kuzeybat blgelerinde konulandrlm ordularn erzak, cephanelik ve saire tahsisinin Ching saray tarafndan onaylanmasn mteakip batya doru sefer balatld. 1876 Martnda Tso Tsung-tang kendi karargahn da Lan-choudan Cungarya ve Dou Trkistana daha yakn olan Sudjouya tad. 1876 yl ortalarnda Cungaryaya yaklak 50.000 asker gnderdi. Bunlarn 23.000i Dou Cungaryaya yerleti. Bu srada, Yettishar Devleti lideri Yakup Bey, Tianen dalarnn gney yamalarnda, yani Cungarya ve Dou Trkistana yol balantlar bulunan Turfan, Toksun, Daban-cheng ve benzeri dier yerleimlerin olduu blgelerde, askeri binalar ina ederek sava hazrlklarna balamt. 1876 baharnda, Yakup Bey bu blgelere yaklak 30.000 askerden oluan ordular ymt.49 Urumi, Manas ve bitiiindeki blgelerin savunmasnda Bay Yan-hoo liderliindeki Dunganlara gvenmekteydi. Uygur tarihi Molla Musa Sayramiye gre, 1876 yl ortalarnda Yakup Beyin 25.000 askerden oluan ordusu Toksuna yerlemiti, Urumi ve Sanchiye (Chang-tsi) ise Ma Zhen-de ve Bay Yan-hoo liderliinde 10.000den fazla askerden oluan taburlar yerletirilmiti.50 Tso Tsung-tang, 1876 yl ortalarnda, Liu Tsin-tang ve Chan Ee komutasndaki Hung-an ordusunun bir huruc birliini Cungaryaya sevketti. Bylece ordusunun asker saysn 70.000e kararak Yakup Beyin ordusunun iki katna ulat.51 Yakup Bey karargahn Turfana tad. Ching ordularnn artan stnl karsnda, Yakup Bey eskiden olduu gibi, Chinglerle grmeler balatma umudunu yitirmedi. Tso Tsung-tang, Dunganlara kar cezalandrma operasyonuna 1876 ubatnda Tsin Shun komutasndaki bir orduyu Manasa gndererek balatt. Ancak, Hung-an ordusunun Liu Tsin-tang ve Chan Ee komutasndaki huruc birlikleri ulancaya kadar Tsin Shunun ordusu defalarca yenilgiye urad ve grevini baaramad.52 1876 Austosu balarnda, Tso Tsung-tang yeni asker almlaryla ordularn glendirerek saldrlarn younlatrd. Ayn tarihlerde, Yakup Bey ordularnn bir blmn Dunganlara yardm etmek zere Urumi ve Gumudiye (Uruminin kuzeybatsna doru) sevk etmiti. Ancak, gler eit deildi. Kararl / inat bir savatan sonra Uygur ve Dungan taburlar kaybetti. 18 Austosta Gumudi kasabas Mauryal inli birliklerce ele geirildi, bu birlikler kasabann mdafaasnda grev alanlara ve kasabann sivil sakinlerine acmaszca davrandlar. Bu iddet eylemlerine Rus tacir . O. Kamensky ahit oldu, zellikle Dunganlara ynelik olmak zere gaddarln snr yoktu, Dunganlar katletmek iyi bir ans eklinde alglanyordu. Her kelle iin askerlere iki lans (gm liang - A.Kh.) deniyordu. Buna ahit olan herkes ok ksa bir srede Dunganlarn yok edileceini dnmekteydi. Kesinlikle masum olanlar ve hatta Manurya ordusunun eitli kademelerinde hizmet vermi olanlar bile tek tek

1225

ldrlmekteydi.53 l says 6.000e ulamt.54 Yakup Beyin ordusundan sadece kk bir blm kuatmay yarabildi. Ancak, geri dnmeyi baarabilen ve aralarnda pek ok yaral bulunan askerler Yakup Bey tarafndan hi de adil olmayan sert bir ekilde cezalandrld. Bu durum Yakup Beyin ordularnn moralini ok olumsuz etkiledi. Gumudinin teslim olmasndan sonra, Yakup Bey ordusunun bir ksmn Toksundan Dabancheng geidine (Davanchen) kaydrd ve Urumiyi korumasz brakt. Bu frsat deerlendiren Ching ordular Gumudinin ele geirilmesini takip eden bir ka gn iinde nemli bir zorlukla karlamakszn Urumiyi igal ettiler. ehirdeki Dunganlar Davanchene ekildiler. Ching ordularna kar en gl direni Manas vatandalar tarafndan gsterildi. Gney kalesi (ehirde gney ve kuzey kaleleri olmak zere iki kale bulunmaktayd) evresinde yaklak 2 ay sren kuatmadan sonra, Ching ordusunun komutan kuatlan ehri gnll teslim etmeleri durumunda halka genel af ilan edecekleri szn verdi. 6 Kasm 1876 tarihinde alk yznden umutsuzlua dm yal, kadn ve ocuklar da dahil, yaklak 3.000 Dungan kaleden dar kt. Ancak, teslim olanlarn hemen hemen hepsi vahice ldrld.55 Ching ordular tarafndan sivil halka uygulanan bu vahetin ardndan genel vali Kaufman Tso Tsung-tanga bir resmi mektup gndererek protestoda bulundu.56 ehir ele geirildikten sonra Manuryal inli ordular Urumi Dungan Devleti lideri Davut Halifenin cesedini mezardan kararak herkesin gz nnde paraladlar.57 Manasn ele geirilmesiyle, Tso Tsung-tangn ordular, li vadisi hari, Cungaryann igalini tamamlad. Dou Trkistana ynelik cezalandrma seferi ise kn bastrmas zerine bir sonraki bahara kadara ertelendi. 1877 baharnda, Tso Tsung-tangn emrine uygun olarak Liu Tsin-tangn ordusu Urumiden, Haydar-quli tarafndan komuta edilen Yakup Beyin 2.000 askeri ve Urumiden kaan birka bin Dungan tarafndan savunulan Doban-cheng geidine kaydrld. Bundan bir sre nce ise Chane Eenin ordusu Komuldan ve Siuy Chan-hoonun askerleri Muley-haeden harekete geerek, iki koldan, Hakim Han Tura tarafndan komuta edilen Yakup Beyin ordularnn nemli bir ksmnn younlat Turfana yneldiler. Liu Tsin-tang, ordusunu 18 Nisan gece yars harekete geirip, youn siste gizlenerek, sabah saatlerinde inli askerlerce kuatlm olan Daban-chen surlarna doru kaydrd. Yakup Beyin kaleye yerleen ordusu, Ching ordularnn varln 18 Nisan sabahnda kendilerine ate amaya balamalaryla farkedebildi.58 Kuatma altndakilere katlmak zere Toksun ynnden gelen ve Hayrullah tarafndan komuta edilen takviye gler Daban-cheng geidi yaknlarndaki bir kayalk ukurda Manuryal inli askerler tarafndan yok edildiler. Kuatma altndakiler inlilerin saldrlarn cesurca geri pskrttler. 3 gn sren baarsz teebbslerden sonra Liu Tsin-tangn ordular 20 Nisanda surlara top atna balad. Bir top gllesi kalenin barut deposuna dt ve depo infilak etti; kale yanmaya balad. Patlama sonucu ar kayp veren Yakup Beyin askerleri yanmakta olan kaleden kamak iin

1226

teebbste bulundularsa da Ching ordusunun durmak bilmeyen atei buna frsat vermedi. Akama doru kale Liu tsin-tang tarafndan ele geirildi. Yakup Beyin, garnizon komutan Haydar-quli ve dier alt komutan dahil olmak zere tm savalar tutsak alnd. Daban-cheng kalesinin ele geirilmesinden sonra Yakup Beyin ordularn ve Kagar blgesi nfusunu etkilemek iin Liu Tsin-tang Kagarn yerlilerinden yaklak 1.000 tutsa serbest brakt ve gerekli gei izinleri ile yol paralarn verdi. Liu Tsin-tang bunu yapmakla, kendisinin sadece Fergana ve Takentten gelen yabanclar olan Andicanlara kar savat fikrini benimsetmeyi amalyordu. Liu Tsin-tang sadece Haydar-quli ve alt komutan yannda tutarak geri kalan tutuklular Urumiye nakletti. Liu Tsin-tangin tutuklular serbest brakt haberi Yakup Beye ulatnda, Yakup Bey Liu Tsin-tangin bu taktiinin ok tehlikeli olduunu dnerek geri dnenlerin iddetli ekilde cezalandrlmas emrini verdi.59 Yakup Beyin bu nlemleri halkta ve ordu mensuplarnda derin infiale sebep oldu ve ordudaki zlmenin daha da artmasna sebep oldu. 24 Nisan 1877de, Daban-chengin ele geirilmesinden sonra Liu Tsin-tang ordusunun 3.000 kiik bir ksmn Turfana, 7.000 bin kiilik bir dier ksmn da olu Hakkulu Beyin komutasnda olan Yakup Beyin 10.000 kiilik ordusunun yerletii Toksun ynne gnderdi. 25 Nisanda, Liu Tsin-tangin askerleri yrye gemeden bir gn nce, Subashi kanyonu ynnde nnn kesileceinden korkan Hakkulu Bey, ordusunun sadece ok kk bir ksmn Toksunda brakarak Karashara ekildi. Tahl stoklarn yanlarna alamayacaklar iin, ayrlmadan nce, gtremedikleri tahln yaklmas emrini verdi.60 Liu Tsin-Tang, 26 Nisanda, Toksun yaknlarnda hareket halindeyken, Yakup Beyin askerlerinin geri ekildiini renir renmez tahl kurtarmak iin derhal piyadelerini, daha sonra da svarilerini ehre gnderdi. Ayn gn Toksun, Liu Tsin-tangin askerleri tarafndan ele geirildi.61 Tuzaa dmekten korkan Liu Tsin-tang Turfandan gelecek olan Chan Ee ve Siuy Chan-hoonun ordusunu beklemek zere ordusunun ilerlemesini durdurdu. 19 Nisan 1877 tarihinde, Hung-an ordusunun Chan Ee ve Siuy Chan-hoo komutasndaki dier iki bl Chiktymden 10 km. uzakta bulunan Chan-tsiakda birletiler ve Yakup Beyin ordusunun gelimi birliklerini yenilgiye urattlar. Ayn gn, inliler Chiktymi ele geirdiler, takip eden iki gn iinde de Pichan kasabasn Yakup Beyin askerleri Chikytm ve Pichandan ekildiler ve Liukchunda toplandktan sonra inlilere kar direnie getiler. 25 Nisanda Liukchanda kanl bir sava yaand. Yakup Beyin askerleri sayca ok stn olan dman karsnda geveyerek Turfana ekildiler, takip eden gn inliler Turfana yaklat. ehre 5 km. uzaklkta Tso Tsung-tang askerlerinin bir saldrs, Halim Han Turann ordusu ve Ma Zhen-dae ve Bay Yan-hoo tarafndan komuta edilen Dungan taburlarnca tkezletildi. Daban-chengden yetien Liu Tsin-tangin ordusu Hakim Han Turann ordusunu ve Dungan taburlarn yenilgiye uratt ve Turfan kalesine ekilmeye mecbur

1227

brakt. Ma Zhen-dae Chinglere kar uzun sren bir saldrda bulunurken, Hakim Han Tura ve Bay Yan-hoo geriye kalan askerleri ile birlikte nce Toksun kasabasna ve ardndan da Karashara ekildiler. Turfan, Tso Tsung-tangn ordular tarafndan ele geirildi.62 Byk miktarda tahl ve cephane de ellerine geti. Daban-cheng, Toksun ve Turfann ele geirilmesiyle birlikte, kendilerinin syledii zere Dou Trkistann kaplar Tso Tsung-tangn ordularna ald. Manuryal inli ordularn Dou Trkistann daha derinlerine nfuz etmesi ngilterenin blgedeki askeri atmalar durdurmak iin arabuluculuk yapmak istedii yolundaki aklamas yznden geici bir sre iin askya alnd. Molla Musa Sayramiye gre, Sava amalar iin, Yakup Bey 30.000 askere ve Turfan ve Toksunda yeterli tahla sahipti. Turfandaki tahl Chingler tarafndan ele geirildi, Toksundakiler ise yakld.63 Ancak, Yakup Bey Ching hkmetiyle ilikilerin hala grmeler yoluyla dzelebilecei ihtimaline gvenmekteydi. Tso Tsung-tangn Cungarya ve Dou Trkistana ynelik cezalandrc seferin bakumandan olarak atanmasndan sonra, Yakup Bey bir bar anlamas teklif etmek zere tekrar elilerini gnderdi. Ching generali, Yettishar Devletinin liderinin yapt teklifi reddetmeyip, kendisinin grmeler yapmaya yetkisinin olmadn syledi ve Yakup Beye dorudan Ching hkmeti ile temasa gemesini nerdi. Yakup Bey, ayn zamanda, Said Yakupu Londraya gndererek atmann barl yollardan sona erdirilmesi ve Tso Tsung-tangn ordularyla askeri atmann nlenmesi iin ngiltereden arabulucuk yapmas arsnda bulundu. Said Yakup, ngiliz hkmetine, Yakup Beyin ileride Ching hkmeti tarafndan kendisine verilecek herhangi bir staty kabul edecei tavsiyesinde bulundu. Bunun yan sra, Yakup Bey D. Forsight araclyla ngilterenin Hindistan genel valisine, Ching hkmetine boyun emeye hazr olduunu bildirdi. ngiliz hkmeti, Yakup Beyin Pekin ile grme teklifini memnuniyetle kabul ederek, Orta Asyada glenen Ruslar dengelemek amacyla ona arabuluculuk hizmeti sundular. ngiliz hkmeti arabuluculuk konusunda in hkmetine resmen tavsiyede bulundu ve Pekine Dou Trkistandaki meseleyi zme ulatrmak zere aadaki art teklif etti: 1. Emir Yakup Bey inin hkmranln tanyacak. u an ynetmekte olduu lkenin kontrol Emire braklacak, ancak Emir arada srada Pekine yani inin Byk mparatoruna temsilcilerle hediyeler gnderecek. 2. Kagar Hanl ile in arasndaki snrlar tanmlanacak. 3. htiya duyulduunda yardm etmek zere karlkl bir yardm anlamas imzalanacak.64 ngiliz hkmetinin arabuluculuk teklifi, donanma ina etmek ve deniz snrlarnda savunmay dzenlemek zere bat seferine harcamak iin fonlarn yeniden tahsisinden yana olan Li Hung-chang ve destekileri tarafndan onayland. Ancak, Tso Tsung-tang, nerinin in karlarnn korunmasn

1228

amalamadn, aksine Orta Asyada Rus nfuzunu zayflatarak bu blgelerde ngilizlerin konumunu glendirmeyi amaladn belirterek ngiliz nerisine aktif bir ekilde kar kt.65 Tso Tsung-tang, ayn zamanda, Ching hkmetinin dikkatini, li blgesindeki Rus igalinin sona erdirilmesiyle ilgili sorunun ancak Yakup Beyin devletinin imha edilmesiyle zme kavuturulabilecei gereine ekti. Pekinde, Yettishar Devletinin kaderi zerine ngiliz temsilciler ile Ching bakanlar arasnda grmeler yaplrken, Yakup Bey Tso Tsung-tangin rvet verdii Niyaz Bey tarafndan zehirlendi.66 in kaynaklarna gre ise, kt ans yznden umutsuzlua kaplan Yakup Bey zehir ierek intihar etti.67 Ancak, bunlarn delilleri gerekle pek uyumlu deildir. in kaynaklar delillerini, Yakup Beyin lmnn gerek sebeplerini saklama konusunda kiisel karlar olan Tso Tsung-tangn raporuna dayandrmaktadr. in kaynaklarnn delilleri Uygur kaynaklar tarafndan da konfirme edilmemektedir. in kaynaklar ile Uygur kaynaklar arasndaki tek kk benzerlik lmnn zehirlenme yznden olduudur. ldnde, Yakup Bey, in ve ngiliz hkmet temsilcileri arasnda yaplan grmelerin sonularn huzursuzca beklemekteydi ve kesinlikle intihara teebbs edemezdi. Yakup Beye mektup, ferman ve dier belgelerin mellifi, toplaycs, dzenleyicisi olarak hizmet eden Uygur tarihi Molla Musa Sayramiye gre, Tso Tsung-tangin ordularnn Cungarya ve Dou Trkistana cezalandrma seferini dzenlemeden nce, Niyaz Bey amcasn Ching komuta dzenini renmek ve Tso Tsung-tanga ibirlii arzusunu ifade etmek iin Tso Tsung-tangn karargahnn bulunduu Lan-chouya gnderdi. Bir ka ay sonra, Niyaz Beyin amcas yeenine Lan-choudan bir mektupla dnd. Mektubu okuyup tarttktan sonra Niyaz Bey amcasn ldrd ve ayn zamanda onu ldrdne ahit olanlar da katletti.68 Bylece Tso tsung-tang ile yapt gizli anlamann ortaya kmamasn garantiye alm oldu. Dou Trkistann yneticisi olmak iin ldran Niyaz Bey Ching komutannn da yardmyla Yakup Beyi katletmek iin btn hazrlklarn tamamlad. Molla Musa Sayrami unlar yazmaktadr: Niyaz Bey Yakup Beyi katletmek iin uygun bir an yakalayamad ve sonunda o an geldi Kurlada birliktelerken Niyaz Bey Yakup Beyin klelerinden birine rvet verdi Kleye pek ok altn para vererek, ona zehir kartrlm bir fincan souk ay hazrlamas ve Yakup Bey ne zaman heyecanlanrsa ona bu ay sunmas talimatn verdi.69 Ayn kaynak diyor ki: Bir vakit Yakup Bey, Molla Kemaleddin Mirzaya ok kzp sopayla dvlmesi emrini verdi. nfazn sona ermesini beklemeye sabredemeyerek bizzat kendisi dvmeye balad ve bu kendisi susayncaya kadar devam etti. Susayan Yakup Bey bir fincan souk ay istedi. Hizmetkar Yakup Beye derhal bir fincan souk ay getirdi ve o bunu iiverdi. Aslnda o souk ay deil, lmcl bir bade imiti, yere yld ve derhal lverdi, btn vcudu mavilemiti.70 Yakup Beyin lm konusunda N. . Veselovskynin tarifi de bir baka ahidin anlattklarna dayanyordu ve bu da bir zehirleme eylemine ok benziyordu.71

1229

Daha ileri doru gidecek olursak, u da belirtilmeli ki, Dou Trkistann Chingler tarafndan ele geirilmesinden sonra, 1878de, Niyaz Bey, Tso Tsung-tangdan sadece Yarkent ehrinin Hakim Beylii (valilii) ni ald. Bylesine mtevazi bir dlle tatmin olmayan Niyaz Bey, Ching istilaclara kar eyleme gemeye karar verdi. Yarkentte bir silah atlyesi kurarak evresine insanlar toplamaya balad. Ancak, Ching otoriteler Niyaz Beyin planlarn ortaya kardlar ve onu tutukladlar. Bir sre sonra ise intihar etti.72 Tso Tsung-tang Cungarya ve Dou Trkistan evresindeki durumun barl yollardan zmlenmesine karyd. unlar yazmaktayd: Hi bir ekilde Paann (Yakup Bey) varln srdrmesine msaade edilmemelidir73 Yakup Beyin 1877 yl ortalarnda katledilmesi Tso Tsungtang iin ok uygundu. Dou Trkistanda durumun sakinletirilmesi iin ngilterenin mdahil olmasndan sonra Ching ordularnn blgedeki saldrlar geici olarak askya alnmt. Yakup Beyin lm, Yettishar Devletinin ynetim evrelerinin datlmas konusunda, -ki ngilizler bu yneticilerin kalmasndan yanayd- Tso Tsung-tanga yardmc oldu. Yakup Beyin lmnden sonra Dou Trkistan paraya blnd. Kagarda Yakup Beyin olu Beykuli Bey, Aksuda Hakim Han Tura ve Hotanda Niyaz Bey bulunmaktayd. Bir sre sonra bu yneticiler arasnda karlkl husumetler patlak verdi ve Ching kart glerin birlii tamamen ortadan kalkt. Golos (Ses) gazetesinin gereki bir ekilde yazd gibi, inlilerin baarsna, Yakup Beyin lmnden sonra Yettisharda (Kagar blgesi - A. Kh.) patlak veren kargaa da byk katkda bulundu.74 1877 ortasnda Beykuli Bey 5.000 kiilik bir ordu ile Aksuya yrd. Hakim Han Tura ona kar koymak iin harekete geti. Hakim Han Turann ordusu Yada yaknlarnda, Maralba ile Aksu arasnda, yok edildi, kendisi ise Orta Asyaya kat. Geriye kalan askerleri Niyaz Bey ile savamak zere Hotana yryen Beykuli Beye teslim oldu. Manuryal inlilerin Dou Trkistana ynelik cezalandrma saldrs balad zamanlarda, Karashar, Kurla ve Baya yerleen Uygur ordusunun nemli bir blm karlkl husumet srasnda imha oldu, dier bir ksm ise Beykuli Bey tarafndan Hotana gtrld ve sadece nemsiz bir ksm Bay Yan-hoonun Dungan askeri mfrezesi ile birlikte bu blgede kald. 1877 Austosunda ngilterenin Yettisharn Ching mparatorluunun vassal bir mlkiyeti olarak devam etmesi teklifini reddeden Pekin hkmeti Tso Tsung-tanga, askya alnm olan cezalandrma kampanyasn Kagara doru yeniden balatma talimat verdi.75 Eyll ay balarnda, Chan Ee Turfan terkederken Liu Tsin-tangn ordusu da Toksunu terketti. Eyll sonunda Liu Tsin-tangin ordusu, batya doru daha ileriye gitmek zere iki ble ayrldklar Komysh, Ooshaktal ve Chukur blgesini igal etti. Liu Tsin-tang komutusundaki bir blk, byk kuzey yolu boyunca Karashara gitmek zere yola karken, Siuy Huen tarafndan komuta edilen dier blk Bagrakul glnden kaynaklanan gney yolunu izleyerek Kurla iin yola kt. 7 Ekim 1877de

1230

Ching birlikleri herhangi bir atmaya girmeksizin Karashar ve 9 Ekimde de Kurlay ele geirdi. nk isyanc ordu ve btn vatandalar bu ehirleri terketmiti. Liu Tsin-tang isyanclar cezalandrmak zere derhal ordusunu gnderdi. Ching askerleri Bugurda Bay Yan-hoonun Dungan taburlar tarafndan durduruldu. Burada kanl bir savaa tututular. Yenilgiye urayan isyanclar Kuara ekildi. Liu Tsin-tangn svarileri Bugurdan 20 km. uzaklkta Karashar ve Kurladan kaan sivilleri yakalad. Liu Tsin-tang askerlerine eli silah tutan herkesi ldrmelerini geriye kalanlarn da evlerine geri dndrlmeleri emrini verdi. Liu Tsin-tang tarafndan komuta edilen bir svari taburu kaan bir Mslman kalabaln atlaryla inediler.76 19 Ekim 1877 tarihinde Liu Tsin-tangin ileri utaki birlikleri Kuara yaklat. Bunun zerine Bay Yan-hoo taburuyla birlikte daha batya ekildi. Ana vatanlarn terketmek istemeyen yerel Uygur nfus ise taburlar oluturarak inlileri durdurdular. ok sefil bir ekilde silahlanm olmalarna ramen, isyanclar kahramanca bir direni gstererek Ching ordularn durdurdu. Savan iddeti dorua ktnda Liu Tsin-tangin ordusunun kendisinin komuta ettii blm yardma yetiti. Savaan taraflarn gleri eit olmaktan ok uzakt. nsan gc ve silahlanma gibi bir ok faktr asndan isyanclardan kat be kat stn olan Ching birlikleri isyanclar yok ettiler ve Kuar ele geirdiler.77 Ching ordularna kar bir dier gl direni rnei de Bay kasabasndaki isyanclar tarafndan gsterildi. in askerleri kasabann kalesine gnler sren baarsz saldrlarda bulundular. Ancak, Liu Tsin-tangin, mdafilerin liderlerinden Muhammed-Tokhti ve dierlerine dllendirme sz vermesinden sonra, kasabay 21 Ekimde teslim ettiler. 24 Ekim tarihinde inliler Aksuyu ele geirdi, 5.000 askerden oluan ordusuyla ehri savunan Beykuli Bey geri ekildi; 26 Ekimde de Uturfan teslim alnd. Hotandan ayrlan Beykuli Bey 25 Ekimde Yarkente ulat. Bu sefer de Yakup Bey tarafndan Mslmanlatrlan Hae Buyun liderliindeki inli askerler Yangishar (Kagar ehrinin kalesi) kalesine ierden saldrd ve kendilerini ieriye kilitlediler.78 Bu haber Beykulu Beyin zerinde byk etki yapt; nk pek ounun ailesi Yangisharda yaamaktayd ve imdi buras inlilerin eline gemiti. Beykuli Bey ordusu ve maiyetiyle birlikte Kagara doru yola kt. Yol boyunca ordusunun nemli bir ksm firar etti. Kagara vardklarnda Beykuli Beyin yannda kalan asker says sadece 4.000-5.000 kadard.79 Beykuli Bey 24 Kasm 1877 tarihinde Kagara ulat ve 20 gn boyunca Yangishar kalesine saldrlar dzenlemesine ramen baarl olamad. Kagarda cereyan eden olaylardan haberdar olur olmaz Liu Tsin-tang, derhal, Huang Van-peng komutasndaki bir grup askerini Uturfandan Krgz gmen kamplarn gemek suretiyle ve Aksudan Guy Si-cheng komutasndaki bir baka asker grubunu da byk yolu takip ederek Maralba zerinden Kagara gnderdi. Liu Tsin-tangin kendisi de ordusunun geriye kalan ksmyla Maralba zerinden Yarkente uzanan byk yolu kesti.80 17 Aralk 1877 tarihinde, Liu Tsin-tangn ordusundan ilk iki grup Kagara yaklat.

1231

O sralarda Kagarda bulunan Beykuli Bey ve Bay Yan-hoo ezici stnle sahip Ching ordularna kar nemli bir direni rgtlenmesi yapacak durumda deillerdi. Bu yzden, Ching ordularn oyalamak zere geride kk bir tabur brakarak ordularnn kalan ksmyla birlikte Orta Asya ve Kazakistana ekildiler.81 Bay Yan-hoonun taburu 5.000 kiiden olumaktayd.82 Beykuli Bey ve Bay Yan-hoonun ehirde brakt savalarn direniini kran Ching ordular Kagar ele geirdi. Aileleriyle birlikte kasaba ve ehir sakinleri de inli askerler tarafndan ldrlme endiesiyle Beykuli Bey ve Bay Yan-hoonun birlikleriyle beraber lke dna kat. Mlteciler, da geitlerinden snr getikleri 1878 Ocak aynda dondurucu soua kar koymak zorunda da kaldlar.83 Yerel halkn ok zayf bir direniiyle karlaan Liu Tsin-tang komutasndaki in ordular 19 Aralk 1877de Yarkenti, 22 Aralkta Yangishar ve 31 Aralkta da Hotan ele geirdiler. Bu ehirlerin ele geirilmesinden sonra Chinglerin yaptklar aramalarda eitli kalibrelerde 110 top, 10.000den fazla at ve byk miktarda tfek ele geirildi.84 inliler, sadece Kagarda, isyana katlanlarn 74.980 gm liang deerindeki malna el koydular.85 Yakup Beyin kars, iki kk olu ve torunu Yarkentte yakalanarak Liu Tsin-tang tarafndan derhal idam edildiler. Yarkent ve Hotann ele geirilmesinin ardndan Liu Tsin-tangin askerleri yaklak 7.450 kiiyi tutukladlar. Bunlardan Dou Trkistanda Manurya kart eylemlerde yer alan 1.166s Liu Tsin-tangin emri ile halk nnde idam edildi, yabanc tccarlar ve esnaflardan oluan dierleri ise lkeden srldler.86 galin ilk gnlerinde Manuryal in ordular Kagarda herhangi bir bask uygulamad. Ching kart isyana katlan nfusa kar, ancak btn atlarna el konulduktan sonradr ki, Tso Tsung-tangn sian foo hou chao (nce bask, sonra ceza) politikasn uygulayarak, alma eylemlerine baladlar. 1877 yl sonlarnda, Tso Tsun-tangn cezalandrc ordular Kagar, Yarkent ve Hotan ele geirmek suretiyle Dou Trkistanda Manuryal inli feodal aalarn egemenliini yeniden tesis etmelerine ramen, Uygurlarn ve Kagar blgesindeki dier halklarn Ching kart mcadeleleri devam etti. inliler, ehirleri ele geirdikten sonra, Ching kart isyanlara katlanlar, Yakup Beyin ynetiminde resmi grevlerde ve askeri hizmetlerde bulunanlarn izini srdler. syana katlmakla sulu bulduklar herkesi en vahi ekilde cezalandrdlar. Hatta daha nce yine inliler tarafndan mezar ta un ufak edilmi, topra dzlenmi olan Yakup Beyin mezar kazlarak cesedi karlp yaklmtr.87 Manuryal inliler halk korkutup sindirmek iin, Yakup Beyin kafasn Kagar kalesinin kapsnn yanna astlar. Ching kart isyanlara katlan pek ok kii ana vatanlarn terketmeyi reddettiklerinden ve ayn zamanda evlerine de dnemediklerinden dalk blgelerde gizlendiler ve buralarda taburlar oluturarak igalcilere kar mcadelelerini srdrdler. 1878 sonbaharnda bunlar, Orta Asyaya glerinden dnen ve Alda, Hakim Han Tura, Abdurrahman ve Muhammed slam (Abdurrahmann olu) n liderliini yapt soydalaryla birletiler. ki yl boyunca isyanclar Ching otoritelerine kar Dou Trkistann batsnda mcadele verdi. 1979 Kasmnda ise Kagarn batsndaki dalk Oopal blgesinde en byk atma yaand. syanclar Tso Tsung-tangn ordular tarafndan yenilgiye uratld. 2.000 civarnda isyanc ldrld. 1878 sonlarnda - 1879 balarnda byk kayplar veren isyanclar Orta Asyaya katlar.88 Bylece, Tso Tsung-tang komutasndaki ordular 4 yl iinde (1875-1879) Cungaryann bir

1232

blmn ve btn Dou Trkistan yeniden igal etti ve Ching kart eylemlerin son merkezini de bask altna ald. Bu blgelerin Chingler tarafndan igali ar vahet, isyana katlanlarn, yal, ocuk ve kadnlardan yzbinlercesinin katledilmesini de beraberinde getirdi. Gnmz inli tarihilerinden Go Ing-dae unlar yazmaktadr: Bu sefer sava (1875-1879 arasnda Tso Tsung-tangn komuta ettii cezalandrma seferi - A. Kh.) Cungarya ve Dou Trkistan halklarna byk insan kayplar ve byk bir ykm getirmitir.89 Ching igal gleri bu cezalandrma seferi iin toplam 26.452.630 gm liang harcad ve bu parann geri denmesinin btn yk in, Cungarya ve Dou Trkistanda alan kitlelerin omuzlarna yklendi. Cungarya ve Dou Trkistann tekrar igal edilmesiyle, Sincan blgesindeki smrgeci in egemenlii yeniden tesis edildi. Bu blgelerin, bamszln yitiren halklar da, yeniden Manuryal igalciler ve yerel feodal aalarn ifte basks altna girdiler, ama yabanc saldrganlara kar direnilerini hep srdrdler. 1 2 Tsindin pindin en Gan Sincyan Khueitey Fanlyue (Shen-si, Gan-su ve Xing-tsiang blgelerindeki K. Usmanov. Vostanie v Kagare (1864 g Trud Moskovskogo instituta vostokovedeniya, sb. 5. Mslman isyannn bastrlmasnn en yetkin tarihi anlatm). Pekin,1896. ts.70.R. M 1974, s.154. 3 4 5 Ditto. Ditto. Quoted from: K. Usmanov, Vostanie v Kagare, n. 154. Bu pasaj, K. Usmanov tarafndan

Molla Ashurhalifenin olu Hac Yusufun 1907de kaleme ald Tarih-i Yakup Bey (Yakup Beyin Tarihi) adl el yazmas kitabndan alntlanmtr. 6 7 8 9 10 K.Usmanov. Vostanie v. Kagare, s. 155. Tsindin pindin, ts.76,l.7. A.N. Kropatkin, Kagarya. SPG. 1879 s. 131. Kari Kurban Ali. Kitabu Tarihh Carida-i Cadida (Novaya istoriya). Kazany, 1889, s. 66. D. I. Tikhonov, Kuar isyannn 7 Haziran 1864 tarihinde baladgna atfta bulunan Uygur

kaynakalarna dayanmaktadr (D.. Tikhonov. Vostanie 1864 g.v. Vostonov turkestane Sovetskoe vostokovedenie. 155- 1712). Btn in kaynaklarnda Kuar isyannn ayn yln 4 Hazirannda balad belirtilmektedir. (Tsindin pindin ts. 68.l.2) 11 Davut-Halife (? -1871) Salarda (Gan-su blgesinde) domu eitimli bir kiidir. in

kaynaklarnda Todelin-Akhun ya da To Min-Akhun olarak gemekte, Uygur kaynaklarnda ise Lorintsia (Byk), Lorintsia Halife ya da Davut Halife olarak gemektedir. Rus kaynakalrnda ise Lotay ya

1233

da Davut Hazret Lotay olarak adlandrlmaktadr. Davut Halife 1862de Urumiye geldi ve So Huanchangn yardmlaryla ehirdeki Dungan camilerinden birinin imam oldu. 12 13 14 Tsindin pindin, ts. 72.l.16-17. A.N. Kuropatkin. Kagariya. s. 131. D.A. siev. Khotanskoe vostanie. Tretyo naunaya konferentsia, Obestvo i gosudastro v

K.tae. Vip. l.M., 1972. s. 175-183. 15 16 Tsindin pindin, tz. 77. l. 16-17. N. Arist v. Ovoyne- Yakub-beka s dunganami v 1870 godu Turkestanskie vedomosti

1872, No 27-28 17 18 19 20 21 22 Tsindin pindin, 86, l. 15-16. K.Usmanov. Vstanie v. Kagare. Tsindin pindin, 86, l.15-16. Ditto, tsz 84, l 7, 21-23. G.E.Grum-Grjimayloyu, Opisanie putaestviyv Zapadinyisi Kitay. SPB., 1986, s.5. Khuzimin tsii (Mslman isyan). inin yeni tarihinden derlenen materyaller. Bai Shou

tarafndan toparlanmtr, V. 4. Shanghai, 1953, p. 330. 23 24 Tsindin, pindin, tz: 107. l.7; Khyueymin tsi. T:4.s.331. V.F. ahmatov. Oerki po istori uyguro-dungamskogo natsiomalno-osvoboditehlnogo

duijenia v XIX v.- Trudi Kazakskogo intituta natsionalnoykulturi J.l.Almaata, 1953,s. 99; G.E.GrumGrji-Maylo. Zapadnoya Mongoliya Uryanhayskiy Knay. T.2.l., 1926, s. 727. 25 Bkz.: D.A. siev. Natsionalno-osvoboditelnaya borba Uygurov (1864-1878) Gosudarstvo

ietiar iego vnenaya politika. M., 1972 (kand. dis). 26 Masyoi Sibey kheytzu gemin teyani (The short history of the revolution of the Dungans

in North-East [of China]). Shanghai, 1951, Tsindin pindin, tz. 298, l.21.tz.228, l.8. 27 Tsindin pindin, tz. a46, l.10-11; Molla Aysa Sayraminin olu Molla Musaya

atfedilmektedir. 1903te yazlm olan Tarih-i-Emin (Emin Tarihi). - Kazan liderlerinin tarihi, 1905, p. 225. Daha fazla bilgi iin: Tarih-i-Emin. 28 Ditto, ts. 253, L. 12.

1234

29 30

A. Khocaev. Tsinkaya imperiya Dzungarie i Vostoniy Turkestan. 11., 1979, s. 88-94. Bir Manuryal olan Tsing Lian (1823-1885), 1899 ylnda li blgesinde li-can-tsan

dachen (Dou Trkistan ve Cungaryada Ching hkmetinin genel vali yardmcl) olarak atand. 1861 ylnda Yarkente gnderildi, 1863te istifa ederek, Ching saraynn onayn almakszn Yarkentten ayrld, bu yzden de konumundan uzaklatrld. 1866ya kadar, ncekiler gre daha dk mevkilerde olmak zere deiik grevlerde bulunduktan sonra, Ching ordularnn Cungaryadaki cezalandrma operasyonlarnda yer ald. 1873ten itibaren bu operasayonlar Tsing Lian ynetmekteydi. 1874de Cin-cai dachen du-ban Xing-tsian tsiun-oo (Dou Trkistanda askeri meselelerden sorumlu imparatorluk genel komiserlii) grevine atand ve 1875de grevden alnarak Pekine geri arld (Ching Shi - Ching Tarihi). V. 6. Taibei, 1963, p. 4911-4912;Tsindin pindin, tz. 140.l.19) 31 1860l yllarda Tso Tsung-tang Tai-Pings isyann bastrmakta aktif ekilde yer ald.

1866da Shen-si ve Gan-sunun genel valilii grevine atand. 1874te Tso Tsung-tang, yaklak 5,000 kiilik iyi donanml bir ordunun ba komutan olarak Shen-si, Gan-su ve Ching-hai blgelerindeki nian-tsiunslar ve Dunganlar tarafndan balatlan isyana kar cezalandrma grevini zerine ald. 32 33 34 35 36 37 38 39 Khuzeymin tsii T. 4.s.341; Tsindin pindin, tsz. 289.l. 8-10 Tarih-Emin, p. 225. A. Khocaev. Tsinkaya imperiya, s.63. Ditto, p. 91-92. Ditto, p. 64. Tsin i (Chinglerin tarihi). V. Taibei. 1971. s.322; Tsindin Pindin, tsz. 289. l.8-10. A. Khocaev. Tsinksaya impeniya, s.65. [Tso Tsung-tang]. Tso Ven-xiang ciuan-tsi (Tso Ven-xiang (Tso Tsung-tang) n derlenen

almalar, V. 3. Taibei, 1968, p. 1849. 40 1875te bir inli olan Lee Hung-jan Jeeli blgesi genel valililii grevinde bulunmaktayd

ve buna paralel olarak kuzey limanlarndaki ticaret iin st dzey yetkili olarak grev yapmaktayd. Kontrol altnda bulunan deniz snrlarnn gvenliinden sorumlu olduu kadar Kuzey indeki ordu ve donanmann modenizasyonundan da sorumluydu. inli yksek rtbeli grevlilerin oluturduu kuzey saray (bei-yang) fraksiyonunun lideriydi. 41 Feodal in geleneine gre bir komu devletin in takvimini tanmas in ynetiminin

boyunduruuna girdii anlamna gelmekteydi.

1235

42

[Lee Hung-jan]. Lee Wen djung gung ciuan-shu (Lee Wen-jung (Lee Hung-djangun

derlenen almalar). [B. M. ], 1905, ts. 24, L. 18-19. 43 M. . Sladkovski. storiya torgovo-ekonomieski otnoeniya narodov Rossii Kitaem (do

1917 god.) M. 1974, s. 260. 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 1969-1970. 58 Van Dincan. Syantsyun tsz. (Itineraries of the Hung-an army). Nankin,1898, tsz.19.l.16; Khueymin tsii T 4, S. 345-346. Ditto. Tsin i. T.G. s. 4764. M. L. Beles. Tso Tsung-tang. Kadim inin Askerleri ve Devlet Adamlar. Shanghai, 1937. [Tso Tsung-tang]. Tso Wen-xiang gung ciuan-tsi. V. 3, p. 1854, . Tarikh-e-Emeenie, p. 228. Ditto, p. 224, 225. Arhiv Vneney Politiki Rossii (AVPR). f. Glov. azh. 1-9, on. 8.d.7.l.307. Tsindin pindin, tsz. 298.l.1718 Cited asper: Oerki istorii sovetski dungan, Frunze, 1967, s. 60 Tsindin pindin, tsz. 300, l. 14. L.. Duman. Bankhu-vojd duns kankogo vostaniya 1862-1877. M., 1936, s. 38. Ditto. Tsindin pindin, tsz. 302, l.7. (Tszo Tszuntan). Tszo Vensyan GUN tsyuantszi. T.2; s.

Tarikh-e emeenie s.227. 59 60 61 62 A.N. Kuropatkin Kagaria, s.l.15-21 Tarikh-e-Emeenie, p. 227. Tsindin pindin, tsz. 333. l. 15-21. Ditto, tsz. 303, l.5-9, Van Dincan Syantszyun tszi. tsz.19l. 17; Khyeymin tszii. T.4. s.361.

1236

63 64

Tarikh-e-Emeenie, p. 227. Immanuel C. Y. Hsu. The Ili crisis- A study of sino-Russian diplomacy (li krizi - in-Rus

diplomasisi hakknda bir alma. Oxford, 1965, p. 42. 65 tsz. 58. 66 Niyaz Bey (Niyah-hakim-bek), ocukluundan beri, 1854te isyanclarn yannda yer ald (Tszo Tszuntan). Tszo Venstan gun tsyuantszi. t. 3, s. 2035-2036-Da Tsin Tetszun

tsinkhuandi ilu (Byk Ching Hanedanlnn mparatoru Detsungun ynetim gnl). Tokio, 1937,

Yarkentte Ching yetkililerine hizmet etmiti. Ayn yl Kuarn Kuarllar tarafndan ele geirildii zaman da, Kuar hocalarnn yannda yer almt. 1866da Yakup Bey Kuar hocalarna kar bir sava balatnca, Niyaz Bey ona yardm ederek gvenini kazand ve Hotan ehrine vali olarak atand. Bu tarihten itibaren Niyaz Hakim Bey olarak poplarite kazand. Buna ilaveten Yakup Beyin maiyetinde, onun mali meselelerinde yetkili duruma geldi. 67 68 69 70 71 Khueymin Tsii. T. 3, s. 44, 209; Da Tsin Detszun, Tszinkhuandi Shiki tsz, 55, 1.12-13 i dr. Tarih-i-Emin, p. 262-263. Ditto, p. 229. Ditto, p. 228. N.. Veselovskiy. Badaylet Yakub. bek atalik kagarskiy- Zapiski arkhelogi ekogo

obestva T.XI. vip. I-IV. SPB., 1898 s.102. 72 73 74 75 76 77 78 79 80 Tarih-i-Emin, p. 266-267. Tsin i T.6, s. 4764. Golos, 1878, no 13 Khuemin tsiit 4, s. 368. Van Dincan; Syantszyun taz. 19, l. 22. Tsindin pindin, tsz. 304, l. 7.10. A. N. Kuropatki n. Kagaria, s. 214; Tavih-i Eminie. s. 255: Tsindin pindin, tsz. 3207, l.5 Tsindin pindin, tsz. 305. l.5. Khuemin tsii. t. 4, l. 372; Van Dincan. Syantezyun, tsz.19.

1237

81 82 83 84 85 86 87 88 89

(Tszo tszantan) Tszo Vensyan gun tsyuantsiz, s. 2079-2081. Mecunarodni otnoeniya na Dulynem Vostoke. T.1.M, 1973, s. 141. Ditto; A.N.Kuropatkin. Kagariya, A.215. (Tszo Tszuntan). Tszo Vensyan guntsyuantszi, s. 2082. Tsindin pindin, tsz. 309, l.14. Khuemin tsii. T.4. s.374; (Tszo Tszuntan). Tszo Vensyangun tsyuantszi, 2082. N. Veselovskiy. Badaulet Yakub-bek atalik Kagarskiy, s.103. Khueymin tszii. T. 4, s. 376-380. Go nde. Vey u er ilyue (Uygurlarn ksa tarihi). Shanghai. 1952, n. 49.

1238

Dou Trkistan'da Dnem (1911-1949) / Burhan Saylr [s.714-722]


Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye ou Trkistann tarihinde dneminden bahsedilebilir. dari ve politik etkinlikler asndan ele alnan bu dnemler; bamsz genel valiler dnemi (1911-1933), Sovyet politik egemenlii dnemi (1933-1944), Milliyeti in dnemi (1944-1949) eklindedir. Konuya gemeden nce dnemler ile ilgili kiilerden bahsetmekte fayda vardr. Genel valiler dneminde, Yang Tseng-Hsin, zellikle Sovyetlerin Dou Trkistana

yerlemelerinde nemli rol oynamasyla, Chin Shu-Jen ise blgede izledii baskc ve sistematik politikalar ile dneme damgalarn vurmulardr. Yine bu dnemde, blgede kan ayaklanmalara nderlik etmeleri ile ne kan isimler vard; Kumulda Hoca Niyaz Hac ve Salih Dorga, Turfanda Mevsul, Maksut ve Mahmut Muhiti kardeler, Karaehirde Hafz Beg, Bgr ve Karda Timur Beg, Hotende Mehmet Emin Bura ve Sabit Damolla, Kagarda Osman Batur, Altayda erif Han Tre gibi. Sovyet politikalarnn etkin olduu 1933-1944 tarihleri arasnda etkin rol oynayan kiiler arasnda, Genel Vali Liu Wen-Lung ve yerine Sovyet yardmlar ile ibana gelen Shen Shi Tsai, Sovyet kuvvetlerine kar mcadele eden Mslman inli General Ma Chung-Ying, Hotende Mann kuvvetlerine kar mcadele veren ve baarsz olup Hindistana gemek zorunda kalan Mehmet Emin Bura, Sovyetlerle ibirlii iine girerek devletin datlmasnda etkin rol oynayan ve akabinde Urumi vali yardmclna atanan Hoca Hac Niyaz, Sovyet-Milliyeti in ve Hoca Niyaz Hac saylabilir. 1944-1949 yllar arasnda Milliyeti in ynetiminin etkin olduu Dou Trkistan siyasi hayatnn ynlendirilmesinde etkin kiiler olarak, Shen Shi-Tsainin yerine greve getirilen Wu ChungHsin, Wunun baskc ve sistematik politikalarna li ayaklanmasna nderlik yaparak tepkisini ortaya koyan Ali Han Tre, 1940tan itibaren Shen ile mcadele halinde olan Osman Batur, Dou Trkistan Eyalet Hkmetinin kurulmas iin yrtlen grmelere Milliyeti in adna katlan ve daha sonra hkmet bakan olan Chan Chih-Chung, grmelere Trk taraf adna katlan Rahim Can Sabri, Ebul Hayri Tre ve Ahmet Can Kasimi, 1946da yaplan anlama gereince genel sekreterlie getirilen Liu Min Chun, genel sekreter yardmclklarna getirilen Abdulkerim Abbas ve Salis, hkmet yesi olarak grev alan Mehmet Emin Bura, 1947de ynetim deiiklii sonucu greve gelen Dr. Mesut Sabri Baykuzu, sa Yusuf Alptekin, mevcut hkmeti azleden Milliyeti in lideri Chiang Kai Shek, hkmetin azledilmesinden sonra Dr. Mesut Sabri Baykuzunun yerine bakanla getirilen Burhan ehidi, sa Yusuf Alptekinin yerine atanan Tao Tsi-Yao, Komnist inlilerle ibirliine gidilmesi iin Chiang Kai Sheke bask yapan ve onun istifasndan sonra cumhurbakan olan Li Zung-Rn, Komnist in ynetiminin lideri Mao Tse-Tung, Sovyet ua ile Pekine giderken bir kaza sonucu len Ahmet Can Kasimi, General shak, Abdulkerim Abbas ve Delil Han saymak mmkndr.

1239

Dou Trkistanda 1911 ylna kadar sren ikinci Manu dnemi, Manu mparatorluunun yklmas ve yerine cumhuriyet ilan edilmesiyle son buldu. Ynetim deiiklii srasnda indeki i karklklar frsat bilen baz genel valiler Dou Trkistan kendi iktidarlar altnda tutmaya baladlar. Bu valiler, inde yeni kurulan cumhuriyet ynetimine kar gelerek Dou Trkistan insiyatifleri dorultusunda yirmi iki yl ynettiler.1 1913de in Cumhuriyeti Bakan Sun Yat-Sen tarafndan Dou Trkistana genel vali olarak atanan Yang Tseng-Hsin, atanmasndan ksa bir sre sonra iktidarn snrsz bir gle donatt. Bu dnemde Sovyetlerin Dou Trkistana yerlemelerinde nemli rol oynayan politikalar izledi ve Sovyetlerin burada be yerde konsolosluk amalarna izin verdi. Ayrca merkezden habersiz olarak Sovyetlerle bir ticari anlama imzalad. Bu uygulamalar Sovyetlerin Dou Trkistandaki etkinliini arttrmaya balad. Yangn 7 Temmuz 1928de ldrlmesinden sonra, genel vali olan Chin Shu-Jenin baskc uygulamalar, Dou Trkistanda ayaklanmalar kmasna neden oldu. ubat 1931de lkenin dousunda yer alan Kumulda Hoca Niyaz Hac ve Salih Dorga ayaklanmalara nderlik ediyorlard. Ayn yln Mays aynda Kansudaki Mslman inli generallerden Ma Chung-Ying, bu ayaklanmaya yardm etmek iin Kumula geldi. Kumulda inliler yenilince, ayaklanmalar btn lkeye yaylmaya balad. Aralk 1932de Karaehirde Hafz Bey, 1933te Bgr ve Karda Timur Bey, ubat 1933te Hotende Mehmet Emin Bura ve Sabit Damolla, Nisan 1933de Kagarda Osman Bey, Altayda erif Han Tre, Kasm 1933te Tarbagatayda Mslman inli Ma Hi-Ying nderliinde ayaklanmalar kt. Sonunda li ve Urumiye bal birka yerleim birimi dnda btn lke denetim altna alnd. Bu baarlar zerine 12 Kasm 1933te Kagarda bamszlk ilan edildi. Hoca Niyaz Hacnn cumhurbakan olduu yeni devletin ynetiminde Sabit Damolla (Abdl-Baki Sabit Damullah) babakan olarak grev ald. Kagar lkenin bakenti ilan edildi ve 3 Aralk 1933te bir anayasa tasars yaynland.2 Dou Trkistanda bamsz milli bir devletin kurulmas hem Sovyet hem de in ynetiminde endie yaratt. Urumideki milliyeti inliler ile Sovyet askerleri 12 Nisan 1933te Genel Vali Chine kar isyan ettiler. Bu isyana kar koymayan Chin, Sovyetler Birlii zerinden ine gemek zorunda kald. Chinin Dou Trkistandan ayrld gn, inli ve Sovyet isyanclarla Dou Trkistan Eyalet Hkmetinin baz yeleri arasnda bir toplant yapld. Bu toplantda krk drt yeden oluan bir Asayi Heyeti kuruldu. Asayi Heyeti, eyalet hkmeti bakanlna, genel vali olarak Liu WenLungu getirdi. Ayrca, Askeri Direktrlk (Dben) rtbesi kaldrlarak birka subaydan oluan bir Askeri ura kuruldu. Bu tekilatn bana, Manuryada Japonlara malup olup Dou Trkistana iltica etmi olan General Cing Yen-Ching getirildi. Urumideki bu deiiklikler sonucu, Asayi Heyeti merkezi in ynetimine balln bildirdi. Buna karlk, Mslman isyanclarla anlama yaplmas iin bir heyetin gnderilmesi ve Ma Chung-Yingin Urumiye ynelik tehditlerinin durdurulmas isteniyordu. Bu arada Sovyetler bo durmayarak Uruminin d blgelerindeki Trklerle sava halinde olan Shen Shi-Tsaiya -eer Trkistanda iktidar sahibi olmay dnyorsa- yardmc olacaklarn

1240

bildirdi. Bu tekliften cesaret bulan Shen, 14 Nisan 1933te Asayi Heyetinin toplantsn bast. Bunun zerine Askeri ura sistemi kaldrld ve Shen geici olarak Dou Trkistan Askeri Direktr seildi.3 21 Eyll 1933te inli general Ma ile yapt savan ar yenilgi ile sonulanmas ve 4 Aralk 1933te Uruminin Ma tarafndan tamamen kontrol altna alnmas ile birlikte Shen, Urumideki Sovyet Konsolosluu araclyla Sovyet ynetiminden askeri yardm talebinde bulundu. Sovyetler daha nceki taahhtlerine gre hareket ederek, bata li ve Tarbagatay olmak zere iki ynden Shene askeri destek ve mhimmat gnderdiler. Sovyet birliklerinin Mslman in kuvvetlerini yenilgiye uratmas zerine Ma, Kagar istila etmek amacyla harekete geti ve burada Trkistan Milli Hkmetinin ordusu ile karlat. Fakat Milli Hkmet gleri asker ve mhimmat asndan yetersiz olduu iin geri ekilmek ve hkmet merkezini Yeni Hisara tamak zorunda kald. Kagarn boaltlmasyla birlikte Ma, kuvvetli bir direnile karlamadan buraya girdi. Ma kuvvetlerini takip eden Sovyet birlikleri, Maralba Kazasna kadar geldi. Sovyetler burada Mann Bat Trkistana iltica etmesi halinde rahat braklacan, aksi takdirde yakalanp idam edileceini bildirdi. Bunun zerine, yetmi kadar adamn yanna alarak Bat Trkistana geme hazrlnda olan Ma, geride brakt adamlarna Hoten zerine ilerlemelerini emretti. Bu srada Hotende bulunan Bura, elindeki kuvvetlerle Mann adamlarna kar fazla direnemedi ve 15 Temmuz 1934te Hindistana iltica etmek zorunda kald.4 Sovyetler, bir taraftan May Bat Trkistana ilticaya zorlarken, dier taraftan da Yeni Hisara tanm olan Dou Trkistan Milli Hkmetine baz tekliflerde bulunuyordu. Buna gre, Hoca Niyaz Hac inden ayrlma fikrinden vazgeecek ve milli hkmeti datarak Dou Trkistan Eyaleti Hkmeti bakan yardmclna getirilecekti. Ayrca Dou Trkistan Eyaleti Hkmetinin askerleri Mahmut Muhutinin komutas altnda Kagar, Yarkent ve Aksu vilayetlerine yerleecekti ve Sovyet igal kuvvetleri ile Shen, bu kuvvetlere dokunmayacakt. Sovyet ynetimi bu tekliflerinin yerine getirilmedii takdirde milli hkmetin zorla datlacan, btn Trkistanl liderlerin yakalandklar anda idam edilecekleri tehdidinde bulundu. Dou Trkistan Milli Hkmetinin bakan Hoca Niyaz Hac, tamamen yok olmaktansa bu teklifleri kabul etmek niyetinde idi. Daha sonra 25 ubat 1934te Hoca Niyaz Hacnn Sovyet ynetiminin tekliflerini ieren anlamay imzaladn Sabit Damollaya bildirmesiyle birlikte 2 Mart 1934te Sabit Damolla bakanlnda 11 bakan ve komutanlarn katlmyla bakanlar kurulu topland. Toplant sonucunda Hoca Niyaz Hacya sert tepkiler ieren bir karar yaynland.5 Bakanlar kurulu kararnn kendisine bildirilmesi ile birlikte, Hoca Niyaz Hac inliler ve Sovyetlerle birlikte Yeni Hisarda bulunan Dou Trkistan Milli Hkmetine kar byk apl bir harekete geti. 16 Nisan 1934te hkmet yeleri tutuklanarak Kansudaki in makamlarna teslim edildi. Hkmet yelerinin hapsedilmesinden sonra silahl kuvvetler mcadeleye devam etti. Ancak bu gler inlilerin, Sovyetlerin, Dunganlarn ve General Muhuti idaresindeki Hoca Niyaz Hacnn ortak saldrlarna kar koyamadlar. Dou Trkistan Milli Hkmet yelerinden Babakan Sabit Damolla ve Adalet Bakan Zarif Kari Temmuz 1934te Aksuda, Ticaret Bakan Satbald Han da Takurganda

1241

idam edildiler. Dou Trkistan Milli Hkmetine kar oluturulan ittifakn Austos 1934te zafere ulamas ile birlikte Hoca Niyaz Hac, Urumi Genel Vali Yardmcs olarak atand. Ancak, Hoca Niyaz Hac 1937deki Abdu Niyazn nderlik ettii ayaklanmaya taraftar olduu gerekesi ile 1942de idam edildi.6 kinci Dnya Sava, Avrupada btn hzyla srerken, Almanlarn tm Avrupa gibi Sovyetler Birlii topraklarnda da ilerlemeye devam etmesi, Sovyet ynetimi iinde olduu kadar lke dndaki taraftarlar arasnda da byk endie yaratt. Dou Trkistanda Sovyetlerin yardmlaryla ynetime gelmi olan Shen de tpk Sovyet yneticileri ve dier Sovyet taraftarlar gibi youn endieler tayorlard. Shenin tad endienin temel kayna, Sovyetlerin Almanlara malup olmas halinde, Milliyeti in ynetiminin Dou Trkistan igal edebilecei ve sahip olduu iktidarn kaybedebilecei dncesiydi. Shen endielerinin gereklemesini beklemeden Milliyeti in Hkmetine (Nankin Hkmeti) kendileriyle ibirliine hazr olduunu belirterek bu ibirliinin ana hatlarnn belirlenmesi ve var olan sorunlarn bir zme kavuturulmas amacna ynelik bir anlama imzalamak zere Dou Trkistana bir heyet gndermelerini istedi. Bunun zerine, Nankin Hkmeti Mays 1942de Kuzeybat Askeri ve Mlki ler Direktr General Chu Shao-Leyang Urumiye gnderdi ve yaplan grmeler sonucunda iki taraf arasnda Ocak 1943te bir anlama imzaland.7 Nankin Hkmeti ile yaplan bu anlamadan ksa bir sre sonra, Shen deiik gerekeler ileri srerek Sovyet ynetimine, kendilerine gveninin kalmadn bildirdi. Sovyetlerden Dou Trkistanda bulunan asker, idareci ve istihbarat grevlilerini derhal ve tamamen geri ekmesini istedi. Ayrca, Nankin Hkmeti ile olan ilikilerini daha samimi hale getirmek iin acil bir ekilde Dou Trkistandaki btn Sovyet konsolosluklarn, Kumul ve Kagardaki askeri kurumlarn ve Urumideki uak fabrikasn denetimi altna ald. Shen, 1943 yl sonuna kadar Dou Trkistanda bulunan tm Sovyet askerleri glerini, idari ve siyasi kadrolara yerlemi Sovyet elamanlarn ve deiik i alanlarnda alan iilerini snr d etti. Bu gelimeler zerine, kendileri asndan ortamn tamamen olgunlatn gren Nankin Hkmeti, Kansu Eyaletinin Bat blgelerinde beklettii askeri birliklerini Dou Trkistana ynlendirerek buray fiilen igal etti.8 Nankin Hkmeti, Dou Trkistan tamamen kontrol altna aldktan sonra burann denetimleri altna girmesinde byk pay sahibi olan Sheni grevden alarak Orman ve Ziraat leri Bakanlna atad. Yerine de 30 Austos 1944te, Mool ve Tibet leri Komitesi Bakan Wu Chung-Hsini getirdi.9 Wu Dou Trkistan politikasn, Dou Trkistan halknn in milletinden ayr bir millet olmad,10 iki toplum arasndaki dil farknn, uzun sre birbirinden ayr yaamalarndan kaynakland, btn Dou Trkistan halknn inceyi renmesi gerektii ve ince bilinmedike kardelik balarnn salamlatrlamayaca, inlilerin Dou Trkistanl kzlarla evlenmeleri gerektii ve bylece iki toplum arasndaki kardelik, akrabalk ve sevgi duygularnn artaca fikirleri zerine ina etti. Dahas, Dou Trkistann sahip olduu geni topraklarna karn nfusunun az olduu,

1242

bunun iin de inden gmen getirilmesi gerektii ve bununla birlikte nfusun artaca, dolaysyla da inlilerle Dou Trkistan halknn birbirlerine daha yakn olacaklar ve ayn zamanda inceyi kolayca renecekleri tezini savunuyordu. Belirlenen bu ilkeler dorultusunda, Dou Trkistandaki btn okullarn tekilatlanmalar ve ders programlar Nankin Hkmetinin grlerini yanstan bir ekilde deitirildi. Eitim ve retim dili olarak ince zorunlu hale getirildi. ok sayda inli gmen getirilerek Urumiye yerletirildi.11 Ancak, ani ve hzl bir ekilde hayata geirilen bu uygulamalar, halk arasnda youn huzursuzluk yaratt. Dou Trkistandaki gelimeleri yakndan izleyen Sovyetler, Ali Han Treye inlilere kar isyan ederlerse eski hatalarn tekrarlamayacaklarn, aksine her trl yardmda bulunacaklarn, ayrca kurulacak yeni hkmetin iilerine kesinlikle mdahale etmeyecekleri garantisinde bulundu. Sovyetlerin Dou Trkistandaki gelimelere bu kadar yakn ilgi gstermesindeki en nemli ama, kendilerini daha nce Dou Trkistandan karan inlilerden bir eit politik hesap sormak ve ayrca Japonlarla sava halinde olan Milliyeti in ynetimine Amerika Birleik Devletlerinin Dou Trkistan zerinden olas bir asker ve lojistik destek salama imkann ortadan kaldrmakt.12 21 Eyll 1944te lide Tre nderliinde ayaklanma balad ve ayaklanma baar ile sonulannca 7 Kasm 1944te bamszlk ilan edildi. Kurulan arki Trkistan Cumhuriyetinin bana hareketin nderliini yapan Tre geti.13 Bu sralarda, 1940tan beri bamszlk mcadelesi veren Osman Batur, Trenin hareketine katldn ve li Hkmeti ile ibirlii iinde olacan ilan etti. Bu ibirliinin ilk somut sonucu, Tarbagataydan inlilerin karlmasyla oldu. Ayn dnemde Altay vilayeti de bamszlna kavutu. Bu rneklerin duyulmas ve geni katlmlarn yaanmas ile birlikte Dou Trkistandaki halk ayaklanmalar hzl bir ekilde yaylmaya balad. Karaehir, Kagar, Yarkent ve Hotenin alnmas iin youn mcadele verilmeye baland. Tre kuvvetleri birok yerde ezamanl olarak in kuvvetlerine stnlk salad ve Urumiye yneldi.14 Sovyetler, Dou Trkistandaki milli oluumdan kaynaklanan rahatszln gidermek iin bu kez siyasi nfuzunu arttrmaya ynelik, Dou Trkistan halkn hedef alan bir politika izlemeye balad. Yerli halkn lideki konsolosluklarna bavurmalar halinde kendilerine Sovyet vatandal hakk vereceini ilan etti. Bu giriim dorultusunda birok Dou Trkistanl deiik nedenlerle Sovyet vatandalna geti. Bununla da yetinmeyip, Dou Trkistann iilerine mdahale etmeye ve Treyi siyasal anlamda etki altna almaya alt. Bu giriimlerden rahatsz olan Tre ile Sovyetler arasnda youn bir souk sava yaanmaya baland. Sovyetlerin, Trenin hem kendilerini yeterince ciddiye almamasndan hem de Dou Trkistanda milliyeti bir politika izlemeye devam etmesinden olduka rahatsz olduu bir gerekti. Aslnda rahatszln altndaki en nemli neden, Dou Trkistanda milliyeti hareketin baarl olmas halinde bu durumun kendi hakimiyet alanlarnda bulunan Bat Trkistan topraklarnda yaayan Trklere rnek tekil edebilecei ve bylece kendilerinin de byk ayaklanmalarla kar karya

1243

kalabilecekleri korkusuydu. Dolaysyla, sonular beklenmeden Dou Trkistandaki milli hareketlerin kesinlikle baarszla uratlmas gerekliydi. Bunun iin Sovyetler, burada izledikleri politikalarna hz verdiler ve ii hkmetin iilerine mdahale etmeye kadar gtrdler. Sovyetlerin bu giriimleri, ksa bir sre sonra meyvesini verdi ve Tre zerinde bask kurmay baardlar. Treye, Nankin Hkmetinin kendilerini Dou Trkistan Trklerini in ynetimine kar isyana tevik sulamasyla Birlemi Milletlere ikayet edebileceini syleyerek, bu sonla karlamamak iin Treden, inden ayrlma fikrinden vazgemesini, hatta Nankin Hkmeti ile grmelere balamasn ve sorunlar bar yolu ile zmesini istediler.15 Sovyetlerin bu isteklerindeki temel dnce, yukarda da belirtildii zere kendi topraklarndaki hakimiyetinin gelecei asndan Dou Trkistanda Trk bir politikann izlenmesinin yerine, in ynetimi egemenliinin daha yararl olaca ynndeydi. Tre, Sovyetlerin gr ve isteklerini grmek zere kabinesini toplad. Yaplan uzun grmelerden sonra toplantdan Sovyetlerin hi de beklemedii bir karar kt: Btn Sovyet istekleri reddedilecek. Sovyetler, kabinenin ald kararn ardndan daha sert bir tavr taknarak isteklerinin yerine getirilmemesi halinde, Dou Trkistan hkmetine ynelik askeri g kullanacaklar tehdidinde bulundu. Bunun zerine, bir taraftan in igal kuvvetleri, dier taraftan Sovyet politik hesaplar arasna skan Tre, kabineyi tekrar toplantya ard. Bu kez toplantdan Sovyet tehditlerinin ciddiyetini ortaya koyan bir karar kt. Karara gre, hkmeti askeri bir gle kar karya brakmaktansa sorunlar bar yolu ile zmek hedeflendi. Bu kararn ardndan, Dou Trkistan Hkmeti ile Nankin Hkmeti arasnda Sovyet politikalarnn ynlendirdii bar grmeleri balad.16 Grmelere ev sahiplii yapan Urumiye, 2 Eyll 1945te Nankin Hkmeti adna grevlendirilen Chang Chih-Chung bakanlndaki in heyeti, 12 Ekim 1945te Dou Trkistan Hkmeti adna grmeleri yrtecek olan Rahim Can Sabri, Ebul-Hayri Tre, Ahmet Can Kasimiden oluan li heyeti geldi.17 17 Ekim 1945te balayan bar grmeleri yaklak sekiz ay srd ve ardndan 2 Ocak 1946da iki taraf arasnda bir anlama imzaland. Ayrca Eyalet Hkmetinin oluturulmas iin de iki ek anlama yapld. ki taraf arasnda imzalanan anlamann maddeleri u ekilde idi:18 1. Altay, Tarbagatay ve li vilayetlerindeki milli mcadelelere katlan glerin datlmamas ve bunlarn devletin bir askeri olarak bulunduklar yerlerde kalmas ve masraflarnn da hkmete karlanmas, 2. Kagar ve Aksu gibi Trklerle meskun illerde, hkmete bal olmak zere gvenliklerinin bulundurulmasna izin verilmesi, 3. Dou Trkistandaki in kuvvetlerinin lkeden ekilmesi,

1244

4. Dou Trkistan halkna tannan hrriyetin sebepsiz olarak kstlanmamas, 5. Dou Trkistandaki polis, jandarma gibi mdrlklere ve bu kurulularn er ve polis memurluklarna Trklerin getirilmesi, 6. Millet meclisi yeleri, vali, kaymakam gibi mlki amirliklerin o blgenin halk tarafndan seilmesi, 7. Okullardaki derslerin yan sra incenin bir dil dersi olarak okutulmas, 8. li hkmetinin tasvip ettii ahsn devlet kademelerinde grevlendirilmesini inliler kabul ettii gibi, inliler tarafndan gsterilen ahslarn ayn ekilde li hkmeti tarafndan kabul, 9. Drt bakanlktan ikisine ve iki genel mdrle linin gsterecei Trk asll adaylarn getirilmesi, 10. Eyalet hkmet reisi muavinlerinden birine linin gsterecei adayn getirilmesi, 11. Eyalet hkmet yeleriyle, eyalet meclisinin azalarnn ounlukla Trk olmas. Bylece Trenin balatt milli kurtulu hareketi tam amacna ulamadan, Sovyet ve Milliyeti in ibirlii ile ortadan kaldrld ve Dou Trkistanda yeni bir ynetim kuruldu. Yeni hkmetin temellerini atan anlama ile Dou Trkistanllar askeri, idari, sosyal ve kltrel alardan temel haklar kazandlar. Anlama maddelerine genel olarak baklacak olursa u sonular karabilir. Bamszlk iin ayaklanan kuvvetlerin ve bu kuvvetlere nderlik yapan kiilerin tannmas, Trklerden teekkl etmi ve ayaklanmalarda yer alm olan askeri birliklerin yeni kurulan devletin ordusu haline getirilmesi saland, merkez ve tara ynetimlerinde yer alacak olan yneticilerin blge halk tarafndan seilmesi ilkesi getirildi. Yeni kurulan karma hkmetin bana, bar grmelerinde Nankin Hkmeti adna grmelere katlan Chang, yardmclklarna ise Ahmet Can Kasimi19 ve Burhan ehidi getirildi.20 Yeni kurulan karma hkmetin bana, bar grmelerinde Nankin Hkmeti adna grmelere katlan Chang, yardmclklarna ise Ahmet Can Kasimi21 ve Burhan ehidi getirildi.22 Yeni kurulan karma eyalet hkmeti listesinde hkmet bakanlna Ali Han Trenin getirilmesi beklenirken onun yerine Kasimi ve ehidinin listede yer almas ve listede Trenin adnn bile yer almamas aknlkla karland.23 Ksa bir sre sonra, yaplan anlamalarn gereklerini yerine getirmedii gerekesiyle Changa kar youn tepkiler olumaya balad. Tepkiler ok gemeden gsterilere dnt. Tepkilerin ve gsterilerin odanda, hkmetin bana bir Trkn getirilmesi talebi yer alyordu. Artan tepkilerden rahatsz olan Nankin Hkmeti Chang ile grerek Dou Trkistan Eyalet Hkmetinin bana bir Trkn getirilmesine karar verdi. 29 Mays 1947de alnan karar gereince Dou Trkistan

1245

Hkmetinin bana Dr. Mesut Sabri Baykuzu getirildi. Genel sekreterlik grevinde de deiiklik yaplarak Liu Min-Chunun yerine sa Yusuf Alptekin genel sekreterlie getirildi.24 Ancak, Dou Trkistandaki gelimeleri yakndan izleyen Sovyetlerin ynetim kadrolarndaki bu deiikliklere tepkisi ok gecikmedi. nk yaplan deiiklikler eskiden beri burada aktif rol oynayan Sovyetlerin bilgisi dnda ve nerileri alnmadan yaplmt. Bunun zerine Sovyetler, Dou Trkistanda kendilerine yakn isimleri kullanarak yeni ynetimin Sovyetler Birlii ile Milliyeti inin arasn aabilecek politikalar izleyeceklerini ve bu politikalarn iki lke arasnda ok ciddi problemlerin yaanmasna yol aaca propagandasn yapmaya balad. Ayrca Dou Trkistanda yeni ynetim aleyhtar kk apl gsteriler ve isyan hareketlerine de nclk etti. ok gemeden Sovyetlerin endielerinin kendileri asndan yerinde olduu grld. nk, yeni ynetimin hkmet kadrolarndaki Sovyet yanls politikalar izleyen kiileri, hzl bir ekilde ynetim kadrolarndan tasfiye ilemine giriti ve milliyeti bir izgide youn politikalar izlemeye balad.25 Bu durumdan son derece rahatszlk duyan Sovyetler, bir taraftan Milliyet in Hkmetine bask yaparken dier taraftan da basn ve yayn yoluyla hkmet yelerini ypratmaya ynelik youn bir karalama faaliyetine balad. zellikle, Bat Trkistanda Uygur lehesi ile kartlan ark Hakikati adl dergide bu karalama faaliyetlerinin boyutlarn grmek mmkndr. Ayrca Takent radyosundan da buna benzer bir kampanya yrtlyordu.26 Sovyetler daha etkin ve kesin bir sonuca ulamak iin, Milliyeti in ynetimi ile aras ak olan komutanlarla irtibata geti. lk olarak, Baykuzudan nce genel valilik grevinde bulunmu olan ve Milliyeti in ynetiminin geleceini iyi grmeyen Chang ile iliki kurdu. Chang, Sovyetlerin tekliflerini tereddt etmeden kabul etti ve Nankinde iki taraf arasnda Sovyetlerle bir anlama imzalad. Anlamaya gre, Sovyetler Changa Kuzeybat in blgesinde bir ordu oluturulmasna yardm edecek, bu orduya gerekli kadrolarn yetitirilmesini stlenecek, blge iin bir hava gc oluturacak, ulam salamak iin ulam aralar verecek, tarmsal faaliyetlerin arttrlmas ve madenlerin iletilmesi iin ekipman ve bilgi yardmnda bulunacak, gerektii durumlarda da blgeye kara kuvveti sevk edecek veya ekonomik yardmda bulunacakt.27 Sovyetlerle Chang arasnda bu ibirlii yaanrken Dou Trkistanda ilgin bir gelime oldu. Milliyeti in lideri Chiang Kai Shek 1 Ocak 1948de Dou Trkistan Hkmetini azletti ve hkmet organlarna yeni isimleri atad. Bu deiiklie gre, Baykuzunun yerine ehidi, Alptekinin yerine Liu atand. Ayrca yeni ynetimde Bura, Bakan Yardmclna ve Tao Tsi-Yao da Bakomutanlk grevine getirildi.28 Sovyetler, Chang aracl ile Komnist in kuvvetlerinin Dou Trkistana girmelerine engel olmak ve buray tamamen hakimiyeti altna almak amacndayd. Bunun iinde Chang, daha nce yaplan gizli anlama gerei, in Komnistleriyle ilikiye geip onlarla da bir anlama imzalad. Anlamaya gre, in Komnistleri, gelecekte Dou Trkistana askeri mdahalede bulunmayacaklar ancak belirli bir miktar grevli bulunduracaklard. in Komnistleri, Chang ile bu anlamay imzalad srada, Ocak 1949da Lin Piao, Manuya hareket ederek Pekini igal etti. Bu igal, Milliyeti in

1246

yneticilerini byk endieye drd. Bu endie iinde cumhurbakan yardmcs Li Zung-Rn ve bir ksm Sovyet yanls inliler, Chianga komnistlerle anlama yaplmas konusunda bask yapmaya baladlar. Ancak herhangi bir anlama taraftar olmayan Chiang, 22 Kasm 1949da grevinden istifa etti. Chiangn istifas ile boalan Cumhurbakanl grevine Komnistlerle anlama taraftar olan cumhurbakan yardmcs Li geti.29 Li, komnist in ynetimi ile anlama yapmak iin grevlendirmek zere General Changu Kansudan Nankine ard. Chang oluturulan bir heyetle Pekine hareket etti. Kendisinin aracl ile Liin tekliflerini renen Mao Tse-Tung, Linin btn tekliflerini reddetti ve koulsuz olarak kendi isteklerinin yerine getirilmesini istedi. Ancak Li de Maonun isteklerini reddetti. Karlkl restlemeler yaanrken Chang, Mao tarafndan Pekinde alkonuluyordu. Bu durum Milliyeti in ynetiminde olduu kadar grmelerden deiik beklentileri olan Sovyet ynetiminde de kayg uyandrd. Zira, Sovyetlerin Chang araclyla gerekletirmek istedii planlar Maonun bu hareketi ile bir anlamda suya dm oluyordu.30 Sovyet ynetimi bu gelime zerine Komnist in ynetiminin gvenini kazanmak amacyla, Komnist in ynetimine bir an nce Kuzeybat in blgesine girmelerini nerdi. Bu giriime kendilerinin de yardmda bulunacaklar, btn engelleri ortadan kaldracaklar, li ve Altaydaki isyanc kuvvetlerin in Komnistleri ile ibirlii yapmalarn salayacaklar garantisini verdi. Dier taraftan da li isyanclarna Komnist in ynetimiyle anlamalarn teklif ettiler. Mevcut durumdan yararlanarak btn Dou Trkistandan in askerlerini karmak ve akabinde Komnist in kuvvetlerine kar koymak dncesinde olan li isyanclar nceleri bu teklife ok scak bakmamalarna ramen Sovyetlerin bu dncelerine byk tepki gstermesi ve askeri mdahale tehdidinde bulunmas zerine bu teklifi kabul etmek zorunda kaldlar. Bunun zerine Sovyetler, li ve Altay liderlerinden Ahmet Can Kasimi (Kasmof) ile birlikte milli kuvvetlerin bakomutan General shak, genel sekreter yardmcs Abdulkerim Abbas (Abbasof) ve Altay Valisi Delil Han bata olmak zere kalabalk bir heyeti in Komnistlerine bal kalacaklarn bildirmeleri iin bir Sovyet uayla Pekine gnderdi. Bu heyetin yola k tarihinden itibaren uzunca bir sre gemesine ramen in kuvvetleri Dou Trkistan tamamen hakimiyeti altna alncaya kadar heyet ile ilgili herhangi bir haber alnamad. in kuvvetleri Dou Trkistandaki hakimiyetini salamlatrdktan sonra Moskova ve Pekin radyolarnda ezamanl olarak heyet hakknda aklamalar yaplmaya baland. Aklamalara gre, li ve Altay liderleri, Ahmet Can Kasmof, shak Bey, Abdulkerim Abbasof ve Delil Han, Maonun iktidara geliini kutlamak iin uakla Pekine giderken 17 Austos 1949da bir kaza sonucu ldkleri duyuruldu. Aklamalardan birka gn sonra yanm drt ceset liye getirilerek burada topraa verildi.31 Ancak bu kiilerin Sovyetler tarafndan organize edilen bir suikasta kurban gitmi olma olaslklar kuvvetli ihtimaldi. Muhtemelen Sovyetler bu suikastla iki hedefe ulamaya almlard. Bunlardan birincisi, li isyanclaryla Komnist in ve Milliyeti in aleyhine yaptklar anlamalardan in Komnistlerinin bilgi sahibi olmalarn engellemek, ikincisi ise, isyanclarn ileride harekete geerek kendileriyle in Komnistlerinin arasn ama ihtimalini ortadan kaldrmakt.32 Sonuta, bu uak kazasyla lide isyanclarn ileri gelenleri ortadan kaldrlm oluyordu.

1247

Pekinde General Mao tarafndan alkonulan Chang, Sovyetlerden artk fayda gelmeyecei dncesiyle iktidarn garanti altna almak iin Komnist in ynetiminden bir an nce Dou Trkistan igal etmesini istedi. gali kolaylatrmaya yardmc olacak tm hazrlklar da yapmaya balad. lk olarak, blgedeki Milliyeti in Kuvvetleri Komutan General Taodan teslim olmasn istedi ve kendisinden Komnist in kuvvetleri Kansu eyaletini igal ettikten sonra, Dou Trkistan direni gstermeden teslim etmesini ve bu amaca ynelik ortaya kabilecek btn engellerin ortadan kaldrmasn istedi. Ayrca Komnist in kuvvetleri, Dou Trkistann savunmasz teslimine ynelik ok sayda bildiri hazrlatarak datmak zere General Taoya gnderdi. Tao, Genel Sekreter Liu ve Urumi Belediye Bakan Chu Wu, Changdan gelen istekler dorultusunda, Dou Trkistan igale hazr hale getirmek iin hemen harekete getiler ve ncelikle halkn ve milliyeti liderlerin bu konudaki dnce ve tutumlarn renmeye altlar.33 Mays 1949da Komnist in kuvvetlerinin Shen-Shi eyaletine girmesi, Kansuya doru harekete gemelri ve bir Milliyeti in Komutan olan Taonun Dou Trkistan savunmasz teslim etme dncesi, buradaki milliyeti in generalleri ile Trk liderleri arasnda bir yaknlamaya neden oldu. Bu srada General Tao Urumideki karargahnda, 11 Austos 1949da yapt toplantda, generaller bata olmak zere Bakan ehidi, Genel Sekreter Liu ve Urumi Belediye Bakan Chu Wunun huzurunda resmen teslim olma dncesinde olduunu aklad. Toplantda anti-komnist generaller Tao ve arkadalarna tepki gsterip onlar ihanetle suladlar ve kendilerinin byle bir ihanetin iinde olmayacaklarn belirttiler. Artk Tao ile birlikte olamayacaklarn anlayan bu generaller de Dou Trkistanl liderlerle ibirlii yapmak zorunda kaldlar.34 Bir taraftan arkasna Sovyet desteini alan, dier taraftan da dnya politikasna hakim gler tarafndan ses karlmayan Komnist in kuvvetleri Pekinden sonra inin dier blgelerini de ele geirmeye balad. 23 Eyll 1949da Komnist in kuvvetlerinin Kansunun batsnda bulunan Chu-Chuene girmelerinden sonra, Tao ve ehidi 26 Eyllde Pekin Hkmetinin emri altnda olduklarn bildirdiler. Ayrca Tao, 1 Ekimde Chu-Chuene gidip Komnist in kuvvetlerinin Dou Trkistana girmelerini istedi. Bunun zerine in Komnist kuvvetleri, 13 Ekimde Dou Trkistann Kumul blgesine girdi ve buraya yerletiler. Kasm ayndan itibaren buradan dier blgelere asker sevkyat yaplmaya baland.35 Bylece Dou Trkistanda uzun sre devam edecek olan Komnist in ynetimi dnemi balam oldu. Sonu olarak, indeki ynetim deiiklii ile kendi hallerine kalan genel valilerin uzun bir zaman dilimi ierisinde kiisel amalarna hizmet eder ve blge halkna ynelik artan baskc bir politikalar izlemeleri kendilerine kar olan tepkilere younluk kazandrd. Tepkilerin ayaklanmalara dnmesi sonucu 1933te Hoca Niyaz Hac liderliinde Kagar merkezli bir devletin kuruldu. Bu gelime ile Dou Trkistan zerinde youn bir Sovyet etkisi balam oldu. nk, Sovyetler Dou Trkistanda kurulacak tam bamsz bir Trk devletinin, kendi topraklar iersinde yaayan Trklere rnek oluturabileceini ve onlarnda bamsz birer devlet kurma amacyla ayaklanabileceini

1248

dnyordu. Dolaysyla byle bir sorunu yaamamas iin Dou Trkistandaki bu oluumun kesinlikle tam bir baarya ulamas engellenmeliydi. Aslnda bu endieyi Milliyeti in ynetimi de tayordu. Bu nedenle Sovyet ynetimi ile Milliyeti in ynetimi yanlarna bir ksm eyalet hkmeti yelerini de alarak ortak hareket etmeye karar verdiler. Bu ibirlii erevesinde Sovyetler Hoca Niyaz Hacya inden ayrlma fikrinden vazgemesini, hkmeti datmasn teklif ettiler. Buna karlk olarak da kendisine Dou Trkistan Eyalet Hkmeti bakan yardmcln nerdiler. Tekliflerin yerine getirilmemesi halinde de liderlerin yakalanp idam edileceini aklad. Bu basklar zerine Hoca Niyaz Hac Sovyet tekliflerini ieren bir anlamay imzalad. Ancak Hoca Niyaz Hac bu hareketi ynetim kadrolarnda ve halk arasnda youn tepki ile karland. Bunun zerine Sovyet-Milliyeti in-Hoca Niyaz Hac kuvvetleri Kagardan Yeni Hisara tanm olan hkmete kar harekete getiler. Hkmet bu harekete kar koyamad ve hkmet yelerinden Babakan Sabit Damolla, Adalet Bakan Zarif Kardi ve Ticaret Bakan Satbaldi Han idam edildiler. ttifakn 1934te tam baarya ulamas ile Hoca Niyaz Hac, Urumi genel vali yardmcs olarak atand. Ne var ki 1942de Hoca Niyaz, 1937deki Abdu Niyazn nderlik ettii ayaklanmaya yardmc olduu gerekesi ile idam edildi. Sovyet politikalarnn etkin olduu 1933-1944 yllar arasnda Sovyetler gerektiinde gl bir inin gereklememesi iin Dou Trkistanda kendisine yakn isimleri ine kar, gerektiinde ise Dou Trkistandaki milliyeti oluumlar engellemek iin Milliyeti ini Dou Trkistana kar harekete geirmeyi baarabildiler. 1944-1949 yllar arasnda Dou Trkistanda her ne kadar bamsz bir Trk devletinin kurulduu grlse de, bu dnemin byk bir ksm Milliyeti in hakimiyetinde gemitir. Sovyetler bu dnemde de burada yaanan siyasi gelimeleri yakndan izlemi ve gerektiinde kendi karlar dorultusunda mdahalelerde bulunmutur. kinci Dnya Savann gidiatndan Sovyetler asndan gelecek grmeyen Sovyet yanls yneticiler, geleceklerini garanti altna almak iin Milliyeti in ynetimine yanamaya baladlar. Bu dnemde blgede youn bir Anti-Sovyet hareket yaand ve Sovyet izleri blgeden tamamen silinmeye alld. Ancak bu almalar yapanlar Milliyeti in ynetiminin buradaki kontroln salamasndan sonra grevden alnmalarn engelleyemediler. Milliyeti in ynetimi tarafndan bu dnemde greve getirilen Wu Chung-Hsin, Dou Trkistan politikasn blgenin sistematik olarak inliletirilmesi zerine kurdu. Ancak sistematik olarak uygulanmaya balanan politikalara tepkiler ok gecikmedi ve Ali Han Tre nderliinde ilk ayaklanma balad. Ksa bir sre sonra bamszlk ilan edildi. Bundan sonrada giderek artan bir younlukta ayaklanmalar tm blgeye yaylmaya balad. Sovyetler bu dnemde de Dou Trkistan zerindeki istikrarl politikalarna devam ettiler ve Ali Han Treden Milliyeti in ynetimi ile anlamasn isteyerek Ali Han Tre zerinde bask kurmaya altlar, ksa bir sre sonra da bunu baardlar. Bu gelime ile Sovyetlerin burada Trk bir oluuma izin vermeyecekleri bir kez daha grlyordu.

1249

Sovyet politikalarnn etkin olduu Milliyeti in ynetimi ile Ali Han Tre ynetimi arasnda yaplan grmeler sonunda 1946da bir anlama yapld. Yaplan anlama gereince Dou Trkistanda karma bir hkmetin kurulmas kararlatrld. Bu bir anlamda Sovyetlerin izledikleri politikalarn bir baars saylrd. Ancak yaplan anlamalarn gereklerinin yerine getirilmesi Dou Trkistanda huzurluk yaratt. Huzursuzluun temellerinden biri de ynetimin bana bir Trkn getirilmesi idi. Neticede in ynetimi buradaki ynetimin bana Dr. Mesut Sabri Baykuzuyu getirdi. Genel sekreter olarak da sa Yusuf Alptekine grev verildi. te bu nokta Dou Trkistan idari hayatnda olduu kadar sosyal ve kltrel alanlarnda youn bir Trk politikalar izlenmeye baland. Bu politika eitimden tarihe, kltrden ynetime kadar geni bir yelpazeye yaylmt. Bu dnemde Dou Trkistan tarihindeki deyimiyle Efendiler olarak ifade edilen Dr. Mesut Sabri Baykuzu, sa Yusuf Alptekin ve Mehmet Emin Burann isimleri n plana kt. Dou Trkistandaki bu Trk akm da ok gemeden her zamanki gibi yine Sovyetlerin engellemeleri ile karlat. Sovyetler mevcut ynetimdekilerin Sovyet ynetimi ile Milliyeti in ynetiminin arasn aaca gerekesi blgedeki yandalarn kullanarak ynetime kar harekete geti ve buna ilave olarak kendi topraklar iersindeki yayn organlar ile menfi propagandalarna hz verdi. Sovyet abalarn bir anlamda 1948de hkmeti azletmesi ile Chiang Kai Shek baarya ulatrm oluyordu. Ancak bu azille balayan sre hem Milliyeti in ynetiminin hem de Dou Trkistann yeni bir dnem yaamasna neden oldu. yle ki, Chiang Kai Shekin yerine geen ve teden beri in Komnistleriyle anlama dncesinde olan Li Zung-Rinin izledii politikalar Komnist inin hareket alann geniletirken Linin Mao ile grmesi iin grevlendirdii General Chiang Chih-Cungun Milliyeti in ve Sovyetlerden umudunu kesmesi ve geleceini garanti altna almak dncesiyle Komnist in ynetiminden Dou Trkistana girmelerini nermesi Dou Trkistan yeni bir dnemle kar karya brakt. Bu arada Chiang Chih-Cungdan deiik beklentileri olan Sovyetler Chiangn bu tavrlaryla tam bir fiyasko yaad. Bunun zerine Komnist in ynetimi ile ibirlii yoluna gitti. Bu ibirlii Komnist in ynetiminin hareket sahasn Dou Trkistan da kapsayan geni bir alana yaylmasna neden oldu. Komnist in kuvvetlerinin ksa sre iinde nce Kumula ve buradan da Dou Trkistann dier blgelerine girmeleri ile birlikte blgenin tarihinde Komnist in dnemi balam oldu. 1911-1949 yllar arasnda nce genel valilerin ihtirasl ynetimlerini daha sonra Sovyet ve Milliyeti in ynetimlerinin politik hesaplamalarn yaayan blgede, buradaki Trklerin kendi kendini ynetme abalar da grld. Ancak milli oluum abalar her defasnda kimi zaman Sovyetlerin, kimi zaman Milliyeti in ynetiminin kimi zaman da her ikisinin ortak politikalar sonucu baarszla uratlmtr. 1 Baymirza Hayit, Trkistan Devletlerinin Milli Mcadeleleri Tarihi, TTK Yayn, Ankara

1995, s. 158. 2 Hayit, a.g.e., s. 308; 1933te kurulan Dou Trkistan Devletinin Anayasa taslanda,

devletin kimlii birinci maddede eriat devleti olarak belirtilmitir. kinci maddede ise Dou Trkistan

1250

Devleti, cumhuriyet esasna dayal olup, milletin refah ve huzuru iin alr ifadesi kullanlmtr. Yine Anayasa taslanda merkezi idare bal ile verilen blmde, devlet idaresinin banda eriat zere hkmeden devlet bakan bulunur ifadesine yer verilmi. Ayn blmn ikinci maddesinde devlet, halka, istiareye ve parlamentoya dayal kurulur. Milletin irade ve arzusu onun halk temsilcileri ile ifade edilir ifadesine yer verilmitir (Hayit, a.g.e., s. 158); Dou Trkistan Devleti bayrann ortasnda yukar bakan bir hilal ve hilalin iinde bir tura, hilalin iki tarafnda dualar, hilalin hemen altnda yine dua ieren bir erit ve bu eridin sa tarafnda, slamiyet, azadlk, sol tarafnda adalet, uhuvvet kelimeleri yer alrken onun altndaki ksmda, Yaasn vatanmz Trkistan azadl. Kutluk bulsun slam hakimiyeti ifadeleri yer almaktadr (Hzrbek Gayretullah, Altaylarda Kanl Gnler, stanbul 1977, s. 230). 3 4 31. 5 6 7 8 9 10 Hayit, a.g.e., s. 310. Hayit, a.g.e., s. 318. Alptekin, a.g.e., s. 167. Bura, a.g.e., s. 54. Ayn yer. 1943-1944 tarihlerinde Mehmet Emin Bura ile inli tarihi Li-Dung-Fang arasnda bu sa Yusuf Alptekin, Dou Trkistan Davas, stanbul 1992, s. 158. Mehmet Emin Bura, Dou Trkistan, Tarihi, Corafi ve imdiki Durumu, stanbul 1952, s.

konuda Da Gung Ribao gazetesinde ince olarak youn tartmalar yaand. Mehmet Emin Bura bu konudaki yazlarn 1948de Urimide birinci basks yaplan Kalem Krei (Kalem Sava) adnda bir kitapta toplad. Bu kitap 1990da Ankarada da basld (Yunus Bura, Mehmet Emin Burann Mcadele Hayatndan rnekler, Dou Trkistann Sesi, Yl: 12, Say: 46, stanbul, Ekim 1995, s. 13). 11 12 13 Alptekin, a.g.e., s. 170. Alptekin, a.g.e., s. 171. Hkmetin dier yeleri u isimlerden oluuyordu: Cumhurbakan Yardmcs Hekim Han

Hoca Beg, Genel Sekreter Abdurrauf, Maliye Bakan Enver Musabay, Eitim Bakan Seyfeddin Azizi, Adliye Bakan Mehmed Can Nahdum. (Kazm Gltepe, Tutsak Dou Trkistan ve Bitmeyen in Mezalimi I., Trk Dnyas, Say: 158, stanbul 1996, s. 53).

1251

14

brahim Yarkn, Dou Trkistan Gmenleri le lgili Baz Bilgiler, Trk Kltr, 4 (38),

Ankara, 1995, s. 61; Hzr Bek Gayretullah, a.g.e., s. 93. 15 16 17 18 19 Alptekin, a.g.e., s. 186. Alptekin, a.g.e., s. 176; Gltepe, a.g.m., s. 54. Alptekin, Esir Dou Trkistan in, stanbul 1985, s. 444. Gayretullah, a.g.e., s. 94; Alptekin, a.g.e., s. 448. Ahmet Can Kasimi Dou Trkistann kurtuluu iin grd Sovyet yardmn

savunmasndan dolay yer yer eletirilere uramtr. Bu dnemde Dou Trkistann kurtuluu iin ileri srlen drt tez vard. Bunlardan birincisi, kimseden yardm almadan yerel imkanlarla sonuna kadar savaarak bamszln elde edilmesini savunuyordu. kincisi, inlilerle anlaarak yar muhtariyet elde edilmesini ve zamanla da bamszla kavuulmasn savunuyordu. ncs, Dou Trkistan meselesini zgr dnya lkelerine anlatarak, onlarn yardmyla bamszlk elde edilmesini savunuyordu. Kasiminin de savunduu drdnc gr ise, inlilerle savalarak istiklal elde edilemeyeceini, inlilerin verecei muhtariyet hakknn beklenmesiyle oyalanarak, buraya youn bir inli gnn balamasna olanak salanaca ve bu yzden de Sovyetlerin yardmyla ivedi olarak Uyguristan Devleti kurulmasn savunuyordu. Bu grn en youn desteklenme dnemi zellikle 1947 ylna rastlar. Ahmet Can Kasimi ikinci grn sahipleri tarafndan komnistlikle ve lkeyi satmakla sulanmtr. (A ekr Turan, Ahmet Can Kasimi, Dou Trkistann Sesi, Yl: 11, Say: 3940, stanbul, Ocak 1994, s. 40). 20 Karma Hkmetin dier yeleri u isimlerden oluuyordu. Liu Min-Chun Genel Sekreter,

Celaleddin Wang ileri Bakan, Rahim Can Sabri ileri Bakan Yardmcs, Delil Han Salk Bakan, Mehmet Emin Bura Bayndrlk Bakan, Say Zung-Shen Eitim Bakan, Seyfeddin Azizi Eitim Bakan Yardmcs, Canm Han Hac Maliye Bakan. (Gayretullah, a.g.e., s. 95); Yeni kurulan karma eyalet hkmeti listesinde hkmet bakanlna Ali Han Trenin getirilmesi beklenirken onun yerine Ahmet Can Kasimi ve Burhan ehidinin listede yer almas aknlkla karland. Ali Han Trenin ad listede bile yoktu. (Alptekin, Dou Trkistan Davas, s. 183). 21 Ahmet Can Kasimi Dou Trkistann kurtuluu iin grd Sovyet yardmn

savunmasndan dolay yer yer eletirilere uramtr. Bu dnemde Dou Trkistann kurtuluu iin ileri srlen drt tez vard. Bunlardan birincisi, kimseden yardm almadan yerel imkanlarla sonuna kadar savaarak bamszln elde edilmesini savunuyordu. kincisi, inlilerle anlaarak yar muhtariyet elde edilmesini ve zamanla da bamszla kavuulmasn savunuyordu. ncs, Dou Trkistan meselesini zgr dnya lkelerine anlatarak, onlarn yardmyla bamszlk elde edilmesini savunuyordu. Kasiminin de savunduu drdnc gr ise, inlilerle savalarak istiklal elde edilemeyeceini, inlilerin verecei muhtariyet hakknn beklenmesiyle oyalanarak, buraya youn bir inli gnn balamasna olanak salanaca ve bu yzden de Sovyetlerin yardmyla ivedi olarak

1252

Uyguristan Devleti kurulmasn savunuyordu. Bu grn en youn desteklenme dnemi zellikle 1947 ylna rastlar. Ahmet Can Kasimi ikinci grn sahipleri tarafndan komnistlikle ve lkeyi satmakla sulanmtr. (A ekr Turan, Ahmet Can Kasimi, Dou Trkistann Sesi, Yl: 11, Say: 3940, stanbul, Ocak 1994, s. 40). 22 Karma Hkmetin dier yeleri u isimlerden oluuyordu. Liu Min-Chun Genel Sekreter,

Celaleddin Wang ileri Bakan, Rahim Can Sabri ileri Bakan Yardmcs, Delil Han Salk Bakan, Mehmet Emin Bura Bayndrlk Bakan, Say Zung-Shen Eitim Bakan, Seyfeddin Azizi Eitim Bakan Yardmcs, Canm Han Hac Maliye Bakan. (Gayretullah, a.g.e., s. 95). 23 24 25 Alptekin, Dou Trkistan Davas, s. 183. Bura, a.g.e., s. 61. Alptekin, a.g.e., s. 475; Ynetime gelen yeni kadrolar youn bir ekilde milliyeti bir izgi

izlemeye balad. ncelikle devlet kadrolarndaki Sovyet yanls isimler azledilerek yerlerine milliyeti isimler atanmaya baland. Sovyet yanls yaynlar yapan Sinkiank Gazetesinin bana Polat Turfani tekrar getirildi ve gazetede Sinkiank (Xinjiang=yeni ufuk) Dou Trkistan, Uygur, Kazak, Krgz, zbek, Tatar vb. gibi adlarn yerine; Trk kelimesi kullanld. Ayrca bu gazetenin haricinde yerel halkn gazete ve dergi karmalar ve bu gazete ve dergilerde Trk tarihi, dili, birlii gibi konularn ilenmesi zendirildi. Btn okullarn ders programlarna Trk tarihi ve din dersleri konuldu. Dou Trkistandaki retmenler Urumiye arlarak, Mesut Sabri Baykuzu, Mehmet Emin Bura ve sa Yusuf Alptekin tarafndan, farkl olarak isimlendirilen Uygur, Kazak, Krgz, zbek, Tatar vb. gibi Trk gruplarnn tek bir millet olduklarn vurgulayan konferanslar verildi. sa Yusuf Alptekin inde kurduu Altay Yaynevini Dou Trkistana tad ve bu yayn evinde Trk tarihi, corafyas, kltr ile ilgili yaynlar baslmaya baland. Yine bu dnemde ilk kez Yusuf Has Hacip Ktphanesi adnda bir ktphane kuruldu. Bu ktphanenin kitaplar sa Yusuf Alptekin tarafndan 1938de in-Japon anlamazl sebebiyle Go Ci Len Mun Tun Ci Huy (Cemiyet-i Akvam- Mzaharat Kurumu) tekilat tarafndan ine taraftar toplamak amacyla slam lkelerine gnderilmesi srasnda 1939da geldii Trkiyeden dnnde beraberinde getirdii kitaplard. (Alptekin, Esir Dou Trkistan in, s. 367). 26 Takent Radyosu yaynlarnda: Pantrkizmin merkezi Ankarayd. imdi Urumiye

tand. Trkiyede Pantrkizmin temsilcileri Besim Atalay, Fuat Kprl, Ziya Gkalp idi. imdi bunun temsilcileri Dou Trkistanda Dr. Mesut Sabri Baykuzu, sa Yusuf Alptekin ve Mehmet Emin Bura oldu. Bunlar Kazak, zbek, Krgz, Uygur gibi Trk olmayan halklar Trk yapmak istiyorlar (Alptekin, Dou Trkistan Davas, s. 188; Gayretullah, a.g.e., s. 10); Mehmet Emin Bura, Dr. Mesut Sabri Baykuzu ve sa Yusuf Alptekine Dou Trkistan tarihine gemi tabiri ile Ependiler (Efendiler) denilmektedir. 27 28 Alptekin, a.g.e., s. 195. Bura, a.g.e., 63; Alptekin, Esir Dou Trkistan in, s. 523.

1253

29 30 31 32 33 34 35

Alptekin, Dou Trkistan Davas, 202. Alptekin, a.g.e., 203. Hayit, a.g.e., s. 330; Bura, a.g.e., s. 66. Alptekin, a.g.e., s. 203. Alptekin, a.g.e., s. 208. Ayn yer. Bura, a.g.e., s. 69; Alptekin, a.g.e., s. 213.

1254

Mehmet Emin Bura ve sa Yusuf Alptekin / Dr. Erkin Emet [s.723-728]


Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Mehmet Emin Bura Mehmet Emin Bura, 1901 ylnda Dou Trkistann Hoten ehrinde saygn bir mderris ailesinde dnyaya geldi. Yrenin sayl din alimlerinden olan babas Ferrittin Hacy kk yatayken kaybetti. Drt erkek ve iki kz kardeiyle beraber annesi Sekine Banu Hanmn terbiyesi altnda byd. Sekine Banu Hanm ise 1863 ylnda Hoten blgesinde bamsz Hoten Hanln kurmu olan Abdrrahman Paann 2. gbekten torunudur. Hotende ilk tahsilini yaparken 10 yanda annesini kaybetti ve amcasnn himayesine girdi. 22 yanda ise Karaka nahiyesindeki o devrin nl medreselerinde Arap ve Fars dillerini renerek din eitimini tamamlad. 1922-1930 yllar arasnda Hoten ve Karaka Nahiyelerinde tefsir ve hadis konularnda mderris olarak grev yapt. Yksek ilmi ve hitabet yeteneinden dolay ksa zamanda blgede n kazand. Uygur Trklerince saygn ve nfuzlu din adamlarna verilen Hazretim unvanyla anld. Gnmze kadar Mehmet Emin Bura Dou Trkistanda Mehmet Emin Hazretim olarak yad edilmitir. Gen yatayken Arap ve Fars dillerinde iirler yazmaya balamt. Mehmet Emin Bura o dnemlerde Dou Trkistanda yeni gelimeye balayan muasrlama faaliyetlerine aktif olarak katlmt. Mehmet Emin Bura gen Mderris ve talebeleri rgtleyip Trkistan zerindeki in hakimiyetinin dehet verici zulm ve basklarna kar areler arad. in istilaclarnn zulm had safhada idi. Uygur Trkleri en basit insan haklarndan dahi mahrum edilmilerdi. Aslnda ok madur durumda olan iftiler ve esnaflar ar vergilerden baka in ordusuna ve inli yneticilere alvangselik adyla har demek mecburiyetindeydiler. Bu hakszla kar ykselen sesler hemen susturuluyordu. Mehmet Emin Bura ie nce bilimsel aratrma ile balamtr. Bunun iin evresindeki ok kstl imkanlardan baka Hotenden srekli Hindistana gidip gelen tccarlar ve haclarla amcasnn evinde sohbet toplantlar dzenleyip bilgi topluyordu. Elindeki kstl imkanlarla dnyadaki gelimeleri takip etmeye alyordu. Dou Trkistan davasn doru bir ekilde devam ettirmemiz iin kendi toplumumuzun tarihini, sosyo-ekonomik durumunu, dnyadaki gelimeleri iyi takip etmemiz, renmemiz gerekmektedir. Bugn Dou Trkistan davasn yrtrken yaplan yanllklarn ou eskilerden ders almamak kendi halkmz anlamamak, dnyadaki gelimeleri iyi takip etmemekten kaynaklanmaktadr. Bugn dnyada teknoloji hzl gelimekte, biz Uygur Trkleri olarak bu ileri teknolojilerden iyi yararlanmal, dnyadaki gelimeleri iyi takip etmek suretiyle davamzn verimini arttrmalyz. 1930 ylnn sonlarna doru Hotende Mehmet Emin Bura nderliinde Mill nklap Tekilat kuruldu. Ocak 1931de Sabit Damolla Hindistan, Trkiye ve Hicaz gezisinden ok nemli bilgi ve tecrbelerle dnmt. Kendisi de ad geen tekilata katlmtr.

1255

Mehmet Emin Bura nderliindeki mcahitler, tahminen bir yl sren gizli faaliyetlerden sonra, 20 ubat 1932 tarihinde Karaka Nahiyesinde Muvakkat Hoten Hkmetinin tekili kararlatrd. Bu hkmette Karaka kads Mehmet Niyaz Alem Hkmet Reisi, Sabit Damollam babakan ve Mehmet Emin Bura da Bakomutan olarak seilmilerdir. Silahl ayaklanmann nceden belirlenen tarihi inliler tarafndan fark edilince ayaklanma 22 ubat 1933 gn acele toplanan 60 mcahidin katlmyla Karakatan balatld. O gn Karaka kurtarld. Ksa bir sre iinde Mehmet Emin Bura nderliinde Mcahitler, Batda Kagarn Yenihisar Nahiyesinden, Douda Dunhuanga kadar olan blgeleri in istilasndan kurtarp hrriyete kavuturdular. Mehmet Emin Bura 12 Kasm 1934 tarihinde Kagarda kurulan Dou Trkistan slam Cumhuriyetinin tesisine byk katklarda bulundu. Yeni kurulan Cumhuriyete ekonomik ve askeri alanlarda yardmlarda bulundu. Dngenlerin ve Rus kuklas militarist ing i Sayn saldrlarna yenik den Mehmet Emin Bura 1934 ylnda Hindistana hicret etti. Bu arada Hindistan ve Afganistann Dou Trkistana snr olan Pamir ve Vahan yrelerinde silahl toparlanma ve yurda dn faaliyetlerinde bulundu. Bununla Dou Trkistann Afganistan ve Kemir snrlarna yakn olan dalk blgelerdeki yrelerde gerilla savayla topraa sahip olduktan sonra, dnya kamuoyunun dikkatini ekmek ve yeniden Dou Trkistan bamszlk mcadelesini balatmak iin alt. Bat Trkistan istila eden Ruslar ve Hindistanda alevlenmekte olan bamszlk hareketinden ok tedirgin olan ngilizler snr blgelerindeki Mehmet Emin Burann silahl bamszlk hareketinden ok endieli idiler. Bu iki emperyalist devlet buna izin verilmesinin durdurulmas iin bask yapyorlard. Mehmet Emin Bura blgedeki aktif faaliyetleri durdurdu ve Afganistana snmak zorunda kald. Mehmet Emin Bura Afganistanda 1942 ylna kadar mlteci hayat yaarken hibir zaman kesine ekilmemitir. Aksine mcadelesini kalemiyle baarl bir surette devam ettirmitir. Drt senelik ileli youn almalardan sonra esiz eseri arki Trkistan Tarihini milletine bir armaan olarak brakmtr. Bu eser Dou Trkistann gerek tarihini renmek asndan ok nemlidir. Eserin yazlndan bu yana 60 yla yakn bir zaman gemesine ramen, eseri nce in Milliyeti Hkmeti ve sonra in Komnist Partisi kendi iktidar iin bir tehlike olarak deerlendirerek, kitabn ine giriini yasakladlar. Mehmet Emin Bura bamszlk mcadelesini daha etkin bir ekilde srdrebilmek iin Afganistandan 1942 ylnda Hindistana geldi. Bu sefer, inin Hindistandaki konsolosu in hkmetinin Mehmet Emin Burann Hindistanda kalmasn uygun grmediini bildirmi ve ine gitmesinde srar etmitir. Mehmet Emin Bura ine gitmeyi reddedip Piavere dner dnmez tutuklanp alt ay gz hapsine alnd. Ancak ine gitmek

1256

artyla 8 Ocak 1943te serbest braklmtr. 1945 ylna kadar, inin sava dnemi merkezi Chong ingde bulundu. Siyasi ve sosyal tekilatlarda Dou Trkistan davasn anlatt. Orada bulunduu sre iersinde ok nemli almalar yapt. 1944 ylnn sonunda Mehmet Emin Bura Dou Trkistana dnd. Dou Trkistandaki durum hi de i ac deildi. Merkezi hkmet Dou Trkistandaki basksn gittike arttryordu. Bu durum karsnda, M. Bura, halka, zellikle de genlere mill uur kazandrmaya alt. inden dnen mcadele arkada sa Yusuf Alptekin ile beraber Altay dergisinde ve Erk gazetesinde makaleler yazd. Bugnk duruma baktmz zaman o dnemin artlar hi de i ac deildir. Sadece Uygur Trkleri iin deil btn Trk halklar iin, zellikle bamszlna yeni kavuan Trk Cunhuriyetleri ve dier muhtar Cumhuriyetlerdeki genlere milli suur kazandrmak bugn daha da nem kazanmtr. 70 yllk Rus istilas ve 50 yllk in istilas uursuz, milli duygularn kaybetmi bir gen neslin yetimesine yol amtr. Biz mcadelemizi salam zemine oturtabilmemiz iin davann dinamizmi olan genlere milli uuru kazandrmalyz. Milli uuru kazandrmak iin de Mehmet Emin Burann yapt gibi gerek tarih ve edebiyat araclyla yapmak gerekmektedir. in istilaclar da Uygurlar asimile etme politikasn milli edebiyat yok etme politikasyla balamlardr. Bilindii zere 1949da Dou Trkistandaki Uygur Edebiyat byk yaralar almtr. 1978e kadar Dou Trkistanda belli ideolojiye dayal, milli edebiyat, milli kltr yok etme eitimi uygulanmtr. Milli kltr, dini inan ve milli edebiyat yok edilmeye allmtr. Bu yaptrmlar karsnda kendi kltr, rf ve adetlerine, milli edebiyatna sk skya bal olan Uygur Trkleri, gnmze kadar her alanda kendi edebiyat ve kltrlerini korumak ve gelitirmek iin mcadele vermilerdir. 1976 ylnda Maoun lmnden ve inde uygulamaya konulan aklk politikasndan sonra, dier sahadaki yasaklarn kalkmasyla, milli edebiyat zerindeki yasaklar da ksmen kalkmtr. Eserleri yasaklanan ve uzun yllar hapsedilen nl yazarlardan Abdurrehim tkr, Turgun Almas, Nim ehit ve Zunun Kadiri bu dnem yeni Uygur Edebiyatnn nemli yazarlarndandr. Dou Trkistanda milli uurlanma konusunda yazar ve air Abdurrehim tkrn z, Oygangan Zemin (Uyanan Toprak) ve yzlerce iirinin nemi byktr. Orta yal yazarlarmzdan Ferhat Cilann Mahmut Kagari adl roman ve onlarca hikayesinin rl byktr. M. Bura 1951 senesinde Trkiyeye geldi. Trkiyeye geldikten sonra da Dou Trkistan davas iin aktif ekilde siyasi ve sosyal faaliyetlerde bulundu. stanbulda kald 1951-1954 yllarnda Trkistan adl bir dergi yaynlamtr. Dergi adeta Trkistann her iki kanadnn hrriyet mcadelesi organ grnmndedir. Trk dnyasna hitap eden ilmi bir dergidir. 1953 sonbaharnda geirdii kalp krizi dolaysyla M. Burann uzunca bir sre yataa bal kalmasndan dolay derginin yayn durmutur. 1953te Ankaraya tanan M. Bura artk T.C. vatandadr. 1956da Ankarada Trkistann Sesi adnda aylk bir dergi yaynladn gryoruz. Bu derginin Dou Trkistan szcl ar

1257

basmaktadr. M. Bura ayn tarihte The Voice of Turkistan adnda aylk bir ngilizce dergiyi de yayna sokmutur. Mehmet Emin Bura btn almalarnda Trkistann her iki kanadn gz nnde bulundurmaktadr. M. Bura, Trkiyeye geldii srada souk sava iyice kzmt. Korede in ile Amerika arpyordu. Trkiye Koreye asker gndererek yeni oluan bloklamada Bat safnda yerini almt. M. Bura bu ortam yle deerlendirmitir: Bir yandan Dou Trkistann bamszlk hakkn, szde de olsa, teslim etmesi iin Tayvan hkmeti bask altnda tutulurken, dier yandan Komnist in mahkumu Dou Trkistan ve Komnist Rusya mahkumu Bat Trkistan, Kafkasya ve dil-Ural halklar souk savata mterek dmanlarna kar g birlii yapmal. in ve Rus emperyalizminin dnyay kandrmasna seyirci kalnmamal. leride Komnist rejimler ktnde esir Trkler de sz sahibi olabilmeli.1 M. Bura, Trkiyede yerleik Bat Trkistanl, Kafkasyal, dil-Ural ve Azerbaycanl liderlerle bu amalar dorultusunda ibirlii yapt. Komnist rejimin keceini kesin olarak sylemektedir. Bylece gelien ibirlii sayesinde bir yandan Asya ve Afrikada konferanslara katld, deiik lkelerde temaslar yapt. in ve Eski Sovyet rejimlerinin yaylmac, smrgeci niteliini gzler nne sermeye alt. M. Burann btn hayatn inceleyecek olursak, onun bir ileri grl devlet adam, politikac, ulema, tarihi, yazar, air ve eitimci kiiliiyle kutsal Dou Trkistan topraklarnn 20. yzylda yetitirdii en byk liderlerden biri olduunu anlyoruz. Ancak bugn Mehmet Emin Burann halkmz tarafndan tm ynyle incelenip tantld sylenemez. Vatan ve Trklk akyla tutuan bu byk ahsiyeti btn ynleriyle inceleyerek gen kuaklara tantmak bizim borcumuzdur. M. Burann dnceleri bugnk mcadelemizde meale olarak yolumuzu aydnlatacaktr. M. Burann yukarda da bahsettiimiz gibi dava adamlnn yannda bir de edeb yn de vardr. Bunu onun 1983 ve 1984 yllarnda kz Fatma Hanm tarafndan neredilen Vatan Kaygs adl iir kitabyla, Kutluk Trkan Operat adl sahne eserine dayanarak sylyoruz. Eserleri edeblik bakmndan olsun, dil bakmndan olsun yksek seviyededir. Konu itibaryla da zengin bir ierie sahiptir. Eserlerinde Uygur Edebiyatnda yaygn bir ekilde kullanlan edeb vastalar ustalkla kullandn gryoruz. Kitapta bulunan iirleri ekil ynnden inceleyecek olursak M. Burann divan edebiyatnn yannda halk edebiyatn da ok iyi bildii grlmektedir. M. Burann gazel, mseddes, muhammes gibi divan iir ekillerinde yazm olduu iirleriyle birlikte hece lsyle yazd Yurtum, Atamizning z Ogli Biz ve Oygan Millet gibi iirleri de bulunmaktadr. Ayrca iirleri vatan sevgisi, Trklk ve tarih ilemektedir.

1258

M. Bura ayn zamanda bir opera yazardr. 1984te neredilen Kutluk-Trkan Opereti adl sahne eseri Burann edeb yeteneini ortaya koyan atmalarndan biridir. 7 perde 17 sahneden ibaret bu tarihi operada 8. yzylda kurulan Uygur devletinin hakan Yulug Hakann olu Kutluk Tekin ile Kua Hakan Kn Hann kz Trkan Terimin ak ve bununla birlikte Uygur Devletinde ortaya kan karklklar anlatlmaktadr. M. Bura bu tarihi operasnda da vatan ve millet sevgisini ifade etmekten vazgememitir. rnein 2. Perdede yer alan bir iirde yle denilmektedir: Trk elining erlerimiz Trkistandr yerlerimiz Aksun kan terlerimiz Mengg bolsun Trk eli Yzming yaa ey hakan Ulus bizning canmz Yurt symek imanimiz Ulug Trklk yolida Feda bolsun kanimiz Mengg bolsun Trk eli Yzming yaa ey hakan Onun iirlerinin konusunu belli bal birka maddeye toplayabiliriz: 1. Hayat boyunca Dou Trkistann Trk topra olduunu savunan, o topraklarda yaayan halklarn bir olduunu inlilere anlatmak iin abalayan Bura gerek bir vatanperver olmakla birlikte koyu bir Trk milliyetisidir. Bunu onun iirlerinden de anlamak mmkndr. Zaten vatanperverlik ile milliyetilik birbirine sk skya bal ve birbirini tamamlayan kavramlardr. Vatann sevmeyen milletini sevmez, milletini sevmeyen de vatann sevmez. Burann bu yn Yurt ve Millet adl iirinde yle ifade edilmektedir: Akli bar bolgan z yurtini can stide Tecrbe ehli tutar milletini canan stide

1259

Yurtuni sygen yaar izzet iman stide, Milletini symigen lgey piman stide. Ayn zamanda M. Bura koyu bir Trk milliyetisidir. O, btn Trk boylarnn dili bir, kltr bir, dini bir karde olduunu birlik beraberlik iinde emperyalizme kar mcadele etmeye armaktadr. Bu husus onun Atamizning z Ogli Biz adl iirinde ifade edilmektedir. Bir ataning on ogli biz, On oglining yz ogli biz Atamizning z ogli biz, Trk oglibiz Trk ogli biz. Bir ajunga taralsakmu, Keng illerge yaylsakmu, Aymak aymak atalsakmu Yine bare Trk ogli biz Balanguta bir trelduk, tknlerde bille kelduk, Bille yiglap bille klduk, Ayrilmagan Trk ogli biz. Bir lkede alte oymak, Biri yagdur, biri kaymak. Bare bir st birdur ayak, Nigizi bir Trk ogli biz.

Bir ulus biz her bir cayda,

1260

Tzde bolsak yaki tagda, Solda bolsak yaki sagda, zgiri yok Trk ogli biz. Uygur, Kazak, Krgz, Tacik, zbek, Tatar byk birlik. Bir bolgaka kalur tirik, Ayrilmayli Trk ogli biz. Bunu Silkin adl iirinde de gryoruz: Mesel: Men bir Trk men, ulusum Trk, aymakm Trk, Ajun ire knglmdiki amrakim Trk. Kaygu sevin her iimde ortakm Trk, anim Trklk ay yldzlk bayrakim Trk. 2. air btn iirlerinde Dou Trkistanllar birlik beraberlie armakta. Mcadelede baarmann tek yolunun birlik beraberlik saland zaman gerekleeceini sylemektedir. Birlik olan toplumun hibir zaman yok olmayacan belirtmektedir. Bu husus onun Toplan Millet adl iirinde yle ifade edilmektedir: Bamzda ulug Millet sevdas, Can cigerler bu vatanning eydasi. iarimiz Erkinlikning davasi, Milli birlik derdimizning devas. Birlik birlen yrgen millet yokalmas, Yrgen millet orta yolda hi kalmas. Yreyli biz bizni kii tosalmas, Toplan millet togra yolda yreyli.

1261

3. M. Bura iirlerinde Dou Trkistann ok eskiden beri Trk topra olduunu, gelen gmen inlilerin geici misafir olduunu bir gn onlarn gideceini, vatann eninde sonunda bizim olacan vurgulamaktadr. O iirinde benzetmeyi ustalkla kullanmtr. O Dou Trkistan baheye, orada yaayan Trk kkenli halklar blble, inlileri ise karga, kuzgun ve kediye benzetir. Bahenin sahibi blbldr. Karga ve kedilerin yeri buras deildir diyor. Bu konuyu Vatan Bizningdur adl iirinde yle ifade etmekte: Yaap kelduk minglare yil biz bu toprakta, Can berduk biz, an alduk biz ubu toprakta. Yaratilduk, hem kmlduk biz u toprakta, Ta kiyamet biz yaaymiz hem bu toprakta. Kelip tken kiilerni sanaymiz mehman, Konup tken kafileni ataymiz karvan. Basip kirgen kni deymiz heksiz elemen, y igisi bolalmaslar yahi ya yaman. Kelgen ketr, biz kalurmiz veten bizningdur. Karga kuzgun bag ehiga kelip konsimu, Segizhanlar kekekleban uup yrsimu, t mkler sngglerden tp kirsimu, Blbl bunga heyran bolup karap tursimu, Bag blblningkidur hemde veten bizningdur. Mehmet Emin Burann siyasi bilince kavutuu ilk genlik yllarndan beri ok youn ve cokulu yaamna dayanamayan kalbi 14 Haziran 1965te le zeri geirdii nc krizde duruverdi. Netice itibaryla, Mehmet Emin Bura, sahip olduu pek ok kiilii, kabiliyetleriyle Trk dnyasnn yetitirdii nadir insanlarn biridir. sa Yusuf Alptekinin Hayat ve Mcadele Tarihi

1262

sa Yusuf Alptekin 1901 ylnda Dou Trkistann Kagar vilayetine bal Yenihisar kazasnda ifti bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelir. sa Yusuf Beyin ailesi hayli kalabalktr. Ailenin tam 12 ocuu olmu. Ancak bunlarn 9u doumdan hemen sonra veya daha kk yata iken vefat etmitir. Ailenin hayatta olu kalmtr; 1937 ylnda Rus igal kuvvetleri tarafndan feci ekilde ldrlen Hseyin ve Kansu eyaletinin merkezi Lanzhouda bir ameliyat esnasnda vefat eden Abdullah aabeyleri ve bir de sa Yusuf Alptekin. sa Yusuf Beyin tahsil hayat in okulu ve okuduu birka medresede ald eitimle snrl kalr. Onu asl daha sonra grevli olarak bulunduu Bat Trkistandaki tecrbeleri yetitirecek ve Dou Trkistanl mcadele adamn kararl bir lider haline getirecektir. sa Yusuf Bey in mektebinde okuduu yllarda alma hayatna da adm atar. Onun ilk ii, senede birka ay toprak vergisi toplamada vergi memurlarna yardmc olmaktr. in lisani ile eitim veren okula Trke retmen olarak grevlendirme; 1923 ylnda Yenihisara kaymakam olarak gelen ing Deliye Trke retme ii, bu i srasnda kaymakamn gvenini kazanp, yabanclar arasndaki anlamazlklara bakan bir makam olan harici irtibat memurluu ve memuriyetten istifa, sa Yusuf Beyin ilk memuriyet yllarnn zeti saylabilir. sa Yusuf Bey, 1926 ylnda ilk defa Dou Trkistan snrlar dna kar. ing Deli Yenihisardaki kaymakamlndan sonra, Endican ehrine konsolos olarak atanr. Yannda sa Beyi de gtrr. 1926 ylnn Nisan aynda balayan yolculuk Endicanda tamamlanr. yl Endican, yl da Takentte olmak zere sa Yusuf Bey Bat Trkistanda 6 yl kalr. Bu sre iinde Bat Trkistann dier ehirlerine, ine ve Dou Trkistann baz mhim ehirlerine seyahatler yapar. Orada Ruslar, komnizmi ve inden daha deiik bir dnyay tanmak imkann bulur. Bat Trkistandaki Milliyetilerle tanr ve ibirlii yollarn aratrr. Orada bulunan Dou Trkistanllara yardm eder, onlar komnizm tehlikesine kar uyarr. Bat Trkistanda grevli olduu yllarda sa Yusuf Beyi etkileyen en nemli hadiselerden biri de zbek Trklerinin milli airi olpan ile Takentte grm olmasdr. Onunla yar gizli denilebilecek bu grmede olpann syledii u szler sa Beyi derinden etkiler: sa Bey, gerek biz, gerek siz iin yaplacak tek ey, adam yetitirmek; hereyden anlayacak adam yetitirmek; ne ektiysek adamszlktan ektik. Trkiyeye, Almanyaya ok miktarda talebe gndermek lazm. sa Yusuf Bey, yannda bulunduu konsolos ing Deli grevden alnnca 13 Mays 1932de Bat Trkistandan ayrlr. 2 Haziran 1932 tarihinde de Pekine gelir. Nanking ve Tian Jin ehirlerinde bulunan inli mslmanlar ve Dou Trkistanllarla grmeler yapar.

1263

1933te Dou Trkistanl Vatandalar Cemiyetini kurar ve in Trkistannn Avazi isimli mecmuay karr. 12 Kasm 1933te Kagar merkez olmak zere Dou Trkistanda istiklal ilan edilir. Hac Hoca Niyaz Cumhurbakan seilir. Fakat 3 Ekim 1934te Ma Jung Ying isimli in komutan Mehmet Emin Bura Beyin ordusunu datr ve bu hkmet drlr. Bu srada sa Yusuf Bey Nankin ehrindeki milliyeti faaliyetlerine devam etmektedir. 18 Eyll 1936 gn in Millet Meclisi yeliine seilir. 1938de Cemiyet-i Akvam- Mazaharat Trk Kurumu adl cemiyet tarafndan Japon-in anlamazl konusunda ine taraftar toplamak iin grevlendirilmesi neticesinde yannda inli bir tercmanla slam lkelerini ve Trkiyeyi ziyaret eder. lk dura Hindistan olur. Burada Muhammed Ali Cinnah ile grr. 29 Kasmda grt kii ise Gandhidir. 29 Ocak 1939da Suudi Arabistanda Maliye Bakan Abdullah Sleyman ve Kral Abdulaziz Bin Suudu ziyaret eder. 1 Mart 1939da Kahirededir. Msr Parlamento reisi Behddin Bereket Paa, Veliahd Prens Muhammed Ali Paa ve niversite hocalar ile yazarlar, din adamlar sa Yusuf Beyin grt ve Trkistan davasn anlatt ahslardan bazlardr. sa Bey 6 Mays 1939 gn stanbula gelir. nce Dou Trkistanl hemehrileriyle grr. Memduh evket Esendal ile fikir alveriinde bulunur. 16 Mays 1939da Ankaraya gider. D leri Bakan kr Saraolu, Dil ve Tarih Corafya Fakltesinde Hamit Zbeyir Bey ve Alman Profesr Eberhard ile grmeleri olur. Babakan Dr. Refik Saydam, Prof. Dr. Fuat Kprl, nihayet Cumhurbakan smet nn ile grr. Fakat bu grmelerden die dokunur bir netice alamaz. Trkiye imknlar mahduf bir lkedir, kendi yayla kavrulmak mecburiyetindir. Hariciyeciler ekingen davranmaktadrlar. Mesela Dou Trkistan ismini yksek sesle telaffuz etmekten ekinmektedirler. sa Bey, her grt kiiye bkmadan usanmadan Dou Trkistan davasn anlatr. Velev ki mspet bir cevap alamasa da hi olmazsa onu dinliyorlar ya. Bu ona yetmektedir.2 Nihayet 8 Eyll 1939da Beyruta gelir. Lbnan ve Irakta grmeler yapar. 17 Ekimde ran 20 Kasmda Afganistan ziyaret ederler. Afgan Kral Muhammed Zahir ah onu kabul eder. kinci Dnya Harbinin son ylnda in Babakan an Kay ek, sa Yusuf ve Mehmet Emin Bura beylerle grmeyi kabul eder, ama bu grmeden bir netice kmaz.

1264

inlilerin basklar sonucu 21 Eyll 1944 ylnda Ali Han Tre isimli dini liderin nclnde lide bir ayaklanma olur. 7 Kasm 1944te arki Trkistan Cumhuriyeti kurulur. Ruslar bu hkmetin aleyhinde almaya balarlar. ang Key ek ayaklanmay bastrmak iin uzlama yollar arar. liden gelen bir heyetle grmeleri iin Mesut Bey, Mehmet Emin Bura Bey ve sa Yusuf Alptekin Beyin rmiye gitmelerine izin verir. Bu grmelerden beklendii lde faydal neticeler kmaz. General Cang Ci Cung bakanlnda, Mehmet Emin Bura ve sa Yusuf Alptekinin de bulunduu bir Dou Trkistan eyalet hkmeti kurulur. 29 Mays 1947de Dou Trkistan eyaletinin bakanl Trklere verilir. Mesut Sabri eyalet hkmeti bakan, sa Yusuf da bu hkmetin genel sekreteri olur. Bir mddet sonra, 17 Temmuz 1948de Rus kart politika uygulad gerekesiyle Mesut Bey ve sa Yusuf Bey hkmetten azledilirler. Bu arada Kzl in tehlikesi de gittike yaklamaktadr. Trkler arasnda general Taonun savamadan Dou Trkistan kzl ine teslim edecei haberleri yaylmaktadr. 1948 Kasmnda in Komnistleri Pekini igal ederler. ang Kay ek istifa eder. 1949 sonbaharnda sa Yusuf ve beraberindeki heyet, Kzl in kuvvetlerine kar direnen generalleri ziyaret ederler. Onlarn mcadele azmini arttrmaya alrlar. Fakat artk geri ekilme balamtr. Kzl in kuvvetleri Dou Trkistana doru ilerlemektedir. sa Yusuf Bey ve arkadalar uzun mzakereler sonucu glerinin Kzl in kuvvetlerine kar koymak iin yeterli olmadn dnerek, hicret karar alrlar. sa Bey 20 Eyll 1949 gece yars rmiden ayrlr. 21 Ekim 1949 tarihinde ise Dou Trkistann snr kasabasndan sa Yusuf Bey ve yanndaki yzlerce kii ayrlr. Artk ileli ve uzun srecek bir gurbet hayat balamaktadr. ok tehlikeli ve meakatl da yolculuundan sonra, 11 Aralk 1949 gn Kemir snrndaki Ladak kasabasna varrlar. Daha sonra Kemirin ba ehri Srinagara giderler. Artk ileli bir bekleyi devri balamtr. sa Yusuf ve Mehmet Emin Bura Bey bir yandan da da yoluyla Hindistana gelmek iin Kazak Trklerine yardm ulatrmaya alrlar. sa Yusuf Bey bu kafilenin snma izini alabilmek iin pek ok temaslarda bulunur. Hindistan, Suudi Arabistan ve Msr d leri Bakanl ile grr. Netice alamaz. 6 Ocak 1952 tarihinde Trkiyeye hareket eder. Bu srada Mehmet Emin Bura g ederek Trkiyeye gelmitir. Onunla birlikte Trkiyedeki ziyaretlerine balar. Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Refik Koraltan, D leri Bakan Fuat Kprl ve pek ok siyasetiler sa Yusuf ve Mehmet Emin Burann grt kiiler arasndadr. Bir yandan da basn yoluyla dava canl tutulmaktadr.

1265

Nihayet Bakanlar Kurulu 13.3.1952 tarihinde 1850 Dou Trkistanlnn iskanl gmen olarak Trkiyeye yerlemelerine karar verir. 1952 ylnda Trkiyeye yerleen Mehmet Emin Burann 1953te balatt yayn faaliyetleri sa Yusuf Alptekin tarafndan da srdrlr. 1960 ylnda Dou Trkistan Gmenler Cemiyeti kurulur. Mehmet Emin Burann 14 Haziran 1965te vefatndan sonra, Cemiyetin bakanlna sa Yusuf Alptekin getirilir. Alptekin gazete gazete dolaarak Dou Trkistan davasn anlatr. Kitaplar, yaynlar, dergiler karr. 1984 ylnda yayna balayan Dou Trkistann Sesi adl dergi Trke, Arapa, ngilizce ve Uygurca olmak zere dilde yaynn srdrmektedir. sa Yusuf Alptekin 1978 ylnda bir trafik kazas geirir. Uzun sre hastanede kalr. Gzleri tedrici olarak zayflar. Bunun zerine cemiyetin faal bakanlndan ayrlr. sa Yusuf Alptekin 17 Aralk 1995 gn vefat etti. sa Yusuf Alptekinin Muhtralar, Dou Trkistan nsanlktan Yardm stiyor, Dou Trkistan Davas ve 20. Asr Dou Trkistan in isimli eserleri vardr. 1 Yunus Bura, Mehmet Emin Burann Mcadele Hayatndan rnekler, Dou

Trkistann Sesi Dergisi, stanbul 1995, Say: 46. 2 Prof. Dr. Abdulkadir Donuk, sa Kocakaplan, Trklk Mcahidi sa Yusuf, stanbul 1991.

1266

Dou Trkistan'da Etnik-Din Ayrklk, Muhtariyetilik / Prof. Dr. Kulbhushan Warikoo [s.729-737]
Javaharlal Nehru Universitesi / Hindistan Moolistan, Orta Asya devletlerinden Tacikistan, Krgzistan ve Kazakistan; Afganistan ve bir ksm Pakistann igali altnda bulunan Hindistann Cammu ve Kemir eyaleti ile snrda olan inin Dou Trkistan Uygur zerk Blgesi, Asyada merkezi bir konum igal etmektedir. inin en geni blgesi olma zellii tayan Dou Trkistan, halen Mslmanlarn ounluu tekil ettii tek zerk blgedir.1 Dou Trkistan gerekten corafi ve etno-kltrel farklln esiz bir rneini sunar. Tienan sradalar blgeyi iki ayr, ama eit olmayan paraya blmektedir; kuzeydeki blge geleneksel olarak hayvanclkla geinen gebelerin hakimiyetindedir; gney blgesi ise gelimi ziraat ve ticaret geleneiyle ok sayda verimli vaha yerleimlerine sahiptir. Genellikle Cungarya olarak bilinen kuzey blgesinin halk dou snr boyunca yaayan Moollarla ve bat snr boyunca yaayan Kazaklarla yakn benzerliklere sahiptir ve her iki halkla da gl ticari ve gebelik balar vardr.2 Benzer bir ekilde, Tarm havzas olarak da bilinen Dou Trkistann gney blgesindeki Mslmanlar, tarih boyunca dini ve akrabalk balar ve aktif ticari temaslar sayesinde Orta Asyann Hokand ve Buhara hanlklar, Afganistan ve kuzey Hindistann bitiik blgeleriyle sk ilikiler srdrmlerdir.3 Corafyann bylesine grlmemi karlkl etkileimi ve Dou Trkistann Orta ve Gney Asyann kesitii tarihi bir kavak olma rol etno-kltrel farkllklar ve snr tesi hareketleri neticesini yaratmtr. Tarihi Miras inin Dou Trkistana olan ilgisi, ana yurdunu yabanc istilalarndan koruma ihtiyacndan neet etmitir. Bu yzden batdaki bu u snr blgesi, ki o zamanlar bu blge Hsi Yu olarak bilinmekteydi, in Seddinin tesinden gelebilecek saldrlara kar bir tampon blge olarak dnlmekteydi.4 Ancak emperyal ynetim, serke gebe kavimlerinin medeniletirmesini ve siyasi nfuzunu geniletmesini salayan, Orta Asya boyunca uzanan devletlerle ticari ilikileri gelitirmenin nemine dair grn hi yitirmedi. Orta Asya liderleri ve ticaret heyetleri ini ziyaret etmeleri konusunda tevik edildiler, pahal hediyelerle taltif edildiler. Hatta in mparatoru iin hediye getirenlere para yardmnda bile bulundular. Bu, snr boyunca uzanan devletleri emperyal in ile haraca tabi iliki potasna sokmay amalayan kastl bir hareketti.5 Ming Hanedan, tutarl bir ekilde bu politikay takip etti ve ayr bir Tren Kurulu oluturarak Orta Asya devletleri ile ilikileri kontrol ettiler. Ching Hanedan ise Orta Asyann Dou Trkistan, Moolistan ve Tibete olan bamllklarna dair meseleleri ekip evirmek iin drt ba mamur bir Koloni leri Dairesi (Li-fan Yuan) kurmak suretiyle bu sistemi mkemmelletirdi. Chingler, Dou Trkistana sahip olmay Orta Asyadaki pozisyonlarnn gvenlii iin bir n-art olarak dnmekteydiler. Bu hanedan hem askeri hem de diplomatik aralar baarl bir ekilde kullanarak

1267

Dou Trkistan igal etti. Blgedeki vaha-yerleimlerinin sosyal ayrlklar ve nfuslarnn kendi halinde olmas Ching otoritelerine kar ortak bir direni hareketi kurmalarn engelledi.6 Bunun yan sra, Manular ve Han inlilerinin sivil ve askeri personel, ticaret erbab, sanatkarlar ve inli Mslmanlar (Hui) aileleriyle birlikte srekli Dou Trkistana yerletirme eklindeki Ching politikas, Dou Trkistann etnografik ve demografik terkibini deitirmi ve yerel Mslmanlarn in ynetimine kar direniini zayflatmtr. inin Dou Trkistan ile olan balants 2000 yldan daha gerilere gitmesine ramen, blge etkili in ynetimi altnda sadece ve kesintilere urayarak yaklak be yz yl kalmtr.7 Ching Hanedan (1755-1911) ynetimi srasnda bile, in otoritesi hepsi Hokanddan gelmi olan Cihangir, Yusuf Katta ve Veli Han Tora (On dokuzuncu yzyl balarnda) ve Yakup Bey (1865-77) gibi Mslman hocalar liderliindeki isyanlarla ksa dnemler iin de olsa ortadan kaldrlmtr.8 Ksa mrl baarlar srasnda, bu lider hocalar, bir dini fke srecini balatm ve nemli sayda inli asker, sivil, sanatkar ve ticaret adam ldrlmtr. Dou Trkistan ancak 1884 ylnda inin dzenli idari yapsna dahil edilebilmi ve tam bir eyalet haline getirilebilmitir. 1911 in devrimi ve akabinde Ching ynetiminin son bulmasndan sonra, Dou Trkistan 1940larn ortalarna kadar srecek olan bir sava alar dnemine girmitir. Bir seri Mslman bakaldrs -ki bu bakaldrlar 1931den 1949a kadar Dou Trkistan sarsmtr- iin bir katalizr olarak hareket eden baskc ve smrgeci politikalar uygulayan Yang Tseng-hsin (1911-28), Sheng Shih-tsai (1933-44) gibi btn blgesel liderler Han inlisiydi. Dou Trkistandaki in otoritesi, 1932 ylnda, Tungan ve Uygur Mslmanlarnn bakaldrs sonucu ykld. Tunganlar, blgesel ynetim merkezi olan Urumiyi kuattlar. Niyaz Hoca ve Sabit Damulla, Kagarda Dou Trkistan Trk-slam Cumhuriyeti ad altnda bir Mslman ynetimi kurdu. Kendilerini Emir diye adlandran Hotanl karde, Abdullah Bura, Nur Ahmedcan Bura ve Muhammed Emin Bura daha sonra adn Hotan slam Hkmeti olarak deitirdikleri Ulusal Devrim Komitesi ad altnda Dou Trkistann gneyinde, Yangi Hissardan (Yeni Hisar) Hotana kadar olan blgede ynetimi ele geirdiler. Dou Trkistandaki bu ciddi siyasi kaosun balangcnda, Uygurlar, inliler ve zellikle Hindu ticaret adamlar9 bata olmak zere gayrimslimleri katlettiler. inli blgesel ynetim ancak 1934 ylnn sonunda, Sovyet ordusunun da yardmyla, Mslman isyanclar bastrabildi. Ancak, Mslman direniinin yeni merkezlerinin derhal ortaya kmas gecikmedi. 1937 ylnda Pan-Trk-slam glerine liderlik eden General Mahmud ve Tunganlarn lideri General Hu-shan kafir inlileri Dou Trkistan blgesinden kovmak iin ittifaka gittiler. Ancak, Sovyetlerin fiili askeri ve hava desteini alan in ordusunun nnde ezici bir yenilgiye maruz kaldlar. 1933-34 yllar arasnda slam eriat prensiplerine dayanlarak Dou Trkistan Trk slam Cumhuriyetinin kurulmas Dou Trkistanda bamsz bir slami ynetimin kurulmasna ynelik baarsz bir teebbst.10 1933 ve 1934 yllarnda Bamsz Dou Trkistan Cumhuriyeti kurma gayretleri de baarszlkla sonuland ve Dou Trkistan 1949 ylnda tamamen Komnist in glerinin kontrol altna girdi.

1268

Komnist in, Dou Trkistan inin uzantlarn Orta Asyaya ulatran ve ayn zamanda gvenlik iin ine uygun bir tampon blge sunan bir ktasal kpr olarak grmektedir.11 Nkleer denemeler alan olarak kullanlmasnn yan sra, Dou Trkistan henz kullanma almam zengin petrol ve mineral rezervlerine, muazzam tarmsal potansiyele sahip bir blgedir. Srf Dou Trkistana sahip olmasndan dolay, SSCBnin dalmasn takiben, inin Orta Asya ve Orta Doudaki konumu glenmitir. in, blgesel istikrar, Orta Asya cumhuriyetleri ve Dou Trkistan halklarn inin dnya grne yaknlatrmaya ynelik almalarn bir arac olarak zaman testine tabi tuttuu Hanlar Dou Trkistana ve bitiiindeki Orta Asya devletlerine yerletirme politikalarn hep takip edegelmitir.12 Ancak, inin ekonomik, siyasi ve stratejik amalarna ulamasnn nndeki en temel engel, hep Dou Trkistanda mill hareketi besleyen etnik-dini yeniden dirili olmutur. Halbuki, Mslman Uygurlar, Dou Trkistann gneyinde, zellikle Kagar ve Hotan zerk Blgelerinin hakim unsurudurlar, Mslman Kazak gmenler li Kazak zerk Blgesi (Kazakistana bitiik), Changji Hiu zerk Blgesinin Mori Kazak zerk kasabas/ehri ve Hami Blgesinin Barkl Kazak zerk ehrinde younlamlardr.13 Benzer ekilde, Mslman Krgz gmenler, Krgzistann bitiiindeki Kzlsu Krgz zerk Blgesinde yaamaktadrlar. Mslman Taciklere ise Kagar Blgesinde Tacikistana bitiik olan zerk Takurgan kasabas salanmtr.14 Moollar esas olarak Bayangl ve Bortala Mool zerk Blgelerine yerlemilerdir. Deiik etnik-dini gruplarn blgesel konsantrasyonlar, inlilerin belirli bir etnik ya da dini ounluk blgesinde ayr ynetsel birimler, zerk Blgeler, zerk kasabalar ve ehirler yaratma politikalaryla glendirilmitir. Aslnda bu blmler, Dou Trkistann Uygur zerk Blgesi olarak ilanndan bir yl akn bir sre nce, yani 1954 ylnda, yaratlmtr.15 Uygurlar, mill glerin bir merkezine dntrdkleri Turfanda olduu kadar, Dou Trkistann Gney blmlerinde (Kagar, Hotan, Kzlsu Krgz Blgesi, Aksu) de ounluktadrlar. Han inlileri ise Dou Trkistann kuzey ve dou blmlerinde ounluktadrlar ve genelde ehirlerde toplanmlardr. Kendi aralarndaki etnik farkllklar dikkate almazsak, Dou Trkistann Han olmayan nfusunun tamam Trk soyundandr ve komu Orta Asya cumhuriyetlerindeki halklar ile inan asndan ayn dini, Trk dilini ve ortak kltr paylaan Mslmanlardr. inin bu blgede zayf tarihi pozisyonunu bir veri olarak aldktan sonra, Dou Trkistan Mslmanlar ile bunlarn Orta Asyal, Afgan ve Pakistanl komular ile etnik-dini temelli herhangi bir snr tesi kardelik ilikisi inin bu stratejik cephesinde potansiyel bir istikrarszlk kaynadr. Hasm Irk likileri Her ne kadar, inin Dou Trkistan blgesinde Han yerleimi inlilerin nfus iindeki orann 1949dan 1990kadar geen srede %5ten %38e ykseltmise de, Dou Trkistanda etnik-dini duygular hala derin kklere sahiptir. Sorun, btn blgedeki toplam nfusun sadece yaklak %55ini oluturmalarna ramen Mslman Uygurlarn Dou Trkistann gney kesiminde ve Mslman Kazaklarn byk lde Yili blgesinde (%90a varan oranlarda) younlamasndan dolay (Baknz Tablo II), derinlemektedir.

1269

Dou Trkistandaki Trk halklar ile Hanlar arasndaki rk ilikileri karlkl gvensizlik ve nefret eklinde ifade edilmektedir. Bu durum kendisini, Hanlarn, Uygurlar, Kazaklar, Krgzlar ve Taciklerden tecrit edilmeleriyle aka gstermekte ve bu gruplar younlatklar farkl blgelerde ayr yerleimler halinde yaamaktadrlar. Her ne kadar inli/yabanc yatrmclar ve snr ticareti sayesinde bir miktar ekonomik gelime kaydedilmi olsa da Dou Trkistandaki Uygurlar etnik-siyasi bamszlk arzularn beslemeyi srdrerek, in milli genel gidiatyla yaknlamamaya gayret gstermekteler. Dou Trkistandaki btn Uygur, Kazak, Krgz Mslmanlar Pekin yerel saatine gre iki saat geride olan yerel Dou Trkistan saatine gre hareket etmekteler. Bu da deiik kurumlar ve brolar arasnda ve Pekin saatine gre hareket eden inli Han halk ile karklklarla kendini hissettirmektedir. niversitelerde ve hatta enstitlerde Han ve Mslman renciler iin ayr yurtlar bulunmaktadr. Benzer bir ekilde, sadece Mslmanlar ve sadece Hanlar iin olan restoranlar bulunmaktadr. ok az Uygur ince konuabilmekte ve ok daha az inli yerel dili bilmektedir. Kagar retmen Kolejine ziyareti srasnda Dru Gladney, Pakistan ile olan ticarette kolaylklar salad iin Uygur genlerin inceden ziyade Urduca rendiklerini16 tespit etmitir. Hanlar Trk halklarnn hakim olduu semtlerden gemeyi mahzurlu bulmaktadr.17 Dou Trkistann kuzeyindeki Yili blgesindeki Kazaklar 1960larda yz binlerce Kazak ve Uygurun o zamanlar SSCBnin bir paras olan Kazakistann komu blgesine glerinin ac hatralarn hala koruyorlar. Dou Trkistanda bir milyondan fazla Kazak, Kazakistanda ise iki yz bin (lakh) civarnda Uygur bulunmakta ve bunlar snr boyunca etnik ve ailevi balarn devam ettirmekteler. Bunun yan sra, birka yz bin Uygur, Karakurum karayolunu kullanmak suretiyle Dou Trkistan ile aile balarn ve ticari ilikilerini canl tutabildikleri Pakistan igalindeki Kemire yerletiler. Etnik-Dini Ayrmcln Ykselmesi 1978den sonra din ve kltre ynelik liberalleen in politikalarndan sonra bile, in otoritelerine ve yerel Han halkna kar belirli aralklarla iddet ieren gsterilerin ortaya kt rapor edilmektedir. 1980 Nisannda Aksuda Han yerleimcilerin dvld, evlerinin yamaland ve Hanlar tarafndan iletilen fabrikalarn tahrip edildii ayaklanma ve kargaalar meydana geldi.18 Bir ka yz sivil ve askerin ldrld ya da yaralandnn kaydedildii19 Aksu ayaklanmalarndan sonra korkuya kaplan yerel inli sakinlerin binlercesi gsteri yapmaya ve evlerine dnmek iin izin istemeye zorlandlar.20 1981 banda 30 000den fazla Hann Dou Trkistan terk ederek anghaya g ettii kaytlara geti.21 1980 Ekiminde bir inli kamyon ofrnn kazayla arparak bir Uygur yayay ldrmesi sonucu ve zellikle de yerel mahkemenin ofr idam cezasna arptrmasna ramen inli polislerin ofr idam etmeyi reddetmeleri, yerel bakaldry alevledi.22 Ancak daha sonra cezann hafifletilmesiyle rahatszlk bertaraf edilebildi. Haziran 1981de Uygur gstericiler Han yerleimcilere ve hatta Kagarda bulunan bir Halk Kurtulu Ordusu ssne saldrdlar.23 Uygurlar ve Han inlileri arasndaki etnik uyumsuzluk Blgesel Komnist Partiyi de etkiledi. Durum, 1981 Austosunda Uygur Blgesel Komite yelerinin inli ynetici ounlua

1270

isyanyla daha da ktleti, yle ki dnemin Bakan yardmcs Den Xioping siyasi krizi zmek zere Dou Trkistana 9 gnlk bir gezi yapmak zorunda kald. Deng Blgesel Komitenin yeniden yaplandrlmasn emretti ve Dou Trkistann Parti Birinci Sekreteri, Wang Feng (1978-81) yerini 1949-69 yllar arasnda Dou Trkistanda alm olan Wang Enmaoya brakt.24 Wang Enmaonun grevi siyasal istikrar yeniden tesis etmek ve gvenlii glendirmekti. 1985 ve 1986da, Uygur renciler Lop Norda nkleer denemelerin yasaklanmas ve Hanlarn Dou Trkistana yerletirilmelerinin durdurulmas talebiyle Urumide halk gsterileri dzenlediler.25 1989 Maysnda Mslman renciler Urumideki Dou Trkistan niversitesinde inin Han olmayan halklara uygulad doum kontrol politikasn protesto ettiler. Han halk Dou Trkistan terk et gibi sloganlar da bu protestolarda ykselmiti. Bu tr olaylara ramen, Dou Trkistan sessiz ve bar iinde kald ve in, dini zgrle, eski camilerin restorasyonuna ve yeni camilerin inaatna msaade eden liberal politikalarla yoluna devam etti. Gnll balarla ina edilen yeni cami says deiik yerleimlerde birka misli art gsterdi. 1988de camilerin saysnn 24 000i bulduu kaydediliyordu.26 Blgesel slam Derneinin faaliyetlerine balad 1980den sonra dier slami alfabelerin yan sra Arapa ve Uygur alfabesiyle yaplan Kuran basklarnn yz binlercesi datlmaya baland.27 Hacca da izin verildi ve binlerce Dou Trkistanl Mslman Hac faraziyesini yerine getirdi. Mslmanlarn ounlukta olduu blgelerdeki camilerin ou medreseler eklinde faaliyet gstermekte ve Kuran ve Arapa dersleri verilmekte, genler slam doktrinine gre eitilmektedir. Bu, toplum ve blgedeki siyaset zerinde olduka nemli bir etki yapt. Uygur akademisyenler, entelekteller ve yazarlar imdi Dou Trkistann tarihi, kltrel ve sosyo-ekonomik ynleri hakknda farkl fikirleri seslendirmektedirler. Yerel kltr ve tarih konusunda bir Uygur uzman olan Turghun Almass tarafndan 1986 ile 1989 yllar arasnda yazlarak yaymlanan The Uighurs (Uygurlar), A Short History of Hunlarn (Trklerin Ksa Tarihi) ve Literature of the Uighurs (Uygur Edebiyat) adnda kitap Dou Trkistanda dalgalanmalar yaratt. Almass, Uygurlar eskiden inlilerden bamsz olan bir yerli halk olarak tanmlamaktadr.28 in Seddini inin ulusal snr olarak belirtmekte ve blgeyi Trki halklarla Hanlar arasnda etnik/rki atmalarn oda eklinde gstermektedir. Almass, btn Trki halklar iin tek bamsz devlet fikrine taraftardr.29 Budizmden slama gemelerini methederek, bu geiin Uygurlar gl ve birliini salam bir millete dntrdn savunan Almass, Pan-slamizm ve Pan-Trkizmi irtibatlandrmann yollarn arar.30 Beklenecei gibi Almassn kitaplar inliler, hkmet evreleri ve Han akademisyenler arasnda sert tepkilere sebep oldu. Almass, Dou Trkistann tarihini arptmak, yalan yazmak ve ulusal birlii tehdit etmekle suland.31 Almassn almalar rklararas atmalar tevik etmeye ve Dou Trkistann bamszlk ateini krklemeye ynelik beyhude bir gayret olarak tanmland. Dou Trkistann inden ayrlmasn tevik etmek iin tarihi maniple etmekle suland.32 in Hkmeti tarafndan yasaklanmasna ramen, Turghun Almassn kitaplar zellikle yasaklanmasndan sonra, Uygurlar arasndaki byk talep yznden, daha fazla satld. 1998deki bir ziyaret srasnda Urumideki bir Uygur retmen bu makalenin yazarna neredeyse her evde

1271

Almassn kitaplarnn bulunduunu syledi. Bu da popler Uygur muhalefetinin ve Dou Trkistandaki in kontrolne kartlklarnn hala beslendiini gstermektedir. Bu ideolojik tehdide kar koymak iin, Dou Trkistan Bilimler Akademisi, Dou Trkistandaki gen kitleleri hedef alan Ateizm Eitim Kitabn yaymlad. Bu kitap, dinin Dou Trkistann uzun tarihi boyunca nasl bir olumsuz rol oynadn savunmakta ama yine de, dini ortadan kaldrmak iin uzun bir mcadele gerektiini ngrmektedir.33 Mamafih, inlilerin Dou Trkistann tarihi, kltr ve gelenekleri konusundaki kitaplar Dou Trkistandaki Mslmanlarn iddetli tepkisine yol at. 1987 Nisannda lide birka Kazak renci, Kazak geleneklerini arpttn syledikleri ve Trk halklarnn milli onuruna bir saldr olarak niteledikleri ince yazlm Uzaktaki Beyaz Ev adl romann yaymlanmasn protesto etmek iin greve gittiler.34 Benzer bir ekilde Aralk 1988de Uygur renciler rklarna saygszlk yapldn syledikleri iki tarihi filmin gsterimini protesto etmek zere Pekinde bir protesto yry dzenlediler.35 angay Kltr Evi tarafndan yaymlanan Sex Alkanlklar adl kitap btn indeki Mslmanlar arasnda nefretle karland ve Pekin, Lanzhou ve Dou Trkistann pek ok ehrinde protesto yrylerine sebep oldu.36 1978den sonra msaade edilen dini ve kltrel zgrlkten yararlanarak Dou Trkistanda etno-milliyetilik eilimleri ykselmeye balad ve bu eilimler sk sk slam bir ortak kimlik arac ve farkl Mslman etnik gruplar arasnda birlii salayan bir hareket noktas olarak kullandlar. ounluu Mslman olan Turfandan bir rapor, 1990dan bu yana yerel parti yelerinin yzde 25inden fazlasnn dini faaliyetlere aktif ekilde katldn gstermektedir. Ve bu yelerin yzde 40nn ky kkenli olduu belirtilmektedir. Bunun yannda inlilerin slami parti yelerinin saysn azaltma ynnde giritikleri abalar da sonu vermemektedir.37 Dou Trkistan ile Kazakistan, Krgzistan ve Pakistann (Karakurum kara yolu zerinden Pakistan igalindeki Kemiri geen) bitiik blgeleri arasndaki snr ticareti ve trafii, Dou Trkistandaki Trk halklar ile Orta Asya, Pakistan, Trkiye ve Suudi Arabistandaki soyda ve dindalar ile daha byk bir etkileimi sonu vermitir. Dou Trkistandan srgne gnderilmeleri zerine Trkiyeye yerleen Uygur ve Kazaklar da, Dou Trkistandaki soydalar ile yakn temas korumulardr. En az 7 rgt Dou Trkistann inden ayrlma hedefine ulamak iin faaliyet yrtmektedir. Bunlarn nde gelenleri Dou Trkistan Milli Devrim Cephesi, Dou Trkistan Yardmlama Fonu, Kazak Trk Halklar Yardmlama Fonu ve Dou Trkistan slam Partisidir.38 Dou Trkistann Sesi isimli bir yayn srgndeki eski Uygur politikac sa Yusuf Alptekinin liderliini yapt Dou Trkistan Kurtulu Cephesinin stanbuldaki merkezinden dzenli olarak yaymlanmaktadr. lerleyen ya ve salk durumunun ktlne ramen sa Alptekin ylmakszn gayret gstererek Dou Trkistann bamszl iin Trkiyede diplomatik destei harekete geirmitir. Alptekin, slam Konferans rgt (K) liderleriyle 1991 Austosunda stanbulda yaplan slam lkeleri Dileri Bakanlar toplants srasnda grm ve Dou Trkistana Kde gzlemci stats verilmesini talep etmitir. Daha sonra, dnemin Cumhurbakan Turgut zal ve Babakan Sleyman Demirel de dahil olmak zere Trk liderlerle grerek desteklerini aramtr.

1272

Trkiyeye, bat lkelerine, Kazakistan, zbekistan ve Krgzistan gibi Orta Asya devletlerine yerlemi olan Uygurlar, bu eski Sovyet Cumhuriyetlerinin bamszlndan hemen sonra faaliyetlerini yeniden canlandrmlardr. Dou Trkistandaki Uygurlarn insan haklarn korumak ve self determinasyon elde etmelerini salamak amacyla, 1992in banda Almatda, bir Bamsz Devletler Topluluu (BDT) Uluslararas Uygur Birlii kuruldu. Kazakistandaki Nevada Semipalatinsk Hareketi bnyesinde de, kamuoyunu Lop Nordaki nkleer denemelere kar harekete geirmek iin ayr bir departman oluturuldu. Krgzistanda da 1992 Hazirannda, Bamsz Dou Trkistan Devletini kurmay amalayan zgr Bir Uyguristan in adl yeni bir Uygur partisi kuruldu. Bunun yannda, Uighur Awazi (Uygurun Sesi) gibi Uygur dilinde pek ok gazete de Almatda yaynlamaktadr. nemli sayda Uygurun hala Dou Trkistandan Trkiyeye, Orta Douya ve Orta Asya devletlerine g ettikleri kaydedilmektedir. Bunlar 1980-90 yllar arasnda Trkiyeye giden 100den fazla Dou Trkistanl nde gelen Mslmana eklenmitir.39 SSCBnin dalmasndan sonra, inin snr blgeleri yeniden batnn ilgisini ekmeye balad. 1991 ylnda, Almanyann Mnih ehrinde, sa Alptekinin olu Erkin Alptekin tarafndan Dou Trkistan Sosyal ve Kltrel Birlii kuruldu. Bu birlik, Dou Trkistan Enformasyonu ad altnda bir sreli yayn karmaktadr. 1990 ubat banda Erkin Alptekin, dierlerinin yan sra Dou Trkistan ve Tibetin kendi kendini ynetme hedefine hizmet eden, Temsil Edilmeyen Milletler ve Halklar rgtnn (UNPO) kurucu Bakan Yardmcs oldu. Dou Trkistandaki etnik-dini dirilie duyduklar fkeyle ve snr blgesi boyunca bamszln yeni kazanm Orta Asya devletlerindeki etnik atma ve slami yeniden diriliin alarmlarn alan Dou Trkistandaki inli yetkililer, parti yneticileri ve resmen kontrol altnda tutulan eitim ve medya kurulular Dou Trkistandaki ayrlk hareketleri desteklemeyi aka Dman yabanc slami unsurlarn szma, ykclk ve sabotaj olmakla suladlar.40 Bir yerel gazete, Xinjiang Ribao, 9 ubat 1990 tarihli nshasndaki bayazsnda, eitim, yarg ve idareye dini mdahalelere son verilmesi arsnda bulunuyor ve tehlikeli amalar iin dini kullanan hasm yabanc rgtler ve kiilerle, bunlarn yerel destekilerinin engellenmesine duyulan ihtiyaca vurgu yapyordu.41 Yerel bir inli yorumcu, Shi Jian, ayn gazetenin 18 Mart 1990 tarihli nshasnda, Dou Trkistanda etnik-dini ayrlkln ykselmesini cami ve medreselerin dini faaliyetlerinin kontrolndeki ihmale balyordu.42 Dou Trkistann deiik blgelerinde incelemelerde bulunan heyete bakanlk eden in Komnist Partisi Komitesi Dou Trkistan Blge Sekreter Yardmcs A. Niyaz da Dini nanlarn zgrl Politikasnn sk bir ekilde takibine duyulan ihtiyaca vurgu yapyordu. Bu politikaya aklk getiren Niyaz, dinin devlet ilerine, yarg ynetimine, eitime ve kltre, evlilie, kamu salna ve aile refahna, imtiyazlar ya da ayrcalklar sistemine mdahale etmesine izin verilmemesi konusunda uyarda bulunuyordu.43 Niyaz ayrca, szmalar ve dahili ykc faaliyetlerden yabanc slami gruplar sorumlu tutuyordu.44 1990 Martnda Urumide toplanan 7. Dou Trkistan zerk Blgesi Halklar Kongresi de etnik-dini ayrlk hareketleri Dou Trkistann karlat en byk tehlike olarak tanmlyordu.45 1989 Austosu banda, kamu gvenliinden sorumlu inli Bakan Wang Feng, Dou Trkistandaki istikrarszlktan komplocu ayrlk unsurlar sorumlu tuttu.46 Gorbaovun perestroika (yeniden yaplanma) ve glasnost (aklk) politikalar da Orta Asyadaki etnik-dini yeniden dirilie

1273

katkda bulunan bir unsur olarak grld. Dou Trkistan Hkmeti Bakan Tomur Dawamant, eski SSCBdeki Gorbaov reformlarn ima ederek, burjuva liberalizasyonunun peindeki kresel deiiklikleri Dou Trkistandaki rahatszln perde gerisindeki unsurlardan biri olarak zikrediyordu.47 24 Mart 1990da Pekinde bir basn toplantsnda konuan Tomur Dawamant, irticai bltenler datan ve sloganlar atan Dou Trkistan Kurtulu Cephesine bal baz ayrlk eylemcilerin tutuklandn dorulad.48 Ancak, 1990 Nisan ay balarnda Dou Trkistann gney illerinden Kagara bal Baren kasabasn sarsan iddet eylemlerinden sonra inli yetkililer yeniden tam bir durum deerlendirmesi yaptlar. in kart ayaklanmann, yerel yneticilerin Kagar havaalan yaknlarnda bir caminin inaatn yasaklamasnn Ramazana denk gelmesiyle patlak verdii kaydediliyor.49 Yerel televizyon haberlerinde kar devrimci silahl isyan eklinde tanmlanan ayaklanma ksa srede dier kasabalardan da destek buldu. Dou Trkistanda bamsz bir slam Cumhuriyeti kurma amacn deklare etmi olan Dou Trkistan slam Partisinin eylemcileri ve destekileri Dou Trkistanda kafirlerin kkn kazmak iin Cihad ars yapt.50 Silahlanma ve silahl gen toplama faaliyetleri 1990 Martnda iyice artt.51 ince yayn yapan bir Dou Trkistan televizyon kanal, 22 Nisan 1990 tarihinde, bir Dou Trkistan Cumhuriyeti kurmak iin silahl Trk ayaklanmasyla alakal olarak cihat dersleri verildiini iddia ettii Uygur dilindeki bir belgesel video filmini gsterdi. 30 yl boyunca blgeyi yneten General Wang Enmao, daha sonra, bazlar yabac balantlara sahip olan yedi ayrlk grubu ortaya kardklarn belirtiyordu.52 Bu kargaa dneminde slami Dirili, Bamsz Dou Trkistan slam Cumhuriyeti afileri tanmaktayd. Ayaklanma iin silahlarn Pakistan zerinden Karakurum kara yolu araclyla Afganistanl mcahitlerden geldiine inanlyordu. Dou Trkistandaki bakaldry destekledikleri gerekesiyle Pakistan gizli servis ajan olduklar ileri srlen iki Pakistan uyruklu kii tutuklanmt.53 Pakistandan slamc militanlarn geiini engellemek iin Karakurum kara yolu da inliler tarafndan bir sre kapatld. Dou Trkistandaki etnik-dini ayrlklk meselesi 19 Temmuz 1990da yaplan 15. Blgesel Parti Merkez Komitesi toplantsna damgasn vurdu. Yaptklar konumalarda hem Dou Trkistan Hkmeti Bakan Tomur Dawamat, hem de Dou Trkistan Blgesel Komnist Partisi Sekreter Yardmcs Janabil delegelerden ayrlkla kar ve lkenin btnln savunmada net bir tavr almalar ricasnda bulundular.54 Dini sloganlarn in kart ve ayrlk faaliyetler iin smrldne atfta bulunan Dawamat, Dou Trkistann kaynaklarnn blgenin kalknmas iin kullanlmasna ve aile planlamas uygulamalarna kar kan slamc muhalefeti knad. Janabil ise daha ak davranarak Dou Trkistan iinde ve dndaki ayrlk kampanyann ar bir noktaya ulatn kabul etti. Janabil, konumasnda, akrabalarn grmek ya da i yapmak bahanesiyle ini ziyaret eden baz yabanc rgtlerin bu gezilerini Dou Trkistana ykc ajanlar gndermek ve yerel halk Hanlara kar kkrtmak iin bir frsat olarak kullandklarn kaydetti. Ayrca baz yerel ilim adamlar, eitimciler, sanatlar ve edebiyatlar derslerini, makalelerini, tartmalarn, sanat ve edebi eserlerini tarihi arptmak ve Dou Trkistann bamszl hakknda propaganda

1274

yapmak amacyla kullanyorlard.55 Janabil zellikle Pan-slamist ve Pan-Trkist unsurlarn gen nesiller zerinde artan etkisi hakknda duyduu sknty dile getirdi. Janabil ayrca, Nisan ayaklanmasnda grlen Hanlar Kovun, Kafirleri Yok Edin, Dou Trkistan slam Cumhuriyeti gibi sloganlar knad. Dou Trkistandaki 1989 Mays ve 1990 Nisan rahatszlklarnn ortak zellikleri slam bayrann almas, cihat (kutsal sava) arlar yaplmas, Hanlar kovma talepleri ve Bamsz Dou Trkistan slam Cumhuriyetini kurmak iin yaplan ak aryd. 1992 ubatnda Urumide, 5-8 Mart 1992de Yining, Hotan, Kagar, Kua, Korla ve Bortalada bombalama olaylar ve bunun sonucunda pek ok insann yaraland, nemli maddi hasara sebep olunduu kaydedildi. Dou Trkistan Blgesel Hkmetinin Uygur Bakan Tomur Dawamat, Mart 1992de yapt bir aklamada, Mslman ayrlklar sabotaj ve ykclkla sulad. 1993 ylnda Kagar ve dier ehirlerde de bombalama eylemlerine ahit olunmas Dou Trkistandaki in otoritesine kar slamc militanlarn rgtl hareketinin srdn gsterdi. 1996 ylnda da Dou Trkistanda birok bombalama hadisesi ve Mslman ayrlklarla inli gvenlik gleri arasndaki atmalar kaytlara geti. inli otoriteler sert bir ekilde cevap vererek yaklak 3000 Uyguru tutukladlar, silah ve cephaneler ele geirdiler. 1949dan bu yana Dou Trkistanda cereyan eden en byk kargaa 5-6 ubat 1997 tarihinde Kazakistan snr yaknlarndaki Yining kasabasnda meydana geldi. Ramazan Bayramna denk gelen bu tarihte 1000den fazla gen bamszlk isteyerek, in kart ve slamc sloganlar atarak sokaklarda yrdler, taknlklarda ve kundaklamalarda bulundular, Hanlar dvdler/ldrdler. Hepsi Han olmak zere yzn zerinde insan yaraland ve 10 Han lesiye dvld.56 Takip eden gnlerde, zellikle Deng Xiopingin cenaze treninin yapld 25 ubat 1997 tarihinde, Urumide pek ok bomba patlad, dokuz kii ld, 70 kii yaraland. Bunu Pekinde 7 Mart 1997deki 30 kiiyi yaralayan bombal saldr izledi. Dou Trkistann bamszl iin alan srgndeki Uygurlar bunu stlendiler.57 inli otoriteler derhal harekete getiler ve binlerce Mslman Uygur eylemciyi tutukladlar. Terrist faaliyetlerden sulu bulunanlar cezalandrmak iin szde mahkemeler dzenlendi. in Parlamentosu Bakan ve st dzey siyasi lider olan Qio Shi, 1997 Nisan ay ortasnda Urumiye nceden planlanmam ani bir ziyaret yapt. Dou Trkistanda ktleen durum hakkndaki endielerini dile getirerek, inin milliyeti ayrlkla ve ar dinci glere kar kararl tutumunu aklad.58 in resmi kaynaklar, 1997 Maysnda Mslman Uygur ayrlk grup yelerinden 8inin terrist faaliyetlere, bombalama eylemlerine ve dier su ieren eylemlere katlmaktan idam edildiini kaydediyordu. Dou Trkistanda etnik-dini ayrlkln bu kabaran dalgalarnn Afganistanda Sovyet glerine kar cihatlarnda Afgan mcahitlerle ayn safta bulunan Uygur savalarn oynad rolle de balants bulunmaktadr. Bir Pakistanl yorumcuya gre, pek ok Uygur Mslman 1980lerdeki Afgan sava srasnda Afgan ve Pakistanl kkten dincilerce eitildiler.59 Pakistandaki medreselerde eitim gren Uygur genlerinden biri, memleketi Hotana dndnde oray komnizmden temizleyeceine yemin etti. Ayn gen, Biz, Uygurlar iin yeni bir slam devleti kurmak ve inden

1275

ayrlmak istiyoruz diyerek amacn deklare ediyordu.60 Dou Trkistandan yzlerce Mslman Uygurun slamabaddaki slam niversitesi, Lahordaki Uluslararas Seyid Mevdudi Enstits, dier medreseler ve eitim merkezlerinde Cemaat-i slami ve Tebli Cemaatinin desteiyle cihat (gayrislami sistemlere kar kutsal sava) konusunda eitim ve retim grdkleri kaydediliyor.61 in, Pakistandaki slami partilerin slamc militanlarn Dou Trkistana szmasna karmalarn protesto ederek meseleyi Pakistanla ele ald. Pakistann bu konudaki kararl tavr derhal meyvesini verdi. Pakistanl yetkililer Gilgit zerinden snr gemeye alrken yakalandktan sonra Pakistandan snma talep eden 12 inli Mslman tutuklad. Daha sonra da bu Uygurlar inli yetkililere teslim edildiler.62 Dou Trkistanda faaliyet gsteren Pakistanl slami grubun bir lideri 1999 ortalarnda idam edildi,63 ancak ayn grup daha sonra Dou Trkistandaki slami militanln Pakistan balantsn kurdu. Sonu Eski SSCBnin dalmas ve Dou Trkistan ile ayn tarihi, dini, kltr ve hepsinden te pek Yolu balantsn paylaan bamsz Orta Asya devletlerinin kurulmas, Dou Trkistann yerel Mslmanlar (Uygurlar, Kazaklar, Krgzlar vesaire.) arasnda slami ve Pan-Trkist kimlikleri konusunda yeni bir uyana sebep oldu. Dou Trkistann, trans-Asya ticareti ve trafiinin kavak noktasnda bulunmasndan ve muazzam ekonomik kaynaklara sahip olmasndan kaynaklanan stratejik konumunun bilincinde olarak, Dou Trkistan Mslmanlar sosyo-ekonomik ve siyasi durumlar konusunda srar ediyorlar. Dine ynelik liberalleen in siyaseti, ekonomik kalknma ve modernizasyon iin yeni inisiyatifler, Pakistan, Trkiye ve Orta Asya devletleriyle daha iyi iletiim ve balantlar; ve Dou Trkistann dier komu Mslman lkelerle gelien snr ticareti Dou Trkistandaki Mslmanlarn etnik-dini zeminde daha da mobilize olmalarn ve iddialarn seslendirmeleri neticesini vermitir. Bu makalenin yazarna gre, zellikle Kagar, Yarkent, Hotan, Bau, Kua, Turfan ve hatta Urumi bata olmak zere Dou Trkistandaki Uygurlar, inin slama ynelik zgrleen siyaseti konusunda en byk krediyi Ziya-l Haka vermekteydiler. Yerel Mslmanlarn bu alglay ise u geree dayanyor: Ziya-l Hak 1984 Temmuzundaki Kagar gezisinin zamanlamasn cuma gnne gelecek ekilde ayarlad, yerel inli yetkilileri Kagarn byk Cuma Camiiinin kaplarnn kilitlerini amak suretiyle namaz klabilmesini salamalar konusunda ikna etti. Kilitler isteksizce ald ve Ziyal Hak yerel Mslmanlarla birlikte, uzun yllar boyu kilitli tutulan Kagar Camiinde namaz kld. Bunun yan sra, Dou Trkistana hcum eden Pakistanl tccarlar, seyyahlar ve slamc eylemciler camilerin ina edilmesine parasal destek salayarak ve slami yaynlar datarak katkda bulunuyorlar. Aslna baklrsa, bu makalenin yazar, zellikle Kagar, Yarkent, Hotan, Turfan vesaire gibi yerlerde Pakistan etkisinin boyutu ile slami yeniden canlanma arasnda bir dereceye kadar bir eit korelasyonun varlna ahit oldu. Dou Trkistandaki Pakistanl varl, slamabaddan Urumiye uan ya da Karakurum kara yolu araclyla Gilgitten gelen iadamlar, tccarlar ve ziyaretilerle olduka grnr durumda. Pakistann Cemaat-i slami, Tebli Cemaati ve dier fundamentalist

1276

gruplar Dou Trkistana kolayca girebilmekte ve in kart Mslman ayrlklar zerinde etkide bulunabilmekteler. Bamsz Orta Asya devletlerinde, zellikle de Tacikistan ve zbekistann Fergana vadisinde etnik-dini yeniden dirili ve Uygurlarn bu devletlerde hareketlenmesi, inde huzursuzlua sebep oldu. Dou Trkistanda slami fundamentalizmin ve Pan-Trkist bilinlenmenin artmas korkusu, 1980lerden bu yana bu blgede tekrar eden Han inlileri ile yerel Uygur, Kazak, Krgz Mslmanlar arasndaki atmalarla birleti. Uygurlarn ounlukta olduu Dou Trkistann gneyinde Han yerleimciler tehdit edilmektedirler. Dolam, istihdam ve saire konularnda yerel Mslmanlara imtiyazl muamelede bulunmak eklinde zetlenebilecek yeni in politikas da yerleimci Hanlar iin bir dier endie kayna haline geldi. Kendilerini stesinden gelmekte zorlandklar kt bir durumda bulan Hanlar blgeyi terk ederek geldikleri asl yurtlarna dnmeye ya da Mslmanlarn ounlukta olmad blgelere g etmeye can atmaktalar. Buna karn, inlilerin ak kap politikas ve BDT lkeleri ile snr ticaretini tevik etmesi sayesinde Dou Trkistann kuzeyindeki Hanlar ise durumlarn olduka glendirmi ve blge gelirinin ou Han tccar ve iadamlarna gider olmutur. Blgede genel bir bar ve istikrar ortam hakim olmasna ramen inliler, slamc fundamentalizmden, Pan-Trkist yeniden canlanmadan, snrdan uyuturucu, silah ve inin Dou Trkistan zerindeki egemenliini tartmal hale getiren Dou Trkistan in Bamszlk hareketini yeniden diriltecek harici hareketler gibi ykc unsurlarn szmasndan endie duymaktadrlar. Trkiye, Afgan mcahitleri, Pakistandan Cemaat-i slami ve Pan-Trkist ve Pan-slamist propaganda yapan eylemcilerin geldii Orta Asya devletlerindeki dier Uygur gruplarn Dou Trkistanda silah ve cephane kullanmas ve d destekli ykc hareketler, Han inlilerine kar yerel Mslman kinine harici bir boyut da katmtr. Pakistanl slami partilerin Dou Trkistandaki faaliyetlerinden fkelenen inin, Pakistana kayglarn ilettiini ve bu faaliyetleri i ilerine mdahale olarak tanmladn Pakistan basnnn kendisi aklamtr.64 Pek ok Uygur, Sovyetlerin dalmasnn in i politikas zerindeki olumsuz etkisini, Bat, Trk ve slam lkelerinin Uygurlarn bamszlk hareketlerine olan desteini, Halk Kurtulu Ordusunda (PLA) artan disiplinsizliini, yeni ortaya kan halklarn zellikle de inin gen nesillerinin Komnist sisteme kar duyarszln, Dou Trkistanda Han yerleimcilerin doduklar asl memleketlerine geri dnme arzusunu ve saire Dou Trkistann inden ayrlmasna yardm edecek anahtar unsurlar olarak saymaktadr. in de, Orta Asyadaki deien jeo-politik durumun neticesi olarak toprak btnlne ynelik yeni tehditlerin son derece bilincindedir. in, bu yzden, siyasi istikrar salamak iin Dou

1277

Trkistanda son derece ince elenip sk dokunmu bir politikalar paketi takip etmektedir. Bu politikalarn temel unsurlar unlardr: a. Byk petrol rezervlerini (18 milyar ton) ve ekonomik kalknma iin potansiyelini gz nnde tutarak, Dou Trkistann youn ekilde smrlmesi politikas. Petroln ortak aranmas, etilen ve dier petro-kimya projelerini gerekletirmek iin ngiltere, Japonya, ve dier lkelerle anlamalar sonulandrlmtr. Dou Trkistana yatrm iin Orta Dou lkelerinden fonlar cezbedilmekte ve bu amala hkmet yanls Mslman uzmanlar yabanc lkelerle ilikileri gelitirmeye tevik edilmektedir. b. Dou Trkistan ile bitiiindeki Orta Asya devletleri ve BDT lkeleri ile snr ticaretini kolaylatrmak iin, i ve ticaretin byk ksm inlilerin elinde kalacak ekilde, zel ekonomik blgeler yaratlmtr. Bu ayn zamanda, Hanlarn Dou Trkistana mesini srdrmeye ynelik bir ekonomik tevik de salamtr. Bununla da kalnmayp, Orta Asya ekonomileri, politikalar ve toplumlarna nfuz ederek bunlar etki altna almak zere Dou Trkistan bir srama tahtas olarak kullanlmaktadr. Aslnda, inin Dou Trkistann d ticaretini gelitirmek iin uygulad Ak Kap Politikas Orta Asya Devletlerindeki belirgin in nfuzunu ekillendirebilmek iin tasarlanmtr. inin tketim mallar ve dier rnleri Orta Asyaya adeta akmaktadr. Yaklak yz bin inli Hann ticaret ve i amacyla Orta Asya devletlerinden Kazakistan, zbekistan ve Krgzistana g ettikleri kaydedilmektedir. Bu Hanlarn yerel kzlarla evlendikleri, mal mlkler, dkkanlar ve i edindikleri ve yerel nfusla kaynatklar belirtilmektedir. Bu durum, bamszlna yeni kavumu olan Orta Asya Devletleri tarafndan gemiteki Rusya kolonyalizminin bir tekrar ya da Dou Trkistandaki mevcut in kolonyalizminin bir uzants gibi grlmekte ve bu devletleri byk bir inli aknn olaca konusunda korkutmaktadr. c. in, silah sat ve dier baz tevikleri kullanarak ran, Pakistan ve Orta Dou lkeleri gibi Mslman lkeleri etkilemeye almakta, bu yolla bu lkelerden hem dolar kazanmakta hem de bu lkelerin inin Dou Trkistandaki varlna ynelik siyasi desteini garantiye almaktadr. Son bir ka ylda, ran ve Orta Asya Devletlerinden birok Mslman lider ve st dzey heyetler Dou Trkistan ziyaret etti. ran Devlet Bakan Rafsancaninin Dou Trkistana ziyareti srasnda, Orta Asya zerinden Pekin ile ran arasnda dorudan bir trans-Asya demir yolu kurulmasna karar verildi. in, bu politikalaryla Dou Trkistandaki politikalarn slam lkelerinin eletirilerinden sadece korumakla kalmyor, bu blgede sahip olduu pozisyonu merulatryor ve bunu da ran, Pakistan ve bitiiindeki Orta Asya Cumhuriyetleri gibi Mslman lkelere onaylatmay baaryor. Buna ilaveten, in ve Orta Asya Cumhuriyetleri, snr aan terrizm, slamc arclk, etnik-dini ayrmclk, uyuturucu ve silah ticaretine kar ortak bir tavr almaktadrlar. d. in, Dou Trkistandaki askeri varln glendirerek ve daha fazla Hann bu blgeye yerlemesini tevik ederek blgenin siyasi istikrarna ynelik tehditleri bertaraf etmenin yollarn aramaktadr. Orta inde yaplan bir baraj yznden yerlerinden olacak be yz bin Hann Kagara (Dou Trkistann gneyi) yerletirilmesine ynelik in planlar, aka bu blgede artan ayrmclk

1278

tehdidine kar daimi bir s edinme anlamna gelmektedir.65 te yandan, bu rakam, daha iyi bir gelecek iin her yl Dou Trkistana g eden ortalama iki yz elli, yz bin Hana sadece ilave bir rakamdr.66 1 Yuan Aing Li, Population Change in the Xinjiang Autonomous Region (1949-1989) ,

Central Asian Survey, Vol, 9, No. 1, 1990, s. 49. 2 K. Warikoo, China and Central Asia: A Review of Ching Policy in Xinjiang, 1755-1884,

Strategic Analysis, Vol. 13, No. 3, June 1990, s. 309. 3 4 5 6 7 A.g.e. K. Warikoo, China and Central Asia, a.g.e. A.g.e. A.g.e. Owen Lattimore, Chinese Turkestan, In his Studies in Frontier History, Collected Papers,

1928-58. London 1962, s. 184. 8 K. Warikoo, Chinese Turkestan during the Nineteenth Century: A Socio-economic study,

Central Asian Survey, Vol. 4, No. 3, 1985, s. 74-75. 9 K. Warikoo, Muslim Migrations from Xinjiang to Kashmir, Strategic Analysis. Vol. 14, No.

1, April 1991, s. 18. 10 11 A.g.e., s. 29. Lillian Craig Harris, Xinjiang, Central Asia and the Implications for Chinas Policy in the

Islamic World, China Quarterly, March,1993, s. 115. 12 13 14 15 16 17 A.g.e., s. 116. Yuan Qing Li, op cit. s. 59. Xinjiang Government, Xinjiang: A General Survey, Beijing 1989, s. 28-43. A.g.e. Dru Gladney, The Muslim Face of China Current History, September 1993, s. 280. The Other China, Newsweek 23 April 1990. Muhabir Uygur ounluklu blgelere

gitmeye alan Han asll arabaclar bulmutur.

1279

18 19

Washington Post, 12 September, 1981. Donald H. Mc. Millian, Xinjiang and Wang Enmao, China Quarterly, September 1984, s.

575-76, 581. 20 21 22 23 24 25 Los Angeles Times, 4 November 1981. A.g.e. Washigton Post, 12 September 1981. A.g.e. A.g.e. Yan Dig, Nuclear Pollution and Violation of Human Rights in Xinjiang, Minzhu Zhongguo,

Paris (In Chinese). February 1992, s. 19-21. 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 Far Eastern Economic Review, 25 August, 1988. A.g.e. JPRS-CZR-91-009, February 25, 1991. A.g.e. A.g.e. A.g.e. A.g.e. Eastern Turkestan Information, Munich, January 1992, s. 5. A.g.e., October 1992. s. 1. A.g.e. A.g.e. Xinjiang Ribao, Urumchi, 27 September 1996. The Other China, Newsweek, 23 April 1990. A.g.e. JPRS-CAR-90-035, 7 May 1990.

1280

42 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64

A.g.e. A.g.e. A.g.e. A.g.e. Xinjiang Ribao, 18 March 1990. Far Eastern Economic Review, 19 April 1990. A.g.e. A.g.e. FBIS-CHI-90-070, 11 April 1990. Far Eastern Economic Review, 3 May 1990. A.g.e. FBIS-CHI-90-070, 11 April 1990. A.g.e. Xinjiang Ribao, 20 July 1990. Xinjiang Ribao, 2 August 1990, See also JPRS-CAR, 90-073, 28 September 1990. Ming Pao, Hong Kong 10 February 1997. International Herald Tribune 10 March 1997, s. 4. Hinduda alntlanyor, 15 April 1997. Ahmed Rahid, The Chinese Connection, The Herald Karachi, December 1995. A.g.e. Hindustan Times 13 August 1997. Pioneer 6 May 1997. China Daily 28 June 1999. Dawn, Karachi cited in Times of India, New Delhi, 7 March 1992.

1281

65 66

Hindustan Times, 7 December 1992. Linda Benson, Justin Rudelson and Stenely W. Toops, Xinjiang in the Twentieth Century

Woodrow Wilson Centre Occasional Paper, 65, p. 17.

1282

DOKSANDRDNC BLM
Sovyetler Birlii'nin Yaylma Siyaseti / Komnist htill ve Trk Halklar Rus htillleri ve Trk Halklar / Sovyetler Birlii'nin Yaylma Siyaseti (1905-1991) / Do. Dr. Timur Kocaolu [s.741-759]
Ko niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri 1917 ylndaki ubat ve Ekim htillleri grnte arlk idaresine son vermi olsalar da, gerekte dalma srecine girmi olan Rus mparatorluunun yeniden toparlanmasn saladlar. Bu bakmdan, 16. yzyl ortalarndan balayan Rusya yaylmacl ve bunun bir sonucu olarak gelien Rus smrge imparatorluunun snrlar Sovyetler Birlii (1917-1991) dneminde daha da byd. arlk Rusyas insanlar hapishanesi diye adlandrlmt, ancak SSCB daha sonra milletler hapishanesine dnt. arlk Rusyas gibi Sovyetler Birlii de eitli milletlerin devletlerini ortadan kaldrarak ve topraklarna el koyarak geniledi.1 Gerek arlk Rusyas, gerekse Sovyetler Birlii ierisine katlan eitli devletlerin sayca en fazla olann ise, Trk yurtlar tekil ediyordu. Bu yzden, Osmanl Devleti, Trkiye, ran ve in dndaki Trklerin ezici bir ounluunun siyas kaderi nceleri arlk Rusyas ile 250-350 yl (1552-1917), sonralar ise Sovyetler Birlii ile 68-74 yl (1917-1991) bal kald. 1905 ile 1920 yllar arasndaki arlk idaresinden Sovyet idaresine gei dnemi, eitli Trk halklar arasnda yenileme hareketleri (Ceditilik), demokratik uyan, siyas tekilatlanmalar (kongreler, siyas partiler) ve muhtar (zerk) hkmetler ile bamsz cumhuriyetler kurma giriimlerine tank oldu. Ksm demokratik zgrln var olduu bu gei dneminden sonra Sovyet egemenliinin 1920lerden balayarak btnyle yerlemesi sonucunda ise, baka milletlerle birlikte Trkler de temel zgrlklerini yitirdikleri gibi, d dnyadan da soyutlandrldlar. Sovyet dnemini arlk Rusyasndan ayran balca zellik ise, bu dnemin Komnizmin bir devlet ideolojisi olarak toplum hayatnn btn alanlarn, zellikle ekonomi, politika, kltr ve gnlk yaay tek merkezden skca dzenleme abasdr. SSCB Komnist Partisi yneticileri bu yeni imparatorluk iindeki Rus olmayan ok saydaki milleti Sovyet potas iinde eritebilmek iin sblijenie (yaknlatrma) ve sliianie (birbirine katma) diye adlanan iki aamal bir program yrtdler.2 Bu iki basamaktan sonra btn Rus olmayan milletlerin Ruslarla birlikte Marksist-Leninist ideoloji ile yorulmu ve anadili Rusa olan bir Sovyet halk oluturacana inanlyordu. Bu proje aslnda Rus olmayan milletleri Ruslatrma politikas idi. arlk Rusyas dnemindeki Ruslatrma faaliyetleriyle karlatrldnda, Sovyet dnemindeki bu politikann tek merkezden ynetilen ve ideolojik boyut kazanm ok daha kapsaml bir aba olduu anlalr. nk, arlk Rusyasnda ok sayda milletin dil, din, kltr, gelenek-grenek ve yerel yaaylarna dorudan mdahale yaplmamken, Sovyet dneminde ise btn bu alanlara 1949dan sonraki Komnist in hari tutulursa, baka bir devlette grlmemi lde mdahale edildi.3 Bu durum ise, SSCB iindeki milletler meselesini zmleme yerine, Rus olmayan milletlerin Ruslardan ve Sovyet ynetiminden honutsuzluunun daha da artrmasna sebep

1283

oldu. Sovyetler Birliinin 74 yl kadar hayat srdkten sonra 25 Aralk 1991de dalmasna yol aan sebeplerden en nemlisi kukusuz bu milletler meselesi idi.4 Sovyet dnemi boyunca milletler meselesinin odak noktasnda ise, 1960lardan itibaren Batl aratrmaclar tarafndan genellikle Mslmanlar diye tanmlanan Trkler nemli yer tutuyordu.5 2. Gei Dnemi Trk Boylarnn Muhtariyet ve Bamszlk Hareketleri (1905-1920) Genel Bak 1905 ile 1917 yllar arasndaki iki sava, bir genel isyan ve iki ihtill Rusyada arlk idaresinin sona ermesini salad: 1905 ylnda ar Rusyasnn Uzak Douda Manuryada Japonlara yenik dmesi, bunun sonucundaki ihtillde Rusyada Merutiyet idaresinin kurulmasn arn kabul etmesi, Birinci Dnya Sava srasnda Trkistanda patlak veren genel halk isyan (1916), 1917 ubat ve Ekim htillleri. arlk Rusyasndaki Trkler arasnda siyas uyan hareketleri 1917den ok nce, 19. yzyln ikinci yarsnda balayan Yenileme (Ceditilik) akmnn bir sonucu olarak geliti. Rusyada yaayan Trkler arasnda yenileme hareketlerinin balamasnda bir yandan Rusya smrgecilik siyasetine kar duyulan tepki, te yandansa Osmanl Devleti iindeki yenileme hareketleriyle tanma etkili oldu. Ancak, 1905 htillinden sonra yenileme hareketleri siyas boyut kazand. Yenileme hareketleri nce dil-Ural (Kazan, Ufa), Krm ve Azerbaycanda, daha sonra Trkistanda (Bozkr ve Trkistan valilikleriyle Buhara Emirlii ve Hive Hanl) yayld. Yenileme akm biri basn, ikincisi modern eitim veren Cedit okullar olmak zere birbirini destekleyen iki alanda geliti. arlk Rusyasnda Ruslarn Rusa eitim yapan okullaryla tanm olan Trkler de kendi anadillerinde, ancak eski usuldeki (usul-i kadm) mekteplerden ayr modern eitim veren yeni usuldeki (usul-i cedit) okullar amay arzuluyorlard. Rusyadaki Trkler arasnda bu konudaki en etkili rol ise, Krml Tatar aydnlarndan Gaspral smail Bey (1851-1914) ve onun Trk (Tercman) ve Rus (Prevodik) dillerinde kan (1883-1918) gazetesi oynad. arlk Rusyasndaki Trkler arasnda, zellikle Kazanda gazete-dergi karlmas

giriimlerinden ouna resm izin verilmiyordu. arlk idaresinde Trk dilindeki ilk gazete Trkistan Genel Valiliinin resm yayn olan Trkistan Vilayetini Geziti 1870 ile 1918 yllar arasnda Takentte kt. Bunu, Bozkr Genel Valiliinin resm yayn olan Dala Vilayeti Geziti (1888-1902) izledi. Rusyada daha nce 14 Aralk 1825te Dekabristler ayaklanmas ve ara kar eitli suikast giriimleri olmutu. Ruslar arasnda bir yandan Sosyal Demokratlar, baka yandan Sosyal htillciler partileri gizlice yaylyor, parlamenter ve anayasaya dayal hkmet isteyen Konstitsyonel ve Kadet partileri de yelerinin saysn artryorlard. arlk Rusyasnda yaayan Mslman Trkler ile baka dinlere mensup Trklerin siyas faaliyetleri birbirinden farkl alanlarda geliti. Hristiyan (uvalar, Yakutlar), Budist ve aman (Gney

1284

Sibirya Trklerinden Altay, Abakan ve Tuva Trkleri) olan Trklerin 1900 ile 1920 yllar arasndaki siyas faaliyetleri hakknda fazla bilgiye sahip deiliz, ancak bu Mslman olmayan Trkler ile Mslman Trkler arasnda siyas alanda genel olarak bir iletiim ve birleme grlmedi. Mslman Trkler 1905 ile 1917ye kadar olan siyas faaliyetlerinde ounlukla etnik milliyetilii deil, din milliyetilii ne karmaya altlar. Ancak, Mslman Trkler arasnda birbiriyle rekabet eden sa, orta ve sol olmak zere deiik grup vard. Onlardan ilki ar sa olarak nitelenebilecek muhafazakar dindarlard. Mollalar ile zenginler snfnn mensup olduu bu grup tutucu tavrlaryla, arlk idaresine deil, Mslmanlar arasnda glenen Yenileme hareketine kar kyordu. Bu muhafazakar dindarlarn etkisi Krm, Kazan ve Azerbaycanda nisbeten az iken, Kuzey Kafkasya ve Buhara Emirliinde daha fazlayd. Muhafazakarlarn ba dman olan ikinci grubu ise, liberal dnceli aydnlar tekil ediyordu. Yenileme hareketini yrten bu grup aydnlar arasnda hem slam birlik ve slamclk dncesi hem de Trklk akm yanyana ve iieydi. Solcular diye adlandrlabilecek nc grup gen aydnlar ise, Rusyadaki sol hareketlerle ibirlii yaptlar, Sosyalizm, Marksizm ile Komnizmi benimseyerek ihtillci hareket iinde rol aldlar.6 Kafkasya arlk Rusyasnn Kafkasya blgesinde kuzeyden gneye doru Trk dilli Nogaylar, KaraayMalkarlar (Balkarlar da deniliyor), Kumuklar, Azerbaycanllar baka eitli Rus olmayan yerli milletler arasnda yayor ve onlarla kader birlii yapyordu. Onlar iinde sayca en kalabalk olan Azerbaycanllard ve onlar arlk ncesi ve sonras dnemde kurmu olduklar devlet yaplar (hanlklar) dolaysiyle Kafkasyadaki baka Trklerden ayr bir konuma sahiptiler. Azerbaycan Baknn Hazar denizi kysndaki zengin petrol yataklar dolaysiyle arlk dneminde Azerbaycanda sanayi gelimi ve Ruslarn yannda zengin Trk iadamlar oalmt. Azerbaycanl aydnlar arasndan yetimi Abbas-kuli Aa Bakihanl (1794-1848), Mirza Fethali Ahundzde (18121878), Hac Seyid Azim irvn (1835-1888), Hasan Melikzde Zerdb (1837-1907) gibi kimseler okul, basn, tiyatro konusunda nclk yaptlar. Azerbaycnda ilk Trke gazete olan Ekinciyi Hasan Melikzde Zerdb 1875te Bakde yaynlamaya balad, ilk cedit okullarn da Stk Seferolu 1890da Ordubdda, 1894te Nahivanda, Hac Seyid Azim irvn 1896da emah kasabasnda at. Yeni suldeki okullarn says daha sonraki yllarda hzla artmaya balad. Ekinci iki yllk mrne ramen gerici i din adamlarna kar sert eletirilerde bulundu. Gaspral smail Beyin Tercman gazetesi de Azerbaycanl aydnlar arasnda okunuyor ve Trklk bilincinin yaylmasn salyordu. Liberal dnce ile birlikte Trk milliyetiliini Azerbaycanda yayanlar arasnda Hseyinzde Ali Bey, Ahmed Aaolu (Aayef), Ali Merdan Topuba (Topubaef), Him Vezir Bey, Mehmet Emin Reslzde, Mehmet ahtahvil Aa (ahtinskiy) gibi kiileri anmak gerekir. Hseyinzde 1905te Fyuzt dergisini karmaya balad. Bu dnemde Azerbaycan basn ok geliti. Ziya, Kekl, Ziya-i

1285

Kafkaz, Sed, Sed-y Vatan, Sed-y Hakk, Sed-y Kafkaz, Hakikat, Yeni Hakikat, kbl, Malmat, Gne, Mizn, Nect gibi ok sayda gazete ve dergi yaynland.7 Azerbaycandaki sanayileme sonucu oluan kozmopolitik ortamda Rusyadaki eitli siyasi gruplar Bakdeki Rus ve baka milletten arlkl iiler arasnda propaganda yapyorlard. Bunlar arasnda Sosyal Demokratlar ndeydi. Hatta, bu blgede ihtillci gruplarn rgtlenmesinde bir ara Stalin de katld. Sosyal Demokratlarn ynlendirmesiyle Bakde Neriman Nerimanov, Efendiyev ve Mehedi Azizbekov Himmet adl Mslman grubu rgtlendi. Azizbekov 1917 htillinden sonra Baku Boleviklerinin bana geerek Kafkas tesinin Sovyetletirilmesinde nderlik etti. Azerbaycandaki liberal milliyetiler ise Rus Kadetleriyle ibirlii yaptlar. Azerbaycanda kurulan ilk siyasi parti ise, Musavattr. Bu parti adna ramen sosyalist olmaktan ok Trk ve Pan-slamcyd. Onun nderi olan Mehmet Emin Reslzde siyasi hayatnda Bak, Tebriz, Tehran ve stanbul olmak zere eitli yerlerde eitli gruplarla ibirliinde bulundu. 1911 ylnda tekrar Bakye dnen Reslzde Azerbaycan siyasi hayatnda n sralarda yer ald. 1917de Bakde Mslmanlar Kongresi topland. Bu toplantda Reslzde Adem-i Merkeziyet Msavat Partisinin genel bakan seildi. 1905-1907 yllar arasnda Bakde Ermeniler ile Azerbaycanllar arasnda etnik atmalar iddetlendi. Ermeni ihtillci dernei Danakuyun kkrtc faaliyetler yrtmeye balad. Ermeni-Azeri atmalar 1918e kadar srd. O srada Stephan aumyan adl Ermeni Kafkasya fevkalade komiseri olarak Tiflis ve Bakde faaliyet yrtyordu. Onun ynlendirmeleriyle Tanak Partisinin 31 Mart 1918de Bakde balatt soykrmda 17 bin Azerbaycanl Trk ldrld.8 Krm Krmn 1783te arlk Rusyasna katlmasndan sonra, 18. yzyl sonu ve 19. yzyl boyunca buradan Trkiyeye olan byk g dalgalar yznden, eski Krm Hanl topraklarndan nfus 3,5 milyondan 1897 ylnda 564,592e kadar dmt. Krml aydnlar arasndan kan Gaspral smail Bey (1851-1914) yarm kalm birok gazete karma giriiminden sonra balatt Tercman gazetesini mrnn sonuna kadar srdrmeyi baard ve onun yetitirdii gazeteciler bu gazeteyi Gaspralnn lmnden sonra da 1918 yl ortalarna kadar kardlar. Gapral smail Bey hem bu gazetesi hem de eitli kitap ve risale yaynlaryla yanlz Rusyadaki Trkler arasnda deil, baka lkelerdeki Trkler arasnda da bir yandan uyan ve yenileme hareketlerinin artmasnda, baka yandan ise Trklk akmn glenmesinde etkili oldu. Onun Tercman gazetesinde bir sre sonra kullanmaya balad Dilde, fikirde, ite birlik iar sonraki yllarda Trklerin ortak iarlarndan biri oldu. Gaspral smail Bey modern eitimi uygulayan ilk cedit okulunu Krmn Bahesaray ehrinde amasndan sonra, cedit okullar arlk Rusyasnn eitli yrelerine, zellikle dil-Ural, Azerbaycan ve Trkistana yaylmaya balad. dil-Ural

1286

Tatarlardan din alanda yksek eitimlerini Buhara medreselerinde alm olan aydnlar arasndan Abdnsir Kursav (1771-1812), ehbeddin Mercn (1818-1889), Abdul-Kayym Nsr (1824-1902), Rzaeddin Fahreddin (1858-1936), brahim Halfin (1778-1829), Zahir Bigi (1870-1902), Musa Carullah Bigi (1875-1949), Alimcan Barud, A. Hadi Maksud, akircan Tahir, Sadri Maksud, Ayaz shk, Fatih Emirhan, Fatih Kerim ve bakalar bir yandan slam dininde o gnn artlarna uygun yenilikler yaplmas, baka yandan ise bata Buharadakiler olmak zere domatik eitime ynelmi medreselerin yenilemesi dncesini eserleri ve rencileri yoluyla yaymaya alyorlard. Tatar aydnlar Kazanda niversite kurulmas ve orada din bilimler yannda msbet bilimlerin de retilmesi konusunda eitli projeler gelitirdiler. Kazanda kitap basm ancak 1800de basmevi kurulmasna izin verildikten sonra mmkn oldu. Trkistan 1714 ile 1887 yllar arasnda Trkistan topraklarnn byk bir blmn ele geiren arlk Rusyas, Buhara Emirlii ve Hive Hanl dnda kalan btn Trkistan topraklarn Trkistan Genel Valilii (2 Haziran 1886dan itibaren) ve Bozkr Genel Valilii (25 Mays 1891den beri) olmak zere iki ayr smrge blgesine ayrmt. Hive Hanl 12 Austos 1873 ve Buhara Emirlii de 28 Eyll 1873te yaplan antlamalarla iilerinde bamsz, ancak dilerinde arlk Rusyasna baml devletlere dntrlmt. Trkistanda Ceditilik denilen uyan ve yenileme hareketleri 1905 ile 1917 yllar arasnda daha da yaylmaya balad. Kimi medreselerde, kimiyse Rus mekteplerinde yetimi olan Kazak, Krgz, Trkmen, zbek aydnlar zellikle Kazan ve Krml Tatar aydnlarnn tevik ve ynlendirmesiyle Trkistan iinde Ceditilik dncesini basn, okul ve baka yollarla yaymaya alyorlard. Bu hareketler Buhara Emirlii ve Hive Hanl iinde de etkisini gsteriyordu. Ceditilik hareketinde zellikle Mahmud Hoca Behbud, Mnevver Kar, Abdurrauf Ftrat, Osman Hoca gibi nderler nemli rol oynad. Trkistanda Ceditilik Dnemi denilen 1905 ile 1920 arasnda Terakk (Takent), Hurid (Takent), Serke (Petersburg), Qazaq Gazeti (Altntbe/Troisk), Dala (Altntbe/Troisk), hret (Takent), Buhara-i erif (Buhara), Turan (Buhara), Semerkand (Semerkand), Sed-y Trkistan (Takent), Sed-y Fergana (Kokand) gibi gazeteler ve Aykab (Altntbe/Troisk), Ayna (Semerkand), Ala (Takent), Sararka (Semey) gibi dergiler yaynland. eitli kiiler tarafndan karlan bu gazete ve dergilerle Trkistanda zgr ve zel basnn temelleri atlm oldu. Kongreler arlk Rusyasnda 1905 htilliyle kurulan Merutiyet idaresinde Duma ve Devlet uras seimleri yaplmas ve yasama organnn yetkilerine tecavz edilmemesi gibi pek ok hususu ar II. Nikolay kabul etmek zorunda kald.9 ar tarafndan ilan edilen Manifesto ile Rusyada balayan

1287

zgrlk ortamnda eitli siyas partiler, dernekler, yayn organlar faaliyete geti. Rusyadaki bu genel durum, tabii olarak Trkleri de harekete geirdi. Bu srada, dil-Ural blgesindeki Trkler (Tatar ve Bakortlar) arasnda ttifaklar, slahatlar, Tanglar ve Sosyal Demokratlar diye adlanan drt ayr siyasal grup vard. Azerbaycan Trkleri arasndaki ilk siyasi parti olan Himmet Rusyadaki Sosyal Demokratlar Partisine balyd. Buna 1904te kurulan ve Milliyetilik ilkesine dayal Hrriyet adl gizli parti ile Difai Partisi ve ttifak partileri eklendi. Krm Tatarlar arasnda Gen Tatarlar hareketi geliiyordu. Bozkr ve Trkistan vilayetlerindeki Kazak ileri gelenlerinden bir blmyle Rus Kadet Partisi arasndaki ibirlii sryordu. Bozkr ve Trkistan vilayetlerinde yaayan Ruslar arasnda ise, Moskovadaki ihtillci gruplar destekleyenlerin says olduka fazlayd.10 Buhara Emirliinde Gen Buharallar ile Hive Hanlnda Gen Hiveliler hareketleri bir mddet sonra balad. 1905 ylndaki Merutiyet idaresinin yaratt siyas durumdan yararlanmak isteyen dil-Ural, Krm, Azerbaycan, Bozkr ve Trkistan vilayetlerindeki siyas aydnlar Trklerin de Ruslarla ayn siyas haklardan yararlanmas konusunda Rusya hkmetine art arda dilekiler gnderdilerse de, hibir olumlu yant alamadlar. Buna karlk arlk idaresi Trk aydnlarn saf d brakrak, yalnzca Mslman din adamlarndan meydana gelen bir Ulema Meclisinin 10-15 Nisan 1905te Ufada toplanmasna izin verdi. Daha sonra 22-24 Haziranda yine Ufada 120den fazla din adamnn katld toplantda da Rusyadaki Mslman Trkleri ilgilendiren deerli bir karar alnmad gibi, baka kararlarn da hkmet katnda hi etkili olmad anlald. Bunun zerine, Trk aydnlar kendi aralarnda ok iyi bir iletiim kurarak arlk idaresinin eitli blgelerinde yaayan btn Mslman Trklerden temsilcilerin katld Rusya Mslmanlarnn Birinci Kongresini Nijni Novgorod valisinden izin alnamad iin 15 Austos 1905te Oka rmanda kiralanan Gustav Stuve adl yolcu vapurunda gizlice topladlar. Bu kongrenin gerekletirilmesindeki asl baar Abdrreid brahimindi. Gaspral smail Beyin bakanln yapt ve 120 delegenin katld yaklak 13 saat sren bu kongre sonunda Rusyadaki btn Mslmanlarn (Umum Rusya Mslmanlar) birlemesi gerektii, Ruslarla eit haklara sahip olmak iin birlikte hareket etmeleri ve ilerde ortaya kabilecek siyas dzenlere imdiden Mslmanlar hazrlamak iin eitim, okul, ktphane, yayn ilerine ncelik verilmesi konusunda 5 maddelik karar kabul edildi.11 Rusya Mslmanlarnn bu ilk kongresini izleyen ikinci kongresinde (23 Ocak 1906da Petersbugda) Rusya Mslmanlar ttifaknn tz (nizamnmesi) ve ttifak Halk Partisinin program kabul edildi. Bu ikinci kongreden sonra Trkler tarafndan karlan gazete ve dergi yaynlarnda byk art olduu gibi, Devlet Dumasna Trklerden 36 milletvekili girebildi. ar Rusyasndaki Trkler yine Mslmanlar adyla nc kongrelerini 16-21 Austos 1906da Nijni Novgorodda, drdnc kongrelerini ise, 15-25 Haziran 1914te Petersburgda yaptlar. nc ve drdnc kongreler arasnda olduka uzun zaman gemesinin nedenleri banda Rusyadaki siyas karklar gelir. ar II. Nikolay Devlet Dumasn 9 Temmuz 1906da datt. Kapatlan Dumann 200 milletvekili Finlandiyann Viborg ehrinde toplanarak Viborg Beyannamesini imzalad. Ancak,

1288

datlmadan nceki toplantsn 27 Nisanda yapan Dumada Mslmanlar Fraksiyonu kurulmu olmas, Trkler asndan byk bir baaryd. Bu ilk drt kongreden sonra, eitli kongre giriimleri 1917ye kadar baarszlkla sonuland. Trkistanda Halk Ayaklanmas (1916) Birinci Cihan Savann balamas Trkistandaki Cediti aydnlar arasnda yeni bir mit dourdu. Onlara gre, Rusyann bu savata yenilgiye uramas imparatorluun dalmasn ve baka smrge blgeleriyle birlikte Trkistann da bamszla kavumasn salayabilirdi. Rus hkmeti Trkistan ve Bozkr genel valiliklerindeki Rus olmayan yerli halktan yarm milyona yakn kimseyi cephelerdeki inaat hizmetleri iin seferber etme karar alnca, aydnlarn giriimiyle her iki valilik snrlar iinde Temmuz bandan itibaren protesto gsterileri yaplmaya baland. Hzla yaylarak genel bir ayaklanmaya dnen bu hareket ancak Rus silahl kuvvetleri tarafndan bastrlabiliyordu. eitli yerlerdeki ayaklanmalar 1917 yl sonuna kadar srd. Ayaklanmalarn kanl bir ekilde bastrlmas srasnda yerli halktan ok kii ldrld gibi, yakalananlar arasndan daha sonra ok sayda kii idam edildi, 168 bin kii Sibiryaya srld, 300 bine yakn Kazak ve Krgz Dou Trkistana kat.12 Ayaklanma srasnda gstermi olduklar yardm ve sadakat dolaysiyle ise, Bozkr genel valilii snrlar iindeki Rus gmenlerine ise, Cizzak ve Yedi-Su blgesinde toplam 2,700 bin hektar arazi ba olarak verildi. Rus smrgeciliine kar 18 ve 19. yzyllarda ok sayda ayaklanma olmu ise de, 1916 yldaki geni halk ayaklanmas arlk idaresinin devrilmesinde nemli etkenlerden biri olmutur. 1917-1920 Arasndaki Siyas Giriimler 1917 ubat ve Ekim htillleri arasndaki siyas zgrlk ortamnda Btn Rusya Mslmanlarnn Birinci Kongresi diye adlanan ok geni katlml toplant 1-11 Mays 1917de Moskovada yapld. Bu kongrenin toplanmasnda Drdnc Devlet Dumasndaki Mslmanlar Fraksiyonu tarafndan 15-17 Marttaki toplantsnda kurduklar Rusya Mslmanlarnn Geici Merkez Brosu nayak oldu. Bu kongre sonunda Mslmanlar iin Mill ura kurularak onun yeleri seildi. Onun ardndan 20-22 Temmuz 1917 tarihinde Kazanda Rusya Mslmanlarnn kinci Kongresi topland. Ancak, bu ikinci kongreye dil-Ural blgesi dndan katlm ok az oldu. nk, o srada arlk Rusyasnn birok yresinde Trkler tarafndan baka kongre ve toplantlar da yaplyordu. 1214 Temmuz 1917de Trkistann Fergana ehrinde yaplan kurultayda Trk Adem-i Merkeziyet Frkas adl parti kuruldu. Trkistan Mslmanlarnn 2. Kurultay 7-11 Eyll 1917de ve nc kurultay 17-20 Eyll 1917de topland. Kasm 1917de ise, Takentte Trkistan Mslmanlarnn baka bir kurultay topland. Buna ek olarak o sralarda Trkistan blgesinde ura-y slam, Miftahul-Maarif, Turan, ttifakulMslimn, Ravnakul-slam gibi tekilatlar da kurulmutu.

1289

Bu kongreler bir bakma 1917 ylnda Krm, Ala-Orda, Trkistan, dil-Uraldaki mill muhtariyet hkmetleri ile 1918de Azerbaycan, 1920de de Buhara ve Harezm bamsz cumhuriyetlerinin art arda ilan edilmelerini hazrlayan nemli admlard. Mill Muhtariyet Hkmetleri Gerek muhtar hkmetler, gerekse bamsz cumhuriyetlerin kurulmasna yol aan asl nemli olay, 25 Ekim Bolevik htillinden ksa bir sre sonra, Bolevik Hkmeti Halk Komiserleri Konseyinin Rusyadaki btn Mslmanlara olan genel arsdr. Lenin ve Stalin tarafndan 20 Kasm 1917de imzalanan bu arda yle deniliyordu: Rusya Mslmanlar, Volga ve Krm Tatarlar, Sibirya ve Trkistan Krgz ve Sartlar, Kafkaztesi Trkler ve Tatarlar, Kafkasya eenleri ve Dallar, arlar ve Rusya zorbalar tarafndan cami ve ibdet evleri yklm, inan ve gelenekleri ayak altna alnm olan sizler! Sizin inan ve gelenekleriniz, mill ve kltrel kurumlarnz bugnden balayarak hr ve dokunulamzdr. Kendi mill hayatnz zgrce ve herhangi bir engel olmadan kurun. Sizin buna hakknz vardr. Rusyadaki btn halklarn haklar gibi, sizin haklarnz da htill ile onun kurulular olan iiler, askerler ve kyller sovyetlerinin btn gcnn korumas altnda olduunu biliniz. Bu yzden, bu htilli ve onun bamsz hkmetini destekleyiniz!13 Bu ar, kukusuz, Trkler tarafndan uzun bir sredir duyulan muhtariyet ve bamszlk akmlarn olumlu olarak kamlad. ar Rusyas iinde yaayan Trkler tarafndan 1917-1918 yllarnda drt muhtar hkmet ilan edildi. Krm Hkmeti 26 Kasm 1917de Bahesarayda Krm-Tatar Kurultay Hkmeti ilan edildi. Kurultay sonunda kabul edilen anayasa ile Milli Hkmet kuruldu. Ancak, o srada Boleviklerin Sivastopol ehrindeki htill Komitesi Aralk 1917de Krma Boleviklerin hakim olmasna alyordu. Bu komite Bahesaraydaki Krm Mill Hkmetine 9 Ocak 1918de ultimatom gndererek hkmet askerlerinin silahszlandrlmasn talep etti. Mill Hkmet ise, Boleviklerin bu arsn red edince, Sivastopoldaki Kzl Rus askerleri 27 Ocakta mill hkmet binasna hcum etti, hkmet ve parlamento yeleri daldlar. Krm Tatarlarnn Boleviklere kar silahl mcadelesi srd. 21 Nisanda Alman birlikleri Krm igal edince, Krm Trkleri temsilcileriyle Almanlar arasnda mzakereler oldu ve Almanlar Krm Mill hkmetinin kurulmasna raz oldular. 8 Mays 1918de Krm Byk Kurultay toplanarak yeni Mill Hkmet yelerini seti. 25 Haziran 1918de General Sleyman Sulkivi bakanlnda Krmn istiklali ilan edildi. Bu arada Ukrayna, Krmn Ukraynaya katlmasn Rus sosyalist ve komnist tekilatlar ise, Krmn Rusyada kalmasn istiyordu. 11 Kasmda mtareke imzalayarak teslim olan Almanya artk Krm himaye edemezdi. Krm 17 Nisan 1919da Bolevikler kart Beyaz Rus ordular bir sre igal ettiyse de, Bolevikler 30 Nisanda oray

1290

yeniden ele geirdiler ve Krm Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini kurdular. Beyaz Rus ordusu 24 Haziranda Krm yine igal etti, ama Bolevikler 11 Kasm 1920de oraya tekrar hakim oldular. Birka kez Bolevikler, sonra Almanlar, Beyaz Ruslar ve tekrar Boleviklerin igallerine urayan Krm bylece 1917deki muhtariyet ve ok ksa sren bamszln kaybederek Sovyetler Birlii iinde 18 Ekim 1921de Krm Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti haline geldi.14 dil-Uralda Rusya Tatarlar Muhtariyeti Kazanda 1917 ylnn Temmuz aynda ayn sralarda nemli kurultay topland: Mslman Askerleri Kurultay (17-22 Temmuz), Btn Rusya Mslmanlar Ulema Nedvesi (18-26 Temmuz) ve kinci Btn Rusya Mslmanlar Kurultay (21-31 Temmuz). Bu kurultayn 22 Temmuzda yaplan ortak oturumunda, Sadri Maksudinin hazrlam olduu Mill Meden Muhtariyet deklerasyonu okunarak, Rusya Mslmanlar Mill Meden Muhtariyetini gerekletirme karar verildi ve o gn mill bayram olarak kabul edildi. Yine Sadri Maksud tarafndan hazrlanan Mill Meden Muhtariyetin Esaslar 31 Temmuzda onayland. Mill Muhtariyet Heyeti Sadri Maksudinin bakanlnda 28 Austos 1917de Ufada ie balad. 20 Kasm 1917de Ufada alan Muhtariyetin Millet Meclisi bakanlna Sadri Maksudi seildi ve Mill Muhtariyet Esaslar adl anayasa da 16 Ocak 1918de ilan edildi.15 Rusya Mslmanlar Mill Meden Muhtariyeti ile ilgili almalar yannda blgede dil-Ural devleti kurma projeleri de grlyordu. Baz toplantlarda bu konuda kararlar da alnd. Ancak, zellikle Bakurdlarn Tatarlarla birleme yerine kendileri iin ayr bir Bakurd muhtariyeti kurma giriimleri bu almalar baarszla uratt. Bakurd nderlerinden Ahmet Zeki Velidi (Togan) ile Tatar nderleri arasnda eitli kurultaylarda sert tartmalar kt. Trkistanda ki Muhtariyet 12 Aralk 1917de Kokand ehrinde Trkistan Muhtariyeti ve 13 Aralk 1917de Orenburg ehrinde Ala-Orda Mill Hkmeti art arda ilan edildi. Kazak asll aydn Mustafa okayolu (18911941) her iki muhtariyet hkmetinde de yer alarak birbirinden uzak iki ayr yerde kurulan bu mill giriimlerde balayc bir unsur oldu. Trkistan Muhtariyeti: Kokand ehrinde srmekte olan Trkistan Mslmanlarnn 4. Kurultay sonunda Trkistan Muhtariyeti kurulmasna karar verilerek, hem devlet bakanl hem de iileri bakanlna Muhammedcan Tnsbayev, dileri bakanlna Mustafa okayolu, savunma ve toplum gvenlii bakanlna Ubeydullah Hoca getirildi. 7 bakan ve 36 kiilik Halk Meclisinden (uras) oluan Trkistan Muhtariyeti iin 13 Aralkta Takentte halk sevin gsterisi dzenleyince, Rus birlikleri ate aarak mitingi kanl bir ekilde bastrd. Daha sonra bir anlamazlk yznden Tnsbayev istifa edince yerine Mustafa okay devlet bakanlna, Ubeydullah Hoca da babakan yardmclna getirildi.16 Daha bandan byle bir mill muhtariyete kar olan Bolevikler 9 ubat 1918de ordu birliklerini Kokanda gndererek, ehri topa tuttular. Teslim olmay reddeden Trkistan

1291

Muhtariyeti hkmetine kar Kzlordu birlikleriyle Ermeni Danak Partisinin askeri birlikleri 13 ubata kadar ehri top ateine tutmalar sonucu, Kokandda 20 binden fazla ev ve bina yand ve 10 binden fazla Trkistanl ld. Bylece, Trkistan Muhtariyeti yalnzca 63 gn yaadktan sonra kanl bir ekilde ortadan kaldrld. Trkistan Muhtariyetine silah zoruyla son verilmesi ise, Trkistanda Sovyet dnemi boyunca 16 yl srecek Basmac denilen silahl mill mcadelenin balamasna sebep oldu (1917-1934). Ala-Orda Mill Hkmeti: Orenburg ehrinde 21-28 Temmuz 1917de toplanan Birinci Genel Kazak Kurultaynda kurulacak Rusya federe devleti iinde Kazaklara toprak muhtariyeti verilmesi kararlatrld. Ayn kurultayda btn Kazaklarn Ala adyla birlemesi nerilerek Ala Partisi kurulmutu. 5-13 Aralk tarihlerinde yine Orenburgda yaplan ikinci kurultayda Ala-Orda Mill Muhtar hkmeti kurularak Alihan Bkeyhan devlet bakan, Mustafa okay da dileri bakan oldu. Eski Bozkr Genel Valilii topraklar zerinde Kazaklarn durumu olduka g ve karmakt. arlk dneminde buralara getirilerek yerletirilmi olan Ruslarn says olduka kalabalkt ve Ala-Orda hkmeti kurulduu dnemde Kazak topraklar zerinde Boleviklerle Beyaz Ruslar arasnda iddetli arpmalar sryordu. Bolevikler eitli manevra ve politika oyunlaryla Ala-Ordac Kazak aydnlarn ikiye blmeye alyordu. Bolevikler tarafndan kurulan Krgz (Kazak) Harb nkilp Komitesi 5 Mart 1920de Ala-Orda hkmetinin faaliyetini yasaklad.17 Boleviklerin nce Trkistan muhtariyetini yok ederek, sonra Ala-Orda Mill Hkmetine kar dmanca tutum taknmas dolaysiyle, her iki mill hkmette de grev alm olan Mustafa okayolu 1917 yl ubat ay sonlarnda nce bir sre Takentte bulundu, sonra 20-25 Austosta Ufada yaplan Bolevik kart toplantya katld, Kolak Hkmeti tarafndan tutukland, hapishaneye gtrlrken yolda kaarak Orenburg ve Bak zerinden Tiflise gitti.18 Ankaradaki Byk Millet Meclisi yelerinden smail Suphi (Soysallolu) Temmuz 1921de Buharaya geldiinde, onun giriimiyle 30 Temmuzda yaplan gizli toplantda Trkistann bamszl iin alacak Trkistan Milli Birlii (TMB) adl gizli tekilat kuruldu. Tekilatn bakan olarak Zeki Velidi (Togan) seildi.19 dil-Ural 23 Mart 1918de Bolevikler tarafndan ilan edilen Tatar-Bakurd Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini kurma ii blgedeki i sava yznden gecikince, onun yerine 23 Mart 1919da Bakurd ve 27 Mays 1920de Tatar muhtar cumhuriyetleri kuruldu. Bu srada Tatar-Bakurd komnistlerinin lideri Mirsait Sultan Galiyevin (1880-1939?) Mslman Komnist Partisi ve daha sonra Turan Sosyalist Cumhuriyeti dorultusundaki giriimleri sonu vermedi. Sultan Galiyevin bu konudaki giriimleri Lenin ve Stalin tarafndan kukuyla karland. Basmaclk

1292

Trkistan muhtariyetinin Kzlordu birlikleri tarafndan datlmas ve Kokand ehir halkna kar Ermeni Tanak silahl gruplar araclyla kanl soykrm giriimi, Trkistan iinde Boleviklere kar duyulan gvensizlii ve direnii kamlad. Trkistan Muhtariyet hkmetinin hayatta kalan savunmaclar Erge Korbann nderliinde ehir dna katlar. Kokand polis gc bakan da olan Erge Korba 1916 ylndan beri silahl etelerden en glsne sahipti. Ruslar da kendilerine direnen etecileri Trkistan Trkesinde haydut anlamna gelen Basmac (basmak fiilinden) terimiyle adlandrdlar. Erge Korba ksa bir sre iinde birbirinden bamsz silahl etelerden bir blmnn ynetimini eline geirdi. Basmaclarn direni hareketi 1918e kadar Fergane vdisinin her yann sard. Basmac hareketinin Trkistan bamszla kavuturma amacyla yaplm bir istikll sava olduunu Stalin yle aklamtr: Basmac hareketi 1918-1924 yllarnda Orta Asyada bir kar ihtill ve milliyeti hareket olarak Orta Asya cumhuriyetlerini Sovyet Rusyadan ayrmak ve smrc snfn hakimiyetini yeniden kurmak gayesi ile mollalar tarafndan yrtlen, alen-siyas bir haydutluk olarak ortaya kmtr.20 Basmac Hareketinin parolalar da yine Sovyet kaynaklarna gre yleydi: Trkistan Trkistanllarndr. Trkistan Rusyadan kurtarmak gerekir. Mstebitlerden arnm bir Trkistan.21 Basmaclarn silahl mcadelesinin Trkistann eitli blgelerine yaylmas zerine Sovyet hakimiyeti 1919da Trkistan Cephesi aarak, blgeye ek kuvvetler gnderdi. Bu cephenin kumandanln Rus Generali Frunze stlendi. Erge Korba, ir Muhammed Bek (Krermet), Nur Muhammed Bek, Kk Erge, Muhammed Emin Bek, Hal Hoca, Parpi Bek, Muhittin Bek, Aman Pehlivan, Cneyid Han gibi ok sayda nder altnda Basmac hareketi 1924 yl sonuna kadar ok etkili olarak srd. Trkistann eitli blgelerinde hakimiyeti ele geiren Basmac korbalar orada geici hkmet kuruyorlard. Bunlar arasnda en etkilisi ir Muhammed Bekin 3 Mays 1920de Fergana blgesinde kurduu geici Trkistan hkmeti idi. Bu hkmet varln 1922 sonuna kadar korudu. 15-20 Nisan 1922de Trkistan Mill Kurultay alt ve geici bir anayasa kabul etti.22 Enver Paann 8 kasm 1921de Basmaclar hareketine katlmasyla Trkistandaki mcadele yeni bir canllk kazand. Enver Paa 19 Mays 1922de Sovyet hkmetine bir muhtra gndererek, Kzlordunun Trkistan terk etmesini istedi.23 Buhara Cumhuriyetinin cumhurbakan Osman Hoca da az saydaki Buhara silahl gleriyle 9 Aralk 1921de Denbedeki Rus garnizonuna baskn dzenleyerek, Rus general ve elilerini tutuklad. Ancak, yardma gelen Rus birlikleri garnizonu kurtardlar ve Buhara gleri geri ekildi. Bu hareket Osman Hocann Buharadan ayrlarak, mcadeleye destek salamak iin Afganistana gemesine neden oldu.24 Enver Paa Kurban Bayramnn birinci gn olan 4 Austos 1922de Belcivanda Kzlordu birlikleri tarafndan pusuya drlerek, ehit edildi. Ancak, Enver Paann ldrlmesi Basmac hareketini durdurmad, silahl mcadele ve yer yer halk isyanlar 1924 ile 1934 yl Mays ay sonuna kadar srd.25 Bamsz Cumhuriyetler

1293

Sovyet egemenliinden nce, Azerbaycan, Buhara ve Harezm bamsz cumhuriyetleri kuruldu. Bu cumhuriyetler sosyalist veya komnist deil, bugn belki liberal milliyeti diyebileceimiz devlet ekilleri zerine kurulmulard. Buhara ve Harezm Cumhuriyetlerinin adnda geen Halk uralar terimi hibir ekilde Sovyet modelini kendilerine rnek almyordu. Her bamsz cumhuriyetten ilki 1920de, ikinci ve ncs ise, 1923te Sovyetletirildi ve 1924te ortadan kaldrld. Azerbaycan Cumhuriyeti 28 Mays 1918de bamsz Azerbaycan Cumhuriyeti kurularak bakent Gence oldu. Mehmet Emin Resulzde Cumhurbakanlndaki Azerbaycan Hkmeti tarafndan istenen yardm zerine stanbul hkmeti Azebaycana bir Trk birlii gnderdi. Nuri Paa kumandasnda Kafkasya slam Ordusu olarak adlanan Trk birlii 15 Eyll 1918de Bakye girerek oray Ermenilerin destekledii Boleviklerden kurtard. Ancak, Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savanda malubiyeti yznden, 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mtarekesinin 11. maddesine gre, Trk ordusu Azerbaycan boaltmak zorunda kald.26 Ali Mercan Topuba bakanlnda Avrupaya gnderilen Azerbaycan heyetinin abalaryla, Mttefikler 12 Ocak 1920 tarihinde Azerbaycan bamsz bir devlet olarak tandlar. buuk ay sonra ise, Azerbaycann bamszlna 27 Nisan 1920de Kzlordu tarafndan son verildi ve Mehmet Emin Resulzade tutukland. Buhara Cumhuriyeti ilerinde bamsz, ancak dilerinde arlk Rusyasna baml olan Buhara Emirliindeki Gen Buharallar (Ya Buharallar) adl Yenileme (Ceditiler) yanllar Osman Hoca bakanlndaki milliyetiler ile Feyzullah Hoca bakanlndaki Bolevik yanls solcular olmak zere iki ayr fraksiyondan meydana gelmiti. Solcu olanlar Rus Bolevikleri ile ibirlii iindeydi. Rusya hkmetinin Buharadaki siyas ajan Millerin basksyla emir Alim Han 30 Mart 1917de Hrriyet Beyannamesi ilan edince, bunu frsat bilen Yenileme yanllar 8 Nisanda bir gsteri dzenlediler. Ancak, emirin askerleri gstericileri datt. Bir blm gsterici Takente kat. Askeri gc sahip olmayan Gen Buharallar 1920de Emir Alim Han devirmek iin Kzlordu birliklerinden yardm almak zorunda kaldlar. Rus birliklerinin 15 Mart 1918deki hcumlar baarszlkla sonulandktan sonra, General Frunze komutasndaki Sovyet ordusu 28 Austos 1920de Buharaya saldrya geti ve 2 Eyllde Buhara dt. 6 Ekim 1920de toplanan Buhara Birinci Halk Kurultaynda Buhara Halk uralar Cumhuriyeti ilan edilerek Mirza Abdlkadir Muhittin devlet bakanlna, Feyzullah Hoca da babakanla getirildi. 23 Eyll 1921de yaplan Buhara Halk Temsilcilerinin kinci Kurultaynda Osman Hoca cumhurbakan olarak seildi. Buhara Cumhuriyetinin ilk anayasas 1921de, baz deiikliklerle ikinci anayasas 1922de kabul edildi. Osman Hoca ksa sren cumhurbakanl srasnda, nce Anadoluda stikll Sava yrten Mustafa Kemale yardm olarak Rusya zerinden 100 milyon altnlk yardm gnderdi ve daha nceden Osmanl-Rus Savanda esir derek Sibiryann Krasnoyarsk kampna srlm olan ve oradan kaarak nce Takent ve sonra Buharaya gelen Osmanl Trk subaylarna Buhara ordusunun

1294

ekirdeini oluturacak milis kuvvetlerini kurdurttu.27 Arkasndan da 9 Aralk 1921de Buhara snr ierisindeki Rus garnizonlarna kar silahl saldrya geti.28 1922 ylnda Osman Hocann Buharadan ayrlarak Afganistana gemesi ve Enver Paann ehit dmesi zerine, Sovyetlerin Buhara Cumhuriyeti zerindeki kontrol artt. 1923te Buhara Halk uralar Cumhuriyetinin ad Buhara Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak deitirildi ve 20 Eyll 1924te ise, Buhara Devleti ortadan kaldrld. Harezm Cumhuriyeti Buharada olduu gibi, 1873ten beri dilerinde Rus egemenlii altndaki Hive Hanlnda yenileme (Ceditilik) hareketleri de 1910da siyas bir harekete dnerek Gen Hiveliler adn ald. Gen Hivelilerin basklar zerine Hive Han Esfendiyar Han 5 Nisan 1917de beyanname yaynlayarak, 50ye yakn milletvekilinin katlmyla bir parlamento almasn kabul etti. Hem Han taraftar Beyler (Bek) hem de Gen Hivelilerden oluan Hive Parlamentosu 26 Nisanda toplanarak Gen Hivelilerden Baba Ahun parlamento bakan ve Mat Murad babakan olarak seildi. Ancak, Hive hanna kar ayaklanm olan beylerden Cneyid Han ve taraftarlarn yattrmak iin Esfendiyar Han Haziran 1917de Babakan Mat Murad ve 17 Gen Hiveliyi tutuklad. Esfendiyar Han 30 Eyll 1918de Cneyid Hann olu im tarafndan ldrlnce, Cneyid Han Esfendiyar Hann kardei Said Abdullah tahta oturttu, ama gerekte devlet ilerini kendisi ynetmeye balad. Cneyid Han ile Sovyet birlikleri arasndaki savalar 20 Ocak 1920de Gen Hivelilerin Rus ordusu himayesinde Hive ehrini ele geirmesine kadar srd. 1 ubat 1920de hanlk ortadan kaldrlarak, yerine Harezm Halk uralar Cumhuriyeti kuruldu. Nisan 1920de yaplan Birinci Harezm Halk Kongresinde Gen Hivelilerden Pehlivan Niyaz Hac Yusuf devlet bakan, Baba Ahun Selimolu da babakan seildi. Harezm Cumhuriyetine hakim olan Gen Hivelilerden hi kimse komnist deildi. Harezm Cumhuriyetinin ilk anayasas 1920de, baz deiikliklerle ikinci anayasas 1922de kabul edildi. Harezm ile Rusya Federasyonu arasnda 13 Eyll 1920de imzalanan 24 maddelik anlama ile, Sovyet hkmeti Harezm Cumhuriyetinin bamszln tand. Ancak, Sovyetlerin Harezm Cumhuriyeti iindeki faaliyetleri srd. nce, Harezm iinde Komnist Partisi kuruldu ve Harezmli komnistlerin yardmyla devlet bakan Pehlivan Niyaz ve hkmet yeleri tutukland. Mays 1921de toplanan kinci Harezm Halk Kurultaynda Ata Mahdum devlet bakan seildiyse de, 28 Ekimde bu yeni hkmet yeleri de tutukland. Cneyid Hann Sovyetlere kar direnii de sryordu. Harezm hkmetinin uzaklatrlan eski yeleri de Cneyid Hana katldlar. 10 Ocak 1924te Cneyid Han Hiveyi kuattysa da, blgeye gnderilen ek Sovyet birlikleri bu hareketi pskrtt.

1295

29 Eyll 1924te toplanan Beinci Harezm Halk Kurultaynda Harezm Halk uralar Cumhuriyetinin ortadan kaldrlmas karar alnd ve Harezm hkmeti de Ekim aynda datlarak, iktidar komnistlerden oluan Harezm htill Komitesi ald.29 Harezm Cumhuriyetinin topraklar daha sonra kurulan zbekistan ve Trkmenistan topraklar arasnda paylatrld. 3. Sovyet Dnemi (1920-1991) Genel 1905 ile 1917 arasnda genel olarak Mslmanlk erevesi iinde birlikte siyas faaliyetlerde bulunmaya alan arlk Rusyasndaki Trklerin 1917 ile 1920 yllar arasnda eitli Trk yurtlarnda kurduklar muhtariyet hkmetleri ve bamsz cumhuriyetler Bolevik gleri tarafndan silah zoruyla birer birer ortadan kaldrld. Lenin ve Stalinin 20 Kasm 1917de ilan ettikleri Rusyadaki btn Mslmanlara ynelik zgrlk ve kendi kaderini kendileri belirleme arsnn bir aldatmaca olduu, zaten 1917 sonlarnda ilk Trk muhtariyet hkmetleri ilan edilmesinden 4 ay gibi ksa bir sre sonra ortaya kt. Stalin bakanlndaki Milletler leri Boyunca Halk Komiserlii tarafndan Kazan, Ufa, Orenburg, Ekaterinburg ve Trkistan gibi Mslman Trklerin yaad blgelerdeki Sovyet meclislerine ynelik Nisan 1918 tarihli arsnda mill hkmetleri ortadan kaldrma gerekesi yle aklanyordu: Onlarn muhtariyetlerini ortadan kaldrarak, bu burjuva muhtariyetlerini Sovyetletirme gereklidir. Baz yerel Sovyetler her trl muhtariyeti kabul etmeyerek, milli meseleyi silah gcyle zmlemeye karar vermiler. Ancak, bu Sovyet hakimiyeti iin uygun olmayabilir, nk byle davran halk kitlelerini burjuva-mill nderler evresinde birlemeye ynlendirebilir ve byle nderleri anavatann hakiki kurtarcs ve milletin koruyucusuymu gibi ne karabilir ki, bu Sovyet hakimiyeti tarafndan hibir zaman kabul edilemez. Sovyet hakimiyetinin grevi muhtariyeti reddetme deil, onu vermektir. Ancak, bu muhtariyeti yerel Sovyetler temelinde kurmak gerekir. Bylece, bu (Sovyet) hakimiyeti halk kitleleri tarafndan yaygn olarak desteklenebilir.30 30 Aralk 1922de Sovyetlerin nc kongresinde onaylanan antlama ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB) kurulmasna karar verildi. Daha 1924teki Sovyet anayasasndan balayarak Sovyet cumhuriyetlerinin kendi istekleriyle bu birlie girdii ve isteyen her cumhuriyetin bu birlikten kma hakknn bulunduu hakkndaki madde btn Sovyet anayasalarnda yer ald. Ancak, bu madde de baka maddeler gibi Sovyet dnemi boyunca yalnzca kat zerinde kald. Etnik Blnme Moskova ounlukla Trklerin bulunduu blgelerde Sovyet egemenliini yerletirme yolunda eitli Trk topluluklar tarafndan kurulmu olan hem yerel muhtariyet hkmetlerinin (Krm Muhtariyeti, Ufadaki Btn Rusya Mslman Trk-Tatarlar Muhtariyeti, Kokanddaki Trkistan Muhtariyeti ve Ala-Orda Muhtariyeti) hem de bamsz cumhuriyetlerin (Azerbaycan Cumhuriyeti,

1296

Buhara Halk Cumhuriyeti ve Harezm Halk Cumhuriyeti) tehlikeli olacan ngrd iin onlar Kzlordunun silah gcyle birer birer ortadan kaldrd. nanm komnist olmakla birlikte Trklkleri de ar basan Sultan Galiyevin (1880-1939) Komnist Turan Devleti ve Turar Rskulovun (18941938) Trkistan Sosyalist Cumhuriyeti projeleri de Moskovadaki Boleviklerin Trk topraklar zerindeki smrgecilik amalarna kar ok ciddi tehdit olarak algland. Sovyet yneticileri bata Sultan Galiyevi 1923te Komnist Partisinden kovdular. Sultan Galiyev 1930 balarnda gizlice tutukland iin uzun bir sre ortadan kaybolmu gibi grnd ve 1939da kuruna dizildi. Daha sonra baka ok sayda ne km Trk nderi de 1930 balarndan itibaren tutuklanmaya balad. Tutuklanmalar 1930 ortalarnda ok fazla artt ve 1937-1939 yllar arasnda toplu idamlar gerekleti. Bu kanl dnem Stalinin Aydnlar Temizleme kampanyas olarak daha sonra anlacaktr (Buradaki temizleme deyimi ortadan kaldrma, yok etme anlamnda kullanlm mecc bir kelimedir).31 eitli Trk topluluklarnn blgesel siyas birlikler kurmalarnn nn almak iinse, Trklerin etnik zerk blgeler ve cumhuriyetlere paralanmas gr Moskovada arlk kazannca, bl ve hkmet gayesine uygun olarak zellikle dil-Ural ve Trkistan blgelerinde bu proje baaryla uyguland. dil-Ural blgesinde Bakurdlar ve Tatarlar arasndaki ayrmclk krklenerek o blgede merkezi Ufa olan Bakurdstan (23 Mart 1919) ve merkezi Kazan olan Tataristan muhtar sovyet sosyalist cumhuriyetleri kuruldu (27 Mays 1920). Trkistandaki blgesel cumhuriyet (Trkistan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ile Buhara ve Harezm sovyet sosyalist cumhuriyetleri) de 1924 sonunda ortadan kaldrlarak, bu blge be etnik cumhuriyete blnd: zbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ile Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan ve Trkmenistan muhtar sovyet sosyalist cumhuriyetleri. zbekistan iinde ayrca Takente bal Karakalpakistan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti yaratld. Krmda Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyetine (RSFSC) bal olarak Krmda Krm Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (18 Ekim 1921) kuruldu. 28 Mays 1918de kurulmu olan bamsz Azerbaycan Cumhuriyetine 27 Nisan 1920de Kzlordu tarafndan son verildikten sonra, Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan ile birlikte 1922 ile 1936 yllar arasnda Kafkas tesi Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti iinde yer ald. 1936da yaplan deiiklikle Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. kinci Dnya Savandan nce 21,258,970 km2 olan SSCBnin yzlm sava sonrasnda 22,402,200 km2ye artt. Litvanya, Litva, Estonya bamsz cumhuriyetleri de Sovyet topraklarna katld. Ukraynada Sovyet igaline kar silahl direni hareketleri 1948e kadar devam etti.32 Rusya SFSC Sovyetler Birlii 15 sovyet cumhuriyetinden meydana geliyordu.33 Onlardan be tanesi ismen Trk cumhuriyeti saylabilir: Azerbaycan, zbekistan, Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan. Farsann bir kolu olan Tacikeyi kullanan Taciklerin ounlukta olduu Tacikistan SSCde ise, nfusun %35 kadarn Trkler (zbek ve Krgzlar) oluturuyordu. Rusya SFSC iindeki 16 muhtar cumhuriyetten34 5 tanesi yine Trk dilli topluluklarn cumhuriyeti idi: Tataristan, Bakurdstan, uva, Tuva, Yakut muhtar sovyet sosyalist cumhuriyetleri. Trkiye ile Ermenistan snrlar arasnda kalan Nahivan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ise Azerbaycan

1297

Cumhuriyetine balyd. Baka Trk topluluklar da (Kumuklar, Nogaylar, Karaay-Malkarlar) Rusya SFSCye bal olan eitli muhtar cumhuriyetler (Dastan gibi) ile 6 blge (Kray) ve onlara bal 5 muhtar vilayetin (oblast) bazlarnda kaldlar. Sovyet dneminde Trklerin dinsel (slam) veya geni milliyetilik (Trklk) dnya gr altnda her trl birleme giriimleri ou kez kanl yntemlerle nlendii gibi, parala ve ynet siyasetine uygun olarak Trkler arasnda yerel milliyetilik diyebileceimiz etnik ayrmclklar krklendi. Etnik cumhuriyetler ve etnik muhtar blgeler de bu paralanma ve ayrmay destekleyen en nemli etmenlerin banda geldi. Her Trk boyu iin birbirinden farkl tarihsel gemi yaratld ve yazld. Bunun sonucunda genel Trk ad ve kimlii hafzalardan silinerek yeni etnik milletler yaratld. Kltrel Blnme Moskova tarafndan eitli dnemlerde uygulanan Kltr alanndaki ok sayda giriim de Trk topluluklar arasndaki ayrln artmasnda baarl oldu. Bu giriimlerin banda her yeni etnik millet iin yeni bir dil yaratma plan gelir. Gasprali smail Beyin Tercman gazetesinde 1883ten 1914e kadar bizzat kendisi tarafndan uzun bir sre srdrlen btn Trkleri tek bir yaz dili etrafnda birletirme dncesine, elbette Sovyetler Birlii dneminde scak baklamazd. Her ne kadar 19. yzyln sonundan itibaren nce Kazan, Krm, Azerbaycan Trkleri, daha sonra Kazaklar ve Trkistan Trkleri (zbekler) arasnda ayr ayr yaz dilleri gelimekte ise de, hem Arap yazsnn verdii birletirici iml zellii dolaysiyle, bu be Trk yaz dili arasndaki farklar henz byk apta deildi. eitli Trk boylarnn aydnlar ve okur-yazar kitleleri stanbul, Kazan, Krm, Bak ve Takentte baslan gazete ve kitaplar byk sknt ekmeden okuyabiliyordu. Bylelikle, Rusya iindeki Trkler hem kendi aralarnda hem de Osmanl Devletindeki Trkler ile basn ve yayn araclyla kltrel ve siyas iletiim iindeydiler. Sovyet dnemi ise, 1924ten sonra bu iletiimi btnyle durdurdu. Yanyana yaayan her Trk boyu iin birbirinden btnyle ayr yaz dilleri yaratld ve daha sonraki yllarda uygulanan alfabe deiiklikleriyle yeni Trk yaz dilleri arasndaki ayrlk uurumlar daha da derinletirildi. 8. yzyldan 13. yzyla kadar tek yaz dili etrafnda birlemi olan Trkler arasnda nce 14. yzyldan sonra iki yaz dili (dil-Ural ve Trkistanda aatayca denilen Dou Trkesi ile Osmanl Devletinde Bat Trkesi) gelimi, sonra 16. yzylda bunlara Azerice denilen nc bir yaz dili katlmt. 19. yzyln ikinci yarsndan sonra ilk Tatarca, ilk Kazaka, ilk Trkistanca (zbeke) ile uvaa ve Yakuta denilebilecek yeni yaz kollar henz emekleme dnemindeyken, Sovyetler Birlii dneminin ilk on ylnda (1920-1930) ise, on sekiz yeni Trk yaz dili yaratld: Azerbaycanca (Azerice), Altayca, Bakorta (Bakurda), uvaa, Hakasa, Karakalpaka, Karaay-Malkarca, Karayca (Karaimce), Kazaka, Krgzca, Kumuka, Nogayca, zbeke, orca, Trkmence, Tuvaca, Uygurca, Yakuta (Sahaca). 1924den sonra hzlandrlan yeni yaz dilleri yaratma program erevesinde alfabe deiiklikleri ve yeni yazm uygulamalar ok nemli yer tutar. Sovyetler Birlii iindeki Rus, Ukrayna, Belarus, Grc, Ermeni ve baka Mslman veya Trk olmayan milletlerin alfabelerine Sovyet dneminde

1298

hibir mdahale yaplmad halde, Trk ve baka Mslman halklarn yazlar 1926-1928 arasnda Arap alfabesinden Latin alfabesine, 1938-1940 arasnda ise, Latin alfabesinden Kiril (Rus) alfabesine deitirildi.35 SSCBdeki Trkler 1926-1938 arasnda Birletirilmi Trk Latin Alfabesi ad altnda tek tip bir alfabe kullandklar halde, 1940dan sonra her Trk boyu iin harfleri birbirinden olduka ayr Kiril alfabeleri uyguland. Byle ayr Kiril alfabelerine dayal olarak her Trk yaz dilinin yazm (imlas) da birbirinden ayr gelitirildi. Ancak, Sovyet dil politikas btn farkl Kiril alfabelerindeki yeni Trk yaz dillerinde Rusa kelimelerin imlasnda btnlk saklanmas zerinde israrla durdu. Yani, yeni Trk yaz dillerinde ta, ak, kara, lmek gibi ortak Trke kelimeler birbirinden farkl Kiril harfleriyle yazlrken, hepsinde revolutsiia, Moskva, konstitutsiia gibi Rusa kelime ve terimler aynen Rusa iml ile yazlmak zorundayd. zellikle, Gaspral smail Beyin 1884te at ilk cedit okulundan balayarak baz yrelerde 1924lere kadar baaryla srdrlen cedit okullar kapatld. eitli Trk boylar ocuklarn arlkl olarak Rusa veya yerli dillerde retim yapan Sovyet okullarna gndermek zorunda kaldlar. Yerli okullarda Rusa retilse de, Rus okullarna her bakmdan geni imkanlar salanmas ve niversite snavlarnn Rusa olmas dolaysiyle, ailelerin ou ocuklarn onlara daha iyi bir gelecek hazrlayabilmek iin Rus okullarn tercih etmeye balad. niversite eitimi ise arlkl olarak Rusayd ve Tatar, zbek, Azerbaycan dili ve edebiyatlar blmlerinde bile tezler Rusa yazlmak zorundayd. Eitim, devlet daireleri, i hayat ve Sovyetler Birlii iindeki btn iletiim alanlarnda Rusa kullanlmas sonucunda ise, Rusann konuma ve yaz dili olarak kullanm 68-74 yllk Sovyet dneminde hzla yaygnlat. Bunun sonucunda ise, baz yrelerdeki Trk boylarnn anadilleri geriledi. Bunun en ac rneini Kazak Trkleri yaad. SSCB 1991 sonunda dald srada verilen bilgiye gre, Kazaklarn ancak %30u anadili olan Kazakay iyi derecede biliyordu. Kazaklarn byk ounluu birbiriyle gnlk grmelerinde Kazaka deil, Rusa konuuyorlard.36 Leninden Gorbaova Sovyet Dnemleri Sovyetler Birliinde Rus olmayan milletler zerindeki basklar ve Ruslatrma dozunun iddeti deiik dnemlerde farkllk gsterir. 1917-1924 yllar arasndaki Lenin dneminde dalmakta olan arlk smrge topraklarn tekrar birarada toplama kaygs ar bastndan Rus olmayan milletletler zerinde fazla bir bask uygulanmad. Asl basklar 1925 ile 1953 arasndaki Stalin dneminde, zellikle 1925-1932 arasnda ekonomik basklar ve 1930-1938 arasnda siyas ve kltrel basklar olarak byk art gsterdi. kinci Dnya Sava srasnda Stalin tarafndan kltrel ve din alanda baz dnler verildi, ancak sava bitimiyle birlikte basklar yeniden artt. Stalinin lmnden sonraki Stalincilikten Arndrma veya Buzlarn zlmesi diye adlandrlan Hruev dneminde (19531964) kltrel alandaki basklar azaltlarak, edebiyat ve basnda kstl da olsa dnce zgrl snrlar geniletildi.

1299

Brejnev (1964-1982), Andropov (1982-1984), ernenko (1984-1985) dnemlerinde hem st dzeyde SSCB Komnist Partisi hem de yerel komnist partisi yneticileri arasndaki i ekimeler, gruplamalar, rvet ve yolsuzluklarn dozu artrd gibi, Hruev dnemindeki zgrlkler yeniden kstlanmaya baland. Ancak, SSCBnin her dzeyinde kat parti yneticileri ile zgrlklerin hafifletilmesi taraftar gen parti yeleri arasndaki ztlama artmaya balad. Bu arada Rus olmayan milletlerin Ruslatrma politikasndan ve genel olarak Sovyet rejiminden memnuniyetsizlii daha da belirginleti. Bu ekime ve huzursuzluklarn bir sonucu olarak baa geen Gorbaov (1985-1991) dneminde Aklk (Glasnost) ve Yeniden Yaplanma (Perestroika) diye adlanan bir dizi reformlar uygulanmaya balad. Gorbaov bu reformlarn dalma srecine girmi olan Sovyetler Birliini birarada tutacana inanyordu. Din leri Komnist ideolojiye dayal Sovyetler Birliinde din bir afyondur inancyla slam dinini ortadan kaldrmak iin Boleviklerin ilk hakimiyetinden balayarak ciddi nlemler alnd ve propaganda faaliyetleri yrtld. Sultan Galiyevin Mslman Komnist Partisi tezini tehlikeli bulan Bolevikler, slam dinine kar cephe aldlar. lk adm olarak 1925 ile 1930 yllar arasnda btn vakflar ortadan kaldrld. kinci adm olarak da halk arasnda yaamaya devam eden slam dini adetleri ve eriat kurallarna kar sava ald. 1928 ile 1941 yllar arasnda ok sayda imam tutukland ve devlet gdmndeki Allahszlar dernekleri yayld. Ancak, kinci Dnya Sava balamas ve zellikle Alman ordu birliklerinin Sovyet snrn gemesi zerine, SSCBdeki Mslmanlardan orduya asker alnmasn kolaylatrmak iin 1941de aceleyle drt resm mftlk kuruldu: 1. Avrupa Rusyas ve Sibirya Sunn Mslmanlar Bakanl. Merkezi Bakordistanin Ufa ehrinde olan bu mftlk Tatar ve Bakurt Mslmanlarna ynelikti. 2. Orta Asya ve Kazakistan Sunn Mslmanlar Bakanl: Merkezi zbekistann Takent ehrinde olan bu mftlk Orta Asyadaki be sovyet cumhuriyetindeki Mslmanlara ynelikti. 3. Kuzey Kafkasya ve Dastan Sunn Mslmanlar Bakanl: Mekezi Dastann Buynaksk ehrinde olan bu mftlk een-ngu, Kuzey Osetiye, Kabarda-Balkar, Dastan muhtar cumhuriyetleri ile Adige ve Karaay-ekes muhtar vilayetleri (oblastlar)ndeki Mslmanlara ynelikti. 4. Kaskas-tesi Sunn ve i Mslmanlar Bakanl: Merkezi Azebaycann Bak ehrinde olan bu mftlk Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistandaki Sunn ve i mslmanlara ynelikti. Artk Sovyetler Birlii iindeki btn din ilerini devlet tarafndan skca kontrol edilen bu drt mftlk idaresi yrtmeye balad. Sovyet okullarnda din dersleri yasakland gibi, rencilere din kart ateizm (Allahszlk) dersleri verildi. Yukarda ad geen drt mftlk idaresindeki cami ve mescitler iin gerekli resm imam ve mezzinlerin yetitirilmesi iin de, Buharadaki Mir-i Arap medresesi 1945ten sonra ald. Sovyetler Birlii iindeki Mslmanlara ynelik hibir din yayna izin verilmezken, d lkelerde Sovyetlerin propagandasn yapmak iin ngiliz, Alman, Rus ve Arap

1300

dillerinde Sovyet Mslmanlar adl bir dergi karlarak datlyordu.37 Takentteki Orta Asya mslmanlar mftl zellikle Arap ve baka Mslman lkelerinde Sovyet propagandasnn merkezi olarak alt. Bu drt mftlk Sovyet hkmeti ve KGB tarafndan hem ynetildi hem de ynlendirildi.38 Ekonomik, Sosyal ve Siyas zgrlklerden Mahrumiyet Sovyet dneminde hem etnik hem de kltrel blnmeye maruz kalan Trkler, Sovyet ncesi dnemde sahip olduklar ekonomik, sosyal ve siyas zgrlklerinden de ounu kaybettiler. Bunlarn banda toprak sahiplii gelir. SSCB Merkez Komitesinin ilk Be Yllk Plannda (19281932) ahs mlkiyet, zellikle toprak sahipliine son verilerek, kolhoz (kolektif iftlik) ve sovhozlar (devlet iflii) kuruldu. Bu yeni Sovyet kolektifletirme dzeni baka milletlerde olduu gibi, zellikle eitli Trk boylarndaki oymaklar (airetler), geni aile topluluklar, kyler gibi geleneksel dayanma birimlerini ortadan kaldrarak, emek ortaklna dayal yeni bir sosyal oluum meydana getirdi. Bu yeni sosyal oluumlarda ise, Sovyet ideolojisi ve dzenini yerletirme ii epey kolay oldu. Bylece, eitli ve zengin geleneksel sosyal yaplar tek tipe indirgenerek kolhozlatrld. 1930 banda 10 milyona yakn bamsz iftlik kolhozlatrlarak kolektif tarm dzenine sokulmu oldu. 27 Aralk 1929da kulak diye adlanan toprak sahibi iftiler tasfiye edildi. Ancak, Trk yurtlarnn ounda kulak diye snflandrlacak kadar byk iftlik sahipleri yoktu. Bu yzden, bazen ufak toprak paras veya tek inei olanlar bile kulak diye tutukland, Sibiryaya srld veya ldrld. Kulaklarn tasfiyesi, kolhozlatrma ve 1932-1933 yllarndaki genel alk salgn sonucunda, Sovyetler Birliinde 13,5 milyon insan ld.39 Kolektifletirme, onu izleyen sanayleme sonucunda Trk yurtlarna ok sayda Rus ve baka milletlerden kimse getirilerek yerletirildi. arlk dneminde igal edilen Trk topraklarna Rus gmen yerletirme politikas, Sovyet dneminde de baka gerekelerle srd. Milletlerin Topyekn Srgn Sovyet dneminin Trkler asndan bir baka ac olay ise, eitli Trk topluluklarnn kinci Dnya Sava srasnda topyekn srlmesidir. Almanlarla ibirlii yapmas ihtimali gerekesiyle, Stalinin emriyle Ekim 1943 ile Temmuz 1944 arasnda yedi millet mensuplar Vatana ihanet suuyla Orta Asya ve Sibiryaya srld: 1 milyon Volga Alman, 238 bin Krm Tatar, 408 bin een, 134 bin Kalmuk, 92 bin ngu, 75 bin Karaay, 43 bin Balkar. Azerbaycan 28 Mays 1918de ilan edilen bamsz Azerbaycan Cumhuriyetine Kzlordu tarafndan 27 Nisan 1920de son verildikten sonra, 1922 ile 1936 yllar arasnda Grcistan ve Ermenistan ile birlikte Kafkas tesi Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti iinde yer alan Azerbaycan 1936da Sovyet Sosyalist

1301

Cumhuriyeti oldu. Azerbaycann Ermenistan ile Trkiye arasnda kalan paras da Nahivan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak Azerbaycana bal kald. Buna karlk, Azerbaycan iinde Nagorno-Karaba Muhtar blgesi yaratld. Sovyet dneminde baka cumhuriyetler gibi, Azerbaycan da kolektifletirme ve onu izleyen sun alk dneminde ok sayda kayp verdi. ahs mlk olan yerlerin devletletirilmesine kar Azerbaycandaki direni ve isyanlar o kadar gl ve yaygnd ki, Moskova onlar bastrabilmek iin blgeye uaklarla destekli Sovyet birliklerini gnderdi. 20 binden fazla Azerbaycanl ldrld ve bir o kadar kimse de rana kat. ok sayda kimse ise, bir daha dnmemek zere Sibiryaya srld. Direni ve isyanlar ancak 1935te tamamen bastrlabildi. Stalinin 1937-1938 temizleme hareketi srasnda ok sayda komnist partisi yneticisi ve baka aydnlar tutukland, ldrld veya srgn edildi. Sovyet dnemi boyunca Azerbaycan kendi topraklarnn nemli bir blmn kaybetti.40 Ermeniler Byk Ermenistan lksyle Dal Karaban (Nagorno-Karaba) Azerbaycandan alnarak Ermenistana balanmas konusundaki faaliyetlerinden vazgemeyince, nce 18 Ekim 1987de Erivanda Ermeni gsterileri eklinde balayan bu kampanya 11 ubat 1988de Dal Karaban bakenti Stepanakerte srad. 22 ubat 1988de ise, Dal Karaba Sovyeti Ermenistan ile birleme karar ald. Protesto ve grevlerle byyen olaylar, Gorbaov ve baka arabucular tarafndan nlenemedi ve Azerbaycanllar ile Ermeniler arasnda atmalar balad. Gorbaov dneminin Aklk ve Yeniden Yaplanma reformlar Azerbaycanda demokrasinin gelimesine byk katkda bulundu. 16 Haziran 1989da kurulan Azerbaycan Halk Cephesi lkede byk kitlesel bir demokratik harekete dndkten sonra, Azerbaycanda 50den fazla siyas parti ortaya kt. Krm 18 Ekim 1921de kurulan Krm Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinde nfusun ancak %25ini oluturan Krm Tatarlar kolektifletirme ve ardndan gelen sun alk dnemlerinde olduka fazla kayp verdi. Stalinin aydnlar yok etme kampanyasnda Bekir Stk obanzade gibi Krml yzlerce yazar, air ve komnist partisi yneticileri tutukland, srgn edildi ve ldrld.41 Aralk 1941 ile Nisan 1944 arasnda Krm Almanlar tarafndan igal edildi. Sovyet ordular Krm Mays banda yeniden ele geirince, Stalinin emriyle Krm Tatarlarnn hepsi 18 Mays 1944 gecesi yk vagonlarna doldurularak Sibirya ve Orta Asyaya doru srgne yolland. Uzun sren yolculuk srasnda saylarnn %46sn kaybeden Krm Tatarlarnn sa kalanlar zbekistan ve baka Orta Asya cumhuriyetlerinde yaad. Krm Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti de 30 Temmuz 1945te ortadan kaldrld. nce Rusya Federasyonuna balanan Krm, 1954te Hruev tarafndan Ukrayna Cumhuriyetine hediye edildi. 28 Nisan 1956da Yksek Sovyet Bakanl Krm Tatarlarna anayurtlar Krma seyahat zgrl hakkn tandysa da, Krma gidip yerlemek

1302

isteyen Krm Tatarlar byk engellenmelerle karlat, Krmdan tekrar kovuldu. 1956 ile 1991 arasnda Krm Tatarlar anayurtlar Krma dnmek amacyla byk mcadele verdiler. Bu mcadelede Mustafa Cemilolu (Cemilev) Krm Tatarlarnn hakl davalarnn en nemli nderi olarak hem SSCB iinde, hem de d dnyada tannd. Byk glklere gs gererek Krmn eitli ehirlerine yerlemi olan Krm Tatarlar Mart 1991de bakent Akmesitte (Simferopol) dzenlenen II. Krm Mill Kurultaynda Krm Tatar Mill Meclisini kurarak, bakanlna Mustafa Cemilolunu getirdiler. dil-Uraln Etnik Muhtar Cumhuriyetlere Blnmesi 1905 ile 1918 arasnda arlk Rusyasndaki btn Mslman Trklerin siyas uyannda ve ok sayda kongrelerle Trkler arasnda bir siyas birlik oluturulmasnda en ok uram olan dilUral Trkleri arasnda Tatarlk ve Bakurdluk olarak artan ayrmclk Bolevikler tarafndan baaryla krklenerek, dil-Ural blgesinde coraf ve tarih birlik oluturacak herhangi bir siyas yaplanma nlendi. Sovyet dneminde Tatar ve Bakurd cumhuriyetleri Rusya Federasyonu ierisinde Tataristan ve Bakurdistan olarak iki ayr muhtar Sovyet sosyalist cumhuriyeti olarak kaldlar. Tatarlarn 1552 ile 1917 arasnda arlk Rusyas ierisindeki konumu, zellikle Rusyann eitli Trk lkelerine olan yaylmaclnda oynadklar arabulucuk rol ve en sonunda 1905ten sonra Rusyadaki Trkler zerindeki siyas etki ve ynlendirmeleri, Tataristan ve Bakurdistan muhtar cumhuriyetleri ile snrlandrlmaya alld. Tatarlarn ounluu Tataristan snr dnda yaamasna ramen, Sovyet ynetimi Tatarlarn baka Trk boylar arasnda herhangi bir ekilde Trklk lksyle yeniden birletirici bir harekette bulunmamalarn salad. dil-Ural gibi Trkistanda da oradaki Trkleri birletirici Trkistan siyas devlet giriimlerine izin verilmedi. Bylece, Kokanddaki Trkistan Muhtariyeti gibi, Sultan Galiyevin Turan ve Turar Rskulovun da Trkistan komnist devlet projelerine de Sovyet egemenliinde yer verilmedi. Trkistann Etnik Cumhuriyetlere Paralanmas Ocak 1924te Trkistandaki bulunan devlet (Trkistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ile Buhara ve Harezm Halk Cumhuriyetleri) ortadan kaldrlarak, Trkistan topraklar 5 ayr etnik cumhuriyete blnd. Kolektifletirmenin faturas Trkistan halk iin ok ar oldu. Daha 1930 yl balarnda Kazakistan ve Krgzistandan 95 bin aile, Trkmenistandan 2 bin aile Sibirya veya baka yerlere srld, zbekistandan da 40 bin ailenin iftliklerine el konuldu ve Sibiryaya srlmeyen ailelerin fertleri ellerinden alnarak kolhozlatrlan kendi iftliklerinde ii olarak almak zorunda kaldlar. Sr ve koyunlar ellerinden alnan Kazak ve Krgzlar kolhozlarda alma yerine byk gruplar halinde indeki Dou Trkistana kat. Trkmenlerden ok kimse ran ve Afganistana, ok sayda zbek de Afganistana ve Dou Trkistana kat. Kolektifletirme srasnda Sovyetlere kar Basmaclar gerilla hareketi daha da iddetlendi.

1303

Kolektifletirmeyi izleyen sanayileme dneminde Orta Asya cumhuriyetlerinin bakent ve baka byk ehirlerinde kurulan fabrikalarda alan ii gc de byk ounlukla Ruslardan salanyordu ve bu durum ise, Rusyann eitli blgelerinden Orta Asyaya insan gn artrarak, Trk cumhuriyetlerinde Trkler ile Ruslar arasndaki dengenin Ruslar lehine bozularak artmasna sebep oldu. Kazakistana ise, Rus iftileri gnderildi: Tablo: Orta Asyadaki Rus nfusu art: 1959-1989 (1.000 zerinden)42 1959 1970 Fark % 1979 1989 Fark %

Kazakistan 3,972 5,522 +39 5,991 6,226 +3.9 zbekistan 1,092 1,473 +35 1,665 1,652 -0.8 Krgzistan 624 856 +37 911 916 +0.5 Tacikistan 263 344 +31 395 386 -2.3 Trkmenistan 263 313 +19 349 334 -4.3

Sovyet dneminin kolektifletirme, Rus gmenleri gnderme, bebek lmlerinde art gibi btn olumsuz artlarna ramen, Trkistan blgesindeki Trkler ve Tacikler arasnda nfusta artlar grlmtr.43 Kazakistan 1925te kurulan Kazak Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti 5 Aralk 1936da tam Sovyet Cumhuriyeti konumuna ykseltilerek SSCBnin 15 cumhuriyetinden biri oldu. Kazakistann Sovyet dnemindeki en belirgin zellii, bir yandan bu cumhuriyete olan Rus ve baka millet mensuplar (Ukrayna, Belorus, Alman) saysndaki art ve kollektivletirme (1929-1937) ve bunun sonucu ortaya kan suni alk (1932-1933) srasnda milyonlarca lm ve Dou Trkistana glerle, Kazaklarn kendi cumhuriyetlerinde sayca aznla drlmesidir. 1950lerde Kruevin Kazakistandaki buday retimini artrmak iin balatt Bkir Topraklar Plan erevesinde on binlerce Rus iftisi Kazakistann kuzeyindeki verimli topraklara yerletirildi. Kazakistana Rus gleri daha sonraki yllarda da artarak 1989a kadar srd. 1937-1938 yllarnda Stalinin aydnlar ortadan kaldrma operasyonunda komnist parti yneticileriyle birlikte ok sayda Kazak aydn da nasibini ald (Turar Rskulov, Ahmet Baytursunov, Mircakb Devletov gibi). Bu dnemde Kazakistan topraklar (zellikle Semey ve evresi) Ruslarn atom ve nukleer deneme alanna evrildi. Kazakistanda en uzun sre (1956-1986) Komnist Parti Birinci Sekreterlii yapm olan Dinmuhammmed Kunayevin 16 Aralk 1986da grevinden uzaklatrlarak, yerine Gennadi Kolbinin getirilmesi zerine 17-18 Aralk gnleri Kazakistan bakenti Almatda Kazak rencilerin nayak olduu iddetli protesto gsterileri dzenlendi.

1304

Gsteriler ancak ordu birlikleri tarafndan kanl bir ekilde bastrld ve daha sonra birka rencinin idam ile sonuland.44 Bu olayn Kazaklar arasnda yaratt byk memnuniyetsizlii biraz olsun gidermek iin Gorbaov bakanlndaki Sovyet ynetimi Kolbini grevinden ald. nce, Saidullah Kubaev Kazakistan Komnist Partisi 2. Sekreterliine getirildi (10 Ocak 1987) ve daha sonra Nursultan Nazarbayev (do. 1940) Kazakistan Komnist Partisi 1. Sekreteri olarak 1989da atanarak Kazakistandaki huzursuzluklar azaltlmaya alld. 17-18 Aralk 1986 Almat olaylarnn bir yandan Gorbaovun Aklk ve Yeniden Yaplanma reform hareketlerinin Orta Asya cumhuriyetlerine de gelmesini hzlandrd gibi, ayn zamanda Sovyetler Birliinin dalma srecini de balatt kabul edilir. Nazarbayev Nisan 1990da cumhurbakan olarak seildi ve Kazakistan 1 Aralk 1991de bamszln ilan etti. SSCBnin son yllarndan bu yana Nazarbayevin en byk ekincesi, Kazakistann arlkl olarak Ruslarn yaad kuzey blgelerinin bir gn Rusya tarafndan kendi topraklarna ilhak edilmesi konusudur. Bu yzden, Kazakistan kendi lke btnln koruma kaygsyla Rusya ile sk ibirliini Bamsz Devletler Topluluu veya Avrasya Topluluu diye nerilen birlik iinde srdrmeyi baka Orta Asya cumhuriyetlerine nazaran ok daha fazla istemektedir. Krgzistan nceleri Kokand Hanlnn bir paras olan Krgzistann bugnk topraklar arlk Rusyas dneminde Trkistan Genel Valilii daha sonra Trkistan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti iinde yer aldktan sonra, 1925te Krgzistan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti yaratld. Krgzistann ayr bir cumhuriyet olmas iin youn olarak zbeklerin yaad O vilayeti bu cumhuriyet snrlarna katlmt. 5 Aralk 1936da Krgzistan tam Sovyet cumhuriyeti konumuna ykseltilerek SSCBnin 15 cumhuriyetinden biri oldu. 1918 ile 1934 yllar arasnda btn Trkistan saran Sovyet kart Bacmac silahl mcadelesinde Krgz eteleri de aktif olarak katld. Krgz Basmac nderlerinden en nls Parpi Korba idi. Krgzistan da Sovyet dneminde Kollektivletirme ve sun alk dneminde ar kayplar verdi. Sovyet dneminde ok sayda Krgz Komnist Partisi yneticisi ve Kasm Tnstanov gibi yzlerce aydn tutukland, ldrld ve Sibiryaya srgn edildi. Bunlar arasnda 1925te srgn edilen Krgzistan Komnist Partisi Birinci Sekreteri Abdlkerim Sddkolu, daha sonra 1937-1938 yllarnda ldrlen Kasm Tnstanolu gibi yzlerce aydn vard. ar dneminde balayan Rus ve baka millet gmenlerini yerletirme politikas Sovyet dneminde de srd. Bu politika sonucu, Ruslar Krgzistan nfusunun %30unu elde ettiler. Krgzistanda arlkl olan hayvanclk ve zraat, zellikle pamuk retimine arlk verildi ve sanayi sektr gelitirilmeden brakld. Uzun sre Krgzistan Komnist Partisi birinci sekreterliini yrten Turdakun Usubaliyev ve Absamat Masaliyevlerden sonra, ilk kez parti yesi olmayan bir bilgin olan Askar Akayev 27 Ekim 1990da Krgzistan bakanlna seildi. Krgzistan 12 Aralk 1991de bamszln ilan etti. Trkmenistan

1305

Trkmenistann

bugnk

topraklar

1920-1924

yllar

arasnda

Buhara

ve

Harezm

Cumhuriyetleri ile Trkistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti arasnda kalyordu. 27 Kasm 1924te Trkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Cumhuriyet olabilmesi iin arlkla zbeklerin yaad arcu vilayeti Trkmenistana katld. Trkmenistan da Sovyet dneminde Kollektivletirme ve sun alk dneminde ar kayplar verdi. 1937-1938 yllarndaki temizlik hareketlerinde ok sayda Trkmen Komnist Partisi yneticisi ve aydn tutukland, ldrld ve Sibiryaya srgn edildi. Onlar arasnda Trkmenistan Yksek Sovyeti Bakan Nadirbay Aytakov ile babakan Gaygsz Atabayev, air ve bilgin Abdlhakim Kulmuhammedov vard. Saparmurat Niyazov (do. 1940) 1985te Trkmenistan Kommunist Partisi birinci sekreterliine getirildi ve 1990da cumhurbakan seildi. Trkmenistanda 1989 sonunda balayan demokratik hareketler Saparmurad Niyazov tarafndan bastrld. Azbirlik adl halk hareketi yasakland ve bamsz gazete ve bltenler kapatld. Trkmenistan 26 Ekim 1991de yaplan halk oylamasyla bamszln ilan etti. zbekistan 27 Ekim 1924te zbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Yzyllardan beri devam eden pamuk retiminde zellikle 1960lardan sonra byk artlar oldu. 1980lerde pamuk retimi zbekistan ekonomisinin %65ini oluturuyordu. zbekistandaki kaynaklarn %60 pamuk retimine aktarlyor ve ii gcnn de %40 burada istihdam ediliyordu. SSCBde yetien pamuun %70i zbekistanda retildii halde, tekstil retiminin yalnz %5i burada yaplyordu. Bu pamua dayal tek rnl ekonomi (monokltr) Orta Asyann zbekistan iinden geen Seyhun (Amuderya) ve Ceyhun (Srderya) rmaklar suyunun geni pamuk tarlalar ve llk yerleri pamuk tarlalarna dndrme projesinde byk leklerde harcanmasn gerektiriyordu. 1939 ile 1941 yllar arasnda Byk Fargana Kanal adl projeyle on binlerce insan emeiyle 172 kilometrelik kanal kazld. Bunun sonucunda ise, bu rmaklarn sular Aral denizine dklmeden tkendii iin, Aral Denizi 1960 ile 1990 yllar arasnda hacminin bete n kaybetti.45 Sovyet dneminde Basmaclar adl direni hareketlerinin en youn yeri dalk Fargana vadisi oldu. Kollektifletirme ve sun alk yllarnda (1925-1933) ok sayda zbek ld ve nemli sayda kimse Afganistan ve indeki Dou Trkistan blgelerine gt. Fayzullah Hoca ve Ekmel kramov gibi parti yneticileri Abdurrauf Ftrat, Abdlhamit Sleyman olpan gibi yzlerce yazar ve aydn 1937-1938 yllarnda tutukland, sonra kuruna dizildi veya Sibiryaya srgne yolland. kinci Dnya Sava srasnda Sovyet fabrikalarnn byk bir blm zbekistan ve baka Orta Asya cumhuriyetlerine grld. Bu sanayi kurulular ile birlikte ok sayda Rus ve baka millet ii ve yneticileri de Orta Asya cumhuriyetlerine akn etti. zbekistanda Komnist Partisi birinci sekreteri olarak 1959 ile 1983 yllar arasnda grev yapan eref Reidovun lmnden sonra, hile yaparak pamuk retimini olduundan fazla gsterme sulamasyla her kademedeki zbek yneticilerine kar byk bir kampanya balatld. namcan Osmanhocayev (1983-1988 aras) ve Refik Nianovlardan (1988-1989) sonra slam Kerimov Haziran 1989da Komnist Partisi Birinci Sekreterliine getirildi. Gorbaovun aklk ve Yeniden Yaplanma reformlar baka Orta Asya cumhuriyetleri gibi

1306

zbekistana da ge geldi. Kasm 1989 ylnda bata Birlik Halk Hareketi olmak zere ok sayda demokratik hareket kuruldu. zbekistandaki demokratik gelimeyi durdurmak amacyla KGB tarafndan 1989da Meshet (Ahska) Trkleri ile zbekler arasnda etnik atma tezgahland. 1989 ile 1990 yllar arasnda demokratik hareketler ve siyas partilerin halk arasnda gittike fazla g ve taraftar kazand, zgr basnn filizlendii altn bir dnem yaad. inde Erk Demokratik Partisi milletvekillerinin de bulunduu zbekistan parlamentosu 1 Eyll 1991de bamszln ilan etti. Karakalpakistan Muhtar blgesi 1925-1930 arasnda Kazakistana, 1930-1932 arasnda Rusyaya bal kaldktan sonra 20 Mart 1932de Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti dzeyine ykseltildi ve Aralk 1936da zbekistana baland. Tacikistan 27 Ekim 1924te kurulan Tacikistan Muhtar Sovet Sosyalist Cumhuriyeti bir sre zbekistana bal olarak kaldktan sonra, 1929da sovyet cumhuriyeti dzeyine ykseltildi. Tacikistan tam cumhuriyet yapabilmek iin arlkl olarak zbeklerin yaad Hocend vilayeti zbekistandan koparlarak buraya katld. Sovyet dnemi boyunca Tacikistan nfusunun %30unu zbekler tekil etti. 1920-1924 yllar arasnda Buhara Cumhuriyeti iinde Tacikler ile zbekler birlikte Buhara milletini oluturdular. Sovyetlerin bl ve parala politikalar erevesinde eitli Trk boylarndan ayr ayr mill kimlikler ve nihayet ayr milletler yaratld gibi, Taciklere de ayr bir kimlik kazandrld ve ayr bir millet yaratld. Ancak, yaratlan bu Tacik milleti salam temellere oturmad iin Sovyet dneminin sonunda bu cumhuriyet i savaa srklendi ve Tacikistan iindeki drt ayr blgenin kimlii (Leninabad, Kulab, Garm, Pamir) n plana kt. 1985-1991 yllar arasnda Tacikistan Komnist Partisi birinci sekreteri olan Kahhar Mahkamovdan sonra balayan i savata ok kan dkld. Blgeler aras atma slam unsurlarn da karmasyla alevlendi. Mslman Olmayan Trkler arlk Rusyasnda byk ounluktaki Mslman Trklerin dnda kalan eitli dinlere (Ortodoks Hristiyanl, Budizm, amanizm) inanan Trklerden uvalar, Altayllar, Tuvallar, Hakaslar, orlar, Yakutlar ve Karaylarn (karaim) Sovyet dnemindeki kaderleri olduka farkllklar gsterir. uvalar, Yakutlar ve Sibiryadaki Trkler Rusyadaki ubat ve Ekim 1917 ihtillleri ve zellikle Bolevikler ile Beyaz Ruslar arasndaki kyasya savalardan olduka fazla etkilendiler. Bu yerlerin topraklar birka kez Kzl ve Beyaz ordular arasnda el deitirdi. zellikle, Sibiryada ok geni bir araziyi kaplayan Yakut lkesinde Sovyet rejimine kar direni 1928 ylna kadar srd.46 16 ubat 1922de Yakutistan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Ayn dilin deiik azn konuan Dolganlar da Yakutlarla birlikte kader birlii yaptlar. Tuva lkesi 1914te arlk Rusyas himayesi altna girdi. Buradaki Ruslar Bolevik hakimiyetini destekleyerek 16 Mart 1918de Tuvada Sovyet hakimiyetini ilan ettiler. 1918 ile 1920 arasnda Beyaz

1307

Rus ordular igali altnda kalan Tuva, 1921 banda tekrar Kzlordu tarafndan ele geirildi. Tuvallar 13 Austos 1921de bamsz Tannu-Tuva Halk Cumhuriyetini ilan ettiler. Tuva cumhuriyeti ancak 11 Ekim 1944te Rusya Federasyonunun bir muhtar blgesi (oblast) olarak Sovyetler Birliine katld. Tuva 1961de Rusya iinde muhtar cumhuriyet dzeyine ykseltildi. 24 Haziran 1920de Rusya Federasyonuna bal bir blge (oblast) olan uvaistan 21 Nisan 1925te yine Rusya iinde muhtar cumhuriyet dzeyine ykseltildi. Sovyetler Birlii dneminde Gagauzlar daha ok Moldaviye Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Karaylar (Karaim) ise Krm ve Litvanya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti iinde yaadlar. Rusyadaki eitli Trk Boylar Gmenlerinin SSCB Dndaki Siyas Mcadeleleri Sovyetler Birlii dnda siyas mcadele yrten eitli Trk boylarndan gmenler iki deiik gmen dalgas olarak yabanc lkelere ktlar. Onlardan birincisini 1918 ile 1939 arasndaki olaylarda SSCB dna km siyaset adamlar ve gmenler oluturur. Trkistandan Mustafa okayolu ve Osman Hoca (Kocaolu), dil-Uraldan Ayaz shak, Sadri Maksud ve Ahmet Zeki Velidi (Togan), Azerbaycandan Ahmet Aaolu, Mehmet Emin Reslzde, Krmdan Cafer Seyitahmet Krmer gibi siyas nderler Trkiye ve Avrupada lkelerinin bamszl iin Sovyetlere kar dergi kardlar, eserler yazdlar, dernekler kurdular. Dergiler arasnda zellikle Yeni Trkistan (stanbul), Ya Trkistan (Paris), Bildiri (stanbul), Azerbaycan Yurt Bilgisi (stanbul), Odlu Yurt (stanbul), Emel (Dobruca, Ankara, stanbul) olduka etkili oldu. kinci gmen dalgasn kinci Dnya Sava srasnda Sovyet ordusundaki Trk askerlerinden Nazi Almanlara tutsak olanlar oluturdu. Bunlarn tutsak kamplarnda eitli hastalklar ve kt artlardan sa kalanlarndan Nazi ynetimi Azerbaycan, dil-Ural ve Trkistan lejyonlar kurarak Sovyetlere kar savaa yollad.47 kinci Dnya Savandan sonra bunlarn bir blm Almanyadaki Amerikal askeri ynetim tarafndan Sovyetlere geri verilince, Stalinin emriyle ldrld. Almanya ve baka Avrupa lkelerinde sa kalmay baaranlar daha sonraki yllarda Ya Trkistan, Trkeli, Azerbaycan gibi dergiler kardlar.48 1 Sovyetler Birliinin kuruluu ve genilemesi konusundaki ok saydaki yayn arasnda

zellikle u eser nemlidir: Pipes (1968). Dipnotlarnda yalnz yazar soyad ve basm yl olarak ksaltlm olan eser hakkndaki tam bilgi blm sonundaki Kaynaklarda yer alyor. 2 3 Allworth (1971); Henze (1988), s. 29-77; Roy (2000), s. 101. Sovyet dnemini btnyle ele alan son almalardan balcalar unlardr: McCauley

(1993), Sakwa (1999). 4 Sovyetler Birliinin kecei konusunda 1970 ortalarndan beri eitli almalar

yaynlanmtr: dEncausse (1981); Amalrik (1981), Nahaylo-Swohboda (1990).

1308

5 6 7 s. 92-93. 8 9 10

Bennigsen-Quelquejay (1967), Rywkin (1982), Bennigsen-Broxup (1983). Pipes (1968), s. 75-76. La presse dAzerbaian, Bennigsen-Quelquejay (1964), s. 104-132; Zenkovsky (2000),

Gme (1996), s. 33. Hablemitolu (1997), s. 43. Bu konuda Piercein (1960) eserinde The Revolution of 1905 adl blmde ok ayrntl

bilgi verilmitir (s. 234-248). 11 Bu ilk ve daha sonraki kongreler hakknda toplu ve ayrntl bilgi u eserlerde var: Rorlich

(1986), s. 104-122; Hablemitolu (1997), s. 43-111. 12 13 Hayit (1975), s. 210-211. Rusa asl Dekret Sovetskoi vlasti, Cilt 1de (Moskova, 1957, s. 113-114) bulunan bu

arnn Nahaylo-Swoboda (1990, s. 32) tarafndan yaplan ngilizce evrisinden Trkeletirildi. 14 15 16 Krmal (1952), lksal (19880). Bu konuda en ayrntl alma u eserdir: Devlet (1998). Baymirza Hayit, Trkistan rizmden Bolevizme Gei Devrinde Kocaolu (2001), s.

184-185; Hayit (1971), s. 245-252. 17 arlk dneminden beri Kazaklar iin Krgz terimi kullanlyor ve Krgzlar ise, Kara-

Krgz diye adlandrlyordu. 18 Bolevik ordularnn Tiflisi igal etmeleri zerine 25 ubat 1921de vapurla stanbula

geen Mustafa okayolu, daha sonra vatan iin mcadelesini Pariste devam etti. Darhan Hdraliyev, Muhtariyetten Muhacerete Trkistan Davas: Mustafa okay, Kocaolu (2001), s. 191225. 19 20 21 22 Togan (1999), s. 320-321. Stalinin Seilmi Eserlerinden naklen Hayit (1975), s. 277. Hayit (1975), s. 277. Hayit (1975), s. 281.

1309

23 24 25 26

Hayit (1975), s. 283. Kocaolu (2001), s. 26-27. Basmaclk hareketi hakknda en geni aratrma u eserdir: Hayit (1997). Leeuw (2000), s. 113-115; Gme (1996), s. 34-36; Azerbaycan konusunda ayrca

Altstadt (1992). 27 28 Kocaolu (2000a). Osman Hoca hakknda en ayrntl bilgi ve almalar onun ansna karlan u anma

kitabnda yer alyor: Kocaolu (2001). 29 30 31 eseridir. 32 33 McCauley (1993), s. 200. Bunlar eski Sovyet anlayna gre yle bir sra izliyordu: Rusya SFSC, Ukrayna SSC, Hayit (1975), s. 267-274. Nahaylo-Swoboda (1990), s. 33. Stalinin kanl terr hakknda dnyadaki en popler alma Conquestin (1968-1990)

Belorusya SSC, zbekistan SSC, Kazakistan SSC, Grcstan SSC, Azerbaycan SSC, Litvanya SSC, Moldavya SSC, Litvanya (Letonya) SSC, Krgzistan SSC, Tacikistan SSC, Ermenistan SSC, Trkmenistan SSC, Estonya SSC. 34 Rusya SFSC iindeki 16 muhtar sovyet sosyalist cumhuriyeti: Bakort, Buryat, een-

ngu, uva, Dastan, Kabarda-Balkar, Kalmuk, Karel, Komi, Mari, Mordova, Severo-Osetin, Tatar, Tuva, Udmurt, Yakut. 35 eitli Trk boylarnn alfabe cetvelleri konusunda Ercilasun (1989) ve Alfabe

degiikliklerinin tarihesi hakkndaki detayl bilgi iin Baldaufa (1993) bavurulmal. 36 Bu olumsuz durum Kazakistann bamszla kavumasndan bugne kadar geen 11 yl

zarfnda Kazaka lehine dzelmeye balamtr. 37 38 Bu derginin zbeke nshas ise, Kiril alfabesiyle deil, Arap alfabesiyle yaynland. Sovyetler Birliinde slamn durumu hakknda u kaynaklarda ayrntl bilgi veriliyor:

Bennigsen-Quelquejay (1967); Kocaoglu (1984). 39 Bu saynn 6,5 milyonunu gerler ile kulaklarn lm tekil eder. Raid (1996), s. 69;

Conquest (1986-1988); Komnizmin Kara Kitab (2000).

1310

40

zellikle Azerbaycann Dilcan, Gke Gl Havzas, Zengezur gibi 10 bin km2lik blgesi

Ermenistana verildi. Gme (1996), s. 38. 41 Yalnz Krm edebiyatnn nl airi deil, ayn zamanda nemli bir Trkolog olan Bekir

Stk obanzade (1893-1939?) hakknda en geni bilgi u eserde var: Otar (1999). 42 43 Rashid (1996), s. 72. En yksek nfus art 1959 ile 1970 arasnda ylda ortalama %3.4 olarak grlr. Bu

dnemde zbekler %107lik artla 6 milyondan 12,4 milyona, Kazaklar %81lik artla 3,6 milyondan 6,5 milyona, Tacikler %107lik artla 1,3 milyondan 2,9 milyona, Krgzlar %96lk artla 970 binden 1,3 milyona km ve son yirmi yl iinde ise Orta Asyadaki Trk ve Tacik nfuzu toplam olarak ikiye katlanmtr. Rashid (1996), s. 72-73. 44 Almat ehrine getirilen ek 70 bin kiilik asker gle gstericilerle arasndaki atmalarda

50ye yakn Kazak ld. Bu konuda ayrntl bilgi u kaynaklarda var: Oraltay (1988); Devlet (1989), s. 155-160; Gme (1996), s. 85-87. 45 Bu i denizin genilii 80 kilometre, derinliiyse 123 metre azald. Bu konuda en ayrntl

bilgi u eserde bulunuyor: Feshbach-Friendly (1992), s. 73-88. 46 47 48 Hayit (1978), s. 47-51. Mhlen (1971). Kocaolu (2000b).

Amalrik (1981): Andrei Amalrik, Will the Soviet Union Survive until 1984? London: Harper Colophon Books, 1981. Allworth (1971): Edward Allworth, Soviet Nationality Problems. New York: Columbia University Press, 1971. Allworth (1973): Edward Allworth, The Nationality Question in Soviet Central Asia. New York: Praeger, 1973. Allworth (1990): Edward Allworth, The Modern Uzbeks From Fourteenth Century to the Present: A Cultural History. Stanford: Hoover Institution Press, 1990. Allworth (1997): Edward Allworth, Central Asia: 130 years of Russian Dominance, A Historical Overview. Durham: Duke University Press, 1997 (Ayn yazarn, Central Asia: A century of Russian Rule. New York: Columbia University Press, 1967, ve daha sonraki, Central Asia: 120 Years of Russian Rule, Durham: Duke University Press 1989, adl basklarnn biraz geniletilmi yenisidir).

1311

Altstadt (1992): Audrey L. Altstadt, The Azerbaijan Turks. Stanford: Hoover Institution Press, 1992. Andersen (1997): John Andersen, The International Politics of Central Asia. Manchester: Manchester University Press, 1997. Baldauf (1993): Ingeborg Baldauf, Schriftreform und Schriftwechsel bei den muslimischen Russland-und Sowjettrken (1850-1937). Ein Symptom ideengeschichtlicher und kulturpolitischer Entwicklungen. Budapest: Akadmiai Kiado, 1993. Becker (1968): Seymour Becker, Russian Protectorates in Central Asia. Bukhara and Khiva 1865-1924. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1968. Bennigsen-Quelquejay (1964): Alexandre Bennigsen et Chantal Lemercier Quelquejay, La Presse et le Mouvement Nationale chez les Musulmans de Russie Avant 1920. Paris: Mouton & Co, 1964, s. 104-132. Bennigsen-Quelquejay (1967): Alexandre Bennigsen and Chantal Lemercier Quelquejay, Islam in the Soviet Union. New York: Praeger, 1967. Bennigsen-Wimbush (1979): Alexandre Bennigsen and Enders S. Wimbush, Muslim National Communism in the Soviet Union. A Revolution Strategy for the Colonial World. Chicago: University of Chicago Press, 1979. Bennigsen-Broxup (1985): Alexandre Bennigsen and Marie Broxup, The Islamic Threat to the Soviet State. London: Croom Helm, 1983. Bennigsen-Wimbush (1985): Alexandre Bennigsen and Enders S. Wimbush, Muslims of the Soviet Empire: A Guide. London: Hurst, 1985. Beyolu (2000): Aacan Beyolu, Trkmen Boylarnn Tarih ve Etnografyas. stanbul: stek, 2000. Conquest (1968-1990): Robert Conquest, The Great Terror: A Reaaement. London: Plimlico Press, 1990 [Ayn yazarn, The Great Terror: Stalins Purge of the Thirties. London: 1968, adl almasnn geniletilmi yeni yayndr]. Conquest (1986-1988): Robert Conquest, Harvest of Sarrow: Soviet Collectivisation and the Terror-Famine. London: Arrow Books, 1986 [yeni bask 1988]. dEncausse (1981): Hlne Carrre dEncausse, Decline of an Empire: The Soviet Socialist Republics in Revolt. New York: Harper Colophon Books, 1981 [nceki bask: Newsweek Books, 1979; Franszca asl: LEmpire clat. Paris: Flammarion, 1978].

1312

Devlet (1985): Nadir Devlet, Rusya Trklerinin Mill Mcdele Tarihi (1905-1917). Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1985. Devlet (1989): Nadir Devlet, ada Trk Dnyas. stanbul: Marmara niversitesi Yaynlar, 1989 [Geniletilmi yeni yayn: ada Trkler. (Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, Ek Cilt). stanbul: a yaynlar, 1993]. Devlet (1998): Nadir Devlet, 1917 Ekim htilli ve Trk-Tatar Millet Meclisi. stanbul, tken, 1998. Engin-Agi-Devlet-Ak (1976): Muhabay Engin, Ferit Agi, Nadir Devlet, Ali Ak, Kazak ve Tatar Trkleri. stanbul: Boazii Yaynlar, 1978. Ercilasun (1989): Ahmet Bican Ercilasun, rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1989. Feshbach-Friendly (1992): Murray Feshbach and Alfred Friendly, Jr. Ecocide in the USSR: Health and Human Under Siege. New York: Basic Books, 1992. Fisher (1978): Alan W. Fisher, The Crimean Tatars. Stanford: Hoover Institution Press, 1978. Gme (1996): Saadettin Gme, Trk Cumhuriyetleri Tarihi. Konya: Kmen Yaynlar, 1996. Hablemitolu (1997): Necip Hablemitolu, arlk Rusyasnda Trk Kongreleri (1905-1917). Ankara: Krm Dergisi Yaynlar, 1997. Hablemitolu (1998): engl Hablemitolu ve Necip Hablemitolu, efika Gaspral ve Rusyada Trk Kadn Hareketi (1893-1920). Ankara: Kiisel yayn, 1998. Hayit (1975): Baymirza Hayit, Trkistan: Rusya ile in Arasnda. stanbul: Ota Yaynlar, 1975 [Geniletilmi yeni yayn: Trkistan Devletlerinin Mill Mcadeleleri Tarihi. Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1995]. Hayit (1978): Baymirza Hayit, Trk Dnyasnda Rus Emperyalizminin zleri. stanbul: Sabah, 1978. Henze (1988): Paul B. Henze, Ulusul Muhalefetin Grnm ve Yaratt Sorunlar: Tarihsel ve levsel Karlatrmalar Stratejik Adan Sovyet Mslmanlar ve Dier Aznlklar (editr: S. Enders Wimbush; eviren: Yulu Tekin Kurat). Ankara: Yeni Forum Yaynlar, 1988. Katz (1975): Zev Katz (editor), Handbook of Major Soviet Nationalities. New York: The Free Press, 1975.

1313

Krmal (1952): Edige Krmal, Der Nationale Kampf der Krmtrken mit besonderer Bercksichtigung der Jahre 1917-1918. Emsdetten: Verlag Lechte, 1952. Krml (1996): Hakan Krml, Krm Tatarlarnda Mill Kimlik ve Mill Hareketler (1905-1916). Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1996. Kocaolu (1984): Islam in the Soviet Union: Atheistic Propaganda and Unofficial Religious Activities Journal Institute of Muslim Minority Affairs, Vol. 5, No. 1 (London, 1984), s. 145-152. Kocaolu (2000a): Timur Kocaolu, Trkistanda Osmanl Trk Subaylarnn Faaliyetleri (19141923) Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi (Osmanl Devletinin Kuruluunun 700. Yldnmne Armaan), Cilt IV (zmir: Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits, 2000), s. 21-35. Kocaolu (2000b): Timur Kocaolu, Turkistan Abroad: The Political Migration From the Soviet & Chinese Central Asia (1918-1997), Migration in Central Asia: Its History and Current Problems (Haz. Hisao Komatsu, Obiya Chika, John S. Schoeberlein). Osaka: The Japan Center for Area Studies, 2000; s. 113-126. Kocaolu (2001): Timur Kocaolu, Trkistanda Yenilik Hareketleri ve htilaller: 19001924/Reform Movements and Revolutions in Turkistan: 1900-1924. Haarlem: SOTA, 2001. Komnizmin Kara Kitab (2000): Stphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Pann, Andrzej Paczkowski, Karel Bartosek, Jean-Lois Margolin. stanbul: Doan Kitap, 2000 [Kitabn Franszca asl: Le livre noir du communisme. Paris: Editions Robert Laffont, 1997. Leeuw (2000): Charles van der Leeuw, Azerbayjan A Quest for Identity: A Short History. Richmond, England: Curzon Press, 2000. Malia (1996): Martin Malia, The Soviet Tragedy: A History of Socialism in Russia, 1917-1991. New York: The Free Press, 1996. McCauley (1993): Martin McCauley, The Soviet Union: 1917-1991. London & New York: Longman, 1993. Mhlen (1971): Patrik von zur Mhlen, Zwischen Hakenkreuz und Sowjetstern. Der Nationalismus der sojetischen Orienvlker im Zweiten Weltkrieg. Dsseldorf: Droste Verlag, 1971. Nahaylo-Swohboda (1990): Bohdan Nahaylo and V. Swohboda, Soviet Disunion: A History of the Nationalities Problem in the USSR. London: Hamish Hamilton, 1990). Ouz (1996): Esedullah Ouz, Trkmenistan: Stalinden Niyazova. stanbul: Cep Kitaplar, 1996.

1314

Oraltay (1988): Hasan Oraltay, 17-18 Aralk 1986 Kazakistan Olaylar. stanbul: Byk Trkeli Yaynlar, 1988. Otar (1999): smail Otar, Krml Trk airi ve Bilgini Bekir Stk obanzade. stanbul: Kiisel yayn, 1999. Pipes (1968): Richard Pipes, The Formation of the Soviet Union. Communism and Nationalism: 1917-1923. Cambridge: Harvard University Press, 1954 [sonra 1964]; New York: Atheneum, 1968 [Yeniden gzden geirilmi bask]; Cambridge: Harvard University Press, 1997 [yeni bask]. Raid (1996): Ahmed Raid, Orta Asyann Dirilii: slm m, Milliyetilik mi? stanbul: Cep, 1996 [ngilizce asl: Ahmed Rashid, The Resurgence of Central Asia: Islam or Nationalism? London: Zed Books, 19?? ]. Rorlich (1986): Ayshe Azade Rorlich, The Volga Tatars: A Profile in National Resilience. Stanford: Hoover, Institution Press, 1986. Roy (2000): Oliver Roy, Yeni Orta Asya ya da Uluslarn mal Edilii. stanbul: Metis Yaynlar, 2000 [Franszca asl: La Nouvelle Asie centrale ou la fabrication de nations. Paris: Editions du Seuil, 1997; ngilizce eviri: The New Central Asia. The Creation of Nations. New York: New York University Press, 2000]. Rywkin (1982): Michael Rywkin, Moscows Muslim Challenge: Soviet Central Asia. Armonk: Sharpe, 1982 [Ayn yazarn, Russia in Central Asia. New York: Collier-Macmillan, 1963, adl kitabnn geniletilmi yeni yayndr]. Sakwa (1999): Richard Sakwa, The Rise and Fall of the Soviet Union: 1917-1991. London & New York: Routledge, 1999. Taymas (1966): A. Battal Taymas. Kazan Trkleri. Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1966. Togan (1999): Zeki Velidi Togan, Htralar: Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Mill Varlk ve Kltr Mcadeleleri. Ankara: Trkiye Diyanet Vakf, 1999 [lk bask, stanbul, 1969]. lksal (1980): Mstecib lksal, Krm Trk-Tatarlar (Dn, Bugn, Yarn). stanbul: Kiisel yayn, 1980. Wheeler (1964): Geoffrey Wheeler, The Modern History of Soviet Central Asia. New York: Praeger, 1964. Yalnkaya (1997): Alaeddin Yalnkaya, Smrgecilik-Panislamizm Inda Trkistan

(1856dan Gnmze). stanbul: Tima Yaynlar, 1997.

1315

Zenkovsky (2000): Serge A. Zenkovsky, Rusyada Trklk ve slm. Ankara: Gnce Yaynlar, 2000, s. 92-93.

1316

A. Komnist htill ve Trk Halklar Bolevik htillinden Sonra Krm / Prof. Dr. Valeri Vozgrin [s.760-774]
Menshkov Enstits Bilimsel Aratrmalar Merkezi Mdr / Rusya 1. Krmda ubat ve Ekim htillleri A. Krmda 1917 Sonbahar; Mslman cra Komitesi (Musspolkom); Tatarlar ve Bolevikler Bolevizm, Rus etnopsikolojisini yanstr ve tamamen Ruslara ait bir olgudur. 1917 ylnda meydana gelen ihtilller, Rusyada halk ihtillleri halini alm olduundan eski rejimi savunacak hi kimse kalmamtr. savan ise, znde zafere ulaan ounluun sayca az olan bir aznlk kesimin zerine yneldii ve onu fiziksel olarak yok etmek amacyla hareket ettii bir iddet dalgas olduu sylenebilir. Sz konusu aznlk da, ayakta kalmaya alyor ve olduka iyi organize edilmi bir savunma faaliyeti gerekletiriyordu. Ancak Krmda durum farklyd. Burada bir mozaii andran taban Bolevizmin yaygnlamasna imkan verdi. Rus kkenli ii snf kendi bana kk kk (100-150 kiilik) ortak gruplardan oluurdu. Nfusun ana kitlesi kyllerden, yani isyanlara katlma eilimi olmayan (Krm Tatarlar) veya siyasetten olduka uzak duran (Rus, Alman, Ukraynal, Yunan) kesimlerden oluuyordu. En gl asker grup olan ve 40 bin kiiden oluan Karadeniz Donanmas ise, srekli olarak Eser Sosyalist Revolisyonerler (SR) ve anaristlerin programlar arasnda tereddt etmekteydi ve Kuzeyden gelen devrimci deiiklikler ortamnda hangi tarafa gemeyi tercih edecekleri belli deildi. Birok kiisel zgrlkler getiren ubat htilli, Krmda genel olarak olumlu karlanm ve iktidar bar bir ekilde yerel Geici Hkmetin eline gemitir. Seimler neticesinde ehir ve kylerde yerel ynetim organlar olan Sovyetler oluturulmutur. stelik radikal grl devrimcilere ok az gven sergilenmitir ki, bu vilayetteki gerek g dengesini gstermekteydi: Austos dneminde SRlerin says 27.000 kiiyken, en az o kadar barl davranan Meneviklerin says 7.000 kii idi, kavgac Boleviklerin says ise sadece 250 kii idi.1 Ayn yl yaz aylarnda Krm Tatarlarnn tarihinde ilk defa baz politik gruplamalar meydana gelmeye balamtr. Onlarn izgileri birbirinden farkl idi, ancak eski imparatorlukta kan baka birok etnopolitik partilere zgn ayrlklktan mesafeli olmak, tmnn ortak zellii idi. Tatarlar, Krmn geleceini demokratik Rusya ile federatif birlik iinde bulunan ve kendini yneten bir cumhuriyet eklinde gryordu. Halk ounluunun bu ve dier grlerini kendi programnda en iyi ekilde yanstan, Temmuz 1917 dneminde kurulan Milli Frkadr. Bundan bir sre nce, 1917 ylnn Mart ay sonunda Krmn tm blgelerinden gelen iki bin kadar Tatar delegesi retmen S. D. Hattatov bakanlnda, zellikle din ileri ynetimini de stlenen Mslman cra Komitesini (Musispolkom) oluturmutur.

1317

Mslman cra Komitesi yeleri arasnda Mft Numan elebi Cihan, Cafer Seyidamet, A. S. Ayvazov, Mft . Tarpi, A. zenbal, H. apak, A. Bodaninskiy gibi nl liderler de bulunmutur. Daha sonra Milli Frka ve Mslman cra Komitesi birbirine yakn politikalar yrtmtr. Krmn ky ve kasabalarnda yaayan barl halkn muhtemel devrimci zulmnden korunabilmesi iin Mslman cra Komitesi Birinci Dnya Sava cephelerinde bulunan Tatar birliklerinin yurda geri dnmesini istemitir. Mslman cra Komitesinin nemli ekonomik kararlarndan biri, geriye kalan vakf malvarlnn toprak sahibi olmayan Krm Tatarlarna datlmas eklindedir. deolojik alanda cra Komitesi reformcu yol izlemitir. slam devletinin oluturulmasn isteyen otorite ve idar fonksiyonlara sahip dini rgt, Ulemalar Birliinin varlna son verilmitir. 1917 ylnn yaz-sonbahar dneminde Krmdaki durum, bir dengesizlie ve anariye doru kaymaya balamtr. Birinci Dnya Savann dalmaya balayan Bat Cephesinde olduu gibi, Trk Cephesinden de terhis olmu veya firar etmi asker ve denizciler, Krm Yarmadasna akn etmeye balamt. Bunlar, Krma Trabzon ve dier Anadolu limanlarnda topladklar ganimet ve kadnlar getirmekte idi. Bu kark kalabaln yiyecek ve votka iin paraya ihtiyac vard-getirilen ganimetler ve Trk kadnlar dei toku ve ticaret konusu idi. Bu tr esir pazarlar Yalta ve Kefede kurulmutur, burada kadnlarn fiyat 200 ile 2000 ruble arasnda deimekteydi.2 Gney kylarndaki hastanelerden de salna kavuan binlerce askerler taburcu olmutur. Bunlar kolayca silah temin edip Krmda kalmaktayd. ok gemeden bu byk kalabaln elindeki ie yarayan satlabilecek kymetli ganimet bitmi ve bunlarn soyguncu igdleri yerli halka, ve zelikle en sakin ve barl kesimi oluturan Krm Tatarlarna ynelmitir. B. Krm Krmllarndr! Krm, zulmn ve sava kurallarnn geerli olduu bir nevi haydut batakhanesi haline gelmitir. Geici Hkmet, kana alm, sarho ve kendi zerinde hibir otoriteyi, hibir moral veya dini normlar tanmayan dnk cepheciler kalabal ile baa kma gcne sahip deildi. Akhisarda (Sevastopol) donanma subaylarna kar mahkemesiz ve yargsz yaplan toplu infazlar meydana geldi. Sadece Mslman cra Komitesinin birliklerinin kald birka ehirde ve zellikle Akmescitte (Simferopol) dzen korunmutur. Bu yerler, sonsuz zlm olaylar ve sarho elencelerinden oluan bulank denizin iinde bar adalar gibi idi, o gnk grg tanklarnn yazd gibi yarmada, elinde hl Georgievsk halar ve silahlaryla parlayan Krm Svari Birliinin var olduu baka bir krallk idi sanki.3 Krmn sava ve devrim rzgarlarnn tad kirli insan kpnden arnmaya ihtiyac vardancak iktidarda tek olmak isteyen ve yelerinin ounluu Krma tesadf bir ekilde gelmi olan Geici Hkmet bu konuyu dnmyordu. Kendi topraklarna ilgi gsteren Mslman cra Komitesi ve Milli Frka yeleri yalnz yerli Krmllardan idi. Bu husus Eyll 1917 tarihlerinde Kievde toplanan Halklar Kongresi srasnda belli oldu (bu organizasyon, gnll yelik temelinde Demokratik Federal Rusya yapsnn oluturulmas amacyla gerekletirilmitir). te bu forumda, banda A. zenbalnn da bulunduu Krm Tatarlarnn Heyeti Krm Krmllarndr! eklindeki slogan ortaya atmtr.

1318

Bu slogan doru bir ekilde deerlendirebilmek iin, kurtuluu takip eden ilk aylarda oluan ortamn iyi alglanmas gerekmektedir. O tarihlerde imparatorluun tm etnik blgeleri, bunlarn arasnda Baltk, Kafkasya, Ukrayna, Beyaz Rusya ve hatta Don ve Kuban, kendi kendini ynetme ve kltrel otonomi programlar gelitirmekteydi. Bundan dolay Krmllarn bu slogan delegeler tarafndan tamamen doal, hakl ve uygun karlanmtr. Hatta kongrenin Ukraynal ev sahipleri, gelecekteki Krm otonomisini kendi cumhuriyetinin tm imkanlaryla desteklemeye hazr olduklarn ifade etmitir. Krmdaki Rus ounluunun tepkisi ise ok farkl idi. Ruslar, Mslman cra Komitesini ve tm Tatarlar ayrmclk ve Trkiye ile birleme hayalleri ile sulamtr.Meydana gelen kanl atmalarda ok byk insan kayplara neden olan Rus diasporasnn bu srarc tutumunu anlayabilmek iin o gnk ortamn doru alglanmas gerekmektedir. lk nce demografik adan bir deerlendirme yapalm: devrime kadar olan yarm yzyllk sre ierisinde yarmadaya youn bir ekilde gelen Rusa konuan kesimler yznden Tatarlarn, toplam nfus iindeki oran hzla azalmtr. Gelenler, sadece asker ve denizci deildi; Rusyann orta blgelerinden de mlteci akn hzlanmt. Genel olarak bu mlteciler sosyal adan mreffeh ve varlkl hayat srm kiilerdi. Bu Monaristler, Kadetler, Oktyabristler vb. siyas adan bir konuda birleiyordu-eski hayata, imparatorluk Rusyasna olan nostaljileri. Yani onlar, baka soydan gelen insanlarn yaad blgelerinin zgrle kavuturulmas, kendi kendilerini ynetmesi ya da ayrmclk gibi eylerden bahsedilmesini bile istemiyordu. Bundan dolay bu ortamda, Krm Tatar liderlerinin aktif ve samim bir ekilde gelecekteki Federatif Rusya iin almalar bir nevi sarlara konumak gibi bir eydi. Buna ramen, C. Seydamet basn nnde u ekilde konumaktayd: Biz, Krm Tatarlar, federasyonu destekliyoruz, ve bizim en byk hayalimiz Rus Federal Cumhuriyetini, kurmaktr. Bu dnce daha da ayrntl bir ekilde Mslman cra Komitesinin bildirisinde grlmektedir: Herkes bilsin ki, Krm Tatarlar hi kimsenin Krm Yarmadas zerinde hakimiyet kurmasna izin vermeyecektir. Bu defa da Krm Tatarlar, elde edilen hak ve zgrlklerini sonuna kadar savunmadan artk kendi blgelerini terk etmeyecektir. Ezelden beri hr Tatar halknn zgr oullar olan biz, gelecekte yan yana mutlu yaam iin demokratik federatif cumhuriyet sloganyla size ellerimizi uzatyoruz.4 Bu ama, Krm fiilen Rusyadan ayran Merkez Konseyin bamsz Ukrayna Cumhuriyetinin kurulduunu ilan etmesinden sonra bir kez daha vurgulanmtr ki, Mslman cra Komitesi Tatarlarn sesi olarak, Krmda herhangi bir etnik topluluunun bir bakas zerinde hakimiyet kurmasna izin vermeyi dnmyor ve Krmn Krmllara ait olduunu iln ederek, gelien olaanst durumlarn Krm halkna, tm halklarn yararna olan ortak almalar iin birlemeleri gerektiini iaret etmektedir. u anda Krm gndeminde olan bu konunun ne ekilde zlebileceine sadece ortak (kolektif) grler ve Krmda yaayan tm etnik gruplarn iradesi karar verecektir.5 Yukarda bahsedilen ve yaplan dier beyanat ve aklamalara gre sz konusu aylardaki ortak Tatar tavrnn ana izgileri hakknda aadaki grleri belirtebiliriz:

1319

a) lk nce Tatarlar, imparatorluk veya onlarn yerini alan Krm kkenli olmayan dier gruplar ve topluluklar tarafndan yaplan zulmlere kar gemiteki pasif protestodan sonra (g etmek) farkl protesto ekillerini uygulamaya hazr olduklarn ifade etmitir; b) Tatarlar, yerli halka kar gsterilen rkln devamn sryordu; c) Mslman cra Komitesi kendi asndan mutlak bir hakimiyeti de hedeflememekteydi, aksine aralarnda yerli halkn iinde olan Ruslar dahil olmak zere Krmn dier etnik gruplarnn temsilcilerine ortak ynetimin oluturulmasn teklif etmekten ekinmiyordu; d) Bunun yan sra byle bir katlm istemeyen, geici olarak yarmadada bulunan, znde Krml olmayan yz binlerce mlteci, firarc, soygun yapan lmpen-proletaryalar ve soygunculuk ve zulmde dierlerinden farkl olmayan, disiplinini kaybetmi asker-denizciden oluan bir kalabalk mevcuttu. e) Krm Tatar liderleri, Krmn devlet yaps ve hukuk geleceini ancak Rusya ile birlikte oluturulacak federatif demokratik devlet eklinde grebiliyordu; Bu tr aklamalar Mslman cra Komitesi ve dier Krm Tatar siyas gruplarnn tutarl politikalar ortamnda yaplmaktayd. Ekim htilalinden bir hafta ncesine kadar Yalta yerel idaresinin raporlarnda yle denilmekteydi: Mslmanlarn arl kazmzda ve zellikle ehrimizde hissedilmemektedir (Yalta ehri Akhisar gibi deildi, o dnemde nfus ounluu itibariyle hl Krm Tatar ehri olarak nitelendirilebileceini hatrlatmalym-V. V.). Mslmanlar, geni apl toplumsal almalara hazr olmadklar gerekesiyle yerel toplumsal hayat ynetme rolne talip deildir. rnein, Mslmanlar Yalta ve dier yerel ynetimlerin bakanlklar veya yelikleri konusunda srarc deildir. Mslman Milli Hareketi, genellikle kltr ve eitim hayat konularnda kendini tanmlamaya ve kendi kendini ynetmeye ynelik doal isteklerinin [yazarndr-V. V.] erevesi dna kmamaktadr.6 u anda byle bir tavr deerlendirmek ok zordur. Ancak, byk ihtimalle Mslman cra Komitesi ve bir btn olarak Tatarlarn bu tutarl tutumu ve iktidarn en nemli sorunlarnn kan dklmeden barl yollarla zlmesi arzular, Tatar kart gler tarafndan yerli halkn bir zaaf olarak deerlendirilmekteydi. Ancak bu dorultudaki basklarn, gerek anlamda Ekim htillinden sonra balad grlmektedir. C. Ekim htilli Tatarlar, Mslman cra Komitesi ve Krmn Geici Hkmeti arasndaki gr ayrlklarna ramen iktidar yolu ile desteklemeye altklar greceli sknet ve bar ortamna daha ok nem vermekte idi. 1917 ylnn sonbaharnda Karadeniz Donanmas gittike daha hissedilir bir ekilde Bolevikleiyordu ve Kzl Hassa Birliklerindeki Bolevik says arttka Tatar liderler, mkemmel salayan baka bir milletin

egemenlii ihtimalini tarih boyunca kendilerine ait anavatanlarnda kabul etmeyeceklerini ileri

1320

olmasa da yasal olan hkmeti sk sk balla davet ediyordu. Halka seslenmek iin hazrlanan metinden aadaki rnei verebiliriz: Rusya Devletinin Vatandalar! Tehlikeli an geldi. Belki dakikalar sonra-karde kardee saldracaktr () Geici Hkmetin iktidardan uzaklatrl i savaa ve Vatan ile zgrln yok oluuna sebep olacaktr. Yetti artk kan dklmeleri!7 Ekim htilli Krmllar tarafndan korku ile karland. Halk artk Merkezdeki Boleviklerin yapt zulmler hakknda az ok baz eyleri biliyordu. Dier taraftan, Leninin yerli taraftarlar da Bahesaray, Kokkoz ve Yalta blgelerinin Tatar kylerine ynelik gerekletirdikleri iddet hareketleriyle kendi i yzlerini oktan gstermilerdi. Yerli davran ve ahlk normlarn bilmeyen ve genel nlemlerden etkilenmeyen, Krm dolduran sz konusu Kuzeylilerle ilgili endieler bykt. Gergin bekleyiin hakim olduu bu gnlerde bir Krm gazetecisi, sorunun bu etnopsikolojik tarafn u ekilde belirtir: Rus insann iinde korkun kanl bir canavar uyand. Birden bire kltrn tm yok olup gitti ve asker teknolojinin son rnleriyle silhlanm kana susam vahiler, olduu gibi nmze kt.8 Ekim htilli, tamamyla olmasa da yalnz bir blgede destek grd iin, yarmadann tm dier blgelerinde protestolar dzenleniyordu. htill, Krm ehirleri tamamyla tek Rus ehri olan Akhisarda destek grd. ehirde dzenlenen toplu mitinglerde, asker gemilerde, Petersburg suikastlarn destekleyen kararlar kabul ediliyordu. Bu gnlerde oluan, silhl oven kiilerin yer ald Byk Rus Halk Meclisinin yneticileri Akhisara yerleti. Bu Meclis, Tararlara ve Krmn dier aznlklarna karyd. savan balayaca o kadar kesin bir ekilde belliydi ki, Petersburgtan darbeyle ilgili haberin ulamasndan iki gn sonra, yani ilk mitingin ardndan ve silhlarn sesi henz duyulmadan nce yerli gazeteler, emin bir ekilde yle yazyordu: sava balad. Ondan sz ediyorlar, geleceini biliyor ve korkuyorlard, ancak onun dehetini nleyemediler. Byle bir kargaa annda bayrak amak iin dar grl bir fanatik olmak lzm () Boleviklerin byk ve gaddar hatas bundan ibarettir ve bunun iin tarih onlar sulayacaktr.9 D. Millet Meclisi; Birinci Kurultay Kasm aynda Krmda yaplan Genel Seim, saldrgan glerin yarmadaya girmelerini engellemek iin bar glerin gsterdii son aba olarak deerlendirilir. A. zenbal, . Hattatov, . Ametov ve bakalar Millet Meclisine girdi. Meclis, kendisine ait silhl gce dayanan (C. Seydametin nderliindeki Krm Kurmay Bakanl) merkez ynetiminin tam anlamyla demokratik ve gelimi organyd. Kark olan bu silhl gte 6-7.000 Tatar svarisi ve ar ordusunda grev yapm yaklak 2.000 eski Rus subay yer alyordu. Meclis, kurulduu ilk gnden itibaren dzenin korunmas ve kanunlarn uygulanmas konusundaki almalarna balad. Hi kimse tarafndan seilmeyen Bolevik Komisyonu, szde firarla mcadele ediyordu, oysa gerekte aramalar srasnda gaspla urayordu. Bu nedenle Bolevikler doal olarak Hkmete kar kyordu. Kasmn sonuna doru Krm Tatar halknn hayatnda nemli bir olay meydana geldi. lk defa bir Kurultay dzenlendi. Kurultaya Tatar halknn %70i katld; ounlukta genler (30 yan

1321

doldurmam olanlar) arasndan toplam 78 delege seildi. Toplant Bahesaraydaki olaylardan biraz nce trenle halka iade edilen Hansarayda yapld. Kurultay, almalarn bitirmeden nce Krm Tatar Temel Yasasn, yani lkenin yeni anayasasn kabul eder. Bu belge, Krm Halk (Demoktratik) Cumhuriyeti adn tayan yeni devletin douunu iln etti. 2. maddesine gre Parlamento (Bakan A. S. Ayvazovdu), ve Milli Hkmet (Babakan ve Adalet Bakan N. . Cihand) kuruluyordu; C. Seydamet ( leri ve Savunma Bakan), S. C. Hattatov (Mali leri ve Vakflar), . zenbal (Milli Eitim leri Bakan), A. kri (Diyanet leri Bakan) ve ayn zamanda da serbest seimlerle seilmesi gereken Millet Meclisi ynetimi (A. S. Ayvazov, C. Ablaev ve A. Hilmi, Meclisin sonraki yneticileriydi) hkmette yer alyordu. Krm Tatar Temel Yasasnda, kkeni ve din inanlar ne olursa olsun, Krmda yaayan herkese eit haklar veriliyordu. Yasalarda demokratik hak ve zgrlkler yer alyordu. Hkmet, ana amalarn, () kardelik ve Vatan birlii duygular temelinde (), demokratik dnyayla birlemek ve antlar, ibadethaneleri harap eden, saraylar tamamyla atee veren, cmert ve mkemmel Krm Yarmadasn ezen kanl ihtillin penesinden kurtarmak adna almak10 olduunu iln ediyordu. Yasada, kadnlarn eitlii tannyor ve asillerin ayrcl kaldrlyordu. Kurultay, ayn zamanda bireyin ve yaad meknn dokunulmazln, ifade, dnce, basn, toplant zgrln, birlik kurma, grev yapma, iilere sigorta hakk verdiini iln ediyordu.11 Kurucu Kurultay srasnda Krmn milli bayra da kabul edildi. Gk mavisi olan bayran kesinde Giray Hanedannn altn baskl damgas yer alyordu. Kurultay, Aralk aynn ilk gnlerinde iyi niyetini ortaya koyarak ve gelecekte herhangi bir siyas istekte bulunmayacan belirterek gnll olarak Milli Meclise dnt. Bylece grevini yalnz milli ynetim ile snrlayarak, yalnz asker, i ve uluslar aras siyaseti deil, kyller iin hayat bir nem tayan toprak sorununu da Halk Meclisine (Gelecekteki Kurucu Meclisi) devretti. Kurultay kararlar yaymlandktan sonra oluan genel gr, Krm Tatar yolunun devam edilmesi gerektii eklindeydi. Krm Tatar Temel Yasasnn akllca, olgun ve demokratik zellii, ok yaknlara kadar Krm Tatar Milli Hareketinin dmanlar olan kiiler tarafndan bile kabul edildi: Nasl oldu da yzyllar boyu ezilen Tatarlar, devlet bilgelii konusunda ihtille kadar Rus devletiliin tek tayclar olan Rus vatandalarna bir ders verebildi; bu baka bir konudur. Bu deimesi mmkn olmayan bir gerektir. Dzene ve kanunlara, eit zgrle ve sosyal adalete, blgenin rahat ekonomik ilerlemesine ve manev glerin geliimine deer veren Krmn Tatar asll olmayan tm vatandalarnn, devleti ina etme konusundaki Tatarlarn hevesini son gcyle desteklemesi gerek. Biz, Tatarlar desteklerken Krm, dolayl olarak da Rusyay anariden ve kten kurtaracaz.12 Krmda bulunan anonim bir Leh casusu unlar kaydeder: Avrupann en kltrl milletlerini bile utandracak kanunlarn kabul edilii Tatar halknn manev zelliini ve arzusunu her eyden iyi gsterir13 Mantkl bir soru ortaya kyor: Krm Tatarlarnn hemen hemen herkes tarafndan kabul edildii, onlara siyas sempati duyulduu ylesine ho bir ortamda Bolevikler ne yapabilirdi? Krm

1322

Tatarlarnn bar siyas mcadelesi onlara kesin bir zafer getirdi. Lenin yanllar ite o zaman , kanl bir ekilde iktidar ele geirmeye karar vermilerdir. Krm ehirlerinden en by olan ancak en az Tatar nfusuna sahip Akhisardaki Sivastopol Bolevik Mdrl, Halk Meclisinin yasalarna ok zt olan Askeri htill Komitesi adl bir bask organ kurdu. Bu Komite, kendi gleriyle, Krmda htill dzeni kurmak istiyordu. Bylece ikili ynetimin var olduu zel bir durumu ortaya kmtr. Akmescit ve yarmadann byk blmnde ayr, Akhisar ve bitiik blgede de ayr bir ynetim vard. Akhisardaki ynetim ksa bir sre iinde neler yapabileceini gsterdi. Bahriyeler, 15-17 Aralk 1917 ylnda Akhisarda onlarca subayn ve Krm Tatar svarisinin ehit dt sk rastlanan katliamn gerekletirdi. On gn sonra da Evpatoriya ve Akmescitte svari ve subaylar pusuyla ldrlmeye balad. Katiller bahriye niformas giymiti, ancak tutuklularn arasnda Anatra Fabrikasnn iileri ve sava srasnda Krma grevli olarak gnderilen proleterler de vard. Krm Kurmay, bu gaddarca cinayetleri sona erdirmek amacyla bu ehirlere gece nbetileri gndermek zorundayd. O zaman iiler, silh takviyesi yapmak iin Akmescit istasyonunun demiryolu korumalarna saldrd. Aslnda, silhl gruplarn ve sava gemilerinin seferleriyle, arpmalar ve basknlar srasnda ldrlen onlarca kurbanyla Krmda ortaya kan durum bir i savatan baka hibir ey deildi. 1917 ylnn Aralk aynda, balam olan deliliin yalnz ilk belirtileri deil, ayn zamanda da ilk sonular ksa bir sre ierisinde ortaya kt. Bu delilii kardeler aras sava olarak adlandrmak mmkn deildir, nk cephenin her iki tarafnda kardeler yer almyordu; birbirlerine kar ate aanlar birbirlerine lm saan dmanlar saylrd. 2. Krmda Sava A. Savan Balangc; Toplu Terr Ocak aynn ilk gnlerinde Boleviklerin Akhisardaki iktidar ele geirmeleri Merkez tarafndan onaylanmt. Demokratik olan Kurucu Meclisi kanunsuz bir ekilde datma yolunu benimseyen Leninin Merkez Komitesi, daha da ileri giderek bir yl sonra kanl proletarya diktatrlne uygun olmayan yerel meclislere bile saldrr. Onlarn ileri srd slogan Tm ktidar ounluundur eklindeydi. Krm Bolevikleri sz konusu fikirleri ok erken kabul ederek onlar 1918 ylnn Ocak aynda yaymladklar ar kapsamna da ald.14 arnn anlam ok basittir: ar Krm Ruslarna seslenerek Tatarlarn ve Ukraynallarn ynetimi kanl bir ekilde ele geirmeye hazrlandklar konusunda Ruslar uyaryor ve bundan sonra da onlara kar bask uygulanacan ileri sryordu. Donanmay Ukraynalatrmak ve bylece de Akhisar savunmasz olarak dmanlara teslim etmek (sz edilen dmanlar Tatarlar ve Ukraynallard) istediini ne srerek bu konuda Kiev Parlamentosunu suluyordu: Bu merkez Parlamentonun oluruyla uygulanan Tatar Cuntas bize arlk hkmetinin kt zamann getirecek Aslnda o, Trkiyenin yardmna gvenen Tatarlarn st dzey asker evreleriyle birlik iindedir

1323

Pratikte iki tehlikeyle ilgili olaylar bytlyordu: d siyas tehlikeden (yani Krm kh Ukrayna tarafndan, kh Ukraynann yardmyla Trkiye tarafndan ele geirilecekti) ve Ruslar yok edecek Tatarlarn oluturduu i tehlikeden sz ediliyordu. Organize olup son kiiye kadar hepiniz silhlann. Bizim iin Tatar Cuntas tehlikesi vardr! eklindeki arya kulak verildi. Yalnz Akhisar, Akmescit ve Kefe iileri silhlanmaya balamad. Bir buuk asrlk bir zaman iinde Tatarlara uyguladklar basklarn misilleme ihtimalinden korkan Krmn Rus sakinleri, satn alnmas ok kolay olan silh ve cephane toplamaya balad. Tabii ki tehlikenin bymesi ile ilgili durum, Meclisin ve Mslman cra Komitesinin gznden kaamazd. Ancak Krm Tatar liderleri, havay yumuatmak iin gene Boleviklerle grme yolunu seti. Milli Hkmette de yer alan en uyank temsilciler bu tr giriimlerin baarszln grebiliyordu. Hatta A. S. Ayvazov ve taraftarlar, basn araclyla yle bir cevap verdiler: Bolevizm, yok edici bir gtr. Onlarla ayn yolda deiliz. Bizim sloganmz: Boleviklerle birlikte yrmek deil, sonuna kadar onlarla mcadele etmek eklindedir.15 Ancak Tatar kart glerin says ok fazla olduu iin onlarla uzlamaya gidilmesi gerekiyordu. Daha sonra etnik gruplar arasndaki gergin ortam daha da younlat. 30 Austos 1914 ylnda arlk tarafndan kartlan Manifestoya bal olarak ok sayda, yani Anadoludan ve baka yerlerden kaan yaklak 40.000 Hristiyan Krma yerlemiti. Bunlar Trk blgelerinden gelen Yunanlar, oluturuyordu. Yunanlar, yerletikleri bu yeni yerde kk yardmlarla yayordu ve almak iin hibir aba gstermiyordu. Tavriya valisinin raporunda yazd gibi, yeni gelenler, ounlukla tembel kt ve hibir ie kar ilgi gstermiyor, hatta sk sk nerilen iten de vazgeiyor () 16 Yunanlar kendileriyle birlikte Mslmanlara olan nefretlerini de yanlarnda getirdi ve imdi bu nefreti Tatarlara gstermeye hazrlanyorlard. Aslnda kanl atmalar balamt ve genelde Yunanllarn (Donalar) yerletii Gney sahilinde meydana gelmekteydi. atmalarn olduu yerde bulunan Rus gazetecisi, ho grl olan ve ounlukla Yunanlara herhangi bir nefret beslemeyen, Yunanllarla yan yana yz yl yaayan Tatarlarn bu olaylardan asla sorumlu olmadn yazyordu.17 Eskiden Yunanlarla paylatklar baz yerleim yerlerinde Tatarlar ounluu oluturuyordu ve bundan dolay oralarda bar vard. imdi ise Yunanlar, on binlerce Akhisar sakininin desteini hissetti, Gney sahilinde bahriye gruplar ortaya kt ve durum birden bire deiti. Ocak aynda ise Tatarlara hedef olan Yunan zulm ortaya kmt ve Akmescitteki sorun srekli byyordu. Ocak aynda Akhisardaki silhl gler hareketlendi. Bolevikler, Akmescite kar yneldi ancak ok sayda Tatar svarisinin gcyle karlatlar. Tatarlarn savunmas, Akhisardan gelen topu glerin yardmyla delindi. Sonra Akmescitte Anatra fabrikasnn iilerinin ba rol oynad o terr balad. Katliam ve gasp yapan iileri g kazand ve arap depolar ile maazalara zorla girmeye balad. Petersburgta olduu gibi zulm yaplmaya, mahkemeler dzenlemeye ve camilerde ibadetini yerine getiren insanlar ldrlmeye baland.18 14

1324

Ocakta Akmescit ele geirildi. Burada Krm Tatarlarna kar terr uygulanyordu. Kar kanlar annda ldrlyordu. Hapishaneler birka saat iinde doldu tat. Krm ordusunun Kurmay Heyeti ile birlikte ehri terk etmeyi reddedenler ve Halk Meclisi yelerinden bazlar tutukland. Numan elebi Cihan, tutuklanarak uakla Akhisara gnderildi. ktidar, geici olarak tren gar blgesine yerleen Asker htill Komitesi ve Asker htill Kurmaynn eline geti. htill Komitesi, 14 Ocakta Sovyet iktidar kararnamesini yaymlad, J. Milleri Genel Komiser olarak tayin etti. Otel ve tiyatrolar kamulatrmaya koyuldu, mahkemeleri boaltt ve varlkl vatandalardan 10 milyon ruble tazminat vermelerini istedi. Kzlordu mensubundan oluan gruplar, ayn gnn akam saatlerinde svarilerin peine derek Karasupazarda Krm Kurmayna ait 50 subay esir ald ve onlar hemen burada kuruna dizdi.19 Akhisardan gelen gemilerden de ate altnda tutulan Feodosiy ve Kefedeki Krm Tatar Garnizonlar savunmas ierden, yani arkadan da yok edildi. Yunanllarca desteklenen, karma kuvvetleri tarafndan Yalta da ele geirildi. nceden silhlanan Yunanllar, Boleviklerin gelmelerini beklemeden birka ky ele geirdi. Bolevikler tm Krm aldktan sonra Kurultay ve Halk Meclisini yok etti. Bahriye ve asker gruplar yarmadann yollarn tutup yenilenlere kar saldr dzenlemeye balad. Krm etnik adan ok renkli ve zengin olmasna ramen, bu gruplarn ete balar Rus rkndan baka hi bir etnik gruptan gelmiyordu. Bu zel durum ok ey ifade ediyor. Aslnda uygulama ok mantklyd; farkl bayraklarn altnda olsa bile byk devletin kanl bir restorasyonu yaplyordu ve terr saan gruplarn ynetiminde genellikle Rus iileri ve bahriyelerinin yer almas gerekiyordu.20 Terr, hzla her yere yayld. Bu terrn kurbanlarnn toplam saysn vermek bugn ok zordur; Krmdaki ehitlerin says bile bilinmemektedir. Burada bir terr saldrsndan sz edeceim. Akhisarda 21-24 ubat arasndaki gecede 350 kii kuruna dizilmiti ve bunlar arasnda Numan elebi Cihan da vard. Numan elebi Cihan, Krm Tatar siyasetilerinin en bar olanlarndandr. Bunun yan sra, yasal hkmetin birka Tatar yesi de kuruna dizildi. Akmescitte iki misli daha az kii kuruna dizildi, ancak bu katliam gndz, Pazar meydannda ve meydana toplanm insanlarn gzleri nnde yapld. Baz yerlerde, rnein Evpatoriyada idamlardan nce korkun ikenceler yaplyordu (Akhisarllar insanlar canl olarak geminin ocana atyor, kazanlarda piiriyordu), yle ki bu korkun olaylardan yurt dnda bile, mesela Berlinde sz edildi. B. Tavrida Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bolevikler, kanl ikencelere olan ilk susamlklar giderildii zaman devletin ekonomik sistemini kurmaya koyuldular. Halktan alnan hara, ilk admlar oluturuyordu. Varlkl olarak kabul edilen herkes, kontributsiya olarak adlandrlan bir nevi hara demek zorundayd. Bu hara, ok byk bir miktardan oluuyordu ve dviz veya altnla denmesi gerekiyordu. Kyller, bunun yannda arlk dneminden kalan borlarn, ayn zaman da biriken vergilerini (arlk dneminde denen vergi trleri) demek zorundayd. Bunlar da Lenin htillinin bir dier yzyd.

1325

12 (22) Martta ise yarmada topraklar Tavrida Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak adlandrld. Eski bir yer ismi olan Krm bir tesadf sonucu unutulmad, tpk Ekaterinann Tavridasnn tekrar hayata geirilmesi bir tesadf olmad gibi: Krmllar genelde, yeni devletin ynetiminde yer almyordu, tm grevlere yeni imparatorluun kurucular yerletirildi. Her ey, Hanln Rus arl tarafndan kanl alnndan sonra balayan ilk smrgecilik dneminde olduu gibi yapld. Smrgecilik, genel olarak ve ekonomik alanda ayn ekilde devam ediyordu. Toprak, imparatorlua aitti ve devrinden nce toprak sahibi olmayan hibir Tatara toprak verilmedi, oysa nfusun %40n Tatarlar oluturuyordu. Bunun yan sra toprak sahipleri, topraklarndan mahrum brakld. Bu insanlar, Sovyet ynetiminin istei dorultusunda topran sovhozlara (kooperatiflere), yani imparatorluunun hizmetine vermeliydiler. Daha nce de olduu gibi, Krm Tatarlarndan alnan ekmek, merkez blgelere gnderiliyordu. Komiserler, birka ay iinde Perekopa 5 milyon pud (Eskiden Ruslarda 16,3 kiloluk bir tart ls birimi buday gnderdi ve bylece Krm Tatar kylerinde Birinci Sovyet dnemi al balad.21 C. ktidar Oyunu: Sulkeviten Vrangele Kadar 1918 ylnn Mays aynda Krma Almanlar girdi. Onlar yarmadada uzun sre kalmadlar, yln sonuna kadar burada bulundular. Almanlarn yarmadada bulunduu sralarda Litvanya Tatar olan Sleyman Sulkevi hkmetin bana getirildi. Bir general olan Sulkevi, eski Krm liderleriyle iyi ilikiler iindeydi; onun dneminde Kurultay yeniden kuruldu, ve koalisyon hkmetinde C. Seydamet ve M. Kpakskiy yer ald. Sulkevi, yeni Meclisin seilmesi ve Krm Silhl Kuvvetlerinin kurulmas iin aktif bir ekilde alyordu. Krmn bamszl ve yerli halktan olan eski ve yeni mltecilerin ana yurtlarna dnmesiyle ilgili program maddeleri, daha da nemliydi. Sonunda onun amac, Krm dardan gelerek Bolevizmi kuran yabanclardan kurtarmakt.22 Sulkevi, Krm bamsz bir devlete dntrme planna ok ciddi bir ekilde yaklayordu. Birincisi, o inanlmaz derecede abuk bir biimde Bolevikler tarafndan yok edilen ekonomiyi yeniden kurdu ve insanlar, sadece birka ay sonra bunu hissetmeye balad; alk yok oldu, insanlarn hayat biraz iyileti; o dnemi yaayan insanlarn anlarnda yer aldna gre yarmadann sakinleri imdi, Bolevik dneminden ok daha iyi yayordu. kincisi, Sulkevi, Hanlk dneminden bu yana ilk defa Krmn yurt dnda temsilciliklerinin bulunmas uygulamasn yeniden hayata geirdi. Trkiye, byle bir temsilciliin ald ilk lke oldu; Temsilciliin banda da A. S. Ayvazov vard. Zaferi kazanan mttefikler sava kaybeden Almanlarn yerini ald. ngiliz-Fransz

mdahalecileri, iktidara byk toprak sahibi ve Rus mparatorluunun eski Dumasnn yesi Solomonu getirdi. O, sert bir devlet adamyd ve Krmn bamszlna, hatta kltrel bamszlna bile kar kyordu. Solomonun dneminde Krm Tatarlar hem hkmette yer almyor, hem de idare alannda alan kk memurluk tayin edilmiyorlard. Krmda, ngilizlerin ve Franszlarn yan sra Denikinin Gnll Ordusu da bulunuyordu. Krm Tatar genleri, askere gitmek istemiyordu. Genleri yakalamak iin takipler dzenleniyordu, bazen de yakalanan genlere ikence uygulanyordu.

1326

Kyllere toprak verilmedii ve mttefiklere erzak gnderildii iin alk yeniden ba gsterdi. Alk, Sulkevi dneminde yok edilen gasplar, etecilii ve baka her tr basklar yeniden getirdi. imdi o kadar sk su ileniyordu ki, artk geni kitleler Bolevizminden sz ediliyordu; oysa bunun anlam tam anlamyla cinayettir. Bolevik Kzlordusu, 1919 ylnn Nisan aynda arparak yarmaday ele geirdi, 12 Maysta da Rus Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyetinin iine giren Krm Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin kurulduu duyuruldu. Krm, sahip olduu statye gre sz konusu askeri-siyas birliin yesi olan Ukrayna, Beyaz Rusya vb. gibi lkelerle ayn durumdayd. Krm Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin hkmetine, birka Tatar girdi ve Milli Frka yeniden olutu. Ancak ok iyi grnen ama znde bo olan bu siyas uygulamalar, yerli Tatar halkn madd durumunu daha da ktletirdi. Gruplar, kyleri dolamaya koyuldu. Yeniden yiyecek ve erzak Kuzeye doru akmaya balad, kylden bir milyon vergi isteniyordu ki, bu verginin miktar daha sonra ykselerek 5ten 12 milyona kadar varabiliyordu. Ekmek, kupon sistemine baland ve kii ba drt saatte yenmesi gereken ekmek miktar nce yirmi drt saat iin 300 gram olarak belirlendi, daha sonra da 200 grama drld. Bir ay iin kii bana 1500 gram bulgur veriliyordu, patateste ise bu oran daha dkt. Vergilerini demeyenler veya Bolevik olmayan partilere sempati duyanlar, hi sorgulamakszn ve yarglanmakszn insanlar ldren, eka olarak adlandrlan Olaanst Komiteye arlyorlard. Kurulan Cumhuriyet 75 gn ayakta kalabildi ve bu zaman iinde lkedeki olaanst durum hep devam etti. Yarmada 26 Haziran 1919da Boleviklerden kurtarld. Bu tarihten iki gn sonra iktidara gelen Denikin Ynetimi, yeni siyasetin zn belirledi: Krm tamamyla Rusyaya balanmalyd, zerklii de alnacakt, bamsz yerel hkmetin varlndan sz bile edilemezdi. Asker ynetim, baskc uygulamasna balad: ehir yerel meclisleri ve mahall idare organlar bile datlmt. te o dnemde A. S. Ayvazov, A. zenbal, S. Hattatov, H. apak, A. Bodaninskiy, A. Hilmi vb. gibi nl siyaset adam ve milli kltr alannda byk hizmetleri olan aydnlar gz altna alnd. Onlar, hem htillden nce, hem de Sovyet dnemi srasnda standart olan ayn eyle sulanyordu: Blclk ve de Trkiyeye hizmet etmek. Askere gitmek istemeyenler ve alktan dolay vergisini demeyenler dvlyordu, hatta kuruna diziliyordu. Bazen tm ky halk cezalandrlyordu. lk toplu idam Akuman Kynde yapld, bundan sonra da bu toplu idamlar bir alkanlk haline geldi. Bunlara karlk da blgede yeil-partizan olarak adlandrlan faaliyetler oald. imdi sz konusu eteler, askerlikten kurtulmu genlerden oluan kk gruplar deildi. Ormanlarda byk eteler oluuyordu; bu eteler iyi silhlanmt ve bazen de tecrbeli esk askerler tarafndan ynetiliyordu. 1920 ylnn Mart sonunda General P. Vrangel, Krmn Genelkurmay Bakan ve Babakan oldu. P. Vrangel, Byk Rusyay yeniden hayata geirmek iin Moskovay vurmakla ilgili topik

1327

planlar kurmuyordu. O, Krmda deneylerin yapld bir tr iftlik, rnek bir blge kurmak istiyordu. Bu blge de, ihtillin atelerinin ykseldii ve tm lke iin rnek olacak herkesi ekebilecek bir ahlk merkez haline getirilecekti. Tabii ki bu, babakann emri altnda bulunan insan gcnn imknlar erevesinde ve verilen ksa zaman iinde yaplmas asndan bir topya idi. Ancak P. Vrangel baz planlarn uygulamay baard, bu nedenle de o dnemde Krmda yaayan insanlar ondan iyi sz ederler. P. Vrangel, birok zgrlk iln etti, bunlarn iinde sendika kurma hakk da vard. Ayn zamanda subaylara maa belirledi, onun dneminde yeniden sabun, deri, eker ve tekstil rnleri retilmeye, yurt dndan alet, malzeme ve giysi alnmaya baland. Bankalar yeniden faaliyete geerek ehir fabrikalar sahiplerine ve kyllere kredi vermeye balad. Mal sahipleri, mahsullerini normal bir ekilde satarak, deyebilir durumuna geldi. 1920 ylnn Mays sonunda ise Toprak Kanunu yaymland. Bu kanuna gre ok fazla toprak sahibi olanlardan toprak alnyordu ve bu topraklar onu altran insanlara topran srekli miraslar eklinde datlyordu. 1920 ylnn ayn aynda Krm Tatar temsilcileri Kongresi dzenlendi. Bu kongrenin amac, blgenin kendi kendine ynetilmesi iin gelitirilmesi gereken prensiplerle vakflar, milli eitim, kltr ve dinle ilgili sorunlarn zlmesinden ibaretti. Kongreye katlan P. Vrangelin temsilcisi, Tatarlara kltr ve din alannda blgenin ynetiminin tamamyla kendilerine ait olaca konusunda sz verdi. Bamsz ynetim konusundaki proje hazrlanp yneticilere sunuldu. Projenin onaynn 12 Kasmda yaplmas gerekirdi. Ancak tam ayn gnde Kzlordu, Perekop savunmasn deldi. Krmn son, uursuz ve geri dn olmayan igali balad 3. 1920-1921 Yllar Arasndaki Boleviklerin Diktatrl A. Kzl Terr Sovyet Rusya Krm kesin olarak aldktan sonra Bolevikler tarafndan balatlan terr, 1917 ylna dayanyordu. Bolevik ceza organlarnn yneticisi F. Dzerjinskiy, partinin nefret ve ile ynetilmesi gerektiini belirtti. Lenin, belli bir zaman sonra terrn gc ve katlmnn tevik edilmesi konusunda arlarda bulunuyordu. Bylece hazrlanan toplu katliam kampanyasndaki partinin rol konusunda iki gr belirlendi: birinci gre gre katliamlarn parti tarafndan ynetilmesi gerekiyordu, ikincisine gre ise Boleviklerin rol daha nemliydi; yalnz halk kr bir ekilde yok etmek iin artlar yaratlmas gerekiyordu. 1920 ylnn Kasm ayndan sonra daha ok ikinci uygulama, yani Lenin yntemiyle sorunlara yaklama yntemi arlk kazanyordu. Ynetici, rejimin Krmda katledecei kurbanlarn says 300.000 burjuva, ancak aileleriyle birlikte yaklak bir milyon olacan belirleyince, bu yaklamn z ortaya kar.23 Eer, g etmeye baaramayan Rus burjuvazisinin ve beyaz ordunun temsilcilerinin says 60.000 olduunu gz nnde bulundurursak, genelde yerli halka kar yaplacak olan terrden sz edildii anlalr. Sovyet ynetimi tarafndan terrizmle mcadele etmek iin deil de terrizme hizmet

1328

etmek iin kurulan ve bir mdrlk olan Olaanst Komite (eka) tarafndan uygulanan kurban seme prensibi, yneticilerinden biri olan M. Latsis tarafndan belirlendi. M. Latsis, sana kar herhangi bir sulama olup olmad konusunda aratrma yaplmasn istemiyordu. Sizin ilk greviniz, kiinin hangi snfa ait olduu, hangi aileden geldii, eitim dzeyinin ne olduu ve nasl bir meslee sahip olduu ile ilgili soru sormaktr. Tm bu sorularn, sann kaderini belirlemesi gerekir. Kzl terrn anlam bundan ibarettir.24 Yani bahriye, asker ve iilerden oluan bu kitle, sosyal snf, eitim dzeyi ve meslek adan farkl herkesi fiziksel olarak yok etme hakkna sahipti. Krmda bu sulara drdnc bir su daha ekleniyordu. Bu su farkl bir milli gruba ait olmakt. 1917 ylnn Aralk aynda balayan yerli halkn katliam, 1920 ylnn son baharnn sonuna doru yenilendi ve sonraki ylda younlat. Uygulama, toplu katliam ve soykrm kampanyasyd ve buna benzer dier kampanyalar gibi (Vartolomey Gecesi, Stokholm Kanl hamam (banyosu vb.) dnya tarihinde ayr bir isim ald: Krmdaki Kzl terr. Kzl terr yznden ylda ne kadar Krm Tatarnn ehit dtn sylemek ok zordur. Belgelere gre, Tatarlar ve Ruslar, tutuklanan ve katledilenler arasnda en byk iki grubu oluturur; bu gruplarn says eitti.25 Bu aylarda verilen kayplarn toplu says belgelerde farkldr ve 65.000den (Bu say Bolevikler tarafndan da kabul ediliyor) 120-150.000e (Terr yaayan ve Batya g eden gmenlerin uzmanlar tarafndan ne srlr) kadar deiir. Kk olan Trk halknn kayb, 30.000den 60.000e kadar deiiyor ve bu say Bolevikler tarafndan 1921-1923 yllar arasnda suni olarak yaratlan alktan lenleri iermez. Her iki nedenden dolay lenlerin saysn da gz nnde bulundurursak, Tatarlarn kayb 100-120.000e kar. Kuruna diziliin nasl gerekletiini, idamdan nce ne gibi ikenceler yapldn yazmamz gerekmiyor, bunun iin zamanmz yoktur. dam ve ikencelerle ilgili yalnz istatistikleri vererek yetineceim. damlarn toplu ekilde yapldn kantlayan bilgiler ayr ehirlerle ilgilidir: Akmescitte bir gece iinde 1.800, Keride 1.300, Kefede 400 kii idam edilir.26 1920 ylnn Kasm sonu yirmi drt saat iinde 1.634 kiiyi kuruna dizdiler ve 278i kadar kadnd, iki gnlk ksa bir aradan sonra da 1.202 kiiyi kuruna dizdiler ve bu sefer kadnlarn says 88di vs.27 Burada ilk defa kuruna dizilenlerin toplu mezara gmlme uygulamas denendi ve bu yntem daha sonra Hitlerin celltlar tarafndan da kullanld. Bir ok Tatar erkei tutuklanmamak iin dalara ve ormanlarda saklanyordu. Bu nedenle de 1920-1921 knda, Yeillerin says ykseldi. Onlar, kylerden zorla toplanm ekmei ve dier malzemeyi tren garlarna doru gtrrken, Kzl kervanlarna saldryordu. Krmdaki kylerin nfusu genelde Tatar asll olduu iin, Yeillerin eteleri genelde Tatar kyllerden oluuyordu. Ayn zamanda da bu etelerde, Beyaz Orduda yer alan Rus ve Tatar subaylar bulunuyordu. Bazen kyn tm ormana kyordu, rnein uma, Korbek, Demirci, Sabl kylerinde bu vakalar yaanmtr. Kzlllar, bu kalar nlemek iin rehine tutmak uygulamasna geti. Yeillerin etelerine katlm olduundan phelendikleri kylerde veya ehir mahallelerinde susuz insanlar tutuklanyordu. Tutuklananlar arasnda en byk saygy gren yallar, mollalar ve hatta ocuklar vard. Eer

1329

belirlenen zaman iinde kyden ormana kan partizanlar ortaya kmazsa, rehin kuruna diziliyordu, bazen de tm ky yanma tehlikesiyle kar karya kalyordu.28 Yasa d olmasna ramen Kzl terr, yava yava (Sovyetler Birliinin ayakta kald son dneme kadar kanun bir dzen oluturulmad) bir ereveye sokuldu: terr yznden lenlerin says konusunda bir snr koyuldu. Buna ramen Komnistler, terr Lenin modelinden kartarak yukarda verdiimiz Dzerjinskiy modeline sokmak zorunda kald. damlar ve ldrlmeler zerindeki tekel, tamamyla Olaanst Komite ve partinin dier organlarna aitti. 1921 ylnn ikinci yarsnda kurbanlarn says azalmaya balad, nk tamamyla yapmack, tamamyla sahte olsa bile bir mahkeme faaliyet gsteriyordu. B. Krm zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Kuruluu Boleviklerin rakibi veya dman olan, siyas alanda mcadele edebilecek tm gler fiziksel olarak yok edildikten sonra (halkn dier ksm hakl olarak ok korkuyordu), yneticilerin nnde, elde edilen baary salamlatrmakla ilgili bir grev vard. Amalar, insanlarn girdii siyas hipnozu muhafaza etmekti, nk ancak bu ekilde gelecekte ortaya kabilecek her trl sorun (rnein muhtemel bir milli kurtulu hareketi) ortadan kalkabilirdi. Bunu elde etmek iin takip edilmesi gereken en nemli yol, ekil olarak milli, ierik asndan da sosyalist cumhuriyetler kurmaktan ibaretti. Sosyalist szc, Lenin yanllarnn syleminde hak sahibi olmayan, sosyal ve ekonomik adan hkmete tamamyla bal halkn zerinde kurulacak parti diktatrl anlamna geliyordu. Komnist Tatarlarn Konferansnda Rusya tarafndan igal edilmi halklarn milli faaliyetlerini yok etmek iin Cumhuriyetler kurmak29 taktii kabul edilir. Kurulacak olan cumhuriyetin, onun siyas yn ve devletin yaplandrlmas gibi konular vatandalar tarafndan deil Kremlin tarafndan belirleniyordu. Lenin tarafndan onaylanan programa gre 06.11.1921 tarihinde Akmescitte Birinci Krm Kurucu Kongresi dzenlendi ve bu kongrede yeni devletin kuruluu bildirildi. Rus Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyetine bal bu devletin ad Krm zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetiydi. Devletin anayasas tm Sovyetler Birlii iin rnek olan ayn ablondan ileri geliyordu. Anayasada, etnik, kltr, tarih, gelenek, manev hayat gibi zellikler gz nnde bulundurulmuyordu. Aslnda Anayasann baz maddeleri uygundu, ancak Sovyet ana kanunlarnn zellii bundan ibaretti: anayasann ierdii maddeler iyi veya kt olabilirdi, ancak onlar hibir zaman uygulanmyordu. C. 1921-1923 Yllarndaki Alk Sovyet iktidarnn Krmda uyguland ilk yl srasnda yaanan alk konusu ok genitir. Bu nedenle de al yalnz nedenler ve sonular asndan inceleyeceim: Erzan Krmdan alnp Kuzeye gtrlmesi ile ilgili uygulama, kyly ekmekten ve tohumdan mahrum brakt. Yarmadann depolarnda da hibir ey kalmad. Yarmadadan 2.800.000 pud erzak alnarak, kylerdeki son yiyecek birikimleri de tketildi.30 Kylerin soyulmasnn yeniden yrrle girmesi, aslnda psikolojik

1330

sonular da douruyordu; kyller, 1921 ylnn son baharnda 250.000 desyatina (desyatina-eski Rusyada 1,09 hektar) yerine 80.000 desyatina tarla ekmitir. Aslnda kyller yle dnyordu: Madem ki tm erzamz alacaklar, neden kendimizi zora sokalm, ocuklarn boazn doyurmak iin tohumdan un tmek daha iyidir. Yeni bir takas sistemi uygulanmaya balad Sistemi u ekildeydi: hayvanclk, iftilikle uraan, ekmek, ttn ve alkol reten Krmn en byk blgeleri arasnda dorudan karlkl deiim yaplyordu. Aln ba gsterdii Krmda, yalnz takasa tb olan malzemelerin deil, balk, odun kmr gibi eylerin sat da yasakland. Oysa bu satlar, ekmek retemeyen da ve sahil kylerini alktan kurtarabilirdi.31 Da ve bozkr yollar zerinde ekist ve Asker engeller kuruluyordu ve klar bu ekilde kesilerek kyler tek bana yok olmaya braklyordu. Baka bir ey daha var, yeni Sovyet para birimi dnda olan her tr para geersiz olduundan daha nceden yaplan tasarruflarn deeri dt. Vrangel dneminde toplanan ve hazine depolarnda korunan konserveye koyulmu ya ve konsantre edilmi st rnleri depolardan tmyle alnd. Ttn reticileri iin zel cezalar uygulanrd; reticilerin Vrangel Hkmetinden32 aldklar bor karl ttn Sovyet hkmetine teslim edilmesi gerekiyordu; yalnz Yalta kazasnda 240 ton kuru ttn yapra vard. Aslnda, bu uygulama gney sahil blgesindeki ky halknn geimini salayan tm gelirlere el koyma anlamna geliyordu. Bylece ynetim, alktan insanlar kurtaracak son imkn da yok etti. nk giysi ve baka eyalarn ekmek karlnda takas yasakland. Belli bir gnde Olaanst Komite veya ordu mensuplar bir ky veya bir ehre akn ederek insanlarn yola kmalarn yasaklyordu ve silh tayan ahslar evlere girip, ierde bulduklar deerli eyleri kapnn nnde bekleyen at arabasna ykletiyordu. Alnan deerli eyalar ve malzemeler arasnda yiyecek malzemesi, mobilya, mzik aletleri, kilim, tablo, yastk, battaniye, anak mlek, para gibi eyler vard. Bunun yan sra kylerde st veren hayvanlar, hatta keiler bile kalabalk Tatar ailelerden alnp gtrlyordu. nsanlara iki kat i amar, bir takm giysi braklrd. ki gn sonra silhl kalabalk, baka bir ehir veya kye geerdi ve bunlar bylece devam ederdi. Toplanan eyler ise, ya on binlerce yerli ynetim temsilcilerinin ve korumalarnn beslenmesi iin datlyordu, ya da Kuzeye gnderiliyordu. Alk 1920 ylnn ge son baharnda bagsterdi, 1921 ylnn ilkbaharnda ise ilk alk mezarlklar ortaya kt, nk yallar ala dayanamamaya balad. Alk en youn ekilde kylerde hissediliyordu. lmler, daha ok Tatar aileler arasnda grnyordu, nk onlar Rus ailelerinden ok daha yoksullamt. zellikle ocuklar ok sk lyordu; Dergilerde, Tatar annelerinin len ocuklarnn aclarn seyredemedikleri anlatlyordu: Umutsuzluk iinde olan anneler, ocuklarn boar, tren tekerleklerinin altna brakr, nehir sularna atarlar.33 Ayn nedenden dolay baz kadnlarn ocuklarn uzakta her hangi bir yere gtrp braktklar gibi olaylar da meydana geliyordu. Krmda yetikinler arasnda intihar says ok fazla ykseldi ve bu psikolojik salgn ilk defa Partenitte ba gsterdi, daha sonra da dier kylere de yaylmaya balad. nsan etini yeme olaylar da ok sk grlmeye baland; acdan

1331

ve alktan akln kaybetmi bu insanlar, sk sk kendi kylleri tarafndan ldrlyordu, hayatta kalanlar ise hapishaneye gtrlyordu.34 nsanlar, saylar gittike artan hrsz ve ekyalar yakaladklar takdirde ayn cezay veriyorlard; ldrmeden nce onlara sk sk ikence de uygularlard; kyl aileleri ellerinde son yiyecekten bylelikle onlar mahrum brakp lme itmeye hazrlananlarn bu ikenceleri duyduklar zaman vazgeeceklerini umuyordu.35 Alktan meydana gelen sonular korkutucu idi. Bazen tm sakinler lp gidiyordu. Kk Tarakta ve Byk Tarakta gibi kalabalk kyler 1921 ylnn sonunda artk tamamyla insansz kalp yok olmulard. Bir ok ky evi kapand, bazlar da tamamyla yklm durumdayd; evlerin iinde bin kadar kii ld. Bahesaray yaknlarndaki Salaik kynn sakinleri de tamamyla ld. Baka bir ok blge alktan etkilendi. Sovyet iktidar, aralarnda Krma ait olanlarn da bulunduu mzede sergilenen paha biilmez deerde eserleri yurtdna satarak sorunu zmeye alyordu. Ancak sattan salanan dvizle alnan yiyecek malzemesi, hkmete gre uygun olan yerlere gidiyordu, Krmn yerli halkna deil. Hatta devlet, denmesi gerekmeyen yardmlar reddediyordu. Krmdaki binlerce insann alktan ld ile ilgili haberlerin dnya kamuoyunda alkalanmaya baland dneme kadar bir ok vakfn yardmlar suni olarak engelleniyordu. O zaman bile hem para, hem de malzeme teklifi kabul edilmiyordu; bunlar arasnda gl ocuk yardm kurumu olan Guber Vakf, Werelf, alkla mcadele eden Uluslararas i Yardm, Jojt vb. vakflarn yardm da vard. O zaman bile hem para, hem de yiyecek malzemesi teklif eden pek ok vakfn yardm da kabul edilmedi, rnein Hollandal Danakon Vakfnn yardm geri evirildi. Bunun yan sra yaplan yardmlar, Krmn normal durumuna dnmeden ok nce Moskova tarafndan kesildi, milli yardm kurumu Pomgol ise 1922 ylnda kapatld, oysa cumhuriyet bir yl daha alk ekti. Krmda meydana gelen alk kayplarn arttrmak iinde nlemler alnyordu. Bunlardan birincisi, sakl tarlalar olarak adlandrlan ve kyller tarafndan kk toprak paralarnn gizli ekilmesi ile ilgili uygulamann yasaklanmasyd. Devlete ait topraklarn kullanlmasndan dolay bu yasaklamaya geildii ne srlyordu. Bu tr gizli yerlerde yetimi erzaklar, kyllerin ellerinden alnyordu. Bunun yan sra eskiden Krmda 45 milyon pud tuz birikmiti ve genelde bu tuz Akdeniz lkelerine satlarak dviz elde ediliyordu. imdi Krmllar, Krm ve belki de baka blgeleri alktan kurtaracak byle bir satn tekrar yaplmasn teklif etse de Lenin, byle bir eyin yaplmasn yasaklad: tuz bozulabilirdi, ancak dokunulmas yasakt.36 Vermi olduumuz ve bunlara benzer baka veriler, 1921-1923 yllarndaki aln nceden planlanarak hazrlandn, suni olarak yaratldn gsterir. Bolevikler, bu grevi sonuna kadar yerine getirme imknna sahipti. Bu faciann sonunda yarmadadaki ky halknn says 76.600e kadar, ehir halknn says da 75.500e kadar dt.

1332

Bylece, doal olan nfus artnn kesildiini gz nnde bulundurmasak dahi, Krmllarn toplu says olan 800.000 kiiden, 150.000i akn kiinin kaybedildii grlr. Daha sonra farkl milletlerin ne kadar insan kaybna urad hesapland. Farkl almalarn yazarlar, temel veriler konusunda gr birliine varmaktadr. Ancak bu bir gerektir ki, Krm Tatarlarnn says yaklak %60 veya %70 azald; ayn zamanda da len halkn %75ini Tatarlar oluturmaktayd.37 4. Sovyet Dnemi Gnlk Hayat A. Krm nsan ve Toprak Kylerde ve ehirlerdeki halka uygulanan cretsiz alma zorunluluu, zaman ve arlk asndan farklyd. ehirde yaayan alan snfa ait olmayanlar birka ay iinde yok edildi. Kylerde bu sre onlarca yl srd. Bunun nedeni de undan ibarettir: ehirdeki yabanc snftan ok farkl olan ky yabanc snf, farkl ekilde kendini gsterebiliyordu. Dnk rgat eline bir mlkn ynetimini aldktan sonra ok abuk bir ekilde alanlarn dman olup onlarn zerinde bask uygulamaya hazrd. ehir insan, maalardaki kk vergileri dnda baka herhangi bir vergi demiyordu oysa ayn zamanda kyde angarya olarak ok sayda ar iler mevcuttu; odunculuk, nakliyecilik, ocaklk, inatlk, frnclk vb. meslek alanlarda alma mecburiyeti vard. rnein nakliyecilik alannda cretsiz alma mecburiyeti, ky ekonomisine byk zararlar getiriyordu. Mecbur alma ykmll, kyllerin haftada drt gnn alyordu ve bu, 1861 ylnda yaplan klelik reformundan nce uygulanan alma ykmllnden bile fazlayd. ok kalabalk olan Krmn gney sahilindeki, Krm Tatar kylerinin en byk sknts toprak sorunuydu. 1922 ylnda eski aalarn sahip olduu topran sovhozlar (kooperatifler) ve ortak emee dayanan baka resmi ve yar resmi kurululara datlmas konusunda bir karar kabul edildi. Bu karar, yoksul kylnn topraksz kalaca ve rgat statsnn korunaca anlamna gelir. htillden nce bile Tatarlarn arasnda topra olmayan bir ok kiinin olduu gz nnde bulundurulursa, ok byk olan topraksz kyl kitlesi ayn ekilde kalyordu. rnein, Alutin blgesine ait uma kylsnn %75i ok az toprak sahibi snfna ait edilmiti, %20i de tamamyla toprakszd. Bu durumda nasl olurdu da Gney Sovhoz yaknlarndaki araziler ylesine bo duruyordu?38 Sovyet halk arasnda toprak paylamnn sona erdii Eyll ayna doru, her ey eskisi gibi kalmt. Bu durumun, devlet topraklarna, deerli ve zel rnlerin retildii topraklarn eklenmesi gerekliliine dayanan siyasetten kaynakland partinin belgelerinde mevcuttu, yani parti durumu ok iyi biliyordu.39 Bu arada, bir k yolu vard ve bu k yolu kullanlmaya baland. Krmn cra Komitesi Bakan, Veli brahimov, yarmadann bozkr blgesinde yeterince fazla topran bulunduuna karar vermiti. Bu topraklar yzyllardr hayvanlara gereken otlaklar iin kullanlan, altrlmayan arazilerdi. Veli Bey ok basit bir ema gelitirdi: Dzenli bir iftlie ve tecrbeye sahip, byk bir zevkle mcadele edecek bozkr kyllerine ok daha fazla toprak verilecekti; toprak hi srlmedii iin ok sorunlu olacakt. Buna benzer iftilerin brakaca, evler ile iftlie gereken her tr binalarn

1333

bulunduu eski topraklar, topraksz olan Gney sahili sakinlerine verilecekti. Bunlar, daha kolay bir ekilde adapte olacakt. Ancak sorunun bu ekilde zlmesi, byk ihtimalle iktidar tatmin etmiyordu. Bu ekilde her kyl toprak sahibi olacakt ve bu toprak, yoksul olmayan bir hayat srdrmek iin yeterliydi. Buna benzer bamsz toprak sahiplerini bile sovhozlara ekmek mmkn olmayacakt, kolhozlar, komnler ve baka byk birlemeler sovhozlara nasl ekilecekti. Oysa Bolevikler, bunlar araclyla kyly en ilevsel bir ekilde smrmeyi dnyordu. O zaman V. brahimov plnndan baz blmlerin kullanlmas konusunda karar verildi. Krm bozkrna yaklak be yz bin Rus Yahudisi yerletirilip yarmadann ilenmemi topra onlara verildi. Bu say, bozkr yerleim blgesine dntrmek iin yeterli olmalyd, gerekli olduunda da Filistinden (biraz daha ge Yahudiler gelmeye balad) gnll olanlar arlabilirdi. Filistinden gmen gelmese de, 500.000 kiiden oluan bu Yahudi gmenleri, Krm Yahudi bir Anklava, hi olmasa demografik adan dntrebilirdi (O dnemde Tatarlarn toplam says 200.000den bile azd, hatta Ruslarn says 350.000 idi). Her gmen ailesine 28 hektar toprak verilmesi planland iin, 2,8 milyon hektar gibi fantastik bir rakam ortaya kt. Yarmadada bu kadar fazla ilenmemi, bo arazi yoktu ve 1925 ylnn Mays aynda Moskovaya eski Krm topraklarnn bu ekilde paylatrlmasna kar kldn ieren bir protesto mektubu gnderildi. Sonu olarak 1939 ylnda Krma 20.000den fazla insan yerleti ve bu insanlara 350.000 hektar toprak saland ki, bu toprak tm ky topraklarnn %50sini ayordu.40 Halk toprak yetersizliinden kurtarma teebbs, 1920 yllarnn sonuna doru Krm Tatar liderlerine kar alan mahkemelerle sonuland. Milli amaca en bal kiilerden biri Veli brahimov, anti-Sovyetizm ile suland ve idam edildi. B. Moskova ve Krm; Milli Siyaset ve deoloji Krmn Sovyet dnemi milli politikasnn zelliklerini anlamak iin SSCBnin despotizmini ve totalitarizmini oluturan iki dnemin anlamn ve kronolojisini belirlemek lzm. Lenin tarafndan delillerle teyit edilmi ve denenmi Despotizm, otoriter metotlarn yardmyla kk gruplarla (parti ynetimi) toplumu ynetme amacn tayordu. Bu tr sisteme kar kanlarn, tamamyla yok edilmesi gerekirdi. Despotizm, devletin totaliter modelini kurmak yolundaki ilk aama saylrd. Totaliter sistem, Stalinin bu sisteme gemek iin hazrlklarn hazr olduunu dnd 1930 ylndan sonra oluturulmaya baland. Eski sistemiyle kyaslandnda, bu sistemin fark, tm iktidarn, adliyenin ve soruturmay yrten sistemin tek kiinin elinde bulunmasndan ibarettir. Bunun yan sra gerek dmann yerine objektif kart modeli oluturulmaya baland. Bunlar, snf dmanlar, gizli sulular veya farkl ekilde dnen tehlikeli kiiler deillerdi. Sz konusu insanlarda, hastaln potansiyel taycs olacak belirtiler grnyordu. Zararl veya tehlikeli olduklarndan veya

1334

gelecekte tehlikeli olacaklarndan dolay yok edilmeleri gerekiyordu. Onlar tehlikeli birine dnebilir ya da dnmeyebilirdi. Bunun dnda totalitarizm, herhangi bir rejim deildi, totalitarizm siyasette kendini gsteren dinamik bir harekettir. Rejim, srekli olarak engellerle karlaaca iin, bunlardan kurtulurken her eyi yapma hakkna sahiptir. Dahas da var; bu rejim dmanlarna kar yapmas gereken byle bir mcadele olmadan asla dnlmez. Bu nedenle de Stalinin rejimi baardan baarya kouyordu. Beyazlarla mcadelesindeki baardan sonra, zengin kyl snfndan gelen kalntlara, sonra da Kuzeybat, Ukrayna ve Beyaz Rusyann bat blgelerindeki aznlklara kar kazanlan zafer, daha sonra da Volga boyu, Krm ve Kafkasya blgesindeki yerli halklar snr d etmek iin uygun ortam oluturdu, savatan sonra ise ayn ey Almanlar tarafndan henz yok edilmemi Yahudiler iin de hazrlanyordu. unu tekrar belirtelim ki, tm bunlar uygun ortam olutuunda gerekleiyordu. Krm Tatarlar htillden nce de Rus mparatorluunda istenmeyen ve gvenilmeyen insanlard. Ancak onlar, totalitarizmin gelimi ortamnda objektif dmanlara dnebilirdi. Bir ara (1920li yllarn ikinci yarasnda) onlara dokunulmayacakt, yani yurt dna veya baka yerlere kovulmayacaklard. Onlar zerinde tek bir ekilde allacakt: Tatarlar zorunlu yntemlerle, radikal bir ekilde Ruslatrmak. Yaklak 1928 ylndan sonra, totaliter dnemin arifesinde yava yava baka bir ynteme geilmeye baland: bu yntem aznlklara kar terr ieriyordu. Soykrmn son ve en yksek aamas olan kitlesel srgne, sava yllarnda bavuruldu. Gei dnemi srasnda (1924-1930) yerli halkn Ruslatrlmas gerekiyordu. Ruslatrmak, Tatar halkn dnyada Bolevik-totaliter potansiyelinin tek taycs olan Rus halkna maksimum bir ekilde yaklatrlmas anlamna geliyordu. Bu nedenle de yeni rejime geildikten sonra Ruslatrma hem mmkn hem de kanlmaz oldu. C. Ruslatrma Ruslatrma sreci, yalnz dili deil her eyi kapsyordu. Ruslatrma, aadaki alanlarda gerekleiyordu: Siyas Ruslatrma: Bunun amac geni bir Tatar kitlesini parti ve ynetim organlarna ekmekti. Ayn zamanda halk tarafndan sayg gren ve ulusu kendi yoluna doru gtrebilen Tatar liderleri yok edilecekti. Bylece 1926-1928 yllarnda farkl dzeyde grev yapm olan yneticiler idam edildi: yerel yneticilerden (Muslumov, Fakidov) milli yneticilere (V. brahimov) kadar. Daha sonra Krmda siyas bask uygulamak iin kurulan siyas ubeler ve baka yaplar ok geni bir alanda iletildi (Bu tr kurulularnn toplam says 52 idi, zellikle Kuzeyli proletarya ve Siyas Merkez dare mensuplar olmak zere 1510 kii bunlarda grev yapyordu; 800 kadar Krml da onlara yardm ediyordu). Demografik Ruslatrma: Krm Tatarlar zorla yerlerinden ediliyordu, onlarn yerine de Krml olmayan halklar, genelde Ruslar, bunun yan sra Yahudiler ve ok iyi organize edilmemi bir ekilde

1335

Ukraynallar yerletiriliyordu. Bunun dnda her yl Karadeniz Donanmasnda ve Kara Kuvvetlerinde grev yapan ok sayda terhis edilmi asker ve subay Krmda kalyordu. Demografik siyasetin bir blm de 1930larn banda balayan suni alkt. Bu alk Tatar halknn saysn ok drd. Kltrel Ruslatrma: Bunun amac, geleneksel Krm kltrnn izlerini yok etmekle ilgiliydi. lk bata vergilerle zel zanaatkr ve Tatar sanatnn temsilcilerinden oluan ustalarn birlikleri ortadan kaldrld. Gz gre gre tm sanat dallar yok olup gitti, bunlar arasnda bin yllk gemie dayanan sanat dallar da vard; semercilik, silhlk, demircilik, kuyumculuk. Mzik sanatnn enstrman tr ve repertuar asndan orta derece Avrupai (aslnda Rus) bir gelenee doru gelimesini salyorlard. Gazetelerde zurna ve davula kar eletiriler yaymlanyordu. Yalnz Stalini ve partiyi ven halk airlerinin eserleri yaymlanabiliyordu (rnein Mutlu Halkn arklar kitab, 1940). nl kompozitr A. Rafetovu yok ettiler. Yazarlar birliinde de ayn ey sz konusuydu. Krm Yazarlar Birlii Bakan U. pi Tatar olan her eyle mcadele ediyordu, eski ehir mahallelerinin ve ky kahvelerinin yklmalarn emretti vs. Yer adlarnn Rusa adlarla deitirilmesi ile ilgili uygulama 1920li yllarda balad. Yeni kurulan kylere Rusa isimler veriliyordu, ancak bunun yan sra eski yer isimleri de deitiriliyordu. Hatta bir zamanlarn Yaltas bile Krasnoarmesk oldu. Ancak eski toponimlerin Rus adlaryla tamamen deitirilmesi, totaliter sistemin baarya ulat dnemde, yani 1940ta gerekleti. Mimari Ruslatrma, daha ok ehirleri kapsyordu. Eski binalar, hatta btn mahalleler ykld. 1926-1928 yllarnda Karasupazarnn tm merkezinin yklmas, dnya mimarisinin tarihi asndan bir trajedi saylr. Kylerden en ok bozkrda bulunanlar zarar grd, nk ok korumaszdlar. Yklanlarn yerine gmen tipi evler yaplyordu ve bylece byk ve kk yerleim merkezleri Krma gittike farkl bir grnm kazandryordu. Krm, Orta Rusyada bulunan bir ile benzemeye balad. Ruslatrma her yerde grnyordu, ancak Gney sahil blgesinde ok irkin bir hal almt. Burada, deniz sahili boyunca demiryolu ve gar binalar yapmaya karar vermilerdi. Bu plann gerekletirilmesine kinci Dnya Sava engel oldu, yoksa imdiki Krmn Gney sahili olamazd. Ancak bir ok eyi de yapabildiler; rnein acmasz bir ekilde eski servi aalarn kkten skerek (Stalin bu aalardan ok nefret ediyordu) Rus akaalarn orman ve parklara diktiler. Ekolojik Ruslatrma: Bu kampanya, Krm susuz brakma amacna balyd. Yarmaday gney, scak ve kuru havasndan mahrum brakmak, onun ekosistemini deitirerek Orta Rusyaya has bir ekosistemi getirmek gibi amalara doru gidilmek isteniyordu. Bunun iin de da eteklerindeki ovalara duvarlar ykselttiler, bundan el yapm gller ortaya kt ve bunlar Krmda hibir zaman grnmeyen sivri sineklerin yuvalarna dnt. Bu alanda yaplm ikinci adm da, bozkr blgesinde ok sayda kanal kazmakla ilgiliydi. Ancak kanallardan, hayvanlar iin mkemmel otlarn bulunduu bozkr arazisi tuzland. Ekonomik Ruslatrma: Amac, ev ekonomisi yerine daha byk mesleki kollar yrrle sokarak, Rusya, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliine malzeme vermekti. Bu plan iinde Krm

1336

peynir retilen bir merkeze dntrlecekti. Koyunculuk ihmal edilmi, hayvanlar iin kullanlan ve altrlmayan topraklar srld iin toprak dalm, Krma has bir ok bitki, hayvan, ku ve bcek trleri yok olmutu. Toy kuu yerine daha nce hi grlmemi saksaan kuu, Krm avu kuu yerine kuzey kumru kuu ve baka kular ortaya kt. Dini Ruslatrma: Bu Ruslatrma trnn aklamaya ihtiyac yoktur. Hem cami, hem kiliseleri kapatt gibi mollalar ve Ortodoks papazlar cezalandrlyordu. Ancak buna ramen Krmda onlarca Hristiyan tapnak ve manastr korundu; oysa eski camilerden yalnz birka tanesi korumaya alnd. Bunun yan sra Hristiyan din adamlar hibir zaman mollalarn suland gibi sulanmazd. Mollalar, komu lkeler (yani Trkiye) hesabna casusluk yapmak konusunda suland iin tabii ki onlar cezalandrlyordu. 5. Totaliter Dnemi Srasnda Krm Tatarlarnn Durumu 1930-1933 yllarndaki alk, Krm Stalinin totaliter rejimine aan bir aama haline geldi. Rejim, genel olarak Krm halkn yarmadasndan, hatta mparatorluun Avrupa blgelerinden kovma sreci olarak deerlendirilebilir. Srgn srecinin art arda gelen iki aamas vard ve bunlar ortamn genel durumuyla aklanyordu. Birinci aama (1942 ylna kadar), milletin en iyi temsilcilerinin, halkn liderleri olan ahslarn gerek fiziksel yok ediliini kapsyordu. Bu sre, her ay iinde onlarca, hatta yzlerce Krm aydnnn idama gtrld 1936-1938 yllarnda doruk noktasna ulat. Son darbe, 17.04.1938de gerekleti; Akhisar Hapishanesinin avlusunda daha nce Stalin cellatlarnn bile el kaldrmad Tatarlarn byk bir grubu kuruna dizildi. Bu grubun iinde nl, yalnz tm Sovyetler Birliinde deil tm dnyada bilinen bilim adam, yazar, aydnlar vard (A. S. Ayvazov, O. Akokrakl, U. Bodaninskiy, N. Mamut, S. Hattatov). Bylece yalnz birka dakika iinde halkn manevi kltrnn ba kesilip atld. Krmdan ayrlanlar da kurtulamad, Tatarlar tm Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinde aranyordu ve bulunanlar cezalandrlyordu. Byk bilim adam Bekir oban Zade bu ekilde yakalanp idam edildi. kinci aama, kanl basklarnn kitlesel ve total olmasndan ibaretti ve bu nedenle de soykrm olarak deerlendirilir. Bu soykrm, kinci Dnya Savann ilk aylarnda gerekletirilecekti. Aslnda bu sava soykrm hazrlamt. Savan olduu bir dnemde Kremlinden gelen emirleri deerlendirme zaman yoktu. Ynetim (Devlet Savunma Komitesi), her trl suu ileyebilirdi ve yaptklarnn savan gereklilii olduunu syleyerek hibir ceza almazd. Krm igal iin hazrlayarak, yarmadadan ekmek stoklarn, hayvanlar alp gtrd, malzeme depolarn yakt, dmana braklan Sovyet insanna gerekecek her eyi havaya uurdu. Bu nedenle de Almanlar Krma gelmeden yeniden suni olarak yaratlm bir alk balad. 1942 ylnda geici olarak kurtarlan yarmadann Kerensk ve Tamansk blgelerinde yaayan Tatarlar toplu olarak kovulmaya baland ve bu konuda hibir aklama yaplmyor, hibir neden gsterilmiyordu. Tatarlarn ana ksm ceza

1337

organlar iin ulalmaz bir yerdeydi, bu nedenle de onlarn sras Alman askerleri Kzlordu tarafndan pskrtldkten sonra geldi. 1945 ylnn 18 Mays gn, byk bir trajedinin, Tatarlarn en zntl gn olarak Krm tarihine geti. Tm Krm halk yk vagonlarna bindirilip Orta Asyaya gnderildi. Onlar bo bir bozkra braktlar. Bir yl iinde halkn %46,2si alktan ve hastalktan ld. Bu iddetli kampanyada Krmn Rus asll sakinleri gnll olarak yer alyordu; sz konusu yardmclarn says 20.000 kii kadardr. Silh kullanabilecek herkes bunlar arasnda yer alyordu. Hanln Rusya tarafndan igali yapld 1783 ylnda ortaya kan Krm Tatar sorununun gerekletirildii zld. Geen 160 yl iinde bir ok hkmet, hkmdar, devlet ve ideolojileri deiti. Ancak Ruslarn Krmn Trk halkna olan yaklam asla deimedi. Ruslar, bu insanlar ikinci snf olarak deerlendiriyor ve dnyamzn en gzel kelerinden gitmeleri gerektiini dnyor. imdi rnein, Tatarlarn yars Krma dnd, yars Krma dnemedii iin hl bulunduklar yerlerde srgnde oturuyorlar. Moskova gibi, u anda yarmadann bal olduu Ukrayna da, bu tarih hakszl dzeltmek iin hi acele etmiyor. Susuz olan halkn cezas yarm asrdan fazla sryor. 1 Gaven Yu., Vozniknovenie Krmskoy Organizatsii RSDRP(b), Revolyutsiya v Krmu,

1923, no. 2, 8. 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Rempel L. ., Krasnaya Gvardiya v Krmu, Simferopol 1931, 73. Krishevskiy N. V., V Krmu, Arkhiv Russkoy Revolyutsii, t. 13, M. 1992, 106. Tavricheskiy Golos, 17. 11. 1917. Krm, 11. 11. 1918. Korolyov V. ., Tavricheskaya Guberniya v Revolyutsiyakh 1917 g., Simferopol 1993, 24. Zarubin A. G., Zarubin V. G., Bez Pobediteley, Simferopol 1997, 31. Krmskiy Vestnik, 12. 11. 1917. Priboy, 28. 10. 1917. Bkz. Avdet, 1997, no. 7, 3. Otechestvennaya storiya, 1999, no. 2, 107-113). Yaltinskiy Golos, 04. 01. 1918. Otechestvennaya storiya, 1999, no. 2, 110.

1338

14 15 16

Krmskiy Vestnik, 09. 01. 1918; Priboy, 1918, no. 117 vb. Yujny Vestnik, 13. 01. 1918. Rossiyskiy Gosudarstvenny storicheskiy Arkhiv (daha sonra RGA olan ksaltlm ekli

kullanlacaktr), f. 1284, op. 194, d. 27, ll. 36-37.

17 18 19 20 21

Krmskiy Vestnik, 10. 01. 1918. Krmskiy vestnik, 24. 01. 1918. Bkz. Korolyov V. ., a.g.e., 54. Rempel L. ., Krasnaya Gvardiya v Krmu, Simferopol 1931, 82. Benenson M. E., Ekonomicheskie Ocherki Krma, Simferopol 1919, 14; Garcheva L. P.,

Sozdanie Sovetskoy Sotsialisticheskoy Respubliki Tavrid i Deyatelnost Eyo StKa i SNK, Dnepropetrovsk 1981, 20. 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 Yaltinskiy Golos, 03. 09. 1918. Lenin V. ., Sobr. Soch., 3. bask, t. 25, M. 1936, 511. Krasny Terror, 1918, no. 3. Gosudarstvenny Arkhiv Krma (Bundan sonra GAK), f. R-1260, op. 1, d. 25, ll. 5-68). Melgunov S. P., Krasny Terror v Rossii, M. 1990, 67. zvestiya VRK Sevastopolya, 28. 11. 1920. Melgunov S. P., a.g.e., 70. Krmskaya ASSR (1921-1945 gg.), Simferopol 1990, 248. Usov S. A., storiko-ekonomicheskie ocherki Krma, Simferopol 1925, 261. GAK, f. R-1188, op. 3, d. 188, l. 562 ob.; a.g.e., d. 48, l. 301. GAK, f. R-1188, op. 3, d. 45, l. 112. GAK, f. R-151, op. 1, d. 3, l. 97 ob. GAK, a.g.e., d. 62, l 13; d. 2, l. 63; Krasny Krm, 16. 07. 1922.

1339

35 36 37 38 39 40

Krm, 27. 06. 1926. GAK, f. R-151, op. 1, d. 2, l. 248; f. R-1188, op. 3, d. 188, ll. 367-369). Avdet, 18. 10. 1991; Ves Krm, Simferopol 1926, IV. GAK, f. R-1260, op. 1, d. 38, l. 103. Usov S. A., a.g.e., 16. Berejanskaya B. B., Yevreyskie Kolkhoz v Krmu, Yevrei Krma, Simferopol-

Yerusalim1997, 75; Desyat let Sovetskogo Krma, Simferopol 1930, 33.

1340

Buhara Halk Sovyet Cumhuriyetinde ttifaklarn ekillenmesi / Dr. Suchandana Chatterjee [s.775-782]
Maulana Abul Kalam Azad Insttute of Asan Studes / Hindistan I. Giri Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti (BNSR), Buhara Emirinin 2 Eyll 1920de dramatik ekilde grevden uzaklatrlmasyla 1920de kurulmutur. Kzl Ordu tarafndan bakent Buharann kuatma altna alnmas, Emirin lkeden kamasna ve Gen Buharallarn1 iktidara gelmesine yol amtr. Buhara Halk Cumhuriyeti, 1920-24 yllar arasnda varolmu ve daha sonra Sovyetler Birlii bnyesine dahil olmutur. Buhara tarihindeki bu ksa gei dnemi, Buhara bamszlnn gndeme geldii yeni bir dnemin balangcn gstermesine ramen, elimizde sz konusu dnemi inceleyen yeterli alma bulunmamaktadr. Kuruluu gz nne alndnda, BNSR tarihesine gerektiinden daha az nem verildii grlmektedir. Bu dnem, Emirlik halk iin yeni bir tecrbe olarak, otoriter ynetimden (Emir ve brokrasisi tarafndan temsil edilen) cumhuriyet ynetimine (Gen Buhara liderleri ve halkn iradesini yanstan hkmet tarafndan temsil edilen) gei dnemidir. Olaylarn geliimi ve gen Buhara Cumhuriyetindeki devlet kuruluunu belirleyi eklini anlatan kaynak bulunmamas, literatrdeki ciddi bir eksikliktir. Bu makale, Buhara Emirliinin ilk dnemlerinde, otoritenin tekrar nasl yaplandrldn aratrmak amacyla, yaanan olaylar konu almaktadr. Dnemin belirgin zellii, Buharann olaylarn merkez noktas olmaya devam etmesidir. Buhara iinde ve dnda yeni ittifaklarn ekilleni tarz byk nem arz etmektedir. Bu inceleme, siyasi otoritenin, kendisini Buharada nasl ekillendirdiini anlamak asndan yeni bir k tutmaktadr. Yukarda deinildii zere, Emirin 1920 Eyll aynda tahttan uzaklamas, iktidarn yasal olarak Gen Buharallara gemesi ve Buhara Cumhuriyetinin kurulmas, Emirlik dneminin eski otoriter ynetiminin sona erdiini simgeler. ncelenen dnem, yeni umutlar ve vaadlerin balangcn ve Sovyet Devlet yapsnn arka plann oluturan atmosferi iaret etmektedir. Ayn zamanda eski rejimin pek ok zellii muhafaza edilmitir. Bu zellikler, deiik alternatifleri, deiik ekillerde temsil eden liderlerin tepkilerine de yansmtr. Makalenin inceleme konusu szkonusu alternatifleri incelemektir. Cumhuriyet iindeki fikirlerin farkll pek ok Trkistan liderinin anlarnda da ortaya kmaktadr. Anlar, dnem iinde Buhara liderleri ile olan ilikileri de kapsamaktadr. Yazmalarda, pek ok Buharal liderin, Bolevikler ve Buhara Komunist Partisinin (BCP) st dzey ynetimi arasndaki yeniden yaknlamay onaylamadklar ak ekilde grlmektedir. Liderlerin honutsuzluunu gz nne alrsak, bu dnemi, sosyalizmin Buharadaki zaferi olarak tanmlamak yanl olacaktr. Tam tersine, deiik dzeylerde yaplan mzakereler, dnemin sosyalizme bakaldrlarla dolu olduunun iaretidir. Gndem maddeleri genellikle Orta Asyann

1341

Buharal olmayan milliyeti liderlerinin karlarn yanstyordu. Sz konusu karlar da yeni Buhara Cumhuriyetindeki karar verme srelerinde etkili olmutur. Karar verme srelerinde rol alan Buharal ve Buharal olmayan liderlerin hayat hikayeleri de bu makalenin ana temalarndan birini oluturmaktadr. Liderler genel olarak tm Orta Asyada ve zellikle Buhara evresinde faaliyet gsteren iletiim alarn etkin olarak kullanmay srdrmlerdir. Makalede ele alnan konular, makale ilerledike anlat formunda, byk ksm Gen Buhara lideri (daha sonra Buhara Halk Cumhuriyetinin Bakan olan) Feyzullah Hocayev ve Bakurt milliyetisi Zeki Velidi Togann anlarndan ve Buhara Komunist Partisi gazetesinin Izvestiya Vse Buharskoy Kommunistieskoy Partii raporlar esas alnarak incelenecektir. II. Sovyet Uydusu Olarak Buhara 1920 ylndan sonra bir dizi olay Buhara siyasetinin ynn nemli lde deitirmitir. Emirin ynetimi resmen sona ermi ve Emirlik, Buhara Halk Cumhuriyeti olarak yeniden adlandrmtr. Cumhuriyeti ynetim, Devrimci Komite (Revkom) tarafndan 2 Eyll 1920de kabul edilmitir. Sovyet Halk Komiserlii (Nazirs) oluturulmutur. Komiserlik aadaki yelerden olumaktayd: 1) Feyzullah Hocayev (Dilerinden sorumlu Halk Komiserlii Bakan) 2) Pulatov (Eitimden sorumlu Halk Komiseri). 3) Abdul Muhitdinov (Tarmdan sorumlu Halk Komiseri) 4) Muhtar Sadcanor (ilerinden sorumlu Halk Komiseri) 5) Usman Hocayev (Maliyeden sorumlu Halk Komiseri) 6) Huseyinov (Devlet Kontrolnden sorumlu Halk Komiseri) 7) Ibragimov (Olaanst Komisyondan sorumlu Halk Komiseri) 8) Burhanov (Adaletten sorumlu Halk Komiseri) 9) egabutdinov (Askeri likilerden sorumlu Halk Komitesi).2 Yeni dzenleme, Buharadaki siyasi otoriteyi yeniden ekillendirmi, halk adna hareket eden ve daha sonra eitli nlemlerle glendirilen ve tanmlanan bir yap oluturulmutur. Yeni hkmetin yetkileri arasnda (a) bo arazilerin, su kaynaklarnn ve byk zel mlklerin milliletirilmesi, (b) istimlak edilen arazilerin yoksul kyllere datlmas ve kullanm kyllere ait olmak zere topran verimli ekilde ekilmesi iin yntemlerin belirlenmesi, ve (c) milli eitliin tesis edilmesi bulunmaktayd. karlan kararname ile, tm bo arazilerin, yeralt kaynaklar, su kaynaklar, retim aralar dahil olmak zere eski yneticilerin topraklarnn milliletirilmesi salanmtr. Milliletirilen araziler ve retim aralarnn, kendilerine tahsis edilen yeni arazileri ekmek iin tevik edilen yoksul kyller

1342

arasnda datlmas ngrlmtr. Program, Ekim 1920de Emirin yazlk saraynda toplanan Birinci Buhara Halk Temsilcileri Kurultay (Kongre) da onaylanmtr. Kurultay, cumhuriyetin en st yasama organ olarak tanmlanm ve Halk Komiserlii Konseyi cumhuriyet ynetiminin en yksek yrtme organ olarak kabul edilmitir. Kurultayn onayyla 4 Mays 1921de Buhara Cumhuriyeti ile Moskova arasnda Birleme Anlamas imzalanmtr. Anlama ile, (cumhuriyetin) bamszln ve zgrln garanti altna almak amacyla gelitirilecek ortak plan, ortak liderlik ve yaplacak hazrlklar salamak zere askerisiyasi bir kongrenin toplanmas salanmtr. Yine, anlama ile Rusya Federasyonu, (RSFSR) Buharann bamsz statsn resmen kabul etmi ve yeni cumhuriyetin ekonomik ve kltrel geliimi iin yardm taahhdnde bulunmutur. Anlamann pek ok maddesi (5, 6, 7 ve 8. maddeler) gereince yeni cumhuriyet tarafndan RSFRSden talep edilen ekonomik yardm ile ilgili hususlarda Buharann, RSFRS kanunlarna tbi olmas ngrlmtr.3 Dier maddeler (3 ve 12. maddeler) Buharann askeri adan RSFRSye tbi olduunu gstermekteydi.4 Yeni cumhuriyetin tbi olduu ykmllkler, baz liderlerin, zellikle Abdal Kadir Muhiddinovun houna gitmemitir. Rusya-Buhara Anlamasnn baz hkmlerini liderlerin onaylamamas ve duraksamas zellikle kinci ve nc Buhara Kurultaylar (1921-23) dneminde dikkat eker hale gelmitir. lk kongrede (Eyll 1921), Halk Temsilcileri Konseyinin (Halk vekilleri uras) oluturulmas ve eski Emirliin merkez ve dou ksmlarnda bulunan Basmac topluluklarndan gelen temsilcilerin nc kongrede (Austos 1922) devlet ynetimine katlmnn salanmasyla, lke iindeki asi unsurlarn kontrol altnda tutulmas amalanmtr. Muhalefet zerindeki kontroller, nc Kurultayda (a) Emir hkmetinin tm eski yneticilerini ve st snf oy hakkndan men eden anayasal bir deiiklik (b) Bakanlk sekreteri olan Fitrat tarafndan desteklenen, lke iinde ve dndaki kar-devrimciler hakknda su duyurusunda bulunulmasyla daha dolaysz hale getirilmitir. Trkistan, Buhara ve Hiva ekonomilerini Sovyet modeli etrafnda birletirmek amacn gden Orta Asya Ekonomik Konseyinin Eyll 1923te kurulmasyla, harekete souk bakmakta olan liderler hareketten tamamen uzaklamtr. Bunu takiben, Buhara ve Hivadaki milli ihtilaflar adyla anlan hareketleri kstlayc ynde nlemler alnmtr. nlemler arasnda, belirlenen hareket izgisi dorultusunda davranmayan Buharal komunistlerin uzaklatrlmasndan sorumlu olmas planlanan, Takentteki Orta Asya Brosunun kurulmas da vard.5 Bu sebeple, Buhara siyasetinin bamszlktan hemen sonra kutuplamas su yzne kmtr. Bakan Feyzullah Hocayev tarafndan ynetilen en popler grup, cumhuriyetin kesin olarak Moskovann korumas altnda kurulmasn desteklemekteydi. Muhalefeti temsil eden dier grubun liderlerinin ou, Sovyet modelinin dnda kalan yeni alternatiflere taraftardlar. (Basmac hareketinin

1343

efsanevi kaleleri olarak tannan cumhuriyetin dou vilayeti liderlerinin deiik niyet ve tutumlarn temsil etmekteydi). 1921-23 tarihleri arasnda vuku bulan bir seri olay, Buhara liderliinde bir ayrm ortaya karm ve Gen Buharallar arasndaki grup kimlii mitine son vermitir. Grup, Buhara Komunist Partisinin sac ve solcu yeleri olmak zere ikiye ayrlmtr. 1920-23 tarihleri arasnda iki partinin yeleri arasndaki ayrlk aa kmtr. Ayrca Feyzullah Hocayev gibi zengin karakul tccarlar tarafndan temsil edildikleri iin solcu yeler veya Revkom, erevesi Rus Komunist Partisi tarafndan belirlenen ana gr temsil eden siyasi gre dahil olmulard. Ayrlk geniledi ve kinci ve nc Buhara Kurultaylarnn (kongreler) toplanmasyla, 1921-1923 yllar arasnda ittifaklar yeniden ekillendi. Revkom sosyal adalet ve yapsal deiimleri ieren Bolevik prensiplerine doru ynetirken, dier Gen Buharal liderler hareketsiz kalmlardr. Sovyet hegemonyasndan kurtulmak isteyenler Abdul Kadir Muhiddin, Buhara Komunist Partisinin (BCP) Yrtme Komitesinin ilk bakan ve halefi olan Usman Hocaolu (Hocayev) idi. Muhiddin, Buharadaki Sovyet askeri varlna kar kmaktayd. Hocaolu (Hocayev) gre ise, Komunistler Dou insannn milliyeti taleplerine tolerans gstermeliydi. Her ikisi de RSFSRnin, dnda olan cumhuriyetlerin ilerine dorudan mdahalesine kar kmaktaydlar. Tam bir fikir birliine ulalamad mevcut durumda, siyasi stratejilerin yeniden yaplandrlmas zaman gelmiti. III. Buhara Halk Cumhuriyetinin Anlatlmam Hikayesi: 1921-1924 Arasnda Yeni ttifaklarn ekillenmesi Sz konusu dzenlemeler, yllar iinde aa kt. 1921-1924 arasndaki drt ksa yl, liderlerin farkl gr alarna ramen, karar alma sreci ve Buharada bamsz bir politik birlik oluturma giriimleri asndan nemlidir. Sz konusu konjektr nedeniyle, Trkistan Cumhuriyeti ve RSFSR ile entegrasyon uzun bir sre mmkn olmamtr. Bu sre iinde bamszlk kavramnn nasl taban bulduu, Buhara liderliine nasl yeni ynler verdii ve Bolevik Devletine yeni bir tehdit oluturmas incelenecektir. Sz konusu tehditin nemli bir ksm (ve Buhara bamszlnn temelleri), Buharal aydn ve politikaclarn ya lehte cevap verdii ya da hareketlerini kontrol etmeye almadklar gizli gruplardan kaynaklanmtr. Bu durum, yakn gemite dikkati eken ve 1921-1923 senelerini kapsayan anlarda da yanstlmtr. Ayrca, anlarda Trkistandaki Mslman milliyetileri ile pekitirilen balar ve faaliyetler hakknda ilgi ekici deliller bulunmaktadr. Bir Bakurt milliyetisi olan Zeki Velidi Togann6 hatralar zellikle dikkate deerdir. Boleviklerden balarnn kopmasndan sonra (Bakurtlara verilecek zerkliin nihai kapsam ve Mslman Rusyann gelecei konusunda Boleviklerle fikir uyumazlna dt), Togan,

1344

Trkistandaki milliyetilerle gizli temaslar kurdu. Hatralarnda, Togan 1920-1921 yllarndaki Gen Buhara liderleri ile gelitirdii yakn balara iaret etmektedir. Togan, o sralarda, Kuzey Buharadaki Horgo kynde blgedeki casusluk ve dier hareketleri izlemek iin bulunmaktayd. Revkom liderleri Buharada yetkili olduktan sonra, liderlerle gn gnne temas halinde oldu. Togann bahsettii liderler: Feyzullah Hoca (Hocayev)- spolkom (Yrtme Komitesi) Bakan. Togan, bu kiiyi Almanca ve Rusay iyi bilen ve Buharal hocalardan zengin bir tccar aileye mensup olarak tantmaktadr. Mirza Abdul Vahid Burhanov- 1919 ylnda Buhara Komnist Partisi lideri ve 1920 ylnda Buhara Revkom yesi. Muhiddin Mahdum Hakim Olu- 1919-1920 yllarnda Eski Buharada Cadid lideri. Mslman asilerle ilikiye girdii ve Basmaclara yardm ettii iddia edilmektedir. Abdulhamid Arif- Buhara Milli Savunma Naziri (Komiser). Bir Buhara klak ky olan Kakutivanda doup bym ve Tatar talebeler arasnda eitilmitir. Arif, 1920 senesi ortalarndan itibaren Emire kar hareket oluturma amacyla, Buhara ve Trkistanda ekillenen gizli anlamalarda kilit rol oynayan, etkili bir askeri kimliktir. Mirza Abdul Kadir- Buharadaki spolkom (Yrtme Komitesi) lideri. Feyzullah Hoca (Hocayev) gibi Rusay iyi konuan asil bir aileye mensuptur. Kar Yulda- Eitim Bakan ve 1920 Eyllnden itibaren Buhara Komnist Partisi yesi. Usman Hoca- Revkom yesi ve Eitim Bakan. -Kasm eyh- stanbulda eitim grm Dileri Bakan. Buharada Fars-Trk eitimi veren sz sahibi bir Buharal aydndr. Daha sonra, Buharann Afganistan Bykelisi olmutur. Muin Can- ileri Bakan. Anlar, bu gibi liderlerle Togann ilikilerinin tarzn ortaya koyarken, bu ilikilerin oluumunu ve Buhara liderliinin jeopolitik konum asndan izledii yn nemli, ancak olaand bir perspektiften gstermektedir. rnein anlarda, Gen Buhara liderlerinin Bolevik desteine kar duyduklar ihtiyacn yansra, Trkistan blgesinin tamamen bamsz olmas fikrinden olduka etkilendikleri aka grlmektedir. Buhara Emirinin azledilmesinden en az bir sene nce (1920 yl civar), anlan liderler, Buhara Emirlii dndaki milliyetilerin yeterli askeri destei ile Buhara Halk Ordusunun kurulmasnda etkin rol oynamlardr. Fergana ve Kazakistanda etkili haberleme alarna sahip Bakurt milliyetileri, gizli ekilde Buharaya girmilerdir. Buhara ve Bakurdistandaki devrimci komiteler, eski Emirlik yerleimlerinden olan Kar, arisabz, Nur Ata, Guzar ve Kerminede ana karakollar olan bir Trkistan ordusu kurma niyetindeydiler. Tm gruplarn ortak milis hareketinin plan;

1345

Emirlikte isyan karmak ve Emiri tahtndan indirmekti. Amalar; Ruslarn, bakenti kuatma plann sabote etmekti. Oluturulan planlar,7 Buharal devrimcilerin yansra, Togan gibi milliyetilerin de Buhara konusunu, Trkistann bir i problemi olarak yorumlama konusunda benzer grler tadklarn gstermektedir. Tm bu liderler, Buharada bir askeri Bolevik darbesi fikrine kar olup, Trkistandan alternatif destek toplamay denemilerdir. Takent, Fergana ve Buhara, bu tip askeri hazrlklarn yuvas olmutur. Askeri hazrlklarn amac; sadece Emiri uzaklatrmak olmayp, ayn zamanda Emirlik ve evresinde istihbarat a kurarak, Buharadaki Sovyet ordusuna kar koymak olmutur. Sz en ok geen Buharal lider olan Muhammed Arifin Bakanl, Bakurt milliyetilerinin arsna acilen cevap vermitir.8 Muhammed Arif, gvendii Trk yzbas Ali Rza Biemi Buharadaki Buhara milislerine istihbarat eitimi vermesi iin konulandrmtr. Jurnalciler arasnda Buhara, Kargo ve Emirin sarayndaki (Sitara-i-Mahi Khossa) casus slerine rapor veren Trkmen Kakacan Berdiyev, Ala destekisi Hayreddin Baglanbayev ve Muhtar Avezov gibi dierleri de bulunmaktayd. Togana gre, deiik amalar olan yerli grup ve kiileri birletirmek olduka zordu. Bu alternatifin gerekleememe sebebi, Takent ve Buharadaki yenilikiler arasnda bir birlik olmamasyd (Takentte Mnevver Kar ve Buharada Feyzullah Hocayev). Kongre bakanl konusunda, Buharallar arasnda, Feyzullah Hocayev ve Abdul Kadir Muhiddin arasnda bile, nemli farklar bulunmaktayd. Abdul Kadir Muhiddinin adayln destekleyen Trk delegeler, Dou Buhara temsilcisi Usman Hoca, Ala Orda temsilcisi Dina ve Afgan Konsolosu Abdul Rasul Hana, almalar kanun d olduu iddia edilen Sadreddin Ayn tarafndan iddetli olarak muhalefet edilmekteydi. (Byk ihtimalle Togan, Feyzullah tarafndan da bahsedilen Eski Cedidler veya saclar ve Gen Buharallar veya solcular arasndaki mcadeleden bahsetmektedir).9 Buharadan Feyzullah Hocayev ve Hivadan Molla Bekcan arasnda da zt grler bulunmaktayd.10 Togana gre, liderlerin gr ayrlklar sebebiyle Trkistandaki askeri birlik yenilmitir. Bolevizme kar alternatif oluturmak iin en nemli frsat, Buharadaki blnm liderlik doas sebebiyle karlmtr. Ancak, 1921 ylndan sonra Trkistan ve Buhara liderleri arasnda heyecanl bir siyasi hareket olduu gerei yadsnamaz. Togann kitab Buhara Halk Cumhuriyeti liderlerinin, Trkistan iindeki bir ok alternatife nasl tepki verdiklerini gstermektedir. Bu alternatifler, cumhuriyetin bakenti olan Buharada younlam olan bamszlk hareketleriydi. Liderler, Buhara ehri tarafndan sembolize edilen kltrel mirasn koruyucular gibi davranarak, Emirin ynetimden ekilmesinden sonra bile gcn yine bakentten yayld gereini gstermeye altlar. Eski otoriter yapnn yok olmas, Buharadaki siyasi birimin dalp gittiini gstermemektedir. Aksine, Gen Buharal liderler ehrin zaferini ebedi klmaya almlardr. Buhara miras, ynetimde Emir ya da Gen Buharallarn olmasndan bamsz olarak, dier kuaklar iin sregelmeye devam etmitir. Dolaysyla, Emirin ynetimden azlinden sonra, Buharada siyasi otoritenin olmadn ve Boleviklerin de bir siyasi boluk ortamna pratik olarak girdiini sylemek gln olur.11 Makalenin merkez noktas, otorite snrlarnn zaman iinde

1346

deitiidir, fakat Buhara kendine has nem tamaya devam etmitir. Emirlik ya da Halk Cumhuriyetinin ne kadar sre varolacan belirleyen sosyal gler Buharada iyice yaplanmtr. Gen Buharallar, Emirin gidiinden sonraki sosyalist deiim rzgarna kendilerini kaptrmlar ve sovyet klavuzlarnn izgisine ayak uydurmulardr. Belki de bu yzdendir ki, Feyzullah Hocayev gibi kiiler, Togan tarafndan idare edilen gizli gruplarla yakn ilikiler kurmu olan Muhiddin gibi muhalif liderlerle aralarna mesafe koymulardr. IV. Togan ve Enver Paann Karlamalar Togann hatralar, Trkili Trkstan ve Hatralar, blgedeki komplo efsanesini

lmszletirmitir. Bu hatralar, anti-Sovyet rgtlenmelerin ve komplolarn kaytlardr. Daha sonra anlar dzenleyerek, Sir Olaf Caroe,12 R. G. Landa13 ve H. B. Paksoy14 gibi tarihiler, Togann, Trkistan ve Buhara liderleri arasnda bir alternatif hissini yeniden canlandrmaya alan kii olduunu gstermeye almlardr. Sovyet propagandaclarna gre, hem Togan hem de Enver Paa 1920den sonra Boleviklerle ilikilerini koparm ve Buhara ve Ferganada desteklenen komplolarla devrimi iten sabote etmeyi planlamlard.15 Bu yerler, Togan, Enver Paa ve Cemal Paann maceralarnn Basmac hareketiyle (yerel kabile ayaklanmalar) ilgili olarak incelendii blgeler olmutur. Bu blgedeki Basmac asileri, eski yerleik otoritenin haklarn yeniden tesis etmeye alm ve komu Afganistana snm olan Buhara emirinden yardm almlardr. Tm blge eski asker kkenli olan ve Trkiyenin Birinci Dnya Savandaki yenilgisinden sonra ngiliz emperyalistlerine kar Douda kaybedilen topraklar geri alma doktrinini yaymaya alan Trk ajanlarna almtr. Trk ajanlarn ilk hedefleri Boleviklerle mttefik olmak ve ngilizlerden intikam almak olmutur. Trkistandaki araclar ise tm blgeyi iyi tanyan Togan gibi Bakurt milliyetileriydi.16 Moskova, ironik bir ekilde, blgedeki kariyerlerine Bolevik korumas altnda balayan ve ngilizleri Afganistandaki kendi kuzey-bat cephelerinde keye kstrmak greviyle gnderilen komplocular besleyen yer haline gelmitir.17 Daha sonra Moskova, Trkistan milliyeti hareketini ynetme eilimi iinde olduu iin Toganla kurmu olduu tm ilikilerini resmi olarak sona erdirmitir. Boleviklerden kopma Togan serbest brakm ve Togan tm zamann ve enerjisini kendi tabiriyle Gizli Organizasyona adamtr.18 Daha sonra Buhara Cumhuriyetine yerlemi, oradaki ve Trkistandaki sosyalist partilerle ve zellikle Cedid Terakkiperver ve Erk ile iliki kurmutur. Hedefi, bu partileri Rus Komunist Partisine kar bir alternatif olarak desteklemek olmutur. Bu amala, Buhara hkmeti iinde gayretle mttefik yaratmaya almtr. Togan, Takentti hareket noktalar olarak semi Trk milliyetileri olan Enver Paa ve Cemal Paann yardm ile Buhara Cumhuriyetindeki, birbirlerinden farkl gruplar birletirmeye almtr. Cemal Paa, Moskovadan Takente Austos 1920de gelmi ve slami Devrimci Hareketi balatmak amacyla Kabile gitmitir. Amac, Afganistandaki ordular organize etmek, zmnde tam bir baar salayamad Trkistann problemlerini Kabilden halletmektir. Osmanl askeri kahraman ve Birinci Dnya Savandan sonra srgne gnderilmi olan dava arkada Enver Paa ise, Buharaya 1921in sonlarnda, Trkistandaki Sovyet hkmetine hizmet etmek amacyla gelmitir. Ancak varnn

1347

akabinde (zaman zaman Kabilde bulunan)

Toganla grmelere balam ve dou Buharada

Basmac hareketine liderlik etme konusundaki niyetini bildirmitir. Togan, Enver Paa ile yapt grmede, Enver Paa tarafndan ortaya atlan fikirden memnun kalmamtr, nk zerklik ve bamszlk gibi konularn, Trkistann iileri olduunu ve bu konularn Paa gibi bir yabancya deil Trkistan milliyetilerine braklmas gerektiini dnmekteydi.19 Togan, Enverin mdahalesinin taktik bir hata olacandan ve 1918de Orta Asyaya ngilizlerin askeri mdahalesinden beri kaytsz kalan Rusyadaki Kzllarn ve Beyazlarn tepkisini alacandan emin olmutu. Togann Enverin mdahalesinin kendisinin Trkistan milliyeti hareketini ynetme planlarn da tehlikeye atacandan korkmu olmas muhtemeldir. Bu kayg, Togann Envere Trkistan dnda bir yerden hareketi ynetmesini, rnein Afganistandan ynetip, ran gibi lkelerden yardm almaya almas ve daha sonra Buharaya dnmesini salk vermesinde de aka grlr. Byle bir neri, Enver Paann Buharadaki ateli hareketten uzun bir sre uzak kalmas gerektii imasn iermektedir. Enver Paann geliiyle tm askeri harekat zerinde sahip olacan varsayd kontroln Togann houna gitmedii aikardr. Honutsuzluu anlarnda aka grlmektedir. Ancak, Togann muhalifini kstlama ve kendi otoritesini kurma plan, Trkistan hareketine Enverin liderlik etmesini isteyen baz saygn aydnlar ve nfuzlu Gen Buhara liderlerinin kar koymalar nedeniyle baarl olamamtr. Bu kiiler arasnda Buharadaki Dileri Bakan Kasm eyh, Feyzullah Hoca ve Hac samnn ezeli rakibi Mirza Abdul Kadir de bulunmaktayd. Ad geen kiilerin tamam, Enverin Buharaya geliinin herkes tarafndan faydalanlacak ok elverili bir zaman olduunu dnmekteydi.20 Charjui ve Burdalik (Afganistana yakn) da bulunan slerden Envere yardm salanmas aka karara balanmtr. Bundan sonra Togan, mttefiklerini yeniden birletirmeye girimi ve Trkistan Milli Birlik Derneinin himayesi altnda Buhara Cumhuriyetinde askeri hazrlklarna balamtr. Dernein, Kari, ahrisabz ve Guzarda komuta merkezleri bulunduu ve Zarafandaki Basmac hareketini organize ettii bilinmektedir.21 Buharadaki Gijduvan ve Bobkent heyecanl askeri kazrlklarn merkezini oluturmutur.22 Semerkant ilesindeki Basmac gruplaryla baka ilikiler de kurulmutur, aralarnda en tannm olanlar Bahram Bek ve Ail Bektir. Bahram Bek Tacik, Ail Bek ise Naymann zbek kabilesi kkenliydi. Trkistan, Buhara ve Hiva Milli Ordular Komutan, payesini kuanm olan Enver Paa Ahund Yusuf Talibzade, Ail Bek ve dierleri olmasna bakmakszn Basmac kabile reisleriyle yaplan tm sahra operasyonlarn ynetmeye almtr. Kilit roldeki mzakereciler dnda, d destek ngiltere, Fransa ve Afganistandan salanmtr. Bir Kzl Ordu yayn olan Voyenniy Rabotnik Turkestana (1922)a gre, Enverin birliklerine srekli olarak ngiliz cephanesi temin edilmekteydi.23 Rivayetler, ngilizlerin, asilere Akabatta bulunduu sylenen Enverin vey kardei Nuri Paa kanalyla destek verdii zerinde odaklanyordu.24 Hatta Afganistann bile asilere yardm ettii iddia edilmitir. Buharadaki Afgan bykelisi Abd al Rasul mzakerecilere elilikteki grmelerde elik etmitir.

1348

Yeni Buhara Halk Cumhuriyeti iinde ve dnda iktidar iin mcadele edenler arasndaki ilikilerin ve balantlarn doas buydu. Anti-Sovyet gruplarn amac, sosyalist yeniden yaplanmaya kar bir alternatifin mmkn olduunu vurgulamakt ve bu gr Buhara Halk Sosyalist Cumhuriyetinin 1920-23 yllar arasnda karlat en nemli tehditti. V. Kurbailer: lmszletirilmi Kahramanlar m Yoksa Malup Olmu Asiler mi? Tutarl liderliin olmamas sebebiyle tehdit pek korkutucu olmamtr. Yol gstericileri olan Togan ve Enver Paa, yerel liderler olmadklar ve geni tabanl halk desteinden yoksun olduklar iin dezavantajl konumda kalmlar, dolaysyla, temsil ettikleri bak as ksa zamanda kaybolmutur. Buhara hkmetinin, yerel ayaklanmalar bastrmak iin Kzl Orduya verdii destek sayesinde, isyan askeri olarak zaptetmek kolay olmutur. Buhara Cumhuriyetinden alnan resmi izinle, Sovyetler, Trkistan Komisyonunun direktifleri uyarnca, askeri operasyonlarn Emirliin dou kesimlerinde yapmay planlamlardr. Buharadaki durumla ilgili olarak Trkistan likilerinden sorumlu Komisyonun sunduu verileri incelemek iin oluturulmu olan zel komisyon sratli bir ekilde hareket ederek ncelikle Basmac hcre ve faaliyetlerini yok ettikten sonra, Buhara, Fergana ve Trkistann dier blgelerindeki Basmac liderlerini devre d brakmtr.25 Plan, Basmac asilerinin kkn kazmak zerine oluturulmutur (Buhara Emirinden askeri birlik ve mali destek alanlar) ve onlar destekilerinden, Basmac ve Trkistan partileri arasnda anlama mzakere eden Togan ve dier Bakurt ve Tatar aktivistlerinden, uzaklatrmakt. Asilerin yokedilmesi ile hkmetin, Basmac hareketinin bandaki liderlerin yok edilmesi gereken haydut ve ekya olduklarna dair yapt propaganda e zamanl olarak devam etmitir. Sabotaj ve ekyalk hareketleri Kzl Ordu yayn olan Voyenniy Rabotnik Turkestana ve Voyennaya Msla konu olmutur. Basmac kelimesi Sovyet askeri tarihinde kk drc bir anlam kazanmtr. Revkomun st yneticileri Buhara ve evresindeki ekyalk ve komploculuu yok etmekle uramlardr. Togan ve Enver Paann uzaklatrlmas, Buhara Bakan Feyzullah Hocayev tarafndan dikkatli ve hesapl bir ekilde yaplmtr. Hocayev Moskovadaki Komunist Parti merkezi tarafndan Validovinadaki tehlikeli durum hakknda uyarlmt. Buna gre, Hocayev, Sava Bakan olan Muhammad Arife Kari, ahrisabz ve Guzardaki asi hareketlerini yok etme emri vermitir. Togan tarafndan ele geirilen istihbarat kaynaklarna gre, Moskova Trkistandaki bilinen yeleri saf d brakmak iin nlemleri arttrmaktayd. Tutuklanmaktan veya ldrlmekten kurtulmak iin, Togan da dierleri gibi, daha sonradan anti-Bolevik hareketilerin beii olan Takente kamtr. 1922 ylnn sonu itibariyle hepsi Almanya, Fransa ve Trkiyede snacaklar daha gvenli yerler aramaktaydlar.

1349

Trkistan terketmeyenlerden biri de, eski Buhara Emirliinin dou kesimlerinde, Bolevikler tarafndan yenilgiye uratlm olan Enver Paayd. Kzl Ordu tarafndan izi srlerek geldii Baljuanda ehit oldu. Hatas, ayn devlet vatanda olmak ve zerklik gibi zgr hayallerini paylat, dalm Basmac zmrelerini (Irga Bey, Madamin Bek ve er Muhammad) birletirmekteki baarszlnda yatmaktadr. Dierleri ise 1920-23 yllar arasnda Afganistanda yerleen eski Buhara Emiri Said Amir Alim Han etrafnda birlemilerdir. Tahttan indirilen Emirin Dou Buharadaki snanda ne gibi faaliyetlerde bulunduu ve Match bekdom26larn kurbailerine yaylan hareketi iin nasl yardm teklif ettiine ilikin bir yk vardr. 1921 yl boyunca Basmac kabile reisleri Abdul Kahar, Hal Hoca direnilerini Buhara ve evresinde kurmulard. Dalk blgeyi adamakll bildikleri iin Afganistana kamlar ve Buhara-Afgan snrnda direnii srdrmeleri iin adamlarn datmlardr. Sovyet literatrnde az nem atfedilen Basmaclk bir rgtl direni27 durumunu ifade etmektedir. Buna ek olarak, tehdit, Dou Buhara Emirliinin Lokay vadisinden gelmitir. Burada yeni Basmac liderleri Ibrahim Bek (Lokayden), Firzail (Karateginden) Rahman Dahto, Nurmat Ali, Amlan Pavlan, Yar Muhammad ve Hac Sami idi.28 Moskova, (a) Basmac liderleri pasifize etmek ve (b) yokluk iinde ve baarsz olmalar iin, bir ara tedbir olarak, onlar askeri adan boyun edirmeye almtr. Bu hususta baar ancak Buhara Halk Cumhuriyeti hkmetiyle yaplan mzakerelerden sonra salanabildi. VI. Sonu Makale, aratrma konusu olan dnemin iki ynne dikkat ekmektedir a) bir Sovyet uydusu olarak Buhara ve b) bamsz bir Buhara. Balangta bakan Feyzullah Hocayev ekonomik reorganizasyon programlar ve kur a ile, ulam sistemleri, telekominikasyon, sulama, ticaret, tarm ve planlama ile Buhara ekonomisini Sovyet ekonomisiyle birletirme ve entegre etmeye alt. (tuhaf bir eliki olarak, 1922 ylnda, ekonomik konular Sovyet makamlarla Hocayev arasndaki mnakaalarn temelini oluturmutur). Buhara ayn zamanda cumhuriyetilik, kendi kendinin hkmeti olmak ve bamszlk konularnn da Sovyet Devletinin otoriterliine kar temsil edildii bir sava arenas halini muhafaza etmitir. Muhammad Arif ve Muin Can gibi liderler, Hocayevin Buhara Devletini siyasi ve ekonomik olarak entegre etme almalarna srekli olarak muhalefet etmilerdir. Bu iki ynden nc bir yn kmaktadr -Gen Buhara liderlerinin verilmi bamszlk erevesi iinde, kendi bireysel kontrollerini uygulama yntemleri farkllk gstermitir. Bu liderlerin byk bir ksm 1924e kadar yeni ittifaklarn ekillenmesinde etkili olan eitli alternatiflere cevap vermilerdir. 1 Gen Buharallar, Buharann entellektel ve tccar ailelerini temsil etmekteydi. Gen

Buhara hareketinin kkleri 1900 yllarna gitmektedir. Daha evvel ise Buhara entellektellerinin snrl bir etkisi vard. Tartmalar Buharadaki otoriter dzenin eletirisi zerinde younlamaktayd ve arkada toplantlar ile snrlyd. 1905ten sonra Buharal entellekteller Takent, Fergana, Semerkant ve Kazan gibi Buhara dndaki yerlerle temasa getiler. 1910 ylna kadar belli bir dzeyde siyasi birlik etkisinden sz etmek mmkn deildi. O zamanlarda, rkat- Buhara-i arit Birlii (Aristokrat Buhara Birlii) kanalyla entellekteller Kazan, stanbul ve Semerkanttaki geni irtibatlar sayesinde

1350

daha sonra kurulan Gen Buharallar Partisinin temellerini attlar. Gen Buharal organizasyonu ekillendi ve Buharal entellekteller arasndaki belli bir grup kimlii de yine bu ge dnemde grnr hale geldi. 2 3 Faizullah Khojaev, K Istorii Revolutsii v Bukhare, Tashkent, 1926, s. 76. Soyuzni Dogovor Mezhdu Rossiskoi Sotsialistichskoi Federativnoi Sovetskoi Respubliki I

Bukharskoi Sovetskoi Respubliki, 4 Mart 1921, Dokumenty Vneshnei Politiki SSSR, Tom Tretyi, 1 Iulya 1920 gody, Gosudarstvennoe Izdatelstvo, Moskova, 1959. 4 5 A.g.e. 1922-23 arasnda yaplan temizlik operasyonlar, Buhara Komunist Partisinin yaklak

15000 yesini yok etti. Srgne gnderilen tannm Buharal liderlerden birisi de Usman Khojaevdi. R. Vaidyanath, The Formation of the Soviet Central Asian Republics: A Study in Soviet Nationalities Policy, 1917-1936, Delhi: Peoples Publishing House, 1967, s. 134. 6 Hatralar (Trke), stanbul, 1969. 1997 ylnda Moskovada Rusaya Vospominaniya

adyla tercme edilmitir. Anlar, ilk defa ngiliz tarihisi Sir Olaf Caroe tarafndan The Soviet Empire: Stalinism and the Turks of Central Asia, London: Macmillan, 1967 adl kitabnda referans olarak gsterilmitir. 7 Planlarn detaylar Togann Vospominaniya, Moskova, 1997 adl kitabnda, s. 272-292

anlatlmaktadr. 8 Bu balamda, Gen Buhara Partisinin gndemi konusunda Faizullah Khojaev ile Arif

(Arifov) arasnda olan tartmalara dikkat etmek nemlidir. Faizullah Khojaev, K Istorii, s. 59. 9 10 Faizullah Khojaev, K Istorii, s. 30-52. Bu iki lider, ayn kuan zt karakterlerini yanstmaktayd ve her ikisi de d mdahalelere

deiik sebeplerden dolay kar kmaktayd. Khojaev, zengin bir tccar ailesinin olu olarak hem halkn hem de Buharadaki yeni durumda Sovyetlerin tercihiydi. BNSRde Sovyet karlarn gzetti. Buharadaki tm organize almalar yrtmek iin Sovyetler, Khojaevler gibi zengin tccar ailelerin yardmna bavurmak zorundaydlar. Bu yzden, Faizullahn Sovyetlere yaknlamas ve kendi yurttalarndan uzaklamas doald. Baz yoldalarnn kariyerlerinin mahvna bile sebep oldu. Buna ramen, Togana gre, Buharadaki insanlarn Khojaev gibi liderler ile temsil edilen solcu radikallere gvenmesi iin yeterli sebep vard. Halk arasnda egemen olan dnce, Khojaevin kendilerini gemiteki tm yanllardan kurtaracayd. Togana gre, Mulla Bekjan, Makhdum Khojaevden belirgin derecede farklyd. Sol eilimleri olan ve idealist karaktere sahip fakir bir retmendi. Trkistandaki smrge ve derebeylik basklarndan kurtulmay isteyen tm bamszlk hareketlerine destek vermeye hazrd. Sovyetler ve

1351

Ruslar tarafndan ynetilen aydnlardan ayrld. Faizullahtan farkl olarak, Sovyetler icin vazgeilmez bir kiilik deildi. Alternatif sesi temsil ediyordu ve sesi Bolevik sosyalist ana grten kopmak isteyen milliyetiler tarafndan duyuldu. Ruslarn hegemonyasnda kaldklar iin Trklere kar bir sempati besliyordu. Dolaysyla, Togan iin radikal-solcu Ruslara kar szl mcadelesini Khivada balatmak daha kolay oldu. 11 1984. 12 Sir Olaf Caroe, The Soviet Empire: The Turks of Central Asia and Stalinism, London: M. N. Royun anlarnda deindii zere M. N. Roys Memoirs, Delhi: Ajanta Publications,

Macmillan, 1967. 13 14 1994. 15 16 M. N. Roys Memoirs. Dou dil, tarih ve edebiyatnda tecrbeli olup, St. Petersburg Kraliyet Bilim Akademisi R. G. Landa, Islam v istorii Rossii, Moscow: Vostochnaya Literatura RAN, 1995. H. B. Paksoyed Central Asia Reader: A Rediscovery of the Past, Armonk: M. E. Sharpe,

tarafndan 1914de Buhara Emirliinde saha aratrmas yapmas iin finanse edilmitir. Rus Dou dil, tarih ve edebiyatnn kdemlilerinden V. V. Barthold tarafndan himaye edilmitir. Eitimi sayesinde Rusya ve Trkistandaki baz siyasi kiilerle, Sosyalist Devrimci olan Kerensky ve Trkistandaki zerk hareketin lideri olan Mustafa Chokai ile temasa geti. H. B. Paksoyun Central Asia Reader: A Rediscovery of the Past, adl kitabnda verilen bilgilerden derlenmitir. Armonk: M. E. Sharpe, 1994, s. 129-130. 17 RTsKhIDNI dosyalar, V. M. Gilsenen tarafndan aktarlmtr, Sotrudnichestvo Krasnoi

Moskvi s Enver Pashoi I Djemal Pashoi, Vostok, No. 3, 1996, s. 45-63. 18 19 20 21 22 23 Paksoy, op. cit, s. 133. Togan, Vospominaniya, s. 306-308. Togan, Vospominaniya, s. 309. Togan, Paksoyda aktarlmtr, op. cit., s. 146. Togan, Vospominaniya, s. 312-313. Helene Aymen de Lageardn, The Revolt of the Basmachi according to Red Army

Journals, adl eserinde aktarlmtr, Central Asian Survey, C. 6, No 3, 1987, s. 9. 24 Glenda Fraser, Basmachi-II, Central Asian Survey, C. 6, No 2, 1987, s. 11.

1352

25 s. 37. 26

Michael Rywkin, Central Asia: Moscows Muslim Challenge, Armonk: M. E. Sharpe, 1990,

Szl anlatmlara dayanan aratrmaya gre, insanlarn Basmac liderleri veya kurbailer

hakkndaki gr gnmzde bulanktr. Fakat, dou ve gneydou Tacikistandaki anlar, hatrat ve folklr, kurbailerin byleyici imajlarn srdrmektedir. Vladimir Medvedev, Basmachi-Obrechennoe Boinstvo, Druzhba Narodov, No 8, 1992, s. 122-158. 27 Kozlovsky, Krasnaya Armiya v Srednei Azii, Tashkent, 1928. Glenda Fraser tarafndan

aktarlmtr, Basmachi-II, Central Asian Survey, C. 6, No. 2, 1987, s. 13. 28 Glenda Fraser, Basmachi-II, s. 11.

Bukhara-okrug, Bolshaya Sovietskaya Entsiklopediya, 1927. Caroe, Sir Olaf. The Soviet Empire: Stalinism and the Turks of Central Asia, London: Macmillan, 1967. Dokumenty Vneshnei Politiki SSSR, Tom Tretyi, 1 Iulya 1920 gody, Gosudarstvennoe Izdatelstvo, Moscow, 1959. Fraser, Glenda. Bakurt-II, Central Asian Survey, C. 6, No 2, 1987. Gilsenan, V. M. Sotrudnichestvo Krasnoi Moskvi s Enver Pashoi I Djemal Pashoi, Vostok, No. 3, 1996. Izvestiya Vse Bukharskoi Komunisticheskoi Partii, Nisan-Eyll 1922. Khojaev, Faizullah. K Istorii Revolutsii v Bukhare, Tashkent, 1926. Kozlovsky, Krasnaya Armiya v Srednei Azii, Tashkent, 1928. Lageard, Helene Aymen de. The Revolt of the Bakurt according to Red Army Journals, Central Asian Survey, C. 6, No 3, 1987. Landa, R. G. Islam v istorii Rossii, Moscow: Vostochnaya Literatura RAN, 1995. Medvedev, Vladimir. Bakurt-Obrechennoe Boinstvo, Druzhba Narodov, No 8, 1992. M. N. Roys Memoirs, Delhi: Ajanta Publications, 1984. Paksoy, H. B. ed Central Asia Reader: A Rediscovery of the Past, Armonk: M. E. Sharpe, 1994. Rwykin, Michael. Central Asia: Moscows Muslim Challenge, Armonk: M. E. Sharpe, 1990.

1353

Togan, Zeki Velidi. Vospominaniya, Moscow, 1997. Vaidyanath, R. The Formation of the Soviet Central Asian Republics: A Study in Soviet Nationalities Policy, 1917-1936, Delhi: Peoples Publishing House, 1967.

1354

Hokand Muhtariyeti / Abdlvahap Kara [s.783-795]


Mimar Sinan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkye Rusyada arlk ynetiminin yklmasna yol aan 1917 ubat htilalinin Orta Asyada milli, demokratik gleri harekete geirmesi sonucunda kurulan Hokand Muhtariyeti1 Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, zellikle zbekistann milli demokrasi tarihinin balang dnemini tekil etmesi asndan byk neme haizdir. Hokand Muhtariyeti Hkmeti iki ay gibi ok ksa bir sre yaamasna ramen, Rusya Trk halklarnn Sovyetler Birliinin kurulmas arifesinde gerekletirdii milli otonomi hareketleri iinde modern devlet yaplanmasnn temellerini ilk olarak atan siyasi hareket olarak n plana kt. Bu baarsyla Rusya Trk halklarnn arlk rejiminin smrge siyasetinde uzun yllar ezilerek kendi kendini ynetme konusunda kaybettii zgveni tekrar kazanmasnda nemli rol oynad. Trkistanda dnce ve eitim alannda uyan salamay amalayan cedit hareketinin siyasi alandaki tezahr olan Hokand Muhtariyetinin tarihi konusundaki aratrmalar zbekistanda son yllarda hz kazand. Sovyet dneminde zbekistanda bu konu ile ilgili aratrmalar ideolojik kstlamalara maruz kald. Bu sebeple zbekistanda Hokand Muhtariyeti ile ilgili objektif ve bilimsel almalar ancak Sovyetler Birliinin kmesi ve lkenin bamszlna kavumasndan sonra mmkn oldu. Gen zbekistan Cumhuriyetinde halkta ulusal devlet bilincinin oluturulmas iin nemli tarihsel olaylardan biri olan Hokand Muhtariyeti konusunda arivlerdeki belge ve kaynaklara dayal olarak yaplan yeni almalar,2 konuyla ilgili bilimsel almalarn derinletirilmesine imkan salamaktadr. arlk Rusyasnn Trkistan Genel Valiliinde3 yaayan halkn muhtar bir ynetime sahip olmak maksadyla siyasi almalara girimesini 1917 ubat ihtilali tetikledi. Rusya vatandalarna kardelik, eitlik ve hrriyet vaadinde bulunarak gerekletirilen ihtilal, arlk rejimi basks altnda ezilen btn gayri Rus halklar gibi Trkistan Genel Valiliinin ahalisi tarafndan da sevin ve heyecanla karland.4 nk halkta arlk rejiminin yklmasyla sorunlarn zlecei inanc hakimdi. zellikle aydnlar, arn yerine iktidar ele alacak olan Rus devrimci demokratlarn Mslmanlara kar yaplan hakszlklarn son bulacana ve gayri Rus halklara birlikte Mslmanlara kendi kendilerini idare hakk verileceine ve her eyden nemlisi Orta Asyaya yaplan Rus gn durduracana inanyorlard.5 ubat ihtilali ile Rusyann yeni ynetimi konusunda ortaya kan gelimeler, Trkistan halknn bu mitlerini destekleyici mahiyetteydi. Devlet ilerini yoluna koymak zere Dumann muhalefet kanadn oluturan Kadet, Menevik ve Es-Er partilerinden bir komite tekil edildi. Bununla e zamanl olarak Dumada temsilcisi bulunmayan sosyalistler de ii ve asker temsilcileri sovyeti ad altnda rgtlendiler. 2 Mart 1917de Duma komitesi ile ii ve asker temsilcileri sovyeti birleerek, Rusyann yeni anayasasn hazrlayacak olan Kurucu Meclis toplanana kadar lkeyi idare etmek zere bir Geici Hkmet oluturdular.6 Geici Hkmette adalet bakan olarak Trkistan halkna yaknl ile tannan Duma milletvekillerinden Alexander Kerensky grev ald.7

1355

Rusyann yeni ynetim eklini cumhuriyet olarak belirlemesi mit edilen Kurucu Mecliste Trkistan halknn 32 milletvekili ile temsil edilmesi kararlatrld.8 Bylece Trkistan halkna Rusyann yeni ynetimin belirlenmesinde ve anayasann hazrlanmasnda sz hakk da verilmi oluyordu. Fakat, Trkistann yerli halk Petersburgda meydana gelen bu olumlu siyasi gelimeleri hakkyla deerlendirecek konumda deildi. Yerli halkn siyasi alandaki tecrbesizlii, ubat ihtilalinin getirdii demokratik haklardan azami derecede faydalanmann temel art olan rgtlenme konusunda kendini belli etti. Trkistann ounluunu tekil eden zbek ve Kazaklar siyasi tekilatlarn kurmakta gecikirken, aznlktaki Ruslar etkili bir biimde rgtlendi. 3 Martta Takentteki ilk sivil siyasi tekilat olarak Rus ii temsilcileri sovyeti kuruldu. Bunu, ertesi gn; yani 4 Martta, Rus asker temsilcileri sovyetinin kurulmas takip etti. Martn sonunda bu iki tekilat ii ve asker temsilcileri sovyeti olarak birleti.9 Trkistanda Mslmanlarn tekilatlanmas ise Ruslar gibi bir btnlk arz etmiyordu. Mslmanlar arasnda ilk tekilatlanma mart aynn ortalarnda cediti aydnlarn teebbsyle ortaya kt. 14 Martta Ubeydullah Hocayev, Mnevver Kari ve Abdullah Avloni gibi cediti aydnlarn nderliinde Mslmanlar ura-i slamiye adyla ilk siyasi tekilatlarn kurdular10 Mslmanlarn tekilatlarna ura-i slamiye yani slam Sovyeti adn vermesi, ihtilalden sonra yaygn olan btn hakimiyet sovyetlere sloganndan esinlenmeydi.11 Bu isim, Mslmanlarn Trkistanda ynetime talip olma isteklerinden kaynaklanyordu. ura-i slamiye ksa zamanda Trkistann eitli blgelerindeki Mslmanlar arasnda geni apta destek grmesine ramen, toplumun btnn kapsamaktan uzakt. Trkistann birok yerinde birou birbirinden bamsz ve hatta habersiz eitli tekilatlar kuruldu. Bunlar Semerkantta Miracl slam, Andicanda Azad Halk, Miftahl Maarif, Sanal slam, Hokandda Mslman Emekiler ttifak, Kattakorganda Ravnakl slam, Hoentte Muayin at-Talibin adn tayordu.12 Bylece paralanm Mslmanlara kar, bir btnlk havas iinde hareket eden Rus ii ve asker temsilcileri sovyetinin Trkistanda ynetimi eline almas zor olmad. Nisan aynn banda ii ve asker temsilcileri sovyeti, dier Rus tekilatlar ile birleerek Trkistan Genel Valisi Kuropatkini grevden ald ve eski arlk ynetiminin btn organlarn feshetti. Eyalet ynetimi Trkistan blgesinin yeni ynetimini seecek olan I. Trkistan Genel kongresi toplanana kadar Geici olarak Takent halk tekilatlar icra komiserleri olan . N. vanov, V. P. Nalivkin, . . Belyakov ve F. N. Dobkevie teslim edildi.13 Bylece Trkistanda aznlktaki Ruslar, arlk idaresinin btn mekanizmasn, silahl glerini ve dier vastalar eline geirerek ounluktaki Mslmanlara kar stnlk tesis etmi bulunuyordu.14 Rus ii ve asker temsilcileri sovyeti, arlk rejiminin Trkistan Genel valisi Kuropatkini grevden uzaklatrarak ynetimi kendi eline almasndan hemen sonra, Petersburgda Geici hkmet, Trkistan Genel Valiliini feshetti. Onun yerine 7 Nisanda, Trkistan Komitesi ad altnda yeni bir idar birim kurdu.15 Trkistan Komitesine 4 Mslman ve 5 Rustan oluan 9 ye atand: N. N.

1356

epkin, P. Preobrijensky, A. L. Lipasky, V. S. Yelpatevsky, kapsky, General Abdulaziz Devletin, Sadri Maksudi, Muhammedcan Tnbayev, Alihan Bkeyhanov.16 Trkistan Komitesinin sorumluluk alanna Trkistan eyaletinin Semerkant, Sirderya, Fergana, Yedisu, Hazartesi vilayetleri ile Hive ve Buhara Hanlklar girdi.17 Trkistan komitesi yeleri 13 Nisanda Takente gelerek grevlerine baladlar.18 Ertesi gn Trkistan eyalet icra komiteleri kongresine katlan Trkistan komitesi bakan epkin bir konuma yaparak yerel kendi kendini idare sisteminin demokratik temel hak ve hrriyetler yoluyla meydana gelmesine yardm edeceini vaat etti.19 arlk ynetiminin yklmasndan sonra, Trkistanda ortaya kan sivil tekilatlarn ilk kongresi, Takentteki devrimci demokrat Ruslarn ynetimde yerli unsurlara sz hakk vermek taraftar olmadklarn aka ortaya koydu. 9-17 Nisan tarihlerinde Takentte yaplan genel Trkistan lkesi icra komiteleri kongresinde Ruslar Trkistanda oluturulacak yeni ynetimin tamamen kendi ellerinde olmas gerektiini ileri srdler. Bu gr Hokand Ticaret Okulu retmenlerinden L. S. Nekora tarafndan kongrede u szlerle aka ifade edildi: htilali Rus devrimcileri, Rus iileri ve Rus askerleri yapt. Bu yzden Trkistanda hakimiyet ve idare Ruslarndr. Yerli halk Ruslarn verdikleriyle yetinmelidir.20 74 Sivil tekilattan 99 Rus ve 72 yerli temsilcinin katld21 kongrede Nekorann konumasna, yerli halk adna sz alan slam ahahmetolu cevap verdi. Ancak onun Madem ki ihtilali Ruslar yaptlar, o halde onlar Rusyada barsnlar. htilalin kimler tarafndan yapld bizi ilgilendirmez; biz haklarmz istiyoruz eklindeki szleri22 Ruslar zerinde etkili olmad. Kongreye katlan Ruslar hangi partiden ve hangi grte olduklarna bakmakszn Nekorann szlerini benimsiyorlard. Bu kongrenin katlmclarndan Mustafa okaya gre, onlarn Nekoradan farklar, bu grlerini devrimci nezaketi gstererek aka ifade etmemelerinde yatmakta idi.23 Mslmanlarla birliine kati bir ekilde kar olan Ruslarn nderliini Trkistan Kadet lideri ve Takent Eski Belediye Bakan N. T. Mallitski yapyordu. Kongrede Mallitski, Takent ve dier Trkistan ehirlerinde Ruslar ve Mslmanlar iin ayr belediyeler kurulmas iin bir proje ortaya att.24 Nekorann Rus stnln savunan konumas ve Mallitskinin Ruslar iin ayr bir belediye talep eden teklifi, Trkistan Mslmanlarnn glerini bir merkez altnda toplamalarnn zarur olduu gereini ortaya kard. Bunun iin ayr bir kongre tertip edip zaman kaybetmek istemeyen Mslman yeler Trkistann her tarafndan temsilcilerin hazr bulunduu bu kongre srasnda Trkistan Mslmanlar I. Genel Kongresini toplad.25 16-21 Nisan arasnda ura-i slamiye tarafndan organize edilen ve Trkistan komitesinin Mslman yeleri Devletin, Maksudi ve Tnbayev ile 150 temsilcinin katld kongrede hararetle tartlan konulardan biri, Rusyann yeni ynetim ekli ve Trkistann Muhtariyeti oldu. yeler

1357

Rusyann demokratik cumhuriyet olmas konusunda hemfikir olurken, onun niter mi yoksa federalist bir yapya sahip olmas konusunda fikir ayrl kt. Zeki Velid, devlet ynetimi ve onun tekili konusunda bir konuma yaparak federatif bir ynetimde Trkistann topraa dayal Muhtariyetini hararetli bir biimde savundu.26 Onun bu fikrini Mahmud Hoca Behbudi, Abidcan Mahmud, M. Tnbayev ve Vadim aykin destekledi.27 Sadri Maksudi, Bekir Kebir, okay ve Mnevver Kari ise demokratik Rusya Cumhuriyeti iinde kltrel otonomiden yana gr bildirdiler.28 Bunlar, topraa dayal Muhtariyetin Trkistana verilmeyeceine inanyordu. Bunun Rus Hkmetinin dmanln celp edeceinden endie ediyordu. Onlara gre byle bir talep Rusyaya sava ilan etmekle e deerdi. Ayrca yetimi yerli kadrolarn olmay sebebiyle, Trkistan halknn kendi kendini ynetimde yetersiz kalaca endiesini de tayorlard. Bu sebeple topraa dayal muhtariyet yerine, kltr ve eitim sahasnda muhtariyet almakla yetinilmesinin doru olacan savunuyorlard.29 Kongrede alnan en nemli karar, Trkistan Eyaleti Mslman Merkez uras adyla bir merkezi ynetim oluturulmas idi. Bununla Trkistanda ura-i slamiye, Ravnakl slam ve Miracl slam gibi eitli adlar altnda kurulan ve birbiriyle ilikisi olmayan Mslman tekilatlarn bir at altnda birletirilmesi amaland. Vilayet milli uralar bakanlar, bu merkezi urann yeleri sayld. Ksaca Milli Merkez olarak adlandrlan bu tekilatn bakanlna okay, sekreterlie Velid, ynetim kurulu yeliklerine Mnevver Kari, Abidcan Mahmut, Mahmud Hoca Behbudi, Ubeydullah Hoca gibi aydnlar seildi.30 Kongrede mays ay banda Petersburgda yaplacak olan Rusya Mslmanlar Kongresinde Trkistan temsil edecek 12 kii belirlendi.31 Ayrca, Milli Merkez adna Kenge isimli bir gazetenin Velidnin ynetiminde karlmas kararlatrld.32 Kongreye, Trkmenler Trkistan Eyaleti snrlar iinde yer almalarna ramen temsilci gndermediler. Onlar Trkistan Mslmanlarnn siyasi almalarna katlmadlar.33 Milli Merkez, kuruluundaki en nemli amalarndan biri olan Trkistan Geici komitesi nezdinde yerli halkn haklarn savunmada istedii sonucu alamad. Bunda Milli Merkezin zayflnn rol olduu kadar, Trkistan komitesinin kendisinden kaynaklanan unsurlarn da pay vard. Trkistan komitesi, selefi Trkistan Genel Valiliinden ok farkl bir ynetim organyd. Geici Hkmete bal olmakla birlikte, Trkistan idarede ihtilalin gerei olarak, yerel sivil tekilatlarn grlerini dikkate almak zorundayd. Bir yerde, Trkistan komitesi Rus tekilatlar ile Mslman tekilatlarn arpan menfaatleri arasnda hakem rol oynayacak bir kurumdu. Bundan dolay, Trkistan komitesine bal olarak yeleri yerel tekilatlarn temsilcilerinden oluan bir nevi danma meclisi olan Trkistan lke uras kuruldu. Trkistan komitesi yesi Tnbayev ile Es-Er Partisine mensup Ruslarn gayretiyle kurulan Trkistan lke urasnn yelerini Trkistan komitesi yeleri, Milli Merkez yeleri ile ii ve asker temsilcileri sovyetinin temsilcileri oluturdu. Burada Milli Merkezi okay, Ubeydullah Hocayev,

1358

Tabolatbek Narbotabekov ve Velid temsil ediyordu.34 Btn nemli meseleler bu danma meclisinde grlp karara balanyordu.35 Ancak, Trkistan Geici komitesi bakan epkin, danma meclisine ye tekilatlar ile uyumlu bir alma yapamad. Mays ayndan itibaren epkin, ii ve asker temsilcileri sovyetinin engellemelerine maruz kald. Sovyet, epkine kar ak muhalefete geerek, onun almalarna gvensizlik bildirdi.36 epkin, ii ve asker temsilcileri sovyetinden gelen basklara kar Milli Merkeze ise dayanmak istedi. Fakat, Milli Merkez siyaseten Mslmanlara scak bakmayan epkine destek vermekten kand.37 i ve asker temsilcileri sovyetinin basklar altnda, Trkistan komitesi grevini yapamaz hale gelmiti. Artk Trkistanda ii ve asker temsilcileri sovyetinin il ve ilelerdeki tekilat yelerinin keyfi ynetimlerine dur diyecek hibir merci yoktu. Sovyetin silahl yelerinin evlerde keyfi arama yapma ve tutuklamalar artt. Evlerdeki deerli eyalara sebepsiz el koyma olaylar sklat. Petersburgdan Trkistana yollanan tahl sadece Ruslar arasnda paylatrlyordu. Bylece yerli ahali yiyecek sknts ekiyordu. Btn bunlar, Trkistan komitesinin ii ve asker temsilcileri sovyeti karsnda zayf kalmasndan ileri geliyordu.38 i ve asker temsilcileri sovyetinin kural tanmayan hareketlerine ve kendisine yaplan basklara son vermek isteyen epkin durumu Geici Hkmete bildirerek, Petersburg ii ve asker temsilcileri sovyeti vastasyla Takent sovyetine eki dzen verilmesini istedi. Bu isteine bir cevap alamayan epkin Geici Hkmetin Trkistandaki otoritesinin yetersiz olduuna kanaat getirdi.39 epkin, 1 Haziranda komite bakanlndan istifa etti. Onunla birlikte komite yelerinden Preobrajensky, Devletin ve Sadri Maksudi de istifa ederek Petersburga dnd.40 Bylece Takentte dokuz yeli komiteden sadece iki kii kalm bulunuyordu: Lipovsky ve Yelpatevsky. i ve asker temsilcileri sovyetinin bunlar ksa zamanda tamamen etkisi altna almas zor olmad.41 Haziran aynda ii ve asker temsilcileri sovyetinin daha da glenmesine ve Milli Merkezin zayflamasna yol aan ikinci gelime ura-i slamiye tekilatnn paralanmasyla yaand. ura-i slamiye tekilatlarnda iten ie yaanan kadimci-cediti ekimesi, haziran ay ortalarnda kadimcilerin ura-i Ulema42 adyla bir tekilat kurmalaryla neticelendi. ir Ali Lapin bakanlnda kurulan yeni tekilatta kadimci din adamlar yer ald. ura-i Ulema kendi gr ve faaliyetlerini duyurmak iin Al-zah adl bir dergi yaymlad.43 Mslmanlarn ura-i slamiye ve ura-i Ulema olarak ikiye blnmesi yaklak eyrek asrdr Trkistanda sregelen kadimci-cediti ekimesinin siyasi alandaki tezahryd. Trkistanda XIX. yzyl sonlarna doru yaygnlamaya balayan ceditilik yani modernleme akm an ilmi ve teknolojik gelimelerine uygun bir eitim vermek suretiyle Mslman toplumunu geri kalmlktan kurtarmay amalyordu. XX. asrn balarnda smail Gaspralnn usul-i cedit okullarnn Buhara ve Semerkantta almasndan sonra, bu akmn taraftarlar oalmaya balad. Muhafazakar

1359

Mslmanlar ise cedit hareketinin toplum hayatnda getirecei deiiklikleri, aile hayat ile slam medeniyeti iin bir tehlike olarak gryorlard. Cedit hareketini tehlikeli bulanlar yalnz kadimciler deildi. arlk ynetiminin Trkistandaki yerel idarecileri de cedit hareketini halk siyaseten bilinlendirdii iin rejim asndan tehlikeli bulmaktayd. Bu yzden yerel Rus idareciler, Panislamist dnceleri yaymakla sulad ceditilere kar, muhafazakar din adamlar ile din okullarna destek vermeyi rejimin karlarna uygun buluyordu. Bu destek sayesinde ubat ihtilali ncesinde kadimciler Trkistanda halkn ounluunun desteine sahip oldular44 Rus monaristleri ile Kadetlerin yardm ettii ura-i Ulemann kurucular gerekte hibir siyasi gr ve programa sahip olmayan kimselerdi. Bunlarn siyasi hareketlerinin temelini cediti aydnlarn siyasal alandaki baarlarnn nne gemek oluturdu. nk kadimciler ubat ihtilalinin zgrlk ortamnda ceditilerin glenmesinden endie ediyorlard. Bu sebeple ceditilerin en kk kusurlarn olduundan fazla byterek halka bir din dmanl gibi gstermekteydiler.45 ura-i slamiye ile ura-i Ulema ekimesinin Ruslarn iine yaradn fark eden baz aydnlar, iki tekilatn arasn bulmak iin aba sarf etti. Trkistan kurultaylarnn birinde bunun iin Trkistann her blgesinden gelen vekillerin ye olduu zel bir heyet tekil edildi. Heyet iki tekilat uzlatrmak iin gayret gsterdi. Fakat, ura-i Ulema kanadndan olumlu hibir tepki alnamad.46 Austos balarnda yaplan Takent Belediyesi seimlerinde, ura-i Ulema ile ura-i slamiye arasndaki siyasal rekabet doruk noktasna ulat. Siyasi basiretsizliklerine ramen halkn ounluunun desteine sahip olmas sebebiyle ura-i Ulema seimlerde byk bir baar kazand. Seimlerde, ura-i Ulema 112 temsilciliin 62sini kazanrken, ura-i slamiye 11, Sosyal Demokratlar 5, Es-Erler 24 temsilcilik kazand.47 Ancak bu baar ura-i Ulemaya itibar kazandrmad. nk, ura-i Ulemann desteiyle belediye bakanln kazanan Markov isimli bir Rus monaristti Bu durum, ii ve asker temsilcileri sovyetinin Mslmanlar Geici Hkmete ikayet ederek Rus monaristlerini desteklemekle sulamasna yol at. Bu durum Hkmette bir monariste belediye seimlerini kazandran ounlua devrim ilerini teslim etme konusunda bir gvensizliin domasna sebep oldu.48 Austos aynn sonunda Petersburgta yaanan bir darbe giriimi, Takentteki siyasi dengelerin Bolevikler lehine deimesine yol aan gelimeler zincirini balatt. Petersburgda Rus ordular bakomutan Lavr Kornilov, Geici Hkmet Bakan Kerenskyye kar bir darbe giriiminde bulundu. Kerenskynin, bu giriimi sosyalist glerin desteiyle nlemesi, sovyet tekilatlarnn Petersburgda glenmesine yol at. i ve asker temsilcileri sovyeti eyll ayndan itibaren Petersburgta egemen konuma ykseliyordu. Bunun yansmas Takentte hemen hissedildi. 28 Austosta Takentte Rus sosyal demokratlar ile Bolevikler iktidarn sovyetlere devredilmesi talebi ile ortaya ktlar. Fakat bu talep

1360

Takentteki yerel tekilatlar tarafndan protesto edildi.49 Boleviklerin iktidar talebine bir sert yant da Trkistan Mslmanlarnn II. Kongresinden geldi. ura-i slamiye tarafndan 7-11 Eyll tarihlerinde dzenlenen kongrede, Boleviklerin iktidar sovyetlere teklifi kesin bir dille reddedildi. Kongre bildirisinde, ynetimin lkenin btn glerinin ortak idaresi altnda olmas gerektii vurguland. Trkistan Mslmanlarnn bu nerisi Takent ii ve asker temsilcileri sovyeti tarafndan da desteklendi ve Trkistann btn demokratik kurulularnn temsilcilerinin katlmyla bir koalisyon Hkmeti oluturma almalarna baland.50 Ancak bu sre, 12 Eylden itibaren gelien olaylar sebebiyle balamadan bitti. 12 Eyllde sol radikal sosyal demokratlar ve onlara yaknl olan ernayski, Parfilov, Vanteyn ve Domazatsky nderliindeki Es-Erler bir ihtilal komitesi kurdular. Komite, 13 Eyllde Trkistan komitesini tanmadn ilan etti. Bylece Bolevik olmayan ilk sovyet Hkmeti kurulmu oldu.51 Bu adeta Ekimde Petersburgda meydana gelecek olan Bolevik ihtilalinin bir prototipi idi. Takentteki darbe ksa zamanda Trkistann dier ehirlerindeki yerel sovyetlerden destek buldu. Yerel sovyetler Takentteki yeni ynetimi tandklarn ve bir Trkistan sovyet komitesinin tesisi iin Takente yardmc kuvvetler gndereceklerini bildirdiler. Btn Trkistan yerel ii ve asker temsilcileri sovyetleri iinde, sadece Fergana ii ve asker temsilcileri sovyeti Geici Hkmet yanls olarak kald.52 Fakat, Takentteki yerel Hkmet darbesi uzun srmedi. Petersburg Geici Hkmet Bakan Kerenskynin Takentteki ayaklanmay durdurma konusundaki kararl tutumu darbecileri geri adm atmaya mecbur etti. Kazan blgesi Rus ordusu komutan General P. A. Korovienkonun53 Kerensky tarafndan Trkistan Genel Komiserliine atand ve yeteri kadar kuvvetle Takente doru yola kt haberinin ulamasyla, Takent isyanclar ark etti.54 Korovienko, 24 Eyllde Takente gelerek grevine balad.55 Onun bakanlnda yaplan Trkistan komitesinin ilk oturumu Milli Merkezin lehine bir atmosferde geti. Generalin biri askeri ilerden sorumlu bir subay, ikincisi sivil ilerden sorumlu Graf Dorrer isimli bir sivil olmak zere iki yardmcs, Lipovsky, enderikov56 vanov ve okayn katlmyla57 gerekleen toplantda, komiteye yeni ye olarak Ubeydullah Hoca ile slam ahahmetolunun alnmasnn Geici Hkmete tavsiye edilmesi kararlatrld. Ekim aynn sonlarna doru, Petersburgda olduu gibi Takentte de Bolevikler ile Es-Erler iyice glenmi bulunuyorlard. Her tarafta onlarn Trkistan komitesini devirerek ynetimi ellerine alacaklar sylentisi yayld. Genel Komiser General Korovienkonun emirlerine itaatsizlik artt. 23 Ekim gecesi Takent Hrriyet Yurdu binasnda ii ve asker temsilcileri sovyeti yeleri toplanarak Hkmeti devirme planlarn aka grtler. Ardnda hibir silahl kuvveti bulunmayan komitenin bu toplanty datmaya gc yetmedi. Bolevik ve Es-Erlerin yneticilerini tutuklama abalar da baarsz kald.

1361

Takentteki Bolevik ve Es-Erlerin Hkmeti ele geirme faaliyeti, 25 Ekim gn Petersburgda Boleviklerin Geici Hkmeti devirip iktidar ele almasndan sonra, akama doru balad.58 Kozak kuvvetleri silahszlandrld. Garnizonda isyan kt. Geici Hkmet yanls olanlar aznlktaki kk bir gruptu: Harbiye rencileri, Kadet mensuplar ve baz mstakil birlikler.59 Takentte drt gn boyunca sava oldu. General Korovienko ve Trkistan komitesinin baz yeleri Toprak Kurgana snd. Komite adna isyanclar ile mzakere edilmesi grevi okay ile Dorrere verildi. Bu amala Boleviklerin karargahna giden ikili burada bir sonu alamadklar gibi lm tehlikesinden zor kurtuldular. syanclarla ikinci defa Takent belediye binasnda bir grme yaptlarsa da, bundan da bir netice kmad.60 Bunun zerine General Korovienko, Takent ve evresindeki halk isyanclara kar silahlandrd. Ancak bu ge kalnm bir tedbirdi. yice glenen isyanclar durdurmak mmkn olmad. 29 Ekimde btn Takent isyanclarn kontrolne gemi bulunuyordu. ehirde youn tutuklama ve ldrme olaylar balad.61 1 Kasm 1917de Kolesov, Tobolin ve Uspensky idaresindeki ihtilal komitesi Trkistanda idarenin kendilerinde olduunu ilan etti.62 Takentte Bolevikler ile Hkmet komitesi taraftarlar arasnda cereyan eden silahl mcadeleye, Trkistanllar mdahale etmedi.63 nk, onlarn birou bu mcadeleyi Ruslar arasndaki bir i ekime olarak gryordu.64 Onlar, Geici Hkmet komitesi ile Bolevikler arasndaki iktidar mcadelesinin Trkistann dolaysyla kendilerinin kaderlerine etki edecek bir sonu douracann farknda deildi. Nitekim Trkistan ve Petersburgda sovyet iktidarnn tesis edilmesinden sonra, Milli Merkez yeleri Takentten ayrlarak Hokanda gitmek zorunda kald.65 Milli Merkezin Hokanddaki ilk almalar, Bolevik ihtilalinden sonra Trkistandaki siyasi durumu deerlendirerek yeni politikalarn belirlenmesi zerinde younlat. Bolevik iktidarnn 2 Kasmda yaymlad bir bildiri, Trkistanda milli muhtariyet kurma midinin henz yok olmadn gsteriyordu.66 Hokandda toplanan Trkistan aydnlarnda, muhtariyete Bolevik ynetiminin engel olmayaca kanaati olutu. Bu sebeple, Trkistanda Kurucu Meclis seimlerine ciddi bir ekilde hazrlanma karar alnd. 8 Austosta Geici Hkmet ald bir kararla, Rusya genelinde Kurucu Meclis seimlerinin takvimini 12 Kasm olarak belirlemiti. Kurucu Meclis almalarna sahip kan Bolevikler, seimlerin tarihini deitirmedi. Geici Hkmetin seim nizamnamesine gre, Kurucu Meclis seimleri iin Trkistan be blgeye ayrld. Bu blgelerden toplam 32 milletvekili seilecekti.67 Geici Hkmetin seim nizamnamesi, Kurucu Mecliste Trkistan iin 32 milletvekili belirlemiti. Ancak, Ruslarn Yedisu blgesinin dnda, Trkistann hibir yerinde milletvekili karma ans yoktu. Bu yzden Rus tekilatlar btn Trkistan Rus ahalisi iin tek seim blgesine evirme teklifini ortaya attlar. Milli Merkezin itirazyla bu teklif kabul edilmedi. Buna ramen Milli Merkez, Kurucu Mecliste Ruslardan da milletvekillerinin bulunmasn arzuluyordu. Bu sebeple seim listelerine baz Rus milletvekili adaylarnn da isimlerini eklenmesi kararlatrld. Bylece bir Rus kyl temsilcisi Sirderyadan ve Es-

1362

Er Partisinden aykin Ferganadan olmak kzere iki Rus Milli Merkez listesinden milletvekili aday olarak seimlere itirak etti.68 Trkistanda seimler, Bolevik htilalinin getirdii anari ortamnda sadece iki blgede, Yedisu ve Ferganada yaplabildi. Her seim blgesinde Trkistan halk tarafndan iki liste kard. Bunlarn biri ura-i slamiyenin ve dieri de ura-i Ulemann listesiydi. Seimler ura-i slamiyenin stnl ile neticelendi.69 Halkn ounluunu devaml arkasndan srkleyen kadimcilerin tekilat ura-i Ulemann Kurucu Meclis seimlerinde ura-i slamiye karsnda hezimete uramasn yorumlayan Togan, halkn devlet ynetimi gibi ciddi konularda, dnyadaki ilmi ve fenni gelimelerden haberdar aydnlar tercih eden saduyusuna dikkati eker.70 Kurucu Meclis seimlerinden sonra, Milli Merkez Trkistann Muhtariyeti ile ilgili almalar zerinde younlat. Bunun iin Trkistan Mslmanlarnn IV. Olaanst Kurultaynn toplanmas kararlatrld.71 Milli Merkezin, Trkistan Muhtariyeti stratejisinin belkemiini Ruslar ile Mslmanlar kar karya getirmemek oluturdu. Bunun iin Ruslarn demokrat kesiminin destei alnarak Trkistan Muhtariyetinin sadece Mslmanlar kapsayan etnik ve dini bir muhtariyet deil, Rus aznlklar da iine alan genel bir muhtariyet olmas amaland. Fakat Milli Merkez Trkistan Muhtariyeti iin Mslmanlarla birlikte siyasi almalar yapacak yeterli sayda Rus unsuru bulmakta zorland. Nalivkin gibi baz demokrat Ruslarn dnda, Takentteki btn Rus gruplar Mslmanlarn idar mekanizmalarda olduu bir Trkistan Muhtariyetini istemiyorlard. Onlara gre, Mslmanlar Ruslarla eit siyasi haklara sahip olamazd.72 Fergana blgesinde ise ii ve asker temsilcileri sovyetinin nemli isimlerinden Vadim aykin ile Buhara Yahudilerinden Salomon Herzfeld Trkistan Muhtariyetine destek verenler arasndayd.73 Milli Merkezin taraftar kazanmadaki en nemli baarlarndan biri ura-i Ulema ile uzlama oldu. ura-i Ulema bakan ir Ali Lapin ile yaplan grmeler sonucunda, Trkistan Muhtariyeti konusunda Milli Merkez ile birlikte almay kabul etti. Buna karlk ir Ali Lapine kurulacak Muhtariyette nemli bir grev verilmesi kararlatrld.74 Trkistan Mslmanlarnn IV. Olaanst Kurultay 26 Kasm 1917de Hokand ehrinde Han saraynda okayn konumasyla ald.75 Boleviklerin kurultayn yaplmamas iin yapt btn engellemeler boa gitmiti. Neticede Bolevikler de Komiser Poltaratskiyi temsilci olarak kurultaya gndermek zorunda kaldlar. Kurultayda Takentteki Sovyet halk komitesi adna bir konuma da yapan Poltaratski, Trkistan Muhtariyetini istediklerini aklad. Ancak, onun konumas kurultaya katlanlara inandrc gelmedi. okay Poltaratskinin szlerini samimi bulmamakla birlikte, onun kurultaya katlmas ve kurultay almalarn kutlayan bir konuma yapmasnn siyasi adan nemine iaret eder. Bu durum, ona gre, Trkistanda Sovyet Hkmetinin milli temelinin yokluunun ak seik bir gstergesiydi.76

1363

Kurultaya katlm yksek oldu. 203 delegenin katld kurultayda Fergana blgesi 150 delege ile ounluu tekil ediyordu. Semerkant blgesinden 21, Sirderyadan 22, Buharadan 4, Hazartesiden 1 delege gelmiti.77 gn devam eden kurultay almalar srasnda katlmclarn says 250ye kadar kacakt.78 Kurultaya katlan delegeler arasnda ehir dumas temsilcileri, Tatar temsilcileri, Trkistan Yahudi tekilati Paoley Siondan temsilciler gibi yerli Mslmanlarn dnda da temsilciler vard. Ulug Trkistan gazetesi 8 Aralk 1917de kan saysnda kurultay ile ilgili deerlendirmesinde, kurultayn, katlmclarn eitliliinden dolay, Mslman kurultay olarak deil, Trkistan halklar kurultay olarak adlandrlmasnn daha doru olacan belirtir.79 Trkistan Mslman iileri, kylleri ve askerleri temsilcileri sovyetinin organ i Dnyas dergisi ise, kurultaya Trkistann her kesiminden temsilciler katld iin Trkistann 10 milyon Mslman ahalisinin menfaatlerini gzeten kararlar alma hakkna sahip olduunu ifade eder.80 gn sren kurultay sresince katlmclar, Trkistan blgesinin gelecekteki siyasi yapsnn nasl olmas gerektii konusundaki grlerini ortaya koydular. Bunun neticesinde 27 Kasm gece ge saatlerde Trkistan Muhtariyetinin81 ilanna karar alnd.82 Kararda Yaasn Trkistan Muhtariyeti! Trkistan Mslmanlar IV. Olaanst Kurultay Trkistan blgesinde yaayan halklarn istei zerine, Rusya Devrimi tarafndan belirlenen esaslara binaen federasyon temelinde kurulan Rusya Cumhuriyeti ile birlikte kald halde Trkistann toprak Muhtariyetini ilan eder deniyordu.83 Kurultay bununla birlikte Trkistanda yaayan aznlk halklarn hukuklarn her cihetten koruyacan da beyan etti.84 28 Kasmda yeni tekil edilen devlet Trkistan Muhtariyeti olarak adlandrld. Kurultayda ayrca devletin anayasas ile icra organlarn belirleyecek olan Trkistan Kurucu Meclisi toplanana kadar lkeyi ynetecek iki organ seildi: Trkistan Geici Sovyeti ve Trkistan Halk Meclisi. Trkistan Geici Sovyetinin ye says Rusya Kurucu Meclisinde Trkistan iin belirlenen milletvekili saysyla ayn olacak biimde 32 olarak belirlendi.85 Bununla Trkistan Geici Sovyeti yelerinin, ayn zamanda Rusya Kurucu Meclisinde de grev yapmalarnn ngrld anlalmaktadr. 54 yeli Trkistan halk meclisinde gayrimslim temsilcilere 18 koltuk ayrld. Bununla, halk meclisinde btn Trkistan nfusu iinde sadece %7lik oran temsil eden gayrimslimlere %33lik bir temsil hakk verilmi oluyordu.86 Bylece Trkistan Muhtariyetinin kurucular, lkede aznlklarn haklarn koruyaca hususundaki kararlarnda samimi olduklarn gsteriyorlard. Trkistan halk meclisi, Trkistan kurucu meclisi seilene kadar Geici parlamento vazifesi de grecekti.87 Trkistan Halk Meclisinde gayri mslimlere verilen %33lik temsil oran, Trkistan Kurucu Meclisinde de aynen muhafaza edildi. 234 milletvekilinden oluturulmas kararlatrlan Trkistan Kurucu Meclisi iin Mslman ve Mslman olmayan halklar iin ayr seim blgeleri tesis edilmesi uygun grld.88

1364

Kurultay almalarnn sona ermesinden iki gn sonra toplanan Trkistan Geici Sovyeti bir Hkmet oluturdu.89 Trkistan Geici Sovyetinin kendi yeleri arasndan setii ve 12 yeli olmas planlanan Hkmetin bakanlar u kiilerden olutu: 1. Muhammedcan Tnbayev, Babakan ve ileri Bakan. 2. slam Sultan ahahmedov, Babakan Yardmcs 3. Mustafa okay, Dileri Bakan 4. Ubeydullah Hocayev, Savunma Bakan 5. Yurali Agayev, Yeralt ve Yerst Zenginlikleri Bakan 6. Abidcan Mahmud, ae Bakan 7. Abdurrahman Orazayev, ileri Bakan Yardmcs 8. Solomon Abramovi Herzfeld, Maliye bakan90 8 Aralk 1917 tarihli Ulug Trkistan gazetesinde belirtildiine gre, Hkmette 4 bakanlk gayrimslim temsilcilerden aday gsterilmesi ihtimaline kar bo brakld.91 26-28 Kasm tarihleri arasnda gn devam eden Trkistan Mslmanlarnn IV. Olaanst Kurultaynn en nemli karar, hi phesiz Trkistan Muhtariyetinin ilandr. Bu karar, Trkistan halk arasnda byk coku ve sevinle karland. 1 Aralkta Namanganda 10 bin kii muhtariyete destek yr yapt. Yryte Yaasn Trkistan Muhtariyeti ve Hkmeti yazl afiler tand.92 Buna benzer gsteri ve mitingler hafta iinde Trkistann baka vilayetlerinde de devam etti. Bu konuda en grkemli toplant ise 6 Aralkta Takentte yapld. Cuma Camisinin iinde ve dnda 60 bin kii topland. Toplanty Said Gani Mahdum, Mnevver Kari ve ir Ali Lapin idare etti. Toplantda halk Trkistan Muhtariyetini desteklediklerini bildirdiler ve bundan byle Trkistan Muhtariyeti Geici Hkmetinden baka hi bir Hkmeti tanmayacaklar konusunda karar aldlar.93 Bu olumlu atmosfer iinde almalarna balayan Trkistan Geici Hkmetinin ilk olarak silahl kuvvetler kurulmas, mali ilerin dzene konmas, devlet kurumlarnn tekil edilmesi ve vergi sisteminin dzenlenmesi gibi bir devletin hayati unsurlarn gerekletirmeyi hedefleyen kendi programn belirledi.94 Hkmet, Trkistan kurucu meclisi seimlerinin 20 Mart 1918de yaplmasn karara balad. Trkistan Mslmanlarnn IV. olaanst kurultay tarafndan Hkmete havale edilen Kazak lideri Ataman Dutovun gney-dou ittifak teklifi Dileri Bakan okayn nerisiyle reddedildi.95 Trkistan Geici Hkmeti milli ordu kurma meselesinde birok zorlukla karlat. En nemli eksiklik arlk dneminde Trkistanllar arasnda hibir subayn yetitirilmemesi idi. Bu yzden

1365

Hkmetin emrinde askerlii iyi bilen yetimi bir kimse yoktu. Hokandda bulunan ve Hkmeti destekleyen gen ve tecrbesiz subaylarla ie balamak zorundaydlar. ki Tatar, iki Leh ve bir emekli Leh asker ile ordunun nvesi oluturuldu.96 Bu ekilde kurulan Trkistan milli ordusunun gc konusunda kaynaklarda eitli saylar ne srlmektedir. Baz aratrmaclar Trkistan milli ordusunda grev yapan asker saysnn 60 kiiyi amadn ileri srerken Ulug Trkistan gazetesi bu saynn 2000 civarnda olduunu belirtir.97 Trkistan Geici Hkmetinin gerekletirilmesine byk nem verdii konulardan biri de eski arlk devlet kurumlarnn kontrol altna alnmasyd. Bunda ksmi baar elde edildi. zellikle Fergana blgesindeki devlet kurumlar Trkistan Geici Hkmetine tabi olmay kabul etti. Takentteki baz devlet kurumlar ile devlet bankas da Trkistan Geici Hkmetini tand. Genelde Trkistan Muhtariyetine taraftar olmayan bu kurumlarn byle bir karara varmasnda, onlarn Bolevik kartl etkin rol oynad.98 okay, arlk dneminin devlet kurumlarnn Trkistan Geici Hkmetine tabi olmasna byk nem atfeder. Ona gre, devlet kurumlarnn daha ksa bir sre ncesine kadar ynetim kademesinde hibir hak ve hukuk vermek istemedikleri Trkistanllarn hakimiyetini tanm olmalarn, onlardaki stnlk kompleksinin trplenmeye baladnn bir iareti olarak kabul edilebilir.99 Trkistan Geici Hkmeti aralk ay iinde yeni devletin yaplanmas asndan eitli alanlarda nemli almalar yapt. Mali alanda dzenlemeler iin yeni vergi kanunlarn belirlemek maksadyla vergi mfettileri toplantsn gerekletirdi. Mili Eitim Bakan Nasrhan Tre bakanlnda ilkretim okullarnn organizesi ve eitim ilerini yoluna koymak amac erevesinde kanunlar yaplmaya baland. ae Bakan Abidcan Mahmut, Trkistanda etkisini iyice hissettiren alk sorununu hafifletmek maksadyla gda maddeleri satn alnmas iin Kafkasyada almalar yapt. Aralk ay sonunda toprak ve arazi ileri ile ilgili kanunlar da hazrland. Bu konuyla ilgili olarak Tarm Bakan Hidayet Yurgul Agayev gerekli almalar yrtyordu.100 Trkistan Muhtariyeti konusunda ilk kanl hadise 13 Aralkta Takentte yaand. O gnn mevlid-i erif olmas dolaysyla Trkistan Muhtariyetine paraca yardmda bulunmak amacyla eyhantaur Camiinde toplanan halkn provoke edilmesi, kan dklmesine yol at. Olaylar ncesinde, eyhantaur Camiinin nnde 200 bin kadar kii Trkistan Muhtariyetine destek iin topland. Mitingde Mslmanlardan baka Rus, Yahudi, Ermeni ve dier gruplarn siyasi tekilatlarn temsilcileri bulunuyordu. Mnevver Karinin konumasyla balayan mitingte sz alan konumaclar, kendilerini halk komiserleri ilan eden Boleviklerin faaliyetlerinden ikayeti oldular. Konumalarn en heyecanl annda kalabalk iinden baz provokatrler, halk ynlendirmeye baladlar. Halk ehrin Boleviklerin kontrolndeki ksmnda hapis bulunan Trkistan komitesi yelerinden T. . Dorreri ve dier mahkumlar kurtarmaya ve ehrin hakimiyetini ele geirmeye davet ettiler. Bu szlere kaplan kalabalk gruplar halinde hapishanenin ve halk komiserleri sovyetinin bulunduu ehrin eski ksmna101 doru harekete geti. Bolevik kuvvetleri balangta olaylara seyirci kald. Halk Dorrer ve dier mahkumlar hapisten kardlar. Bunun zerine Bolevik askerleri, mahkumlar yakalamak zere

1366

ate at. Halktan 16 kii ld. Dorrer ve dier mahkumlar da yakalanarak Bolevikler tarafndan ldrld.102 Bu olaylarla ilgili olarak Trkistan Geici Hkmeti 15 Aralkta yaymlad bir bildiri ile olayn sorumlularn knad ve halk sakin olmaya davet etti.103 Takent Bolevik Hkmeti de bu kanl olaylar, Petersburga bildirerek bu konuda nlem alnmasn istedi. Sovyet Hkmet Bakan F. Kolesov, Hokandda burjuva snf tarafndan kurulan ve Trkistan proleterlerini tarafndan tannmayan Hkmetin Trkistan ehirlerinde muhtariyet ilann kabul ettirmek iin almalar yaptn ve bu erevede 13 Aralk gn Takentte muhtariyet ilan ettiklerini ifade ederek bu konuda kendilerine talimat verilmesini istedi.104 Petersburgun verdii cevap Takent Sovyet Hkmetini bu konuda istedii ekilde davranmakta serbest brakyordu. Petersburg Takent sovyetine blgede yetkili olduunu ve problemi kendilerinin halletmesi gerektiini bildirdi.105 Bylece Petersburg, 20 Kasmda kendisinin yaymlad dounun Mslman ii ve emekilerinin kendi kendini idare etme hakknn olduunu ifade eden bildiriye aykr dyordu. Petersburg Hkmeti halkn ounluunun destekledii Trkistan Geici Hkmetinden yana deil, aznlk Bolevik Hkmetinden yanayd. Bu arada Trkistan Geici Hkmetine gl bir destek daha geldi. 25 Aralkta Hokandda almalarna balayan Mslman ii, asker ve kyl temsilcilerinin I. olaanst kongresi Geici Hkmeti desteklediini aklad. Trkistanda hakimiyet ve ynetim eklinin gndemin ana maddesini oluturan kongreye 200 kadar temsilci katld.106 Trkistan Askeri ura Bakan Arif Klevbeev, Trkistan Geici Halk Meclisi adna slam ahahmedolu ve Es-Er Miller, Kazan Mslmanlar askeri ura Temsilcisi smail Ubaydullin, Kafkas Mslmanlar adna Piri Murselzade, Semerkant i ve Asker Temsilcileri Sovyeti adna Ponomarev ve Hokand Belediye Bakan Yardmcs Abidcan Mahmudovun birer konuma yapt kongrede kasm aynda kurulan Trkistan Geici Hkmetini destekleme karar alnd ve bu Hkmette grev alacak temsilcilerin seimi yapld. Ayrca Trkistan Geici Hkmetini desteklemesi iin Petersburg Sovyet Hkmetine ar yaplmasna karar verildi. nk, V. I. Leninin Trkistan Muhtariyetine destek verecei ve hatta bu konuda Trkistanllara yol gsterecei mit ediliyordu.107 27 Aralk 1917de kongre adna Lenine destek ars yapan bir telgraf ekildi. Telgrafta, Trkistanda Halk Komiserleri Sovyetinin ilan ettii prensipler dorultusunda muhtariyet ilan edildii ve bu nedenle Muhtariyetin Trkistan ehirlerinde destek grd belirtildikten sonra, Trkistan Mslman ii, asker ve kyl temsilcilerinin I. Olaanst Kongresinde kabul ettikleri karara binaen Leninden Rusya Demokratik Cumhuriyetinin bakan sfatyla, Trkistan Geici Hkmetini desteklemesini istedikleri belirtildi. Ayrca telgrafta Leninden Trkistandaki disiplinsizlik ve iki ball ortadan kaldrmak iin Takent Sovyet Hkmetinin hakimiyetine son verilerek sadece Trkistan Geici Hkmetinin tannmas istendi.108 Telgrafa cevap bir hafta iinde Petersburg Sovyet Hkmetinin milletler ilerinden sorumlu komiseri J. Stalin tarafndan verildi. 5 Ocak 1918 tarihinde gnderdii telgrafta Stalin yle diyordu: Takentteki Sovyet Hkmetini ortadan kaldrmak iin Petersburga mracaat etmeye lzum yoktur.

1367

Eer bu Hkmeti istemiyorsanz, onu g kullanarak yok edebilirsiniz.109 Stalin bunlar yazarken Trkistan Geici Hkmetinin elinde Takentteki Sovyet Hkmetini ykacak askeri gc olmadn biliyordu. Bu sebeple, Stalinin telgraf, Petersburg Sovyet Hkmetinin Trkistan Geici Hkmeti ile Mslman ii, asker ve kyl sovyetine diplomatik dille ifade edilen bir sava ilanndan baka bir ey deildi.110 Ocak ay banda, Trkistan Geici Hkmetinde devlet masraflarna kaynak temini iin devlet bankalarna el koyma karar krize sebep oldu. Bu kriz Hkmet bakan Tnbayevin grevden azledilmesiyle sonuland. okaya gre, Tnbayev bakanlndaki Hkmet mali konularda ok yava ve tedirgin davrand.111 Bakanlar kurulu ocak aynn ilk haftasndaki oturumunda Hokanddaki Rus devlet bankalarndaki paralara el konulmas yolunda karar ald. Ancak, Babakan Tnbayevin bu karar uygulamada tereddt etmesi, Boleviklerin nce davranarak bankalarn iini boaltmasna yol at.112 Bolevikler Hokand bankalarndaki 8 milyon ruble civarndaki paraya el koyarak Takente gtrdler.113 Bylece, Bolevikler Trkistan Geici Hkmetinin Hokand devlet bankalarndaki paralara el koymasna frsat vermediler. Bunun zerine Bakanlar Kurulu 2 Ocak 1917de Tnbayevi babakanlk grevinden ald. Onun yerine Mslmanlarn menfaatlerini kararllkla koruyaca mit edilen okay atand.114 okayn babakanlk grevine atanmasndan sonra, Trkistan Geici Hkmeti daha aktif almalar yapmaya balad.115 Hkmet maddi skntlar aabilmek iin 30 milyon ruble deerinde devlet tahvili kard. Hkmet yeleri bu tahvilleri halka satmak iin Trkistann eitli vilayet ve illerine gittiler.116 Trkistan Geici Hkmetinin bu tahvillerine devlet bankasnn Semerkant ve Fergana ubelerinden byk talep oldu. Tahvillerin bylesine baarl olmas, Takentteki Bolevik temsilcilerini telalandrd. nk, okayn fikrine gre, bu durum Hokand Hkmetinin oyun olmadn, aksine ciddi bir devlet tekilatnn domakta olduunu gsterdi. Bu ise sadece Sovyet Hkmetine deil, Trkistandaki umumi Rus menfaatlerine zarar getirebilirdi.117 Ancak bu tahvillerin satlan ksmndan elde edilen gelirler ve toplanan balar Hkmetin mali sorunlarn zmesine yeterli olmad.118 okayn Hkmet bakanl srasnda yaanan nemli bir siyasi gelime Kazak Ala Orda Hkmeti ile birleme yolunda ilk admlarn atlmas oldu. 5 Ocak 1918 tarihinde Trkistan ehrinde Hokand Muhtariyetine bal Sirderya vilayeti Kazaklarnn kongresi yapld. Ala Orda Hkmet temsilcilerinin de katld bu toplantda Sirderya Kazaklarnn Ala Ordaya imdilik katlmamas ve Trkistan Muhtariyetinde kalmas kararlatrld. Ayrca bu kongrede Ala Orda ile Hokand Muhtariyeti arasnda bir federasyon oluturmas ihtimali ilk defa resmi olarak ifade edildi.119 Oysa o zamana dek zellike Ala Orda lideri Alihan Bkeyhanov, Trkistan halk ile birlikte herhangi bir siyasi oluuma girmeye kesin bir dille kar kmaktayd. Trkistan blgesinde kadimcilik ve dini fanatizmin kuvvetli olduunu ve halkn muhafazakar dini liderlerin etkisinde bulunduunu syleyen Bkeyhanov, Ala Orda ile Hokandn birlemesini iki krn el ele tutuarak bir yere gitmek istemesine benzetiyordu ve bylece hibir yere varlamayacan iddia

1368

ediyordu.120 Ancak, Hokand Hkmetinin devletleme yolunda elde ettii baarlar ve ynetimde kadimcilerden ziyade cediti aydnlarn etkili olmas Bkeyhanovun bu grlerini yumuatyordu.121 Ancak, Boleviklerin artan basks Ala Orda ile Hokand Hkmeti arasnda bu federasyon fikrinin bir daha ele alnmasna imkan vermedi. Dier taraftan Takent halk komiserleri sovyeti Aralk aynda meydana gelen olaylardan sonra, Trkistann eitli blgelerinde kendi hakimiyetini tesis etme almalarn hzlandrd. Bunun iin Trkistan Geici Hkmetinin etkisinin az olduu blge olan Hazartesi vilayeti kontrol altna alnd ve Trkmen askeri birlikleri datld.122 29 Ocak gecesi Trkistan Muhtariyetini destekleyen kimlii belirsiz birtakm askerler Hokand Kalesini muhasara etti. Kalenin nnde nbet tutan askerler tesirsiz hale getirilerek esir edildi. Ancak, kaleyi sabaha kadar kuatan askerler Hokand Sovyetinin Bakan E. A. Babukini ele geiremedi.123 Sabahleyin muhtariyeti askerlerin ekilmesinden sonra, Babukin iileri toplayarak kendi bakanlnda bir devrimci komite (revkom) oluturdu. Bundan sonra, kalede karlan an ve silah sesleriyle ehirdeki demir yolu iileri kalede topland. Toplanan iilere silah datld.124 30 Ocak gn Hokand devrimci komitesi, Trkistan Geici Hkmetine bir ultimatom vererek, saat iinde tutuklanan askerlerin salverilmesini ve kaleye saldr dzenleyenlerin teslim edilmesini istedi. Ayrca devrimci komite bakan Babukin, okay ve Hokand Hkmetinin dier yelerinin tutuklanmas iin karar kard.125 Bununla beraber devrimci komite Trkistan Geici Hkmetine taleplerini kabul ettirecek gce henz sahip deildi. Bu sebeple Takent, Yeni Margilan (Skobelev), Andican ve Namangan ehirlerinden takviye kuvvetler istemiti. 30 Ocak gn akam Yeni Margilandan K. Osipov kumandasnda takviye kuvvetlerin gelmesiyle, Hokand devrimci komitesinin pozisyonu kuvvetlendi. Osipovun yannda 140 asker, 4 top ve 4 makineli tfek vard.126 Devrimci komite Osipovu ehirdeki sovyet glerinin bakumandan tayin etti. Ertesi gn devrimci komite, Trkistan Geici Hkmet bakanna tekrar bir ultimatom gnderdi. Bu arada Osipovun askerleri Hokand ehrinin Mslmanlarn youn olduu eski ksmn top ateine tutmaya balad.127 Bir Bolevik heyeti, Han sarayna gelerek Trkistan Hkmeti bakan okaya ultimatom artlarn iletti: 1. Trkistan Geici Hkmeti, Sovyet hakimiyetini tanyacak, 2. Trkistan halkn Sovyet Hkmetine itaat etmeye aran bir bildiri yaynlayacak. 3. Ahali silahszlandrlacak ve btn toplanan silahlar Boleviklere teslim edilecek. 4. Trkistan Geici Hkmetinin milli ordusu derhal datlacak.128 Bu artlar kabul etmeyen okay, Hkmet adna Boleviklere u cevab verdi: G sizin tarafnzda. Bizde ise kendi milli hakkmz tanmaktan baka bir g imdilik yok. Bununla birlikte sizin hakimiyetinizi, Trkistanda Sovyet hakimiyetini tanmay reddediyoruz.129

1369

okay ve Trkistan Geici Hkmetinin yeleri, kendilerinden kuvvete stn Boleviklere boyun emek istemeyilerinin temelinde, onlarn hakimiyetinin kalc olmayaca dorultusundaki inanlarndan kaynaklanmaktayd. Bu yzden, Bolevik hakimiyetini kabul ettikleri takdirde hem Boleviklere kar Trkistanda yrtlecek mcadeleye katlma hakkndan mahrum olacaklarn ve hem de Trkistan laykyla temsil edip edemediklerinin sorgulanacandan endie ediyorlard.130 Bolevik temsilcileri, ltimatom zerinde tekrar dnmeleri iin 3 saat mhlet vererek ayrldlar.131 Fakat Bolevikler mhletin dolmasn beklemediler. 20 dakika sonra Hokand Hkmetine kar saldry balattlar. Bu, Bolevik ltimatomundaki artlar mzakere etmekte olan Hkmet bakan okay ve kabinenin dier yeleri iin beklenmedik bir hadise oldu. Boleviklerin silahl saldrlarnn balamas zerine Hokand Hkmeti yeleri Hkmet binasn terk etmek zorunda kaldlar. okay, bundan sonra bir daha Hkmet yelerinin bir araya gelemediini belirtir.132 Hkmetin dalmasndan sonra Hokand ehrinin mdafaasn stlenen milli gler, Korba Kk Ergein komutas altnda topland.133 Ancak, silaha stn ve eitimli orduya sahip Bolevik kuvvetleri karsnda Ergein komutasndaki dzensiz ve genellikle ellerinde balta, sopa ve krek gibi aletlerden baka silah olmayan halk milisleri fazla tutunamad. Mslman kuvvetler 22 ubatta Boleviklere teslim olduunda, Hokand ehri korkun bir manzara arz ediyordu. Harabeye dnen ehrin byk bir ksm yanyordu. ehrin en az te biri oturulamayacak bir haldeydi. ehir sakinlerinden on bin kii ldrld. ehir Bolevik kuvvetlerince yama ve talana maruz kald.134 Bylece Hokand Muhtariyeti Bolevik kuvvetlerin acmaszca giritikleri saldrlar sonucunda sona erdi. Ancak, Trkistan halknn Boleviklere kar mcadelesi bununla bitmedi ve dalara kan baz silahl gler yeni bir mcadele balatt. Basmac Hareketi olarak nitelendirilen bu hareket belli bir sre devam etti. Hokand Muhtariyeti, iki ay gibi ksa bir mddet yaamasna ramen Trkistann siyasi tarihinde brakt izler derin ve byk oldu. Rusyada arlk ynetiminin yklmasndan sonra ortaya kan siyasi zgrlk ortamnda, Hokand Muhtariyetinin devletleme yolunda att ciddi admlar, Trkistan halknn kendi kendini idare edemeyecei yolundaki grlerin temelsiz olduunu ispatlad. Uygun zemin ve artlar olutuunda, Rusyann Trk halklarnn milli ynetimlerini oluturabilecek siyasi tekilatlarn kurup ynetecek kadrolarn barndan karabileceini somut bir biimde ortaya koyan Hokand Muhtariyeti Geici Parlamentosu ve Geici Hkmeti ile Rusya Trklerinin tarihinde zel bir yere sahiptir. Ayrca, Bolevik iktidarnn btn Rusya apnda tesis ettii Sovyetler Birliinin 1991 ylnda kmesinden sonra, blgede bamsz bir devlet olarak ortaya kan zbekistan Cumhuriyeti, Hokand Muhtariyetinin doal bir tarihi uzants olarak telakki edilebilir. 1 Aratrmaclar tarafndan sonradan Hokand Muhtariyeti ad verilen bu siyasi oluum

kendini Trkistan Muhtariyeti olarak adlandrmtr.

1370

zbekistanda son birka ylda bu konuda yaplan aratrmalardan bazlar unlardr:

Saidakbar Azamhocayev, Trkiston Muhtariyeti, Takent 2000; Turkestan v Nachale XX Veka: K Istorii stokov Natsionalnoy Nezavisimosti, Takent, 2000; Nadira Abdurahimova - Govkhar ad Rustamova, Kolonalnaya sistema vlasti v Turkestane vo Vtoroy polovine XIX - I etverti XX v. v., Takent 1999; Cadidilik: Islokhot, Yangilani, Mustakillik ve Tarakiyat Uun Kura, Takent 1999. 3 Rus ar II. Aleksandr tarafndan 11 Haziran 1867 tarihinde kurulan ve merkezden atanan

askeri valiler tarafndan idare edilen Trkistan genel valilii bugnk zbekistan, Krgzistan, Trkmenistan ile Kazakistann gney ve dou blmlerini kapsayan Sirderya, Fergana, Semerkant, Yedisu ve Hazartesi vilayetlerinden (oblast) oluuyordu. Ayrca Buhara Hanl ile Hive Hanl da, iilerinde serbest olmakla birlikte, dilerinde Trkistan genel valisine balyd. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Richard A. Pierce, Russian Central Asia 1867-1917, Berkeley and Los Angeles 1960, s. 46-64. 4 Mustafa okay, 1917 Yl Hatra Paralar, Ankara 1988, s. 10; Baymirza Hayit, Trkistan

Rusya ile in Arasnda, stanbul 1975, s. 213. 5 6 okay, a.g.e., s. 13. Qazaq, Almat 1998, s. 366-68; Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi Balangcndan 1917e

kadar, Ankara 1987, s. 433-434. 7 Zeki Velid Togan, Hatralar Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Milli Varlk ve

Kltr Mcadeleleri, stanbul, 1969, s. 140; Qazaq, s. 367. ocukluk yllar Takentte geen Kerenskynin Takent hatralar iin bkz. Alexander Kerensky, The Kerensky Memoirs Russia and Historys Turning Point, London 1966, s. 10-19. 8 Georgiy Safarov, Kolonalnaya Revolutsiya (Opt Turkestana), (I. bask, Takent 1922)

Almat 1993, s. 23. 9 Saidakbar Azamhocayev, Trkiston Mukhtoriyati, Takent 2000, s. 33; Turkestan v

Nachale XX Veka: K storii Istokov Natsionalnoi Nezavisimosti, Takent 2000, s. 20. (Bundan sonra Turkestan olarak gsterilecektir. ). 10 11 12 13 14 Turkestan, s. 22; Azamhocayev, s. 36. Ayn yer. A.g.e., s. 40. A.g.e., s. 41, 43. okay, s. 22.

1371

15

okay, s. 30, 32-33; Hayit, s. 215. Alexander G. Park, Bolshevism in Turkestan 1917-

1927, New York 1957, s. 9-10. Kazak Ala hareketinin lideri Alikhan Bkeyhanov Trkistan Komitesinin kurulmasn Trkistann Muhtariyeti iin nemli bir adm telakki eder. Ona gre bu, ngiliz kolonilerinde olduu gibi kendi iinde parlamentosu olan zerk ynetime geiin balangcdr. Bkeyhanov, Kurucu Meclisin Trkistana zerk ynetim hakkn verecei midini tayordu. Qazaq, s. 378. 16 Turkestan, s. 28-29; Azamhocayev, s. 42-43; Abdurahimova, s. 93; Richard Pipes, The

Formation of the Soviet Union Communism and Nationalism 1917-1923, New York 1980, s. 89. Bkeyhanov, Trkistan Komitesine atanmas bir formaliteden ibaretti. Trkistan Komitesinde hibir zaman grev yapamad. nk Bkeyhanov, Geici Hkmet tarafndan 20 Mart tarihinde Torgay vilayeti valisi (komiser) atanm bulunduundan Trkistana hibir zaman gidemedi. okay, 1917, s. 30; Hayit, s. 216. 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 Qazaq, s. 378; Azamhocayev, s. 42. Azamhocayev, s. 43. A.g.e., s. 44; Togan, s. 152. okay, s. 22. Azamhocayev, s. 62. Hayit, s. 226. okay, ayn yer. A.g.e., s. 23; Azamhocayev, s. 64; Togan, s. 150. okay, s. 24. Togan, s. 154. Azamhocayev, s. 67. Ayn yer. Ayn yer. Ayn yer; Togan, s. 154; okay, s. 24; Pipes, ayn yer. Togan, s. 154. Ayn yer.

1372

33

okay, s. 25. Hayit, Serdar Orazayevin de katldn sylerse de, bu bilgiye baka

kaynaklarda rastlanmad. Hayit, s. 218. 34 35 36 37 38 39 40 41 42 Togan, s. 154, 164; okay, s. 32. Ayn yer; Azamhocayev s. 49. Ayn yer. okay, s. 32-33. A.g.e., s. 35. Azamhocayev, ayn yer. okay, s. 33: Azamhocayev, s. 51; Togan, s. 151. okay, s. 34. Baz kaynaklarda bu tekilatn ad Cemiyet-i Ulema olarak geer. Dnemin dergi ve

gazetelerinde ise tekilat iin ura-i Ulema yani Ulema Sovyeti ismi kullanlmaktadr. Bkz. Azamhocayev, s. 88-90. 43 A.g.e., s. 88. lk says 19 Haziranda yaynlanmaya balayan Al-zah dergisi 1918

Maysnda Bolevikler tarafndan kapatlana kadar 31 say yaymland. 44 Trkistandaki cedit hareketi hakknda daha geni bilgi iin bkz. Cadidcilik: Islahat,

Yangilani, Mustakillik va Tarakiyat Uun Kura (Turkistan va Buhara Cadidilgi Tarihiga Yangi izgilar), Takent 1999; Abdurahimova, s. 94-97; Edward A. Allworth, The Modern Uzbeks: From the Fourteenth Century to the Present. A Cultural History, Stanford: Hoover Institution Press, 1990, s. 122-140; Serge A. Zenkovsky, Rusyada Pantrkizm ve Mslmanlk, (ev. Prof. Dr. . Kantemir), s. 68-79; Hayit, s. 192-198. 45 46 47 okay, s. 47. A.g.e., s. 27. Azamhocayev, s. 101; Zeki Velid Togan, Bugnk Trkili Trkistan ve Yakn Tarihi,

stanbul 1981, s. 363. 48 49 50 okay, s. 28. Turkestan, s. 46. A.g.e., s. 47.

1373

51 52 53 54

Azamhocayev, s. 55; Turkestan, s. 51; okay, s. 62; Hayit, s. 230. okay, ayn yer. Baz eserlerde bu isim Korovnienko olarak gsterilmektedir. okay, ayn yer.

55 Azamhocaev, ayn yer; Togana gre bu tarih 25 Eylldr. Togan, Hatralar, s. 180. 56 Kozak asll enderikov, Nalivkinin bakanl dneminde hkmet tarafndan komite

yesi olarak atanmt. 57 stifa eden Nalivkin ile Buharaya siyasi gzlemci olara tayin edilen Yelpatevsky bu

toplantda yoktu. okay, s. 64. 58 59 60 Azamhocayev, s. 119. okay, s. 67. okay, s. 68.

61 Ayn yer. Halka datlan silahlar, ehre hakim olan Bolevikler halka datlan silahlar bir hafta sonra, geri toplad. General Korovienko Bolevikler tarafndan ldrld. 62 63 64 65 66 Ordali Koniratbayev, Turar Rskulov, Almat 1997, s. 25; Hayit, s. 233; Turkestan, s. 66. okay, s. 68; Hayit, s. 232. okay, ayn yer. okay, s. 69. Lenin ve Stalin imzal bildiride, Rusya halklarnn eitliine ve siyasi haklarna sayg

gsterilecei vurgulanyordu. Azamhocayev, s. 120. 67 okay hatralarnda bu sayy 33 olarak gsterir. okay, a.g.e., s. 69. Ancak bu konuda

hafzas okay yanltmaktadr. Kurucu Meclis iin Trkistan blgesine ayrlan milletvekili says eitli kaynaklarda belirtildii gibi 32dir. Bkz. Azamhocayev, s. 129; Turkestan, s. 83; Safarov, s. 117. Trkistann seim blgelerine gre milletvekili saylar ise yledir: Fergana blgesi 10, Sirderya blgesi 9, Semerkant blgesi 5, Yedisu blgesi 6 ve Hazartesi blgesi 2. 68 69 okay, ayn yer. Ayn yer.

1374

70 71

Togan, Trkili, s. 363. Bu kararn ne zaman alndna dair kesin bir bilgiye ulalamad. Baz aratrmaclar bu

karar Milli Merkezin Takentte meydana gelen silahli ihtilalden hemen sonra aldna iaret eder. Turkestan, s. 81; Azamhocayev, s. 125. Takentte Milli Merkezin almalarnn bir ksmna katlm olan Kazanl aydn Abdullah Recep Baysun da bu gr teyit etmektedir. Baysun, kararn 20 gn nceden alnarak, basn organlarnda halka duyuru yapldn belirtir. Baysun, Trkistan Milli Hareketi, stanbul 1943, s. 31. Kurultayn iin balangta belirlenen tarih 25 Kasmdr. Ancak posta ve telgraf iilerinin grevi yznden kurultay bir gn gecikerek 26 Kasm gn balad. Turkestan, s. 81. 72 73 74 75 76 77 126. 78 79 80 81 82 Ayn yer. Ayn yer. Ayn yer. Turkestanskaya avtonomiya. Turkestan, s. 82; Azamhocayev, s. 127; Pipes, s. 92. Muhtariyeti ilan etmek iin Rusya okay, s. 42. A.g.e., s. 42-43; Hayit, s. 247. Ya Trkistan, 1932, say 13, s. 26. okay, s. 43; Turkestan, s. 81; Hayit, s. 247; Safarov, s. 116; Azamhocayev, s. 125. okay, s. 44. Turkestan, s. 81-82; Baymirza Hayit, Die Nationalen Regierungen von Kokand (Chokand)

und der Alasch Orda, Mnster/Westf. 1950 (Yaymlanmam doktora tezi), s. 59; Azamhocayev, s.

Kurucu Meclisinin aln bekleyip beklememek gerektii konusunda tereddt vard. Kurultaydan nce eitli illere bu konuda gr soruldu. Sirderya, Fergana ve Semerkant blge komiteleri ile Yedisu ve Hazartesinin ile komitelerinin hepsi bir azdan Kurucu Meclisin aln beklemeden Trkistan Muhtariyetinin ilan edilmesi ynnde gr bildirdiler. Es-Er, kyl tekilat temsilcileri, ii, memur, banker, sanayici gibi birok meslek ve tekilattan Rus da Trkistan muhtariyetine destek vaat ettiler. okay, s. 43. 83 84 Azamhocayev, s. 127; Turkestan, s. 82; Hayit, Trkistan, s. 247. Turkestan, s. 82-83; Azamhocayev, s. 128.

1375

85 86 87 88 89 90

Turkestan, s. 83; Azamhocayev, s. 129. Turkestan, ayn yer; Azamhocayev, ayn yer; Hayit, s. 218. A.g.e., s. 219. Azamhocayev, ayn yer. Ya Trkistan, 1932, no: 26, s. 11. Azamhocayev, s. 129-130; Turkestan, s. 84. Hayit, kurultayn 10 yeli hkmeti tekil

ettiini yazar. Hayitin sralad bakanlklar arasnda okayn seildii dileri bakanl yoktur. Buna karlk Hidayet Yurghul-Agayev, tarm bakan, Mir Adil, selamet ve salk bakan, Nasrhan Tre, eitim bakan olarak gzkmektedir. Hayit, Die Nationalen, s. 65-66. Hayit tarafnda ifade edilen bu bakanlk hkmetin ilk teekkl esnasnda olmamakla beraber, geen zaman iinde hkmete eklenmitir. Ancak bunlarn hangi tarihte hkmete girdii konusunda bir bilgiye rastlamadk. Buna karlk okay, yeri geldike bu bakanlarn ismini zikreder. Bkz. Ya Trkistan, 1932, no: 26, s. 11-15. 91 Turkestan, s. 84; Azamhocayev, s. 130. Hayit, bakanlklarn Hokand ve Ala

hkmetlerinin birleme ihtimaline kar bo brakld grndedir. Hayit, Trkistan, s. 247-248. Oysa, Hokand Muhtariyeti ilan edildii srada henz Ala Hkmeti kurulmamt ve Ala Hkmetini kuracak olan Kazak liderler ile Trkistan Muhtariyeti kurucular arasnda bu srada bir iletiimin olmad grlmektedir. nk, Ala Orda Hkmetinin liderleri Trkistan Mslmanlar IV. olaanst kurultaynn kararlarn, bir hafta sonra, 5 Aralkta Orenburgta balayan Kazak kurultayna katlan okaydan reneceklerdi. M. Koygeldiyev, Ala Qozgals, Almat 1995, s. 345. Zaten Ala Orda ile Hokand muhtariyetleri arasnda daha sonra sz konusu olacak olan birlemenin ekli, bir hkmet ats altnda deil, bir federasyon ats altnda iki hkmet olarak dnlyordu. 92 93 94 Azamhocayev, s. 131. Azamhocayev, s. 132-133; Turkestan, s. 86. Trkistan Muhtariyeti konusunda yaplan incelemelerde, Trkistan geici hkmetinin

Boleviklerle mcadelesine geni yer ayrlmasna ramen, onun yeni devletin yaplandrlmas ve ekonomik hayatn ekillendirilmesi ile ilgili yapt almalar ve kard yasalar zerinde fazla durulmamtr. Bu konudaki bilgilere genellikle okayn Trkistan Muhtariyeti ile ilgili olarak Ya Trkistan dergisinde yazd makalelerde tesadf ediyoruz. 95 Ya Trkistan, 1932, No: 27, s. 6. okay, Boleviklerin bu konuda devaml surette

arptma yaparak, Trkistan IV. kurultaynn gney-dou ittifakna girmeyi kabul ettiini yaydklarn belirtir. Ayn yer. Nitekim, zbekistanda Sovyet kaynaklarna dayanlarak son yllarda yaplan incelemelerde Trkistan IV. olaanst kurultaynn gney-dou ittifakna girmeyi kabul ettii gr yer almaktadr. Turkestan, s. 85. Safarov, Trkistan kurultaynn, Trkistan halk Orenburgun tahlna

1376

muhta olduu iin bu ittifaka girdiini yazmaktadr. Safarov, s. 119-120. Bolevikler, Trkistan Muhtariyetini ilan edenleri kar devrimci ve burjuva gruplarnn gney-dou ittifakna girmi gstermekle, Trkistan Geici Hkmetini yok eden saldrlarn hakl karan sebepleri arttrmak istiyorlard. 96 97 98 99 Ya Trkistan, 1932, No: 27, s. 6-7. Turkestan, s. 99. Ya Trkistan, a.g.e., s. 8. Ayn yer.

100 A.g.e., s. 10. 101 O dnemde Takent ehri eski ve yeni olmak zere iki ksmd. Eski ksmda 500 bin ve yeni ksmda 75 bin kii yayordu. M. Y. (Mariya Yakovlevna-AK) okayolu, Einin Azndan Mustafa okayolu, Ankara 1972, s. 43. 102 Azamhocayev, s. 134-137. 103 Ayn yer. 104 Ayn yer. 105 Ayn yer. 106 Azamhocayev, s. 139. Kongreye 93 kii Ferganadan, 40 kii Semerkanttan, 30 kii Sirderya blgesinden, 5 kii Hazartesi blgesinden, 4 kii Buharadan ve dier blgelerden geldi. 107 Azamhocayev, s. 140. 108 Turkestan, s. 92; Ya Trkistan, 1930, No: 13, s. 9; Azamhocayev, s. 140-141. 109 Hayit, s. 248; Ya Trkistan, No: 83, s. 11; Azamhocayev, s. 141. 110 Hayit, s. 248-249. 111 Ya Trkistan, 1932; No: 27, s. 8. 112 z storii Rossiyskoy Emigratsii Pisma A. -Z. Validova i M. okayeva (1924-1932), Moskova 1999, s. 121. okaya gre Tnbayev, bankalardaki paraya el konmasnn Takent Rus Bolevik Hkmetinin Trkistan Hkmetine fkesini douracandan endie ediyordu. Ya Trkistan, 1930, No: 13, s. 7. okay, isim vermeden zikrettii bu olayda bir bakann bankalardaki

1377

paralara el koymada ar davrandn ve hatta sabotaj yaparak kararn gerekletirilmesini engellediini yazar. Ya Trkistan, 1932, no: 27, s. 8. 113 Turkestan, s. 98. 114 Ayn yer; Togan, s. 365. 115 Turkestan, s. 99. 116 Ayn yer. 117 Ya Trkistan, 1932, No; 27, s. 9. 118 Turkestan, s. 99. 119 Koygeldiyev, s. 348. 120 Koygeldiyev, s. 339-340. 121 Bkeyhanov, Hokand Muhtariyetinin Bolevikler tarafndan datlmasndan sonra, Eyll 1918de Hokand Hkmeti eski babakan okay, Bakurt Muhtariyeti lideri Z. Velid ile birlikte bir Trkistan federasyonu kurma karar alacakt. Togan, Hatralar, s. 229, 231; Togan, Trkili, s. 370371. 122 Azamhocayev, s. 144. 123 Turkestan, s. 101; Pipes, s. 175; Bu saldrya kimin n ayak olduu bugne kadar anlalamamtr. Ancak, bunun banda Rus subaylarnn olduu ynnde pheler mevcuttur. Baarszlkla sonulanan bu saldr, bundan sonra balayacak olan trajik olaylarn ana sebebi olacakt. Turkestan, s. 101. 124 A.g.e., s. 100-101. 125 A.g.e., s. 102. 126 A.g.e., s. 103. 127 Safarov, s. 128; okay, s. 44; Pipes, s. 176. 128 okay, s. 44. 129 A.g.e., s. 45. 130 Ayn yer. 131 Ayn yer; Turkestan, s. 104.

1378

132 Kenes Nurpeyisov, Ala hem Ala Orda, Almat 1995, s. 234. 133 Turkestan, s. 106. Sovyet tarihileri 5 ubatta Ergein ve ura-i Ulema taraftarlarnn Hokand Hkmetini devirdiklerini ve okayn onlara teslim olduunu yazma eilimindedir. Oysa, 31 Ocaktan itibaren ortada devrilecek herhangi bir hkmet yoktur. 134 Hokand ehrinde Mslman kuvvetler ile Bolevikler arasnda cereyan eden sava hakknda daha geni bilgi iin bkz. Turkestan, s. 104-108; Hayit, s. 250-251; Azamhocayev, s. 147151. Pipes, s. 176.

1379

Fergana Basmaclarnn Ortaya kmas / Dr. Reinhard Eisener [s.796-807]


Humboldt niversitesi Asya ve Afrika almalar Enstits, Berlin / Almanya 1918 yl yaznda Trkistandaki Sovyet ynetimi beklenmedik bir ekilde drt cephede i sava olaylarna kart: Bu olaylar Aktbede Yedisuyun kuzeyinde, yukar Hazar Denizinde ve Ferganada balad. lk iki cephenin olumasnn dorudan Takentteki iktidar (Trkistann Sovyet hkmeti) ile ilgisi yoktu. Aktbedeki cephe 1918 yl Mays sonunda Merkez Rusyann Kolaklara kar dou cephesinin ortaya kt dnemde olutu. Yedisudaki cephe ise, buraya yeni yerlemi Ruslar ile daha nceleri bu blgeye yerlemi olan Kazaklar ve Kazak halk arasnda toprak anlamazlklar nedeniyle alevlendi. Yedisudaki silahl atmalarn sonucundan, Takentteki iktidar, 1919 sonbaharna kadar pek etkilenmedi. Ancak Aktbe cephesindeki problem daha farklyd. Bu cephe Takent iktidarnn zaten kt olan asker kaynaklarn farkl zamanlarda (1918 ylnda az, 1919 ylnda daha ok) Eyll 1919 ylna kadar megul etti ve bunun dnda Trkistann -1919 yl Ocak ortasndan Nisan ay ortasna kadar olan dnem dnda- Orta Rusyaya olan fiziki balantsn kesmesini salad. Aktbe- Orenburg zerinden geen Takent tren yolu Trkistann Rusyaya olan en nemli balantsyd. kinci balant ise Semerkant-Buhara-Krasnovodsk-Bak zerinden geen ve Temmuz 1918 ylndan ubat 1920 ylna kadar yukar Hazar Denizi cephesi sayesinde n kesilmi olan Orta Asya tren yolu idi. Aktbe ve Yedisu cephelerindeki atmalara karn, Takent ynetiminin dier iki cephesi; yukar Hazar Denizi ve Fergana, balangta baz i gelimeler ve politik nlemlerle birlikte byd. Yzeysel benzerliklerin dnda bu iki atma, k sebebi ve yaps asndan olduu gibi geliimleri asndan karlatrldnda da ok farkl grnmektedir. Ferganada ncelikle Hokand ve Margilan blgelerinde (en ge) Mays 1918 ylndan itibaren sava gruplarn ok youn bir ekilde faaliyetlerinin artt hissedilmeye baland.1 Bu grubun yelerini Mslman topluluklardan gelen insanlar oluturmaktayd. 9 Temmuzda Fergana Oblast Meclisi ynetimi tarafndan bitmeyen yamalama ve soygun olaylarndan dolay blgede sava hali ilan edildi.2 ki gn sonra Trkistan Meclisi Bakan ve Halk Komiseri Fedor Ivanovi Koleov3 Takent Temsilciler Meclisinde Ferganadaki problemlerle ilgili bir konuma yapt: Biz Ferganadaki devrim kartlarnn kknn kurutulduunu zannediyorduk. Fakat olaylar gsterdi ki, orada hl kk kkler bulunuyor ve bunlar imdi gelimeye balad. Bu ekilde haydut Irgas ortaya kt. Zamanla ona eski zgrlkler de katld. u anda Fergana blgesi youn bir sava alan oluturmaktadr.4 Koleovun olaylar aklamaya almas, beklenildii gibi hadiseleri devrim kartl kategorisine sokmak ve buna uygun ilikileri ortaya karmakla snrl kald. Buna ramen bu artlar altndaki ifadelerinde iki nemli nokta bulunmaktadr: Birincisi, o dnemde Hokand blgesindeki en byk sava grubun lideri olan Irgas devrim kart olarak adlandrmak yerine onu haydut olarak nitelemesidir. kincisi ise, onu 1918 ubatnda zorla bastrlan Hokand zerklii ayaklanmas ile

1380

dorudan ilikilendirmemesidir. Bu iki nokta Ferganadaki huzursuzluklarn zellii ve kayna ile ilgili temel sorulara deinmektedir. Kolesov Irgas bir haydut olarak deerlendirmi olabilir, nk gemite gerekten bir zamanlar bu ilere karmtr.5 Bu kavram burada bundan sonra daha fazla tartlmayacaktr, nk unu belirtmek gerekir ki, en azndan Trkistandaki Sovyet ynetim tarafndan yaynlanan Rusa belgelerde 1919 yl ortalarna kadar Ferganadaki sava gruplarla ilgili srekli razbojniki (haydutlar) diye bahsedilmektedir.6 1919/1920 yllar ile Rusada Trke kkenli bir kavram olan Basmac (haydut, asi) ile bu kavramn soyut ekli olan Basmacestvo veya Trke kkenli Basmaclk szckleri kullanlmaya baland.7 Bunun bir sonucu olarak, Sovyet ynetiminin etki alannda olan Orta Asyadaki yerli halklarn bulunduu blgede ortaya kan sava gruplarn hepsi birden Basmacestvo kavram erevesinde deerlendirildi. Bu kavramn genelletirilmesi basmac szcnn anlamsal ieriinin politik ve ideolojik olarak deitirilmesi ile ortaya km ve daha sonra bu kavramla balantl olaylarn yorumlanmasna katk salamtr.8 Bu genelleme ok ynl ve heterojen bir zellie sahip olan Basmaclar kavramnn 1918 ylnda Ferganada balayan bir hareket olduu eilimini az da olsa ne karmaktadr.9 Bu ekilde Basmac kavramnn farkl biimlerinin grlmesinin ortadan kaldrlmas ile birlikte bu kavram haydutluk anlamndan da biraz syrlm olacaktr. Kavramn bu zelliinin kkleri ihtilalden ok ncelere, hatta Trkistann Rusya tarafndan ele geirilmesinden de daha gerilere gitmektedir. yi veya kt anlamlar ile birlikte bu gerek, zamanla meydana geldii yer, grup ve artlara gre ok farkl ele alnmas gerekse bile, haydutluk Basmaclarn az veya ok bir zellii haline geldi. Basmac kavramnn daha sonraki tarihinin ok iyi takip edilebilmesine ramen, Sovyetler ncesi dnemdeki tarihinin aydnlanmas son derece zorluk arz etmektedir. Bu kavram, kendisi ile zdelemi olan gerein tarihi gibi yzeysel olarak bilinmektedir. Basmac kavram, Fergana vdisinde yaayan yerli halklarn, ok eskiden beri bu blgede yaayan kk haydut gruplarnn adamlar iin kullandklar yerel bir kavram olmaldr. Bu haydutlar zellikle devletin zayf olduu dnemlerde ortaya kmlardr.10 Ayn zamanda bu insanlar da bir anlamda halk ierisinde meydana gelen farkl ayaklanmalarda ortaya kan bir sava potansiyele sahiptiler. Ferganada bu potansiyel en son 1916 ylnda ortaya kmtr.11 Haydutluk, yanltc bir karaktere sahiptir ve bu kavramla birlikte kullanlan asil sfatndan zalim sfatna kadar geni bir erevede ok farkl ekillerde karmza kabilir. Haydutluk mesleinin toplumsal deeri, iinde bulunulan artlar ve olay deerlendiren kiinin bak as ile ilgilidir. Gmen halklarn geleneinde bu kiilere kendi dnemlerinde ve gnmz hukuk anlay dnda yalnzca sululuk unvn verilmiyordu. Bu anlamda Ferganadaki basmac kavram kendine zg bir baka anlam tayor olabilir.12 Basmaclar ayaklanmasnn sebepleri, kklerine inildii

1381

zaman ok yeni bir ey deildi. 1917 ylnda Ferganada hzl bir ekilde yaylmaya balad. Bu yaylmann sebebi olarak zellikle d artlarn deimesi gsterilebilir. Bunlar, devlet otoritesinin kmeye balamas ve 1917 ylnda meydana gelen kurak dnem ile haydut etelerinin ortaya kmasn kolaylatran bir yne doru gelimesidir.13 Ekim Devriminin sonular, bu balamda ilk nce iki ynde kendini gsterdi: lk olarak imdiye kadar devam eden ynetimin k hzland ve yerini artl olarak Sovyet ynetimi ald; ikinci olarak, ekonomik artlar ve geim artlar dramatik bir hal ald. 1918 ylnda yerleimin youn olduu Fergana vdisini ve Trkistann dier baz yerleim yerlerini alk ve sefalet sard.14 Bu olayn daha sonra bir i savaa dnmesine yn veren nemli nedenler, Trkistandaki Sovyet ynetiminin byk yanllarndan kaynaklanmaktadr. Ferganay bir i sava sahnesine dntren gelimelerin anlalmas iin nemli bir ipucu, Hokand zerklikinin sonuna doru meydana gelen olaylarda sakldr. Trkistann siyasi hkimiyetini ncelikle ve tek bana ele geirmek iin ateli bir atmosferde tavizsiz bir yol izleyen iki politik rakibin, o dneme ait belgelerine hem az rastlanmaktadr hem de bu belgeler olduka tek yanl zellikler tamaktadrlar. Bu olaylarla ilgili geriye doru yaplan almalar, ou zaman ayn evreler tarafndan ve genellikle artl, ideolojik bir yap ve ifadeler iermektedir. Sovyetler tarafndan Basmaclarn, Hokand zerklikinin askeri gcn oluturduu grnde olduu gibi.15 Bu gibi durumlarda asl konuya girmeden nce genelleme ieren birka fikir ortaya koymak daha uygun olacaktr. Olaylarn olduu dnemde pratie aktarlan ve bunu takiben teorik seviyede ele alnan Hokand zerkliki ile Sovyet ynetiminin karlkl olarak hkmranlk isteklerine meriyet kazandrma faaliyetleri, bu iki tarafn yan sra nc bir faktrn de bulunduunu ve bunun ise, muhafazakar gler olduu gereini neredeyse tamamen gzden kayordu. Bu gler, ne Sovyet ynetiminin politik hrsn ne de daha lml bir siyasi yenilenme isteyen Avrupal ve Rus halklarnn dncelerinden bir ksmna katlan Mslman modernistlerin fikirlerini paylayorlard. Muhafazakar gler gelenek ve greneklerine bal olan dnceleriyle eski dzenlerini ve huzurlarn istiyorlard. Bu fikir ise halkn ounluunun ihtiyalarn karlam olmaldr. Bu balamda ncelikle hatrlanmas gereken ve ok yaygn olan az veya ok, yerel ya da blgesel etkisi olan karizmatik bir lidere (n) bal kiilerin (mrd) oluturduu Sf kardeliidir. ekil asndan bu gibi evrelerle Basmaclar arasnda dorudan bir iliki kurulabilecei dnlebilse de, ncelikle unu tespit etmek gerekir ki, kaynaklarda bu bak asna neredeyse hi rastlanmamaktadr. Kald ki kaynaklarda bu konu tek bana bile ele alnmamtr.16 Bunlar arasndaki somut ilikiler henz tam anlam ile ortaya konulmam olsa bile, Basmaclar ve muhafazakar gler arasnda belli bir iliki olmas gerektiini en azndan tespit etmemiz gerekiyor, nk ikisinin de haydutlukla ilgili dnceleri belki farkl olmakla birlikte ayn gelenekten beslenmektedir. Bu durum -uzun vadede- yaptklar faaliyetlerin meriyetini daha ok geleneklere veya slm deerlere ve kurallara dayandrmaya alan Basmac gruplarnn liderlerinin davranlarnda belirgin bir ekilde grlmektedir.

1382

Fakat ayn zamanda da kendileri iin o an nemli olan ve kendi amalarna hizmet edecek davranlara ncelik tanyorlard. Bu konuya, aklanmas zor grnen -Ruslar tarafndan yaplan aflarla desteklenen- cephe deitirmeler ve zamanla deien ve bunun dnda bazen da farkllaan liderlerinin hedefleri dorultusunda gruplarn kendi aralarnda yaptklar savalar ve ekimeler yeterli kant saylabilir. rnein, daha farkl derin kkleri olan faktrler yerliler ve gebeler arasnda daha sonra bu blgeye yerlemi olanlarla (Rus gmenler) burada eskiden beri yerlemi bulunan topluluklar arasnda veya ayn zamanda farkl gruplar ve farkl blgeler arasnda gerilim meydana getirmitir.17 1918 yl Ocak ay sonunda Takentte yaplan IV. Temsilciler Meclisi Kongresinde Burjuva zerklikinin en zalimce bir sava olarak ilan edilmesi18 basmac gruplarnn imdiye kadar aka srdrdkleri hareketlerini artk yalnzca szl propaganda ile deil ayn zamanda askeri g kullanarak yapmalarna olanak salad. Kongreden birka gn sonra halk komiserlii meclisi 14 ubatta19 Ferganada sava hali ilan etti. nk blgede hrszlk, zorbalk ve silahl eteler bulunmaktayd. Bu karar ierisinde dorudan Hokand zerklikinin ismi gememekteydi. Burada genel bir toplant yasa getirilmiti. Ancak bu yasan delinmesi iin tfek ve top atlaryla karlk verilecekti.20 Ferganada sava durumu ilan edilmesinden ksa bir sre nce, yani Ocak ay sonunda Hokandda bir olay meydana geldi. Bununla ilgili Turkestanskaja skra gazetesinde Hokand Birlik Meclisi Bakanlar Babuskin ve Meschi21 tarafndan bir bildiri yaynland: Bu gece silahl yerli birlikler tarafndan Hokand Temsilciler Meclisine bir baskn dzenlenmitir. Telgraf istasyonu igal edilmitir. Ayn zamanda kaleye de bir saldr yaplmtr.22 Bu saldrnn arkasndaki sebep ne olursa olsun veya kim olursa olsun23 Hokanddaki Sovyet ynetim tarafndan 31 Ocakta geici bir sre iin eski ehir merkezini ate altna alarak karlk verildi.24 Haydut etelerini karm olduu olaylar genellikle Takentteki ynetime Hokand zerklikini asker anlamda sktrmas iin bir sebep oluyordu. nk daha nceleri baarl bir ekilde basmaclara kar yerel halk iinde ve basmaclarn temsilcilerine baz nlemler alnmtr. Hokand civarnda en korkulan haydut olan Irgas ve adamlar, bir halk savunmas ad altnda Mslman eski ehir merkezi savunmas iin kazanld. Benzer bir durum da Mariln da ok tannm bir basmac lider olan Muhammed Amn Bk (Madamn Bek) iin de geerlidir.25 Buradaki olaylarda ad geen iki ahsn ani bir fikir deiikliine gittikleri anlalmamaldr. Aksine bu dnce deiiklii Fergana vadisinde teden beri var olan hkmranlk ekillerinin yeniden olumasnda daha fazla g elde etmek iin yaplmtr. Nihayet ubat ay ortalarnda, Hokanddaki Geici zerk Trkistan Hkmeti, varlnn mahzurlu grlmeye balanmas ile birlikte, ne Irgas tarafndan ne de yerel halk tarafndan aleni olarak desteklendi. Eski ehir merkezinde oturanlar ile civar kylerde bulunanlar, bulabildikleri eylerle silahlanarak kendilerini savunmaya baladlar. Irgas, daha nce de olduu gibi cepheler arasnda hareket ediyordu.26 Ve nihayetinde daha sonraki olaylar dnp Sovyet ynetimine kar gelerek dier bir ok Basmac liderin de yapt gibi, kafasnda, ihtilal sonucu meydana gelebilecek

1383

dalmadan faydalanarak iktidar olma fikriyle ete liderliinden yerel beylie ykselme dncesi vard. Hokand Hanlnn Rusya tarafndan tamamen ilhak edilmesinden ve Fergana blgesi olarak Trkistan genel valiliine balanmasnn zerinden 40 yl akn bir sre gemitir. Aslnda burada Irgasn han olma dncesine sahip olduu grne pek kar kan olmayacaktr. Zaten bu anlamda, 1918 ylnda kendisini Han ilan etmitir.27 Bu davran bile, Irgas 1919 yl ortalarnda, savataki ans tekrar yaver gittii iin Sovyet ynetiminin yannda yer almasn ve sonra 1920 yl balarnda geici olarak tekrar taraf deitirmesini engellememitir. Daha sonralar herhalde bir de partiye katlm ve aada anlatld gibi partiye hizmet etmitir.28 Hokand zerklikini ortadan kaldrmak iin yaplan baskn sonlara doru ilk balang eklinden uzaklat ve byk bir kan glne dnt. Sovyet birliklerindeki askerler eski ehir merkezindeki ve Hokand civarndaki neredeyse korumasz halk yamaladlar, ldrdler ve ortal yakp yktlar. Bu halklarn sempatileri, halen kendini Demokratik htilalci ve Meriyeti Demokrat olarak gsteren meruiyeti glere kar devam etmektedir. Az veya ok, geleneklere kar dmanca bir tavr sergileyen, iki aydan beri Trkistanda siyasi iktidar kavgas veren bu iki grubun davranlar bu kavgalarn ortasnda bulunan yerel halk zerinde olumsuz etkiler brakmtr.29 Hokander olaylarndan sonra Basmaclar hzl bir gelime gsterdiler. Bunun sebebi olarak Geici Trkistan zerk Hkmetinin grevden alnmas deil, aksine bu olayla birlikte halka kar yaplan zorbalklard. Basmac saflarna geni katlmlarn farkl ve deiik sebepleri olabilirdi. Ancak en nemlisi hakszla ve zulme kar bir tepki olmasyd. Sessizce sabr gsterip olaylar sineye ekmek yerine tepkinin bu ekilde olmasnn altnda yatan asl nedenler kt idareye ve bunun sonularna balanmaldr. 1918 yl yazna kadar Ferganadaki basmac gruplar, zellikle de byk bir blmnn gnll olarak Hokand blgesinde Irgas ynetimi altnda toplanmas, burada gerek bir g faktrnn olumasna sebep oldu.30 Baka byk bir Basmac grubu, birka ay sonra Muhammed Amn Bkin liderliinde Mariln blgesinde ortaya kt. Takentteki ynetim, bu durumu en ge Mays ay ortalarnda, henz daha Ferganadaki tefti seyahatinden yeni dnen, bu dnemde Trkistanda yeni oluturulmu olan Merkez cra Komitesinin (ksaca TurCIK) bir yesi ve ayn zamanda 1917/18 yllarnda Hokand zerklikin Ulusal Meclisinde de yelik yapm31 bulunan Sabircan Cusupov, TurCIK toplantsnda oradaki durumu aktarmasyla rendi: Marilnda herkes silahl gce sahip olan Muhammed Amn Bkin emri altnda bulunmaktadr. Blgelere tamamen anari hakimdir. Sovyet rgtleri bulunmamaktadr. Sancak beyleri eriat kanunlarna gre hkm vermektedir. iler bask altnda tutulmaktadr.32 Bu saldrya, Takentteki ynetim tarafndan ayn ekilde 1918 yl balarnda olduu gibi karlk verildi. Bu hareketi bir kar ihtilal hareketi olarak deerlendirdiler. Blgede sava ilan edildi ve birlikler haydut etelerine kar mcadeleye baladlar.33 Spirale benzeyen bu zulm bir devir

1384

daha yapt. Artk Fergana blgesel olarak snrlandrlm askeri atmalarn olduu bir sahne olmutu. Bu atmalarda az ya da ok g gstermek ve bakalarn etkilemek nemliydi. Fakat ayn zamanda bu bir intikam ve nihayetinde lm kalm meselesiydi. Sovyet ynetiminin eksiklikleri ve olgunlamam hali ile Basmaclarn heterojen ve geleneklerine bal olmas olayn devamna kendine zg bir damga vurdu. Farkl Sovyet birliklerinin operasyonlarnn ve etkinliklerinin temelini yeni ehirler ve demiryolu hatlar oluturmaktayd. O dnemdeki yazl basnda buralarla ilgili Sovyet birliklerinin garnizon ehirleri veya emirleri altnda bulunan ehirler diye bahsedilirken buralar ancak 1919 baharnda iyi kt bir st kumanda merkezine balanm ve inzibati tedbirlere tabi tutulmutu.34 Buradaki problemin olduka iddet ieren nlemlerle ortadan kaldrlabilecei phe gtrr bir husustur. Yukarda anlatlan artlar ve en azndan olaylardan etkilenen halkn bak asndan bir ihtilal dneminin gnlk yaant haricinde kalan durumunun genel geer izgileri olarak deerlendirilebilmesi muvacehesinde-tavizsiz siyasi idealizm, iktidar hrs, keyfilik, soygun, bask, ekonominin, maliyenin ve gda sektrnn kmesi gibi- olaylar, daha sonraki bir ok eski dnem Sovyet yorumcunun, 1918/19 yllarnda Ferganadaki halkn genel anlamda soygun ve bask dnda bir ey grmedii eklindeki genellemeci yorumlarn pek fazla hakl karmamaktadr.35 1918de ve zellikle 1919 ylnda daha iyi belgelenen pek ok ey, bu ynde gelimi olmal ki, kendi adamlar da aslnda yaptklar eylerde o kadar az iddet kullanmayan, fakat buna karn davranlaryla halka ve onun deerlerine yakn duran Basmaclara gereken cesareti vermeye ve katlmn salanmasna yardmc oldu.36 Ferganada halk veya bir ksm insanlar, meydana gelen olaylar ve Sovyet ynetiminin burada takip ettii politika nedeniyle ayaklanm olabilir. Fakat bu hareket plansz ve programsz yaplmt. Tek elden ynetimden ve gerekli silahlar ve zellikle en nemlisi de etkili bir siyasi konsepten mahrumdu. Artk kendini bota hisseden gler, bu dneme uygun olmayan bir ekilde ortaya kan, eskiden miras ve imdi yeniden alevlenen haydutluk hareketine katldlar. 1918 yl baharndan itibaren, Basmaclarn giderek reaksiyonerlerin, zulme uram olanlarn, memleketinden srgn edilmilerin, din uruna savaanlarn ve mdafaaclarn topland bir topluluk halini aldn; bunlar arasna nemli katlmlarn olduunu ve ortalama birka dzine savadan oluan gruplarn liderleri kendilerinden daha gl olan liderlere ballklarn bildirdiini gz nnde bulundurmazsak, o zaman burada daha ok blgesel zerklik dncelerinin stnlk kazand grlecektir. 1918 yl baharndan balamak zere Basmaclar arasnda birlikte hareket eden gruplar ve ihtilaflar olan gruplar ve gruplamalar meydana geldi. Bu gruplar ve gruplamann ok deiken ve

1385

farkl amalar bulunan hareketleri yalnzca bir tr haydutluk olmakla balayp blgesel savunma yapmann dnda dini ve siyasi motifleri olan bir gerilla savana dnmt. Basmac gruplarnn operasyonlarn younlatrd yerler krsal blgelerdi. ok az byk atmalar oluyordu. Basmac gruplar silah teknolojisi bakmndan kendilerinden stn olan Sovyet birlikleri ile karlamaktan kanyorlard. Herhalde onlarla karlamak istememelerinin asl nedeni, yiyecek bulundurma zorluundan kaynaklanabilirdi. ok nadir byk birlikler halinde ortaya kyorlard. Tannm liderler etrafnda toplanm olan gruplar, ya belli bir yrede ya da blgenin tamamna dalarak hareket ediyorlard. Saldrlar periyodik olarak ve farkl yerlere yaplyordu. zellikle k aylar bu periyodik saldrlarn yaplmad ve olduka sakin geen dnemlerdi. Birbirinden bamsz bir ok olay, srekli hareketlilik, deien cepheler ve devaml deien durum bu sahnenin zelliklerindendi. Bu duruma bal olarak aslnda Ferganadaki atmalarn geliimi ve vaziyeti yalnzca an be an ve hal ve duruma gre anlalabiliyordu. Takent ynetimi iin 1918 yl ve bununla birlikte Ferganadaki cephe, sadece bu olayn yaylmasnn getirmi olduu siyasi ve ideolojik problemler dikkate alnmasa bile, zaten kstl olan askeri glerinin bir ksmnn buraya bal olmas, daha da nemlisi Takente yakn bir mesafede bulunan ve tren yolu balants olan Fergana vadisindeki ekonomik potansiyelin yeterli derecede kullanlmad anlamna gelmekteydi. Takent ynetimini tehdit eden bu askeri fesat oca pratikte yok denecek seviyedeydi. nk basmac gruplarnn yeterli silahlar yoktu ve kendi i atmalarndan dolay birbirlerine kayplar verdiriyorlard. Bunlarn g elde etme ve iktidar dncesi ise yalnzca Fergana ve belirli blgelerle snrlyd.37 1919 ylnda bu ilikilerin temelinde ok fazla bir deiiklik olmad. Genellikle daha fazla hareketlilik meydana geldi. Bu durum deiikliinin en nemli nedenlerinden birisi de, geici olarak Moskova ve Takent arasndaki ulamn 1919 Ocak aynn ikinci yars ile Nisan aynn ilk yarsnda salanmas sonucu meydana geldi. Bu dnemde Moskovann gncel amalarndan bir tanesi de, Trkistan askeri, siyasi ve ekonomik olarak dorudan kendilerine balamak ve bu ekilde merkeziyeti politikalarna dahil etmekti. Balangta bu amala ilgili kapsaml planlarn ou uygulamaya aktarlamad. Planlanm olan askeri ve ekonomik mdahale, Nisan ay iinde Sovyet-Rus dou cephesinde Kolaklarn cepheyi yarmalar ve kar taarruza gemelerinden dolay tamamlanamad.1919 ylnn ubat ay ortalarnda kurulan ve kiiden oluan Geici Trkistan Komisyonu yelerinden birisi hem de 1918 yl bandan itibaren bu konularda tecrbeli olan eski ve cokulu bir ihtilalci olan Petr Alekseyevi Kobozev Ferganaya geldi.38

1386

Bu kii, yannda zellikle merkezi ynetimin (burada kurmay dnd) bir parti veya bir Sovyet organizasyonu, bir ordu kurmak veya baka nemli ilerle ilgili gerekli tm materyalleri, kararlar, genelgeleri ve talimatlarn ieren bir top evrakla geldi. Doal olarak bunlarn dnda, yannda kullanabilecei bir yn para ve ayn zamanda birlikte alaca 40 kiilik renkli bir grup getirmi olmaldr.39 Kobozev ynetimindeki Moskovann bu mdahalesinin bir sonucu olarak, Trkistandaki Sovyet ynetimini temsil edenlerin bir blmn oluturan Mslman komnistler ve bunlarn destekisi olan ve buraya g etmi olan Avrupal-Ruslar tarafndan, Mart 1919 tarihi itibariyle milletler politikasna farkl bir yn veriliyordu. Artk bunlardan Sovyet ynetiminin Mslman ii snfn kazanmasna engel tekil edebileceini dndkleri ilikileri eletirmeleri ve mmknse bunlar deitirmeleri istenmekteydi. Ferganadaki durum burada ok farkl nedenler arz etmekteydi. Ayrca Takent ynetiminin 1919 yl ilkbaharnda ald baz nlemler de daha belirginleiyordu. Sovyet ynetimine kar yaplan savata Irgasa katlan Ferganadaki btn isyanclara af ilan edildiinde herhalde Mays ay balaryd.40 Bu af ilan ile birlikte Mays ay ortalarnda Merkez cra Komitesinin (TurCIK) yksek bir komisyonu Ferganaya geldi. Bu komisyonun almalarndan ortaya kan sonular, bu komisyonun bakan olan Karp Eliseevic Sorokin41 ve ayn zamanda Komiserler Meclisi42 bakanl da yapan bu kii tarafndan III. Trkistan Parti Kongresinde aklad. Sorokin, 9 Temmuzda kongreye yapm olduu kapsaml aklamalar erevesinde Ferganadaki durumu aadaki ekilde anlatt: Ferganada yalnzca nfusu Rus olan ehirler dnda, Rus ynetimi yoktur. Mslman kylerde Sovyet ynetimi mevcut deildir. Buralarda Nikolay dnemine ait eski dzen hakimdir. O dnemde ynetim, resmi bir idareciden (pristav) ve bir de blge idarecisinden (volostnyj upravitel) oluuyordu. lk idarecinin yerini imdi komiserler (Sovyet ynetiminin) ald. Fakat blge idarecilerinin yerine haydut eteleri geti. Haydutlarn says giderek artmaktadr. Bize gre neredeyse btn halk byk bir ete oluturuyor. Ferganadaki partililerimiz Mslman iilerin hepsinden phelenmektedir. Bu ve buna benzer hareketlerimiz yerli halka olan bak amz belirlemektedir. Baz yerlerde Mslman parti birlikleri oluturulmutu, fakat bunlar tekrar silahszlandrld. Yine bizlere -bu bir gerek ya da provokasyon olabilir- ldrlen haydutlar arasnda partimizin kimliini tayanlar olduu sylendi. () Ferganaya geldiimizde Mslman partililerimiz ok korkun bir hayattan bahsediyorlard. Onlar aka bizlere, Tanry bekler gibi sizi bekledik dediler. Mslman topluluk her yerde zorluk ve direnile karlayordu. Aslnda Ferganada temsilciler meclisinde Mslman yeler bulunmakta,

1387

fakat bunlarn ne etkisi ne de deeri vard. Mslman yeler, Biz hibir ey yapamyoruz, bizleri toplantlara almyorlar diyorlard. Bunun dnda onlar hapis ve benzeri eylerle tehdit ediyorlard. Byle bir durumda Mslman topluluklarn partiyle ve Sovyet ynetimle ilikileri nasl olabilirdi? Ve buna bir de yamalanma olaylar eklenmelidir. Mslmanlarn ellerindeki her ey alnyordu. Alnmakla kalmyor ldrlyorlard. Bizim askerlerimiz insanlar koruma yerine soygun ve cinayetleri beraberlerinde getirdiler. nce ldrdler sonra da kantlar ortadan kaldrdlar. Kylerdeki halk terristleti ve kamaya balad. Ve bu ekilde haydut eteleri giderek byd. Belki birisi buna kar kar ve Bu partinin ii olamaz bu Kzlordunun yapt zorba hareketlerdir diyebilir. Ancak parti ynetimin bandadr. ktidarda bulunan partililerimiz durumu dzeltmek iin hibir nlem almamaktadr. Bunlarn himayesinde alkolizm ve dzensizlik ilerliyor ve tabii ki bu durumda sulu parti olmu oluyor.43 Sovyet birliklerinin Ferganada yapm olduklar hareketlerin ve bunlarn etkileri ile ilgili gr beyan eden bir baka kii de, Mays 1919da toplanan komisyonun yesi olan ve TurCIK bakan vekillii de yapan daha sonra tannm Mslman komnist Turar Rskulov44 konuya aadaki szleri ile Sorokinden daha ak bir yaklam sergiledi: Kzlordu birlikleri, haydutlara kar savaacaklarna kendilerini tamamen alkolizme verdiler ve savamalar gereken haydutlara silah ve mhimmat sattlar. evre blgelere ktklar zaman, sakin ve huzur dolu kyleri yamalyorlard ve sonra onlar haydutlar korumakla suluyorlard. Bu olaylarn hepsi Mslmanlarn duygularn ve dini fanatizmini etkiledi. Bu insanlar dlanmt, katlar ve haydut etelerine katldlar.45 Ferganadaki Sovyet ynetiminin temsilcilerinin hangi yolla olursa olsun yalnzca Mslman kitlenin gvenini kazanmak amacyla yaplan bu eletiriler, belki de o dnemdeki gerek ilikileri ortaya koymu olabilir. Tabii ki Trkistann yeni Sovyet ynetimi, yklm olan Rus idaresinin yerini, bunda hak iddia etse ve bu Sovyet kanadndan da olumlu karlansa bile, tutamazd. Sovyet ynetim Ferganada kan olaylarda, zellikle askeri konuda nemli rol oynad. Bu anlamda salam tek bir blok oluturamad. Aslnda Sovyet ynetimin temsilcilerinin buna Avrupal ve Rus olanlar da dahil Basmac gruplarn destekledikleri, ibirlii yaptklar veya onlara katldklar ne bir kural ne de bir istisna idi. Tabii ki bu insanlar ncelikle ve bu amala Sovyet ynetimine veya partiye katlm olabileceklerinden dolay bunun iin hainlikle damgalanyorlard.46 Bu olayn olduka kark ve dinamik bir olay olduu izlenimini dorulamak iin Ferganadaki ilk byk Basmac liderin etkisi ile ilgili biraz ek bilgi konuyu daha da derinletirecektir. Sovyet ynetimi ile olan atmalar bir tarafa brakldnda kendi aralarnda da olduka fazla anlamazlk konusu bulunmaktayd. Irgasn, Ferganann blgesel liderliine ykselme amacna tabii ki dier basmac liderlerin sessiz kalmalar mmkn deildi. Irgas, Nisan 1919da kendisinin en gl rakibi olarak bilinen

1388

Muhammed Amn Bk tarafndan ve dzensiz bir ekilde bir araya gelen dier Basmac gruplarn da yardm ile byk bir darbe ald. Tahminen bu yenilgi zerine Irgas, geriye kalan adamlar ile birlikte Fergana vadisinin gneyindeki dalara ekildi ve buradan da Temmuz aynda byk bir gsteri ile 1500 adam ile birlikte Sovyet glerine katld.47 O dneme ait bir gazete haberinde bu olayn gereklemesi ile ilgili ayrntl bilgi u ekilde yer alyordu: Milletlerle ilgili ilerden sorumlu Trkistanl komiser Sadullah Tursunhayev48 (Rusa)49 bir konuma yaparak, Sovyet ynetiminin nemi ile ilgili geni bir aklamadan sonra, Irgas etesi ve Sovyet ynetimi arasnda meydana gelmi olan anlamsz bu kan dkme olaylarndan dolay zntlerini dile getirdi. Orada bulunanlar bu konumadan o kadar etkilendiler ki, herkes alamaya balad. Daha sonra Irgas yaptklarndan dolay piman olduunu aklayarak gzleri dolu bir ekilde komiserle el skt ve: imdiye kadar ben Sovyet ynetimin yoksullarn ve ezilenlerin ynetimi olduunu bilmiyordum. Bizim mollalar bizlere bu ynetimin tamamen slama kar olduunu sylediler. Bize bu yanl gsterdiiniz iin deerli kardelerim size teekkr borluyum. Artk bundan sonra sizinle el ele alp Sovyet ynetimine her trl destei vereceim50 dedi. Muhammed Amn Bk, Irgasn Sovyet ynetimine katlmasndan sonra Basmaclar arasnda rakipsiz kalmad. nk hemen kendisi gibi dier Basmac gruplarnn bir araya gelmesiyle oluan ve liderliini 1919da n plana kan Khal Khann yapt baka bir byk grupla ihtilafa dt.51 Khal Kha ile ilgili olarak yalnzca basit bir haydut olduu sylenirken,52 Muhammed Amn Bkin profilinde durum biraz farkllk gstermektedir. O kendisini inan savas olarak gryordu ve onun bu durumu, eldeki dier kaynaklar tarafndan da destekleniyordu. Ancak ubat 1919dan itibaren kendisinin bir mill hareketin lideri olduu ynndeki iddias bir sorun tekil etmektedir. Bu fikrin ortaya atlmas zaman olarak askeri ilerle ilgili Halk Komiseri Bolevik Konstantin Pavlovi Osipovun Ocak 1919da Takentte baarsz bir darbe giriiminde bulunmas ve ardndan kk bir grup taraftaryla Muhammed Amn Bke katlmasyla ayn zamana tesadf etmektedir. Aslnda burada Osipov ve evresinin olabilecek veya iddia edilen baz menfaatlerinin Muhammed Amn Bkinki ile kartrld ynndedir. Muhammed Amn Bk, grnt itibari ile Rus kart dnceleri olmayan ve bu anlamda ok fakl biimlerde ibirliine hazr olan, fakat kendi ahsi fikirleri ve hrs belki de muhafazakar-dini arlkl olan yolundan ubat 1919a ve sonrasna kadar kmasna engel oluyordu.53 Bu anlamda Mart 1920de kendisi de cephe deitirdiinde yaplan anlama ile yazl olarak Sovyet ynetiminin temsilcilerine kendisinin eriat kurallarna gre hareket ettiini tasdik ettirdi.54 Muhammed Amn Bkin siyasi dncelerinin ve amalarnn nasl olduunu bilmemekle beraber Mart 1920de cephe deitirmesinin sebepleri arasnda yalnzca Trkistandaki Sovyet

1389

ynetimin zaman ierisinde ehresinin olduka deimesi yatmamaktadr. 1919 yl Eyll ay ortasnda Rus merkezi kuvvetleri -daha dorusu Michael Vasilevi Frunze kumandasnda Austos 1919da oluturulan Trk cephesi (Turkfront) birlikleri- Trkistan balantsn tekrar ve kesin olarak ele geirdiler. Bylece Moskova uzun sredir planlad Trkistana dorudan mdahale etme amacna ulam oldu. Kasm aynda durum o hale geldi ki, Kzlorduya entegre edilen Trkistan birliklerinin kumandas Trk cephesi (Turkfront) karargahnn bir nc birliine verildi. Bunun tesinde Trkistandaki ynetim Ekim 1919da Moskova tarafndan grevlendirilen Turkkomissijaya brakld. Ferganadaki silahl atmalarla ilgili olarak bu yeni ynetim ncelikle nceki Sovyet ynetimin imdiye kadarki yerel temsilcileri tarafndan uygulanan keyfiliklerin neticesinde meydana gelen olaylara kar alnmas ve ayn zamanda Mslman halklarla olan ilikilerini iyiletirmek amacyla yaplanlarn temelden deitirilmesini dnmekteydi. Fakat henz daha 1919 yl Aralk ay balarnda bu ekilde anlamazlklar zme ulatrma mitleri yok olmutur. Turkkomissija evrelerinde artk uygulanan siyasi yolun bu olaylar durdurmaya yetmemesi halinde askeri bir zmn ciddi bir ekilde dnlmesi gerektii55 gr hakim olmaya balad. Basmaclar sorunu ile ilgili daha sert bir yol izleme dncesi netice olarak Ferganada daha nceki Takent ynetimi tarafndan oluturulan II. Trkistan Piyade Tmeninin Ocak/ubat 1920de Orta Rusyadan gelen bir alay ile takviye edilerek ve eklen glendirilerek Tatar Topu Tugay unvann almas ile meyvesini verdi.56 Sovyet birliklerinin basks o derece artt ki, Mart 1920 de bir ok basmac grubun Sovyet glerine dahil olmasna ve bunun yan sra dnemin en byk birliini oluturan Muhammed Amn Bkn adamlarnn da Nisan ay sonunda svari alay olarak Kzlorduya katlmasna neden oldu.57 Ferganada elde edilen yeni askeri baarlarn etkisi altnda 22 ubatta Takente gelen ve Trkistandaki askeri birliklerinin bana geen Frunze,58 Nisan ay ortalarnda Lenine kar Basmaclk olaynn siyasal ve toplumsal bir hareket olarak artk askeri anlamda ezildiini ve siyasi olarak ise yok edildiini savunmutur.59 Bu dnce dorulanmad. Daha Mays aynda Basmac gruplar daha gl bir ekilde gelmeye baladlar. Kzlordu saflarna gemi olanlarn bir ou hain ilan edildi ve silahszlandrlmak zorunda kalnd. Muhammed Amn Bk, 15 Maysta, o dnemin en nemli Basmac liderlerinden olan Kur Sr Muhammed (Kursmat) ve Khal Khay kendi istedii yne hareketlendirmeye alrken bunlar tarafndan ldrld.60 Sovyet saflarnda ise daha da sert bir yola bavurularak Basmaclarn askeri metotlarla tamamen yok edilmesi amalanyordu. Fakat bu yolla da istenen sonuca ulalamad.61 1920

1390

Austos ay ortalarna doru Ferganada askeri bir diktatrlk ilan edildiinde62 bu sorunla ilgili Kzlordu bakomutanna durumu anlatan bir rapor yazan Frunze, Basmaclarla ilgili u zeti yapmak zorunda kald: Ferganadaki Basmaclarn ortadan kaldrlmasyla ilgili ele alnan nlemler arzu edilen sonular vermedi. Tamamen komnist olmayan topluluklarn sempatisine dayal olan Basmaclk hareketi kkten yok edilemedi. ki aydan beri devam eden operasyonlarmz sayesinde onlara nemli kayplar verdirtmi olabiliriz, fakat ara vermeksizin yaplan seferlerden dolay birliklerimiz ok ypranmtr.63 Bu arada Frunze iin Basmaclk hareketi, kendini yalnzca askeri anlamda kuvvetli bir faktr olarak gstermemi, ayn zamanda toplumsal ve siyasal adan da dayankl bir faktr olduunu bir ay sonra yazd Trk cephesinde (Turkfront) yapm olduu kumandanlkla ilgili sonu raporunda daha da ak bir ekilde dile getirmitir. Bu raporda, ok basit bir haydut etesi olmayan, aksine yeni kurulacak hayatn temellerine kar daha ok silahl bir protestoyu tekil eden Basmaclk hareketine kar ara vermeksizin yaplan savatan64 sz edilmektedir. Bu durum uzun yllar bu ekilde kalacakt. 1920 ylnda abucak ortadan kaldrlan dier i atmalara karn silahl Basmaclarla olan atmalar ok uzun srd. Bu Ferganada 20li yllarn ortalarna kadar devam etti. Basmaclar hareketinin temelinde bulunan yerel toplumun dardan gelen iddete, zulme, yabanc ynetime ve zorunlu modernlemeye kar ortaya koymu olduu en nemli fenomen, geleneklere bal kalarak gsterilen tepki -bu ayaklanmann geici siyasallamas bir kenara braklrsa- ne Ferganada ne de Orta Asyann baka bir blgesinde Sovyet gler tarafndan ortadan kaldrlabilirdi.65 Bu hareket, er ya da ge iddete ynelen Sovyet ynetimin askeri, ekonomik, siyasal ve toplumsal stnl sayesinde ou yerde az da olsa baarl bir ekilde bastrld. Ancak gnmzde de grld gibi tamamen ortadan kaldrlamad.66 1 Bkz. rnein Pobeda Okyabrskoj Revolutsii II, 269. (TurCIKin 15 Maystaki bir toplant

tutananda); 285 (Mays sonunda Khugandar Temsilciler Meclisi raporunda). 2 Bkz. nostrannaya voyennaya intervensiya I, 421. Alnan bu kararn uygulanmas tereddtler ieriyordu, nk yalnzca Sovyet ynetiminin bu konuya etkisi genel anlamda snrl kalmas ile birlikte ayn zamanda (Oblast-Rat) Ferganadaki ynetimin Sovyet ynetimindeki temsilcilere etkisi tereddt ieriyordu. rnein henz daha Mart aynda Khugander Temsilciler Meclisi Fergana ynetiminin dalmasn istiyordu. (Bkz. Pobeda II, s.195), (Trkistan Halk Meclisi Komiserliine gnderilen 23 Mart tarihli bir telgraf). Temmuz ay ortalarnda iki meclisin bakan Marttaki kiilerle aynyd. 3 Koleov ile ilgili (1891-1940 yllarnda yaam, Nisan 1917den beri parti yesi, meslei

tren vagonlarn yalamak) rnein BSE3 XII, s.417. Siyasi kariyerine Ekim ihtilalinden nce Takent demiryollarnda daha sonra Takent meclisinde ii ve asker temsilcileri iin oluturulan icra komitesi

1391

yesi olarak balad. 1917de II. Genel Rus Temsilcileri Kongresine katld ve burada Genel Rus cra Komitesi yeliine seildi. Kuruluundan itibaren (23.11.1917) Halk Komiserleri bakanl yapt. (Bkz. Pobeda Oktyabrskoy revolutsii I, s. 603; Samsutdinov Delegat, 113); VI. Trkistan Temsilciler Kongresinde (5.-14.10.1918) Kolesov grevden alnd. Mart 1919 balarnda Moskovada yaplan VIII. Parti Kongresi (18-23.3.1919) yesi olarak Trkistandan ayrld. Ancak Orenburgda geici olarak tutukland iin bu kongreye katlamad (bkz. Chasanov, Smertelny gambit, 138); Kolesov 1919-22 yllar arasnda Kzlorduda Politkomiser olarak etkinliini srdrd, 1923-28 yllar arasnda Rusyann dousunda ve Beyaz Rusyada grev yapt; 1929-33 yllarnda mimarlk okudu ve Moskovada bu alanda alt (Bkz. Revolutsiey prizvaniye, 138). 4 5 Nazarovdan alnmtr. KPT 63. Irgas, ar dneminde de haydutluk yapt iin yllarn srgnde geirmitir. Bu iddiay

destekleyen birincil kaynaklar olmasa bile 20li yllarn tek yanl kaynaklar ve dardan olaylar deerlendirenlerin gemie bakarak Basmac liderlerini genel olarak kanunsuz bir gemi ile irtibatlandrmalar bu iddialarn doru olduu ynndedir. Irgasn durumunda bu iddialar doru olabilir ve daha da geriye doru takip edilebilir (Bkz. 2.3.1918 tarihli Ulug Trkistan-M. Cokaeve ait bir mektupta; burada daha nce haydut etesi reisi olan Yamac Irgastan bahsedilektedir); Pobeda II, 285; Ferganada basmaclk 15; Ryskulov, Revolutsia 106; Ginzburg, Bastmacestvo 183; Castagne, Basmatchis 12; Brun, Trobluus Times 180; Ayn zamanda bkz. Aymen de Lageard, Revolt of the Basmachi 32; Broxup, Basmachi 61; Fraser, Basmachi I, 23). 6 Bkz. rnein; Inostrannaya Voyennaya intervensiya I, 96, 422-481 (30.7.1918-27.4.1919

tarihleri arasnda 17 belge, bir tanesinde grabiteli olarak adlandrlm, 488-526 (2. 2-7.9.1919 tarihlerinde 36 belgede, buna karn 3.5-17.8.1919 tarihlerinde 9 belgede basmac olarak). Bkz. Aralk 1919 tarihli Fergana ile ilgili bir raporda iki kavramda kullanlm, RGASPI (Rossiykiy Gosudarstvenny Arhiv Socialno-Politieskoy Istorii.)de: f. 22, op. 11 d. 46, 1. 19-26. Sovyet ynetiminin temsilcileri tarafndan sk sk kullanlan emperyalist soyguncu kavramnn kayna Rusa razbojniktir, aksine (asl anlam etobur olan) inik deildir. 7 Basmac kavramnn Rus dilinde nce nadiren daha sonra tamamen kullanlmas iki olayla

balantldr: 1.1919 yl ilkbaharndan itibaren Trkistan Sovyet ynetimine ve partisine youn katlmnn salanmas (dorudan merkez ynetiminin etkisi ile) ve 2. olarak 1919 yl sonunda Turkkomissiajann tutumlardr. Trk halklarnn kulland dillerinden alnm olan Basmac kavramnn kk bastr (basmak szcnn kknden). Eski Trk dillerinde ve Trk halklarnn kulland dillerde grlen bu kavram aniden saldrmak, basmak anlamna gelmektedir. 8 Dardan Sovyet ynetiminin sebep olduu ve onlar tarafndan ele alnan bu kavramn

anlam kaymas ile ilgili sonular razbojnik szcnn Basmac kavram lehine kullanmdan kalkmasdr. Bkz. zellikle Rus ve Ruslarn etkisinde kalan szlklerde ihtilal kart haydutlar ve benzer szcklerin evirisi bu kavramla ilgilidir. Teknik terim olarak Basmac kavram Rus szck

1392

daarcna 20li ve 30lu yllarda Orta Asyadaki militan Mslman gruplarn taraftarlar iin kullanlan bir szck olarak girmitir. Trk halklarnn kulland Basmac kavramnn tekil kullanmna bir -ieklenmesi ile bu kavramn Rusa oulu elde edilmektedir. 9 Bu eilim baka bir anlam karlmayacak ekilde yaylmtr. (Ansiklopedilerde bile bu

ekilde yer almaktadr. rnein E.I2, 1084 Art. Basmaclar). Broxup, Basmachi s. 57; Carrere dEncausse, Reforme et Revolution s. 26, Fergana Basmaclarnn kkn haydut (Brigandage) olarak adlandrmaktadrlar. 10 Bkz. rnein: BSE 1 V, s. 35, Basmacestvo (Faizullah Khaqev); H. f, Farqanadaki

basmaclq 15; Alekseenko, to takoe basmacestvo? s. 25, Broxup Basmachi s.58. 11 1916 ylnda Ferganadaki ayaklanmalar iin bkz. rnein: Vosstanie 1916 goda s. 55,

(Fergana askeri valisi vanovun hesap raporunda, Aralk 1916); smoilova, Farqana vilojatida 1916 jil chala guzgoloni s. 26; Zijaev, Natsonalno-osvoboditel novoye vosstanie s. 32. -Ekim ihtilalinden nce meydana gelen olaylar ar basksna kar gelmek ve halk ayaklanmas olarak ele alan Sovyet bak as ihtilalden sonra meydana gelen olaylar ise halk snflarnn ve mili duygularn n plana karmak isteyenlerin ihtilal kart hareketler olarak deerlendirmesi, bu dncenin tekrar nasl yn deitirdiini yanstmaktadr. Fakat bu durum konu edilen fenomenin deimesi ile ilgili deildir (rnein: bu aka Vasilevskiy, Fazy s. 130da grlr). 12 Fergana Basmaclarnn kendilerini nasl tanmladklar ve bakalar tarafndan nasl

tanmlandklar ile ilgili bilgi, tabii ki ncelikle ihtilal ncesi ve bu dneme ait belgelerden oluan yerel dillerdeki materyaller aklk getirebilir. Semerkantta Farsa yaynlanan Sula-yi Inqlap Gazetesinde (1919-21) basmaclar; garatgan (=haydut), asrar (=ete), asiyan (=asiler) gibi sfatlarla anlmaktadr. Willfort, Turkestanisches Tagebuch s. 212 eserinde (o dnemde Skobelevde sava tutsa olarak bulunuyordu) o dnemde tannm olan Irgas ve Muhammed Amin Bike bal adamlarn kendilerini Basmac olarak nitelediklerini ve bunun kendisi tarafndan isyanc olarak tercme edildiini ancak Ruslar tarafndan ise haydut eteleri olarak ele alndklarn tespit etmitir. Allworthun Modern Uzbeks s. 174 eserinde Basmac kavramn Qorbasis-propangandaclar tarafndan basmac olarak ktlenen olarak ele alma giriimi ciddi bir temelden yoksundur. (Qurbasi kavram Trkistanda ehirlerde grev yapan Mslman polis birliklerinin ve gece bekilerinin amirleri iin kullanlan bir terimdir. Ancak bu daha sonra Basmac liderleri iin sk sk kullanlan bir kavram olmutur.). 13 Bkz. rnein: H-f., Farganada basmaciliq s. 15, RGASPI: s.22 op. 1, d. 29, 1. 7.

Basmaclk hareketinin ortaya k ile ilgili 17. 11. 1919 tarihinde Andicanda yaplan ve bir ok organn temsil edildii toplantnn kapsaml raporunda u ifadeler yer almaktadr: Bu haydutlarn nereden geldiini tespit etmek zor, fakat 1917 ylnda ktlk ba gsterdiinde a insanlar buralara geldi. Ferganada

1393

meydana gelen olaylarn sosyo-ekonomik faktrleriyle ilgili anlatlacak eyler snrldr, nk bunlar gerekli olmayan fakat bu duruma gtren nedenleri oluturuyorlar. (deolojik sebeplerden dolay benzer argmanlar kullanan Sovyet bak asndan farkl olarak 20li yllarn balarnda meydana gelen olaylarla ilgili, rnein genel bir fikir edinmek iin bkz. Aymen de Lageard, Revolt of the Basmachi 2.). 14 143. 15 Bkz Ryzkulov, Revoljucija 106nn devam (1919 sonunda gzle grlebilir ekilde Ocak sonu/ubat ba (ortas) 1918 ylndaki durumla ilgili olarak bkz. Probeda II. 133-

maksatl, tek yanl bir rapor); Paskuckij, K. istorii grazdanskoj vojny 8; Muravejskij, Ocerki 19; Ginzburg, Basmacestvo 183; Castagne, Basmatchis 14-Hokand zerkliinin basmaclar kendi amalar iin kullandklar iddias ile ilgili basmaclarn kknn burada olduu grnn sonralar desteklenmesi anlamna gelmektedir (rnein, The Basmachis 237; Park, Bolshewism 40; Vaidyanath, Formation 83; Fraser, Basmachi-I 23da olduu gibi), veya en azndan btncl bir politik bir hareket karekterine radikal dnm (Bkz. rnein Hayit, 20. yy.da Trkistan 173 devam; iinde Basmatschi 10, 62, Hokand zerkliinin son bulmas daha dorusu Sovyet Rus Hakimiyetine kar Trkistanllarn milli mcadelesinin devam olarak basmac (isyannn) balamas ile ilgili. Hayitin gerekelendirme ekli ve grlerinin dnsel temellerinin anlalmas ile ilgili katky Trkistan Milli Kurtulu Mcadelesi iin Milli Trkistan Birlii Komitesinin Yayn Organ (Haytin) de aktif olarak katld ve Berlindeki Dou Bakanl himayesinde kan Milli Trkistan Dergisi (1942-44)nde grmek mmkndr. 16 Nadiren grlen bir bilgi 10. 7. 1919, 8 tarihli Sula-yi nglab No. 12de bulunmaktadr.

Burada Nakibendi Tarikatnn mridlerinin iareti saylan beyaz elbiselerin Muhammed Amin Bikin Andicandaki savalarnn her yerde tadklarn ekstra ksa bir raporda belirtilmektedir (Bkz. Babadzanov, Dkci san 179). -Za sovetskiy, Trkistana gre basmaclarn lideri Hal Khaa eski bir sand. 17 Bkz. H. F., Ferganada Basmaclq 16; 2.3.1918 tarihli M. Cokaevin Ulu Trkistana

gnderdii mektup. 18 Bkz. Gordienko, Obrazovanie 313, Bu karar 25.1.1918 tarihli Naa Gazetadan iktibas

eden (Gordienkonun) anlattklarndan anlaldna gre bu karar srgndeki 76 kii ald. Srgn urasnn IV. Olaanst Kongresi 19-26 Ocak 1918 tarihinde yapld. 19 Julian (Jl Sezar) takviminin Gregoriyen takvimine uyarlanmas dolaysyla 1 ubat 14

ubata tekabl etmektedir. 20 Bkz. Pobeda II, 142 (6) 19. 2. 1918 tarihinde Nasa Gazetasnda yaynland.

1394

21

Bir Bolevik olan Mei Geici Hokand Demiryollar Devrim Komitesinin bakan idi (Bkz.

Pobeda II, 564). -Demiryollarnda tamirci olan Bolevik Efim Andrinavi Babukin (1880-1927), 1902den beri partide idi ve 1917 yaznda Vladivostoktan gelerek Hokandda aktif olarak alt; Eyll 1918de bir misyonun yneticisi olarak Mahada gnderilen Babukin Mahada geliinde ngilizler tarafndan tutukland ve Takentte bulunan ngiliz ajan F. M. Bailey ile Amerikal konsolos R. C. Tredwell karlnda tutsak olarak tutuldu. Mays 1921de Babukin zgrlne kavutu. Bkz. Pobeda I, 592; Kastnaja Letopits No. 1-2, 52; Revoljucionery, vozaki mass 173 devam; Bailey, Misyon 67. 22 Abdullaevden iktibas, Oruziem pecatnogo slovo 112. Paskuckij, op. cit. 8, bu olay

yorumlayarak 29u 30a balayan Ocak gecesinde Hokand zerkliinin birlikleri ehrin Rus tarafndaki cepheye saldrdklarn ifade etmektedir. Ginzburg, Basmacestvo 184de bir adm daha ileri giderek yle demektedir: 12 Ocak (=30 Ocak) gecesi zerk hkmet Hokandn silahla harap olmas iin baarsz bir saldrya gemitir. -Bu olaylarla ilgili olarak bkz. Donierovda Muchtorijat qismati 161 devam; daha detayl olarak Trkestan v nacale XX veka 101. 23 Bende mevcut olan kaynaklardan daha geni kayna kullanan Trkistan v nacale XX

veka 101, bu saldrlarn kimin tarafndan giriildiinin bugne kadar bilinmedii kansna varmaktadr. 24 Bkz. 2.3.1918 tarihli Ulu Trkistan (okayevin mektubu); Pobeda II, 150 Tutuklanan

Hokandl i adam Rafael Solomovi Potelyachovun 22 ubat tarihli sorgulama protokolnde. Buhara Yahudisi olan Poteljachov Vekselmandan sonra Khuaqndarn ikinci byk ivereni idi, Skladyvanie Nationalnoj burzuazi 158 devam, tane pamuk deirmeni, bir tane ya deirmeni sahibi idi ve Trkistan Kmr letmeleri Endstrisinin mdrlerinden biri ve ayn zamanda en byk hissedar idi; (S. 163) 1906-16 yllar arasnda Hokandar Borsa Komitesinin bakan ve 1916da Potjachov Ticaret ve Endstri irketine, 9 pamuk deirmeni ve 1 tane buharla alan buday deirmeni aitti. Pamuk ve kumataki yllk haslat 30-35 milyon Ruble arasnda idi); bkz. Kavanoviche de, Jews and Autonomy 79 ve devam, 85 ve devam, (Kagonovich)in bildirdiine gre Poteljachov zerk Trkistan geici hkmetinin ikmal ilerinden sorumlu bakanyd ve ksa sre sonra hapishaneden kurtuldu ve daha sonra g etti). 25 Bkz. H. F; Ferganada Basmaclq 15, grld kadaryla burada Irgasn onu zorla elde

etmeyi birok defalar denedikten sonra, nihayet gazilerin Isanlarn ve ulemadan oluan bir grup eli ile grtkten sonra kazanlabilindi; RGASPI:. 122, op. 1, d. 46, 1. 26, burada ilave olarak az tannan basmac lideri Makkam Hacya da Namanganda benzer bir olay atfedilmektedir. 26 Irgasn kariyeri ve Hokand zerkliinin sonu ile ilgili bulgular iin zellikle bkz. H. F;

Ferganada Basmaclq 15, ve devam; Ulu Trkistan (2.3.1918 (M. okaevin mektubu)nda sartenlarn kendilerinin setii ekya Irgasn nderliinde ehir merkezinde Boleviklere kar savamaya baladn yazmakta (Poteljachov (bkz. Dipnot 24) sorgulanmas esnasnda Trkistan Geici Hkmetinin mali kaynaklar hakknda u ekilde ifade vermitir: Bir sarte hitap ederek u

1395

ekilde konutu: Biz Mslmanlar (Irgasn) milislerini destekliyoruz, siz fakat [Yahudi Cemaatinin yeleri] geici hkmete mali ynden destek veriyorsunuz (Pobeda II, 151); Kaganovice gre, op. cit. 83, Peteljachov Irgasn tutuklu kurban olduunu ve bu tutsaklktan 1 milyon Ruble karlnda tekrar serbest braktrdn ifade etmektedir). okaevin mektubunda devamla, fkeli halkn baklarla, baltalarla, oraklarla ve halatlarla Irgas baa geirmek ve sarte olmayanlar ister Bolevik olsun veya (kendinin de mensup olduu) Kazak olsun, Ferganadan srmek iin silahlandlar; Tatarlar da onlar iin Mslman deillermi. okaev g ettikten sonra kendi hkmeti ile basmaclar arasnda bir irtibat olduunu reddetmekte, fakat kendi zamannda halkn Sovyet iktidarna olduu gibi Hokand muhtarlnada kar olduklar, kendi siyasi konumunu zora sokacak durumu saklamaktadr; buna uygun olarak da basmaclarla ilgili, bir taraftan onlara milli kurtulu hareketi olarak kabul eden fakat dier taraftan onlarn politik dnceleri olmad grn ileri srerek konumalarnda tezada dmektedir. (Bkz. Basmaji Movement 273n devam iinde). Ryskulov, Revoljucija, s. 107 (1919 sonunda yaynlanan bir haberde Kugander zerkliinin basmaclardan bir milli muhafz birlii oluturduunu ve Irgas bir trenle kendi Bakomutanlar ilan ettikleri yazlmaktadr. Milli zgrlklerini ve dinlerini korumak adna tahrik edilen, balta ve kazmalarla silahlanarak toplanan halkn sava esnasnda zerk yanllar ve Irgas tarafndan yar yolda brakldklar ifade edilmektedir); RGASPI: f. 122, op. 1, d. 46, 1. 26 (1919 sonunda ie (kurumlar aras yazmada) 1918 banda Hokand ehir merkezinin harap edilmesinden sonra Hokand srgn urasnn bakan Babukin Mslmanlar 7.62 mm.lik silahlarla donatarak bu kuvetin bana feodal dnceli bu fanatik Irgas getirdi ve o da bu birlikle kaarak Sovyet ynetiminin ak bir dman oldu. -Kunitz, Down over Samarkant s. 89 devamnda Irgasn muhafazakar ulamann yannda olduu ve hem Hokand zerkiine hem de Sovyet ynetimine kar geldii kansna varmaktadr; Chasanov, Alternativa s. 115 ve devamnda ulemann 18 ubatta okayev hkmetini devirerek Irgas Han ilan ettikleri grndedir. 19 Ocakta Irgas oraya gelen Sovyet gc Perfilevs nnde silahlar brakmay reddettiini ve bunun zerine Sovyet gcnn saldrya getiini bildirmektedir. 20 Ocakta da Irgas kat. 27 Bkz. rnein Aymen de Lageard, Rewalt s. 32; Donierov, op. cit. 166, 172 (bura onun

hatta 1918 Martnda 40 qurbasis (mminlerin emiri olduu) ve nostrannaya voennaya intervenciya I, s. 501de 2.2.1919 tarihli Celalabaddan gelen bir telgraf tada yle denmektedir: Irgasn kendi altn apoletti ve nianl bir askeri niforma, altndan yaplma hilal eklinde ta tamakta ve kendini Han olarak grmektedir. RGASPI; s. 122, op. 1, d. 29, 1. 7deki raporlarn topland 17. 11. 1919 tarihli haberde, Irgasn Han olmay hayal ettii belirtilmektedir.) Andicanda 1898 ayaklanmasnn lideri Dki Iannn da taraftarlar tarafndan Hanla getirilmesinin, Irgasn hanla atanmasnda olaan st bir durumun olmad iaretini de vermektedir (bkz. Babadzanov, op. cit. s. 183 ve devamnda 1898 isyannn dzensiz olarak ellerinde ne varsa onunla saldrdklarn da bununla beraber renmekteyiz). 28 Bkz. Abdullaev, Oruziem pecatnogo slova s.114; 1919 ortasnda cephe deiimi ile ilgili

olaylar hakknda o dnemki bak as ile bkz. Sulayi inqlap nr. 6, 15.5.1919, 8, nr. 14, 24.7.1919, 8

1396

tarihli; Cokaev, Basmaji Movement s. 281 de onun Sovyet tarafna getii tespitini yapmakta; Aymen de Lageard, Rewalt s. 32 de Irgasn 1919 da Sovyetlerle bir anlama imzaladn fakat sadece geici olarak anlamaya sadk kaldn ifade etmekte, bu gr Direktivy komanduvija frontov II, s. 512 ve devamnda (18. 2. 1920 tarihinde yaplan ve Irgasdan tekrar aktif bir basmac lideri olarak bahis edilen telefon grmesinde) teyit edilmektedir.); RGVA: s. 157, op. 8, d. 2, 1. 34, 8. 6. 1920 tarihli bir rapordan Irgasn o dnemde tekrar Sovyetlere hizmet ettii belli olmaktadr. Hayit ise Basmatschi s. 68 ve devamnda, s. 132 de kark olan konuyu ileyi tarznda kk bir haydut ve byk Irgas arasnda ayrm yapmaya almaktadr. Kk Irgas 1918 sonunda lm, byk Irgas milli kurtulu mcadelesini tutukland ve asld 1921 ylna kadar aralksz srdrm, Hayitin kendi grn bile desteklemeyen 8 kaynandan be tanesinde Irgasn Sovyet glerine katld belgelenmektedir (bu gerek Turkistan V naale XX vekann 164 Hayitin dncelerini almay engellememitir). 29 Bu konu ile ilgili zellikle bkz. Chasanov, Kokandskaja, 45 ve devam; Donierov, op. cit.

162 ve devam. 30 31 Bkz. rnein Pobeda II, 285; nostrannaya voyennaya intervenciya I, 422. Bkz. Turkestan v nacala XX veka 84, Jusupov ile ilgili (= Yusufov, herhalde bir Tatar:

1881-1931 Buhara doumlu (Rus blgesinde; Hocayeve gre Izbrannye I, 466 Andicanda domu, daha sonra 1900 (!) de pamuk deirmeni iisi olarak yeni Buharaya gelmi) 1906-10 yllarnda Takentte bir sanat okulunu bitirdi ve tamirci oldu. Sonra sosyal demokrat evrelerde aktif oldu. zellikle 1911 ylnda Buharada, ki bu yzden Takentten srgn edildi. 1915 ylnda kale muhafzlarna ve daha sonra dzenli orduya katld ve yaraland. Sonra I. Sibirya Yedek Topu Alaynda (Takent) grev yapt; Bolevik Nisan 1917 den beri partide kaytl, 1917 ylnda Takent Askeri Meclisi yesi, 1918 TurCIKe ye. Bkz. Za. sovyetskiy Turkestan, 596; Revolitsie prizvanniye, 142. 32 Pobeda II, 269-Willforta gre op. cit 212 Muhammed Amn Bk Austos 1918 yl

balarnda yerliler tarafndan oluturulmu olan byk bir hareketin bana geti. H-F, Ferganada basmaciliq, 16da belirtildii gibi Muhammed Amn Bk kendisini tm Basmaclarn emr-i leker (askeri lider) ilan etti. 6 Mart 1920 ylnda Sovyet ynetim ile yaplan anlamada kendisinin Mslman, (askeryn-i Zbas) olduunu belirtti (Willfort, op. cit. 273 Tafel XVI. Bu unvan daha nce Eyll 1919 da iti ordusu (Rus yerliler) ile yapm olduu anlamayla balantldr (Bkz. Ginzburg, op. cit 188.). 33 1918 Temmuz ay iin Ferganadaki farkl Sovyet birliklerini gc (Toplam 2000 kii) Bkz.

rnein: Inostrannaya voyennaja intervenciya I, 421. 34 Farkl Sovyet birliklerinin dalmlklar ile ilgili olarak bkz. rnein Abdullaev, Oruziem

pecatnogo slova 109. Henz daha 29.11.1918de bunlarn koordinasyonu iin haydutlara kar savamak zere operasyon karargah kuruldu (op. cit. s. 106) fakat bu karargahn etkisiyle ilgili

1397

nemli pek fazla bir ey olmad (bkz. rnein Inostrannaya voyennaya intervenciya I, s. 435). 26.2.1919da artk bir Fergana cephesi karargah kuruldu ve Michael V. Safonovda Ferganadaki birliklerin kumandan olarak atand (bkz. op. cit. I, s. 462). Wilfort, Turkestanisches Tagesbuch s. 243de Mart 1919 ile ilgili yeni gelen Safanovun Kzlordu muhafzlar arasna disiplin getirdiini ve susuz yerlilere kar yaplan zorbalklar engellediini sylemektedir. Safanov ile ilgili (1878-?, ) 1902 ylndan itibaren Maximalist, sonra solcu, Mart 1919 Bolevik, ihtilalden nce uzun sre hapis ve alma cezasna arptrlm; Mart 1918de Trkistanda Kzlordu muhafz, daha sonra 11. 3. 1920de Trk cephesinin alma birimlerinin mdr (Akramov/Avliyakulov, Lenin, Turkkomissiya s. 269). 1920/21de chiva da RSFSRnin yeminli temsilcisi (bkz. Za sovetkiy Turkestan s. 570). 35 Tabii ki bu durum Takentteki ynetim tarafndan baka trl alglanyordu. Bunlar ihtilal

yararna savaan sabit savalarn zgrle, mutlulua ve parlak gelecee gtren yola (Pobeda II, s. 215) ulamak iin uygun nlemleri almalar nemliydi. Alnacak gerekli nlemler: msadere etmek, kontrol etmek, zapt etmek, speklatrlere kar savamak, Burjuvaziye kar krmz terr. 1919 yl sonunda durum biraz deiecekti ve Takent ynetimi artk Moskovann ve Politbronun bir kolu olarak buraya gnderilen ve daha az ihtilale davranmayan Turkkomissijann gznde keyfi uygulamalar, soygun ve bask yapan smrgeciler olarak grlyordu (bkz. rnein Sefarov, Kolonialnaya revolutsiya possim). 36 Bkz. rnein: Ginzburg, Basmalestvo s. 185, Burada Basmaclk balangta Ferganadaki

halklarn kltrn kapsayan Sovyet ynetim tarafndan yazlan haydutluklara, msaderelere, zapt olunmaya kar bir protesto idi. (Ferganadaki el koyma ve kontrol etme hadiselerinin uygulamas ile ilgili bkz. rnein: Pobeda II, s. 305, 328; Inostrannaya voyennaya intervenciya I, s. 422, 461, 465.); RGASPI: s. 122 op. 1, d. 29.1.7 (17.11.1919 tarihli Andican ile ilgili rapor.): Basmaclarn ortaya kmas ve yaylmasnn temel sebebi olarak Trkistan blgesinde Sovyet ynetiminin kurulmasnn ilk gnlerinde yerel ynetim ve onun temsilcilerinin gstermi olduu tutumlarla snrldr. Chasanov A ternative 119., Turkkomissiya yesi F. I Gloscekinin Aralk 1919 tarihinde yaplan resmi bir toplantda Feganadaki olaylarla ilgili olarak yerel Sovyet ynetimini kendi bak asna gre ve yeni bir siyasi anlay iinde ok sert bir ekilde eletirdii konumasndan alnmtr. Ferganadaki halkn ok skntl atmosferinin sebebi sorumlu Sovyet kurumlarn gtm olduu genelde yanl ve cniyne politikalardr. Sovyet ynetiminin bayra altnda olan yerlerde srekli bir keyfilik ve kendi konumunu karlar iin kullanma istei, Avrupal topluluklar arasnda imtiyazl gruplarn olumasna neden oldu. Mslman kitlelere kar kesin bir gvensizlik ve onlara en aa bir rk gibi deerlendirme, genel olarak uygun olamayan politikalarla birleince ve Avrupallarn kendilerine oluturduu bir ok imtiyaz da bir araya geldiinde toplumda ok gergin bir atmosfer oluturdu ve bu da Mslman kitlelerde memnuniyetsizlik meydana getirdi. (). Basmaclk hareketinin olumasndaki balca sebeplerin Sovyet ynetimin Mslmanlar ile Avrupal topluluklar arasnda yukarda anlatlan sebeplerden dolay meydana gelen tezat durum ve ynetimin ksa vadeli politikalar olduu sylenebilir. Sovyet ynetimin temsilcileri tarafndan destek

1398

gremeyen Mslman halk Basmac haydutlarn basks altnda ve korkmu, fakirlemi bir ekilde tereddt iinde etelere katldlar. -Bkz. Alimov, Levaskiye peregib 36., 38de kat zerinde kalan kararlarn dnda dini vakflar (auqaf) milliletirme abalarnn olduunu ve gerekten Sovyet ynetimin temsilcilerinin 1918-19 yllarnda bu vakflar (auqaf) hem de Ferganann baz blgelerinde kontrol altna almay denediklerini belirtmektedir. -ki tarafn da olaylarda iddet kulland ile ilgili bkz. Willfort, Turkestanisches Tagebuch, 237 (ubat 1919 iin). 37 Mart 1919 ortalarnda (VII. Trkistan Meclis Kongresi iin) Trkistan Askeri Komiserliinin

bir raporu askeri glerin birbiriyle karlatrmas ile bir fikre sahip olmamz salyor: Fergana cephesi haydut etelerine kar verilen sava iin fazla birlikler oraya, Ferganaya gnderilmeliydi. O dnemde Ferganada bulunan ordular: Kzl Ordu-3096 piyade, ifti ordusu-1080 piyade ve svari, muhafz ve parti birlikleri -1710 piyade ve svari, [Ermeni] Danaklar- 450 piyade; toplam 5940 piyade ve svari, 11 topu, 10 makineli tfek. []. Kar cephe ile ilgili bilgiler: Ferganada birok ete vard. Bunlarn saylarn tam tespit etmek olduka zordu. Btn etelerin bakomutan Irgas idi ve emrinde 70 kadar qurbasis (polis amiri) bulunuyordu. Her qurbasisin emrinde 20-1800 adamdan oluan birlik bulunuyordu. Muhammed Amn Bkin 8000 kadar adam vard. Silahlar ise ok eitli idi. Eski tfeklerden modern silahlara kadar her ey vard. Irgasn birliklerinde 4 makineli tfek ve 2 top vard. (Direktiv komandovaniya frontov. II, 513, 514). 38 Kobozev ile ilgili (1878-1941, 1898den beri Parti yesi) bkz. Cistov/Zochov, Paslanec

partii, 3, Revoljuinory, Vozaki Mass 92; Revolutsiyey Prizvannye 89; Inqilab anqcilar 19. -Kobozev ubat ortas/sonu 1918 ylnda bir haftalna Trkistandaki merkezi ynetiminin geici komiseri olarak grev yapt. 1918 yl Nisan ay banda Bakye planlanm bir seyahat dolaysyla Takentte grld. Burada kendisine Orta Asya iin verilen zel vekaleti kullanarak 10 Nisanda Trkistan blgesi genel ynetiminin bana geti (bkz. Pobeda II, 222, 227). En ge Mays aynn ikinci haftas tekrar Moskovaya dnd, fakat Takentte buralara geldiini hissettirecek izler brakarak. Kobozev Mart/Nisanda Takentte sallanmaya balayan Sovyet ynetimi yeniden olduka salamlatrmt: Solcular ve Bolevikler aralarnda ynetimi eit bir ekilde paylatlar; o dneme kadar olmayan TurCIK V. Trkistan Meclis Kongresinde (20 Nisan-1 Mays 1918) kuruldu ve bunun dnda Trkistan-Rus Federasyonunun bir federal Sovyet cumhuriyeti olarak ele alnd bir zerklik aklamas ilan edildi. (Bkz. Pobeda II, 251). 39 Burada Kobozevin misyonu ile ilgili grlere temel oluturan baz aratrmalarn

sonularna daha ayrntl girmek konunun snrllklarn geniletecektir. 40 15.5.1919 tarihli Su-la-yi inqilap No: 6, 8-Bu affn etkileri ile ilgili bkz. rnein:

Inostrannaya voennaya intervenciya I, 483 ve devam; Ryskulov, Sobranie I 163 ve devam.

1399

41

Sorokin ile ilgili (1871-1940, 1918 ylndan itibaren Partiye kaytl; Haziran-Aralk 1918

Komnist Boleviki tarafndan yeni oluturulan CKnn yesi, Haziran-Eyll 1919da RKPnin Trkistan krajkomunun yesi; 1920de gney Rusyada Demiryollarnda Politbro efi; daha sonra Takent ve dier ehirlerin ynetiminde grevli.) Bkz. Za Sovetskij Turkestan, 574; Pobeda I.e gre s. 614. 1917de Takent ehir ynetiminde zihni ilerde grevli memurlar birlii ve ayn zamanda Takent icra komitesi [geici hkmetin] yesi; Baumana gre, Fevralskij perevorot, 49, O bir veterinerdi ve Takent icra komitesinin ii temsilcisiydi; Pobeda IIye gre, 570 [daha sonra] Takent temsilciler meclisinin icra komitesi yesiydi, 2. 5. 1918de Takent ekonomi politikas meclisi bakan, Haziran 1918de ihtilal mahkemesi bakan olarak grev yapt. 42 getirildi. 43 44 Ryskulov, Sobranie I, 180. Ryskolov ile ilgili [1894-1937 (?)], Avrupa eitimi alm Yedisulu bir Kazak (ayn zamanda Halk Komiserleri Meclisi kavram Mart 1919da Kobozevin etkisi ile Komiserler Meclisi

olarak merkezi ynetimin ayn isimli organyla hiyerarik olarak farkl anlalmasna karn uygun hale

yerel bir Rus okula gitti); 1916dan beri ihtilalci, 1917 ylndan itibaren partiye kaytl, Mays 1918 ylndan itibaren Turcik yesi, salk ileriyle ilgili Halk Komiseri, Kasm 1918 ylnda Alkla Mcadele Merkez Komitesi bakan, Mart 1919da yeni oluturulan Trkistandaki RKPnin Musbrjuro bakan ve (VII. Geici Meclis kongresinde) TurCIKn bakan vekilliklerinden birine seildi. Bkz. rnein: Zijamov/Nurullin, Turar Ruskulov. 45 Chasanovdan alnt, Kokandskaja avtonomija, 47, Ryskolovun Turck bakan

Kazakova yazm olduu bir rapordan alnmtr. Yukardaki alntlardan nce unlar yazldr: Bu cephe aslnda Sovyet grevlilerin Khugander olaylarndan nce yapm olduklar olumsuz tutumlar nedeniyle olumutur. Fergana blgesinde (oblast) meydana gelen btn olaylarn arkasnda ermeni [sosyalist] Partisi Dasnakcutjunun yapm olduu provokasyonlar yatmaktadr. O dnemde Dasnakcutjun ve birliklerinin bu olaylarda zellikle olumsuz bir etkilerinin olduu grne saplanlmt (bkz. rnein: op. cit. 48, Ryskolov, Sobranie I, 187). Gerekten byle bir durumun olup olmadn renmek geni aratrmalar yapmak gerektirir. 46 Doal olarak bu konu ile ilgili bir ok ey gizli kalmaktadr. Bu konuyla ilgili bilinen

olaylardan bir tanesi Ocak 1919da baarsz bir darbe denemesinden sonra Nisan/Mays 1919da Buharaya kamadan nce geici olarak Muhammed Amn Bka katlm olan askeri konularla ilgili halk komiseri Konstantin Pavlovic Osipov veya K. I Monstrov [daha nce, Demiryollar birlikleri kumandan Dmitrij Efimovic Konovalovun emir subay (bkz. RGASPI: 22. op., d. 46, 1. 26)] ynetimindeki ifti ordusunun Eyll 1919da alalabad-User olaylarnda Basmac gruplar ile birlikte hareket etmesi (bkz. rnein: RGASPI: 122, op. 1, d. 46, 1. 19). Alalabad rajonunun eski politbro komiseri Gerogij Branovun grg olarak yazd 12. 12. 1919 tarihli raporda, Ferganadaki ok karmak ilikilerin canl bir resmini ortaya koymaktadr. Bu raporda ayrca (1. 26) Ferganal bu

1400

marksistler herhalde btn ifti yerleim yerlerini her trl silahla donatmlar ve Alalabaddaki Sovyet askeri karargahnn Rus iftileri ve basmaclar silahlandrd yazldr. 47 Irgasn Muhammed Amn Bk ve dier Basmac liderleriyle olan anlamazlklar ile ilgili

burada grnen o ki o dnemde Sovyet ynetimi ile birlikte hareket eden Hamdamn grubu nemli rol oynamtr-bkz. rnein Inostrannaya voennaya interventsiya I, 475, 478, 480, 510. 48 Tursunkha aev, 1891-1940, solcu, ubat 1919dan itibaren Bolevik, Yerli Rus Okulunu

bitirdi; Andicanda ounluunu Mslman kuruculardan oluan bir bankann kontrol heyeti yesi (bkz. 18.1.1914tarihli; Aina No: 13; 1916 ylnda Takentin eski ehir merkezinde meydana gelen ayaklanmalardan dolay tutukland; milletlerle ilgili komiserlik grevini 1919da ald (Bu ve dier konular iin bkz. rnein: Revolutsiyey prizvanye. 204). 49 50 51 52 Bunun byle olduu ayn raporun baka bir yerinde de ortaya kyor. 24.7.1919 tarihli Su-la-yi inqilap No: 14, 8 Kh. G., Paivastan-i Irgas ba hukumat-i surai. Bkz. Inostrannaya voennaya intervenciya I, 513. Bkz. Aymen de Lageard, Revolt of the Basmachi 4, 32; H-F., Farganada basmaciliq 17;

RGASPI: 122, op. 1, d. 29, 1. 7. 53 Muhammed Amn Bkn politik grleriyle ilgili olarak bkz. Inostrannaja voennaja

intervencija I 443, burada geen 27. 1. 1919 tarihli bir raporda Muhammed Amn Bkn etesi tarafndan eski Margilana yaplan bir baskndan sz edilerek yeni metotla eitim gren okullarn zarar verdiklerini ve belki okullarn yeniden almasnn engellemek iin soyduklarn ve daha sert tedbirler alacaklarn syleyerek tehdit ettiklerini yazmaktadr; op. cit I459da 21. 2. 1919 tarihli Hokandar svestijadan alnan dedikodular ieren bir makalede Muhammed Amn Bk ile ilgili ilk defa milliyeti haydut kavram kullanlmaktadr. Bunlarn yaptklarnn milliyeti bir hareket ekline dnt yazlmaktadr; op. cit. I, 462. Yazda Fergana cephesi karargahnn 26. 2. 1919da kurulmas ok basit bir ekilde dile getirilmektedir: Ferganadaki Sovyet ynetimini ykmak iin burjuvas ile birlikte hareket eden Irgas, Muhammed Amn Bk ve dier haydut eteleri kendilerini beyaz muhafz olarak adlandrdlar ve Sovyet ynetime sava ilan ettiler.; op. cit. I, 478 (26.3-11.4.1919 tarihleri arasnda Muhammed Amn Bkn esiri olan bir Rusun raporunda): Bu etelerin amacnn Ferganada bana Muhammed Amn Bkn geecei bir bekstvo kurmak olduu belirtilmektedir. Osipov ve adamlar (uygun giyimli 90 kii) toparlayc bir toplant iin savaacaklarn sylediler; RGSAPI; 122, op. 1, d. 29, 1. 7.de (Kasm 1919): Muhammed Amn Bk tamamen Rus beyaz muhafzlarn etkisinde kalmaktadr denmektedir; H. F., Ferganada basmaclq, 16da, Muhammed Amn Bkn ncelikle kendini Ferganadaki Basmaclarn Ordu kumandan olarak akladn, sonra slam ve eriat iin kendini gazi ilan ettiini ve nihayetinde politik bir yz kazanmay denediini yazmaktadr; op. cit. 17de ise Muhammed Amn Bkn yrenin ileri gelenlerine payeler verdiini, Ferganay blgelere ayrdn ve bu blgelerin her birine qurbasiler atadn belirtmektedir. Aymen de Lagearda gre, op. cit. 32;

1401

Hayit Basmatschi 104., 231., Muhammed Amn Bk ve Monstrovun ifti ordusu ile yazlan ekli olarak birlikte alma anlamasyla Eyll-Ekim 1919da bakanln Muhammed Amn Bkn yapt Fergana geici hkmeti oluturuldu. Bkz. ayn zamanda RGASPI: 122, op. 1, d. 44, 1. 26, Turkkomissija yesi Goloscekin 3.12.1919 tarihinde Ferganadan Turkkomissija bakan Eliava ile yapt telefon grmesinde unlar syledi: Artk bundan sonra Fergana cephesi imdiye kadar olduundan daha ciddi bir ekilde ele alnmaldr. eteler birletiler ve Rus yneticilerin nderliinde iftilerin temelini oluturduu 5-800 adamdan oluan birliklere sahipler. Her gn geici Fergana hkmetinin ilanlar ve dier materyalleri ortaya kyor. Snrlarda dmanlara ait telgraf makinalar alyor. zellikle bu konu ile ilgili olarak Muhammed Amn Bktan sz edilmiyor. Muhammed Amn Bkn davranlarnn ve rolnn daha da aklk kazanmas iin o dneme ait geni kaynaklar zerinde eletirel bir aratrma yapmak gereklidir. 54 6. 3. 1920 tarihli bu anlamann metni iin bkz. Willfort, Turkestanisches Tagebuch, 273

(Tafel XV), tercme edilmi, 324 (bu metinde Muhammed Amn Bkn yannda olan Ruslarn tam olarak aftan faydalandklarn ve onun birliklerinde kalp kalmamakta serbest brakldklar yazldr. [Osipov 1919 yl Nisan ay sonunda kendini Buharaya aldrd. (bkz. Inostrannaja voennaja intervencija I, 481)]. Abdullaeve gre Oruziem pecetnogo slova, 80, 9. 3. 1920 tarihinde Muhammed Amn Bk Margilanda unlar syledi: Ben Sovyet ynetimine kar savamadm, aksine yalnzca Mslmanlar rencide eden baz temsilcilerine kar savatm. Sovyet ynetimi tarafna getim, nk ynetimdeki kiiler ve politikalar deiti. (Bu ifadeler Kasm 1919dan beri oradaki ynetim boluunu dolduran Turkkomissiyann etkisiyle balantldr, nk Takentteki ynetimin imdiye kadarki gcnden daha farkl ve ok g aralarna sahip olduu iindir). 55 RGASPI: 122, op. 1, d. 44, 1. 26. (Turkkomissiya yesi Filipp Isaevic Goloscekin

(Fergana) 3 Aralk 1919da Turkkomissiya bakan Sal va Zurabovic Eliava (Takent) ile yapm olduu telefon grmesinde Eliava Goloscekine Ferganadaki askeri almalarn daha da ciddi ele alnmas hususunda hak verdi ve dmann askeri birliklerinin en abuk bir ekilde bastrlmas iin gereken nlemlerin alnaca szn verdi. O dnemde resmi olarak izlenen politik yol ile ilgili bkz. Golovanov, Kak Natsi Samoopredelyalis, 169, Goloscekinin 6.12.1919 tarihli Izvestija TurCIKadaki bir makalesinde halkn ok skntl durumunun aslnda sorumlu organlar tarafndan takip edilen caniyane politikalar olduunu ve Sovyet ynetimin bayra altnda her zaman keyfilik ve pozisyonunu kendi karlar dorultusunda kullanma amac bulunduunu belirtmektedir. Mslmanlar en aa rk gibi deerlendirilirken uygun olmayan politikalarla i ie genel olarak ok yksek gerilimli bir atmosfer oluturuldu ve bu da Mslman kitleyi memnuniyetsizlie srkledi. 56 Bkz. Frunze, Izbranye I, 287, burada Frunze 23 Ocakta bakomutana imdiye kadar bir

kez iki svari alay ve bir de Tatar Piyade Alaynn Trkistana gnderildiini aktarmaktadr. Burada sz konusu olan Tatar alay o zaman henz daha Akbulakta, Orenburgun 100 km gneyinde bulunuyordu, yani henz Trkistana ulamamt. (bkz. (Frunze, Na Turkestanskom fronte, 59)-Mart 1919da Kazanda konulandrlan Tatar Topu Tugay ile ilgili bkz. rnein: RGVA (Rossiyskiy

1402

Gosudarstvenny Voenniy Arhiv) 17 op. 1, d, 91, 1. 2 (Mart 1920 yl iin Tatar Topu Tugay nn politbrosunun alma raporunda). 12 Austos 1920de II. Trkistan Topu Tmeninin gc 6047 piyade, 3612 svari, 27 topu ve 171 makineli tfek ile daha da glendirilmiti. (RGVA: 110, op. 3, d. 265, 1. 50). 57 Yukarda belirtilenlerin dnda bkz. Inostrannaja voennja II, 402. -1200 adamdan oluam

Muhammed Amn Bkin birlikleri (Bozko ya gre, Grazdanskaja vojna, 78 (?)) 15 Martta Namanganda resmi olarak Sovyet gcne katld. Daha sonra Trk cephesinin (Turkfront) bir emri ile 30. 4. 1920 tarihinde Kzl Ordu nun bir svari alayna dntrld. (Bkz. RGVA: 110, op. 1, d. 9, 1. 100)). 58 Bkz. Frunze, Izbrannaye I, 302, -Frunze ayn zamanda Turkkomissiyann da bir yesi

olarak grev yapyordu. 59 Bkz. Frunze, Neizvestnoe, 186 (14 Nisan tarihli bir mektup ierii): Fergana ve

Semerkanta bal Buhara snrnda Ura Tjube (dalarda) civarnda yok edilmemi baz Basmac eteleri bulunmaktadr. Fakat bu eteler yaplar ve sava teknikleri asndan sadece ete organizasyonlardr. Bunlarn hibir ekilde toplumsal ve siyasal amalar yoktur. Bu son deerlendirme nda Basmaclk hareketi bir ay ncesinden askeri anlamda ortadan kaldrlm ve bu son ayda ise sz dinlenen btn Basmac liderlerin de bizlere katlmasyla siyasi anlamda da yok edilmitir. 60 rnein bkz. H.F., Farqanada basmaciliq, 16, bu olaylarla ilgili aklayc bir bilgi

vermektedir. Muhammed Amn Bkin kendi dnemi ile ilgili olarak Mart aynda Sovyet glerine katlmadan nce cephesini temizlediini ve bu amala bir veya iki qurbasis ldrdn ve ayn zamanda bazlarn da silahszlandrdn belirtmektedir. Bunun zerine Kur Sir Muhammed ve Khal Kha o kadar kzdlar ki, intikam almaya yemin ettiler. Bu olayn devamnda Muhammed Amn Bkin lidersiz kalan askerleri yozlam olmallar ki, Kzlordudan firar ettiler ve bu nedenle bir ksm silahszlandrld ve nihayetinde bir ou kat ve Basmaclarn safna geri dndler. 61 Bkz. Frunze, Izbrannaje I, 313, 330.; Direktiv komandovaniya frontov III, 531, 533.;

Inostrannoya voennaya intervenciya II, 426., 459; z istorii grazdanskoy vojn III, 555.; Mart-Mays 1920 tarihlerinde Kzlordudaki eski Basmaclarla ilgili Nazarova da KPT 347 bkz. 62 edildi. 63 64 RGVA: 110, op. 3, d. 265, 1. 49 (12 Austos). RGVA: 6, op. 12, d. 175, 1. 179 (10 Eyll). Bkz. Nazarov, KPT 353, 15 Austosda ihtilal komitesi Oblast fes edilerek yerine sivil

ynetimin de emri altnda olduu bir askeri meclis kuruldu. 20 Austostada askeri diktatrlk ilan

1403

65

Sovyet ynetimin temsilcileri Basmaclar hareketinin bir motoru olarak Deerler

atmas problemini belki de ideolojik dnerek grmezden geldiler. Yukarda bir ok kez alnt yaplan Andicann 17.11.1919 tarihli raporu iin bu tipik bir rnek tekil etmektedir. ubat 1918 ylndan itibaren Basmaclk hareketinin hzl bir ykselme gstermesinin nedeni olarak zellikle Sovyetlerin yapm olduu zorbalklar gsterilebilir. Fakat problem, Basmaclarn gelenek ve greneklerine ballklar ve bunun neticesinde meydana gelmemiti. Bunun yerine aklama olarak getirilen ideolojik sebepli dnceler aslnda yanl kararlara gtrmektedir. nk raporun sonunda: Btn Basmaclk hareketinin temelinde Sovyet ynetiminden memnun olmayan veya olay milletler savana srklemek isteyen bir avu dolusu liderde yatmaktadr. Eer bu liderlerden bir tanesini af ederseniz ve bakaldran dierlerini silah zoru ile ortadan kaldrrsanz, yerel halk arasnda kltrel aydnlanma iini yoluna koyabilirseniz ve yerlileri Ruslar ile btn ilikilerde eit seviyeye getirebilirseniz, ite o zaman Basmaclk hareketi ksa srede unutulacaktr. denmektedir. (RGASPI: 122 op. 1, d. 29, 1. 7. -Bkz. Frunze de Izbrannye I, 313, 23 Mays 1920 tarihli Fergana cephesindeki birliklere gelen bir emir ve halka yaplan bir duyuru ile bu iki grn propagandas yaplyordu). 66 O dnemde Orta Asyada gncel olan gerilimler bu deerlendirmelerin kapsam

dndadr. Burada konu edilen fenomenin varl ile ilgili bir bilgi, rnein 1930da Nasirhan Turann kolektiflemenin ilk devresinde ayaklanmau denedii (bkz. Eisener, Konterrevolution, 110; ok enteresandir ki, Nasirhan Turann ayaklanmas 20. yzyln ilk on yllarnda Orta Asyada da yaylm olduu gibi modern slami fikirler tarafndan ynlendirildi. Mderris Nasirhan Tura 1917/18 yllarnda Hokand zerkliinin millet meclisi yesi idi. (Bkz. Turkestan v nacale XX veka, 84). Abdullaev, K. N.: Oruiem peatnogo slova. (Gazety sovetskogo Turkestana v ideologieskom obespeenii razgroma basmaestva v Srednej). Dushanbe 1989. Akramov, A. /Avlijakulov, K.: V. I. Lenin, Turkkomissija i ukreplenie sovetskoj vlasti v Srednej Azii. Tashkent 1991. Alekseenko, P.: Chto takoe basmachestvo? Tashkent 1931. Alimov, I. A.: Levackie peregiby ve rechenii religioznogo voprosa v TASSR. In: Obshestvennye nauki v Uzbekistane, 1991, Nr. 1, 31-40. Allworth, E. A.: The Modern Uzbeks. From the Fourteenth Century to tha Present. A. Cultural History. Stanford 1990. Aymen de Lageard, H.: The Revolt of the Basmachi According ta Red Army Journals (19201921). In: Central Asian Survey VI, 1987, Nr. 3, 1-35

1404

Harezm (Hive) Halk Cumhuriyeti / Yrd. Do. Dr. Fsun Kara [s.808-812]
Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Bolevikler iktidara geldikleri zaman arlk Rusyasn halklar hapishanesi olarak

nitelendirmilerdi. Gerekten de arlk sistemi Rusyada yaayan milletlerin bilhassa Trklerin hak ve hukuklarn tanmayarak onlar srekli olarak bask altnda tutmutur. Bolevikler arn tahtn sahiplendiklerinde ise Rusyadaki Trklerin ksa bir sre iin de olsa rahat nefes almalarn salam, onlara kendi devletlerini kurma hakk tanmtr. Bu durumdan istifade eden Trkler, 1917-1924 yllar arasnda Buhara Halk Cumhuriyeti, Hokand Mill Hkmeti, Harezm Halk Cumhuriyeti ve Ala-Orda Mill Hkmetini kurdular. Daha sonra ise Sovyetlerin gerek emelleri ortaya km, mill hkmetleri kuran halklarn stne Kzlorduyu gndererek bu hkmetleri ortadan kaldrmlardr. Harezm (Hive) Hanl Dnyann en eski kltr merkezlerinden biri olan Harezm, Ceyhun (Amuderya) nehrinin dkld Aral Glnn gneyinde ve bu nehrin her iki tarafnda uzanan topraklarn addr. Amuderya nehrinin yzlerce kola ayrld yer olan Harezm bereketli topraklarnn yan sra in, ran, Hindistan, Sibirya topraklar, Rusya ve skandinav lkelerinin tam ortasnda bu lkelerin birbirleriyle olan balantsn salayan yollarn kavak noktasnda olmasndan dolay da tarihin ilk dnemlerinden itibaren kalabalk insan topluluklarn sinesinde barndrmtr. Tarihte Hive Hanl olarak da bilinen hanln bakenti Hive, dier belli bal ehirleri ise Kat, Kongrad, rgen, Gazavat ve Hazerasp idi. Harezm, Trkleme srecini XI-XVI. yzyllar arasnda tamamlam ve 1502 ylndan sonra da Buhara zbeklerinin idaresine gemitir. zbeklerden ayrlan bir kol olan Yadigrn olu lbarsn idaresindeki kabile Vezir ve rgen ehirlerinde etkili olmu ve Yadigr kabilelerinden olan Ebulakler ve Eminekler de Harezmin dier blgelerinde hakimiyet salamlard. 1510 tarihinde eybannin ldrlmesinden sonra Harezm, ah smailin eline gemi, ancak Safevlerin hakimiyeti fazla uzun srmemitir. 1511 ylna lke zbek hanlarnn idaresi altnda tek bana mstakil bir devlet haline gelmitir. Ancak ynetimdeki zbek hanedannn yerli Trk ahaliyi ynetime kartrmad bilinmektedir. lbars Hann Yadigr eybanllar denilen sllesi, 1740 ylnda Nadir ah tarafndan tahttan indirilene kadar ynetimde kalm ve lke bu sre ierisinde Buhara zbekleri, Kalmuklar ve ranllar tarafndan zaman zaman istil edilmitir. Ruslarn 1717de Hiveyi ilk igal teebbsleri baarszlkla sonulanmtr. Nadir ahn Yadigr eybnllarn son hkmdar olan lbars Han tahttan indirmesinden sonra lke bir sre 1740-1747 yllar arasnda rann hakimiyeti altnda kalm, 1747de Gaib, Harezm Han olarak iln edilmitir.1 1763 tarihinde Timur-Gazi Hann ldrlmesinden sonra Mangit, Kpak ve Konrat boylar arasnda saltanat kavgas balamtr. Bu ekimelerden sonra Harezmde Mangit Hanedan devri kapanarak Kongrat Hanedan devri almtr.2

1405

Trkistanda ilk Rus istils balad zaman ise Hivenin banda Seyyid Muhammed Rahim Han (1858-1865) bulunuyordu. Hanln en kuvvetli iki grubunu tekil eden zbekler ile Yamud Trkmenleri arasnda 1857de balayan mcadele, Seyyid Muhammedin taraf tutmas yznden 1860 ylna kadar devam etmitir.3 Ruslar Hokand ve Buhara Hanlklarn istila ettikten sonra 1873 ylnda Harezmi ele geirmek iin General Kaufman kumandasnda yrye getiler. Hivelilerin Rus birliklerine kar kahramanca mukavemeti Kaufmann Hive ehrini ele geirmesini ve Rusyann egemenlii altna girmesini nleyememitir.4 Hive Han Muhammed Rahimin bar isteini rededen Ruslar, Hive ehrini zaptettiler. Bu igalin sonunda 12 Austos 1873de Hive Han Hive Devleti ve Trkleri iin ok ar olan antlamay imzalamak zorunda kald. Hive Hanlnn Rusyann hakimiyeti altna girmesini ifade eden 18 maddelik bu antlamaya gre:5 Hive Han Seyyid Muhammed Rahim Bahadr kendisini Rus mparatorunun vassal iln ediyordu. Harbin sorumlusu Hiveliler olarak gsterilmi, Rusyaya 2.200.000 ruble tazminat demek zorunda braklmt. Rusya, Hive topraklar zerinde nemli grd yerlerde asker sler kurabilecekti. Hive Han, Rusyay Trkistann hakimi olduunu kabul edecekti. Rus ticaret kervanlar Hive topraklarnda serbeste dolaacak ve onlarn emniyetinden, Hive Hkmeti sorumlu olacakt. Hive vatandalar ile Rus vatandalar arasnda ortaya kabilecek ihtilflar halletmek iin bakan Rus olan ortak Hive Rus mahkemesi kurulacak ve bu mahkemenin kararlarna itiraz edilmeyecekti. Rus tccarlar hibir vergi vermeden malllarn Hivede satacak ve istedikleri yerlerde zel depolar yapabileceklerdi. Rus birliklerinin Hanlk topraklarna girmesinden sonra, Rusyann Hive topraklarndan Amu Deryann sa kys boyunca igal ettii topraklarn idaresi iin Rus ordusu ynetimi altnda Amu Derya ubesi kuruldu. Burada slenmi Rus ordu ve memurlar vastasyla, Hanlk kontrol altna alnd.6 Hive Hanlnda 1910 ylnda Hive Han Muhammed Rahim Hann vefat zerine yerine olu sfendiyar Han tahta kt.7 Hive Hanlar, Rus egemenlii altnda da, Buhara ve Hokand Hanlna nazaran daha milliyeti oldular. Mehmet Rahim Han, Trkistan hanlarnn en deerlisi, aklls ve mnevveri idi.8 1912 ylnda Hive Hanlndaki Trkmenler sfendiyar Hana kar silahl ayaklanma balattlar. Bunun balca sebebi Hive Hanlnda yaayan zbekler ile Trkmenler arasnda sulama ziraatnn can damarn tekil eden suyun taksiminde yaplan hakszlklard. Bu durumdan madur olan Trkmenler Hanla kar isyan ettiler. syanclarn lideri sonradan Trkmenistanda byk ne kavuan ve Trkmen bozkrlarnda Kzlkum ve Karakumda Sovyetlere kar mcadele eden Cneyd Hand. Trkmenlerle zbekler arasndaki arpmalar 1916 ylna kadar aralkl olarak devam etmitir.9 Hive Hanlnda XIX. yzyl sonundan itibaren Cedidilik Hareketi ilerleme kaydetti. Hive Hanlar ileri grl olduklar iin bu akmlar engellememilerdir. Hive reformistleri kendi airlerinin iirleri ile halk, memleketi modernletirme istikametinde etkilemeye altlar: Bolevik ihtilalinden sonra sfendiyar Han Gen Hivelilerin hkmet idaresinde reform yapma ve bir meclis kurma teklifini kabul etti.10 Meclisin almas ksa bir zamanda gerekleti.

1406

1919 ylnda Cneyd Hann yapt ihtill sonunda Hive Han sfendiyar Han ldrlerek yerine Abdullah Han geirildi. Bu dnemde Ruslarla anlamak zorunda kalan Cneyd Han, bir bar andlamas yapmtr. Bu andlama ile Ruslar Harezmde komnist dncelere uygun bir zemin hazrlamaya almlardr. Ancak Hivede hibir yerli komnist olmadndan bu fikirlerin tatbiki hayli zaman alm, sonunda, Hivedeki Rus askerler Cneyd Handan kaan zbeklerle bir Hive htill Taburu kurarak Hivede bir Sovyet Hkmeti kurulmasn talep etmilerdir. Hive htill Taburunun yardm istemesi zerine Sovyetler Trkistandaki Kzlordu birliklerinden bir ksmn Hiveye sevk ettiler. 25 Aralk 1919 ile 27 Ocak 1920 arasnda Kzlordu birlikleri Hiveyi igal ettiler.11 Harezm Halk Cumhuriyeti 1 ubat 1920 ylnda Harezmde hanlk sistemi kaldrlarak yerine Hive htill Komitesi tarafndan Harezm Halk Cumhuriyeti iln edildi.12 Harezm Cumhuriyetinin ilanndan sonra bakent Hivede 8 Mart 1920 tarihinden itibaren tabasml bir gazete Merkez cra Komitesi ile Harezmdeki Komnist Parti Obkomunun bir yayn organ olan nklb Gnei Gazetesi yaynlanmaya balad.13 zbeke olarak haftada iki kez yaynlanan bu gazete Harezmde komnizmin yaylmas iin faaliyet gsteriyordu. 27-30 Nisan 1920 tarihinde Hive ehrinde lke apnda 1. Halk Kongresi yapld.14 Kongre karar ile Harezm Halk Cumhuriyeti Hkmet heyetine; Hac Yusuf Pehlivanniyaz: Cumhurbakan, Baba Ahund Selimolu: Babakan, Molla Oraz Hoca Muhammed: Dileri Bakan, Cuma Niyaz Sultanmurat: ileri Bakan, Molla Begcan. Eitim Bakan, Hasanolu: Mill Savunma Bakan, Nur Muhammed Babaolu: ktisad Bakan, Mirerefolu: Bakumandan olarak seildi.15 Gen Hivelilerin oluturmu olduu Harezm Halk Cumhuriyeti hkmet yeleri kendi mill ordularn oluturdular. Bu maksatla harb okullar alarak idare ileri Trkiyeli zabitlerden Rdvan ve Hseyin Efendilerin rehberliine verildi.16 13 Eyll 1920de yeni cumhuriyet ve Sovyet Rusya arasnda asker, siyas ve ekonomik bir andlama yapld.17 Andlamay RSFSRden eerin ve Karahan, Harezmden ise Molla Ahmed Selim, Molla Oraz Hoca Muhammed ve Molla Nur Muhammed Baba imzaladlar.18 Andlamann giri ksmnda ve ilk fkrasnda Hivenin istiklli Sovyet Rusya tarafndan tannmakta ancak daha sonraki

1407

fkralardaki kaytlar, tannm grnen istikllin nemini ortadan kaldrmakta idi. Ayrca bu andlama ile bir taraftan eskiden Ruslarn ve Rus irket ve messeselerinin Hivede sahip olduklar imtiyaz haklar da ortadan kaldrlmakta ve bunlarn mal ve mlkleri Hive Hkmetine devredilmekle birlikte bu antlamann daha sonraki fkralar da karlkl olmak kayd ile Sovyet Rusyaya Hivenin btn sahalarna nfuz etme imknlar ve geni imtiyazlar salamt.19 Bu andlamann yan sra 15 maddelik ayr bir andlama daha ayn kiiler tarafndan imzalanmtr. Andlamayla birlikte Hive Hkmeti Sovyet Rusyann gmrk snr iine alnmakta, ekonomisi Rusyann iktisad planna tabi klnmakta ve bu lke d lkelerden tamamiyle tecrit edilmekte idi. Bu fkralara gre, Harezm Cumhuriyeti Sovyet Rusya temsilcilerinin rehberlii ve kontrol olmadan Sovyetler dndaki lkelerle ticar mnasebetlerde bulunma haklarndan mahrum braklmt. Daha sonra ise Hivenin iktisad problemlerinin, Takent Sovyet Merkezinin idaresindeki Trkistan Sovyet Cumhuriyeti ile ortak olarak planlanmasna karar verildi.20 Sovyet Rusya Harezm Halk Cumhuriyeti ile yapt bu andlamalarla Harezmin btn kaderini elinde tutma hakkn elde etmi ve Cumhuriyeti sk takibat altna almtr. Zeki Velid Togan hatralarnda Cumhurbakan Pehlivanniyazn Harezme gitttiinde kendisine Ruslar bizi gittike fazla sktryorlar ve hibir konuda itimat edilecek gibi deiller, ahsen bana ne tavsiye edersiniz, diye sorduunu kendisinin de ona ilk etapta oturduu han saraynn bir gn kendisine hapishane olabileceini, muhasara olduu takdirde Ruslarn eline gememek iin saray duvarna bitiik binalardan birine gizli yol atrmasn cann kurtardktan sonra ne yapacan dnmesi gerektiini sylemitir.21 Harezmde halk cumhuriyeti kuruluunun ilk dnemlerinde Sovyet Rusya, Harezmi ve Buharay Sovyet Trkistanyla birletirmekten sz etmedi. Bu politika ile Rusya, darya kar Buhara ve Harezm Halk Cumhuriyetlerinin bamsz olduklar izlenimini uyandrmaya alt. 1922 sonlarna gelindiinde Sovyet Rusya, Buhara, Harezm ve Trkistan Sovyet Cumhuriyetleri arasnda iktisad mnasebetleri dzenlemek iin bir Orta Asya ktisat Konseyinin meydana getirilmesine karar verdi. 1923 ylnda toplanan Orta Asya Cumhuriyetlerinin ilk iktisat konseyinde bu hkmetlerin iktisad siyasetlerini ve planlamalarn birletirmeleri, Buhara ve Harezmin Sovyetler Birlii para sistemini kabul etmesi ve bu iki lkenin ulatrma ve posta telgraf sistemlerinin Sovyet Trkistanyla birletirilmesi hususlar kararlatrld.22 Sovyet Rusyann Harezmdeki temsilcilii hereyden nce Harezm Halk Cumhuriyetinde Komnist Partiyi oluturmaya alt. Harezm Kzlordu tarafndan igal edilene kadar bu blgede hibir yerli komnist bulunmamakta idi. htill dneminde Hivede sadece bir siyasi parti vard ki bunlar da Gen Hivelilerdi. 1917 yl ortasnda hanlkta bir meclis kurmak iin alan bu Gen Hivelilerin de komnist dnce ile uzaktan yakndan bir ilgileri bulunmamakta idi. Harezmdeki milliyeti liderler ve siyaset adamlar Sovyet Rusya ile iyi mnasebetlerde bulunma hususundaki iyi niyetlerine ramen, eitli sebeplerle bulunduklar mevkilerden uzaklatrlarak Harezmdeki siyasi ve idari hayatn en can alc noktalarna komnistler getiriliyorlard.

1408

28 Mays 1920de Hivede toplanan I. Harezm Parti Konferansnda Harezmde Komnist Partinin kurulduu akland.23 Bylece Harezmi Sovyetletirme cereyan balyordu. Harezm Komnist Partisi mill duygularla devleti idare eden hkmet aleyhinde faaliyetlere sokuluyordu. Halk Cumhuriyetinin Hkmeti ile Sovyet Rusyann bu cumhuriyetteki temsilcileri arasnda hibir zaman dostluk meydana gelmedi. Harezm Mill Hkmeti devleti mill menfaatler dorultusunda idare etmek iin alrken Sovyet Rusya ise Harezmde komnist rejimi yaymak iin faaliyet gsteriyordu.24 Ruslar, Harezmde II. Halk Kongresi iin yaplan seimden nce, Ferganadaki Sovyet ordularnn kumandan M. W. Sofonov Mart 1921de Harezme asker diktatr olarak tayin etti.25 Sofonov, 6 Mart 1921de devlet bakan Pehlivanniyaz ve hkmet yelerini tutuklattktan sonra Tahavuzlu Kokarov adl birinin idaresi altnda yedi kiilik bir komite tekili ile Sovyet kurultayn ardlar. 1921 yl Maysnda toplanan II. Halk Kongresinin karar ile yeni bir hkmet kuruldu.26 15 Mays 1921 tarihinde yaplan kurultayda: Ata Mahdum: Cumhurbakan, Temur Hoca bin Yamin: Babakan, Ermetolu: ileri Nazr, Mollabegcan: Cumhurbakan Baktibi, Mirerefov: Harbiye Nazr olarak seildi.27 Yeni hkmet seildikten sonra Sovyet Rusya asker diktatr Sofonovu geri ararak yerine Biki28 RSFSCnin Harezmdeki temsilcisi olarak tayin etti. Bundan sonra Harezm Hkmeti Trkistanllarn elinden karak tamamiyle Ruslarn kontrol altna girdi. Sovyet Rusya Harezm Halk Cumhuriyeti ile yapm olduu andlamay lavetti.29 1921 yl Ekim aynda yeni kurulan Harezm Hkmetinin birok yesi inklap aleyhtar hareketlere katlma suu ile hapsedildiler ve bunlardan bazlar idam edildiler. 1922 ylnda hkmete ve Komnist Partiye dman olduklar iddia edilerek idareci ve siyaset adamlar arasnda geni apta temizleme yapld.30 Ata Mahdum 1922de hapishaneden kaarak Sovyetler aleyhinde dvmekte olan mcahitlere katld. Ata Mahdumun tevkifinden sonra hkmet Harezmli komnistlere verildi.31 17 Ekim 1923te Halk Cumhuriyeti tabiri Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ekline dntrld.32 Harezmde Komnist Partinin tm abalarna ramen Sovyet Ruslara kar ayaklanma devam etti. Cneyd Han Karakuma ekildi ve buradan Sovyet birliklerine kar direnme hareketini tekilatlandrd. Cneyd Hann hareketine 1922 ylnda, hapishaneden kam olan Ata Mahdum ve iileri bakan Niyaz katldlar. Mcahitler, Hivede, Ocak 1924te, 10-15 bin kiinin katld, bir ayaklanma tertip ettiler. 10 Ocak 1924te, Cneyd Han Hiveyi kuatt. Fakat, daha nce 6 Ocak 1924te Rusya Komnist Partisi Merkez Komitesinin Orta Asya brosu, Anti-Sovyet ayaklanmann bastrlmas iin Hiveye birlik gnderilmesi talimatn verdi. 4 ubat 1924te 82. Svari Alay Hiveye yetiti.33

1409

1924 yl Temmuz aynda Harezm Komnist Partisi Merkez Komitesi, Takentteki Rusya Komnist Partisi Orta Asya brosunun basks altnda, Harezm Cumhuriyetini paralanmak suretiyle Trkistanda kurulacak kabile cumhuriyetleri arasnda taksimi ve dolaysiyle Sovyetler Birliine ilhak lehinde karar almtr. 1924 yl Ekimin 27sinde tamamiyle Sovyet Rusya kontrolnde toplanan beinci Harezm Kurultaynda, Harezm Cumhuriyetinin lavna ve Sovyetler Birliine ilhakna karar verildi.34 Harezm, Trkmenistan, zbekistan ve Karakalpakistan arasnda taksim edildi. 1 Mehmet Alpargu, Onaltnc Yzylda Trk Dnyas-, zbek ve Kazak Hanlklar, Ankara,

1994, s. 76-77; Z. Velid Togan, Harizm, slm Ansiklopedisi, C. 5/1, s. 240-256. 2 3 333-362. 4 A. Mac Gahan, Hive Seyahatnamesi ve Tarih Musavver (ev. Kolaas Ahmed), Haz: Baymirza Hayit, Trkistan Devletlerinin Mill Mcadeleleri Tarihi, Ankara, 1995, s. 29. Mehmet Saray, Rus gali Devrinde Osmanl Devleti le Trkistan Hanlklar Arasndaki

Siyas Mnasebetler, (1775-1875), Ankara, 1994, s. 96; E. Schuyler, Turkestan, I-II, London, 1876, s.

smail Aka, Dr. Mehmet Ersan, zmir, 1995, s. 253-254; Mehmet Saray, a.g.e., s. 96. 5 Bu konu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Mehmet Saray, Rus gali Devrinde Osmanl

Devleti le Trkistan Hanlklar Arasndaki Siyas Mnasebetler (1775-1875), Ankara, 1994, s. 96; S. Becker, Russias Protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva, 1865-1924, Cambridge, 1968, s. 316-318; Eugene Schuyler, Turkestan, I-II, London, 1876, s. 333-362; Ali Suavi, Hive Hanl ve Trkistanda Rus Yaylmas, Haz: M. Abdlhalik ay, stanbul, 1977, s. 103; Rza Nur, Trk Tarihi, C. 4, stanbul, 1979, s. 362-363. 6 7 8 9 Baymirza Hayit, a.g.e., s. 175. Abdullah Receb Baysun, Trkistan Mill Hareketleri, stanbul, 1945, s. 9. A. Z. Velid Togan, Bugnk Trkili Trkistan ve Yakn Tarihi, stanbul, 1981, s. 259. brahim Yarkn, Hive Hanlnn Ortadan Kaldrlarak Harezm Halk Cumhuriyetinin

Kuruluu ve Sovyetler Birliine lhak, Trk Kltr, Ankara, 1971, s. 99, s. 238. 10 Baymirza Hayit, Buhara ve Hiva Mustakllnn Bitirilii Tarihiga Dair Bazi Eskertmeler,

Mill Trkistan, 1967, S. 120, s. 17-18. 11 13. 12 Xenia J. Eudn-R. C. North, Soviet Russia and the East, 1920-1927, California, 1957, s. A. Sheehy, The End of the Khanate of Khiva, Central Asian Rewiew, 1967, s. 1, s. 12-

32; Edward Allworth, Central Asia: A Century of Russian Rule, London, 1967, s. 242; smail Kayabal-

1410

Cemender Arslanolu, Orta Asya Trklnn Tarihi ve Bugnk Durumu, Ankara, 1978, s. 82; Baymirza Hayit, Sovyetler Birliindeki Trkln ve slamn Baz Meseleleri, stanbul, 1987, s. 165; I.A. Zavki, Trkistannn Milli Hkmatlari, Mill Trkistan, 1974, s. 133, s. 15; T. Harazimli, Hrazim Halk Cumhuriyetinin 50 Yll, Mill Trkistan, 1970, C. 17, 26; Z. Velid Togan, Bugnk Trkili Trkistan ve Yakn Tarihi, stanbul, 1981, s. 424. 13 A. Bennigsen- C. L. Quelquejay, La Presse et le Mouvement Natonal Chez Lez

Musulmans De Russe Avant 1920, Paris, 1964, s. 275. 14 4, s. 309. 15 16 17 A. Zavki, Trkistannn Mill Hkmatlari, Mill Trkistan, 1974, s. 133, s. 16. T. Harazimli, a.g.m., s. 26. Xenia J. Eudin- R. C. North, a.g.e., s. 32; Edward Allworth, a.g.e., s. 243; Ann Sheehy, Ann Sheehy, The Khorezm Communist Party 1920-1924; Central Asian Review, 1968, s.

a.g.m., 15-16. 18 19 20 21 T. Harazimli, a.g.m., s. 26. brahim Yarkn, a.g.m., s. 242; Edward Allworth, a.g.e., s. 243. T. Harazimli, a.g.m., s. 26. Z. Velid Togan, Hatralar, Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Mill Varlk ve

Kltr Mcadeleleri, stanbul, 1969. 22 23 brahim Yarkn, a.g.m., s. 242-243. Harezm Komnist Partisi Petroaleksandrovsk (Trtkl)de tekiltlandrld. Harezm

Komnist Partisi 1920-1924 yllar arasnda faaliyetlerini kesintisiz olarak srdrmtr. 1923 ylna gelindiinde Harezm Komnist Partisinin 547 yesi vard. yelerinin %77si ifti geriye kalan ii, zanaat ve dierlerinden oluuyordu. Parti yelerinin 375i zbek dierleri Trkmen, Kazak ve Karakalpak idi (Ann Sheehy, The Khorezm. Communist Party, s. 308). 24 Baymirza Hayit, Sovyetler Birliindeki Trkln ve slmn Baz Meseleleri, stanbul,

1987, s. 165. 25 26 27 Edward Allworth, a.g.e., s. 247. Z. Velid Togan, Bugnk Trkili Trkistan ve Yakn Tarihi, stanbul, 1981, s. 424. T. Harazimli, a.g.m., s. 26.

1411

28 29 30 31 32 33 34

Z. Velid Togan, a.g.e., s. 424. T. Harazimli, a.g.m., s. 26. . Yarkn, a.g.m., s. 248. Xenia Eudn-R. C. North, a.g.e., s. 33. Ann Sheehy, a.g.m., s. 310. Baymirza Hayit, Trkistan Devletlerinin Mill Mcadeleleri Tarihi, Ankara, 1995, s. 273. brahim Yarkn, a.g.m., s, 245.

1412

Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti (1920-1924): Kazanlm Kimlik, Sorunlu Meruiyet / Dr. Dov. Yaroshevski [s.813-819]
Tev AVIV niversitesi / srail Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti (bundan sonra Harezm Cumhuriyeti olarak adlandrlacaktr) 30 Nisan 1920 tarihinde kuruldu ve 20 Eyll 1924 tarihinde dald.1 HSHC Ocak 1920de Bamsz Hive Hanl2 topraklarnn lkedeki mevcut rejimden honut olmayan baz Hivelilerin da yardmyla Sovyet birlikleri tarafndan igal edilmesiyle ortaya kmtr. HSHCnin varolduu dnem boyunca, cumhuriyeti rejim igalci Sovyet gleriyle atma halinde oldu, yerel direnme gleriyle savat, birok siyasi ve ekenomik krizler yaad ve Ocak 1924te lke nfusunun ounluunun katld bir isyan sonunda kmenin eiine geldi.3 Fakat, HSHCnin dalmasna aslnda d etkenler sebep oldu: Moskova ve Takentteki Rus Komnist Partisinin (Boleviklerin) merkez karar kurullarnn kararyla Harezm Cumhuriyeti dalmt ve cumhuriyetin nfusu ve topraklar, yeni oluan zbek ve Trkmen Sovyet Cumhuriyetleriyle HSHC ynetiminin istei dnda birletirildi.4 1923 ylnda nl Sovyet anayasas uzmanlarnn fikrine gre, HSHC bir nevi dnme dnmd.5 Sovyet dokrininin grne greyse, Erken Sovyet siyasi szlnde Sovyet Halk Cumhuriyeti olarak nitelendirilen, HSHC, sosyalist bir cumhuriyete dnme (ve bir sonraki admda da Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliiyle birleme) yolundaki bir cumhuriyetti. Fakat, HSCH nde uygulanan politikalar asndan yaklatmzda, bu eit bir lkede zorla kabul ettirilen toplumsal kimlik anlay, tartma konusuydu. Btn yerel modernistler ve komnistler lke ynetimi konusunda kendi fikirlerine sahiptiler, bu eit gr atmalar her iki taraf asndan nemli lde manevra ans yaratt gibi, byk oranda belirsizlie de yol ayordu. Bir taraf asndan teolojik sabit bir hikaye olarak grlen bu konu, bir dieri tarafndan sonu olmayan bir hikaye olarak alglanmaktayd. Fakat zellikle, lkenin dnmsel karakteri zerindeki bu grler atmas, HSHCnde nasl ekillendi? Bu soruyu cevaplamak amacyla, HSHCndeki kimlik problemi ve meruiyet krizi zerinde durmalym. Bunu yaparken ilk olarak, bu konular geni bir tarihsel erevede inceleyip, sonrasnda herbirini detayl olarak tartacam. HSHCnin kimlik problemi ve meruiyet krizini snflandrmak iin 4 ana referans noktasnn farknda olmamz gerekmektedir. Bunlardan ilki, HSHCnin kuruluunun eski bir rejimden gelen bir mutluluu -sembolik siyasi ve sosyal- kastettii gereidir. Bu da monarinin yklmas, Hanlk ailesinin Sovyet Rusyaya srgne gnderilmesi, biraz korkuyla olmasna ramen alt snfn glendirilmesi ve Bat kurumlarnn ve ynetim ekillerinin Sovyet kisvesi altnda imrendirilmesiyle yaplmtr.6 kinci referans noktas, 1910-1924 yllar arasnda gerekleen ve Hivenin siyasi ve sosyal haritasnn dnmne nemli lde katkda bulunan siyasi olaylarla ilintilidir. lkenin sosyo-politik merkeziyetiliinde en nemli etkenler, 1915-1919 yllar arasnda gebe toplumun (Trkmen

1413

kabilelerinin) Hive ynetimine kar ayaklanmas ve bu ayaklanmann artc baars ve 1918-1919 yllarnda bu isyann lideri Cneyd Hann lkedeki ykselii ve iktidara yrydr. Rus igalinden nce, gebe Trkmen aznlk Hanlk iinde, gl bir askeri snf ilevi gryordu; Rus idaresi altnda ise Trkmenler sosyal statlerini kaybettiler, fakat 1918-1919 yllar arasnda tekrar eski ayrcalkl konumlarna geri dndler. Hivenin Sovyet gleri tarafndan igalinden sonra Trkmenlerin durumu tekrar ktleti. Cneyd Han le geri ekildi fakat cumhuriyetin varolduu btn dnem boyunca, cumhuriyete ve onun koruyucusu Sovyet igalci glerine kar direniini devam ettirdi.7 Bu nedenle Cneyd Hann devlet adamlna ve kiiliine deinmek, 1920-1924 arasnda HSHCnin meruiyetini ve kimlik krizini iyi anlama asndan nem tar. Etkili bir grup olan modernistlerin 1910-1921 arasnda glerinin aamal olarak artmas ve bu gc kaybetmeleri konusu ise, HSHCndeki meruiyet ve kimlik politikalarnn anlalmas kadar merkezi ve nemli bir konudur.8 lkenin ileri gelenlerinden Hseyin Bekin9 nderliinde bu grup Nisan 1917de Hive Hanlnda anayasal monariyi ilan etti ve bir meclis kurdu. Hann evresindeki tutucu gler tarafndan malup edildiler, datldlar birou da idam edildi. Modernistler ancak 1920de Hiveye Sovyet igalci gleriyle beraber geri dnebildiler ve cumhuriyetin temellerini attlar. Bir yllk iktidardan sonra radikal komnist bir darbeyle ynetimden kovuldular; fakat ok daha dk seviyedeki mevkilere ramen lkede faaliyetlerini devam ettirmekte ve Harezmde komnist yanls hkmetlerin ats altnda lkenin siyasi ekillenmesinde de etkiliydiler. 1918-1924 yllar arasnda Harezme emperyalist Sovyet devrimcilerinin mdahalelerinin kendine zg karakterinden nc referans noktas olarak sz edilebilir. 1918-1919 yllarndaki Takent komnist rejimi dneminde, Cneyd Hann Hive diktatrl bamsz bir devlet olarak tannd ve (iki devlet arasnda snr atmalar mutad bir hadise olmasna ramen) bir bar anlamas imzaland. 1919un sonunda Moskovann merkezi otoritesinin tekrar kurulmas araylar neticesinde, Sovyet ordular Hive snrn getiler ve Cneyd Hann ordularn bozguna urattlar.10 Bu igal Hivedeki Sovyet yanls rejimin kuruluunun ilk ksmn oluturuyordu, ikinci ksm ise Moskova ve Takent tarafnda 1920-1924 yllar arasnda Harezm Cumhuriyetinin yaratlmas ve kuruluunun ilan edilmesi olarak nitelendirilebilir. Ve sonuta, drdnc referans noktas da, Harezmin kuruluu srasnda cumhuriyet kavram hakkndaki yaklamlarn zgnl olmaldr. Hive modernistlerine gre bu fikir, ilk ve ncelikli olarak monarik despotizmin bitiine, egemenliin halkn eline gemesine, meclisin (parlamento) toplanmasna, seim ve kamu haklarndan lkenin btn nfusunun faydalanmasna iaret etmektedir. Bu yaklam ilk olarak 1917 anayasal bildirgede aklanmtr.11 Sovyet yanls rejim 1920de tekrar ynetime getiinde, cumhuriyeti ivann tekrar yaplanmasnda ilk koul olaak grd.12 Fakat siyasi bir ideal olarak cumhuriyet, Harezmdeki gelimeler hakkndaki Sovyet anlaynda her naslsa ikincil bir yer ald. Sovyet gr iin iyi olan, programn yazar Grjgorii Broidodan renilebilecei gibi radikal sosyal devrimin yerlemesiydi. 1920 Martnn balarnda srad bir

1414

grevin bakan olarak Hiveye gitmek zere Moskovadan ayrlmadan nce, Broido grevin amalarn Halkn Dileri Komiserlii (Bakanl) grevlisine aadaki ekilde aklamt: imdi Hiveye gidiyorumyanma Hive Cumhuriyeti bayran ve amblemini alyorum. Bunlar zel emir zerine hazrland. (burada amblemin detay tanmlanyor) Sovyetlere bal Hive i Cumhuriyetini kuracaz, Halk Mahkemelerini oluturacaz, Han (boazn) keseceiz ve Hive burjuvasinin iini bitireceiz.13 Shalva Eliava; Broidonun st ve Trkistan komisyonunun bakan u ekilde devam eder: Her ekilde iimize baladk ve onu bitirmek zorundayz. Ve tabii ki ke gitmek iin, 89 ve 93 devrimlerini srasyla yerine getireceiz vb.14 Radikal olarak birbirinden farkl bu grler ve anlaylar arasnda gidip gelmek ar bir grev olmalyd. Bu nedenle, lke zerindeki mcadele bir fikir ayrl yaratt ve her iki tarafn siyasi aktrlerini lkenin harita zerindeki nihai snrlar zerinde uzlamaya zorlad. Harezm Cumhuriyeti iin toplumsal kimliin oluturulmas, vatandalk, slami kurumlarn ileyii, eitimli personelin yetitirilmesi ve Harezm Cumhuriyeti Hkmetin egemenlik sahasnn hazrlanmas gibi temalar zerine odaklanld. Bu abann esas merkezinde de vatandalk konusu vard, nk vatandalk, zellikle Harezm polikasnda yeliin snrlarn belirleyen kavramd. kinci nemli etkense slami kurumlar dikkate alnarak (ivadaki geleneksel toplumun dayana) yeni devlet tarafndan yerine getirilen deiimin genilii ve ynyd. Devletin yaps byk lde onu ynetenler tarafndan tanmland iin, eitimli personelin yetitirilmesi de HSHCnde dnlmekteydi. Ve sonu olarak, gemite Hive Hanlnn Rus mparatorluuna smrge anlamnda bamlln aklda tutarak Sovyet Rusyaya kar Harezm Cumhuriyetinin kendine has bir egemenlik tahsis etmesi toplumsal kimlii ekillendiren en nemli etkenlerden biri olarak grld.15 Vatandalk Kimin Vatanda olarak adlandrlaca ve kimin bunun dnda braklaca sorusu devaml olarak modernistler, komnistler ve Sovyet temsilcileri tarafndan tartld. Nisan 1920deki cumhuriyetin kuruluundan sonra, sadece nceki hkmdarlk ynetiminin yeleri ve yksek rtbeli brokratlar vatandalktan yoksun brakld ve vatandalk nfusun btn sosyal tabakalarn kapsad. Mart 1921de, radikal komnistlerin ynetimi ele geirmesinden sonra, vatandalk hakk kesin ve iddetli bir biimde Devrimci Komite tarafndan deitirildi; din adamlar ve tccarlar vatandala kabul edilmedi. Hivelilerin ikayetleri Sovyet merkez otoritenin mdahale etmesine ve vatandalk konusunda nceki kurallarn uygulanmasna sebep oldu; bu denge de aa yukar iki yl korundu. Fakat bundan sonra, 1923 yaznda Harezm Komnist Parti konferans Demokratik Hkmet eklinin bitirilmesini talep etti. Bu da seim haklarnn kstlanmas ve orta tabakann siyasi katlmdan dlanmas anlamn tayordu.16 Komnist bask altnda cumhuriyetin yeni anayasas Ekim 1923te

1415

ilan edildi. Cumhuriyetin ismi Sovyet Halk Cumhuriyetinden Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine evrildi. Bu siyasi dnmn temel sonularndan birisi de vatandalk kavramnn tekrar kstlanmas ve din adamlarnn, tccarlarn ve aalarn vatandalktan mahrum braklmas oldu. Sadece, Ocak 1924te Hive halknn ayaklanmasndan sonra, cumhuriyeti otoriteler ve Sovyet hkmet temsilcileri dlananlarn siyasi haklarn iade edeceklerine sz verdiler.17 slmi Kurumlar Geleneksel Mslman toplumlarda, slami kurumlarn statsne mdahalede bulunma veya onu yoketmeye almak kesinlikle tehlikeli bir giriimdir. Bu nedenle, bu gibi lkelerde devlet kendini genellikle muhafazakar reformlarla snrl tutar. Bu balamda da vakf kurumuna ynelik ok ihtiyatl bir yaklam gze arpyordu. Vakf kurumlarnn gelirleri devlet kontrol altna alnrd ve bu gelirler eitim ihtiyalar ve dini kurumlarn, rencilerin ve retmenlerin etkin bir ekilde desteklenmesinde ve snrl bir ekilde sosyal refahn salanmasnda kullanlrd. Bu eit reformlarn daha az ncelikli olarak modernistler tarafndan slamn ve iki gl Sufi dzeninin -Kbreviye ve Nakibendi- hala ok gl olduu Harezmde uyguland.18 Tamamiyle farkl bir yaklam ise Sovyetler tarafndan nerildi. En sonunda nihai olarak vakflarn kapatlmasn amalayarak, Sovyet Dileri Bakanl, Buhara ve Harezm Cumhuriyetlerindeki Vakf Ofislerinin, sosyal refah ve fakirlerin desteklenmesinden sorumlu bir eit bakanla dnmn nermitir.19 Vakf gelirleri ve Vakftan faydalanacaklar konusu iin Sovyet ve Harezm taraflar arasnda 19201924 yllarnda yaanan mcadelenin uzun bir listesi mevcuttur.20 1920 yaz gibi erken bir tarihte Han ailesinin ve st dzey memurlarn vakf arazilerinin gelirleri Eitim Nezaretine (Bakanlna) verilmesi yerine Kzlordunun emrine geirilmitir. Hkmetin ve Moskovadaki Harezm Elisinin bu durumu protestolar ise grlmezden gelinmitir.21 1921 yaznda, temsilciler tarafndan desteklenen komnist hkmet toprak vergisi demesini lkedeki btn kyller iin zorunlu hale getirdi; fakat dier yandan vakf arazisinin kiralanmas iin yaplan deme vakf sahibi tarafndan gerekletirilen gnll bir iti. Bu tr bir nlemin sosyal ve siyasi amac; vakf gelirlerinin din eitimi veren yksek renim kurumlarnn desteklenmesi amacna ynelik devaml akn nlemek, vakf gelirlerinin geleneksel alclarn nafakasz brakmak ve sonuta da Mslman din adamlarndan oluan sosyal grubu tamamyla ortadan kaldrmakt. Bu nleme kar direni artt ve 1921 sonbaharnda cumhuriyeti otoriteler sz konusu yasay iptal etmek durumunda kaldlar. ki yl boyunca lkedeki bar korundu. Fakat daha sonra, Ekim 1923te, lke Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adn aldnda ve din adamlar ve tccarlar vatandalktan kartldklarnda, Vakflar tekrar sahibinin zel ii haline geldi. Sonu olarak, Ocak 1924te balayan isyan sonunda Vakflar hakkndaki kararlar Harezmdeki Sovyet temsilcilerinin aklad bir bildirgeyle tekrar iptal edildi.

1416

Nitelikli Personel Orta Asyada 1917-1924 arasndaki devrim dnemi boyunca, iktidar mcadelesine giren taraflar, bu yeni oluan lkeleri ynetecek yerel insan gcnn byk eksikliinden nemli lde haberdardlar. Buhara Cumhuriyetinde, niversite kurmak iin eitli neriler getirilmiti fakat sonuta rencileri eitim iin Almanyaya gndermek ynnde karar alnd.22 Harezmde modernistler askeri bir okul kurmay tercih ettiler. Nitelikli personel ihtiyacn Nisan 1917 gibi erken bir zamanda, anayasal monari dneminde fark etmilerdi. Hseyin Bek kendi hkmetinde Avrupai yaam tarz hakknda bilgisi olan kimse olmad iin Rus Mslman Komiserliine telgraf ekti ve seim ve finans alannda grev alacak uzmanlarn acilen Hiveye gnderilmesini istedi.23 Fakat daha sonra modernist rejim han tarafndan datld ve bu nedenle istenen uzmanlar Hiveye ulaamad. Fakat modern kadro sorunu ve kendi ordusunu kurma karar Nisan 1920de cumhuriyetin kurulmasyla birlikte aa kt. Bu nedenle, askeri okul kurma fikri giderek yaygnlat. Ulusal askeri kadrolarn oluturulmas amacyla, Harezmli modernistler nceden sava tutsa olmu ve o zamanlar Rus Orta Asyasnda bulunan Trk grevlilerini kullanmaya karar verdiler. Cumhuriyetin ilanndan sonra, modernistlerin Harezmde tekrar iktidara dnmeleriyle, Trk eitmenleri olan askeri okul faaliyete geti. Trk askeri okulunun varl Harezmde Sovyetler iin zor bir siyasi sorun oldu24 ve Sovyet diplomatlar uzun zaman bu okulun etkinliini ortadan kaldrmak iin aba gsterdiler. Dileri Komiseri ierin bu durumu itiraf etmek zorunda kalyordu: Hivede ordunun Trkletirilmesi gibi ok olumsuz oluumlara kar savamaya zorlanyoruz. Sovyet elisi stlerine Trklerinkine kar kendi askeri okullarnn kurulmasn nermi, fakat bu konuda da destek grmemiti. Ve 1921deki Harezm hkmeti kendi okullarn kurma ihtiyac iinde olduundan, Takentin kadrolar eitim iin darya gnderme nerisi kabul edilmedi.25 Egemenlik Rusyann smrgeci ynetim dneminin byk bir ounluunda (1873-1917) Rus taraf Hivenin iilerine mdahalesini asgariye indirecek ekilde kendini snrlandrd.26 Fakat, 1910dan sonra, Ruslarn Hive ynetiminin egemenliine mdahaleleri giderek artt. Ruslar, Hive ynetimine, lkedeki modernizasyon reformlarna Hivenin bakenti civarnda yerlemi olan Rus garnizonunun gzetimi altnda balanmasn tavsiye etti ve sonuta, Ocak 1917de Hive Hanl, Hivede Rus askeri komiser brosunun kurulmas konusunda uzlamaya zorland.27 Nisan 1917de Hive modernistleri anayasal monariyi kurduklarnda, Petrogradtaki Geici Rus Hkmetine Rus-Hive ilikilerinin yeniden yaplandrlmas ve yeni rejime daha fazla egemenlik verilmesi nerisiyle geldiler.28 Fakat kendilerini dikkate alan kimseyi bulamadlar. Geici Rus Hkmeti tarafndan hazrlanan, Hivede yeni bir devlet plan sk bir Rus kontrolnn gstergesiydi.29 HSHC varolduu dnem boyunca, Sovyet Rus temsilcileri tarafndan ayn ekilde iilerinde de, fakat bu kez tamamyla yeni bir adan giderek artan bir d mdahale ile karlamaktayd. i snfndan yoksun ataerkil Hivede toplumsal devrimi kurumsallatrmadaki temel gr, HSHCndeki

1417

Sovyet hkmet temsilcilerinin, alt snflardan mteekkil kendilerine sadk bir idari yapnn teviki ile burjuva seyyahlar zerindeki kontrollerinin sklatrlmas tasarruflarna yol verdi.30 Harezm egemenliinin d grn koruyarak bu eit taktikleri uygulamak da baar salamad ve Sovyet ve Harezm otoriteleri arasnda srekli devam eden fikir ayrl cumhuriyetin varolduu drt buuk yl boyunca yerel politik evrelerin en karakteristik zellii oldu. Ve yerel hkmete salanan egemenliin alan asla geniletilmedi. Harezm liderleri arasnda lkelerinin egemenliini kstlayan Sovyet politikalarna kar kzgnlk, Harezm liderlerinin kar tarafla anlama salayabilmeleri iin eitli taktikler kullanmalarna sebep oldu.31 lkin; vaziyeti Sovyet Dileri yetkililerine anlatarak durumu dzeltecek tedbirlerin alnmasn talep ettiler. kinci olarak da, Harezm liderleri Orta Asyada sahip olduklar otoriteyi dikkate alarak Moskova ve Takentteki siyasi organlar arasndaki gerginlikten faydalandlar. Harezm liderleri, lkede pek memnun olmadklar siyasi durumu Sovyet temsilcileri aleyhinde Takente ikayet ettiler ve bunun sonucunda baz hallerde Takentin desteini de kazandlar. nc olarak, Harezm liderleri bazen Harezmdeki Sovyet elilerinin tuzaklarn gzle grlr ekilde sona erdirdiler.32 Sonuta, Harezm Cumhuriyetinin liderleri, Moskovadaki merkezi otoritenin stratejik kararlarna dahi meydan okudular.33 Bu blmn zeti olarak, hi kimse, iki tarafn da baarsn gz nne alarak, Harezm Cumhuriyetinde toplumsal kimlik mcadelesinin lkede yaratt etkiden bahsetmeden geemez. Sovyet taraf egemenlik ve nitelikli personel konularnda kazanrken, Harezm taraf ise vatandalk ve vakf konusunda daha stnd. Taraflarn tarttklar konular arasnda esasen bir kpr yoktu, fakat daha ok iki tarafta kazanlar ve kayplar mevcuttu. Bu anlamda, Harezmde oluan toplumsal kimlik, mcadele sonucunda olumu bir kimlikti. Devrimci rejimler genellikle meruiyetlerini yarattklar gelecek vizyonuyla salarlar - bazen eskatolojik bir ekilde, rnein eski rejimle zdeleme yeni rejimlere meruiyet kazandrr ve kitlelerin desteini harekete geirmek iin yardm ederdi. Fakat, malup devletlerin varl ve eski rejime sadk olanlarla giriilen kavga, ikna edici aklamalarn aranmasna sebep olurdu, nutuk ve mitler ise -silahlardan sz etmiyoruz- yeni rejimin devam iin hayati bir nem tard. HSHC Sovyet igaliyle dodu. Bu nedenle, yerel siyasi aktrler ve iktidardaki gcn - Sovyet temsilcileri-her ikisi de cumhuriyeti rejimi merulatrmak iin Hive tarihine ynelik kendi yorumlarn ek aldlar. Bu hikayelerde iki ana motif ok yaygnd: nceki rejim (Cneyt Han Diktatrl) ile iliki ve Hive tarihinin muhteem dnmyd. 1920 kndaki igal boyunca aka zarar grm olsa da, Cneyt Han Diktatrl, Harezm halknn yaantsnda ve bilincinde cumhuriyetin varolduu yllar boyunca da hep yer tuttu. nceki devletin kurumlar, kylerdeki yerel temsilciler, airet reisleri, slami balar hala yaamakta ve kitleleri etkilemekteydi. Cneyt Hann (Atl Trkmenlerden oluan) ordusu, Hana sadk kalm ok kk bir

1418

orduya dnse de, srgnde olduklar lden dahi cumhuriyete saldrda bulundular. Cneyt Han HSHC iin yle nemliydi ki cumhuriyeti otoriteler (komnistler) kendi istekleriyle 1923 sonbaharnda Cneyt Hanla uzlama salamak iin ona zel bir heyet gnderdiler. Hive modernistleri iin, diktatrlk, despotik bir liderin emri altnda lkenin yaam olduu rezaletin bir kantyd ve monarinin gerek anlamda bitiini sembolize ediyordu. Modernistler Cneyt Hann gcnn ykseliini, gcn sfendiyar Han ile paylamasn ve daha sonra sfendiyar Hann ldrln,34 sfendiyar Hann kardei Said Abdullahn dnml bir ekilde Hann yerini almasn, kanl terrn ve gcn plak halinin uygulanmas olarak yorumladlar. Cneytin ynetimi, modernistler tarafndan modernist ynetimin birok yesinin, liderleri Hseyin Bek de dahil olmak zere, katlinden sorumlu tutuldu. Bu adan bakldnda, cumhuriyeti iktidara kavuma, modernistler tarafndan, Cneyt Hann sorumlu olduu bir sap mteakip tarihsel geliim gzergahna bir geri dn olarak algland. Ykselmeleri modernistler tarafndan Cneyt Hann iledii suu takip eden tarihsel bir geliime geri dnen bir yol olarak deerlendirildi. Kendileri byle sra d bir olay gerekletiremeyecek olduklar iin, 1920de Sovyet igalci glerinin (tpk 1917de Rus devrimci askerlerinin anayasal monarinin kurulmas iin kullanlmas gibi) kullanlmasn, yeni Hive tarihinin dnm noktas gibi yanstarak merulatrdlar. Birbiriyle balantl bu iki oluum da -1917de anayasal monarinin kabul ve Harezm Cumhuriyetinin kuruluu- lkenin tarihinde en kayda deer dnm olarak grld ki bu da lkenin dnya tarihine dahiliydi.35 Baka bir eit Hive tarihi ise Sovyet temsilcileri, zellikle Grigory Broido tarafndan yaratld. Broido Hivede Cneyt Hann diktatrln, yerleik hayat srenler ve gebeler arasnda toprak ve su zerine bir mcadele olarak, Hiven toplumunun derinlerinde yatan bir eliki metaforu biiminde alglad. Bu anlamda, Trkmen aznln despotik Hive ynetimi tarafndan sosyo-ekonomik basklar altnda kalmas, Trkmen aznln Hann adaletsizliine kar ayaklanmasna sebep oldu. Bu balang Sovyet toplumsal grne gre, Trkmen aznln ve zbek ounluun -kendilerinceher ikisi de Hivedeki sosyal devrimin geliimine ve Halk Cumhuriyetinin kuruluuna katkda bulundu. Hivenin sosyal tarihinin bu versiyonu, Sovyetlerin Harezm hakkndaki dncelerinin ke ta ve Harezm Cumhuriyetini merulatran ana bir temel oldu.36 Sonradan yaratlan bu hikayeci modernist Hiven tarihi ehit Hseyin Beke arpc bir yer verdi. Hareketin kurucusu ve Harezm tarihinde 1917deki ilk anayasal hkmetin babakan olan Hseyin Bek yeni Harezmin sembol haline getirildi. Toplumsal hayatta elikili bir kii, eski rejimin en nde gelenlerinden biri ve ayn zamanda rejim muhalefetinin lideri olan Hseyin Bek, 1917de acl Rus gzlemcileri tarafndan dmanca bir adan deerlendirildi.37 Hseyin Bek, lmnden sonra bir efsaneye dnt ve ona sadk kiiler tarafndan cumhuriyetin babas olarak nitelendirildi. Fakat, Harezm halknn hayalinde Hseyin Bek ile ayn imaja sahip baka iki kii daha vard ki bunlar cumhuriyetin dman olarak ilan edildi: Hivenin son Han Sayid Abdullah Han ve Hivenin eski

1419

diktatr Cneyt Han. Halk, Sayid Abdullah tahtn terk ederek 1920 yaznda Sovyet Rusyaya srgne gitmesinden sonra yava yava bir ehit olarak grmeye balad ve efsaneletirdi. Drt yl boyunca, Sayit Abdullah Harezmde komnist hkmetin gzetiminden kaamad. 1923te Moskovadaki komnist hkmet temsilcileri Milliyetler Komiserliine Sayit Abdullahn Dounun Emekileri isimli komnist niversitede yarglanmasn nerdi ve 1924te Harezmdeki ayaklanmadan sonra, srgndeki Hann olu Sovyet otoriteleri tarafndan idam edildi.38 nceki iki efsane ehit figrne karn, diktatr Cneyt Han Harezmde hala gndemdedir ve son dnemlerin yaygn dncesinde de acl ve daha sonraki Sovyet tarihilerinin kendisini bir cani olarak kabul etmesine ramen kuvvetli bir ekilde efsanevi ve mitolojik bir kahraman konumundadr. Cneyt Hann diktatrl 1918-1919 yllarnda Hivedeki zbek ounluk tarafndan sorunlu olarak grlrken, cumhuriyet boyunca Cneyt Han btn cumhuriyet kart gler iin zletirilen bir sembol olmutur. Bir dnce ve sembol olarak Cneyt Han hayata geirilebilir bir Mslman devleti seeneinin bir temsili olarak gndeme gelmitir ve kiilii Harezmin zbek ve Trkmen uluslarndan oluan grnts ile byk oranda eletirilmitir. Sovyet igaline kar askeri tavr da halk arasndaki saygnln arttrmtr. zet olarak, Harezm Sovyet Halk Cumhuriyetinin ok krlgan ve mulak olduunu; HSHCnin Sovyet askeri glerinin lkeyi igalinden sonra kurulduunu ve yksek Sovyet otoriteleri tarafndan ortadan kaldrldn iddia edebiliriz. Fakat, bu zorlama dz bir hikayenin tesinde, bir baka nemli ve derin hikaye kendini aa vurur bu da diktatrlk ve cumhuriyet arasndaki zor ilikinin; cumhuriyetin doasna ynelik farkl grlerin; birbirleriyle atan yerel modernistler, komnistler ve Sovyet temsilcileri arasndaki mcadelenin hikayesidir. Bu ayrca Harezm topraklarnda, Trkler ve Ruslar yoluyla Batdan alnan siyasi fikirlerin dnmnn artc bir hikayesidir. 1 lke, Amuderya (Oxus) nehri ve Aras Gl kys boyunca yer almakta ve Kara Kum

lne kadar uzanmakta, Trkmenistan ve Buhara Cumhuriyetleriyle snr komusudur. Nfusu bir milyon civarnda tahmin edilmektedir, bu nfusun ounluunu zbekler, aznlk gruplarn ise Trkmenler, Karakalpaklar ve Kazaklar oluturmaktadr. Bakenti Hivedir. 2 Hive Hanl 18. yzyln ortalarnda olutu ve 19. yzyln bandan itibaren Hungrad

Hkmdarl tarafndan ynetildi. 1873ten 1917nin sonlarna kadar Rus mparatorluunun korumas oldu. Bu makalede, Harezm kelimesi Harezm Cumhuriyetini tanmlamak iin kullanlacak; ve bir sfat olarak ise daha geleneksel olan Hiven kelimesini kullanmay tercih ediyorum. 3 Harezm Cumhuriyetinin tarihi iin, bkz. S. Becker (ngilizce), veya K. B.

Mukhammedberdyev, G. Nepesov ve I. V. Pogolreskii (Rusa). 4 5 Bu, Sovyet Orta Asyann snrlandrlmas erevesinde yaplmtr. D. A. Magerovskii, s. 58.

1420

Byle ksa bir zaman iinde bu deiikliklerin verimliliinin snrl olmas zellikle belirli

sosyal alkanlklarn da gsterdii gibi ok belirgindir. Harezmdeki Sovyet elisinin tipik ikayetleriyle karlatracak olursak: Belli bir takm etkinliklerin (Sovyet igaline kar yerel isyan kastediliyor) stesinden gelebiliriz; fakat bir Dou tuzan, klasik bir Mslman mcadelesininhazr (imdi), azap (tamam) stesinden gelemiyoruzve yapacak hibir ey yok. 7 8 Yaroshevski. 1920lerin Sovyet litaratrnde Gen Hiveliler olarak adlandrldlar ve kendilerini ilericiler

olarak tanmladlar; baka bir yerde ise demokrasi ve demokratlar terimlerini kullandm (bkz Yaroshevski. The Hidden Dialouge). Burada, ben onlarn yeniliki durular stnde durmak istiyorum ve onlar modernist olarak adlandryorum. 9 Hseyin Bek, 1856-1918, anayasal monari dnemi boyunca babakan olarak hizmet etti.

1918de Han rejimi tarafndan yargland. 10 11 12 Yaroshevski. (1987). Metin iin bkz. Turestanskie Vedomosti, 8 (21) Nisan 1917. 1917de slami erevede cumhuriyetin nitelikleri hakkndaki bir meclis tartmasnda,

modernistler slamn balang dnemlerine deindiler ve bir cumhuriyet kurma ihtiyacn erken slam dnemindeki halifelik seimleri rneine dayandrdlar. Fakat bu dnce, slami tarihsel teamlde, daha ok dmanca ve tutucu bir kitleye hitap ediyordu ve bunun tesinde cumhuriyete dayal modern Bat politikalar da mevcuttu. Bu dnce, anayasal reformlara dayal Trk Osmanl figrlerinden ve Gen Trklerin siyasi dncelerinden esinlenmiti. 13 G. I. Broido Trkistan Komisyonunda 1919un sonlar 1920lerin balarnda D likiler

Blm bakan olarak hizmet etti. Trkistan komisyonu Moskovadan gnderilen ve dalan Trkistan Cumhuriyeti hkmetinin yerine grev yapan geici bir ynetim organyd. 14 1789 Fransa Devrimi olaylar ima edilmektedir. AVPR, a.g.e., Broido ve Eliavann

dnceleri Marksist anlamda siyasi dorular konumasndan tamamyla farkldr. 7 Nisan 1920de Harezm modernistlerinden nce yapt bu konumada, Broido, yeni Harezm cumhuriyetinde uygulanan sosyal, politik ve ynetimsel deiiklikleri aa karmtr. Bkz. Ekonomicheskie Otnosheniiann Ariv Koleksiyonundaki Tutanaklar, s. 98-105. 15 Toplumsal kimliin aratrlmasnda ve toplumsal kimlik mcadelesinde, HSHC de iki

kart taraf esas olarak Benedict Andersonun terminolojisini kullanarak hayal ettikleri siyasi toplumun ulus kurmasna yatrm yapmlardr. 16 Pogorelski (1917), s. 23.

1421

17

4 Nisan 1924 tarihinde Harezm Komnist Parti Konferansndaki konumasnda,

Moskovadan gnderilen aratrma komisyonunun bakan G. Broido, unu aka belirtmitir: Entelektelleriniz din adamlar ve siz onlara gven veriyorsunuz, onlar askere alyorsunuz, kullanyorsunuz fakat onlarla hi karmyorsunuz RTsKhIDNI (Rossiiskii tsentr khranenniia I izuc), Moskova, f. 62, op. 2, d. 83, 1. 46. 18 19 20 21 Harezmdeki Sufi dzeni iin bkz. Iu. Bregel (1961) ve D. Yaroshevski (1984). AVP RF, f. 04, op. 51, s. 328, d. 55047, 1. 30. Yaroshevski., Contest over the Waqf. Rus temsilcisi bu topraklarn Harbiye Nezaretine verilmesini salad. Bu durum da

anayasa ve kurultay kararlarnn zedelenmesine neden oldu. Bekchan Rahmanov, Halkn D ileri komiseri Georgi Chicherine AVP RF, f. 04 op. 51, s. 329, d. 55052, I. 56 22 23 24 25 D. Y (1994). Tukestanskie Vedomosti, 26 Nisan 1917. Chicherinden Byk. 21 Ekim 1921. ASVPR, f. 04, op51, s. 328, d. 55047, 1. 24. Bykdan Krakhana, AVP RF, f. 04, op. 51, s. 330, d. 55065, 1. 31. askeri okul iin Harezm

ve Sovyet politikaclar arasndaki mcadele, Sovyet politikaclarnn zaferi ile sonuland. Moskovann okula kar dmanca tavr okulun mezunlarndan korkmasndan ziyade yeni Harezmin toplumsal kimliini oluturma ynnde zgn bir katk salayacabileceinden kaynaklanyordu. 26 Hive bakentindeki Rus varl sembolikti: Bir Rus subay Hann tercman olarak hizmet

etti fakat komu Rus topraklarnn komutan -Amudarya- Hivede olanlar belirli bir mesafeden izliyordu, ancak Rus garnizonu kullanmna ak durmaktayd. 27 28 Rus mparatoru II. Nikola tahttan indirildiinden dolay anlama onaylanmamt. Bu, Hivelilerin Rus Geici Hkmetine gnderilen telgrafta bildirilen isteklerinin anlam

olarak grnyor. Bu istek Rus halk ile beraber yrmek ve zgr ve kurtarlm toplumlar ailesine katlmak ve byk Rus halk Hivelilerin refah ve iyilii iin ne yardmlarn ne de tlerini esirgeyecektir eklinde ifade edilmekteydi, Turkestanskie Vedomosti, 8 (21) Nisan 1917. 29 Plan Takent ve Petrogradta tartld fakat Ekim 1917deki Bolevik devrimi nedeniyle

geici hkmet tarafndan onylanmad. Hivedeki ilk modernist hkmet Han tarafndan 1917 Maysnda datld. Bkz. Yarosehevski, Hidden Dialogue. 30 izgi grafiksel olarak 1921 sonbaharnda Harezmi Trkistan Komisyonu bakan olarak

ziyaret eden Adolf Ioffe tarafndan tarif edildi. Moskovaya bir raporunda: Harezmde bize yabanc ve

1422

genellikle isel ve psikolojik olarak bize dman olan kiilerden oluan hkmet yoluyla yerel bir politika uygulamak zorundayzbu nedenle, (uyguladmz politika) hkmet stnde etkili olmaldr, hkmet bakan tarafndan uygulanmaldr, hkmeti geri ekilmeye zorlamaldr ve bask elinin basksnn hissedilmedii trden bir bask olmaldr. Ioffe 2 den Molotova, Lenin, Enukidze, Trotskii ve Chicherin, Report no. 3 (Ekim 1921). AVP RF, op. 51, s. 329, d. 55049, 1. 61. 31 Harezmdeki Sovyet politikasnn acmasz bir eletirisi iin bkz. Moskovadaki Harezm

bykelisi Bekchan Rahmanovun Sovyet Dileri Komiserliine notlar, tarih 18 Eyll 1921. AVF RF, f. 04, op. 51, s. 329, d. 55052. 11. 40-47 (zbek metni), 11. 48-58 (Rus evirisi). 32 En dikkat ekici olay da-Harezm devlet bakanlnda (yasal ismi: Harezm Merkezi

Yrtme Komitesi) Ata Mahsumun oy ounluunu ald seimlerdir. Ata Mahsum nceki adalet bakan ve 1921 sonbaharnda cumhurbakan seilen tannm bir slam alimiydi. Bu, Sovyet elisinin kendi adayn grevlendirmek amacyla bask yapmasna kar bir tepki olarak yaplmt (Ata Mahsum daha sonra nedeni aklanmayan belirsiz koullar altnda kayboldu). 33 nerdiler. 34 35 1910-1918 yllarndaki Hive Han, Cneyt Hann olu tarafndan ldrld. Ocak 1917 devriminden sonra kendi lkelerini dnya demokrasisinin koruyucusu olarak Bahar-yaz 1924 ylnda Moskovann Orta Asyadaki genel snrlandrma emas iinde

Harezm Cumhuriyetini datm kararn protesto ettiler. Bunun yerine Harezm Federasyonu plann

gren Ruslar gibi Hive modernistleri de kendilerini doudaki devrimin ncleri olarak grdler. Moskovadaki Harezm elisi Rahmanovun Sovyet D Ofisine yazd notlarn bal syledir: Harezmdeki lk Devrim ve Doudaki lk Sovyet Halk Organizasyonu bkz. not 29. 36 Broido Hiveye ziyareti srasndaki notlarnn ilk ksmnda aklamtr (Nisan 1920), balk

Sosyo-Ekonomik Yap. GARF (Gosudarstvennyi Arkhiv Roossiiskoi Federatsii) (Rus Federasyonu Devlet Arivi, Moskova) f. 1318, op. 1, d. 715, blm 1, 11. 3-4. Broido daha sonra Moskovadaki Dou Toiler Komnist niversitesinde Harezm stne ders vermi ve Harezmden, Buharadan, Trkistandan gelen rencilerine bu fikirlerini alamtr. 37 Hseyin Bek hakknda byle bir dnce Lt. -Col. B. P. tarafndan desteklenmektedir. Bu

hikaye iin bkz. Yaroshevski, The Hidden Dialouge. 38 GARF, f. 1318, op. 1, d. 670, blm 2, 11. 130-131; 9 Nisan 1924 tarihli The Timesta

yaynlanan ksa bir haber yle diyor: Ocak 1924te Cneyt Hann Hive zerindeki saldrsna misilleme olarak, Moskovadaki Bolevikler, Hann olu da dahil olmak zere 15 Hiveliyi vurdular. AVP RF (Foreign Policy Archive of the Russian Federation, Russian Foreign Ministry, Moscow), f. 04 (Office of the Peoples Commissar for Foreign Affairs G. Chicherin).

1423

GARF (State Archive of the Russian Federation, Moscow), f. 1318 (Peoples Commissariat for Nationalities Affairs). RTsKhIDNI (Russian Center for the Preservation and Study of Documents of Modern History, Moscow), f. 62. S. Becker, Russias protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva, 1865-1924 (Cambridge, Mass., 1968). Iu. E. Bregel, Khorezmskie Turkmeny v XIX veke (Moscow, 1961). Ekonomicheskie Otnosheniia Sovetskoi Rossii c Budushchimi Soiuznymi Respublikami 19171922. Dokumenty i materialy (Moscow, 1996). D. A. Magerovskii, Soiuz Sovetskikh Sotsialisticheskikh Respublik (Moscow, 1923). K. B. Mukhammedberdyev, Istoriia Khorezmskoi revolutsii (Tashkent, 1986). G. Nepesov, Iz istorii Khorezmskoi revoliutsii 1920-1924 gg (Tashent, 1962). I. V. Pogorelskii, V. I Lenin i Khorezmskaia Narodnaia Sovetskaia Respublika, Vestnik Leningradskogo Universiteta, 20, v. 4, pp. 14-24. I. V. Pogorelskii, Istoriia Khivinskoi revoliutsii i Khorezmskoi Narodnoi Sovetskoi Respubliki (Leningrad, 1984). The Times (London, 1924). Turkestanskie Vedomosti (Tashkent, 1917). D. Yaroshevski, The Central Government and Peripheral Opposition in Khiva, 1910-24, in Yaacov Roi, ed., The USSR and the Muslim World (London, 1984), pp. 16-39. D. Yaroshevski, Russian Regionalism in Turkestan, The Slavonic and East European Review, 65, 1987, No. 1: 77-100. D. Yaroshevski, Bukharan Students in Germany, 1922-1925, in Ingeborg Baldauf, Michael Friedrich (Hrsg.), Bamberger Zentralasienstudien (Berlin, 1994), pp. 271-278. D. Yaroshevski, Contest Over Waqf in the Khorezm Republic, 1920-24, in Central Asia: A Decade of Reforms, Centuries of Memories (Florence: forthcoming). D. Yaroshevski, The Hidden Dialogue on Constitutionalism Between the Russian Provisional Government and the Khivan Democracy in 1917, in Democracy and Pluralism in the Muslim Areas of Former Soviet Union (London, forthcoming).

1424

XX. Yzyln Balarnda Kazakistan Sosyo-Politik Dncesinde Mill Mesele / Dr. Rauan S. Elmurzayeva [s.820-826]
L. N. Gumlyov Avrasya Mill niversitesi Uluslararas likiler Enstits / Kazakistan Kazakistann kltrel-meden manzaras tm tarihi boyunca srekli deiime uramtr. Bu deiiklikler, objektif nedenlerden dolay deil, iktidarlarn yrtt sun, geni apl sosyal, ekonomik, politik, etnokltrel ve g politikalar sonucu olumutur. Bu deiim sreci Kazakistann kendi bamszln kaybederek Rusyaya katlmas ve Sovyet dnemindeki baskc merkez hkmetin varl ile balantl olmutur. zellikle son dnemde lkenin karlar, zellikleri ve mantalitesi genel politik hattn belirlenmesinde nemsiz bir etken olarak grlmtr. Totaliter rejim dneminde, ideoloji, tarihin gerek akna yeni bakla yaklamay

yasakladndan, cumhuriyetin objektif tarihini yanstmak pratik olarak imkanszd. Bugn mill tarihimiz bu boluklar doldurmak zorundadr. Bu, henz hayattayken milliyeti ve as olarak bilinen politikaclarla da ilgilidir. Son olaylar, tarih alanndaki bilgilerimizin byk ksmn yeniden gzden geirmek ve deerlendirmeye tabi tutmak zorunda olduumuzu gstermektedir. lk nce, belirli kiilerin toplum hayatndaki rol ele alnmaldr. Tarihi ahsiyetsizletirmekten vazgeerek XX. yy.n 20-30lu yllarnda lkenin geliimine byk katkda bulunmu sra d yneticilerin fikir ve faaliyetlerini ortaya karmak, tarih olaylarn dinamiini daha iyi anlamamza yardmc olacaktr. XX. yy.n 20-30lu yllarnda Kazakistann fikir nderlerinin mahvedilmesi her eyden nce mill meselenin yorumu ile ilgiliydi. Dnya tarihi ve politikasnda mill mnasebet meseleleri her zaman n plana karlmtr. Ele aldmz dnemde de mill meselenin teorik ve pratik zm Kazakistann politik ve ekonomik geliiminin perspektifleri ile dorudan balantlyd. Geni anlamda mill mesele, milletler ve dier etnik gruplar arasndaki genel ve zel ilikilerin bir uyum iinde yrtlmesi demektir. Mill meselenin teorisi etnopolitik anlam ieriyor. Marksist gre gre, tarih milletler arasndaki ilikilerle deil, ncelikle snflar arasndaki mcadele srasnda gelimektedir. Tarihi olaylar, komnistlerin insan hayatnda mill etkenin roln nemsemediini ve tam tersi, milletler arasndaki entegrasyona ar deer verdiklerini ak bir ekilde sergilemiti. Kazak aydnlarnn byk ksm, Kazakistana kendi kendini yneten ve bamszl ngren bir stat verilmesini talep ediyordu. zerkliin teorik anlam da bundayd. Oysa bu fikirler Boleviklerin lkede ve dnyada giderek glenen snf mcadelesi fikrine ters dmekteydi. rnein, S. Sadvakasov, Goloekinin Kk Ekim politikasna kar, Kazakistanda Vatanda bar programn teklif ediyordu. Kk Ekim program aslnda merkez iktidarn, tm problemlerin ideolojikletirilmesi nda, Sovyet rejiminin yerlemesine kar tepkilerin artaca fikrinin yerel yorumu idi. Bu program Kazakistan dahil tm lkede ceza tedbirlerin artmasn ngryordu.

1425

Mill meselenin nemli bir paras da ekonomidir. Bugn bu etken olmadan mill meseleyi ele almann ve zmlemenin, yani gerekte mill mnasebetleri uyum iine sokmann imkansz olduu anlalmtr. Kazakistann objektif ve olumsuz tecrbesi bunu kantlamtr. Yani, mill ilikilerin ekonomik etkenlerden ayr ele alnmas probleme zarar vermekte ve onu doru anlamay engellemektedir diyebiliriz. 1920li yllarda tm lkede yrtlen sosyalizmi kurma faaliyetleri kenar blgelerdeki deiimin de yol ve metotlarnn aranmasn hzlandrd. Merkez ve taralardaki ekonomik, politik, manev durumun ayn olmadn herkes anlyordu. Buna gre de mill cumhuriyetlerin geliiminde ll ve rasyonel bir yaklam gerekmekteydi. eitli fabrikalarn yapld blgelerin yerel artlar ve imkanlarnn, zelliklerinin

nemsenmemesi, ekonomik politikalarn yrtlmesine volntarist yaklam sadece blgelerde deil, btn Sovyetler Birliinde retim glerinin eit olmayan geliimine sebebiyet verdi. En nemlisi bu durum ok ar ekonomik, sosyal ve demografik sonular getirdi. retim alannda esas dikkat emir ve brokratik metotlarla geliimi hzlandrmaya yneltildi. Tedricilik, gnlllk, dayanma ve sabr dikkate alnmad; yerel artlar, mill kltrel ve tarih zellikler hi nemsenmedi. Kazaklarn hayatlarn idame sistemine en byk darbeyi Moskovann gebe ve yar gebeleri zorla iskan politikas vurdu. yle ki Stalinin teorisine gre gebe hayat tarz yalnz aa dzeydeki toplumlar iin karakteristik idi. Hayvanclkla karlatrlnca tarm sektr Kazakistanda nemli bir yer igal etmiyordu. Bunun iin de lkede mecbur iskan, halk ala mahkum ediyordu, halkn temel hayat kayna yok ediliyordu. Ekim htilaline kadarki Kazakistan, bir smrge idi. arlk rejimi, lkedeki tm hammadde ve doal kaynaklar smrp gtrmeyi amalyordu. Bu rejim lkedeki fazla topraklara gmenler yerletiriyor, kltrel faaliyetleri engellemek iin misyonerleri ve maarifiliin kendi anlad eklini kullanyordu. Kazaklar kitabnn yazar M. B. Olkottun dncesine gre, yeni iktidar nceleri halk ile belli bir ibirliine gitmeyi baard. nk iktidarnn ilk yllarnda Sovyet rejimi o ana kadar Kazak toplumunda varolan hayat tarznn korunmasn destekliyordu. Fakat nce otlaklarn mlkiyetinin gzden geirilmesi ile ilgili tedbirler, sonra ise 1928 ylnda yaplan hayvan ve buday rnlerine el koyma faaliyetleri gerek Kazak gerekse de Ruslarn honutsuzluuna sebep oldu. Ynetim kurumlarnda alan Kazaklar daha sk dlanmaya balamt. Kolektifleme srecinin balarnda ihtilal mcadelesine katlm olan Kazaklar artk bu ihtilale kar kyordu. 1930lu yllarda zorak yollardan gelinen durum 20li yllarn sonlarnda balatlmt.1 Tarm alannda gerekli olan tedbirlerin farkl ekilde alglanmas 1923 yl Mart aynda gerekletirilen 3. Blge Parti Kongresinde ortaya kt. Bu kongrede Vayuteyn, Krgzistanda parti ve Sovyet faaliyetlerine yaklam metotlar adl bir konuma yapt. Konumac tebliinde zenginlerin

1426

elindeki hayvanlarn alnmasn ve fakir ailelere datlmasn istiyordu. O zaman Vayuteynin teklifi desteklenmedi, nk bu tedbirler henz bir zm deildi. Byk hayvan srlerini beslemek iin geni meralar gerekmekteydi. Halk tam bir msadereden geici olarak kurtulmutu. F. Goloekinin Kazakistana gelmesiyle durum deiti. Nisan-Mays 1926 tarihinde lkede Komnist (Bolevik) Partisinin 2. kongresi gerekleti ve bu kongrede Goloekinin zenginlerin mal ve hayvanlarn msadere etmeyi ngren Kk Ekim program teklif edildi. Bu programa kar kanlar, her ne kadar geerli deliller gsterseler de, Kazak zenginlerinin karlarnn savunuculuunu yapmakla sulandlar. Daha sonralar Kazakistan zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (KSSC) Bakanlar Kurulu Bakan olan ve tm meselelerde g kullanma ynetiminin Kazakistanda yerlemesine yardm eden U. sayev, Golosekine tam destek verdi. 1926-1928 yllarnda tartmalar hl sryordu. Ama kolektifleme hzlandka ve tek mmkn olan stratejik hedef haline gelince bu tartmalar bitti ve sadece farkl dnenlerin lin edilmesi ve yok edilmesi kald. Kazakistann geliim perspektifleri hakknda Merkezin talimatlarna aykr den fikirlere sahip olmak tehlikeli idi. Ama yine de lkenin sosyal ve politik hayatnda gebelerin iskan ve tarmn gelitirilmesi politikalar ile ilgili kendi grleri olan kiilere rastlamak mmknd. M. G. Sirius, S. P. vetsov, N. D. Kondratyev, A. V. ayanov, A. N. elintsev vd. partinin genel hattna ters den kendi fikirlerini aklamann tehlikeli olmasna ramen lkenin geliim perspektifleri ile ilgili tartmalara katlyorlard. Kazakistann Devlet Plnlama Komitesinde alan ve her trl bilgi ve belgeye ulama imkan olan M. G. Sirius, lkenin iklim zelliklerinden dolay hayvancln daha verimli olaca ve susuz tarmda baar elde edilemeyeceinde srarlyd. A. N. elintsev, Kazakistann tarm alanlarnn artrlmas yanls idiyse de, yine tarm blgelerini iklim artlarna gre snrlyor ve arl hayvancla veriyordu. elintsev gebeleri zor kullanarak hzl bir ekilde iskan ettirmenin karsndayd. O, problemin tedricen ve doal tarihi sre iinde zmleneceine inanyordu. S. P. vetsovun fikrine gre ise, gebe hayat tarznn yok edilmesi sadece bozkr hayvancl ve buna dayal hayat tarzn deil, bozkrlarn kendini yok ederek kuru le dntrecek. S. vetsov kendi teorisinin ana fikirlerini Kazakistann klim ve Yaam adl makalesinde ortaya koymaktadr. Eskiden beri insanln geliiminin evreden getii bilinmektedir. Bunlar: - Avclk - Hayvanclk

1427

- Tarm kltr tipleridir. Herkes bu fikre uyarak gebeleri barbar kabul ediyor, kltrn sadece tarmla uraan halklarda olduunu, gebelerin bunu anlayamayacan iddia ediyordu. Yani gebe hayvanclk ilkel geliimin yansmasyd ve daha meden milletlerin temsilcileri hayvanclkla uraanlar bu durumdan kurtarmak istiyorlard. Zamannda ar ynetimi de Tarm Bakanl ve onun G Dairesinin yardmyla benzeri bir misyon stlenmiti. Barbarlarn medeniyete kavuturulmas slogan altnda gerekte kendi karlarn dnerek hareket ediyorlard: - Kazaklardan en verimli toprak ve meralar alnyor ve bylece zengin aile iftlikleri iflas ediyordu; - Yerli halktan alnan tm madd kaynaklar gelimemi halklara medeniyet gtrme gibi iyi niyetlerle aklanyordu; - Snrsz bozkrlarda g etmeyen halk ynetmek daha kolay idi; - Zorlama, bask ve ynetim mekanizmas ancak gebelerin iskan halinde ar rejiminin karlarna hizmet edebilirdi; - hracatn en ok para getiren maddesi buday idi. Sovyet iktidar da ayn dncelerle hareket ediyor, ama yukardakilere ek olarak: - retim aralarnn istimlak ile zel mlkiyetin ortadan kaldrlmas ancak gebelerin iskan ile mmkndr; - Sanayide alan ii snf ve memurlarn asgari gda ihtiyacnn karlanmas zaruriyeti; - Dnya pazarnda buday fiyatlarnn artmas, Sovyet iktidarn sanayileme politikasn yrtebilmek iin buday ihracn artrma yollarn aramaya sevk etti. 1920li yllarn ikinci yarsnda yaplan tartmalar srasnda, bilim adamlar, merkezin Kazakistanda gebelerin iskan politikasna tam destek veren parti fonksiyonerlerine kar deliller ileri srdler. Ama farkl dnenler iddetli basklara maruz kaldlar. Zor ve hayat nem tayan meselelerin hallinde ideolojik bask metoduna katlmayan bilim adamlar ile hesaplamalar, Marksist tarmclarn 1. lke Sempozyumunun (Aralk 1929 y.) bitimi ile hz kazand. Emeki Kyl Partisi zerinde dzmece mahkeme kuruldu ve bu partinin ihtilal kart ynetimini N. Kondratyev, A. ayanov ve A. elintsevin yapt ne srld. Bu olaydan sonra bask dalgalar taray vurmaya balad. 1931 ylnda Kazakistanda Kondratyevcilik adl makaleler topluca yaymland ve bundan sonra hzl bir ekilde tarma geie

1428

kar kanlar N. Kondratyevin taraftar, yani dman, burjuva ve kk burjuva kalnts olarak adlandrmaya baladlar. Bu iten daha zararl kan M. Sirius ve S. vetsov oldu. nk, sadece ideolojik nceliklere dayanan parti talimatlarndan farkl olarak, onlarn kar delilleri daha esasl ve kantlayc idi. Sovyet rejimi, kendi muhaliflerine kar kendine zg kararllk ve ayn metotlarla mcadele ediyordu. ktidar politikasna kar kanlar halkn dman iln ediliyordu. Btn bu sylenenler bugn bile gebe hayat srmek gerekiyor anlamna gelmemelidir. Gebe hayvanclk perspektifsiz bir kltrdr. Ama bu sre dnlerek, tedricen yaplmal ve bilim adamlarnn teklif ettii gibi Kazak halknn hayat tarz deitirilmeliydi. Kazakistanda Sovyet iktidarnn yerlemesinden sonra, mill blgelerde iktidar temsilcilerini halka ve tam tersi, halk devlet ynetimine ekmeyi ngren kkletirme politikas yrtlmeye baland. Bu problemin zmnde iki yn belirlenmiti: 1. Kazak komnistlerinin bakan F. Goloekin tarafndan teklif edilen ve fonksiyonel kkletirme karakteri tayan yn. Bu teklife gre, iktidarn yksek organlarnn halka yaklatrlmas ki kkletirme politikasnn amac da bu idi-, Kazak halknn temsilcilerinden bir teknik personel kadrosu oluturmakla snrl kalmaldr. Goloekinin fonksiyonel kkletirme politikas, kk memurlarn grevleri icab halkla daha fazla temas ettikleri eklinde aklanyordu. 2. kinci yne nderlik eden S. Sadvakasov ise Goloekinin bu fikrini kkletirme politikasnn ilkel yorumu olarak adlandryordu. Burada S. Sadvakasov, Kazak halknn hayat artlarn iyiletirmekle Kazaklarn kendilerinin uramas gerektiini iddia ediyordu. Bu, tm Rus memurlarn ve yneticilerin yerine mekanik olarak Kazaklarn getirilmesi anlamna gelmiyordu. Atand grevden anlamayan ve hibir ey yapamayan Kazaktan bir yarar gelmezdi. Gelecek iin ynetici kadrolar hazrlamak ve bunlara i tecrbesi kazandrmak iin cumhuriyetin yneticileri yannda stajyer kadrolarnn tesis edilmesi teklif ediliyordu. Tabii, birinci teklifin kabul edildiini sylemeye gerek yok. Bir tarm lkesi iin nemli olan sadece kyn problemlerini zmek deil, sanayi oluturmakt. lke ekonomisinin nemli alanlar iin ayrlan btenin ne kadar yetersiz olduunu gstermek iin ulam ve yol yapm alanlar ile ilgili bir rnek yeter sanrm: Krgzistann (Kazakistan) 3 bin verstten2 fazla uzunluktaki yollarndan devlet btesi sadece 400 versti iin para ayrmt. Kalan yollara ya yerel ynetimlerin ayrd dilenci pay ile bakm yaplyor -ki byk ounluk byle idi- ya da hi bakm yaplmyordu. Yerel idarelerin btesi daha kt durumda idi. 1923-24 yllarnda tm vilayetlerin bte a 1,5 milyon ruble idi.3

1429

lke btesinden yerel btelere sadece 75.000 ruble yardm aktarld. Bu sadece bir vilayetin an bile kapatmaya yetmezdi. Gsterilen rnek merkezin yerel artlar ve zellikleri gz nnde bulundurmadan

cumhuriyetlere bte tayin ettiini gzler nne seriyor. Bu durum plnlamadaki yanllklara sebep oluyordu. SSCB, tarann geliimine byk paralar ayracak kadar zengin bir lke deildi. Bunun iin de cumhuriyetin ekonomik geliiminin stratejik ynlerini doru belirleyerek bu problem zlebilirdi. Cumhuriyetteki sanayi tesisleri birka gruba ayrlmt: SSCBnin ekonomisini etkileyen tesisler devlet tesisleri konumundayd. Bunlar direkt Halk Sanayii Yksek Kuruluna (SSCB HSYK) tab idiler. Bu tesislerden en nemlisi Ural Nehri balarndan Emba Nehri boyunca Aktbinsk ehrine kadar uzanan petrol yataklarn ileten Embaneft tesisi idi. Kurun, inko, bakr, gm ve altnn da karld Ridder Polimetal Madenleri de yeniden iletilmeye balanmtr. Ridder, Ust-Kamenogorsk ehri civarndadr. 1925 yaznda Karaganda kmr letmelerinin yaknnda bulunan Spaski Bakr Eritme Fabrikasn da bnyesine alan Atbasar Renkli Maden irketi de kuruldu. Kmr iletmeleri arasnda en nemlisi Ekibastuz Kmr Madenleri idi. Daha az nemli tesisler (rn., tuz iletmeleri, balklk tesisleri gibi). Bunlarn verimli olmas iin devlet tesislerine nazaran daha az para gerekmekteydi. Bu tesisler sadece cumhuriyetin ekonomik hayatn etkiliyordu ve blge tesislerine dahil olmakla Kazakistan Halk Sanayii Yksek Kuruluna (KHSYK) tab idiler. En gelimii deri sanayii saylyordu. 1924 ylnda birletirilen gney tesislerini hesaba katmazsak yllk 700 bin deri ileyen 140 fabrika bulunmaktayd. Tm cumhuriyette ise ortalama 3 mln. deri ileniyordu. 1. Dnya Harbine kadar ylda 240 bin arn4 uha reten Almaat uha Fabrikas ise cumhuriyetin tek dokumaclk tesisiydi. Ayrca Semipalatinsk uha Fabrikasn da faaliyete geirmek plnlanyordu. Kazakistandaki tuz iletmecilii de gelecek vadeden bir iti. En nemlisi Aktbinsk ehrinin kuzeybatsnda bulunan letsk Kaya Tuzu Madenleri idi. Gl tuzu retimi ise balca olarak Semipalatinsk vilayetine bal Pavlodar ilesinde yaplmaktayd ve bu iletme Pavlodar Tuz irketine dahil idi. Hazar Denizinin Karabugaz Krfezinde glauber tuzu (sodyum slfat) karlmas

dnlmekteydi. Hazar ve Aral Denizlerinde balklk gelimiti. Cumhuriyette irket altn retimi ile urayordu: Kazzapzoloto (Ural Dalarnn gney yamalarndaki Orenburg ve Kustanay vilayetleri), Altzoloto ve Akcalzoloto (Semipalatinsk vilayeti) irketleri. Ayrca deirmenler de blge tesisleri saylyordu. Vilayetlerin snrlar iinde bulunan ve sadece bunlar iin nemli olan tesisler, yerel tesislerdi. Bu tesislerin tam listesi Rusya Devlet Ekonomi Arivlerinde bulunmaktadr.5

1430

XX. yy.n 20li yllarndan (Goloekin dnemi) balayarak cumhuriyet ekonomisi sadece hammadde retimi ynnde gelimeye balamtr. Bu olaya kar kan son kii S. Sadvakasov olmutur. Sadvakasova gre, hammadde retildikten sonra burada ilenerek hazr rn haline getirilmelidir. Onu nce baka blgelere gtrp sonra yeniden geri getirmek akl kr deil. Sadvakasov bu fikirleri Bolevik dergisinde yaymlanan Milletler ve Milller Hakknda adl makalesinde aklamaktadr.6 Cumhuriyette tm gncel meselelerle ilgili eitli gruplamalarn olduu bilinmekteydi. Sadece bir partinin mevcut olduu ve en ufak demokrasiden bile sz edilmedii ortamda nemli problemler hakknda farkl grlerin bulunmas fikir mbadelesi grnts veriyordu. Gruplama hangi anlama gelmekteydi? Bu insan gruplar sabit deildi, u veya bu meseleye farkl yaklam sonucu ortaya kar ve lke yneticileri de duruma gre bunlardan birisine katlrd. Tarihten de anlayacamz gibi, eer bir partidekiler kukla deil de dnen insanlarsa, tek bir fikir birliinin mevcudiyeti imkanszdr. Buna gre de farkl fikir ve dncelerin olmas doald. Parti merkez komitesine taradaki yerel tekilatlrn dnceleri hakknda eitli bilgiler gelmekteydi. Henz 1924 ylnda RK (b) P Merkez Komitesine farkl kiilerden, Kazakistan parti tekiltndaki dahil durum ve mevcut gruplamalarn karakteristiini yanstan gizli mektuplar geliyordu. Bilinmeyen bir yazarn, o dnemde Kazakistandaki mill mesele etrafnda fikir cereyannn olutuuna dair mektubu ok ilgintir: 1. Saclar milliyeti eilimin gl olduu grup. Bunlar, itiraf edildii zere, iyi eitim grm, hazrlkl kiilerdir. Bu gruba Kazak Blge Parti Tekilt Tebli ve Propaganda Dairesi Bakan Yardmcs Knejin, Devlet Plnlama tekiltnn bakan yardmcs Sadvakasov, eski tarm bakan Diveyev, Kazakistann Moskova temsilcisi Murzagaliyev ve dierleri dahildi. 2. Solcular grubu. Buraya Tarm Bakan Temraliyev, Kadn Meseleleri Daire Bakan Yardmcs Uruzbayeva, Gda Bakan Samatov, Sosyal Yardm Bakan Cangildin ve Aytiyevi dahil etmiler. Yazara gre, sonuncu isim Kazaklar arasnda sayg grmemektedir. nk bu grubun temsilcileri Rus komnistlerin destei ile kongrelere katlabiliyor ve kendileri de gerektiinde Ruslar destekliyorlard. 3. Merkez Grubu Bu gruba cumhuriyetin aa yukar tm yneticileri dahil ediliyordu: Kazakistan Merkez Yrtme Komitesi (KMYK) Bakan Mendeev, Bakanlar Kurulu Bakan Seyfullin, Eitim Bakan Zaliyev, Yargtay Bakan Nurmakov vd. Ama 1924 ilkbaharna ait raporlarda ise artk iki grup sz konusudur: 1. Seyfullin (veya Dou grubu). Burada Seyfullin, Nurmakov ve Sadvakasov arlktadr. 2. Mendeev Grubu

1431

Grld gibi, Kazakistanda kelimenin tam anlamyla sabit bir grup yoktur. Naneyvili ve Yejovun mektuplar da bunu gstermektedir. Kazakistan blge parti tekilt sekreteri Naneyvili Kasm 1924 tarihinde RK(b)P Merkez Komitesi sekreterine yazd mektupta, Kazakistanda iki kart grubun olduunu bildiriyor: - Mendeevin ban ektii Bat grubu - Cumhuriyetin en saygn kiilerinin dahil olduu Dou grubu. Naneyvili zellikle S. Hocanov ve onun taraftarlarn vurgulamaktadr. Sonu olarak Naneyvili bu gruplar paralamay teklif ediyor: nce Dou grubu Mendeevi yok etmeli, sonra ise Hocanovun grubu ortadan kaldrlmaldr. Benzeri teklif 1925 ylnda Yejovdan da geliyor. Stalinin beenmedii kiileri yok etmesi ile nlenen Yejov kendi kariyerine Kazakistanda balamtr. Yejovun bildirdiine gre, Mendeev ve taraftarlar Kazakistann politik sahnesinden ekilmi; Seyfullin, Aslbekov ve dierleri gibi taraftarlarnn bazlarn kaybeden Sadvakasov Grubu kalmtr. Yejova gre S. Hocanovu ancak Sadvakasov grubunun yardmyla ortadan kaldrmak mmkndr. Sonralar olaylar aynen bu senaryoya gre gelimitir. F. Goloekinin tespitine gre, iki tehlikeli grubun liderleri (Mendeev ve Hocanov) bertaraf edilmi, sadece Sadvakasov kalmtr. Bu durum da uzun sre devam etmemi ve 20li yllarn sonuna doru Kazakistandaki son muhalif grup da imha edilmitir. 20-30lu yllarda Kazakistandaki sosyal-politik olaylara baklrsa, herhangi bir muhalif, farkl dnceye kesinlikle msamaha gsterilmedii ortaya kmaktadr. Cumhuriyetin geliim yollar ile ilgili her trl alternatif fikirlere kar koyulmas lke liderlerinin, halk kendi gr ve teklifleri ile tantrma olasln asgariye indiriyordu. Kelimenin geni anlamyla mill mesele, milletler ve dier etnik gruplar arasndaki genel ve zel ilikilerin uyum haline getirilmesidir. Batda SSCB bir Sovyet mparatorluu olarak adlandrlyor. Rusya bilim adamlar bu duruma kar kmaktalar. Oysa Batl uzmanlara gre, burada metropol roln Rus halk deil, Komnist Parti oynamaktayd. 1930lu yllarn ikinci yarsndan sonra glenen iktidar-emir rejimi ve ideolojik dogma dnemi balar. Bu dnemde sadece sessiz emir erleri ve yalakalar yksek deerlendiriliyordu. Bu duruma getiren etkenler her eyden nce farkl dnen kiinin byk basklara urayaca ve bunun sadece o kiinin hayatn ve geleceini deil, yaknlarnn, ailesinin de hayatn tehdit edecei idi.

1432

ada dnemde mill meselenin ierii biraz deimitir. nk sz konusu olan farkl dnemlerdir ve Kazakistan artk bamszdr. Ama birok mill ve milletler aras problemler hl gncelliini korumaktadr. ada sosyal hayatta insanlarn sosyal nitelikleri mill mensubiyetleri asndan

belirlenmektedir. Birileri bu olguyu inkar ediyor; bakalar bunu doal karlyor; ncleri milliyet meselesini umursamadklarn belirtiyorlar. u veya bu konumda olmalarna bakmakszn, gnlk ilikilerinde insanlar ilikiye girdikleri kiilerin mill mensubiyetlerine dikkat etmektedirler. Millet, insanlarn kltr, din, gelenek vs. aracl ile kendilerini gerekletirdikleri bir sosyal mekandr. N. A. Berdyayev: nsan, insan topluluuna bir soyut Rus, Fransz, Alman veya ngiliz olarak deil, mill birey olarak girmektedir. nsan bir varolu aamasn atlayarak geemez. Byle olursa o, fakirleir, hileir.7 Dar anlamda mill zdeleme ununla aklanmaktadr ki her bir fert milletini semiyor, bu zellii doumla kazanyor. Bu srete ana dili nemli rol oynar. Millet kavramnn iki farkl yorumu bilinmektedir. Bunlardan ilki, Y. V. Bromleyin zerinde durduu, milleti bir sosyal olgu olarak gren fikirdir. Dieri, milletlerin oluumunda doann etkin roln vurgular. Bu L. N. Gumilyov tarafndan ileri srlmtr. Baka bir dilde konuan bir milletin temsilcisiyle ilikiler ister istemez onlar ve biz ayrmn ortaya karr. Sovyet toplumunda bu adan marjinal bir terbiye ekli tevik edilmekteydi. imdi ise mill karlar dncesi gncellik kazanmaktadr. zellikle mill zelliklerin yok edilmeye alld dnemin yerine mill maneviyat ve kltrn kalknmasna ynelen eski Sovyet mekannda mill meselenin ierik ve ynnn belirlenmesi her bir devletin ideoloji ve politikasnn sonucu olmaldr. Bu durumda, fikrimizce, yine Avrupa merkezciliinin n yargl oluu gncelleiyor. yle ki Avrupa kaynakl olmayan herbir kltr nceden geri kalm kabul ediliyor. Tabi, gnmzde ele alnan kstas ekonomik gelimilik dzeyidir. (Bu durum zellikle eski Sovyet blgesi iin geerlidir. nk bir zamanlarn geri kalm Japonya, Gney Kore, in gibi Asya devletleri coraf etkene bakmakszn ekonomik dzeyi ykseltmenin mmknln kantladlar.) L. N. Gumilyovun teorisine gre, milletler aras ilikilerde olumlu sonuca varmak iin mill geliim dzeyinin belirlenmesinde farkl zaman prensibini gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Biz, Bat tarafndan teklif edilen ve optimallii, rahatl ve ok fonksiyonluluu ile dikkati eken ada yaam tarz ile kar karyayz. Dnyamzda paras olan herkes bunu temin edebilir ve bunun iin hibir yaratc g ve aratrma gerekmemektedir. Bunun iin de toplumumuz ada artlarda mill kltr deerlerinden kopmamann optimal ve acsz yolunu bulmak zorundadr. Resm sosyalist ideolojinin knden sonra toplum uuru zamanla denenmi ahlak deerler olan mill ve din klielere ynelmitir. Politik elit kesimin bir ksm da bu sreci etkilemekte ve desteklemektedir. Gerek toplum, gerekse de bireylerin karsnda duran geliim yolunun seimi

1433

meselesinde mill ve din fikir (daha sk olarak da bunlarn sentezi) ne kyor ve yaamn gerek perspektifini grmeye yardmc oluyor. ada dnemde mill zdeleme meselesinin zorluu, nce arlk smrge politikasnn, sonra ise Sovyet rejiminin madd, kltrel, din alanlarda doal geliim srecini sun bir ekilde koparmasndan kaynaklanmaktadr. Gebe halklarda, zellikle Kazaklarda, madd kltr manev kltrle sk balantldr ve bir btn oluturmaktadr. Sovyet rejiminin zorunlu iskan politikas, mill btnlnn din temeli henz tam oturmad iin, Kazaklarn mill zdelemesini temelden sarst. Kazak halknn yaamnn madd temelinin yklmas, mill zdeleme srecinde temel oluturmak iin slm dinine az zaman tannmas Kazaklarn yabanc marjinal kltrden en ok etkilenmesi ve hatta kendi ana diliyle temaslarnn azalmas ile sonuland. Sosyalist devletin k, ekonomik dengesizliin yan sra, Kazakistanda mill ve devletsiz zdeleme meseleleri ile ilgili sorular kesin ve tam bir ekilde yantlamann imkanszln da beraberinde getirdi (Eski Sovyet blgeleri olan Almaat, Karaba, Tbilisi, Baltk Cumhuriyetleri, Moldova, Tacikistan, eenistan gibi yrelerdeki milletler aras ekimelerin temelinde de bu yatmaktadr.) ve bu olgu lkedeki mill birliin fikir kaynana dn srecini de zorlatrmaktadr. Tm bu sylenenleri gz nnde bulundurursak, yok edilmi mill birlik gelerinin yerine koyacamz yeni ncelikleri bulma problemi ile kar karya kaldmz anlalmaktadr. Dnyada farkl etnik kkenden gelen, ama bir mill birlik iinde yaayan milletlerin varl bu problemin zlebilirliinin delilidir. rnein, tarih ABDde mill deil, vatandalk zemininde bir politik milletin oluturulabileceini gsterdi. Ama bu rnek de bir rnek saylmayabilir. nk en yksek dzeydeki demokrasi bile toplum iindeki tm problemleri, zellikle milletler aras zeminde olanlar ortadan kaldrmay garanti edemez. Millet fikrinin mill kk ve tarihe ihtiyac var. Eer bu kkler kaybedilmise, ada sosyal ilikiler ve kurallara uygunluk gz nnde bulundurularak yenileri bulunmaldr. Kazaklar kendi tarihleri boyunca ok aamal bir geliim ve millet olma sreci yaad iin bu konu daha da gncel olmaktadr. Bugn Kazakistan tm artlarda mill zdeleme srecinde kendi yolunu bulmak zorundadr. Bu makalede mill birliin hazr reetesinin verilmesi amalanmamtr. nemli olan mill uurun olumasnn temel kriterlerinin ortaya karlmasdr. Bizim iin en nemlisi meselenin belirlenmesidir, zm yolunun bulunmas ise sonraki aamadr. 1 2 3 4 Bkz.: Olcott M. B. The Kazakhs - Stanford: Heover Institionpress, 1987, p. 158. 1 verst=1,06 km Devlet Merkez Arivi, F. 962, op. 1, d. 33, s, 4, 6 1 arin=71 cm. (IRC.)

1434

5 6 7

Bkz.: Rusya Devlet Ekonomi Arivi (Moskova), F. 4372, op. 9, d. 347, s. 26, 98. Sadvakasov S., Milletler ve Milller Hakknda, Bolevik Dergisi, 1928, say 1, s. 56-64. Berdyayev N. A., Rusyann Kaderi, Sava ve Milliyet Psikolojisi zerine Denemeler,

Moskova, 1990, s. 95. Kazakistan Devlet Bakanl Arivi: Fon 139 - RK (b) P Krgzistan (Kazakistan Komitesi). Fon 140 - Krgzistan (Kazakistan) RK (b) P Viyalet Brosu. Fon 141 - SK (b) P Kazak Blge Komitesi. Kazakistan Cumhuriyeti Merkez Devlet Arivi: Fon 5 - Krgzistan (Kazakistan) SSC i, Kyl, Kazak, Kzlordu Temsilcileri Merkez Komitesi. Fon 30 - Kazakistan SSC Halk Komiserleri Sovyeti. En Yeni Tarih Belgelerini Koruma ve renme Rusya Merkezi (Eski Marksizm-Leninizm Enstits Arivi) (Moskova): Fon 17 - RK (b) P Tekilat brosu ve Sekreteryas. Fon 613 - Merkez Tefti Komisyonu Rusya Federasyonu Devlet Arivi: Fon 1235 - SSCB Merkez Yrtme Kurulu, Moskova (1917-1928 yy.). Fon 3316 - SSCB Merkez Yrtme Kurulu, Moskova (1922-1938 yy.). Fon 1250 - Rusya MYK bnyesinde RF halk komiserlikleri tefti komisyonu (1921-1923)

1435

B. Sovyetlerin Milliyetler Politikas ve Trk Halklar Sovyetlerin Uluslar Kontrol Yntemleri: Trk Kkenli Veya Mslman Uluslara zel Referanslar / Yrd. Do. Dr. dris Bal [s.827-836]
Polis Akademisi / Trkiye Giri Rus imparatorluu ok sayda ulusu barndrmaktayd. Marx Rusyay uluslarn hapishanesi diye adlandrmt.1 Arasnda katliamlarn ve snr d edilmelerin de olduu birok nedenden dolay Rusyay bu eklide tanmlamas aslnda hakszlk da saylmazd. Fakat dier taraftan 1917 ylndaki Komnist devrim ne bu hapishaneyi ykm, ne de uluslara zgrlk vermitir. Bask ekil deitirerek devam etmi ve aslnda Komnist devrimin ardndan milliyet ve inanlar zerindeki basklar artmtr. Conquestin vurgulad gibi milli duygular hi doyurulmam, bastrlm ve eski SSCBde milliyet sorunlar hibir zaman zme kavuturulmamtr.2 SSCB 1990larn banda dalmsa da, gerek olan Sovyetlerin ounluu Sovyet topraklarn kendi ana yurtlar olduu iddiasndaki yzden fazla ulusu yetmi yldan fazla kontrol edip, ynetmi olmasdr.3 Burada ortaya kan soru Sovyetlerin uluslar kontrol etmek iin hangi aralar kullanm olduudur. Bu makalede bu sorunun yant zetlenecektir. Sovyetlerin uluslar kontrol etmekte kulland aralarn erevesi izildikten sonra Gorbachev dnemi ve sonrasna ksaca deinilecektir. Konu ele alnrken tm uluslar iin geerli deerlendirmelerin tesinde Sovyetler Birliinin kontrolndeki Trk ve Mslman halklarla ilgili daha zel rneklemeler verilecektir. ktidar Yaps ktidar yaps, uluslar kontrol etmekte Sovyetlerin kulland en nemli ara olmutur. Eski SSCBde iktidar paylaan ana kurum bulunmaktayd. Sovyetler Birlii Komnist Partisi, Sovyetler ve Hkmet. Komnist Parti dnyadaki en iyi organize partidir. Temel Parti rgtlerinden (TP) Politbroya bir piramit eklinde dzenlenmitir. Politbro Komnist Partinin, aslnda tm devletin, en nemli organ durumundayd. Her ne kadar hkmet ve Sovyetler belirgin bir gce sahip olmularsa da, gerekte Komnist Partisi, eski SSCBde neredeyse her eyi kontrol etmitir. Bu kontrolde kullanlan yntemler aadaki gibi sralanabilir; lk olarak, halkn nemli bir ksm Sovyetler Birlii Komnist Partisinin (SBKP) yesiydi. SBKPnin, 1988de her on yetikinden birinin yada, 284 milyonluk tm nfusun on bete birinin ( %6.8) temsil edildii, 19.5 milyon yesi ve aday bulunmaktayd. Toplumun politik sistemle btnletirilmesinin yolu Komnist Partisine yelik idi. Komnist Partisinin yeleri sradan insanlar olmadklar gibi, bilakis, nfusun kaymak tabakasn oluturmaktaydlar. Teoride yelik SCCBnin tm vatandalarna ak olmasna ramen, uygulamada birok engel bulunmaktayd. ye yaplacak kiiler nce davet edilirdi. Bu nedenle aday gsterme parti organizasyonuna aitti.

1436

Bireylerin, semek iin hibir tercih hakk bulunmamaktayd. Partiye katlabilmek iin, birey partiye en az be yldr ye olan kii tarafndan tavsiye edilmek durumundayd. Daha sonra eitime tabi tutulmas (bir yl) ngrlr, eer baarl olursa, SBKPnin bir yesi olabilirdi.4 Komnist Partisi yeliine alma politikas, partinin toplumun kaymak tabakasn, baka bir deile en sadk, en yetenekli, yetilerine gre lkeye en iyi ekilde hizmet edecek olanlar, temsil ettii fikrine dayanmaktayd. Bu dnce partinin Sovyet politik yaamndaki basknln merulatrmaktayd. Nfusun elit yada kaymak tabakas genellikle parti yesi olarak seilirdi. Komnist parti yelerinin eitim dzeyi, ortalama vatandalarn eitim dzeyinden daha yksekti; SBKPnin yelerinin %78i orta yada yksek okuldan mezun, %32si yksek okul eitimini tamamlamken, alan nfusun (genel olarak) sadece %12.5i Sovyet toplumunda yksek renim grmt. Ayrca, kilit yerlere yerletirilen insanlar, zellikle Sovyetlerde ve Silahl kuvvetlerde ideolojik olarak hassas noktadakiler, partide fazlas ile temsil edilmilerdir. rnein her drt gazeteciden , her drt mhendis ve retmenden birisi parti yesiydi. Bu insanlarn ye olarak kabul edilme nedeni Sakwann da iaret ettii zere, bu kiilerin zellikle kendilerini partiye adamalar deil, fakat mesleklerinde elit kesimi temsil ediyor olmalaryd. Elit kesimlerin altklar yerlerde partiyi temsil ettiklerine inanlmaktayd. Kitlelerin lideri roln oynamakta, meslektalar ile parti arasnda, meslektalarna bilgi verip onlardan bilgi alan birer kanal durumundaydlar.5 Komnist Partisinin daha iyi eitim alm, daha kentli nfusun temsilcisi olduu kolaylkla ifade edilebilir. Dier yandan, fakir ve dk eitimli insanlar partide temsil edilmemitir.6 Parti toplumun kaymak tabakasn kendi iine alarak, kendi varln ve rejimi iki yoldan gvence altna almaktayd. lk olarak, yetikin nfusun, %10unu yelie kabul ederek, toplumun en azndan bu kesimini kontrol altnda tutuyor, buna ek olarak da partinin ars nfusun geri kalanna bu yeler kanalyla ulatrlyor ve daha sonra yeler toplumdan bilgi topluyor, tepkileri partiye bildiriyorlard. kinci olarak, yelerin Sovyet nfusunun elit tabakasn oluturmas nedeniyle bu kesim araclyla nfusun ounluu kontrol edilip, etki altnda braklyordu. kinci olarak, Parti toplumda tm nemli nitelere, Ocak 1986da saylar 440.363 aan Temel Parti rgtleri araclyla girmeyi baarmt. Btn devlet daireleri, fabrikalar, iftlikler, ordu birlikleri, okullar ve kltrel kurumlar gibi tm nemli yerlerde TPOlar mevcuttu. Parti liderleri TPlerinin tm etkinliklerini ynetmekteydiler. Tm parti yeleri TPlere ye olmak ve faaliyetlerinde rol almak zorundaydlar. TPlar yelerini kabul edip, eitmekte ve disipline etmekteydi. Onlarn grevi toplumu istenilen ynde harekete geirmekti.7 TPlerinin topluma etkin bir ekilde nfuzu, herhangi bir muhalefete de yer brakmam, partinin toplumsal hayat kontrol altnda tutmasnda ok nemli bir rol stlenmitir. nc olarak, her ne kadar tm uluslarn eit olduu sylenmi ve bir Sovyet ulusunun yaratlmas denenmi ise de, gerekte Leninden itibaren Sovyet liderleri, Rus olmayan uluslar potansiyel tehdit8 olarak alglam ve politikada Ruslar hakim olmutu.9 Ruslar toplam Sovyetler Birlii nfusunun yaklak yarsn olutururken, 1986 ylnda SBKPnin %59.1ini oluturmaktaydlar.

1437

Bu oran, 1980 ncesinde, rnein 1966da %66lk oranla daha yksek seviyedeydi. 1986 ylnn verilerine gre, SBKP yeliinin %79unu, genel nfusun ise %72.2sini Slavlar (Ruslar, Beyaz Ruslar, Ukraynallar) oluturmaktayd. Dier yandan be Orta Asya Cumhuriyeti halklarnn tm genel nfusun %12.1ini meydana getirirken (1989da),10 1986 ylndaki verilerle SBKP yesi olarak oranlar sadece %5.7 olmutur.11 Mslman nfuslu cumhuriyetler (baka bir deile genelde Trk kkenliler) gvenilmez cumhuriyetler olarak alglandklar iin partide daha az temsil edilmilerdir.12 ncelikle Ruslar, genelde Slavlar, politikaya egemen olmu,13 tabii olarak da Sovyetler Birliine hakim olan Rus kltr, dili ve ulusu olmutur.14 Tablo.2: Partinin Ulusal Kompozisyonu, 1986 Uyruk Ruslar Say % 11,241,958 59.1 3,041,736 16.0 726,108 2.4 2.0 1.8 1.7 1.5 0.8 0.6 3.8

Ukraynallar Beyaz Ruslar zbekler Kazaklar Azeriler Grcler

465,443 387,837 337,904 321,922

Ermeniler 291,081 Litvanyallar Moldovallar Tacikler

147,068 110,715 0.5 0.4 0.4 0.4

87,759

Latviyallar 78,193 Krgzlar 78,064

Trkmenler 76,786 Estonyallar Dierleri Toplam

61,277

0.3

1,550,527 8.2 19,004,378 100.0

1438

Kaynak:

Partiinaya zhizn, 14 (July 1986), s.24. cited from Sakwa, Richard, Soviet Politics,

London: Routledge, 1989, s.130. Drdnc olarak, eski SSCBde iktidarn kesin bir snrlamas sz konusu olmamtr. Gcn snrlanmasndaki bu eksiklik, uygun olmayan anayasa ve hukuk ile zerk olmayan yarg sistemi, Komnist partinin sorumsuzca davranmasna olanak tanmtr. Gerek bir federasyonda bulunmas gereken, eski SSCBdeki cumhuriyetlerin kendilerine has glerine ilikin uyumazlklar zecek bir anayasal mahkeme mevcut deildi.15 Anayasa tarafndan bireylere tannan haklar ounlukla halkn kar trnden ibarelerle snrlandrlmtr. 1989da oluturulan Anayasa Tefti Komitesine kadar, anayasal haklarn ihlaline kar daha st bir temyiz mahkemesi bulunmamaktayd. rnein 1977 Anayasas vatandalara ve birlikteki cumhuriyetlere kimi hak ve ayrcalklar tanmsa da, hak iddia etme yollar aklanmam ve yarg bamszl tek bir satrda yarglar bamszdr, ancak yasaya kar sorumludurlar eklinde belirtilmitir.16 Ancak bamsz olmann yollar aklanmamtr. Uygulamada Komnist Partisi adli ve dari memurlarn atamalarn kontrol etmi, dahas hukuk mahkemelerinde bile yadsnamayacak bir etkiye sahip olmutur. Parti ve Sovyet Devleti (Sovyetler, Bakanlklar, dari Komiteler, ve benzeri) arasndaki iliki, Batl ve Sovyet yazarlar tarafndan Sovyet Politik yaamnn en karmak sorunlarndan birisi olarak vurgulanmtr.17 Sovyet anayasalar parti, Sovyetler ve Hkmete ait grev ve sorumluluklar arasndaki ilikiyi tanmlamamtr. Merkez ve cumhuriyetlerin gc net deildir. Anayasa devlet gcne kar bir snrlama getirmemitir. Daha da tesi, Komnist Partinin gleri snrsz olmu, bireysel haklar, devlete kar savunacak bir at mevcut olmamtr. Beinci olarak, SSCBde seimler demokratik deildi. Komnist Partisi tarafndan hazrlanan tek bir aday listesi bulunmaktayd. Halka semek iin hak tannmamakta, sadece onaylama hakk verilmekteydi. Seimlerin ardndan, genellikle semenlerin yzde doksan dokuzunun olumlu ynde oy kulland aklamalar yaplmaktayd. Oysa ki, gerekte lm, g, hatal oy kullanma ve benzeri nedenlerden dolay geerli oylarn yzde doksan beten fazlasna ulamak imkanszdr.18 Eer, semenlerin yzde doksan dokuzunun olumlu oy verdii ifade ediliyorsa, bunun anlam oylarn saylmad ancak basite sonucun aklanddr. Schapironun da belirttii gibi, eski SSCBdeki seimlerin balca amac olduu sylenebilir; ilkin yasalln halk tarafndan onanmasdr. kinci olarak, Sovyet koullarndaki bir seim son derece deerli eitim ve propaganda faaliyeti olmaktayd. nc olarak, kontrol sisteminin rselenmedii kantlanm olmaktayd.19 Altnc olarak, Komnist Parti demokratik merkezcilik ilkesine gre yaplanmtr. SBKPnin ve gerekte tm devletin rgtlenmesi bu ilke dorultusunda ynetilmitir. Bu ilke Lenin tarafndan biimlendirilmi ve aadan etkin bir merkezi kontrol ile demokratik uygulamalarn birleiminin olanakl olduu iddiasn tamtr. Bu ilke, zgr tartma ve mzakereler aracl ile tm Komnist parti yelerinin karar alma srecinde yer alarak, demokratik katlm ngrmekte, ancak karar alndktan sonraki eletiri ve tartmalara nem vermemektedir, karar hibir muhalefet olmadan ve tm parti yelerince kabul edilip, uygulanmaldr.20

1439

Demokratik merkezcilik, uygulamada partinin st dzeyindeki birka kiiye, gndemdeki kimi sorular kaldrmak ve parti iindeki muhalefet guruplarn kstlamak iin hizmet etmitir. Demokratik merkezcilik ilkesi aracl ile Komnist parti kendi brokrasisini fraksiyonlardan, tehlikeli fikirlerden uzak tutmutur. Seim sreci yukardan aaya doru ynetilmitir. Teoride, Merkez Komitesinin Politbro yelerini semesi ngrlmtr. Ancak uygulamada, Politbro nce Merkez Komitesinin yelerini semi, sonra da Parti Kongreleri araclyla bu onaylanmtr. Bu ilke nedeniyle, parti ierisindeki iletiim yatay olmaktan ok yukardan aaya dikey biimde olmutur. Uygulamada, gr ve fikirlerin yukar ak ok az gerekleirken bu doktrinin merkezci ynleri tamamen kullanlmtr. Aka bu ilke, totoliterizmin bir arac olarak hizmet etmitir. Gc olan birka kii dnda dier gruplar, imgeler, fikirler, uluslar, bastrlmtr. Gerekte, kk ve birbirine bal prezidyumlar; Yksek Sovyet Prezidyumu, Bakanlar Konseyi Presidyumu ve SBKP Merkez Komitesi Politbrosu otoriteyi paylamaktayd ve uygulamada btnlemi g yapsn oluturmaktaydlar. Polit Bro ve Sovyet Komnist Partisini her zaman yneten farkl derecelerde de olsa bir tek adam figr olmu, eski SSCBde kolektif liderlik yer almam, nce Lenin, ardndan Stalin, Khrushchev, Brezhnev, Andropov, Chernenko ve son olarak Gorbachev.21 Her ne kadar demokratik merkeziyetilik ilkesi brokrasiyi, hatta tm lkeyi kontrol etmek iin hizmet verdiyse de, ayn zamanda bu ilkenin anti demokratik uygulamas, Sovyetleri oluturan uluslar arasndaki anlamazlklarn ve demokratik toplum eksikliinin kaynan oluturmu ve SSCBnin dalmasna neden olan temel faktrlerden birisi olmutur.22 Yedinci olarak, Nomenclature parti yeleri tarafndan doldurulmas zorunlu grevlerin listesi olmutur. Nomenclature politik anlamda en gl ve hassas grevleri iermitir. Nomenclature, partinin toplumda kontrol uygulamasnn en nemli arac olmutur. Merkezi atama sistemi, Sovyetlerin tm uluslar kontrol etmesine izin vermitir. rnein, ehir dzeyindeki bir Nomenclature ehirdeki gazetelerin editrln, pek ok yatrm firmasnn yneticiliini, ehir kolejlerinin mdrlklerini kapsamaktayd. Parti yelerinin saysndaki oran, st dzey Sovyetlerde olduka fazla (1954de Yksek Sovyetin yaklak yzde sekseni), ama daha dk, yerel ve blgesel rgtlerde daha az olmutur. Sonu olarak, nemli makamlarn neredeyse tamam, yerel parti yeleri tarafndan doldurulmutur. En yksek dzeyde, hkmet personeli tmyle parti yeleri tarafndan oluturulmutur. nemli grevleri parti yeleri iin ayrmakla SSCBnin cumhuriyetler ve uluslar zerindeki kontrol mekanizmas salamlatrlmtr. Partide de gvenilir cumhuriyetlerin insanlarnn daha fazla temsil edildii ve ykseldii hatrda tutulmaldr.23 Yukarda zetlendii gibi SBKP eski SSCBde belirleyici bir konumdayd uluslar kontrol etmede ok nemli bir rol oynad. Burada gnmze bakan kk bir ayrntya da deinmek gerekir. Sovyetlerin dalmasyla bamszlklarn kazanan Trk cumhuriyetlerinde baz brokratlar, aydnlar, politikaclar eski Komnist olmakla, SBKP yesi olmakla sulanmaktadrlar. Oysa bu kiilerin bu gnlerine ve imdiki fikir ve politikalarna bakmak ve eskiyle sulamamak gerekir. nk ncelikle insanlar deiebilir, insanlar gemileri ile mahkum etmek yanltr. Fakat bunun tesinde eski sitemin yapsna baklrsa kendi lkesine hizmet getirmenin, politikada aktif olmann, devleti etkileyebilmenin tek yolu vard ve alternatifi de yoktu. Bu yol ise toplumun kaymak tabakasn

1440

bnyesine alan ve bu yolla toplumu kontrol altnda tutmaya mesajlarn gndermeye ve tepkileri almaya alan Komnist partisiydi. Dolaysyla gemite devlet ierisinde etkili olmak, sz sahibi olmak isteyenlerin baka seenei yoktu. Bir Ara Olarak Eitim Eitim daha ok Komnist propaganda ve Ruslatrmann arac olarak kullanlmtr. arlk ve SSCB dnemlerinde Profesr Khun ve Nikolay Ilminskinin (1822-1891) yntemleri Trk kkenli halklar blmek iin kullanlmtr. Ilminski Ruslatrma iin eitli nerilerde bulunmutu; Hristiyanla dndrme, Rus dilinin yaygnlatrlmas, ve Rusyann kontrol altndaki dier uluslarn dillerini ve kltrlerini dejenere ederek blmek.24 smail Gaspral Trk leheleri arasndaki kk farkllklar ortadan kaldrmay denemi ve belirli bir yere kadar bunu baarmt.25 Dier yandan, Ilminski ve Khunun yntemlerine gre, Trk leheleri arasndaki kk farkllklar abartlarak, farkl Trk dilleri yaratma abasnda bulunulmutur.26 Bu politika yeterince baarl olmu, 1990larda bir Azerinin yada zbekin Kazaka konuan birini anlamas hayli glemi ve bu nedenle iletiim iin insanlar Rus dilini kullanmay yelemektedirler. Bu gereklik, gemite Rusann resmi dil olma konumunu pekitirmitir. Her ne kadar Rus dilini yaygnlatrma politikasnn baarya ulat, cumhuriyetlerin halklarnn ounluu tarafndan bilindii, konuulduu bir gerekse de Rus dilinin kullanlmas onlarn Ruslatrld demek olmad aktr. Gerektende, Gitelmann syledii gibi Rusa konuan Rus olmayanlar Ruslara kar dman olabilir ve bunlar Rus olmayan kimliklerini27 muhafaza etmekte direnebilirler, gerekte de SSCBnin dalmas bunun ispat olmutur. Eski SSCBde zel mlkiyet olmadndan hi zel okul olmamtr. Resmi okullarda ise rencilere Komnist fikirler alanmtr. leri yalardaki okula devam etmeyen kesimlere ise Komnizm propagandas yapmak iin zel dersler verilmi ve uluslarn tarihi Ruslar ve dier uluslar arasnda kardelik ve ibirlii vurgulanarak yeniden yazlm, Byk Sovyet Ansiklopedisiinin hazrlanmas da bu tr bir giriim olmutur.28 Sovyetlerin alfabelere ynelik politikas da nem arz etmektedir. Sovyetler kontrolndeki Mslman halklar Arap alfabesini yzyllarca kullanmtr. Ruslar, 1928de Arap alfabesini Latin Alfabesi ile deitirerek, bu halklarn kltrel kklerini kesmeyi baarmlardr. Latin alfabesi de II. Dnya Savann balarnda Kiril Alfabesiyle deitirilmitir. Trk cumhuriyetlerinde kullanlan Kiril Alfabelerinin de birbirlerinden farkl olduklarn belirtmek gerekmektedir.29 Latin Alfabesini Kiril Alfabesine evirmenin birok nedeni olabilir. ncelikle, Trkiyenin 1920lerde Latin Alfabesini kabul etmesinin rol vardr. Trkiyenin kabul ettii alfabe ile SSCBdeki Mslman kkenlilerin kulland Latin alfabeleri tamamen ayn olmasa da Ruslar yine de rahatsz olmu ve Trkiyenin Trk dnyasn etkilemesinden ekinmi olabilirler. Bu neden Ruslarn o zamandan gnmze dein kullanlan yeni Kiril alfabesini ortaya atmasnda rol oynamtr. kinci olarak ise yeni alfabeler ortaya koyarak, Mslman halklarn kafas tekrar karm, kltrel deerler tekrar sabote edilmitir. Bu durum ise sonuta Sovyet vatanda oluturma, uluslar paralara blme, kltrlerini dejenere etme, uluslarla Ruslar arasnda dostluk kurma amalarna da hizmet etmekteydi.

1441

Devlet Basks Devlet basks ok sayda ulusun bir arada tutulmasnda balca faktr olmutur. Bask kurmada gizli polis ve ordu nemli aralar olmulardr. KGBnin yelerinin bildirdiklerine gre, yetikin nfusun %30u farkl ekillerde de olsa, KGB iin almtr.30 Stalin dneminde 20 milyondan fazla insann ldrld tahmin edilmektedir. rnein, gerek bir Komnist olan Trotsky bile Stalin tarafndan ldrlmtr.31 Stalinin elindeki temel ara kendi gizli polisleri, zellikle daha sonra KGB olarak isimlendirilecek NKVD olmutur. Rus mparatorluu ve SSCB dneminde, tm uluslar, zellikle Trk kkenli halklar kltrel ve etnik nedenlerden dolay baskya maruz kalmlardr. Tarihilerin belirttiine gre, defalarca katliam ve ge zorlamalar gereklemitir. Bennigsen, ubat 1918de Takent Sovyet birlikleri tarafndan Kokand nfusunun katledilmesi, 1930larda yerletirme teebbsleri srasnda bir milyondan fazla ger Kazakn soykrma uramas, bir milyonu akn eenin, nguun, Karaaylnn, Balkarlnn ve Krm Tatarnn 1943teki baarsz soykrm giriimi dneminde srgn edilmeleri, iki milyon Krm Tatarnn, Kuzey Kafkaslnn ve Misket (Ahska) Trklerinin, Budist Kalmuklarn ve Volga Almanlarnn srgn edilmeleri olaylarn rnek gstermitir.32 Glastnosttan sonra, uluslara baz zgrlkler verilmesine ramen, Baltklar ve Azerbaycandaki kimi milliyeti hareketlerde kuvvet kullanlmtr.33 G G Ruslatrmada ve kontrol kurmada bir baka ara olmutur. Bl ve ynet uygulamas, yabanclarn zellikle Ruslarn yada Ukraynallarn yerletirilmesiyle daha da yerine getirilmitir.34 Ekonomik gelime ad altnda, Ruslar cumhuriyetlere gnderilmi, Mslman halklarndan kimileri de anayurtlarndan alnarak, SSCBnin dier blgelerine gnderilmitir.35 zbekistandaki Birlik hareketinin bir yesi olan Turan Mirza 1966da Takentte yer alan bir deprem rneini vermitir. D lkelerden baz yardmlar gelmi ve bu paralarla yeni evlerin yaplmas finanse edilmitir. Ancak, zbeklerin yerine bu evlere Ruslar yerletirilmitir. Kendisi ayrca Takent nfusunun yzde ellisinin Ruslardan olumakta olduunu belirtmektedir.36 rnein Kazakistanda Rus nfusu 1980lerin sonlarnda yzde otuz alt civarndayd. SSCB daldktan sonra gler nedeniyle tabii olarak cumhuriyetlerdeki etnik Rus nfusunda azalma grlmektedir. Nfusun kartrlarak, insanlarn kltrn dejenere ederek, yeni bir Sovyet ulusu oluturmann daha kolay olaca anlalr niteliktedir.37 Ancak, slami kltrden dolay, bunu Orta Asyada yapmak o denli kolay olmamtr. rnein, Helene Carrere Dencausseun da belirttii gibi eski SSCBnin Mslman halklar kendi aralarnda evlilikler yapm ve kark evlilikler SSCBnin Avrupal uluslar arasnda yaplmtr.38 Bl ve Ynet 1917 devriminden nce, Orta Asyada (en azndan kltrel konularda) birlik mevcuttu.39 Baymirza Hayit, 1925ten nce Orta Asya halknn Trkistanllar (Trkistan halk) olarak

1442

adlandrldn belirtmektedir. Sonradan bu halklar farkl nitelere blnmlerdir.40 Ruslar iin Mslman (yada Trk) bir birlik tehlikeliydi. Bu nedenle, Ruslar bu tehdidi Ruslatrma ve Bl Ynet politikas ile ortadan kaldrmay istemilerdir. Sovyetleri basmac hareketi ile tehdit eden Orta Asyann gcn zayflatmak amacyla 1925teki Moskova plan ile (daha sonraki baz deiikliklerle birlikte) Sovyetler blgeyi tek tek nitelere ayrmlard.41 Blgede yaayanlara resmi birer milliyet verilmitir.42 Bu yapay bir blnme olmutur.43 Kabile veya Klanlarn (boylarn) isimleri zbek, Kazak, Tatar gibi, sklkla kullanlmtr. Sovyetler Birlii idarecileri bu halklarn ayn kkenden geldikleri gereini mmkn olduunca rtmeye ve bir ok kk ulus yaratmaya almlardr.44 Trk Cumhuriyetlerinin halklar da bu yolla eitilmitir. zbek, Kazak, Azeri, vb. olma bilinci Trk halklar arasnda artmtr.45 Critchlow Orta Asya halkndan belirli sayda sradan kiilerle yaplan grmelerde, Orta Asyadaki her cumhuriyetin halknn kendilerini Trkistanl yada Trk olmak yerine bireysel cumhuriyetlerin kimlikleri ile tanmladklarn ortaya karmtr. Ayrca bu makalenin yazar tarafndan 1993 ylnda gerekletirilen ankette Trk Cumhuriyetlerinden Trkiyeye eitim iin gelen renciler Trkiye ile kendilerini birletiren en nemli faktrn din olduunu vurgulamlar, Trkle ikinci planda yer vermilerdir.46 Bu da Critchlowun grn teyit etmektedir. Buna ek olarak cumhuriyetlerin halklar arasnda kimi dmanca tavrlar da bulunmaktadr. zbekler ve Krgzlar arasndaki sorunlar buna rnek tekil etmektedir. Ayrca Semerkant ve Buharadaki Tacik halknn ounluktaki zbekler tarafndan ayrma tabi tutulduklar iddia edilmektedir.47 Yine Ahska Trkleri dlanmaktadr. Blge halk tarafndan Trk terimi genellikle Trkiye vatandalarn ifade etmek iin kullanlmaktadr. Dini ve Ahlaki Deerlerin Yklmas Sovyet yneticilerin gznde bilim ve din, Marksizm-Leninizm ve dini ideolojiler uzlatrlamaz nitelikteydiler. Bu nedenden tr, tm dinler; Hristiyanlk,48 Yahudilik, slam ve dier dinler kat bir biimde kontrol edilmi ve bask altnda tutulmutur. Sovyet yneticiler, slama kar balattklar kampanyada iki trde tartmaya bavurmulardr. lki tm dinler iin geerlidir; Marksizme gre, din halkn afyonudur, bir tepki ve bilimsel olmayan ideolojidir. Fakat slam Sovyet yetkililerinin asl iftira hedefi olmutur. Orta Asya Cumhuriyetlerinin ve Azerbaycan halklarnn ounluunun Mslman olmalar Komnist ideoloji ve SSCBnin btnl asndan bir tehdit olarak deerlendirilmekteydi. Gemite Ruslar boyunduruk altna alan Altn Ordu rnei bu korkular hakl klmaktayd. Komnist yetkililer, slamn etkilerini ortadan kaldrmak amacyla slama kar baz sulamalarda bulunmulardr. rnein slam ilkel ve fantastik bir din olarak sunulmu, Hristiyan, Yahudi ve Pagan retilerinin dzensiz bir karm ve Mekkenin feodal ticari snflarnn bir yesince kurulmu bir din olarak gsterilmitir.49 Mslman halka slamn asrlar boyunca tm emperyalistlerin, bata Araplarn, Perslilerin, Afganlarn, Trklerin ve imdi de ngilizlerin ve Amerikallarn hizmetinde olduu retilmitir.50 Komnist ynetim altnda, halkn zgrlklerinin kstl olmasndan dolay bu sulamalarn doru olup olmadn aratrma, objektif deerlendirmeler yapma frsat olmamtr. Time dergisinin 10 Nisan 1989 tarihli yeni SSCB balkl zel saysnda belirtildii gibi lkenin 26000 camisi ve 24000 dini okulunun ou kapatlmtr. slam dinini reten retmenlerin birou

1443

ya ldrlm yada hapsedilmitir.51 Sarayn da deindii gibi, Ateizmin propagandas iin zel dersler dzenlenmi ve halkn bunlara devam etmesi iin zor kullanlmtr.52 Sovyetlerin bu konuda snrl baarlarnn olduu da gzden karlmamaldr. rnein, Broxup ve Bennigsen, bunu 1980lerde eski SSCB snrlarndaki Mslmanlar zerinde yaplan birok sosyolojik aratrmalara gre yle aklamaktadrlar: Sovyet Mslmanlar arasndaki ateistlerin oran nfusun yzde yirmisi civarndadr,53 ancak resmi olarak kayd yaplan ateistlerin de snnet, dini evlilik ve dini merasimle gmlme gibi, dinle baz balar olmutur. Aratrmalara gre Mslman nfusun yzde doksan bei ile yzde doksan dokuzu bu tr iliki iinde yer almtr. Bennigseninde belirttii gibi, bu sonular Sovyetlerin dine kar sulamalarnda hedefin gerekletirilemediini, ok snrl baarya ulaldn kantlamakta, baka bir deile Sovyetler slamn etkilerini tmyle ortadan kaldramamlardr.54 Gitelman, SSCBdeki etnik gruplarn yaam biimlerine ilikin deneysel bir aratrmaya gre politik deerlere bakta belirgin bir benzerlik olduunu, ancak kltr asndan, zellikle aile yaamnda bundan sz etmenin ok zor olduunu, gerekte etnik farkllklarn son derece belirgin olduunu belirtmitir55 Dini inanlar tamamen ortadan kaldrmann ok zor olduunu belirtmek gerekmektedir. Bu nedenle Komnist yneticiler dini inanc ortadan kaldramamlardr. SSCB daldktan sonra yeni dnemde slam, Hristiyanlk, Yahudilik ve dier dinler kendi seslerini yeniden duyurmaya balamlardr. Propaganda ve Medyadaki Devlet Kontrol SSCB dneminde medya halkn bilgi kayna olmaktan ok politik liderliin bir propaganda56 arac olarak ele alnmtr.57 Sovyetler Birlii, medyay, eitimi, spor ve sosyal etkinlikleri kontrol altna alm ve bunlar Komnist ideolojinin propagandas iin kullanmtr. Propaganda Sovyetlerin SSCByi oluturan uluslar kontrol etmek iin kulland nemli aralardan birisi olmutur. Propaganda araclyla bir Komnist vatanda modeli yaratlmas ve eski SSCBnin tm uluslarnn tehlikeli olarak alglanan dncelerden korunmas ama edinilmitir. Sovyet Komnist Partisi liderleri gleri ellerinde topladklarndan ve hkmeti kontrol ettiklerinden dolay bu propaganday gerekletirmek ok zor deildi. zel mlkiyetin olmamas (zellikle medyada) ve yasaklamalar ile sosyal ve politik hayat kontrol altna alnmt. zel okullar, zel gazete, dergi, radyo yada TV mevcut olmamtr. Bunlarn tm devlete ait olmutur. Halk, hkmetin duyulmasn istedii haberleri, bilgileri duymaktayd. Gerek bir demokrasi iin, medyadaki hkmet tekelinin krlmas gerekmektedir. Sansr diktatrln bir gstergesi iken, zgr medya ise demokrasinin bir gstergesidir.58 Glastnostun ardndan uluslara baz zgrlkler tannmtr. Bu zgrlk ve Alkinin de belirttii gibi iletiim teknolojisindeki gelimeler Sovyet halknn dardaki dnyay tanmasna ve kendi politik, ekonomik taleplerini artrmasn salamtr.59 Bu sre SSCBnin zlmesine hz kazandrmtr.

1444

Merkezden Kontrol Edilen Ekonomi Sovyetler tarafndan uluslar kontrol etmekte kullanlan bir baka ara ise merkezi kontroll ekonomi olmutur. Hkmetin alt kademeleri iin kendi nceliklerini seebilecekleri alan ok kstlyd. Whiten da belirttii gibi, endstriyel ktnn yzde elli yedisini reten tm birliin btn bakanlklar Moskovada bulunurken, kalan yzde otuz yedilik oran reten cumhuriyetler bakanlklarn bazlar da Moskovada bulunuyordu. Endstrinin sadece yzde alts tamimiyle cumhuriyetler dzeyinde ynetilmitir.60 Sovyet endstrisi kaliteden ok miktar esas almtr.61 Bu durum da SSCBnin dalmasnda, ekonominin baarsz olmasnda belirleyici bir rol oynamtr. Trk Cumhuriyetleri zellikle ham madde deposu olarak kullanlmtr.62 Yaygn srgnler yoluyla, Stalin halk kleiiler olmalarn iin zorlam ve bylelikle endstri iin olduka ucuz igc bulunabilmitir.63 Bir zbek yazar olan slamov, sistemin Orta Asyay u yollarla geri braktn belirtmektedir: ilk olarak, blge tarmsal ve dier hammaddeleri retmeye zorlanm, tarmda ise genelde pamuk gibi tek kltrl hammaddeler retilmi ve ok az imalat yaplmtr. kinci olarak, en az yatrm pay tm cumhuriyetler iinde Orta Asyaya verilmitir. nc olarak bir taraftan ekonomik niteler ok abartl lekte dzenlenirken, dier taraftan kamu hizmetleri ve ticaret yetersiz nitelerde srdrlmtr. Orta Asyada zel mlkiyete ynelik gl istein varlndan dolay, zel mlkiyetin olmamas da Orta Asya ekonomisini olumsuz ynde etkilemitir.64 Gorbachev Dnemi ve Sovyetlerin Dalmas Yukarda, Sovyetlerin dier uluslar, zellikle Orta Asyallar kontrol etmekte kulland temel aralarn ereveleri izilmitir. Bununla beraber yeni reformlarn uyguland ve uluslara kimi zgrlklerin tannd Gorbachev dnemini, Sovyet tarihinin geri kalanndan ayrmak gerekmektedir. 11 Mart 1985te Gorbachev Komnist Partisi genel sekreteri olmutur. ktidar ele aldktan sonra, milliyetiliin ilk nemli ifadesi Parti birinci sekreteri olan Dinmuhammed Kunaev yerine etnik bir Rus olan Gennadi Kalbinin adaylnn ardndan Kazakistanda meydana gelmitir. Kzl Meydandaki Krm Tatarlarnn gsterileri de nemli olmakla birlikte, Sovyetlerdeki milliyetilik anlamazlklar alenen 1987 yaznda Baltk Cumhuriyetlerinde ba gstermitir.65 Bundan sonra milliyeti hareketler SSCBnin dalmasna kadar devam etmitir. Sonu olarak Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya Cumhurbakanlar bir araya gelerek Aralk 1991de SSCBnin sona erdiini ilan etmilerdir.66 Gorbachev greve geldiinde hala yrrlkte olan 1961 tarihli parti programna gre SSCBdeki ekonomik ve sosyal standartlar ykseldike etnik farkllklar azalacak ve sonunda ortadan kalkacaktr. Bu dorultuda, ubat 1986daki 27. Parti Kongresinde Sovyet uluslar arasnda yklmaz bir dostluun kurulmu olduunu belirten Gorbacheve gre bu Sosyalizmin gze arpan baars olmutur. Gorbachev iktidar ele aldnda, milliyetilik tehlikesini kavrayamamt. Milliyetilik sorununun zld ve yeni bir Sovyet vatandann yaratld iddiasnda bulunmutur. Gorbachevin

1445

milliyetiliin korkun tehlikesini kabul etmesi ve nemini vurgulamas 1 Temmuz 1989 Cumartesi akam olmutur. Kendisi ilk kez bu tarihte radyo yaynna ba vurarak bir btn olarak Sovyet halk iin milliyetiliin Prestroike ve SSCBnin btnlne ynelik tehlikesini nemle vurgulamtr.67 Gorbachev dneminde baz demokratik gelimeler meydana gelmitir. Glastnostun ardndan medyann zerindeki kstlamalar azalm, Komnist Partinin etkinlikleri, Stalinin terr, milliyetler gibi konular ak bir ekilde tartlmaya balanmtr. 1990da Medya Yasas, bireyleri (vatandalar) de kapsayacak ekilde, nerede ise herkesin kendi medya organlarn kurmasna izin vermi, sansr kaldrm ve yetkililerin gazetecilerin ilerine mdahalelerini men etmitir. zgr medyann ortaya k, Komnist sistemin kne hz kazandrmtr.68 nk uluslar bir arada tutan temel neden Komnistlerin gcnden duyulan korku olmutur. Gorbachev sistemden korkuyu kardnda, Gorbachevin beklememesine ramen SSCB dalmtr.69 Kimi yazarlar Gorbachevin bylesi bir milliyetilik hareketini beklemedii ve Gorbachevin ekonomik reform programyla uratn ileri srmektedir. Prestroike ve Glostnostun uygun koullar salayarak, milliyeti hareketleri destekledii de eklenebilir.70 Gorbachev yeni bir federasyon kurmay ve SSCByi kurtarmay denemitir. 1990larda Gorbachev, SSCByi kuran 1922 anlamasnn yerini alacak yeni birlik anlamasnn gerekliliini vurgulamt. Yeni anlama cumhuriyetler iin gerek ekonomik ve politik egemenlii garanti edecekti.71 Fakat, Gorbachev kontrol kaybetti, milliyetilik onu yendi. Eski SSCBnin 15 cumhuriyeti kendi bamszlklarn kazandlar. 21 etnik cumhuriyeti iermesinden dolay,72 Rusya Federasyonu topraklarnda ikinci bir dalma olasl bulunsa da, Ruslarn hala dier uluslar kontrol etme isteine sahip ve eski alkanlklarn devam ettirme eiliminde olduklar gz nnde tutulmaldr.73 rnein, Austos darbe teebbsnden sonra fakat dalmadan nce, Rusya devlet sekreteri (Kasm 1991den sonra ilk babakan yardmcs) Gennadi Burbulis, Rusyann kendisini Sovyetler Birliinin yasal mirass olarak ilan etmesini, Rus snrlarndaki tm birlik yaplarnn kontroln almasn, tm Sovyet nkleer silahlarnn Rusyaya transfer edilmesini, Sovyet ordusunun Rus ordusuna dntrlmesini ve Cumhuriyetler ii ticaretin kurallarn dikte etmeyi nermitir. Ulusal kurtulu cephesi ve Vatanda Birlii (Civic Union) gibi baz guruplar da Rusyann eski SSCB topraklarn kontrol etmesi gerektiini ileri srmlerdir.74 SSCBnin knden sonra, Rusya ilk olarak yerel meselelere ncelik verdi ve bu nedenle Rusyann eski Sovyet topraklarnda kontrol tekrar ele alma isteinde olmad varsayld. ou kesim bu nedenle SSCBnin sona ermesiyle blgede bir g boluu olutuundan sz etti. Fakat, zellikle 1993ten sonra, yakn evre, near abroad politikasyla Rusya, eski Sovyet topraklarnda tekrar kontrol ele alma niyetini aka ilan etti. Rusya bu politikasn yolla merulatrmaya alt. Rus ekonomisi dier cumhuriyetlere bal olduundan (dier cumhuriyetler de Rusyaya) Rusyann ekonomik sebepleri vard. Gvenlik sebepleri de Rusya iin nemliydi, nk, Rusya nkleer gc kontrol altnda tutmak istiyordu ve rakip bir gcn eski Sovyet topraklarnda yerlemesini istemiyordu. Rus topraklarnn dnda 25 milyon etnik Rus yaamas onlarn sivil

1446

haklarn garanti etmek amacyla Rusyann eski Sovyet topraklarn tekrar kontrol etme istei ierisine girmesini tevik ediyordu. Bir baka deile, etnik Ruslarn yeni cumhuriyetlerde bulunmas Rusyann yakn evre politikasn merulatrma gayreti asndan iyi bir bahane oluturuyordu. 1994te, Rusya Trk cumhuriyetleriyle birok anlama imzalad ve blgedeki Rus sleri tekrar ald. Rusya daha sonra 1996dan itibaren gvenlik balamnda imdiki ismi angay Forumu olan angay Belisi ile de blgede etkili olma arayndadr. Putinin iktidara gelmesi ile beraber Rusyann eski Sovyet uluslarna ve Rusya Federasyonu iindeki halklara ynelik politikalar daha milliyeti ve agresiv olmaya balamtr. Sonu Sovyetler Birlii ok sayda ulusu ynetmitir. Bu uluslar kontrol ederken Sovyetler bir takm aralar kullanmtr. Bu aralardan balcalar unlar olmutur; lk olarak SSCBnin iktidar yaps, zellikle SBKP nemli bir kontrol arac olmutur. Yetikin nfusun yaklak yzde onu SBKP yesi durumundayd ve parti yelerinin eitim dzeyi daima, sradan insanlarn eitim dzeyinden daha iyiydi. Komnist Parti, Temel Parti rgtleri aracl ile tm nemli birimlere szm ve her eyi kaynanda ilk elden kontrol etmitir. Ruslar her zaman politikaya egemen olmulardr. Demokratik merkezcilik ilkesi aracl ile az sayda kii (zellikle Ruslar) partiyi kontrol etmiler ve seim sreci yukardan aaya doru ynetilmitir. kincisi, eitim, medya ve dier toplumsal olaylar (rnein sportif olaylar) Komnizm propaganda arac olarak kullanlm, Sovyet vatanda tipi yaratmak iin aba gsterilmitir. n olarak, g kullanm ve kstlamalar, Sovyetlerin uluslar kontrol etmesinde kullanlmtr. Srgnler ve katliamlar grlmtr. Srgnler ve gler yoluyla, insanlarn kartrlmasna allmtr. Ayrca srgnler ucuz ii yada kle-ii elde etme yolu olmutur. Drdnc olarak, dini ve ahlaki deerlere saldrlarak, dinin gc kertilmeye allmtr. Sovyetlere kar genelde tehdit olarak kabul edilen Orta Asyann gcnn zayflatlmas iin, Trk kkenli halklar yapay olarak kk birimlere blnmtr. Son olarak, cumhuriyetlerin ekonomileri merkez tarafndan kat bir kontrole tabi tutulmutur. zellikle Orta Asya hammadde deposu olarak kullanlm ve blgede yeterli yatrma izin verilmemitir. Tm aralarn devlet tekelinde olmas ve ekonomideki kat devlet kontrolnden dolay, uluslar Sovyetlere kar rakip yada ayrlk hareketleri finanse edememilerdir. Saysz ulusu bir arada tutan ana faktrn cebir-iddet olduu sylenebilir. Gorbachev uluslara baz zgrlkler tandnda, tm uluslarn kendi ulusal kimliklerini muhafaza ettikleri ortaya kt ve hemen ardndan SSCB dald. unu da eklemek gerekir ki, SSCBnin dalmas kanlmazd. Gorbachev dalma srecine sadece hz kazandrmtr. Glasnosttan dolay dalma bar olarak gereklemitir. Eer bir takm zgrlkler olmasayd, dalma yine gerekleecekti, ancak byk bir olaslkla bir i sava haline dnebilecekti.

1447

1 215. 2

Brzezinski, Zbigniew. Byk k, Ankara: Trkiye s Bankas Kltr Yaynlar, 1992, s.

Conquest, Robert. Forewordin Bremmer, Ian & Taras, Ray. (ed) Nations & Politics in the

Soviet Successor States, Cambridge: Cambridge University Press, 1994, s. xvii. 3 s. 3. 4 s. 175. 5 6 7 Sakwa, Richard, Soviet Politics, London and New York: Routledge, 1990, ss. 125-126. Sakwa, Richard. Soviet Politics, op. cit., ss. 127-129. Sakwa, Richard. Soviet Politics, op. cit., ss. 133-134; Grbz, Yaar. Karlatrmal Grbz, Yaar. Karlatrmal Siyasal Sistemler, stanbul: Beta Basm Yaym A. ., 1987, Bremmer, Ian. Reassessing Soviet nationalities theoryin Bremmer, Ian & Taras, Ray.

(ed) Nations& Politics in the Soviet Successor States, Cambridge: Cambridge University Press, 1994,

Siyasal Sistemler, op. cit., s. 177. 8 Gitelman, Zvi. Are Nations Merging in the USSRin Problems of Communism, September-

October 1983, s. 35. 9 Armstrong, J. A. Sources of Soviet Nationality Policy During the Interwar Years, Soviet

Jewish Affairs, Cilt. 21, No. 1, 1991, ss. 30-45; Nahaylo, Bohdan. Ukrainein RFE/RL Research Report, C. 1, No. 39, 2 October 1992, s. 10; Nahaylo, Bohdan. and Victor, Swoboda, Soviet Disunion, New York: Free Press, 1990, ss. xii-xiii. 10 141. 11 12 Sakwa, Richard. Soviet Politics, op. cit., ss. 129-130. Devlet, Nadir, ada Trkiler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Ek Cilt, Istanbul: White, Stephen. Gorbachev and After, Cambridge: Cambridge University Press, 1991, s.

Ca Yaynlar, 1993, ss. 46-47. 13 14 15 139-40. 16 1977 Constitution of USSR, Article 15. Conquest, Robert. The Nation Killers, London: Macmillan and Co. Ltd., 1970, ss. 123. Hostler, Charles. Turks of Central Asia, London: Praeger, 1993, s. 76. White, Stephen. Gorbachev and After, Cambridge: Cambridge University Press, 1991, ss.

1448

17

Hill, Ronald. J. Soviet Politics, Political Science and Reform, Oxford: Martin Robertson &

Company Ltd, 1980, s. 116. 18 19 Grbz, Yaar. Karlatrmal Siyasal Sistemler, op. cit., ss. 159-161. Schapiro, Leonard. The Government and Politics of the Soviet Union, London: Hutchinson

& Co (Publisher) Ltd., 1975, s. 108. 20 21 Grbz, Yaar. Karlatrmal Siyasal Sistemler, op. cit., s. 178. Liderlerin hepsini ayn deerlendirmek yanl olur. Tabii olarak Stalin ile Chernenko veya

Andropovu karlatrmak ok zordur. 22 smail Yolcuolu ile Mlakat, Azerbaycan Bykelilii Mstear, Ankara, 10 Haziran

1993. Yolcuoluna gre SSCBnin dalmasna yol aan nedenler, ncelikle, milletlerin bask altnda tutulmas ve demokratik bir toplumun olmamas, ikinci olrak ise baarsz ekonomidir. Daha sonra bu problremleri biln birisnin SSCBnin dalma vaktini tahmin edebileceini ileri srd; Dulat Kuavisen ile Mlakat, Kazakistann Ankara elilii politik konulardan sorumlu nc sekreteri, Ankara, 10 Temmuz 1993. Dulat Kuavisen de ekonomik problemleri ve demokratik toplum olmamasn SSCByi ykma gtren nedenler olarak belirtti. 23 63. 24 ss. 26-32. 25 Detaylar iin baknz: Saray, Mehmet. Trk Dnyasnda Eitim Reformu ve Gaspral Saray, Mehmet. Trk Dnyasnda Eitim Reformu ve Gaspral smail Bey, Ankara, 1987, Devlet, Nadir. ada Trkiler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, op. cit., ss. 62-

smail Bey (1951-1914), Ankara, 1987. 26 Karars, Metin. Trk Dilinin Birlii Btnl ve Sz Varl, Yeni Forum, Ocak 1994, Cilt.

15, No: 296, ss. 62-64. 27 Gitelman, Zvi. Are Nations Merging in the USSR?in Problems of Communism,

September-October 1983, s. 38. 28 Saray, Mehmet. Azerbaycan Trkleri Tarihi, stanbul: Nesil Matbaaclk ve Yaynclik San.

ve Tic. A. S., ss. 63-65. 29 30 Devlet, Nadir. ada Turkiler, op. cit., s. 25. Rahr, Alexander. The Revival of a Strong KGBin RFE/RL Research Report, C. 2, No. 20,

14 May 1993, s. 78.

1449

31

Uluda, lhan and Mehmedov, Salih. Sovyetler Birlii Sonras Bamsz Trk

Cumhuriyetleri ve Trk Gruplarnn Sosyo-Ekonomik Analizi Trkiye ile likiler, Istanbul: TOBB., 1992, ss. 7-8. 32 Bennigsen, Alexandre and Broxup, Maria. The Islamic Threat to the Soviet State, New

York: St. Martins Press, 1983, ss. 61-62,; Choudhury, G. W. Islam and The Contemporary World, London: Indus Thames Publishers Ltd, 1990, ss. 150-151. 33 ss. 22-25. 34 35 Hosking, Geoffrey. A History of the Soviet Union, London: Fontana Press, 1992, s. 243. Zaim, Sebahaddin. Trk ve slam Dnyasnn Yeniden Yaplanmas, stanbul: Yeni Asya Aslan, Yasin. Azerbaycann Bamszlk Mcadelesi, Ankara: Yamur Basn Yayn, 1992,

Yaynlar, 1993, ss. 28-29. 36 37 Akyol, Taha. Azerbaycan Sovyetler ve tesi, stanbul: Burak Yaynevi, 1990, ss. 90-91. Saray, Mehmet. Azerbaycan Tarihi, stanbul: Nesil Matbaaclk ve Yaynclk San. ve Tic.

A. ., 1993, ss. 62-63. 38 Dencausse, Helene Carrere. Translated by Tesen, Adnan. Sovyetlerde Mslmanlar,

Aa Yaynclk Ltd. ti., 1992, ss. 63-65. 39 Zenkovsky, Serge. A. Pan-Turkism and Islam in Russia, Cambridge: Harvard University

Press, 1960, s. 8. 40 Hayit, Baymirza. Vatanm Ziyaret Ettim, Trk Dnyas Aratrmalar, No: 83, April-1993,

s. 80. Hayit zbekistan kkenlidir. Aslnda kendisi Trkistan olarak adlandrmay tercih etmektedir. lkesinden 1939 ylnda kamak zorunda kald. Trk halklar ve Komunism ile ilgili olarak birok kitab ve makalesi vardr. 52 yl sonra zbekistan ziyaret etme frsat buldu. 41 Critchlow, James. Regionalization Revisited: A Panacea for Nationality Problems?in

RFE/RL Report on the USSR, April 21, 1989, s. 22. 42 Critchlow, James. Will There Be a Turkestan?in RFE/RL Research Report, C. 1, No. 28,

10 July, 1992, s. 47. 43 Hiro, Dilip. Between Marx and Muhammed, London: Harper Collins Publishers, 1994, ss.

22-23; Olcott, Martha Brill. Central Asias Political Crisisin Eickelman, Dale F. Russias Muslim Frontiers, Indianapolis: Indiana University Press, 1993, ss. 50-51. 44 Zaim, Sabahaddin. Trk ve slam Dnyasnn Yeniden Yaplanmas, op. cit., ss. 117-18.

1450

45

Devlet, Nadir. ada Trkiler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Ek Cilt, Ankara:

a Yaynlar, 1993, ss. 17-19. 46 zmirde Trk Cumhuriyetlerinden Trkiyeye gelen 291 renci arasnda yaplan anket

almas, zmir Haziran-Temmuz 1993. 47 Critchlow, James. Will There Be a Turkestan?in RFE/RL Research Report, C. 1, No. 28,

10 Jul, 1992, s. 49. 48 Slater, Wendy. The Russian Orthodox Churchin RFE/RL Research Report, C. 2, No. 20,

14 May 1993, s. 92. 49 Saray, Mehmet. Krgz Trkleri Tarihi, op. cit., ss. 65-66; Choudhury, G. W. Islam and the

Contemporary World, London: Indus Thames Publishers Ltd., 1990, s. 151. 50 12. 51 52 53 54 Time, 10 April, 1989; Saray, Mehmet. Azerbaycan Tarihi, op. cit., ss. 60-61. Saray, Mehmet. Krgz Trkleri Tarihi, op. cit., ss. 62-63. Among the Russians the figure is 80 %. Bennigsen, A. and Broxup, M. The Islamic Threat to the Soviet State. New York: St. Baknz; Benningsen, A. Islam in the Soviet Union, London: Pall Mall Press, 1967, chapter

Martins Press. s. 1; Poliakov, S. P. Edited with an introduction by Olcott, M. B., translated by Olcott, A. Everyday Islam, op. cit., s. xxiii. 55 Gitelman, Zvi. Are Nations Merging in the USSR?in Problems of Communism,

September-October 1983, s. 39. 56 57 Tolz, Vera. Russiain RFE/RL Research Report, C. 1, No. 39, 2 October, 1992. s. 9. Wishnevsky, Julia. Media Still Far from Freein RFE/RL Research Report, C. 2, No. 20,

14 May 1993, s. 86. 58 Brown, J. F. Democracy in the Mediain RFE/RF Research Report, C. 1, No. 39, 2

October 1992, s. 1. 59 Seluk Alkn ile Mlakat, Azerbaycan Kltr Dernei Ynetim Kurulu yesi, Ankara, 19

Temmuz 1993. 60 White, Stephen. Gorbachev and After, op. cit., ss. 139-140.

1451

61

Smith, Timoth J. and Green, Eric F. The Dilemma of Reform in the Soviet Unionin Miller,

Willam Green. (ed) Toward A More Civil Society, London: Harper & Row Publishers, 1989, ss. 125127; White, S. Gorbachev and After, Cambridge: Cambridge University Press, 1991, ss. 100-103. 62 63 Aslan, Yasin. Azerbaycann Bamszlk Mcadelesi, op. cit., ss. 1-3. Uluda, lhan and Mehmedov, Salih. Sovyetler Birlii Sonras Bamsz Trk

Cumhuriyetleri ve Trk Gruplarnn Sosyo-Ekonomik Analizi Trkiye ile likileri, op. cit. s. 9. 64 slamov, Bakhtior A., Soviet Central Asia: Problems of Development in the Context of

Republic-Centre Relations, Harvard: Harvard University, Harvard Institute of International Development, 1991, s. 52. 65 66 67 White, Stephen. Gorbachev and After, op. cit., ss. 151-153. Time, December 23, 1991, s. 13. Sheehy, Ann. Gorbachev Addresses Nation on Nationalities Questionin RFE/RL Report

on the USSR, July 14, 1989, ss. 1-3. 68 Tolz, Vera. Russiain RFE/RL Research Report, C. 1, No. 39, October 1992, ss. 4-5;

Gorbachev dneminde medyann durumu ile ilgili olarak baknz: Laquer, Walter. Stalin. The Glasnost Revelations, Oxford: Macwell Macmillan International, 1990. 69 70 71 72 Armolu, F., 20. yy. Siyasi Tarihi, Ankara: s Bankas Yaynlar, 1991, s. 230. Armolu, F., 20. yy. Siyasi Tarihi, Ankara: Bankas Yaynlar, 1991, s. 230. White, Stephen. Gorbachev and After, op. cit., ss. 174-175. Sheehy, Ann. Russias Republics: A Threat to Its Territorial Integrity?in RFE/RL

Research Report, C. 2, No. 20, 14 May 1993, ss. 34-40; eenlerin direnii Rusyann ikinci bir dalma ihtimalinin varln gstermektedir. 73 15. 74 Tolz, Vera. The Burden of the Imperial Legacyin RFE/RL Research Report, C. 2, No. 20, Nahaylo, Bohdan. Ukrainein RFE/RL Research Report, C. 1. No. 39, 2 October 1992, s.

14 May 1993, ss. 41-46.

1452

Mirsaid Sultan Galiyev ve Mill Komnizm / Do. Dr. Aye Azade Rorlich [s.837-842]
Southern California niversitesi Rusya ve Avrasya Tarihi Blm / A.B.D. Mslman Ulusal Komnizmi, yzyllar boyu sren smrge ynetimi ve Ruslatrma politikalar tarafndan yabanclatrlan eski Rus mparatorluunun ynetimi altndaki Mslmanlarn ihtiyalarna bir cevap olarak Sovyet Rusyann kurulu yllarnda doan bir ideoloji ve siyasi program temsil etmektedir. Bir doktrin olarak tutarllktan ve bir sosyo-politik hareket olarak da homojenlikten yoksun olan Mslman Ulusal Komnizmi, Bolevik rejimiyle ortaklk fikri ile sarma dola olan Mslman entelektellerin, milletler arasndaki eitsizlii sona erdirmede sosyalizmin baarsz olmasyla hayal krklna uramalarndan sonra ve ulus sorununa bir zm getirme arayyla bir siyasi gereklik olarak ekillenmeye balamtr. Ulusal/milliyeti komnizmin savunucular ve uygulayclar olan btn Mslman entelekteller, ounlukla Cedidizm diye atfta bulunulan ve temel amac slam ile modernlii uzlatrmak olan Mslman modernizm hareketinin birer rnydler. Bu aydnlar, bu amaca ulamak iin aka slamn esaslarna dayanarak ve dogmalarn eletirel yorumu anlamna gelen tihatn tutarl ve dzenli birer uygulaycs olarak yola ktlar. Mslman Ulusal Komnistler, cedidcilerin hzla deien dnyada Mslmanlarn karlatklar artan meydan okumalara kar bir zm araynda taklit anlayn reddettikleri gibi ak bir ekilde Marksizme dogmatik yaklamlar reddetmekteydiler. Tpk slam ve Modernitenin uyumunu salamada kurtarc bir zm temin eden itihad gibi, Marksizme, dogmatik olmayan hatta yerleik inanlara/yaklamlara kar kan bir anlayla yaklam, kendi uluslarnn geleceine dair Mslman Ulusal Komnistlerin iine dt ikileme bir cevap olabilirdi. Marksist snf teorisi ile slamn mmet (inananlar topluluu) kavramn birletirerek, Mslman Ulusal Komnistler, smrge altnda bulunduklar gemileri sayesinde btn Mslmanlarn proletaryan halklar olduklarn ileri srmlerdir. Sovyet Rusyada Mslman Ulusal Komnizmin en nde gelen temsilcisi Mirsaid Sultan Galiyevdir. Komnist devrimin belirli zellikleri hakknda, slam balamndaki teorileri Ulusal Komnist teoriyi ekillendirmi ve sadece Sovyetler Birliinin Mslman blgelerinde kabul grmekle kalmayp, Sovyet snrlarn hayli aarak, Msr ve Cezayir gibi lkelerin liderlerini de etkilemitir. Mirsaid Sultan Galiyev, 13 Temmuz 1892 tarihinde Bakurdistann Sterlitamak blgesindeki ipayevo kynde dnyaya gelmitir.1 O, bir halk okulunda Rus dili retmeni olan Haydar-Gali ile fakirlemi bir Tatar asilinin (Mirza) kz olan Aynilhayatn olu olarak domutur. Babasnn retmenlik greviyle alakal olarak sk sk tayininin kmas yznden Mirsaid ve ailesi sk sk g etmi ve sonunda 1903 ylnda babasnn ky Karmakalya yerleinceye kadar Bakurdistan batan baa dolamlardr.

1453

Ky medresesinde drt yl okuduktan sonra, Mirsaid Sultan Galiyev, 1907 ylnda Kazan retmenlik Okuluna girmi ve 1911 ylnda snf birincisi olarak mezun olmutur. Bu sralarda, yerel zemstvo tarafndan yaynlanan bir gazete olan Ufimskiy Vestnike pek ok makale gndermek suretiyle katkda bulunarak gazetecilie de giri yapmt. Sultan Galiyevin gazetecilik faaliyeti yllar getike artm, aralarnda Koya (Kazan), Vakit (Orenburg), Turm (Ufa), Il, Sz (St. Petersburg) gibi Tatarca ve Ufimskiy Vestnik (Ufa), Narodniy Uitel (Moskova) ve Bak, Kavkazskoe Slovo, Kavkazskaya Kopeyka (Bak) gibi Rusa sreli yaynlara katklarda bulunmutur. Gazeteci kimliiyle bir ok mahlas kullanmtr: Karmaskal, Kulku-Ba, Kandemir, Timurleng, Sukhoy, On, Sin Naroda, Uchitel ve Tatarin gibi Ancak, gazetecilik onun temel gelir kayna haline Bakye gt 1915 ylnda gelmitir. Bu tarihe kadar bir ky retmeni, eitimden sorumlu bir Zemstvo memuru ve bir Zemstvo (Sterlitamak blgesinde) tarafndan Rusya mparatorluunda alan ilk Tatar halk ktphanesinde ktphaneci olarak almtr. Romanov hanedannn sonunu getiren 1917 ubat Devrimi, Sultan Galiyev ve retmen ei Rauzay Bakde yakalamtr. Ancak, Mays aynda devrimci bir dnme sahne olan Petrograda gitmiler ve eski Rus mparatorluundaki Mslmanlarn gelecei iin yeni siyasi gerekliin sunmakta olduu frsatlar yakalamaya almlardr. Daha 1917 ubat Devrimi srasnda, Sultan Galiyev kendisini, her ne kadar tevazu iinde de olsa, bir rak devrimci olarak ilan etmiti. Sultan Galiyevin radikallemesinde birka unsur etkili olmutur. Her eyden nce O, daha ocukken, babasnn kt kanaat retmen maa ile yaamaya alan kendi ailesinde ciddi bir yoksulluk tecrbesi yaamt. kinci olarak, babasnn izini takip etmek suretiyle bir ky retmeni olduunda ky yaantsn ve sosyal adaletsizlii bizzat kendisi gzlemleyerek daha derinden anlama ans yakalad. nc olarak, Rus ynetimi altnda yaayan Rus olmayan biri olarak, O, Rus mparatorluunun Mslmanlarnn maruz kald eitsizliin bir ksmnn smrge ynetimi neticesinde ikinci snf bir ilikiye zorlanmalarndan kaynaklandn tespit etmiti. Mirsaid Sultan Galiyev, kendi isteiyle devrimci yolda ilk admn 1913 ylnda Ufada att ve kendisinden baka retmen ile birlikte Sosyalist Enternasyonelin Militan Tatar rgtnn kurucusu oldu. Bu rgtn en nemli baarlarndan biri, Eitim Bakanlnn Ruslatrma politikalarna kar direnmek ve Bakanlk tarafndan atanan Rus ve Hristiyan Tatar retmenlerin hibirini kylerine sokmamak zere Mslman kylleri seferber etmesidir. Sultan Galiyevin gelecekteki siyasi kayglarn ekillendirme de konunun dier bir boyutunu tekil etmektedir. Birinci Dnya Sava baladnda, o ve yoldalar bir bildiriyle Tatar ve Bakurt askerlerin bir isyan balatarak ordularn terk etmelerini talep eden bir giriim balattlar. 1918 yl sonrasnda, Sultan Galiyevin devrimci teoriye katklar olarak tanmlanan, dile getirdii grler tarafndan bastrlan ve uzun zamandr unutulmu olan bu mtevaz bildiri, hl dikkatlerin kendisine ynelmesini hak etmektedir. Bu bildiri, igalin ve kolonyal hakimiyetin neticelerine ynelik sergiledii duyarll gsterdii kadar, kklerini kltrel balarda ve akrabalkta bulan bir dayanma noktasn da aa

1454

karmaktadr. Bu bildiride, Sultan Galiyev ve Yoldalar askerleri isyana armaktayd nk Ruslar, Tatarlar, Bakurtlar, Trkistanllar ve Kafkas halklarn vesaire igal etmekle yetinmemiler, Trkleri ve ranllar da igalleri altna almay istemilerdir.2 Ahmed Bey Salikovun daveti zerine 1917 Maysnda Petrograda ulatktan sonra, Sultan Galiyev Iskomus (Btn Rus Mslmanlar Milli Komitesi Ynetim Kurulu) sekreteri olarak almaya balad ve 1917 Maysnda Moskovada ve ayn yln Temmuz aynda da Kazanda yaplan Mslman Kongresine katld. Sultan Galiyev, 7 Nisan 1917 tarihinde Kazanda dzenlenen ve bakanl Mollanur Vahidov tarafnda yaplan Mslman Sosyalist Komitesinin en nde gelen isimlerinden biri oldu. Bu organizasyonun Sosyalist yn olduka zayft. Eski Rus mparatorluu zerinde yaayan Mslmanlarn ihtiyalar ve refah ile daha fazla ilgilenen bu organizasyon, Marksizm ve Panslamizm melezi bir yaklamla, btn dnyadaki iilerin (proleterlerin) kardeliini artrmaktan ziyade smrge altndaki Mslmanlarn kardeliini pekitirmeye almtr. Bolevik partisine henz yeni katlm olmalarna ramen (Sultan Galiyev Kasmda Vahidov ise Aralk aynda katlmtr) Kazan Mslman Sosyalist Komitesinin yeleri olarak Sultan Galiyev ve Vahidov, 1917 Ekim Devriminin gerekletii gnlerde Kazandaki Tatar asker ve iilerin rgtlenmesinde nemli bir rol oynamlardr. Ancak, Stalinin Mslman Sosyalist Komitesini kendi partilerine ye yapmak ve bu yelik araclyla bu komiteyi kontrol altnda bulundurmay amalayarak harekete gemesi, Mirsaid Sultan Galiyevi Sovyet rejiminin ilk yllarnda ulusal politikalar yrngesine oturtmutur. 1918lere geldiinde ve zellikle de Molla Nur Vahidovun 1918 Austosunda lmnden sonra, Mirsaid Sultan Galiyev, Komnist Parti hiyerarisi iindeki en yksek konuma sahip Mslman durumuna geldi. O, artk Milliyetler Halk Komiserlii Dahili Kollegyumunun (NARKOMNATS) bir yesi ve bu rgtn yayn organ olan Jizn Natsionalnosteyn (Milletlerin Yaam) da editryd. Sultan Galiyev ayn zamanda 28 Nisan 1918 tarihinde organize edilen Merkezi Mslman Askeri Kollegyumunun da bakan, kinci Ordu Devrimci Askeri Konseyin bir yesi ve 17 Ocak 1918 tarihinde Halk Komiserleri Konseyi ve Milliyetler Halk Komiserliinin kararlar dorultusunda kurulmu olan Merkezi Mslman Komiserliinin (MUSKOM) de bir yesiydi. MUSKOMun temel grevi Mslman kitleleri Bolevikletirmek idi, ancak bu rgtn oluturulmas, ayn zamanda, hkmetin 1917 ubatndan beri ortaya km olan Mslman ulusal rgtlerinin rekabetini bertaraf etmeye ynelik att admlarn ilk somut kantn oluturmaktayd. Henz Mslman rgtleri yok edecek durumda olmayan hkmet, Merkezi MUSKOMun yetkisi altnda rakip rgtler kurmak suretiyle sz konusu bu rgtleri zayflatmak zere harekete gemitir. 1918 Martnda, daha henz Savan iddeti sryorken, Kazandaki ve Mamad Tav (Mamadiin Sesi) gibi Tatar dilinde yayn yapan gazeteler araclyla Mslmanlarn siyasal eitimine ynelik bir kampanya balatmak zere tm blgelerde MUSKOMlar rgtlendi. Bu MUSKOMlarn ilan edilmi grevleri Mslman kitleleri siyasi bilinlenme iin uyandrmak ve Bolevik rejimine destek vermelerini salamakt. Ancak, Mirsaid Sultan Galiyev ve destekileri, bu rgtleri

1455

gelecekteki Tatar-Bakurt Devletinin dayanaca Mslmanlarn idari kurumlar ve Komnist Partisinin altyapsn kurmak iin kullanmann yollarn aradlar. Sultan Galiyev ve Merkezi MUSKOMun liderliinde bulunan tm dier Mslmanlarn hedefleri ile Moskovadaki Bolevik liderliinin hedefleri birbiriyle atmaktayd ve en yakn gzken bir i sava tehlikesi bertaraf edilir edilmez Moskova Mslmanlarn otonomi tecrbesini sona erdirmek zere harekete geti. 1919 ylnda cereyan eden merkezileme frtnas Mslman tekilatlarn ounu silip sprd. Ayn yl Merkezi MUSKOMun da yok oluuna ahit olundu: 18-23 Mart tarihleri arasnda Moskovada yaplan Rus Komnist Partisi Sekizinci Kongresi, Merkezi MUSKOMu Tatar-Bakurt Komiserlii olarak yeniden dzenlemek suretiyle kendi kontrolne ald. Bu karar, Moskovann sadece engellemekte kararl olmakla kalmayp, Sultan Galiyev ve kendisiyle ayn fikirleri paylaanlar tarafndan hazrlanan ve Mslmanlarn belirli ihtiyalarn dile getirmeyi amalayan ok ynl bir rgtsel altyap kurma srecini de yok etmekte kararl olduuna dair hibir phe brakmamaktayd. Bylece MUSKOMun bir Tatar-Bakurt Komiserlii olarak snrlandrlmas, Devrimci Askeri Konsey tarafndan yaynlanan 1 Ekim 1920 tarihli ve 2005 numaral bir emirle Merkezi Mslman Askeri Kolegyumunun datlmas, Tatar-Bakurt Cumhuriyeti projesinin yok edilmesi ve bunun yerine bl ve ynet politikalarnn bir gerei olarak iki cumhuriyetin kurulmas gibi unsurlar Sultan Galiyevin Moskovadaki Bolevik liderliine yabanclamasnn sebeplerinden ve devrimin vaad edip de tutamad szlerinin onda yaratt derin hayal krklna sebep olan siyasi gerekliklerden sadece bazlardr.3 Bu trden verilip de tutulmayan vaatlerden biri Bolevik rejiminin Mslman topluluklarda slamn zel roln grmezden gelmesi ile ilgilidir ve bu konu Mslmanlar arasnda din kart propagandann metotlar balyla Jizn Natsionalnostey gazetesinin 1921 ylndaki 14 ve 23. nshalarnda Sultan Galiyev tarafndan yaynlanan iki makalede zel bir dikkate mazhar olmutur. Sk sk alntlar yaplmasna ramen, bu makalelere yaplan ou atf, Mslman toplumlarn kltrn ekillendirmede Sultan Galiyevin slama atfettii nemli rol ve komnist yoldalarn slama dorudan saldrmamalar konusunda yapt uyarlar anmakla snrl kalmtr. Oysa, Sultan Galiyevin bu makalelerde dile getirdii en nemli nokta, kltrel farklln siyasi etkileri ile ilgilidir. Onun, inanta birlik arka planna kar slamdaki kltrel farkll kabul etmesi, slamn o gn egemen olduu kadar siyasi diskurda ve bilim evrelerinde byk lde bugn de varln srdren aynletirici grne arpc bir ekilde tersti.4 Sultan Galiyev, Mslmanlara ynelik din kart propagandann sadece Mslmanlara dier inanlara mensup halklar arasnda var olan farkllklar ele almakla kalmayp Rusyann deiik Mslman halklar arasndaki farkllklar da hesaba katmas gerektiini ileri srmtr. Bu grn ve ayn inan iinde kltrel farklln mevcudiyetini belgelemek iin, Sultan Galiyev rnek olarak Volga-Ural blgesindeki Mslmanlar Kazak Stepleri, Trkistan, Hive, Buhara, Azerbaycan, Kuzey Kafkasya ve Krmdaki Mslmanlardan ayran kltrel farkllklar gstermitir. Sultan Galiyevin din kart propaganda konusundaki fikirlerini gstermek amacyla Mslman halklar iin izdii kltrel

1456

profil, ayn zamanda, slamlama srecinin tabiat, ehirleme seviyesi, gelenekler ile din arasndaki alveri, insanlarn slama kar tavrn belirlemede ger ve yerleik kltrel artlar gibi faktrlerin deerine ynelik duyarlln ortaya koymaktadr. Ayrca, Sultan Galiyevin yazlarnda ortaya kan, btn geriliine ramen, varln srdren bir din eklindeki bir slam imaj deildir. slamn sivil, siyasi ve ahlaki anlaylarnn esnekliini takip eden Sultan Galiyev, birka rnek vermek gerekirse, su ve topran zel mlkiyetini reddetmesiyle delillendirdii slamn eitlikiliine, gelimi bir vergi sistemine (zekat) ve lkse cevaz vermemesine byk vgde bulunmaktayd. Dou Ortodoks papazlarnn tersine kilise gibi bir dini kurum ynetimi tarafndan atanmayp, bulunduu blgedeki insanlar, toplum tarafndan atanan ve bunun neticesinde de kendisini atayanlara kar bir sorumluluk duygusu tarafndan ynlendirilen mollalar rnek gstererek slamdaki demokratik uygulamalarn nemine dikkat ekmitir. Sultan Galiyev ayrca, faaliyetleri sadece dini ayinleri ynetmekle snrl olmayp, bir kural olarak ayn zamanda retmen, toplumsal sorunlarda arabulucu ve eriat kanunlarnn uygulanmasn takip eden bir otorite olarak hareket eden mollalarn pek ok sorumluluunu tespit etmek suretiyle din ile kltr arasndaki simbiyotik ilikinin etkilerinin altn izmitir. Sultan Galiyev phesiz bir Rus papazn kendi mahalinde bir Tatar mollann ya da zbek ulemasnn bir mensubunun kendi mahalindeki otoritesinden daha az bir otoriteye sahip olmas bir tesadf deildir demektedir. slamn ahlaki kurallarnn ilk geldii dnemde Araplarn yaamlarnda byk bir gelimeye vesile olduunu syleyen Sultan Galiyev, bunu gstermek iin Araplarn yeni dini kucakladklar zaman ok elilik kurumundan sadece birini almalarn rnek gstermektedir. Sultan Galiyevin fikirlerinin nirengi noktas olarak ok elilii semesinin bir tesadf olmas kk ihtimaldir, nk slam eletiren Batllarn ou gibi Ruslar da slamn geriliini vurgulamak iin ok elilii grlerinin merkezine yerletirmekteydiler. Kltrel izafiyet fikrine ulaan Sultan Galiyev, slamn msaade ettii snrl ve tahdide tbi olan birden fazla eliliin, slam ncesi Arabistannda yaygn olan kontrolsz ok elilik uygulamalaryla mukayese edildiinde byk bir ilerlemeyi temsil ettiini savunmaktayd.5 Sultan Galiyevin din kart propaganda zerine yazd makalenin kapsam, onun yeniliki (Cedidist) Mslman ilahiyatlarn fikirlerine yapt referanslarn Rusyadaki ulemann olduka uzmanlatklar teolojik tartmalarndan bazlarna dair ilk elden bilgilere dayandn ileri srmeyi mmkn klmaktadr. Reformcu dncenin geliimi ve bu dncenin dini tutuculuk ve skolastizme kar zaferini gstermek suretiyle, Sultan Galiyev, Cedid dncesine katkda bulunan Musa Carullah Bigiyev, Z. Kamali ve A. Bubi gibi ilahiyat ve dnrleri zikretmektedir. Bu Mslman dnrler, Sultan Galiyevin devrimden nce katkda bulunduu Mslman gazeteler ile sk bir ibirlii olan insanlard. Bu yzden, Sultan Galiyevin bu ilahiyat ve dnrlerin eserlerini slam skolastizmden kurtarmay amalayan ve devam etmekte olan gayretlere mspet katklar olarak deerlendirdiini tahmin etmek mmkndr. Bununla birlikte, bu atflar ayn zamanda Sultan Galiyevin Mslman modernistlerin

1457

1917den nceki yllarda uratklar modern dnyada slamn yeri ile alakal dinamik sylemin dnda olmadn da gstermektedir. Bu sylem ve yaklamlarla yetien Sultan Galiyev, slamn sadece modernite ile uyuabileceine ikna olmakla kalmayp, Jizn Natsionalnostey gazetesinde yaynlanan makalelerinin gsterdii gibi, bu fikrin ampiyonluuna da soyunmutur. Bu makaleler sadece slama kar daha esnek bir politika izlenmesi iin bir mdafaaname olmayp, Sultan Galiyev ve onun takipilerinin nemini vurguladklar Ulusal Komnist Programn nemli noktalarnn bazlarn da dillendirmekteydi. Bunlar yle sralayabiliriz: 1. Herhangi bir sosyalist sistem iinde Mslmanlarn ulusal kltrn, hibir zarar vermeksizin, korumak. Mslman toplumlarn ekillenmesinde bu kadar nemli bir rol oynad iin, bunlar slama kar daha esnek olunmasnn savunuculuunu yapmaktaydlar. 2. lk nce Tatar-Bakurt Devleti ve Trkistan Cumhuriyetini kurduktan sonra, bunlar Turan Federal Halklar Sosyalist Cumhuriyeti olarak birletirmek ve buna daha sonra Azerbaycan ile Altay ve uva blgesindeki gayrimslim Trk halklarnn topraklarn da dahil etmek suretiyle Sovyetler Birliinin btn Trk ve Mslman halklarnn siyasi birliini baarmak. 3. nc Dnyann tm mazlum halklarnn birlii olarak Kolonyal Enternasyonali organize etmek.6 Sultan Galiyevin slam savunmas, ulusal uyuma temel oluturan unsuru snf dayanmasnn deil slamn saladna olan inancndan kaynaklanmaktayd. Siyaseten kr ya da basiretsiz olmaktan ok uzak olan Sultan Galiyev, eski Rus mparatorluunun Mslmanlar arasndaki snf farkllklarnn varlnn son derece farkndayd. Ancak, Sultan Galiyevin grne gre, Mslmanlar arasndaki bu snf farkllklar ne Ortodoks Marksist modunda bir klasik snf mcadelesi iin katalizr olacak kadar, ne de btn snflar birleik bir cephe halinde hareket etmekten alkoyacak kadar nemli deildi, nk diyordu Sultan Galiyev henz 1918 ylnn balarnda smrgeletirilen btn Mslman halklar proletaryan halklardr. Sultan Galiyev ve onun Mslman Ulusal Komnist yoldalarnn Marksist teoriye getirdikleri en radikal yenilik, bu teoriyi kendi artlarna gre yorumlamalaryd. Bu yzden, sosyalizmi bask altndaki mazlum milletler iin bir program olarak dnmekteydiler. Snf mcadelesinin nceliini reddeden Sultan Galiyev, ne endstriyel proletaryann ne de sanayilemi milletlerin sosyalist faaliyetlerin liderliini stlenemeyeceini, nk bu roln bask altndaki kolonyal milletlere ait olduunu ileri srmekteydi. En ak ifadesi ile bu teorik duru, 1920 Temmuzunda Jizn Natsionalnostey dergisinde Douda Proletarya Devriminin Grevlerine Dair Tez bal altnda yer ald. Sultan Galiyev ve takipileri, Ortodoks Marksizmin proletarya-kyl ittifaknn yerine kyller, devrimci burjuvazi ve ilerici din adamlar ittifakn koydular.7 Eer Marksist doktrinin bylesine srad ve bylesine zt bir ekilde yorumlanmas 1920 ylna kadar Moskovadaki Komnist Parti liderliinden bir resmi tepki

1458

gelmeksizin kendi haline brakldysa, bu yln gz aylarnn bir doruk noktas tekil etmesindendir. 1920 Eyllnde Mslman Ulusalc Komnistler, Bakde yaplan ve Dounun kurtuluu ancak ve ancak Bat proletaryasnn zaferi araclyla gelecektir denilen Dou Halklar Kongresindeki standartlarnn reddedildiini iittiler. Ulusal Komnizmi yok etmek iin kampanya en erken 1923 ylnda balam olmasna ramen, Moskova ve Komintern tarafndan desteklenen bu Kongre bir doktrin olarak Ulusal Komnizmin ve siyasal aktivistler olarak da Ulusal Komnistlerin marjinallemelerinin balangcnn sinyalini vermitir. Ancak, 1923ten bile nce, bir siyasi frtnann toplandna dair pek ok nemli sinyal bulunmaktayd: 1921 Ocak aynda yaplan Rusya Federasyonu Trk Halklar Komnistleri Konferansnda olduu kadar 1921 Nisannda yaplan Rus Komnist Partisinin Onuncu Parti Kongresinde de bunlar Komnizmin Asyada geliimi nndeki en byk engeller olarak gren Stalin milliyetilik ve Trk Komnistlerin teorik zayflna saldrmtr.8 Ancak, 1923 Maysnda Sultan Galiyevin katld On kinci Parti Kongresinden sadece bir ay sonra tutuklanm ve 9-12 Haziran 1923 tarihleri arasnda yaplan Ulusal Cumhuriyetler ve Blgelerin ileri ile Komnist Partinin Merkez Komitesi Konferansnda kamuoyu nnde aka ktlenmitir. Sultan Galiyev ihanet ve milliyeti sapmalarla sulanarak Komnist Partiden atlmtr. Sultan Galiyevi knayan Sekiz Maddelik Kararda en ciddi sulamalar, onun Zeki Velidi ile Bolevik kart Basmac gleri ile yapt szde ittifaklar ile birlikte onun Trkiye ve randaki destekileri ile balantya geerek Sovyet hkmetinin milletler politikasna kar ortak bir platform oluturma teebbsne dairdir.9 1923 Hazirannda cezaevinden serbest braklmasna ramen, Sultan Galiyev sadece bir siyasal kiilik olarak tamamen marjinalize olmakla kalmayp, yoksullua da dar olmu, bu durum 1928 ylnda ikinci kez tutuklanarak Solovki toplama kampndaki hapsine kadar srm ve 1941 yl Ocak aynda fiziken de ortadan kaldrlmtr.10 Sultan Galiyevin ne 1923 ylnda siyaset sahnesinden koparlmas ne de 1941de fiziken lm, fikirlerinin lmn netice vermemitir. Aslnda, 1923 ile 1928 yllar arasnda bata Mslman Ulusal Komnistler olmak zere Sovyet hkmetinin ok ynl Ruslatrma politikalarna kar, kltrlerinin esizliini korumann ve halklarnn gerek kurtuluunu mmkn klacak bir yol olaca umuduyla ak bir direni balatmlardr. Volga Tatarlar arasnda, Sultan Galiyevin yoldalar, cumhuriyetteki kilit konumlar hala ellerinde bulundurduklarndan dolay, 1928 ylna kadar cumhuriyetin kltrel yaamn kontrol etmeyi baarmlardr: M. Burundukov, Milli Eitim in Halk Komiseri; V. shakov, Devlet Planlama Komisyonu Bakan Yardmcs; K. Muhtarov, Kltrel Ynetim Komitesi Bakan. Krmda, Krm Tatarlar Otonom Sovyet Cumhuriyeti Halk Komiserleri Konseyi Merkez Ynetim Komitesi Bakan olan Veli brahimov, bulunduu konumdan yararlanarak Krm Tatarlarnn kltrel ihtiyalarnn ylmaz savunucusu olmutur. Ancak, Veli brahimov da bu cesaretinin bedelini 1928de demitir. Ayn yln Ocak aynda ihanetle sulanarak lm cezasna arptrlmtr.

1459

Kazak Ulusal Komnistlerinin nde gelenleri olan T. Riskulov, M. Dulat ve A. Baytursun gibi daha nce milliyeti Ala Orda Partisinin yeleri olan ve samimi olarak Rus smrge ynetiminin yanllarn dzeltebileceklerine inanan kiiler Sovyet Rejimiyle birlemilerdir. Bu isimler Kazak Komnist Partisinin sa kanad olarak ortaya kmlar, partiden temizlenip fiziksel olarak tasfiye edildikleri 1937 ve 1938 yllarna kadar Ruslatrmaya kar direnmiler ve Kazaklarn ekonomik ve kltrel ihtiyalarn ve haklarn savunmaya gayret etmilerdir. Orta Asyada, Sovyetlerden nceki yllarn nde gelen Cedidist aydnlar Ulusal Komunistler olarak yeniden ortaya kmlar ve yeni rejime katlmak suretiyle, bu yeni rejimin kurumlarn kullanarak hl Mslman nfusun ekonomik ve kltrel gelimesine odaklanan kendi Cedidist gndemlerini gelitirmeyi srdrmeye almlardr. Bu yzden, zbekistan Bilim Devlet Konseyi yesi olarak A. Ftrat ve Halk Komiserleri Konseyi Bakan olarak F. Hocayev, Orta Asya Mslmanlarnn kltrel mirasn korumak iin harekete gemiler ve yeni ideolojik inanlarna ramen Ruslarn deimeden kalan smrgeci tavrlarna kar dmanlklarn aka dile getirmilerdir. 1938 yl civarnda her ikisi de tasfiye edilmitir.11 1938 yl civarnda Sultan Galiyevizm ve Ulusal Komnizm Sovyetler Birliinde ak bir siyasal hareket olarak yok edilmi olsa da, Sultan Galiyevin miras nc Dnyada yaamaya devam etmitir. Onun Marksizm ile slamn, Milliyetilik ile Komnizmin birbiriyle uyuabileceine ve devrimlerin beii olarak Asyann rolne dair fikirleri Hintli M. Roydan, Endonezyal T. Malakaya, Japon Sen Katayamadan inli Lin Shao-Shiye, Vietnaml Ho Chi Minhden Trk Nazm Hikmet ve evket Sreyya Aydemire, Cezayirli Bin Bella ve H. Boumedienneden Msrl A. Nasser ve Libyal M. Kaddafiye kadar geni bir yelpazedeki entelektellerin ve siyasi aktrlerin dikkatini ekmitir.12 Kendi lkesinde de, 1928den sonra resmen sesleri tamamen susturulmu olsa bile, Ulusal Komnistlerin idealleri devam etmitir. zellikle, Mslmanlarn maddi ve manevi refah zerinde smrge ynetiminin etkisinin yaratt kzgnlklar etkili olmutur. Bu kzgnlk ifadesini M. Gorbaovun aklk (glasnost) politikalar dneminde Sovyet rejiminin Ruslatrma politikalarnn aka eletirilmesi eklinde ifadesini bulmu ve ayn dnemde Mslman kltrel mirasnn dinamik bir ekilde yeniden ele alnmasyla, SSCBnin kn mteakip kompleks bir siyasi dnm iin sahne hazr hale getirilmitir. 1 Bu blmde verilen biyografik bilginin tm, 23 Mays 1923te I. V. Stalin ve L. D.

Trotskiiye sunulan Sultangalievin Who Am I adl kendi otobiyografik skeinden alnmtr. Mirsaid Sultan-Galiev, Izbrannye Trudy (Kazan: 1998), s. 473-482. 2 Sultan-Galiev, a.g.e., s. 485-492 ve M. Sultan-Galiev, Stati Vystupleniia. Dokumenty

(Kazan: 1992), s. 386-416.

1460

I. G. Gizatullin, Zashchishhaia Zavoevaniia Oktiabria. Tsentralnaia Musulmanskaia

Voennaia Kollegiia. 1918-1920. (Moskova: 1979) s. 1-75. A. Bennigsen ve Ch. Lemercier-Qelquejay, Islam in the Soviet Union (New York: 1967) s. 75-91. 4 Bu makaleler ayrca bir kitapk olarak yaymlanmtr: Metody anti-religioznoi propagandy

sredi musulman (Moskova: 1922). 5 6 Metody, s. 6-12; M. Sultangali (ev), Stati, s. 14-15; s. 132-133. M. Sultan gali(ev), Sotsialnaia revoliutsiia i Votsok, Zhizn Natsionalnostei, say. 38, 39

ve 42, 1919. Ayrca, A. Bennigsen ve Ch. Lemercier-Quelquejay, a.g.e., s. 115-119. 7 8 9 10 11 Zhizn Natsionalnostei, say. 27, 1920; A. Benningsen ve S. E. Wimbush, a.g.e, s. 54-55. A.g.e., s. 57-58. A.g.e., s. 84-86. I. Tagirov, Kem ul Soltangaliev?, Kazan Utlari, say 4, 1989, s. 163-174. A. Bennigsen ve Ch. Lermercier-Quelquejay, Sultan-Galiev, Le pre de la revolution tiers-

mondiste (Paris: 1986), s. 191-254. 12 A.g.e. s. 255-288 ve A. Bennigsen ve S. E. Wimbush, a.g.e., s. 108-128.

Avtorkhanov, A., Imperiia Kremlia: Sovetskii tip kolonializma (Vilnus: 1990). Bennigsen, A., ve Lemercier-Quelquejay, Ch., Islam in the Soviet Union (New York: 1967). , Sultan-Galiev, le pre de la rvolution tiers-mondiste (Paris: 1986). Bennigsen, A. ve Wimbush, S. E., Muslim National Communism in the Soviet Union. A Revolutionary strategy for the Colonial World (Chicago: 1979). Gizatullin, I. G., Zashchishchaia zavoevaniia Oktiabria: Tsentralnaia Musulmanskaia Voennaia Kollegiia. 1918-1920. (Moskova: 1979). Kaymak, E., Sultan Galiev ve Smrgeler Enternasyonali (stanbul: 1993). Kasimov, G., Ocherki po religioznomu i antireligioznomu dvizheniiu sredi Tatar do i posle revoluitsii (Kazan: 1932). , Pantiurkistskaia kontrrevoluitsiia i ee agentura-sultangalievshchina (Kazan: 1931). , Sultangalievshchina-odin iz otriadov kontrrevoliutsionnogo pantiurkizma, (Kazan: 1930).

1461

Khakimov, R. S., Sultan-Galiev i sovremennyi mi, Tatarstan, say 11-12, 1992, s. 143-146. Mohammadiev, R., Sirat Kupere: Roman (Kazan: 1992). Provit sultan-galievshchiny i velikoderzhavnosti (Kazan: 1929). Rubinstein, L., V borbe za leninskuiu natsionalmuiu polituku (Kazan: 1930). Sagadeev, A. V., Mirsait Sultan-Galiev i ideologiia natsionalnoosvoboditelnogo dvizheniia: nauchno-analiticheskii obzor (Moskova: 1990). Safarov, G., Kolonialnaia revoluitsiia. Opyt Turkestana (Moskova: 1921). Sultanbekov, B. F., Pervaia zhertva genseka: Mirsaid Sultan-Galiev: Sudba, Liudi, Vremia. (Kazan: 1991). Sultangali (ev), Mirsaid, Stati Vystupleniia. Dokumenty (Kazan: 1992). Sultangali (ev), Mirsaid, Izbrannye Trudy (Kazan: 1998). Stenograficheskii otchet IX oblastnoi konferenstii Tatarskoi organizatsii RKP (b) (Kazan: 1924). Tahirov, I., Ken ul Soltangaliev?, Kazan Utlari, say 4, 1989, s. 163-173. Tainy natsionalnoi politiki Ts. K. R. K. P Stenograficheskii otchet sekretnogo IV soveshchaniia Ts. K. R. K. P. 1923 g. (Moskova: 1992). Yamauchi, M., Sultangali (ev), slam Dnyas ve Rusya, (Ankara: 1998).

1462

Bolevizm, "Mill" Komnizm ve M. Sultan Galiyev Fenomeni / Prof. Dr. Rafael Muhammitdinov [s.843-853]
Tataristan Bilimler Akademisi Tarih Aratrmalar Enstits / Rusya 1. Bolevizm ve Milli Komnizm 1918in Nisanndan sonra Tatarlar arasnda milliyetilik ve Trklk dncesi sadece komnist sistem erevesinde Moskova Bolevizminin ovenizmine kar bir tepki olarak devam ettirilebilirdi. Milliyeti-komnistler ve Rus Bolevikleri arasndaki gr ayrlnn znde milli soruna yaklamdaki farkllk durmaktayd. Milliyeti-komnistler, sosyalist dnya devrimini temel stratejik hedef olarak grmelerine ramen, milletlerin kendi kaderini belirlemelerinin sosyalist dnya devrimine giden yolun ayrlmaz bir paras olduunu ok ciddi ekilde kabul etmekteydiler. Bolevikler ise, smrge halkalarn kendi kaderlerini belirleme hakkn, milliyetileri kendi taraflarna ekmek iin cazip bir tuzak yemi ve bo bir ekilcilik olarak grmekteydiler. Bolevik liderlerin, Rusya halklarnn kendi kaderlerini belirleme konusunda samimi olmadklar Zeki Velidinin Lenin hakkndaki anlarndan da grlmektedir: Bizim ilk anlamamz (Bakurdstan zerk Cumhuriyetinin oluturulmas hakknda anlama kastedilmektedir-R. M.) Mart 1919 ylnda imzalanmtr. Burada, tam ekilde olmasa da Dounun iki smrlen halkna haklar tannmaktadr. 14 ay sonra ortada anlamadan hi bir ey yoktu. Ben bunu Lenine syledim. Lenin, Neden siz bu konuya ahlaki adan yaklayorsunuz? diye sordu. Siz nasl bir devrimcisiniz? Anlamaya bu ekilde yaklam olur mu? Sizinle yaplan anlama hi kimseyi hi bir eyle balamyor. Bu sadece bir kat parasdr. Biz insanlar arasndaki ilikilerin bu katlara sayg zerinde kurulduunu dnyorduk dedim. Demek ki siz yanlmsnz. Ama, nemli deil, siz bizden daha ok ey reneceksiniz. (1, s. 251). Rus Boleviklerinin dier bir lideri Stalin, halklarn kendi kaderini belirleme hakkn sadece geici ve zorunlu bamszlk oyunu olarak gryordu. Lenine mektuplarnn birinde yle yazyordu: 22 Eyll 1922. Savan geen drt yl iinde, biz devrimi yayma amacyla milletler konusunda Moskovann liberal tutumunu sergilemek zorunda olduumuz dnemde komnistler iinde kendi irademiz dnda gerek ve azimli sosyal-bamszlarn ortaya kmasn salamz. Biz kalplarn, yasalarn, anayasann gzard edilemeyecei, ayr ayr blgelerdeki gen komnist kuan bamszlk oyununu bir oyun gibi kabullenmeyi reddettikleri, bamszlk vaadinin srarl bir ekilde altn sz gibi algladklar ve ayrca, bizden bamsz cumhuriyetlerin anayasalarn harfiyen uygulamamz srarla talep ettikleri bir geliim aamasnda yayoruz. (2, s. 99-100) Ama, ovenist Bolevikler ve milliyeti komnistler arasndaki gr ayrlklarn daha derinlemesine aratrdmzda, bunlarn grupta toplandn grebiliriz.

1463

Birinci gr ayrl; Lenin ve Trotski dnya devrimine Rusyadaki sosyalist devriminin baarsnn ve Avrupann teknolojik yardmyla retim glerinin artrlmasnn temel art gibi baktklar halde, Sultan Galiyevin dnya devrimi srecinin baarlarn milli politikaya dayandrdna ilikindir (3). Moskova Bolevizmi, dnya devrimi mcadelesinin ilk aamalarnda Avrupa lkelerinin proleterlerine gvenmekte, ulusal bamszlk hareketlerinin liderlerini ise gerek proleter devrimciler olarak grmemekteydi. Bu nedenle, Boleviklerin tm proleter d, milli ve dini olan her eye gvensizlii ok glyd. Buna gre de Lenin, az gelimi lkelerdeki burjuva-demokrat nitelikli bamszlk hareketlerinin komnizmin rengine boyanmas iin kararl bir mcadele ars yapyordu. Lenin, milletlerin eitliini savunan kk burjuva enternasyonalizmini milletleri dnya kapitalizmini devirmee aran proleter enternasyonalizmine kar koymakla, smrge lkelerdeki proleter olmayan tm hareketlere gvensizlik grnm vermitir. Bylece, smrlen milletlere mensup her hangi bir proleter-devrimci kk burjuva milliyetisi konumuna dmtr. (3) kinci gr ayrl; dnya devriminin baarszlkla sonulanmasndan sonra Moskova Boleviklerinin komnizmi, Rus proleterinin hegemonyasnda olmak kaydyla Rusyada, daha sonra SSCBde kurma kararna ilikindir. Aslnda onlar Rus Sovyet mparatorluunu kurma eylemindeydiler. Milliyeti-komnistler ise federasyon eklinde ve eit haklara dayanan bir birlik kurmak istiyorlard. Bu gr ayrl Sultan Galiyev tarafndan u ekilde aklanmaktadr: Bizim (yani Boleviklerin-R. M.) Batda kuatmay yarmamz ve Douda bizimkilerin sava ncesi gzcl ynndeki baarszlmz Rus Devrimini iine kapanmaya ve onun grevlerini Rusyay (bir devlet ve elbette Sovyet devleti gibi) ihya etme erevesiyle snrlamaa mecbur etmitir. Bu ise ilk dnemlerde, zellikle NEP (novaya ekonomieskaya politika-yeni ekonomik politika) dneminde merkez dndakiler iin tm olumsuz sonularyla birlikte koyu ve keskin merkezcilik gibi yank bulmutur. (3) R. F. Hakimovun, merkezdeki Boleviklerin bu tutumunun federalizm dncesinin ilk batan reddedilmesi ve ulusal bamszln sadece dil ve kltr alanlarna mncer edilmesi sonucunu dourduuna ilikin grne katlmamak imkanszdr. Rusya Halklarnn Haklar Beyannamesi ve federal yapnn gerekliliinin kabul edilmesi halklarn tam bamszlk taleplerine kar zorunlu (daha ok propagandac) bir nlem olarak ortaya kmtr. (3) nc gr ayrl, Moskova Bolevizminin dnce temelinde kurtarclk unsurunun bulunduuna ilikindir. Yani Ruslar kendilerini, dier halklara sosyalizmi gtrecek bir halk, Rus sosyalizmini ise tm dnyada sosyalizmin kurulmasnn rnei gibi grmekteydiler. Bylece, Rus kltr ve mantalitesi tm dnyaya yaylmalyd. Milliyeti komnistler ise byle bir koruyuculuun aleyhineydiler. Kaynaklar, kurtarclk dncesinin Bolevizmin Lenin ve Stalin gibi iki byk nderine yabanc olmadn belirtmektedirler. Leninin en yakn ve en sadk arkadalarndan birisi, 1894ten itibaren RSDPnin (Rusya Sosyal Demokrat i Partisi) yesi olan Ukrayna Hkmeti Bakan G. . Petrovski 1919 ylnda Lenin hakknda yle diyordu: Rusyada yaayan halklar, tarihleri, corafyalar ve ekonomileriyle sz konusu olduklarnda onun (Leninin-R. M.) enternasyonalliinden bahsetmek

1464

uydurmaclktan baka bir ey deildir. Bu konuda o bir Velikorustur. O, komnizmin en ksa zamanda kurulmas iin kk halklar deil, byk halklara ve onlarn mparatorluk geleneklerine dayanlmas gerektiini dnmektedir. Lenin Velikoruslarn karlarn Byk Petrodan daha ok savunmaktadr. O, Velikorus halkn kapitalizmden kurtararak, dier halklar iin rnek olacak byk bir sosyalist toplumu ina etmeyi arzulamaktadr. Bu yzden onun iin Velikoruslarn karlar Rusyaya dahil olan halklarn karlarndan nde gelmektedir. Yani. o, Velikorus bir politika yrtmektedir. te biz Ukrayna milliyetileri, her zaman Ukrayna sorunlar tartld vakit Leninle kar karya geliyoruz. Lenin, Rus olmayan halklar hi bir ekilde Rusya egemenlii dnda grememektedir. (1, s. 252) Stalin kurtarclk dncesine daha ok balyd. Onun bu balamdaki zelliini Trotski 1919 ylnda yle belirtiyordu: O, dnya sosyalizm devrimi dncesini Rus emperyalizmi ve Rus milli hedefleriyle birletirmenin zorunlu olduunu dnyor. (1, s. 230). Komnizmdeki kurtarclk dncesi zerinde ayrntl bir ekilde durmak gerekir. yle ki, komnizm koruyucular her zaman bunu yle bir arndrlm enternasyonalizm veya tamamen sosyal bir dnce grnmnde gstermeye almlar ki, bu hi bir zaman belli bir etnos veya milletle zel bir balla sahip olmamtr. Tannm Rus filozofu N. A. Berdyayev (1874-1948) komnizmdeki Rus kurtarcl hakknda yle yazyordu: Rus komnist devriminin enternasyonalliinin znde bile Rus milletilii vardr. Ben unu sylemek isterdim ki, hatta Yahudilerin Rus komnizmine aktif katlmlar Rusya ve Rus halkna zgdr. Rus kurtarcl Yahudi kurtarclyla akrabadr. (4, s. 94) Bolevik partisinin st dzey ynetimini ounlukla Yahudilerin oluturduunu (ilk Sovyet Hkmetinin de %90n Yahudiler oluturuyordu) dikkate alrsak Rus Bolevizminde Yahudi ve Rus kurtarclnn sk bir kaynamasnn olduu sylenebilir. Bu kurtarclk dncelerinden her birinin kendi tarihi ve dini dayanaklar bulunmaktadr. Rus Bolevizmine kadar Yahudi kurtarcl erken Avrupa Marksizminde mevcuttu. Bilindii zere, her bir reti gerek bu retiyi ne sren ahsn, gerekse de bu ahsn mensubu olduu milletin ve dinin zelliklerini belli lde tamaktadr. Tipik bir Yahudi olan K. Marks, tarihin sonraki dneminde eski Kitab-Mukaddesteki kendi ekmeini kendi aln terinle kazan konusunu zme kavuturmaa almaktadr. Bu dnyada mutlulua ilikin Yahudi inanc da Marksn sosyalizminde yeni bir biimde ve yeni bir tarihi ortamda belirmitir. Marksn retisi grnte Yahudiliin dini gelenekleri ile balar koparyor ve her trl kutsalla kar isyan ediyor. Ama Tanr tarafndan seilmi bir halk olarak Yahudi halkna amil edilen kurtarclk fikrini K. Marks bir snfa, yani proleter snfna aktaryor. Nasl ki, srailoullar seilmi bir halk idi, imdi de yeni srailoullar ii snfyd. Bunlar dnyay kurtarmak iin Tanr tarafndan seilmi halktr. Tm seilmilik ve kurtarclk vasflar bu snfa aktarlmtr. (5, s. 70)

1465

yle ki, Rus devriminde Tanr tarafndan seilmi ve bu devrimi fiilen gerekletirmi halk Rus proleterleri ve fakir kyller idi. Bu halkn fikrin kayna ise ounluu Yahudilerden oluan Sovyet hkmetiydi. Dolaysyla, bir seilmi halkn dier seilmi halk ynetmesi sonucu ortaya kyordu. Bu, yeni Sovyet Devletinin ynetim sistemindeki ak bir elikiydi. Bu eliki daha sonra, zellikle de 30lu yllarda eski Lenin takmna kar uygulanan tasfiye ve terrle zmlenmitir. Sonuta, politik olarak bir tek seilmi halk-Rus halk kalmtr. Bolevizmdeki Rus kurtarcl dncesinin de kendi dini ve tarihi dayanaklar vardr. Dnyadaki en byk Ortodoks arl olan Bizans mparatorluunun (kinci Romann) knden sonra Rus halknda, Rus arlnn, yani Moskova arlnn dnyadaki tek Ortodoks arlk ve Rus halknn Ortodoks inancn tek taycs olduuna ilikin kan olumutur Moskovann nc Roma olduuna ilikin reti Moskova arlnn oluumunda ideolojik dayanak oldu. arlk, kurtarclk simgesi olarak meydana kt ve ekillendi. Gerek arlk aray tm tarihi boyunca Rus halk iin zgn bir ey olmutur. Rus arlna mensupluk gerek Ortodoks inanca iman getirmekle belirleniyordu. Aynen bu ekilde Sovyet Rusyaya, yani Rusya komnist arlna mensupluk da Ortodoks-Komnist inanca iman etmekle belirlenecektir. Moskovann, yani nc Romann kurtarclk simgesi altnda kilisenin de ciddi bir biimde milliletirilmesi gerekletirilmitir. Moskova arlnda da dini ve milli olan her ey tpk eski Yahudi halknn bilincinde oluu gibi i ie gemitir Kurtarclk bilinci Rus Ortodoksluuna zgyd. (4, s. 9-10.) Bilindii gibi nc Roma dncesi ilk kez nok (Ortodoks papaz-A. A.) Filofey tarafndan III. vana sylenilmi, daha sonra IV. van bu dnceyi gelitirmitir. Daha sonra bu dnce XIX. yzylda F. M. Dostoyevski tarafndan gelitirilmitir. F. M. Dostoyevski evrensel adaletin ve evrensel kardeliin taycs olarak sadece Rus halkn gryordu. O, herkesin herkes iin sorumlu olduunu, yani inansal komnizmi vaaz ediyordu. O, Rus kilise dncesini bu ekilde alglyordu. Onun Rus Mesihi burjuva toplumunun normlarna uyarlanm olamazd F. M. Dostoyevski evrensellii vaaz etmektedir ve bu da bir Rusuluk dncesidir. Enternasyonalizm, sadece Rus evrensellik dncesinden ve Hristiyan evrenselliinden bir sapmadr. Dostoyevskiye gre Rus halk evrensel dncenin ve evrensel kardeliin taycs olduu iin Tanrnn tecellisi olan bir halktr. (4, s. 72-73) Peki, bu kurtarclk dncesi daha sonralar Rus Bolevizmine nasl girmitir? N. A. Berdyayev bu sreci yle anlatyor: Bolevizm Rusya iin nemli konularda sekler burjuva toplumuna tamamen zt olan Rus ruhunun zelliklerini, onun dindarln, ahkamcln ve arcln, sosyal adalet ve yeryznde Tanr hakimiyeti araylarn, her trl fedakarla ve aclara sabrla katlanmaya, ayn zamanda kabalk ve gaddarlk gstermee hazr olmasn, her zaman bilinsiz ekilde de olsa mevcut olan Rus kurtarcln ve Rus inancn kullanmtr Rus komnizmi Slavofillerin ve Dostoyevskinin eski ex Oriente lux (Gne Doudan doar) fikrini yeniden ortaya atmtr. Batnn burjuva karanlklarn aydnlatacak k Moskovadan, Kremlinden douyor. Bunun yan sra komnizm, IV. vann ve ar ynetiminin gelenekleri dorultusunda halkn tm yaam

1466

(sadece cismi deil, ayn zamanda ruhu) zerinde egemen olacak despot ve brokratik bir devlet kuruyor. (4, s. 115, 116) XX. yzylda Rus kurtarclk dncesi, kat zerinde enternasyonal bir devlet olarak ilan edilen SSCBnin znde dnya egemenliini iddia eden bir Rus mparatorluu eklinde kurulmasnda ifade olunmutur. SSCBnin tm halklarnn komnizme Rus diliyle girmesi gerektii ve gelecekte dnyada iki dilin, Rusa ve ngilizcenin kendi aralarnda rekabet edecei syleniyordu. Her bir federe cumhuriyette Komnist Partisi Merkez Komitesinin ikinci sekreteri Rus olmalyd (bu, yerli komnistlerin denetimi iin yaplyordu). Sovyet ordularnn ekoslovakyaya ve daha sonra Afganistana girmesi; tm bunlar XX. yzyldaki Rus kurtarclnn belirtileri gibi adlandrabiliriz. Avrupallarn ou, hatta Ruslarn bir ksm da, Rus halknn asrlar boyunca gerek fiziksel, gerekse de kltrel olarak Asya unsuru, bunun iinde de daha ok Trk unsuru ile etkileim iinde ekillendiini dikkate alarak, Rusyay bir Asya lkesi, Ruslar ise Asyal olarak gryorlard. Tesadfi deil ki, Bolevizmin iki byk nderi Lenin ve Stalinin etnik kken asndan Asya ile direk balar bulunmaktayd. Leninin selefleri iinde Kalmuklar olmutur. Stalin ise bir Dou ve Asya lkesi olan Grcistan doumludur. SSCBnin Slav olmayan halklarndan en ok nfusa sahip olannn Trk halklar olduunu ve Tatar komnistlerin Asyada Bolevik dncelerinin yaylmasnda nemli rol oynadklarn da dikkate alrsak, Moskova Bolevizminin Avrupada bazen Tatar-Bolevik datc merkezi adlandrlmas hi de artc deildir (6, s. 158). Bu balamda Hitlerin henz 1930 ylnda Otto Strasserle yapt konumasnda, Sovyetler Birliinin Slavyan-Tatar vcuduyla Yahudi bandan olutuunu sylemesi de ilgi ekicidir. (7, s. 12) Ancak, Moskova Bolevizminin ak ekilde ifade olunan bu Tatar benzetmelerine, Sava dneminde Tatar komnistlerin ve askerlerin Sovyet hakimiyetinin Kolakn ordularndan korunmasnda nemli rol oynamalarna, komnizmin Douda yaylmasnda en byk kuramc ve ideoloun Tatar komnist Mirsaid Sultan Galiyev olmasna ramen, Moskova Bolevizminde her hangi Tatar kurtarcl bulunmamaktadr. Aslnda, Tatarlarn Yahudilerde olduu gibi, onlar Tanr tarafndan seilmi halk olarak tanmlayan milli dinleri (rnein, Yahudilerde Musevilik gibi) olmamtr. Dier taraftan Ekim Devrimine gelindiinde Tatarlarn kendi devletlerini kaybettii tarihten buuk asr gemekteydi. Buna gre de, onlarda tm insanl kendi evrensel adalet ve evrensel faziletleriyle kurtarma fikri de ortaya kamazd. Kurtarclk eklindeki sz konusu byk iddialar mparatorlukla olan ilikiler balamnda Ruslar tarafndan ortaya atlmtr. O zaman, kurtarclk dncesinin yerini Tatarlarda hangi dnce almtr? Kanmzca, Tatarlarda eitim, bilim ve politika alanlarnda kltr elilii ideas her zaman st dzeyde olmutur. Onlar devaml olarak Doudaki ve Batdaki bilgileri bir araya topluyor ve daha sonra bunlar dier

1467

Mslman, zellikle de Trk halklar arasnda yayyorlard. Bu kltr elilii gelenei tarih boyunca olumutur. Tatar halknn jeopolitik konumu buna yardmc olmutur. Tatar halknn yaad blge slamn kuzeydeki snr kalesiydi. Baka bir deyile, Tatarlar Douyla Bat, slam dnyasyla Hristiyan dnyas, ormanla bozkr, Trk dnyasyla Slav dnyas arasnda orta bir konumda bulunuyorlar. O zaman, Tatarlarn kltr elisi, yani entelektel rn taciri olmalarnn sebebi nedir? Kanmzca, bunda iki etken nemli rol oynamtr. Birincisi, Tatar topraklarnn corafi konumu Tatarlar arasnda ticaretin hzla gelimesine yardmc olmutur. Bilindii gibi, ticaretle uraan adam eitli lkelere gidiyor, farkl kltrlerden olan insanlarla bir araya geliyor ve kendi iradesi dnda bu kltrlerin elerini bnyesine alyor. Dier taraftan, ticaretle uramann kendisi bile insann zihinsel yeteneklerinin gelimesi sonucunu dourur. kincisi, kuzeyde tamamen Hristiyan ve oktanrl dine mensup halklarla evrili bir blgede yaayan Tatarlar devaml maddi ve manevi varolma mcadelesi vermiler. Bu srekli varolma mcadelesi onlar fiziki olarak daha dayankl klm, zekalarn gelitirmi ve slam araclyla onlarn ahlakn pekitirmitir. slam, daha sonraki dnemde ise milliyetilik de kendi milli kimliklerini koruyup saklama mcadelesinde Tatarlarn en nemli entelektel silahlar olmular. Tatar halknn bu kltr elilii misyonunu XX. yzyln balarnda Tatar aydnlar da aka anlyorlard. rnein, Tatar tarihisi Gaziz Gubaydullin kltr eliliini Tatar milletinin temel belirleyici zellii olarak gstermitir: dil Trkleri, daha Hazar ve Bulgar devletleri dneminde baladklar bu ii (kltr elisi misyonunu-R. M.) gnmzde de devam ettirmektedirler. Tarihin dil Trklerine ykledii bu erefli rol Rusyada yaayan bu Trkleri kltr elisi olan bir halka dntrmtr (8, s. 30). Dahas, bu tarihi Tatarlarn dou halklarnn uyan ve yenilenme srecine nderlik etmesi, Doulu Trkleri Avrupaya tantmas, Avrupayla Douyu yaklatrmas gerektiini dnmektedir. O, yle yazyordu: Ancak Tatarlarn tarihi rol sadece bu temel misyonla snrl deildir. Yakn gelecekte onlar kltrel alanda daha byk iler yapmal, daha byk kltrel grevler yerine getirmeli olacaklar. dil Trklerinin corafi ve dini adan Dounun Trk-Mslman dnyasna yaknln ve kltr alannda dil Trklerinin bu dnyann dier halklarnn ilerisinde olmasn dikkate alrsak, onlar bu dnyann dini, sekler, maddi ve manevi uyannn ncs olmaldrlar. dil Trkleri sadece bununla yetinmeyerek gelecekte, byk Trk milletinin bir paras olan Dou Trklerini tanmasnda Avrupaya yardmc olacak, Avrupay bu dnyayla yalnlatran bir halk roln stlenecektir. yle grlyor ki, ihab hazretlerinin (. Mercani-R.M.) dneminden balayarak dil Trkleri, bu tarihi grevlerini yerine getirmeye balamlar. Hatta bu yzeysel dncelerden de grld gibi, kltrel adan kuzey Trk-Tatar milletinin serbest bir millet olduklarn sylemeye tam hakk vardr. Bunun tesinde evrensel mutluluk adna kendilerini bir millet gibi koruyup salamakla grevlidirler. (8, s. 30)

1468

Tatarlarn politik alanda, zellikle devrim ve Sava yllarnda sosyalist dncelerinin Douda yaylmas alanndaki kltr eliliinden Mirsaid Sultan Galiyevin eserlerinde bahsedilmektedir. O, zellikle Tatar-Bakurtlarn kltrel politik adan Dounun Mslman halklarnn ncs olduunu sylemektedir. (9, s. 250). O yle yazyordu: Tatar ii kitleleri ve Tatar yoksullar devrime katlmamlar. Ama onun Douda yaylmasna yardmc olmular. (9, s. 361). Bu, Kzlordudan olan Tatarlarn Doudaki sosyal devrimin ncs olmasnda, bununla da snf mcadelesinin krmz sancan Orta Asyann uzak klaklarna ve Sibirya yurtlarna, ayrca Kafkasyann da aullarna gtrmelerinde somut olarak grlmektedir (9, s. 361). Mirsaid Sultan Galiyevin bu szlerinden, Tatarlarn ve Bakurtlarn komnizmi Douda yayarken ne dndklerine baklmakszn, bu ekildeki politik kltr eliliinin Trk halklarnn ortak karlar ynnde deil, Bolevik fikri eklindeki Rus kurtarclnn karlar ynnde gerekletirildii anlalmaktadr. 2. M. Sultan Galiyevin Komnizmi ve Milliyetilii Mirsaid Sultan Galiyevin (1892-1940) kiilii, Tatar halknn Ekim sonras tarihinde kukusuz, nemli rol oynamtr. Yaamn gereklii onu mcadelenin ortasna atmtr. Bu mcadele ou zaman onu zlmez elikilere, daha sonra ise bu elikilerin zm yollarn aramaya ve sonunda hazin bir sona gtrmtr. Mirsaid Sultan Galiyevin grleri zamanla byk bir evrim geirmitir. Onun 1920 ylna kadar olan devrimcilik faaliyetine baktmzda, onu muhafazakar bir Bolevik olarak grmekteyiz. 1920li yllarn sonundaki grlerine baktmzda ise o, karmza biraz daha milliyeti olarak kmaktadr. Ancak bu, sadece ilk grnte byledir. yle ise Mirsaid Sultan Galiyev kim olmutur: komnist mi, yoksa maskeli bir milliyeti mi? M. Sultan Galiyevin grlerine toplu olarak baktmzda, kanmzca o, hibir zaman milliyeti olmam, samimi bir komnist olmutur. Onun grnteki milliyetilii ise aadakilerden ileri gelmitir: M. Sultan Galiyev bizzat bir sosyalist dnya devrimi taraftar olmasna ramen, bu devrimin zaferi iin onun oluturduu taktikler Bolevik partisinin ana hattyla elimekte ve objektif olarak teorik adan milliyetilik ve Trklk dncelerinin geliimine hizmet etmekteydi. Bu konuda M. Sultan Galiyevin kendi ifadesini rnek verebiliriz: Ben bir zamanlar milliyeti mi olmuum? Hayr ve yine de hayr. Eer ben milliyeti olsaydm, devrim karlarn milli karlarn stnde tutmazdm (9, 462). Bir devrimcinin grlerini ak ve net bir ekilde anlayabilmek iin, onun yaamndaki baz detaylar ve hatta karakterindeki baz zellikler zerinde durmamz gerekmektedir. 3. M. Sultan Galiyevin Bolevikliinin ve Radikal Devrimciliinin Temelleri

1469

ncelikle M. Sultan Galiyevin sol grlerinin ve radikal devrimciliinin temelleri, onun yokluklar iinde geen ocukluuna dayanmaktadr. O yle yazmaktadr: Ailem ok fakirdi Biz ok yokluk ekiyorduk (sadece, avdar ekmei ve ayla geiniyorduk). Bu dnem hayatmn 11-16 ya aras kesitini, yani ocukluk ruhumun ekillendii kesiti kapsyor. Evet, ayrca giyimim de ok ktyd. amarm yoktu ve her zaman alvarla gezerdim. Yaln vcudumda sadece bir tek gmleim vard. (9, s. 475, 476) kincisi, onun devrimcilii fiziksel yetersizliinden etkilenmitir. Annesinin zengin akrabalarnn babasnn fakirlii ile dalga gemeleri azm gibi, M. Sultan Galiyevin szleriyle buna, benim fiziksel yetersizliim zerindeki alaylar da eklenmekteydi (Doutan bir testisim ieride kalmt, bundan baka kask ftm da vard.) (9, s. 476). ncs, onun grlerinin devrimcilemesinde, evresi de etkili olmutur. 1913 ylnda o, Bakurt retmen Girey Kadraevle tanyor. Bu ar sol grl kii u grleri savunmaktayd: nsanl tedavi etmek gerekiyor. Bunun iin ise, tm hastalar, sakatlar, irkinleri ve bunun dnda dnyadaki tm insanlarn %99unu mahvetmek gerekiyor. Gebersinler ve topra gbrelesinler. Sadece en salkllar, gzel olanlar ve yeteneklileri sa brakmak gerekiyor. O zaman doa kendi gzelliine kavuacak insan ilkel, salam ve mutlu olacak (9, s. 488). M. Sultan Galiyev ona belli lde sempati duymutur. Galiyev, yle yazyordu: Onun temel grlerine katlmyordum. Ancak ondaki sadelik, azimlilik ve fikirlerinin devrimcilii houma gidiyordu. (9, s. 488). 4. Boleviklerle Ayn Kulvarda Bilindii gibi, Sovyet dnemindeki almalarda Tatarlarn Bolevik devrimi karsndaki tutumlar konusunda belli kalplar olumutur. Bu kalplara gre Tatar toplumunda da Ruslarda olduu gibi gl snf kartl mevcuttu. Tatarlarn, Rus Bolevikleriyle birlikte Tatar burjuva milliyetilerine kar kan kendi proleterleri ve Bolevikleri olmutur. Gerekten byle mi olmutur? M. Sultan Galiyevin kendi mirasna gz atalm. Bakn O, Tatarlarda proleter ve Boleviklerin mevcutluuyla ilgili ne yazyor: Kelimenin Bat Avrupa anlamnda proleterler, yani milli rgtlenmi ii gc olarak kalifiye ii snf yoktu Trk-Tatar komnistleri sadece devrim srasnda ortaya ktlar. Bunlarn ounluu emeki aydnlar arasndan km tesadfi insanlardr. Bunlar komnist partisinin arkasndan snf mcadelesi ve snf devrimi sloganlarna gre deil, daha ok milli bamszlk sloganna gre gitmekteydiler. (9, s. 519, 520). 1914 ylnda Ufadaki durumu anlatrken yle yazyordu: Mslmanlar iinde sadece milliyeti rgtler vard. (9, s. 490). Daha sonra onun ilgin bir itirafna tank oluyoruz: Tatar ii kitleleri ve Tatar yoksullar devrime katlmamlar (9, s. 361). M. Sultan Galiyev Milli kurtulu sorununun onlar (Tatar kitleler-R. M.) iin daha anlalr, daha yakn ve daha ilgi ekici olduunu inkar etmiyor (9, s. 464).

1470

1918 ylnn balarnda Bolevikler Tatarlar iinde hi bir destek bulamadlar. Milli Harbi urann (Askeri Konsey) tarafnda Kazanda ve Ufada on binlerce Tatar asker bulunuyordu. Kk bir grup oluturan Tatar-Boleviklerin tarafnda ise geceleyin Harbi urann yelerini hapsetmek iin yetecek kadar bile Tatar askeri bulunmuyordu. M. Sultan Galiyev bu konuda yle yazyor: Biz, Rus Kzlordusunun en yakndaki askeri birliinden on kii ardk ve hapsetmek iin gittik urann liderlerinin hapsi kentin Tatarlarn yaad blgesinde isyana neden oldu. syan etmi Tatarlar silah deposuna (95. Mslman Alaynn) saldrarak tm mermileriyle birlikte 20 bin tfek ele geirdiler Bunun arkasndan oturduum daireye saldrdlar. Fakat daha nce tehlikeyi hissederek ailemi ehrin Ruslarn yaad blgesine tadm iin beni bulamadlar. (9, s. 496-497) Tm yukarda sylenenler, Tatar halknn sosyal adan Bolevik devrimine hazr olmadnn, bu devrimin byk lde Tatarlara Moskovadan ihra olunduunun ve yapay bir nitelik tadnn kantdr. Bununla birlikte M. Sultan Galiyev fikirlerin mantkllna olan ilgisine ramen, toplumsal olaylarn nedensellii konusundaki merakll ve gelimi adalet duygusuyla eline silah alarak Bolevikler tarafnda kendi halkna kar kyor. Bakn o, bunu nasl anlatyor: Tatar milleti Tatar milli devleti konusunu gndeme getirdiinde, ben o zaman Tatarlarn ar milliyeti abalarn kesinlikle reddettim. Zira devrimin karlar bunu gerektirmekteydi. Gerektiinde de, elime silah alarak kendi milletime kar ktm. (9, 462) 5. Bolevizimdeki Hayal Krkl ve Milliyetilik Saflarna Gei M. Sultan Galiyevin grlerinin bu ynde deimesindeki en nemli etken Tatarlarda ii snfnn neredeyse hi bulunmamas ve dier yandan da bir proleter diktatrln kurulmas gereklilii idi. Dolaysyla, bu durumda sadece Rus Bolevik Partisi sfatnda Rus ii snfnn diktatrll sz konusuydu. Bu gereklie uygun olarak Moskova Cumhuriyetlerin parti tekilatlarnda benzer kadro politikas yrtmekteydi. M. Sultan Galiyev Mays 1923te mevcut durumla ilgili Stalin ve Trotskiye ak ekilde yazyordu: Neden Kazandaki Rus iilerin neredeyse tamam Tatar, balangta da Tatar-Bakurd Cumhuriyetinin kurulmasna karyd? Tatar Cumhuriyeti kurulduktan sonra ise, neden bu iiler Kazanda tutuldu, Tatar Cumhuriyetinin kurulmasndan yana olan Tatar iiler ise oradan alnd, hem de nasl? Sadece alnmakla yetinmeyip, stelik srtna byk bir milleti damgas vurdunuz. (9, s. 451). Sonunda bu politikadan Tatar devrimcisi (M. Sultan Galiyev-A. A.) de nasibini ald. Moskovann byk devrimcileri onu, Mslman halklar iinde sosyalist devriminin gerekletirilmesinde kendi iradelerinin sradan bir uygulaycs gibi gryorlard. O, bunu hissediyor ve bu konuda yle yazyordu: Ben ezilen bir halkn oluydum. Evet. Ben devrimciydim, ancak kle bir devrimci Ben kendimi sadece Ekim Devrimi srasnda ve devrimin ilk yllarnda zgr hissettim Ancak bana sen klesin ve sana gvenmiyoruz dedikleri gnden beri (bu Ekim Devriminin nc ylndayd) tekrar kendimi kle gibi hissettim. (9, s. 446, 447).

1471

Bu olaylar giderek devrimci-teorisyeni komnizm mcadelesinde smrge halklar iin milli sorunun ncelikli olmas gerektii fikrine gtryor. Onun eserlerinde bunun kantlarn bulabiliriz. O yle yazyordu: rnein, insanln sosyal yaamnn yeniden oluturulmasnn, birincisi milli smrgecilik sorunu, ikincisi ise komnizmin gerekletirilmesi yntemlerine ilikin sorun gibi temel sorunlarna baktmzda gryoruz ki, (9, s. 526.) Komnizmin bu ekildeki fikir kurgusu ve alglanmas M. Sultan Galiyevin Tataristann sa komnistlerinin fikir lideri ve teorisyenine dnmesine neden oluyor. O bu konuda yle yazyor: Hangi sosyal-ekonomik ve politik olaylarn sac Tatar komnistleri grubunun oluumu, rgtlenmesi ve gelimesine yardm ettiini genel erevede sylemitim. Ksacas, saclar grubunun temel politik felsefesini Rusyadaki milli sorunun sosyalist devrimi erevesinde ve ona dayanarak radikal zmne kavuturulmas abas eklinde zetleyebiliriz. Saclar kendilerini milliyeti deil, sosyalist olarak grmektedirler. Bu temel kuraldr. Bizim yazl programmz yoktu Kurultayn (X. Sovyetler Kurultay-R. M.) Tatar delegelerinin benim dairemdeki grup toplantsnda bu programn hazrlanmasna balanlmas karalatrld Bu i bana havale edildi. (9, s. 561). M. Sultan Galiyevin grlerinin ve Tatar komnistleri arasnda oynad roln daha iyi anlalmas iin onun milli kltr konusunda Alimcan brahimov ve yandalaryla olan nl polemiine bakmamz gerekir. A. brahimovun yandalar Kltr dil belirler tezini ortaya atmlardr. Aratrmac R. S. Hakimov bu polemiin zn aadaki gibi vermitir: M. Sultan Galiyev dier bir tezle yant verdi: Kltr ekonomi belirler. Dil ise ekonomik altyapnn sadece bir stkurumudur. O buradan; eer milli kltre sahip olmak istiyor isen, mevcut sistemde milli ekonomiye ulamaya al. Bu ekonominin durumu, milletin hangi devlet sisteminde (burjuva-kapitalist veya Sovyet) gelitiine baklmakszn tm stkurumlaryla birlikte milli kltrn kendisinin durumunu belirlemektedir diye sonu karyor. (3). M. Sultan Galiyevin grlerinin evrimi kendisi tarafndan aadaki satrlarda daha kapsaml ve zet olarak ifade edilmitir: Burada belirtmek gerekiyor ki, devrimdeki milli sorunla, Ekim Devriminden sonra da karlatm. Ekim Devrimine ben bizzat milli deil, sosyal, snfsal dzeyde katldm. Bu sorunla yakndan temas etmeden nce ise kendimi niterci olarak gryordum ve lke zerkliinden daha ok, milli-kltrel zerklik taraftarydm. Ancak hayat bana aksini ispatlad. (9, c. 462-463). 6. M. Sultan Galiyevin Taktik Dncelerinde Trklk deas Trk halklarnn birlemesinin gerekliliine ilikin temel grlerini M. Sultan Galiyev, Asya ve Avrupann Trk Halklarnn Sosyo-Politik, Ekonomik ve Kltrel Geliiminin Temelleri isimli almasnda (1924-1925) ve Turan Cumhuriyetinin Oluturulmas Sorunu zerine isimli makalesinde (1929) ortaya koymutur.

1472

O, henz 1923 ylnda Pantrkizmi, smrge halklarn milli kurtulu harekatnn ideolojisi olarak gryor ve Kremlinin bu ideolojiye kar mcadelesini eletiriyordu. M. Sultan Galiyev yle yazyordu: Biz, smrge ve yar smrgelerin milli kurtulu harekatnn devrim asndan uluslararas aptaki nemini kabul ediyorduk. Ancak ayn zamanda Panislamizm, Pantrkizm, Panasyaclk ve benzerleriyle mcadelenin gerekliliini de sylyorduk. Bu, Avrupa proleterinin snf mcadelesinin desteklenmesi, ancak komnizmle mcadele edilmesi gerektiini sylemek anlamna geliyordu. (9, s. 449). Birincisi o, Trk halklarnn ve cumhuriyetlerinin birleme srecini doal bir sre olarak gryordu. Onun dncesine gre, SSCBnin Trk halklarnn birlemesinin tarihi kanlmazl, Trklerin yaadklar blgelerde kapitalizmin ortaya kmasnn sonucu olarak feodal-serflik dzeninin dalmasndan kaynaklanmaktadr. (9, s. 611). Yeni ortaya km Trk burjuvazisinin, bu sreci Sovyet hakimiyeti ve sosyalizmle mcadele iin kullanmaa kalkmasna ramen M. Sultan Galiyev bu noktada Pantrkizm hareketinin zn bir milliyeti-burjuva hareket olarak gryordu. O, bu birleme srecinin sosyalist devrim tarafndan Doudaki konumunun pekitirilmesi amacyla kullanlabileceini ngrmekteydi. (9, s. 611-612). kincisi, o, Trk halklarnn birlemesi gerekliliini onlarn kltrlerinin gelimesi asndan ve onlarn varolmas asndan da salam temele oturtuyordu. O, yle yazyordu: Ben kk etnik kltrlerin geni ve ok ynl gelimesi olanan reddediyor ve daha gl komu kabile ve halklarn kltr iinde asimile olacaklarna ilikin tahmin yrtyordum. Bu ortamda somut olarak Tatar, Bakurt, Kazak, zbek ve benzeri milli kltrler sz konusuydular. Ben, bu kltrlerin bir ortak bnyede toplanmamas ve birbirini karlkl olarak asimile etmemesi durumunda, bunlarn Batda (Tatarlar ve Bakurdlarn) Ruslar ve Douda inliler ile Hintliler tarafndan tedricen yutulmas srecinin kanlmaz olduunu kantladm. Buradan da, SSCB iinde Turan Federal Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin kurulmas ve devrimin baarszlkla sonulanmas durumunda bamsz bir devlet olarak Rusyadan ayrlmas gerektii sonucuna vardm. (9, s. 630). M. Sultan Galiyevin bu birletirme eilimleri, onun Tatar-Bakurd sorununa ilikin 1918 ylndaki grlerinde ortaya kmtr. rnein, o, devrimden nce Tatarlarn ve Bakurdlarn tek bir TatarBakurt milletini oluturduunu dnyordu (bkz. 10, s. 145). ncs, O, Trk Cumhuriyetlerinin birlemesini Hindistan ve in tarafndan SSCB iin oluabilecek tehditler asndan da zorunlu gryordu. O, uluslararas gerici glerin in ve Hindistandan Sovyet Devletine muhtemel ve beklenen saldrsna kar gl ve dayankl bir tampon devletin Ukraynayla eit haklara sahip, dorudan SSCBye dahil olan bir Trk Sovyet Cumhuriyetleri Federasyonunun oluturulmas gerektiini dnyordu (9, s. 612).

1473

Ancak Turan Cumhuriyetinin kurulmas M. Sultan Galiyev iin stratejik bir mesele veya tabir yerindeyse bir ama deildi. O, Turan Cumhuriyetini bir ara halka, Doudaki, daha sonra tm dnyadaki yangnn sosyalist devrimle sndrlebilecei bir ara olarak gryordu. Onun bu konudaki baz grleri unlardr: Trkistann bir Sovyet Devleti olarak kendi kaderini belirlemesi, Trkistann yerli halk emekilerinin geni katlmyla belli lde bamsz Sovyet Devletine dntrlmesi bizim gzmzde Douda glenmemizin, dolaysyla da Trkistann, balatm olduumuz uluslararas sosyal devrimin kapsamna sokulmasnn reel ve somut bir aracyd. (9, s. 457) Turan Cumhuriyeti bu ateli devrimci iin gelecekte kapitalizm dnyasnn Rusyaya muhtemel saldrsnn nlenmesi ve dnya devriminin sonraki aamada krklenmesi iin sadece bir taktik manevrayd. Turan Federasyonu onun iin, geici olarak olumu burjuva-kapitalist veya devrimin baarszlkla sonulanmas durumunda kara gmlekli monarist irtica ile mcadelenin yeni ve kendine zg arac olan Turanizm hareketinin ana hedefinin maskelenmesi amacyla, geici olarak yerli milletilik konumuna ekilme eklindeki bir taktik manevrayd. (9, 631). Burada, milli olan her eyi nihai amacn, yani sosyalist devrimin gerekletirilmesi yolunda sadece bir ara olarak gren samimi bir komnist karmza kmaktadr. Ancak, M. Sultan Galiyev sra d bir komnist lider ve esiz bir dnr idi. O, artk 1924 ylnda Kremlinin, Rus Bolevizmini ve SSCByi, Rusya mparatorluunu yeni biimde devam ettirmenin bir ideolojisi ve zgn bir mekanizmas olarak grdn anlamt. Bu yetenekli teorisyen kendi dahiyane nsezisiyle daha o zaman bu yeni mparatorluun ac bir sona mahkum olduunu haber vermitir: SSCBnin oluturulmasyla Panrusular fiilen tek ve blnmez Rusyay, yani Velikoruslarn dier halklar zerindeki hegemonyasn ihya etmeyi dnyorlard. Ancak daha bir yl gemeden tm halklar itiraz seslerini ykselttiler Trkistan ekonomik ve politik ynden zayflatmaya alan Moskova bugn Turan halklarn kk kabilelere paralamaktadr. Ancak iki yl gemez ki, Turann bu ayrlm paralar, birliin ihyasn ve daha gl, daha byk ve rgtlenmi bir devlette birlemeyi gndeme getirirler Biz, Rusyadaki son devrimin deneyiminden, hangi snf iktidara gelirse gelsin, onlardan hi birisinin bu lkenin eski bykln ve gcn bir daha geri getiremeyecei sonucuna vardk. Rusya okuluslu devlet ve Ruslarn devleti olarak kanlmaz bir ekilde dalmaya ve blnmeye doru gidiyor. kisinden birisi; ya o (Rusya) kendi milli bileenlerine paralanacak ve bir ka yeni bamsz devlet oluturacak, ya da Rusyada Ruslarn iktidar milletlerin kolektif iktidarna dnecek. Yani Rus halknn dier tm halkalar zerindeki hegemonyas sonuncularn Rus halk zerindeki diktatrlne dneceku anki SSCB eklinde tekrar ortaya km eski Rusya, uzun mrl deildir. O, geicidir. (9, s. 538). Doaldr ki, bu ortamda milliyetler sorununu SSCB iinde adil bir ekilde zmlemek M. Sultan Galiyev gibi yetenekli bir komnist lider iin bile pratikte imkanszd. Daha sonra bu konuyla uramak biroklar iin hatta tehlikeli olmaya balamt.

1474

7. Devrimcinin elikili ve Trajik Kaderi M. Sultan Galiyevin trajik kaderi sadece onun haksz ikencelere maruz braklmas ve nihayet 1940ta NKVD ( leri Halk Komiserlii) duvarlar arkasnda kuruna dizilmesi deil, ayn zamanda onun tm hayat yaad deiim dneminden doan ve onun ruhunu yaralayan elikilerle doluydu. Onun hayatndaki temel eliki zerinde duralm. Birinci eliki: Bu, okuduu Rus edebiyatndan etkilenerek Rus toplumuna (zellikle de onun yukar tabakasna) ilikin kendisinde oluan idealist dnceyle, Ekim Devriminden sonra karlat Rus yneticilerinin gerek ovenizmi arasndaki elikidir. Ailevi ve sosyal artlar gerei gelecek devrim teorisyeni, Tatar kltrnn deil, byk lde Rus kltrnn, Rus ve Bat edebiyatnn etki alannda eitildi. Bakn o, bu dnemi nasl anlatyor: Ben, nl Rus ve Avrupa yazarlarnn eserlerinden etkilenerek eitildim ve yetitim. Benim kalbim nsan sevgisiyle doludur. Onlarn eserleri bana ta ocukluumdan bu yana tm dnyay sevmeyi retmitir Benim iin Rus, Tatar, Fransz yoktu. Benim iin onlarn hepsi ayn idi. (9, s. 105). Bunun dnda, M Sultan Galiyev 1917 ylna kadar Rus toplumunun yksek tabakasndan olan kiilerle ve RSDPnin (Rusya Sosyal Demokrat i Partisi) st kademe yneticileriyle bizzat tanmamt. Dolaysyla da, onlarn gerek hayattaki ovenist grlerini anlayamazd. O, bu evreleri genelde Rus edebiyat araclyla tanmtr. Bilindii gibi, emperyalistler ve smrgeciler edebiyatta kendilerini ak eklide yamyam ve yabanc kltrleri mahveden tip olarak gstermeyi sevmezler. Onlarn edebiyatnda yamyamlar, byk corafyaclar ve bo topraklarn kaifleri, dier kltrleri mahvedenler ise Hristiyanlk dncesinin nurunu vahilere gtren kltr elileri olarak adlandrlmaktadrlar. M. Sultan Galiyevden farkl olarak, Tatar milletilerinin Yusuf Akura, Sadri Maksudi ve Ayaz shaki gibi liderleri Rusyadaki yksek evrelerin temsilcileri ile bizzat tanmlardrlar. Onlar, Rus toplumunun tepesinde duranlarn (beyaz veya kzl olmasna baklmakszn) Rus olmayan halklar konusunda ne dndklerini ok iyi biliyor ve bu yzden de Bolevikleri desteklemiyorlard. Onlar M. Sultan Galiyev gibi hayaller kurmuyorlard. nk onlar Rusyann iktidardaki evresini edebiyattan deil, gerek hayattan tanyorlard. M. Sultan Galiyev ise Ekim Devrimine kadar milli sorunla yakndan ilgilenmemitir. (9, s. 462) Moskova Bolevizminin tamamen Rus ovenizmine bulamas (zellikle 1920 ylndan sonra), Rus edebiyatndan esinlenmi ve Leninle onun yandalarn idealletiren M. Sultan Galiyev gibi bir Tatar Boleviki iin byk bir darbeydi. Biz burada, ocukluunda ve genliinde Rus kltrel asimilasyonun kurban olan, Rus Boleviklerine hizmet ettii iin nceleri halk tarafndan reddedilen, daha sonra ise sonuna kadar asimile olmad, bir Rusa dnmedii ve smrge halklar iin dnya devriminde zel bir rol talep

1475

ettii iin bu Bolevikler tarafndan kuruna dizilen bir marjinalin trajedisinin ok ak bir rneini grmekteyiz. kinci eliki: Bu, devrimdeki kendi rolne ilikin grleriyle devrimdeki gerek rol arasndaki elikidir. Aka sylememiz gerekir ki, M. Sultan Galiyev (ou zaman yetenekli insanlarda oluu gibi) ar baar tutkusu ve hatta belli lde hrsla dolu biriydi. Buradan onun iki; balangta kendisine Tatarlar iinde yeterince nl birisi olarak deer vermedikleri iin milliyetilere, daha sonra ise onun Tatar milleti rgtlerinin mahvedilmesindeki rolne nem vermedii iin Lenine ksknl ortaya kmaktadr. Gerekten, olaylarn inanlmaz bir hzla gelitii 1917 ylnda M. Sultan Galiyev nce Milli urann almalarna Sekreter sfatyla katlyordu. Daha sonra o, Sosyalist Bolevik Komitesini ziyaret etmeye balyor. Burada o, Milli Meclisten devrim kart olmayan bir kurum gibi bahsediyor ve Tatarlarla Bolevikleri birletirmee gayret ediyor. Ancak daha sonra Tatar gazetelerinden birisi onu, Bolevikler lehine casuslukla suladnda kesin olarak Boleviklerin saflarna geiyor. (9, 109). Onun, basit bir Milli ura Sekreterlii grevinden daha fazlasn hak ettii kanaatinde olduu iin Boleviklere uramaa balad dnlmektedir. O, Tatar halknn hayatndaki rolnn ve neminin milliyetilerce kmsendiini dnyordu. Bu, onun aadaki satrlarndan da grlmektedir: Fakat ben devaml olarak ayn yerde yayorum. Ancak benim yaktm ate farkl lkelere uumakta, uuurken de kk paralara blnmekte, bu yzden de grlememektedir. Onun iin de ben, acmasz bir Bolevik olduktan sonra tannmaya baladm. Ama beni tandklarn sanmayn (9, s. 105-106). Burada yaktm ate ifadesi onun deiik yllarda ve Rusyann deiik ehirlerinde kan Tatar gazetelerindeki ok sayda makalelerini kastetmektedir. Yukarda sylenen rneklerde M. Sultan Galiyev iin Tatarlar iinde nl olmann byk nem tad hissedilmektedir. 27 Austos 1919 tarihli V. . Lenine randevu ricas ile ilgili mektubunda M. Sultan Galiyev, kendisinin Devrim iin en byk hizmetini, yani Tatar halknn tm milli rgtlerinin mahvedilmesini Lenine hatrlatyor. Mektup u satrlarla bitiyor: Mslman milliyetiler (Zeki Velid, Barakatulla, Musa Bigiyev ve dierleri) Size kolayca ulaabildikleri halde, Mollanur Vahitovun lmnden sonra Rusya Mslmanlarnn devrimci hareket liderlerinin tarafnzdan kabul edilmemesi bana ve birlikte altm komnist Tatar arkadalarma byk bir znt veriyor. Bu mektubumdan sonra beni kabul edeceinizi ve dinleyeceinizi umuyorum. Benim buna Zeki Velid, M. Bigiyev ve dierlerinden daha ok hakkm vardr. En azndan ona gre ki, Siz beni daha bir kez de olsa kabul etmemisiniz. Beni ilk ve son kez olarak kabul edin. Ben Sizi bir daha rahatsz etmem. (9, s. 127). phesiz ki, Moskova Boleviklerinin st kademesinde onun gerek rol, zannettiinden ok daha nemsiz idi. Onlar iin Galiyev ilenmi bir hammadde idi. O artk kendi iini yapmt, o artk

1476

kimseye gerekmiyordu. Devrim kariyerindeki ilk srayn M. Sultan Galiyev Rus sngleri ile gerekletirmiti ve bunu her kes biliyordu. O, Tatar halknn ounluunun mantalitesini yanstmyordu. O, Kremlin iin, M. Sultan Galiyevin kendi ifadesiyle kle devrimci idi. Mektubun yazl biimi de kle zihniyetli ve aalaycdr. Zeki Velidi ve Musa Bigiyev ise kendi halklarnn gerek mantalitesini yansttklar iin Lenin onlarla grmt. Onlarn arkasnda Rus sngleri deil, Bakurd alay vard. 1923 ylnn Maysnda Stalin ve Trotskiye yazd dier bir mektubunda Sultan Galiyev kendi hayatna ilikin dier bilgilerin yan sra ortaya att konu asndan ok nem tayan bir olay da hatrlatyor. Yazar bir daha parti ynetiminin, onun roln ve nemini, devrime olan sonsuz sadakatini kmsediini youn bir ekilde gndeme getiriyordu. Sadakatinin kant olarak o, kendi faaliyetindeki u kesiti rnek gsteriyor: Polonya sava baladnda ben Polonya cephesine Belebedeki mstakil Tatar tugaynn gnderilmesini nermitim. Eer ben milliyeti olsaydm, bunu yapmazdm. Ben bu neriyi Polonya sava ilan olunduu dnemde Moskova Sovyetinin ak toplantsnda ortaya atmtm (Yolda Kamenev ve yolda Trotskinin bunu hatrlamalar gerekir). (9, 463). imdi o dnemdeki ortam gzlerinizde canlandrmaya aln. 20li yllardr ve Sava devam etmektedir. Bolevikler Varovaya ani bir saldr yaparak Polonyay bir anda kzllatrmay kararlatrmlar. Bu dneme kadar yz binlerce olmasa bile, onlarca Kzlordunun Tatar askerleri Kolaka, Denikine, Vrangele kar savalarda ve Orta Asyadaki operasyonlarda yaamn kaybetmitir. nsann, yeter, ac kaderinden bu kadar dem vurduun halkna biraz da ac, hi olmazsa burada otur ve sus diyesi geliyor. Hayr, bu adam kyor ve lkenin st ynetimine iyi gzkmek iin Tatar tugayn bu kym makinesine atyor (tabii ki, gr alklar eliinde). Bu somut olayda M. Sultan Galiyev sadece kendi roln ykseltmeye ve Moskovaya olan sadakatini gstermee almam, stelik bunu Tatar askerlerinin kan pahasna yapmtr. Bu olayn nda ben, onun ezilen Mslman proleterine olan sevgisi beyanndaki samimiliinden kuku duymaktaym. Bazen onun kendi iindeki devrimi deil, devrimin iinde kendisini sevdii izlenimi olumaktadr. Her bir ahsiyetin faaliyetini analiz ederken, onun teorik ema ve dnceleriyle birlikte davranlarn da, somut politik admlarn da aratrmak gerekmektedir. yle ki, insan gerekte szlerine gre deil, daha ok yaptklarna gre deerlendirilebilir. nc eliki: Bu, M. Sultan Galiyevin dnya sosyalist devriminin zaferi ideali ile onun stratejisi ve bu idealin dalmasnda etkili olan taktikleri ne srmeye zorlayan gerek yaam arasndaki en nemli elikidir.

1477

Zira, onun milli Mslman devletlerinin kurulmasna ilikin tm taktik nerileri, ayrca Turan dncesi, gelecekte bu sosyalizm merkezlerinin btn Douda devrim ateini krkleyecei, daha sonra ise smrge halklarn proleterlerinin diktatrlnn smrgecileri yenerek dnya devrimini gerekletirecei konusundaki varsaymna dayanmaktayd. Ancak daha sonraki deneyimin de gsterdii gibi, smrge halklar ve onlarn milli elit zmresi bamszlk elde ettikten sonra dnya devrimini gerekletirmeye almamaktadrlar. Onlar kendi devletlerini ve kendi iktidarlarn glendirmeye ve bu iktidar kimse ile paylamamaya almaktadrlar. Yani doal olarak M. Sultan Galiyevin taktii halklar bamszla gtryor, fakat onun stratejisine (dnya sosyalist devrimi) bu halklarn hi ihtiyac yoktu. Onun temel elikisi de buydu. Yukarda bahsettiim eliki zerinde dnmeye beni, nl Tatar tarihisi B. F. Sultanbekovun bir makalesi itmitir. Bu makalesinde yazar, M. Sultan Galiyevin trajedisine kendi yorumunu getiriyor: O, ( Sava-R. M.) dncenin ikiye ayrlmasna gtren bir trajediydi. M. Sultan Galiyev de bu dram yaamtr. Dnya devrimi ideallerine ve Lenine olan samimi ball politik yaamdaki deneyimiyle elikiye dmektedir. (11). Blmn sonunda unu belirtmek gerekir ki, M. Sultan Galiyevin kaderinde ba gstermi tm atmalarda, halk ve Moskova ynetimi vs. konusundaki tutumunda iki ana sorun: sosyal ve milli olann bir araya getirilmesi ve siyasi ahlak sorunu ne kmaktadr. Bu blmde sunulan bilgiler, ocukluunda Rus edebiyat ile eitilmi M. Sultan Galiyevin yaamnn balang dneminde kesinlikle sosyal yne arlk verdiini ak ekilde gstermektedir. Ancak daha sonra ezilen bir halkn temsilcisi olarak ona bir kle gibi haddini bildiriyorlar. Bunun sonucunda o, kendisi gibi klelerin yalnz bir millet halinde birleerek hr olabileceklerini anlamaya, yani milli yne arlk vermeye balyor. Siyasi ahlak sorunundan bahsederken, herhangi bir politik gle bir araya gelmeden nce onun aklamalarndaki ve programlarndaki konjonktrel ve gnbirlik motifleri (daha ak sylersek, yalanlar) asl hedeflerden ayrabilmenin gerektii sonucu akla geliyor. Ancak iin znn belirlenmesi iin pratikte denenmesi gerekir ki, bu da belli bir zaman gerektirir. Politikaclar ou defa zaman skkl ile kar karyadr. M. Sultan Galiyevin analiz yapmak iin zaman yoktu ve henz ok genti. Devrim ve onun yalanc ve ikiyzl liderleri ise (Lenin, Stalin) burada ve hemen karar vermeyi talep ediyorlard. Sonu ovenist Boleviklerle, Milliyeti Komnistler arasndaki farkl konuda gr ayrl bulunmaktayd.

1478

Birinci gr ayrl; Lenin ve Trotski dnya devrimine Rusyadaki sosyalist devriminin baarsnn ve Avrupann teknolojik yardmyla retim glerinin artrlmasnn temel art gibi baktklar halde, Sultan Galiyevin dnya devrimi srecinin baarlarn milli politikaya dayandrdna ilikindir. (3) kinci gr ayrl; dnya devriminin baarszlkla sonulanmasndan sonra Moskova Boleviklerinin komnizmi, Rus proleterinin hegemonyasnda olmak kaydyla Rusyada, daha sonra SSCBde kurma kararna ilikindir. Aslnda onlar Rus Sovyet mparatorluunu kurma eylemindeydiler. Milliyeti-komnistler ise federasyon eklinde ve eit haklara dayanan bir birlik kurmak istiyorlard. nc gr ayrl, Moskova Bolevizminin dnce temelinde kurtarclk unsurunun bulunduuna ilikindir. Yani Ruslar kendilerini sosyalizmi dier halklara gtrecek bir halk, Rus sosyalizmini ise tm dnyada sosyalizmin kurulmasnn rnei gibi grmekteydiler. Bylece, Rus kltr ve mantalitesi tm dnyaya yaylmalyd. Milliyeti komnistler ise byle bir koruyuculuun aleyhineydiler. Milliyeti komnistler iinden kendi milletinin kaderine kaytsz olmayan ok sayda devrimci lider kmtr. Bunlarn arasnda en nls Mirsaid Sultan Galiyev olmutur. Onun devrim analizleri ve teorik almalar ok ynl ve evrensel nitelik tayordu. O, almalarnda bir ok tarihi olaylar (rnein, SSCBnin dalmas ve bamsz Trk devletlerinin kurulmas) nceden sezmi ve gelecee ynelik dncelerini salam temellere oturtmutu. Onun Doudaki devrime ilikin bir ok teorik dnceleri (rnein, devrimin Douda ilk aamada bir milli demokratik devrim olarak ortaya kmas, daha sonra ise smrge halklarn birleerek smrgecilerin iktidarn devirmesi gerektii dncesi) uluslararas dzeyde kabul grm ve XX. yzyln ortalarnda Asya ve Afrikadaki milli kurtulu hareketleri liderlerinin byk ounluu tarafndan kullanlmtr. Fakat 1929 ylndan sonra milliyetilik dncesini komnist ideoloji erevesinde bile gelitirmek imkanszd. Milliyetilik konusundaki son liberalizm belirtileri bu ideolojiden elik bir sprge ile sprlp atlmt. Milliyetilik dncesinin yerini Ruslatrmann bir arac olan enternasyonalizm almtr. Bu ortamda milliyetilik konusunu aratrmaya devam edenleri ise, mahvedilmeye mahkum olan halk dman kaderi bekliyordu. 1 2 Validi (Tagan) Zaki. Vospominaniya., M., 1997. Sultanbekov B. F., Harisova L. A., Galyamova A.G. storiya Tataristana, XX vek 1917-

1995 god. Kazan, 1998.

1479

3 4 5 6 7 8 9

Hakimov R.S., Politik s planetarnm mleniem / Komsomolets Tatar, 1990.8 i 22 iyulya. Berdyaev N.A., stoki i smsl russkogo kommunizma. M., 1990 Berdyaev N.A., Smsl istorii, M. 1990 Rozaberg, Alfred, Mif XX veka, Tallin, 1998. Gilyazov skander, Na drugoy storone, Kazan, 1998 Gubaydullin G., Milletcilikning begzi esaslar. Sultan-Galiev Mirsaid, zbranne trudi (Sostavileli: Gizatullin .G. arafutdinov D.R.),

Kazan, 1998. 10 11 Tatar Tarihi Tatarca Yazlr, dele, 1997, No 1. Sultanbekov B.F., Most erez kotory m vse perehodim/Republika Tatarstan, 1993, 17

Aprelya, no 74-75 (22289-22290).

1480

Orta Asya'da 1924 Snr Dzenlemeleri: Modern Snr likilerinin Tarihi Boyutlar / Prof. Dr. Gregory Gleason [s.854-861]
New Mexco niversitesi Uluslararas likiler Blm / A.B.D. Giri Ulusal birleme, kltrel bir topluluun snrlarn ekillendirdii, ulusal emeller oluturup bunlar gerekletirmek iin aralar edindii bir sretir. Tipik tarihsel geliim ierisinde ulusal birleme sreci, insanlardan ulusa ve oradan da devlete doru bir seyir izler. Bu sralama takip edilirse, devlet kurumlar halkn toplam tercihleri ile st dzeyde uyum salar ve bu nedenle yksek dzeyde siyasal meruiyete sahip olur. Fakat Orta Asya devletleri, ulusal birleme srecinin bu rnek modelini takip etmediler. Modern Orta Asya devleti, Marksist-Leninist ideoloji ve Sovyet ynetiminin tarihsel rndr. Bu makale, Orta Asyann siyasi-idari snrlarnn tarihini, bu snrlarn gncel siyasi nemi asndan anlatr. 1990 yaznda Alma-Atada yaplan ve kendisinden ok bahsedilen zirve toplantsnn hemen sonrasnda, be Orta Asya cumhuriyetinin cumhurbakanlar allmn dnda ve olduka aydnlatc bir resmi bildiri yaynlad. Bu belgenin ilk satrlar, Orta Asya halklarnn ok byk ve gl birliini vmekteydi. Bildiri, sitayle, Orta Asya cumhuriyetlerinin corafyalar, birbiri ile alakal ekonomileri ve ortak deerlerinin yakn aile ilikisi, gelenekleri ve dier kltrel detleri vastasyla birbirlerine kenetlenmi olduklar grn belirtti. Fakat bildiri, Orta Asya devletlerinin karlar ve gemilerinin ortaklnn altn izmekle birlikte, Orta Asya cumhuriyetlerinin mevcut snrlarnn dokunulamaz ve dier cumhuriyetlerin rzas olmakszn kimsenin arzusu ile deitirilemez olduunu da resmiyetin dna karak ekledi.1 Bu grnte birbiri ile uyumayan iki ifade arasndaki tezat, Orta Asyann gnmzdeki en nemli sorununa ilikin tam bir rahatlama salayacak biimde formlletirilmitir.2 Bir taraftan Orta Asya cumhuriyetlerinin liderleri, Orta Asyann temel kltrel birliini tanmaya hazr ve hatta istekli idiler. Dier taraftan liderlerden hibiri, Sovyet dneminde kabul edilen siyasi-idari snrlarn, Orta Asya halklar arasndaki blnmeleri kuvvetlendirici bir etkiye sahip olduunu prensipte bile olsa kabullenmeye hazr deildi. Orta Asyann Trk halklarnn biz bir btnz ve biz farkl halklarz ynleri arasndaki tezat, Orta Asyann gelecei hakknda iki nemli soruyu ortaya atar. Hangi siyasi kurumlar Orta Asya halklarnn gerek karlarn temsil eder? Hangi siyasi ya da fikirleri ekillendiren yaplara Orta Asyann Trk halklar asl ykmllklerini, ballklarn ve sadakatlerini borludurlar? Bu sorular 1991de Sovyetler Birlii daldnda siyasi gndemin banda yer alyordu. On yl sonra, temelde Sovyet dneminin siyasi-idari blnmelerini olduu gibi korumu olan blge hkmetleri bu sorularla yeniden ilgilenmeye altklar zaman -dier bir deyile, ayrlk, kaybettikleri topraklar geri almak isteyen, Pantrkist, Panislamist hareketlerin ynelttii meydan okumaya kar koyarken- bu sorular siyasi gndemin banda yer almaya devam etti.3 Orta Asyal

1481

devrimciler, amalarnn Sovyet dneminin gayrimeru kalntlar olarak deerlendirdikleri Orta Asya hkmetlerinin tamamn ortadan kaldrmak ve yerine Orta Asyann tamamnda yaayan mslmanlar birletirecek bir slami Halifelik kurmak olduunu belirtirler.4 Sz konusu olan, Orta Asyann slam hilali boyunca -batda eenistandan douda Sincana kadar uzanan alanda- kalpleri ve zihinleri kazanma ekimesidir.5 Risk edilen karlar byktr. Orta Asya 21. yzyln balca ticaret yollar zerinde yer alan bir kavaktr. Blge petrol ve maden kaynaklar asndan zengindir. Orta Asya ayn zamanda, 21. yzyln en acil devlet politikas sorunlarndan birinin -Afganistan Sorunu- zmnde anahtar blge olabilir. Afganistandan uyuturucu maddeler ve terrist ideolojilerin ihracndan kayg duymalar nedeniyle, Orta Asyadaki siyasi dinamikler, Orta Dou ve Krfez blgesinin gleri yannda Asyann, Avrupann ve Kuzey Amerikann byk glerinin de ilgisini ekmitir.6 nmzdeki on yllarda Orta Asya, Rusyann de getii ve in ile Hindistann ilerledii bir dnemde ykselen ve den Byk Gler tarafndan ynlendirilen corafi deiimin dayanak noktas olabilecek bir blgedir.7 Orta Asyada siyasi kimlikler ile siyasi yaplar arasndaki iliki meselesinin nemli tarihsel boyutlar vardr. Ulusal Birleme ve Orta Asya En azndan Fransz Devriminden bu yana, Bat Avrupa lkelerinde halkn ballklarn ynelttikleri asl yer ulus olmutur. Uluslar doal topluluklar olabilir, fakat her zaman ulus biiminde var olmamlardr.8 Uluslar normalde, ulusal birleme olarak adlandrlabilecek bir dizi aamadan geerek ortaya karlar. Bu, kltrel bir topluluun snrlarn ekillendirdii, amalarn gelitirdii ve bunlara gre hareket ettii ve bu amalar gerekletirmek iin aralar edindii bir sretir. Ulusal birleme, kltrel bir topluluu ulusa -dier bir ifadeyle ulus-devlet biiminde kendini yneten veya ynetmeyi arzu eden bir siyasal toplulua- dntren bir sretir. Ulusal birleme her ne kadar d kuvvetler tarafndan nerede ise her zaman hzlandrlmsa da, temelde i kuvvetlerin bir sonucu olarak ortaya kar. Tipik tarihsel geliim ierisinde ulusal btnleme sreci bir halktan bir ulusa, oradan da bir devlete biiminde ifade edilebilecek bir seyir izler. Bu sra takip edilirse, devlet kurumlar halkn toplam tercihleri ile st dzeyde uyum salar ve bu nedenle yksek dzeyde siyasal meruiyete sahip olur. Milliyetilik, halk tercihlerinin ulus aamasndan devlet aamasna gei lehine harekete geirilmesidir. Milliyetilik, dnyada devletleri balca ideolojik merulatrc ve gayrimerulatrc olmas nedeniyle kesinlikle nemlidir.9 Bir devleti merulatrmann dier yollar da mevcuttur, fakat hibiri ulusal duyarllk kadar yaygn ve dayankl grnmemektedir. Orta Asya devletleri, ulusal birleme srecinin rnek modelini takip etmediler. Modern Orta Asyada devletlerin yaps ve snrlarn izilmesi, bu snrlarn dardan belirlenmi ve kabul ettirilmi olmalar bakmndan Afrika, Asya ve Orta Dou devletlerinin ou ile benzerlik arz eder. Bununla birlikte, Orta Asya ve belirtilen dier blgeler arasnda nemli biim farkllklar mevcuttur. Smrge dnyann ounda smrgeci siyasi otoritenin kurulmas ve srdrlmesi, lkesel snrlarn izilmesine neden olmutu. Fakat, bu snrlarn etnografik snrlarla uyumlu olacak biimde yaplandrlmas iin hibir zorlayc neden yoktu. Smrgeci patronlarn, bundan kanmalar iin

1482

gerekten ok sayda pratik nedenleri vard. Ulusal birlemenin tarihsel seyri bak asndan ise bu snr belirlemeleri tamamen yapayd. Orta Asyadaki durum znde farkllk gsterir, nk burada lkesel snrlar sadece yapay olmakla kalmayp, geici snrlar olmalar niyetiyle izilmilerdi. Sovyet Devletinin ba mimar Vladimir Lenin, yukarda sunulan ulusal birleme sreci tarifini belki de kabul edebilirdi. Yine de ona iki gr ekleyebilirdi: a) Ulusal birleme ekonomik ilikilerin bir sonucudur, b) Sosyalizme doru gidi dneminde uluslar, halkn ballnn oda olmaktan kacaklardr. Lenin uluslarn, gelimenin kapitalist aamasna zg sosyal yaplar olduu grndeydi. Sosyalizmin gelimesi ile birlikte snfn neminin, uluslarn yerini alacan dnd. Dier taraftan Lenin milliyetiliin genel kabul grd ve gl olduu, dolaysyla nemli olduunu da anlamt. Lenin, tamamen pratik bir dn olarak, ulusal gruplara otonomi, kendi kendilerini ynetme ve ulusal devlet olma izninin verilmesi fikrini kabul etti. Leninin genel plan, Sovyet ynetim sistemi iinde federal haklar vermek suretiyle uluslar tanmakt.10 Fakat, sosyalizmin gelimesi ile birlikte, ulusun kendi kendini ynetmesi isteinin zayflayaca biiminde ak bir istisna mevcuttu. Fakat, Bolevikler dikkatlerini Orta Asyaya evirdikleri zaman, Leninci milliyetilik teorisinin oradaki duruma pek uymadn grdler. Uluslarn kendilerinin orada var olmadn anladlar.11 Toplumsal yap, uluslar, snflar, krallklar ve cumhuriyetler eklinde deil; kabileler, oymaklar, emirler ve feodal beylikler eklinde rgtlenmiti. Bu nedenle Lenin ulusal birleme srecinin mantnn deitirilmesi gerektiini dnd. Lenin, sosyalist Rusyann Avrupal blgelerinde hakim olacan varsayd halk-ulus-devlet-proleterya sralamasn, Orta Asyann artlarna uygun olmas iin tersine evirdi. Onun yerine, devlet-millet-proleterya eklinde bir sralama nerdi. Eer ulusal bilin olumamsa, plan icab kurulmu devletler onu oluturabilirdi.12 Bu plan icab kurulmu devletler milliyetilii ve ulusal btnlemeyi tevik edebilir ve daha sonra, gerek sosyalizmin ortaya k ve proleter ii snfnn gelimesiyle birlikte bu devletlerin varlklar, proleterya diktatrlnn enternasyonel hale getirici gc altnda son bulabilirdi. Bu nedenle Bolevikler, zaman gelince ortadan kaldrmak niyetiyle Orta Asyada uluslar oluturma iini zerlerine aldlar. Baz ynlerden, Orta Asyada tannan devletler yapay varlklard; geri kalm blgelerin ekonomik ve siyasi geliimi iin gelitirilen Sovyet Marksist teorinin rnleriydi.13 1924 ylnda gerekleen Orta Asyann yeniden idari blmlere ayrlmas (razmezhevanie) giriiminin mant bu idi. Bu dn tarz Orta Asyann u anda be Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine blnm olmasn aklar.14 Bu cumhuriyetler drt gney kuak devleti -Krgzistan, Tacikistan, Trkmenistan ve zbekistan- ile birlikte Kazakistann baz blgelerini iermiti.15 Tablo 1: Orta Asya Cumhuriyetleri (Ocak 1989) Alan Kurulu(*)

Nfus

1483

(1000)

(1000 km2) Tarihi 447 Ekim 1924 2.717 Aralk 1936

zbekistan 19.906 Kazakistan 16.538

Krgzistan 4.291 198 Ekim 1924 Tacikistan 5.112 143 Ekim 1924 Trkmenistan 3.534 488 Ekim 1924

* Bunlar, Orta Asya cumhuriyetlerinin Sovyetler Birliine resmi giri tarihleridir. Bununla birlikte, bu birimlerin biimi ve statleri zamanla nemli lde deiti. Tacikistan ve Krgzistan balangta otonom cumhuriyet statsnde idiler. Kaynak: Narodnoe Khoziaistvo SSSR v 1985, s. 12-17. 1989 nfus rakamlar Truddan (30

Nisan 1989) alnmtr. Yeniden blmlere ayrma, tercihler ve sadakatlerin kolaylkla deitirilebileceini ifade eden basit bir nerme zerine kurulmutu. Eer parti, devletin ncs olmak sfatyla, doru bir forml bulabilirse, halkn ballk duygular Boleviklerin programna destek salamak amacna uygun biimde ekillendirilebilir ve ynlendirilebilirdi. Seksen yl sonrasnda, imdi u soruyu sormak nemlidir: Leninci program, siyasi ballklar oluturma hedefine ulaabilmi midir? Orta Asyada ulustesi proleter bilincin ortaya ktn syleyen bir iddiay destekleyecek hibir delilin olmad yeterince aktr. Fakat, Leninin ara zm -plan icab kurulmu ulus devletlere ballklarn gelitirilmesi- hakknda ne sylenebilir? Bu devletlere halkn ball sorununa cevap bulurken, mteveffa Profesr Alexandre Bennigsen, Orta Asyada belirgin sadakat katman bulunduu hipotezini gelitirdi. Bunlardan biri geleneksel kabile veya oymaa ballkla, dieri Orta Asyann ada devletlerine ve sonuncusu da geni kapsaml Trkistann birlii dncesine sadakati ieriyordu. Bennigsen ilk tr balln gl, ikincisinin zayf ve ncsnn gl ve gelimekte olduu grn ileri srd. Perestroyka ortamnda, SSCBden ayrlma ihtimalinin glenmesi ve gnmzde be Orta Asya cumhuriyetinin snrlarnn merutiyetinin sorgulanmas ile birlikte, Beningsenin varsaym bugn 20 yl nce ilk ifade edildii zamandan ok daha fazla nemlidir.16 1924te Orta Asya Topraklarnn Yeniden Blmlere Ayrlmas

Orta Asya, medeniyetin kadim beiidir. Bilim, sanat, kltr ve ticaret, yabanc istilalarn ykc etkisini ve acmasz despotluklar takip eden dnemlerde asrlar boyunca gelimiti. Dou ve Bat arasndaki ticaret yollar, Orta Asyann vahalarnda zenginlii artran ticaretin temelini salad. Yksek blgelerin geni otlaklar byk gebe uygarln besledi. Bunun gibi byk vaha ve

1484

nehirlerin etrafndaki alanlar, sulu tarmn ve yerleik toplumlarn gelimesini destekledi. Orta Asyann vaha ve nehir blgesi toplumlar, geleneksel tarm alanlarnn zn oluturmann yannda, yerel siyasi snrlar da belirlediler. 19. yzyln sonlar ve 20. yzyln banda Orta Asya, her biri vaha ve nehir boyu tarm ile zdelemi byk hanla blnmt: Hokand, Hive ve Buhara. Bu zamana kadar, Orta Asyada pek Yolu ile birlikte gelen zenginliin altn a oktan geride kalmt. Bu zenginlikle birlikte yok olan dier bir unsur da, merhametli despotlarn aydn ynetiminin var olduu mitolojik ad. Emirlerin ynetim tarz aydn olmaktan uzakt; onlar mutlak g sahibi, dar grl despotlard. Asyann merkezinde blgesel nfuz iin ngiliz mparatorluu ile rekabet halinde olan arlk hkmetinin nfuzu Orta Asyaya doru geniledike, bu blgenin vaha toplumlarnn snrlar arlk hkmetinin nfuzunun tehdidi altnda kald. Tablo 2: Orta Asyann Siyasi-dari Birimleri (Aralk 1924) Nfus zbek SSC Tacik OSSC Trkmen SSC Kazak OSSC Orta Asya Nfusuna Oran (%)

4.038.011 %49 730.493 855.114 %9 %10

1.485.538 %18 298.212 714.648 %4 %9

Karakalpak OSSOb Karakrgz OSSOb Kaynak:

.. Kryltsov, O Printsipakh Ekonomicheskogo Razmezhevaniia Sredneaziatslikh

Respublik, Narodnoe Khoziastvo Srednei Azii, Nos. 9 (1926), s. 136. Orta Asyada siyasetin d evresi, emirlik memurlar Mslmandr ve Rus gmenler arasndaki etkileim tarafndan ekillendirildi. Boleviklerin St. Petersburg ve Moskovada iktidar ele geirmesi ile birlikte, Orta Asya siyaseti karmak bir biimde yap deitirdi. lk defa iktidar ele geirme giriiminde bulunan kyller veya aydnlar deil, Rus gmenlerdi. Ne yapacan arm ve birbirine dman gruplarn kendi aralarnda savamalar, Avrupann merkezi blgesinde hakim olan Boleviklere, ehirli proleter kesimin devrimine ilikin doktrinleri Orta Asyann geri kalm kyllerine uyarlamak iin bir strateji tasarlama frsat verdi. Lenin, feodal Dounun yapsal deiimi iin ideolojik bir plan gelitirdi ve yerel Mslman aydnlardan gen ve mevcut ynetime ball azalm olanlar arasnda mttefikler arad. Leninin verdii balca dn, devrimci sosyalist otonomi, bamszlk ve kendi kendini ynetme szyd.

1485

Leninin uluslarn kendi kendini ynetmesi plan, feodalizmden dorudan sosyalizme geiin imkanszl hakkndaki rahatsz edici ideolojik sorunlar zd ya da en azndan bu tr sorunlar ortadan kaldrd. Fakat, ideolojik sorunlar halledilmi olmasna ramen, uygulamada karlalan sorunlar deimeden kald. Orta Asyann bamsz devlet ya da devletlerinin bykl ve ynetim yaps nasl olmalyd? Bir ksm ihtimaller kendiliinden ortaya kt. Bunlardan biri, emirliklerin liderlerini sz dinler emanetilerle deitirmek, fakat mevcut toprak blnmelerini aynen brakmakt. kinci bir ihtimal, Orta Asyann etnografik yapsna uygun siyasi yaplar oluturmakt. nc bir ihtimal Orta Asyann tamamn tek bir Trkistan ulusu olarak birletirmekti. Bolevikler ilk ihtimali hemen reddetti. Mevcut lke snrlarnn aynen kalmas, bir nceki siyasi rejimin devamll anlamna gelebilirdi. Mevcut devlet sistemini ykmaya niyetlenmi Bolevikler, eski ayrcalkl gruplarn siyasi yaplar ele geirmelerini nlemek iin lkenin toprak yapsnn deitirilmesi gerektiini ileri srdler. Etnografik blnmelere uygun siyasi yaplar oluturmak biiminde ifade edilen ikinci ihtimal, uygulamada sorunlara yol at. Gerek anlamda etnografik yapya uygunluu belirlemek zordu. Kimlerin Orta Asyann meru uluslar olduuna kim karar verecekti? Uluslar belirleyen zellik, dil, din ya da etnik zelliklerden hangisi olacakt?17 nc ihtimal -blgenin tamamn tek bir Trkistan ulusu olarak birletirmek- Leninin sosyalizme gei planna en uygun seenek olarak grnd. Birlemi bir Trkistan milleti oluturma fikri, gerekten balangta Trkistan Otonom Sovyet Cumhuriyetinin ilan ile benimsenmi bir fikirdi.18 Bolevik Devrimi ile 1924 arasndaki dnemde, Orta Asya halklarna tek bir ulus -Trkistan ulusu- gzyle bakld. Fakat Moskovadaki yetkililer, Trkistan milliyetiliinin Leninci plann tahayyl ettiinden daha becerikli kmas karsnda giderek artan lde endielendiler. Sultan Galiyev, Turar Riskulov, Mustafa okay ve Enver Paa gibi Trki ulusal birliin savunucularnn kitleler iin ekicilii, Moskovadaki liderleri, nihayetinde kontrol altnda tutulmas g olabilecek bir milliyeti duyarllk eidi ile mcadele ettiklerine ikna etti. Moskova ilk nce, Bakr ve Tatar milliyetilerinin birleme hareketlerini datmak iin harekete geti. Bolevikler giderek younlaan bir biimde, daha kk ulusal birimler kurarak, Pantrk duyarllklarn oluumunu nleme kkn deerlendirmeye baladlar. Y. Rudzutak, bak asndaki bu deimeyi u szler ile aklad: Bir Trkistan Cumhuriyeti kurulmas grne katlmyorum. Zaten, tek bir Trk halk mevcut deildir; Trkmenler, Kazaklar, Krgzlar ve zbekler vardr.19 Rudzutakn deerlendirmesine katlan Lenin, milliyetilerden oluan sosyalizme dman bir koalisyonun ortaya kmasn nlemek amacyla Trk ulusunu daha kk paralara blme iine koyuldu.20 Sovyet kaynaklarnn dolayl olarak kabul ettii gibi, Moskovann stratejisinin blmek ve ynetmek amacyla blgedeki Trk ulusu kasten blmek ve ekonomisini paralamak olduuna ilikin o zaman bile Orta Asyallar arasnda bir phe vard.21 Yeniden blmlere ayrma plann eletirenlerin bu plann Orta Asya halklarn birbirinden ayrmaktan baka bir ie yaramayacan ve zbek halknn bamszln kazanmasn salamayacan iddia ettiklerini, zbek hkmetinin ilk

1486

bakan Feyzullah Hocayev aka kabul etti.22 Hocayev, blgelere ayrmay Kzl Emperyalizm diye nitelendirerek kar kanlar eletirdi.23 Tablo 3: Orta Asyada Balca dari Snrlarn Kronolojisi (1918-1991)

Nisan 1918 Bolevik hkmetin kararnamesi. Nisan 1918 Trkistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Trkistan OSSR). Austos 1920 Krgz (Kazak) Otonom Sovyet Sosyalist Halk Cumhuriyeti.

Nisan 1920 Hive Hannn tahtan indirilii. Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti. Ekim 1920 Buhara Emirinin tahtan indirilii. Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti. Aralk 1922 lk Btn Sovyetler Kongresinin, Birlik Anlamasn kabul etmesi. Ekim 1923 Harezm Sovyet Halk Cumhuriyetinin SSCBye katlmas ve Harezm Halklar Sosyalist Cumhuriyeti adn almas. Ocak 1924 II. Sovyet Kongresinin, Rusya SFSC, Ukrayna SSC, Beyaz Rusya SSC ve Transkafkasya SFSCyi kuran 1924 Anayasasn kabul etmesi. Eyll 1924 Buhara Halk Cumhuriyetinin SSCBye katlmas ve Buhara Sosyalist Halk Cumhuriyeti adn almas. Ekim 1924 Yeniden idari blmlere ayrma (razmezhevanie). Orta Asya u birimlere ayrlr: 1) zbek Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Tacik Otonom Vilayetini de kapsar) 2) 3) 4) Trkmen Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Krgz Otonom Vilayeti Karakalpak Otonom Vilayeti ve gnmz Kazakistan ve Krgzistan Cumhuriyetlerinin baz

blgeleri Rus Sosyalist Federal Sovyet Cumhuriyeti ile birletirilir. 1925 Gorno-Bedehan Otonom Vilayetinin kuruluu (Tacikistan). 1925 Karakalpak Otonom Vilayetinin kuruluu. 1925 Krgz (Karakrgz) Otonom Vilayetinin Krgz Otonom Cumhuriyeti olmas.

1487

Haziran 1929

Tacik Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Tacik Sovyet Sosyalist

Cumhuriyetine dntrlmesi. Hocent Vilayeti (daha sonra Leninabad Vilayeti diye adlandrld) Tacikistan OSSCye katlr. 1932 Karakalpak Otonom Sovyet Sosyalist Vilayetinin Karakalpak Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine dntrlmesi ve Rusya SFSCye balanmas. 1936 Karakalpak Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin zbek SSCye balanmas. 1936 Kazak ve Krgz Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri kurulmas. 1936 1936 (Stalin) Anayasasnn kabul. Toplam 11 birlik cumhuriyeti kurulur (Rusya

SFSC, Ukrayna, Beyaz Rusya, Grcistan, Ermenistan, Azerbaycan, Kazakistan, zbekistan, Trkmenistan, Tacikistan ve Krgzistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri). 1963 Alk bozkrnn bir parasnn Kazakistan SSCden zbekistan SSCye verilmesi. Not: Tarihler, bakanlarn ya da yerel parlamentolarn resmi onay tarihlerine bal olarak deiebilir. Her eye ramen, Leninci plan kabul edildi. Orta Asyada ka tane ulus var olursa olsun, ok sayda devlet oluturulacakt. Etkisiz kararlar geirmekten baka hibir gc olmayan hemen toplanm bir konferans, Nisan 1918de Trkmenistan Otonom Sovyet Cumhuriyetinin kurulmasna karar verdi. Buhara ve Harezm emirleri arasndaki kavgalar, yerel gruplarn dmanlklar ve ieriden blnm Rus gmen nfus birka yl blgede varln srdrd. Tamamen i savala megul olan Moskovann Orta Asyada yapabilecei ok az ey vard. 1920nin ilk baharnda dikkatler tekrar Orta Asyaya evrildi. Yeniden blmlere ayrma amacyla Trkistan Komisyonu tarafndan bir rapor hazrland. Lenin, komisyonun raporunda deiiklikler yaplmas ve Trkistann siyasi haritasnn asl birimi -zbekistan, Krgzistan ve Trkmenistan- ierecek biimde yeniden izilmesi gerektii sonucuna ulat.24 Yine Lenin, bu nn tek bir grup haline nasl getirilebileceinin detayl bir biimde belirtilmesi gerektii grndeydi.25 1922 ylnn Aralk aynda Moskovada toplanan lk Sovyetler Kongresi, Birlik Anlamasn onaylad. Anlama, Trkistan Otonom Sovyet Cumhuriyetini balangtaki drt Sovyetler Birlii cumhuriyetinden biri olan Rusya Sosyalist Federal Sovyet Cumhuriyetinin bir paras olarak kabul etti.26 Buhara Halk Cumhuriyeti ile Harezm Halk Cumhuriyeti hl birlie katlmamt. Bunun grnteki nedeni her ikisinin de sosyalist olmamasyd.27 Bir sre sonra her ikisi de sosyalist yap ierisine alnacaklard. ki Orta Asyal yazarn ileri srd gibi, Lenin ve dier komnistler hi bir zaman Buhara ve Harezm Halk Cumhuriyetlerini, Orta Asya halklar iin srekli idari yaplar olarak dnmemilerdi.28

1488

1924 ylna kadar, Avrupa lkelerinin tamamnda ii devrimlerinin gerekleecei eklindeki Boleviklerin ilk beklentilerinin dayanaksz olduu belirginlemiti. O zaman Bolevik rejim, yeni bir anayasa ile Sovyetler Birliini resmen kurmak iin hazrland. Bunu yapmak iin, lke snrlarn rasyonelletirmeye altlar. 1924te yeniden blgelere ayrma konusu, bu sefer toprak reformu yaplmas balamnda, yeniden gndeme getirildi.29 Birka parti toplantsnda en iyi plann ne olduu meselesi ileri srld.30 12 Haziran 1924te RKP MK Politbrosu, Orta Asya Cumhuriyetlerinde Ulusal Yeniden Blmlere Ayrlmas Hakknda bir karar kard. ki tannm zbekistanl bilim adamna gre, yeniden blmlere ayrmann kriterleri arasnda unlar yer almaktayd: Yerel etnik yapnn gz nne alnmas; blgesel sulama idaresi kurumu; blgelerin ekonomik alanda uzmanlamalar; ehirlemi alanlarn tarmsal alanlar ynetmelerinin uygun olup olmad ve etnik gruplarn dalm.31 SSCB Merkez Ynetim Kurulunun 27 Ekim 1924teki toplantsnda, Trkmenistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin milliyetlerin kendi geleceini belirlemeleri prensibine gre yeniden blnmesini ngren bir karar kabul edildi. Karara gre ad geen cumhuriyet u paralara ayrld: zbek Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Tacik Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini de ieriyordu); Trkmen Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti; Karakrgz Otonom Vilayeti (Rusya SFSC ile birletirildi) ve Krgz Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (bu cumhuriyet de Rusya SFSC ile birletirildi).32 Yeni zbek hkmeti, zbek Cumhuriyeti Devrimci Komitesi Bildirisinin kabul ile bu dzenlemeyi resmiletirdi. 1925 ylnn ubat aynda zbek SSC Sovyetlerinin lk Kongresi, zbek Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Kuruluu Hakknda Bildiriyi onaylad, Merkez Ynetim Kurulunu seti ve zbek Cumhuriyeti Halk Komiserleri Konseyini onaylad. 13 Mays 1925te SSCBnin nc Sovyetler Kongresi, zbek ve Trkmen cumhuriyetlerini resmen SSCBye katt. Bylece birlie katlan cumhuriyetlerin says altya ykseldi. te bu anda, yeniden idari blmlere ayrma teknik anlamda tamamlanmt. Moskova, yeniden blmlere ayrrken, hem ideolojik hem de pratik amalara sahipti. Partinin tekilatlanma konusunda kabiliyete yapt vurgu, parti yneticilerini bir grup yerli kamu grevlilerinin dostluunu kazanmaya meylettirdi. Otorite sahibi yerel liderlerle anlama yapmaktansa, daha gen ve phesiz daha kolayca ikna edilebilecek kiiler seildi. rnein, zbek Cumhuriyetinde, yeniden blmlere ayrma balad zaman 26 yanda olan Ekmel kramov zbek Komnist Partisi tekilatnn bana getirildi.33 Hkmet tekilat ise, o zaman 28 yandaki Feyzullah Hocayevin liderlii altndayd.34 Hocayev, yeniden blgelere ayrmann on iki tane amacnn olduunu ifade etti: Ulusal dmanlklar ortadan kaldrmak; Sovyet sistemini halka yaklatrmak; Basmaclar hareketini35 yok etmek; Kzl Ordunun ii-kyl ulusal blmlerini tekilatlandrmak; lkenin ekonomik rehabilitasyonunu hzlandrmak; sulama sistemini iyiletirmek ve pamuk retimini artrmak; toprak reformu yoluyla fakirlerin ve toprakszlarn durumlarn iyiletirmek; kadnlarn zgrlemesini

1489

hzlandrmak; blgenin mali durumunu iyiletirmek; blgenin kltrel geliimini kuvvetlendirmek, demiryolu an, posta ve telgraf haberlemesi hizmetlerini gelitirmek.36 zbekler toprak paylam iinde ok baarl oldular. En verimli tarm arazilerine sahip Fergana vadisinde kazanmlar elde ettiler. Buna ilaveten, irik nehri (Takentten geer), Zerefan nehri (Semerkant ve Buharadan geer) ve Surhan Derya (Amu Derya nehrini besleyen balca kollardan biri) boaltma havzalarna ve bu blgelerdeki sulu tarm alanlarna sahip oldular. Amu Derya Nehrinin kendisinin gneyde Sovyet snrndan itibaren aa ksm ve Urgen ehrinden itibaren yukar ksm zerinde hak iddia etmediler. Bu blge Trkmenlere brakld. Daha sonra, Urgen civarndaki verimli Hive vaha alanlarnda -bu alanlar tamamen Karakalpak Otonom SSC ierisinde kalyor- olmasna ramen hak iddia ettiler. Kazaklar, hardarann alt ksmnda Siri-Derya Nehri boyunca yer alan deerli tarm arazilerini aldlar. Ruslar, Kazaklarla nispeten daha yakn ilikiler kurdular. Bu nedenle Ruslar, Siri-Derya vadisinin aa ksmnn, merkezi Orta Asya ierisinde yer almad konusunda srar edebilirlerdi. Tacikler ve Krgzlar paylamda kaybeden taraft. Tacikler, ulusal devlet olma niteliini, blgenin en gneyinde yer alan bir otonom cumhuriyet biiminde elde ettiler. zbekistanda yaayan ve saylar byk miktarlara ulaan Tacik, ok az ey elde etti. Krgzlara ise mera alanlar verilmiti, fakat Fergana vadisindeki en iyi tarmsal alanlardan az bir miktarn elde edebildiler. Trkmenlerin nfusu dierlerine kyasla azd. Onlar bu blm grmelerinde etkili olmam gibi grnmektedir. Dzenlemeler sonrasnda Orta Asyada Semerkant ve daha sonra Takent ehirleri siyasi arlk merkezi oldular. Fergana vadisi -blgesel merkezi Hokand ehri ile birlikte- yeni g yaps ierisinde en az zmsenen blge idi, yle ki bu blge, zbek Komnist Partisi ve hkmetinde en az temsilcisi bulunan blgedir. Yeniden blmlere ayrma, pek ok amac gerekletirdi. lk olarak Leninin Yeni Ekonomik Politikasnn ekonomik rehabilitasyonu kolaylatrmas ile birlikte, blgedeki kt ekonomik durum iyileti. Pamuk retimi byk lde artt, nk yerel rnlerin ekildii topraklar, SSCBnin Avrupa blmne ihra edilmek amacyla pamuk retimine ayrld. kincisi, Rus gmenlerin ve yerel beyliklerin datlmas ve baz blgelerde toprak reformu yaplmas sonucunda rejim iin halk destei saland. Hocayev sk sk, yeniden blmlere ayrma iin asl ihtiyacn toprak dalmndan kaynaklandn iddia etti. Kimi varlkl iftiler 2000 desyatin37 kadar arazi sahibi iken, fakir iftilerin bir desyatin veya daha az topraa sahip olduklarn belirtti. Bu artlar altnda, yeniden blmlere ayrma ve toprak reformu bir yaama mcadelesi deil, lme kar bir mcadele idi.38 ncs, Basmaclar hareketi datld; bu hareketin temel istei en sonunda mulak bir ama olan Trk halklarn birliine indirgendi. Bu, tahsilli ehirli kesimin bir ksm iin gl bir kavramd, fakat bu kavram Tacikler ve dier aznlklar iin daha az ekici idi. Yine bu kavram, etnik-dil benzerliklerinin belli bir blgeye balln salad kimlikten daha az nemli olduuna inanan Trke konuan Orta Asyallardan pek ounu harekete geirmedi. Drdncs, Panislamist birlik hareketi kontrol altna alnd. slam hibir zaman Kafkaslarn baz blgelerinde olduu gibi bu blgede

1490

kuvvetlice yerleemedi. Buna ilaveten, Orta Asyallarn pek ou vakflarn -din adamlarnn kontrol altndaki topraklarn- yeniden datlmasndan faydalanyorlard. Son olarak, Bolevikler, siyasi kontrol daha kolay salayacak ve Mslman Kzl Ordu diye adlandrdklar yeni kurulmu milis gcne eleman salamay kolaylatracak biimde, halklar daha kk gruplara blme amalarn gerekletirdiler.39 Ulusal Snrlarn Belirlenmesi Giriiminin Sonular Orta Asyadaki snr dzenlemelerine ilikin yukarda yaplan analiz, snr belirlemeleri sonucunda ortaya kan koalisyon ekilleri hakknda tahlil yapma giriiminde bulunmamtr. Yine de, Orta Asyada en etkili grubun zbekler olduu bellidir.40 zbeklerin tarihte oynad rol, onlarn blgede hakimiyet kuracana ilikin pek ok kayglar gndeme getirmitir ve bu kayglar Orta Asyann zbek olmayan aznlk gruplar arasnda var olmaya devam etmektedir. Bu makalenin ilk paragrafnda irdelenen be Orta Asya cumhurbakannn resmi bildirisi, kimi alardan corafya kaderi belirler ifadesini onaylar. Ortak anavatanlar, Orta Asya halklarn birletirmitir. Siyasetin ou zaman sadece snrlar konusundaki anlamazlklardan ibaret olduu doru ise, snrlarn sadece harita zerindeki izgiler olmad da dorudur. Snrlar bir lkenin kurumlarn ekillendirir. Bu kurumlar da toprak ile zdeletirilen karlarn ne ekilde datlacan belirler. Snr deiikliinin problemlerle dolu olmas, kurumsal deiikliin karlarn datl tarznda bir deiiklik anlamna gelmesi nedeniyledir. Herhangi bir zaman diliminde, bir kurumsal yapdan, bu yapnn kendilerine stnlk salamas nedeniyle, faydalananlar vardr ve bunlar bir deiiklik halinde stnlklerini kaybedebilirler. Bu kiiler doal olarak deiiklie kar kma eilimindedirler. Kurumsal yapdan kar salamayanlar bu nedenle -ve baka nedenlerle de- deiiklikten yana olabilirler. Fakat, bu gruplar ve koalisyonlar iktidarda deildirler ve zellikle kar salayanlardan olmadklar iin sonular etkileme kapasiteleri daha azdr. te bu, Orta Asya cumhuriyetlerinin cumhurbakanlarnn kendi balarna kaldklar zaman snr ve kurumsal deiiklikler yaplmasn isteyebilecek olmalarna ramen, toplu olarak hareket ettikleri zaman, her birinin imdilik deiiklie kar kmay neden mantkl bulduunun bir aklamasdr. 1 2 Zaiyavlenie, Pravda Vostoka, 24 Haziran 1990, s. 1. Orta Asya hakknda genel deerlendirmeler iin, bkz.: R. D. McChesney, Central Asia:

Foundations of Change (Princeton: The Darwin Press, 1996); Gregory Gleason, Central Asia: Discovering Independence (Boulder: Westview, 1997); Lena Jonson, Russia and Central Asia: A New Web of Relations (London: The Royal Institute of International Affairs, 1998); ve Olivier Roy, The New Central Asia: The Creation of Nations (New York, New York University Press, 2000). 3 Bkz. The International Crisis Group tarafndan hazrlanan rapor: Central Asia: Islamicist

Mobilization and Regional Security (Brussels: ICG, Mart 2001).

1491

Hilafet fikri, Muhammed Peygamberin halefleri tarafndan kurulan devlet ile alakaldr.

slamn ilk dnemlerinde hilafet, Mslmanlara ait tm topraklar tek bir halifenin (ya da kelime anlamyla Peygamberin halefi) ynetimi altnda birletirdi. 5 June Teufel Dryer, The PLA and Regionalism: Xinjiang, iinde Chinese Regionalism:

The Security Dimension, ed., Richard H. Yang, et al., (Boulder: Westview Press, 1994), s. 249-276; Felix K. Chang, Chinas Central Asian Power and Problems, Orbis, Vol. 41, No. 3 (1997): 401-425. 6 Bkz. Gregory Gleason, Why Russia is in Tajikistan, Comparative Strategy. Vol. 20, No. 1

(2001): 77-89. 7 Bkz. Rajan Menon, In the Shadow of the Bear: Security in Post Soviet Central Asia,

International Security, Vol. 20 (1997): 149-181. 8 Bkz. John A. Armstrong, Nations Before Nationalism (Chapel Hill: The University of North

Carolina Press, 1982). 9 Joseph Rothschild, Ethnopolitics: A Conceptual Approach (New York: Columbia University

Press, 1981), s. 14. 10 Bkz. Gregory Gleason, Federalism and Nationalism: The Struggle for Republican Rights

in the USSR (Boulder: Westview Press, 1990), ikinci blm. 11 Sovyet milliyetilik teorisyenlerinin standart grne gre, Sovyet Orta Asyasndaki

uluslar, Sovyet dneminin bir rndr. Bir Sovyet Orta Asyal ideolog unlar yazmt: SSCB halklar farkl yollar takip ederek sosyalizme ulatlar Sosyalist devletlerin -zbekistan, Tacikistan, Krgzistan ve Karakalpak devletleri dahil- kuruluu ve gelimesi lkemizde ulus sorununa baarl bir zm bulunmasnn bir sonucudur. Bu da, Leninci milliyetilik politikasnn baarsnn ak bir gstergesidir. Adkham M. Yunusov, Internatsionalnoe i natsionalnoe v razvitii dukhovnykh tsennostei sovetskogo naroda (Takent: Fan, 1987), s. 13. 12 Gregory J. Massell, The Surrogate Proletariat: Moslem Women and Revolutionary

Strategies in Soviet Central Asia (Princeton: Princeton University Press, 1974). 13 Fakat bu ifade, Orta Asya uluslarnn kendi geleceini belirleme hakk ve devlet olma

konusuna sahip kmalarnn hibir tarihi olgu zerine dayanmad, eklinde anlalmamaldr. Blgenin etnik-kabile yapsn konusunun analizi iin, bkz. Beatrice F. Manz, Central Asia in Historical Perspective (Boulder: Westview Press, 1994). 14 Alexandre Bennigsen, Several Nations or One People? Ethnic Consciousness among

Soviet Central Asians, Survey Vol. 24, No. 3 (1979), s. 51-64.

1492

15

Bu makale boyunca, yerli dillerden evrilen zel isimler yerine Rusadan evrilen zel

isimleri kullandm. Sovyet cumhuriyetlerinin isimleri yakn bir zaman nce deimitir. rnein, SSCBde Krgzistan iin kullanlan isim Kirgizia eklindeyken, imdi resmen Kyrgyzia eklinde yazlmaktadr. Ancak, tarihsel devamll korumak amacyla eskiden beri biline gelen isimleri kullanmaya devam ettim. 16 Weberci anlaya gre meruiyetin iki kayna olabilir. Meruiyet, sbjektif (innerlich) bir

kaynaktan ya da ounlukla karlarn hesaplanmalar (interessenlage) yoluyla ortaya kar. Bkz. Max Weber, Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology, Guenther Roth and Claus Wittich, eds. 2 cilt. (Berkeley: University of California Press, 1978), s. 33-34. Fakat, psikolojik ballklarn tek yere (dier bir deyile sadece bir sbjeye ynelmi) olmas gerekmedii gibi, karlkl olarak dlayc (ayn anda iki sbjeye yneltilemez) nitelikte olmad belirtilmelidir. Harold Guetzkowun uzun bir sre nce iddia ettii gibi, siyasi deiim sreci ierisinde birden fazla yere ballk oluturulabilir. Bu ballklar birbiri ile atabilir, fakat sk sk her ikisi bir arada bulunabilir, hatta birbirini kuvvetlendirebilir. Bkz. Harold Guetzkow, Multiple Loyalties: Theoretical Approach to a Problem in International Organization, Center for Research on World Political Institutions, Publication No. 4 (Princeton: Princeton University Press, 1955), s. 39. 17 Snrlarn gerekte nasl kararlatrld, Orta Asyadaki yeniden blmlere ayrmann en

byk srrdr. Sovyet dneminde Rusa yazlm kaynaklarda bu konu tartlrken, sadece konu ile ilgili kavramsal meselelere deinilmitir. Komisyonlarn oluturulmas, ka kiinin grne ba vurulduu, konu ile ilgili kamuya ak toplantlar yaplp yaplmad, arlk dneminin antropolojik kaynaklarnn kullanlp kullanlmad ve benzeri meselelere hi deinilmemitir. 18 kullanmt. 19 20 G. A. Ian Rudzutak, Turkan (Moscow, 1963), s. 62. Alexandre Bennigsen ve S. Enders Wimbush, Muslims of the Soviet Empire (Bloomington: Balangta Trkistan Otonom Sovyet Cumhuriyeti, bir sosyalist cumhuriyet olarak

adlandrlmam olmasna ramen, Sovyet kaynaklarnda alkanlkla Trkistan SSC ksalmasn

Indiana University Press, 1986), s. 33. 21 Sentralnaya Partiynaya Arxiva, IML pri TsK KPSS, F. 17, op. B/n, ed. khr. 394, l. 26.

Agzamkhodzhaev, p. 29, ft. 11 iinde aktarlmtr. 22 Feyzullah Hocayevin ulusal blgelere ayrmann asl amalar konusundaki aklamalar

iin, bkz. Feyzullah Hocayev, Izbrannye Trudy, Vol. II (Tashkent: Fan, 1970), s. 165. 23 A.g.e., s. 165.

1493

24

Yerel gruplar ile Ruslar arasndaki balca atma konular hakknda bir aklama iin,

bkz. Michael Rywkin, Moscows Muslim Challenge, revised ed., (Armonk, NY: M.E. Sharpe, 1990), ikinci blm. 25 26 V. . Lenin, Polnoe, Vol. 41, s. 436. Bu cumhuriyet drt Vilayete (oblast) ayrlmt: The Zakaspiiyskaya Oblast (yaklak

olarak bu gnk Trkmenistan); the Ferganskii oblast (yaklak olarak bu gnk Fergana vadisi ve Tacikistan SSC); the Semirechinskaia oblast (bu gnk Kazakistann gneyi ve Krgzistan SSC) ve Syrdarinskaia oblast (gnmz zbekistan SSCnin ounu ve Kazakistan SSCnin Siri Derya Nehri boyunca yer alan ksmlar). 27 Esrarengiz bir ekilde, Sovyet tarihi kaynaklar, bu erken dnemin siyasi birimlerini

tantrken olduka tutarszdr. rnein, kaynaklar Harezm Halk Cumhuriyetinden ska bahseder, fakat Harezm Halklar Sovyet Cumhuriyeti anlamna gelen KhPSR ksalmasn kullanrlar. Gerekten baz kaynaklar ayn makalede hem Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti hem de Harezm Halklar Sovyet Cumhuriyeti ifadesini kullanrlar. See Sh. Z. Urazaev, Uzbekskoy Sovetskoiy Natsionalnoi Gosudarstvennosti-60 let, Obshchestvennye nauki v Uzbekistane, No. 5 (1984), s. 3-8, zellikle s. 4. 28 26da. 29 30 29da. 31 32 33 Agzamkhodzhaev, s. 31. Khodzhaev, Vol. II, s. 415. Fergana vadisinde Partinin faaliyetlerine katlan bir retmen olan Ekmel kramov, 1920 Agzamkhodzhaev, s. 30. A. Agzamkhodzhaev ve Sh. Urazaev, Natsionalno-gosudarstvennomu Razmezhevaniiu A. Agzamkhodzhaev ve Sh. Urazaev, Natsionalno-Gosudarstvennomu Razmezhevaniiu

Respublik Sovetskoi Srednei Azii-60 let, Sovetskoe gosudarstvo i pravo No. 10, (1984), s. 25-33, s.

Respublik Sovetskoi Srednei azii-60 let, Sovetskoe Gosudarstvo i Pravo No. 10, (1984), s. 25-33, s.

yl Austos aynda Takente arld ve bir toprak reformu tasars hazrlamakla grevli Halk Toprak Komisyonunun (Narkomzem) bakan yardmclna getirildi. 34 Hocayev, zbekistan SSC Sovyetleri Merkez Ynetim Kurulunun 17 ubat 1925te

yaplan ilk toplantsndan, 17 Haziran 1937de tutuklanmasna kadar geen srede bu grevde kald. 35 Bamaklar hareketinin mensuplar, 1918den itibaren 1921de operasyonlarn Surhan

Derya nehrinin gneyindeki blgelere kaydrana kadar Ferhana vadisinde Sovyet otoritesine kar mcadele ettiler ve 1920li yllarn sonlarna kadar da Sovyet otoritesine kar tek rgtl direni gc

1494

olarak kaldlar. Michael Rywkin Bamaklar hareketini ksaca yle anlatr: Haydutluk olarak balad, gerek bir ulusal kurtulu hareketine dnt ve daha sonra, yenilgiye uratld zaman, tekrar aslna dnd. Michael Rywkin, Moscows Muslim Challenge, revised ed. (Armonk, NY: M. E. Sharpe, 1990), s. 42. 36 Feyzullah Hocayevin ulusal blgelere ayrmann asl amalar konusundaki aklamalar

iin, bkz. Feyzullah Hocayev, Izbrannye trudy Vol. II (Tashkent: Fan, 1970), s. 163-164. 37 38 39 Desyatin eski Rusyada 1.09 hektar arsaya eitti. Hocayev, Vol. II, p. 429. Fakat, bu baar abartlmamaldr. Bu rgte giren askerlerin yaklak te biri ilk yl

sonunda firar etmitir. Bkz. Hocayev, Vol. 2, s. 443. 40 James Critchlowun, zbek yazar Abdlkahhar brahimovun zbekistann isminin

Trkistan olarak deitirilmesi nerisine ilikin deerlendirmesine bkz.: Muhtemelen brahimovun amac Orta Asyann tarihi mirasna sahip kmaktr. Ayn zamanda Orta Asyann siyasi geleceine sahip kma gayreti olarak da deerlendirilebilir. James Critchlow, Will Soviet Central Asia Become a Greater Uzbekistan? Report on the USSR, Vol. 2, No. 37 (14 Eyll 1990), s. 17-19.

1495

Sovyet Orta Asyas'nn Blgesel Paylam / Dr. Reinhard Eisener [s.862871]


Humbolat niversitesi Asya ve Afrika almalar Enstits, Berlin / Almanya Bugnk politik haritaya bir gz atldnda, 1991 ylnda hazrlksz olarak bamszlklarna kavuan Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan, Trkmenistan ve zbekistan Cumhuriyetlerinin aralarnda belirlenen snrlar merak uyandran bir hal almaktadr. Sz konusu snrlar, sadece doal blnmelerin ortaya kt blgelerde deil, ayn zamanda nfus younluunun fazla olduu baz yerlerde bile garip kvrmlar izmektedir. Mesel, bu snrlar ssz ln ortasnda aniden yn deitirmekte veya Amu Deryann aa ksm ile Fergana vadisi arasnda corafi bakmdan bir btnlk arz eden yerleim yerlerinden ve ehirlerden ylan gibi kvrlarak gemekte ve bylece bir lkenin snrlar iinde dier lkeye ait olan adalar oluturmaktadr. Bu grnt -1936 ylna kadar yaplan az saydaki snr dzeltmelerini bir tarafa brakacak olursak- Sovyetlerin himayesinde 1924 ylnda uygulamaya konulan Orta Asyann Mill devletler eklinde snrlandrlmas abasnn bir sonucudur. Bu blgede snrlar Batl deer yarglarna gre ilk defa 1924 ylnda izilmemitir. Daha 19. yzyln son eyreinde Rusyann bu bglerdeki igalleri neticesinde toprak mlkiyeti alannda radikal bir yeniden yaplanma gereklemitir. Birbirine karm ger ve yerleiklerin yaamndan oluan, karlkl olarak birbirleriyle savaan veya ittifak kuran bykl kkl hakimiyet alanlarnn var olduu yerlerde, artk Avrupa tarzda izilen devlet snrlar varlklarn hissettirmektedir. Rus ve ngiliz karlarnn karlkl olarak birbirlerini snrlamalar, Afganistana giden gney snrlarnn, Afganistann garip bir trtl eklinde kuzeydouya uzants olan ve (o zamanlar) iki byk devletin birbirlerine dorudan temasna engel olmas iin oluturulan Vahan Koridorunu da iine alacak ekilde -bugn hl var olan- snrlarn olumasnda etkili oldu. 19. yzyln ikinci yarsnda Rusya tarafndan igal edilen veya himaye altna alnan ve 1924ten sonra mill devletler olarak snrlar belirlenen Orta Asyann blgelerinin -ilhakna giden admlar ve bu srele ilgili snr belirlenmesine detayl olarak girmeksizin- 20. yzyln banda u ekilde bir idar yaplanma vard (Daha iyi anlalabilmesi iin, hatta kaba hatlaryla bugnk devletlere dalmn da veriyorum): Gneyde topraklar blnm szde bamsz fakat himaye altnda iki tane Doulu devlet yapsndaki Buhara Emirlii gibi (te ikisi zbekistana geri kalan ise Tacikistana ve ufak bir paras ise Trkmenistana ait) Amu Deryann aa ksmnn gneyinde kalan Hive Hanl (byk blm zbekistana, kalan ksm ise Trkmenistana) dahil oldu. Orta Asyann sz konusu olan ana gvdesi, daha nceleri Trkistan Genel Valilii idaresi altnda be ayr vilayete ayrlmt: 1. Kuzeydouda Semirce (byk blm Kazakistana kk blm ise Krgzistana ait); 2. Buradan batya doru balantl Aral Glne kadar geni bir erit eklinde uzanan Saydar Vilayeti (byk blm Kazakistana bir blm zbekistana gitti); 3. Hazar Denizinin bat sahilinden Aral Glne kadar Hive ve Buhara snrlar ile evrili olan Transhazar

1496

Vilayeti (Trkmenistan, Kazakistan ve zbekistana ait); 4 ve 5. Yukarda tarif edilen blgelerin merkezi konumunda bulunan Semerkant (byk blm zbekistana, geri kalan Tacikistana ait) ve Fergana Vilayeti (bugn zbekistan, Krgzistan ve Tacikistan arasnda blnm durumda). 1917 Devrimi bu blgeye herhangi bir deiiklik getirmedi. O zamanlar var olan, ister idar ynden isterse siyas veya asker bakmdan olsun, doal olarak o zamanki Batl Rus arlnn menfaatlerinin ve gayelerinin sonucu belirlenmi olan snrlar olduu gibi muhafaza edildi. Sadece Trkistann d snr -biimsel olarak- 1 Mays 1918de bir deklarasyonla ayn yln Ekim aynda yasallaarak Trkmenistann tamamn iine alan Sovyet Federasyonu Trkistan Cumhuriyeti olarak deiiklie urad.1 Bu Trkistan Cumhuriyeti, 1919 yl sonuna kadar eski Rus mparatorluu topraklarnda Ekim Devriminden hemen sonra genilemeye balayan, her tarafta alan i sava cepheleri ve fizik uzakl dolaysyla, uzun dnem nce Petrograddaki, daha sonra Moskovadaki yeni Sovyet hkmranlnn etki alannn olduka dnda kald. Trkistann geici olarak Merkez Rusyadan kopuk olmas, Moskovann etki alanna girmesinden sadece alt ay sonra paralanmasnn cidd bir ekilde gndeme gelmesinde nemli bir rol oynamtr. Mays-Haziran 1920de Moskovadaki Politbroda Trkistanda atlacak admlarla ilgili temel esaslar zerinde alld. Hazrlanan ilk taslakta, deiik milletlerin zerk cumhuriyetler olarak yaplanmalarna imkan verilmesi gerektii hususu belirtilmekteydi. Bu dnceden hareketle, Trkistann toprak ve etnografik konumu itibariyle vilayetlere blnmesi, bunu takiben zbek, Krgz (=Kazak) ve Trkmen emekilerinin kendi varolularn ilgilendiren yaplanma hakknda kesin bir karar vermek amacyla ura Kongresinin toplantya arlmas ngrlmekteydi.2 Bu ibareleri ieren belge daha Sovyetler Birlii zamannda akland ve bu da olaanst bir ey deildi. Aslnda Sovyet yneticilerin bu belgeyi aklamadaki amalar, Parti Programnda belirlenen hedefler dorultusunda Milletler Politikas yrtld intiban vermek istemeleriydi. Daha Sovyetler Birlii zamannda da bu taslakla ilgili Politbro karar aklanmt. Bu taslakta, sz konusu olan Trkistann Yaplanmas ile ilgili olarak Cumhuriyetin e blnmesi balangta verilmi bir karar deildir ibaresi kullanlarak dzeltilme yoluna gidildii grlmektedir.3 Sonraki karar alma srecinde bu konu, Trkistan Merkez Yrtme Komitesinin yani Trkistan hkmetinin idari yaplanmadaki yeni dalmnn Trkistandaki milletlerin durumuna gre yaplmas gerektii4 konusuyla snrlandrld, fakat bu proje daha sonra smen alt edildi. Anlalan o ki, Sovyetlerin Orta Asyada ilk snr belirleme projelerinin balangc, daha o zamanlar ve sonralar kamuoyunda ve propagandalarda ifade edilenden farkl olarak, Moskova ile Takent arasnda Milletler Sorunu zmnde politik ncelikleri deiik ekilde ortaya koyduklarnn ak iaretlerini de vermektedir. Olaylarn arka planna yzeysel bir bak bunu dorular niteliktedir. 1920de Trkistann milletler baznda paralanmas dncesini isteyen ve bir kahafta sonra da ayn ekilde ve baaryla Trkistann btnlnn korunmas ynnde tavr taknan kurum aynyd: Trkistan Komisyonu, ksaca (Turkkomissija). Bu biraz da garip bir intiba uyandran davran daha iyi

1497

anlayabilmek iin en azndan bu Komisyonun ortaya kn ve kt yerin karakter yapsn ortaya koymak zaruri grnmektedir.5 Turkkomissija 1919 yl gznde Trkistanla balantnn tekrar kesin olarak gereklemesinden sonra Moskova tarafndan atanarak, resmi grevlerinde de ifade edildii gibi, Trkistan halklarnn kendi geleceklerini belirlemede milletler arasndaki her trl eitsizlii ve bir milletin iinde reklenen grubun, bakalarnn srtndan geinen sekin snfn haklarn yok etmek olan Rus Sovyet hkmetinin esas politikasnn temel prensiplerini gerekletirmek iin Takente gnderilmitir.6 Turkkomissijann grevlendirilme ile ilgili kulislerine bakldnda, grevlendirme ile birlikte elle tutulur politik amalarn gdld ortaya kmaktadr. Mesel 3 Eyll 1919 tarihindeki Temel Esaslar Tasarsnda yle denilmektedir: 1) Trkistan ve ona komu lkelerdeki politikalarda en ncelikli olarak iki grevin ortaya konulmas gerekmektedir: Birincisi, Trkistann komu lkelerdeki devrimci hareketler zincirinden kurtarlmas iin onlar desteklemek; ikincisi, Trkistandan ekonomik ynden istifade etmek. 2) Hindistan, Pakistan, ran gibi lkelerde, onlarn bizatihi nemli olmalarnn tesinde (tilaf Devletlerinin dikkatlerini bizim cephelerimizden baka yerlere ekmek, onlar politik sorunlarla kar karya brakmak gibi) bu lkeler dnya devriminin geliiminde, zincirin zorunlu bir halkasn oluturmaktadrlar Bu yzden Trkistan, Dou lkelerindeki ayaklanmalarn, devrimci savalarn ncs olmaldr.7 Sadece Trkistann i politikasnda etkinlik kazanma istei, Moskovann ilk ve ncelikli amalarndan biri deildi, tersine bu geni bir ekilde ortaya konmu stratejinin bir parasyd. Gayet aktr ki bu strateji Sovyet gcnn Trkistanda istikrarl bir ekilde varln srdrmesi ve buna bal olarak olumlu bir etki kazandrlmasyd. Bundan baka, geni halk kesiminin sempatisinin kazanlmas istenmekteydi. 1917 sonras Sovyetler tarafndan ilan edilen ve sadece snrl olarak tannan Halklarn Kendi Kaderini Tayin Hakk, deiik atmalardan kaynaklanan kayplar bir tarafa brakldnda, douda huzursuzluu krkleyen politik bir ara olarak kendini gstermiti. Douda Devrim Plan bata Hindistan olmak zere, 1919 yaznda Moskova ynetiminin ksa zamanda mit ettikleri dnya devrimi yolundaki reel politika planlarnn ayrlmaz bir parasn oluturmaktayd.8 1919a kadar Trkistan Sovyet ynetiminin yaptklar, o zamanki Moskova ynetimine gre, ne ideolojik adan, ne de pragmatik ynelimleri asndan, devrim tarihinin erefli sayfalarn oluturmuyordu. 1919 gznde Turkkomissija Trkistana vardnda, oradaki durum hi de i ac deildi. Trkistan iki yl iinde ekonomik bakmdan kmt; blgede, zellikle Ferganada belli bir oranda, Semircede ve Transhazarda k nedenleri ve mtemadi olmalar, yerel Sovyet yneticilerinin keyfi ynetim hatalarndan kaynaklanan i atmalar hkm sryordu; %95 orannda ounluu oluturan Mslman halk, Sovyet idaresinde ya hi temsil edilmiyor veya ok az temsil ediliyordu. Trkistandaki Sovyet hkmeti, nceleri genel olarak askerler ve demiryollarnda

1498

alanlardan az saydaki Avrupa-Ruslarndan olumutu ve kendilerini Proletarya Diktatrlnn temsilcisi zannediyorlard. Devrimci dnceleriyle dar kafal Mslman ynlarna -kendilerinin ifade ettigi gibi- nfuz etmeyi baaramadklar gibi, 1919 sonbaharna kadar Moskovann snrl mdahalesinden dolay iktidarlarn gzle grlr bir ekilde kuvvetlendiren yerel Mslman temsilciler de baarsz kaldlar.9 Turkkomissijann Avrupa-Rus militanlarndan oluan Proletarya Diktatoryas altnda

Kolonyalizm Jrisinin kurularak, onlardan zararl olanlarn birkann iktidardan uzaklatrlmas ve ilk i olarak Mslman Komunistlerle sk ibirlii gelitirmeleri, Sovyet gcnn Trkistandaki halkn ounluunun arasnda benimsenmesi ve kk salmas hususunda fazla bir ey deitirmemitir; zira ksa zamanda alamayacak kadar fazla olan kar farkllklar ortaya kmt. Bir rnek verecek olursak; ilan edilen Halklarn Kendi Kaderini Tayin Hakk -ideolojik kamuflaj bir tarafa braklrsaMoskovann aslnda tavizsiz merkezci dncelerine uygun den grlerine karn Mslman Komunistler tarafndan ileri derecede zerklik olarak anlalmaktayd. Buna ramen Kendi Kaderini Tayin sorunsalnda, 1919 sonunda deien politik artlar muvacehesinde kar farkllklar ortaya kana kadar, Takentte ancak Ocak 1920de ayn anda yaplan Mslman Komunist Tekilatnn III. Blge Konferans ve Trkistanl Rus Komnist Partisinin Blge Konferansnda, Turkkomissija yelerinin bir ksmnn onayyla Trkistann %95 Mslman olan halkyla kendi varolularn hedefleyen kararlar alnabilecek kadar bir ilerleme salanmtr. Bu sre, tahrif edilerek, ksaltlm ekliyle ve ksa sre sonra Sovyetlerin dalmasna kadar amar olan durumuna gelmekten kurtulamayan Trkistan Cumhuriyeti, Trk-Sovyet Cumhuriyeti ve Trkistan RKPsi Trk Komunist Partisi ismini alarak, iki isim deiikliinde kendi ifadesini buldu. Rus-Sovyet Federasyonunun ya da Rus Komunist Partisi ats altnda gerekleecek olan ve ksa zamanda beklenen Dnya Devriminin hizmetinde Avrupa Emperyalizminin temeli olarak nitelendirilen Douya, o zamanlar byk nem verildiinden dolay tm bu gelimelerin grld kadaryla ideolojik bir ereveye oturtulmasna zen gsterilmekteydi.10 Alnan sz konusu kararlar bir ay sonra, o sralarda seyahatte olan Turkkomissija yesi ve Trk Cephesi Kumandan11 Michail Vasilevi Frunze tarafndan tekrar kaldrld. Daha biraz nce Mslman Komnistlerin Sovyetlerce kabul gren ve o zamana kadar ak olarak kamuoyuna ilan edilen politik-ideolojik izginin takip edildii kanaatine dayanan zerklikle ilgili abalar, birden bire millyetilik olarak damgaland. 1920 Eyllne kadar Orta Asyann kaderini nemli lde etkileyen Frunze, belli ki, daha ok pragmatik yn ar basan sert bir izgide hareket etmekteydi.12 Bu izgiye, mesel, Trkistanda Mslman Kzlordu kurma abalarna kar iddetle kar kma da dahildi. Bu konudaki gerekesi ise, Kzlordunun inanlara gre deil de, olsa olsa yerel birlikler halinde millet esasna gre kurulabileceini ve bunun da tabii olarak sadece dorudan doruya Rus Kzlordusunun tekilatlanma yaps ve idaresi altnda olumas gerektii ynndeydi. Frunzenin Millet kavramndan mevcut artlarda anlad, Trkistann drt byk halk grubu olan zbekler, Krgzlar (=Kazaklar), Trkmenler ve Taciklerdi (Buharallar).13 Bunlar da aslnda o zamanlar askerin eldeki bilgilere dayanarak

1499

stnkr yapt etnik tanzime uygun dmekteydi.14 Geri bu kesinlikle gerek durumu ifade etmiyordu -hangi kategoriletirme bunu yapabilir ki?- fakat o zamanlar etkin olan siyaset dilinin kapsadndan daha fazla ayrntl bir resim ortaya koymaktayd: Mslmanlar, yerliler, Trkistanllar-veya Leninin Mart 1919da, 19. yzyldaki en iyi Rus slbuyla ifade ettii gibi: Krgzlar ve Sarten.15 Moskovadaki Politbronun Trkistanla ilgili bundan sonraki harekat tarznn akland1920 Maysna kadar olan birka gelime byleydi. Bu istiarelere Takentten iki delegasyon gelmiti. Bunlardan biri, Mslman Komunistlerin ynetim kadrosuna, dier ikisi alt yeli Turkkomissijadan gelmekteydi. Turkkomissija temsilcilerinden biri, o zamana kadar Komisyonun bakan durumundaki Salva Zurabovi Eliavand. Her iki delegasyon da ilerleyen srelerde isteklerinin bazlarndan vazgemek durumunda kaldlar. Mesel, Mslman Komunistler Kzlordunun ekilmesi ve Turkkomissijanin lavedilmesi ile ilgili isteklerinde baarya ulaamadlar ve dier taraftan Turkkomissijadaki sertlik yanllar da, Trkistandaki yerel ynetimleri ellerine geirme gibi yakk almayan isteklerini gerekletiremediler.16 Turkkomissijann kendisinin teklif ettii, Trkistann e ayrlmas ile ilgili dncesindeki deiiklie gelince, bununla ilgili (Turkkomissijann) 14 gnde bir yaynlanan haber blteninde, 1920 Hazirannn ilk yarsnda unlar yazlmaktayd: (ayet) bu cumhuriyetleri kurma konusundaki dnce, yakn gelecekte her hangi bir somut fiiliyata gidecekse, bu (konuda) admlarn atlmas hususunda merkezi (Moskova) uyarmay bir zaruret olarak addediyoruz. Yolda Eliava ve Rudzutakn17 da hazr olduu Turkkomissijada mill cumhuriyetlerle ilgili teklif mnakaa edildii ekliyle aka panislamist abalara, 18 Mslman aydnlarn ileri gelenlerine, onlar destekleyen tccarlara ve din adamlarna kar bir teklifti. Cumhuriyetler hakkndaki karar bu ekliyle en son alnacak bir nlem olarak kalmal fakat bu tm dier alternatiflerin tkendii andan itibaren uygulamaya koyulmaldr. Fakat byle bir karar hibir ekilde ve asla gncel bir slogan haline geitirilmemelidir. Halihazrda Trkistan, bir mayalanma srecinden gemektedir ve geni Mslman halkn ounlunun sempatisini kazanma imkanlarn gsteren birok iaretler vardr. Cumhuriyetlerle alakal alnacak hzl bir karar, tm Trkistandaki almay byk bir kaosa gtrr ve phesiz tm cumhuriyetlerdeki millyetiliin en olumsuz ekliyle ularn lehine olur;19 zira bizim btn bir Trkistana bile hizmet verecek yeterli derecede kuvvetlerimiz yok.20 Blgenin ekonomik imkanlarndan faydalanmak hemen hemen imkansz hle gelebilir. imdiki politik durum ve Buhara sorunundan kaynaklanan gergin ortam, Trkistann i politikasna ynelik dikkatli ilikilerin kurulmasn ve hlihazrdaki yapsnn muhafaza edilmesi zaruretini dikte ettirmektedir.21 Turkkomissijann Takentte kalan yelerinin raporlarna ksa bir bak, 1920 Maysndan Haziran ayna kadar Trkistann e ayrlmas zerine yaplan tartmalarn Rus yneticileri tarafndan milletler politikas dncesinde cidd bir rol oynamadn, nemsenmediini zl bir ekilde gstermeye yeterli olmaktadr. Buna bal olan dnceler, o srada gelien iktidar

1500

mcadelesinde zm yollarndaki kriterlerin sadece birine ynlendirilmesine yardmc olmutur. Gayeler vastalar meru klar. Yukardaki metinde zikredilen, Buhara sorunundaki gergin durumun arkasnda yatan neden, Turkkomissijann 1919 yl Aralk ay sonunda Emirlikin tam bamszln tanmas22 fakat ayn zamanda Buharann geleneksel Rus karlarna uymayan en ufak bir hareketine msamaha gsterilmemesiydi. Sadece bununla kalnmamt; sz konusu gnlerde Turkkomissijann 1919 Hazirannn ilk yarsnda yaymlad bltende ifade edildii gibi, Buharann u veya bu ekilde defterinin drlecei23 ok nceden kararlatrlmt. ay gemeden Buhara Emirlii nceden planlanm asker bir mdahale ile devrildi. Mdahale harekt, gecikmeyle ve devrim ss verilerek gerekletirilen bir adm olduundan, Moskova ynetimi harektn bedelini ekinceleriyle birlikte demek zorunda kald. Bu devrim liderleri, talimat gerei Kzlorduyu yardma armlard.24 Emirliin yerine Buhara Sovyet Cumhuriyeti kuruldu. Hive Hanl daha 1920 banda asker bir harekta kurban gitmiti ve imdi Harezm Sovyet Cumhuriyeti ismini almt. Bu iki Cumhuriyet de kat stnde- bamszdlar. Mevcut olan snrlara da -bir yl sonra bile- zellikle stratejik nedenlerden dolay dokunulmad. 1921 Austosu banda Moskovadaki Politbro, Aleksandr Abromovic Ioffeyi bir talimatla Trkistana grevlendirme kararn verdi ve (bununla) ilgili toplantnn protokolnde dier kararlarn yan sra unlar tespit edildi: Trkistann SSCB snrlar iinde tutulmas (Rus) Sovyet Cumhuriyetinin dnya politikasn gdebilmesi iin corafyann uygunluu asndan nemlidir. Oynad nemli rol ve Dou vilayetlerindeki Mslman unsurlarn saylar sebebiyle Trkistann elde tutulmas SSCBnin gvenlii asndan zorunludur. Ekonomik adan da zellikle pamuk retim yeri olarak byktr. Trkistan rnek bir Sovyet Cumhuriyeti olmaldr. Oradaki milletler arasndaki ilikilerin zorluundan dolay kolonyalizme sava amal, fakat Cumhuriyetin Rus emeki halknn dayana olmas durumunu tahrip etmeyecek ekilde bir denge politikas gtmeliyiz. () Bir taraftan Trkistann zerklik prensibine sk ekilde riayet ederken, (ayn zamanda) oradaki genel politik gidiat zerinde kararl etkinliimizi, yerel Sovyet ynetimlerini birer oyuncaa dntrmeksizin korumalyz. ()25 Komu lkelerle dostane ilikilerin, imdiye kadar olduu gibi, devam ettirilmesinden bahsedilerek ad geen toplant protokolnde yle devam edilmektedir: ngiltere ile yaplan antlamann26 bizim iin nemi her zaman gz nnde bulundurulmal ve bundan dolay Trkistanda resm olarak Hindistan Devrim Merkezi olmamaldr. Buhara ve Hive bamsz saylmaktadrlar ve tm Mslman dnyasnn gz zerlerindedir. Bizim oralardaki politikamz planl bir ekilde ve merkezin talimatlar dorultusunda uygulanmaldr. Hivenin ve Buharann bamszlklarna gsterili ekilde riayet edilmeli. Bizim i ilerinde kat suretteki etkinliimizdeki ama, orada imdilik yeri doldurulamayacak olan tccar Sovyet hkmetlerini ortadan kaldrmadan milletleraras uzlamay salamak ve reformlar gerekletirmek olmaldr.27

1501

Mill Uzlama kavram, ncelikle geleneksel motivasyonu ar basan Trkistanda, zellikle Ferganada 1918den beri alevlenen Buharada ve Hivedeki szde devrimlerden sonra aniden genileyen Basmaclarn silahl direni hareketine atfedilmektedir. Millet Probleminin zm Austos 1921 balarnda dahi Moskova ynetiminin zellikle ilgisini ekmiyordu. Moskovann Trkistanla ilgisi, Turkkomissijann 1919da grevlendirildii esnada aktel olan Avrupa-Rus halk grubunun, nfusun %95inin oluturduu Mslman yerlilerle olan ilikileriyle snrlyd. Ioffesin (Trkistana) grevlendirilmesindeki talimat da bu konularla ilgiliydi. Moskovann doudaki devrimcistratejik hedefleri, Sovyet propagandasnn emperyalist azl dman ngiltere ile Mart 1921de yapt ticaret anlamasn tehlikeye sokmamak iin, Moskovann o andaki gncel karlarnn gerisine itildi. O anda pratikte geerli olan politik artlar nceden hazrlanm ideolojik teorilere ve propaganda amal iddialara stn gelmekteydi. Ne kadar ortaya karmak istenirse istensin, 1919-1921 yllar arasnda yaplan somut siyas yaplanma esnas hakknda yrtlen mtalaalar ve malm propagandalar arasndaki ularda gidip gelmeyi, 1924 ylna kadar olan ve daha sonra yaplan Mill Devletlerin Snrlandrlmas konusunu sade ve basit ekilde ifade edecek olursak- elimdeki aklanma deeri son derece yksek olan belgelerin yetersizliinden devam ettiremeyeceim. Bugne kadar Sovyet Orta Asyasnda yaplanlarn zerinde duran bir sis perdesiyle karlayoruz. Bu sis iinde ubat-Mart 1924te Buhara ve Trkistan hkmetlerinin Mill Snrlar Belirleme ile ilgili istekleri grnmektedir. Buhara, hemen bu isteiyle birlikte daha sonra belirlenen snrlara -nceden belli edilmicesine- ok benzeyen bir taslak hazrlad. Harezm ise, ayn tarihlerde bu ekildeki kararlara katlmay reddetti ve bu kararnda 1924 ylna kadar sebat etti.28 Hakl olarak kabul edilebilir ki, Buharann, Trkistann ve Harezmin bu birden bire gelien ani atann arkasnda Moskava ynetimi bulunmaktayd.29 Fakat bununla ilgili herhangi bir karar veya ona dayanak tekil edecek mlahazalalar -bildiim kadaryla- bugne kadar gn yzne kartlmad. Bundan dolay, niin zellikle o zamanda veya hangi somut verilerle Mill Snrlarn Belirlenmesine aniden balanld gibi sorular sadece speklatif olarak cevaplanabilir. Bu gibi speklasyonlar destekleyen dayanaklar bir taraftan bu konulardaki gelimelerle ilgili az veya ok esasl tetkikler ve Sovyet iktidarnn ynetim evrelerinin ideolojik dncelerinde, dier taraftan Mill Devletlerin Snrlarnn Belirlenmesi hareketinin o zaman kamuoyunda yaplan propagandalarda ne srlen gerekelerde bulunmaktadr. Bu ekle ynelik olan dncelerle olgularn gerek i yzne mutlak olarak yaklamak mmkn olmadndan -anlattklarmdan da yeterince aklandn umuyorumMill Devlet Snrlarnn Belirlenmesi ile ilgili n gelimeleri ve nceden alnan kararlar paranteze alarak bu sorunun uygulanmasna dnyorum.30 Burada da, konuyu arlatran bilgi eksiklii ile kar karya kalyoruz. Dardan bakldnda olaylarn gidiat her adan bilinmekte, fakat yakndan incelendiinde bunlarn geni lde, aslnda baka mahfillerde alnan kararlar takip eden tm organizasyonlarn, ajitasyon kampanyalar ile zincirleme oluan clz kararlar ve yaptrmlar olarak ortaya kmaktadr.

1502

ayet bu lzumsuz eyler bir tarafa braklrsa, iin znde geriye sadece Moskovadaki parti ynetimi ile ileri bir bakma kendi aralarnda kararlatran yerel parti yneticileri kalmaktadr. Mill Devletlerin Snrlarn Belirlemeye ynelik projeyi ierik olarak yrten bu ekirdek (kadro) -sembolik olarak ifade edilecek olursa- nmzde baz kemikleri eksik olan fakat birka yerinde et paracklar sallanan bir iskelet olarak durmaktadr. Bu konunun ileni eklini hususa borluyuz: 1) Eylemin kurgulanmas sorunsuz olmad, 2) Partinin ald nlemlere objektif eletiri snrl da olsa mmknd ve 3) Tacik tezinin temsilcileri Mill Devletlerin Snrlarnn Belirlenmesi nden hemen sonra ve bunun tesinde hl bugne kadar bu olaylar esnasnda cidd bir ekilde kandrldklarn hissetmektedirler. Bu artlarn yanklar iz brakacak ekilde yirmili yllarn Sovyet medyasnda yaynlanan, bu olaylardan31 daha ziyade nc maddedeki nedenler, Sovyetler Birliinin yklmasndan sonra gelimelere k tutan baz belgelerin gn yzne kmasna neden oldu.32 Kaynakayla ilgili gelimeler bu kadar. imdi asl meseleye, hem de ilk nce tekilatlanmann ortaya kt ereveye bakalm. Snrlarn tespitiyle ilgili ilemlerin yrtlmesi grevi 1922de baka bir isim altnda Turkkomissijann yerini alan Rus Komunist Partisi Merkez Komitesinin Orta Asya Brosuna verilmiti. Yaplacak olan Mill Devletlerin Snrlarnn Belirlenmesi ile ilgili somut ve kapsaml sorular, oluturulan bir komisyon tarafndan Orta Asya Brosunda mzakere edilerek karar alnacak hle getiriliyor veya n karar alnyordu. Zira son sz Moskovannd. -Kesin bir ey bilinmemesine ramen- Moskovann hareket tarznn, mesel daha nce bahsedilen Harezm olaynda, sonradan Polit Bro tarafndan snrlandrlan aykr davranlarda grld gibi, taktik olarak tahamml etme, sabr gsterme eklinde zannedilmektedir. Olaylarn gidiatna bakldnda, Moskova daha nceden alnm kararlar dorudan dikte ettirmekten ziyade, Orta Asyadan gelen teklifleri kendi istedii dorultuda ynlendirme yoluna gidiyordu. Bu teklifleri hazrlayan, bata Orta Asya Brosu ve onun tarafndan bu i iin oluturulan Komisyon grevlerini iki sahfada yapyorlard. Birinci adm Mays 1924 ortasnda Orta Asya Brosunun hl mevcut olan cumhuriyetin temsilcilerinden oluan 11 kiilik Komisyon 14 gn iinde toplantda yediye kar drt oyla Mill Devlet Snrlarnn Belirlenmesini onaylad; izilecek mill snrlar tespit etti ve almalarn srdrlmesi iin bir komisyon kurulmas karar ald. kinci admda, Eyll bana kadar snrlarn gerekten izilmesi ilemi Merkez Blge Komitesi ve ona bal olan Trkmen, zbek, Krgz ve Kazak mill brolar araclyla yrtld. Taciklerin konusunda, zbek brosunun iinde daha sonra oluturulan kiilik bir alt komisyon karar verdi. Karakalpaklar temsil edilmiyordu; onlar gya Eyll/Ekim 1924te ilk defa bavurmulard ve bundan dolay da onlara bugn hl geerli olan zerklik verilmiti. Anlalan o ki, kesin toprak almas gereken byk halklarn belirlenmesi, fazla mnakaalar olmadan yrtlme benzemektedir. Bu yzyln bana kadar saysz g ve kendiliinden yerleim sreleri sonunda, Orta Asyann nfusu youn olan alak blgelerinde oluan ve insan akna eviren (kltrel) farkllklar, yabanclk, kendi doal yaam tarzlarn ortaya koyan ve bugn birbirleri ile hi alakas olmayan halklarn karklna bir gz atlrsa, bunun artc bir durum olduu o zaman anlalr. Buna karlk, Sovyet iktidarnn temsilcilerinin kafasnda uzun zamandr deiik faktrlerin etkisi altnda etnik kavramlarla urarken, tabiatyla milletler politikasnn isteklerinin deiimi iinde halklarn durumu ve halklarn tabiiyetleri ile ilgili bir taslak olumutu.

1503

Mesel modernist Mslmanlar tarafndan devrimden nce reddedilen, fakat arlk zamannda genel olarak, azl veya okluu gzetilmeksizin Trke konuan halklarn ounluuna ve Farsa-Trke olmak zere iki dilli yerleik halklara Sarten denilmekteydi. Bu duruma uygun olarak, en azndan 1919dan itibaren Sovyet iktidarnn yerel yneticilerinde de Sarten kavramnn Orta Asyay en son fetheden Trk asll hl airet eklinde yaplanm yar yerleik yar-gebe halk arasnda var olan zbekler ile ayn anlamda kullanma eiliminin kendini gsterdii gzlemlenmektedir. Devrimden nce dil bakmndan Trklemi ran aslnn bir unsuru olan Taciklere Sarten denilmesi gr arlktayd.33 Her ne olursa olsun -bu soru(n)larn sistematik ekilde aratrlmas henz bitmemitir.- Mill Devlet Snrlarnn Belirlenmesi iini yrtme dncesinde olanlar halklar sorunsuz bir ekilde kabaca blmeyi baarabilecekleri konusunda kavramsal yeterlilie sahiptiler. Bu gzln prizmasndan kesin ekilde belirlenen milletlere blnmesi gereken, az veya ok belli ekilde eskimi bir haly gryorlard. Blge komisyonlarndaki yerel yneticiler, bu i iin teorik olarak da ilan edilen iki kriter kullanyorlard: Asl olarak bir milletler politikas prensibi ve ikincil olarak da resmiyette ticar cazibe merkezlerinin, yol balantlarnn ve sulama sistemlerinin anlald belli blgeleri ieren ekonomik kriterdi.34 Gerekli olan bilgilerin ve kararlarn alnmasnda yardmc olan faktrler olarak, o zamanlar mevcut olan istatistiki kaynaklardan yararlanld sanlmaktadr. Fakat bunlarn niteliklerinin -nazik bir ifadeyle- ok iyi durumda olmad bilinen bir eydir. Ekonomi ve milletlerin oluumu ile ilgili o zamanlar yaplan aklamlarda da kabul edildii gibi, gvenilir kaynak yoktu ve baz (konularda) ise hibir bilgi mevcut deildi. Trkistanla ilgili ana kaynaklar, 1917de tarmda yaplan tahmini bir saym ve 1920de yaplan bir blgede sadece ounlukla konuulan dilin kayda alnd, fakat mesel Ferganada Basmaclarla atma dolaysyla hi yapl(a)mayan nfus saym oluturmaktayd. Harezm iin herhangi bir belge yoktur ve Buhara iin ise Emirlik idaresinin 1917 ylndaki nfus saym ile ilgili hesaplamalar kullanlmaktayd. Bu veriler, etnik kkenle ilgili hi bir bilgi iermiyordu. Bu belgeleri temel veri olarak kullanmak Merkez statistik daresinin Buhara Cumhuriyeti halknn nfus (saysna) dair yazlan rapordaki tavsiyesine de uymaktayd.35 Bu (raporda) eitli kurumlarn halkn tamamn kapsayan ve 1,2 ile 2,7 milyon arasnda deien her iki cinse ait canllar36 yazlyd. 1917deki kaynaklara dayanlarak yaplan hesaplamalar ortalama olarak kabul ediliyordu ve ad geen raporda da ak bir ekilde yle deniyordu: Her ne kadar bu (teknik-politik) Komisyonun (1922de Profesrler Cerdanev ve Poslavski bakanlnda alan) verileri tam inandrc olmasa da, onlarn sk bir ekilde resmi mahreli kaynak olmalar en byk avantajlardr37 Bu gibi verilerin, genel kararlar verebilmede byk lde yardmc olamayaca gibi, hele detayl sorunlarn zmnde ise hibir yardm olmaz. Baka bir yerden reniyoruz ki, kararlar baz durumlarda ilgili taraflarn oybirlii veya ounluk esasna gre alnd.38 Bu iin yapld yer ise Blge Komisyonlaryd. Bununla ilgili iki rnek: 1) Tacik blgesinin karar ve 2) Takentin nasl zbekistann baehri olduu ile ilgili kararlardr.

1504

Tacikler iin zerk blge kurulmas dncesini, Buhara Vilayetinin zbek ilerini yrten temsilciler kabul ettiler. Onlar (bu ii yaparken) 1924 ylna kadar, ncelikle Basmaclarla iddetli atmalarn merkezinde olmasyla bilinen Dou Buharaya gzlerini dikmilerdi. Blge Komisyonundaki Tacik temsilciler, Austos balarnda zbek mill brosunun temsilcileri ile beraber alarak hazrladklar kendi blgelerinin bir taslan Komisyona sundular. Burada kullanlan istatistiki verilere gre, Trkistanda ve Buharada yaad kabul edilen 1,2 milyon Tacikten sadece 400.000inin ngrlen zerk blgede yaad, geriye kalanlarn ise bu blge dnda, zbekistanda bulunduu ortaya kmt. Bu durum byk oranda Buhara ve Semerkant gibi ehirleri ve yrelerini, bunlarn dnda Fergana vadisinin gneybatsn ilgilendiriyordu. Tacik temsilciler, Tacik halknn kuvvetli bir btn olarak bir araya gelmesinin corafi ve ekonomik artlardan dolay mmkn olmadn akladlar.39 Bu tasarya kar Kazaklarn bir temsilcisi bu birazck halkn kendi kaderini tayinine benzedi; Tacik yoldalar anlalan kendi zmlerinden memnun olsalar da ben, bundan memnun deilim (Glmeler)40 diyerek sorunun doru ekilde ortaya konmadn belirtmitir. Litvanyal Blge Komisyonu bakan Otto Janovi, Karklinde Tacik yoldalar tarafndan sorunlar ile ilgili ortaya koyduklar zme ekincesi olduunu belirterek, ayn zamanda taslaklarn oaltlp daltldktan sonra zerinde gr bildirilmesi iin yaplmadnn kabul edilmesi gerektiini belirtmekte.41 Btn bu olanlara bakmakszn, zbek temsilciler, Tacik yoldalaryla zerinde anlatklar paylam sorununun bir an evvel karara balanmas iin zorluyorlar ve snrlarn ilerde daha doru bir ekilde yeniden dzenlenebileceini gereke olarak ileri sryorlard. Sonu olarak Tacik Sorununda geni lde teklif edilen, zm eklinde kabul edildi. Daha sonra deien ise snrlardan ok, halkn istatistiki durumu ile ilgili bilgilerdi. Blge Komisyonundaki zbeklerin aa yukar te biri Mill Devlet Snrlarnn Belirlenmesi olaynn sonucu olarak Taciklerden olutu ve (bunlarn) daha sonraki yllarda Tacikistann snrlarnn genilemesi yolunda youn mcadele verdiklerini ufack bir not olarak ilave etmek gerekir.42 1929da Ferganann kk bir parasnn (Kuzistann bakenti ile birlikte) Leninabad Vilayetinin Tacikistana balanmas ve kendini (Sovyetler) Birliinin bir cumhuriyeti seviyesine ykseltmesi belki bu abalarn bir sonucuydu. Devrimden nce en azndan 1920ye kadar deiik bir bak asndan baklmas sonucu bir milyon nfusu olan bir halk olarak grlen Tacikler, 1925 banda 700. 000lik her iki cinsten canllar ile harab olmu 250 kiilik nfusu olan bakenti Duambe ve nihayet kendi zerk Sosyalist Sovyet Cumhuriyetinin byk blmn kapsayan byk bir problemle, Basmaclarla kar karya kaldlar. Besbelli ki son olay daha sonra Tacik Cumhuriyeti olarak kurulan kendi blgelerinin oluturulmasnda nemli gerekelerden biriydi. Bunu zbekistan KP (b) Tacik Obkom yelerinin 19u imzalayarak zbekistan KP (b) Merkez Komitesine gnderdikleri 24 Mays 1928 tarihli mektuptaki ifadeler gstermektedir. Orada dier meselelerle birlikte bu konuda yle denmektedir:

1505

zbek Sovyet Cumhuriyeti tarafnda kalan Taciklerin, Tacik Sovyet Cumhuriyetine katlmalar ancak Dou Buhara blgesindeki bir dizi artlar yerine getirildikten sonra gereklemelidir (Blge Komisyonu, 1924te Mill Devlet Snrlarnn Belirlenmesi esnasnda byle ifade etmiti). Bu artlar balca u hususlar amalyordu: Basmaclarla olan i sava cephelerinin ortadan kaldrlmas, ralarn oluturulmas, cumhuriyetin devlet eklinde yaplandrlmas, ekonominin tekrar iler hale getirilmesi ve dierleri. Biz zbekistanda kalan Tacik blgelerinin, Tacik Sovyet Cumhuriyetine ilhak edilmesinin en uygun zamannn imdi olduunu dnyoruz. Tacik halknn devletini kurmas, Orta Asyadaki dier Cumhuriyetlerle (Krgz, Trkmen vs.) ayn artlarda gereklemelidir.43 Bundan kasdedilen Semerkant, Buhara ve baka kk blgelerin Tacikistana katlmasyd. Fakat -daha nce de deinildii gibi- Tacik istekleri dorultusunda fazla bir ey deimedi. 1928de temsilcilerinin cann skacak ekilde hedeflerine ulaamayan, sonrakiler tarafndan da kolayca atlanan Taciklerin olayndan farkl olarak, Orta Asyann Merkezi Takentte Mill Devlet Snrlarnn Belirlenmesi esnasnda karlkl kar atmalar hkm sryordu. Bu konuda da Blge Komisyonunun ikinci toplantsnda karar verildi. Komisyon almalarnda canl tartmalarn olduu intiban veren toplantlarla ilgili stenografi tutanaklar akland.44 Toplant bakan her defasnda tartma konularn azaltmak iin aba sarf ederken Mill Bronun temsilcileri, sonu gelmeyen, temelsiz mnakaalara dalyorlard. Komisyon yeleri sanki gerekten bamsz devlet kuruyorlarm gibi ilerini heyecanl bir ekilde yapyorlard. Orta Asyann ekonomik ve ticar merkezi olan ve ayn zamanda Moskovann oradaki siyas-idar merkezi konumunda bulunan Takent zerinde Kazak, zbek ve fazla iddial olmasa da Krgz temsilciler hak iddia ediyorlard. ki byk rakip olan Kazak ve zbek temsilciler, Takent konusunda toplantlar esnasnda ok defa birbirleriyle atan teklifler ne sryorlar ve kendi savunduklar tezin en byk gerekesi olarak deiik istatistik belgeleri keser gibi kendi taraflarna yontuyorlar ve bilgileri deiik artlardan yola karak kendi karlar dorultusunda kullanyorlard. Btncl bir tartma zemini oluturmadan veya en azndan kart grlerin arka plann tarafsz olarak aklamak ve tm komisyon yelerine datmak iin en ufak bir aba gstermeden toplant sonunda altya (6) kar iki (2) oyla Takentin zbekistana ait olduu karar alnd. Karar alnmadan bir saat nce toplant bakan Karklin, Kazaklarn itirazlarna kar gelecek ekilde yle demiti: Buradaki halkn ounluunun her eye ramen zbek olduunu dnyorum ve bu sorunun baka trl kararlatrlaca konusunda phem var. Bu akam Takentin kaderinin byk bir ihtimalle nceden izildiini sylemek mmkndr. Takentin Krgzistan (=Kazakistan) bakenti olma ihtimali zordur.45 Son sz tabi ki Moskovannd. Moskova -byk bir ihtimalle kendisinin nceden ald- ve bugne kadar hasr alt edilmi uzlama nerisi olan Semerkantn zbekistan bakenti olmas ile ilgili kararda olduu gibi bu karara da snrlamalar getirmiti. Semerkantn belli bal nemli fonksiyonlar,

1506

ancak 1931 ylnda -sessiz sedasz- Moskovann Orta Asyadaki yetkili organlarnn merkez konumunu zaten koruyan Takente tand. Mill Devlet Snrlarnn Belirlenmesinden hemen sonra Orta Asya Brosunun bakan shak Abromovi Zelenskij Moskovaya gnderdii raporunda tafsilatl bir ekilde yle anlatyordu: Bizim attmz ilk admlar, tarafmzdan mill devlet snrlarnn belirlenmesine, mill cumhuriyetlerin kurulmasna ilikin almalardr. Bu almay biz bir taslak olarak yrttk ve burada tamamlanmam bir ok ey vardr, bu i balta ile yrtlmtr.46 Geriye dnp olaylarn oluumuna baktmzda, Zelenskijin hedefledii mtevaziliin yanl olmad grlmektedir. Buna ramen eski kasaba, bucak ve ehir snrlarn takip eden yeni snr tespiti, sonralar ok az deiiklie urad. Devlet snrnn Sovyetler Birlii iindeki nemi -formaliteler bir tarafa braklrsa- hemen hemen sfrd. Sadece zel kltrel ereve iinde onlara belli bir anlam veriliyordu. Mill gelenekler, mill diller, mill edebiyat ve mill tarih yazm, cidd bamsz devletler, yani balangta geici gei dnemi olarak dnlen ve yeterli derecede snrlar belli olmayan mill devlet ipotei altnda ezilmektedirler. Bu grnt iinde bir sr dinamitleyici unsur bulunmaktadr. Mill devletlerden ziyade az ok eski Sovyetlerin Mill Devletler, yapay bnyelerinin olduu yerlerde, 1924te etnik yapya vurulan balta darbesinin yanks hl bugne kadar devam etmekte ve imdi iddetli olarak hissettikleri bamszlklar iin mcadele vermektedirler. 1 Trkistann oradaki Sovyet yetkilileri tarafndan muhtariyet aklamas ile ilgili, bkz.

Pobeda Oktjabrskoj. revoljucii II, 251 ve devam; Ekim 1918 Trkistan Anayasas E ezdy sovetov I, 274 ve devamda bulunmaktadr. 2 Bkz. Lenin, PSS XLI, 435 [sayfa 436da bu belgenin ilk defa Leninskij Sbornik XXXIV,

1942 ylnda yaynland ifade edilmektedir. Bu yayn iinde (orada 325) yukarda parafa edilen metinde Trkistann yaplanmas ile ilgili ibaresi braklmtr.]. 3 Bkz. Lenin, PSS XLI, 153 [Burada Politbronun 22 Haziran 1920de hazrlad taslak

olarak tabir edilmesine ramen ayn ifadeler Politbronun ayn gn ald kararda yer almtr. (Bkz. RGASPI: f. 17, op. 3. d. 901. 4: Oturum Protokol, Nr. 22)]. 4 Bkz. RGASPI: f. 122, op. 1. d. 44, 1. 180 (Trkkomissijann eski Bakan Eliava

(Moskova) ile Trkkomissijann sekretarya Bakan Kujbysev, Takent, arasnda 26 Haziranda telefon grmesinde okunan karar rnei). 5 Bundan sonraki aklamalarn byk blmnn temeli, sonular baka yerde

yaynlanmas dnlen kendi aratrmalarmdan meydana gelmektedir ve burada (bu bakmdan) laykyla detayl olarak aklanmamtr.

1507

Bkz. Dekrety sovetskoj vlasti VI, 457 (8 Kasm 1919 tarihli atanma karar, 18 Kasm tarihli

Izvestija gazetesinde yaynland). 7 Abdullaev, Central Asien Emirgres 30 (Yukardaki tercme ayn yazarn yaynlanmam

Rusa el yazmas notlarndan (manuskript) alnmtr. Yazar, belge yeri olarak RGASPI: f. 122, op. 1, d. 32, 1. 157 ve devam altnda vermekte ve detayl aklamalar yapmakszn bu belgeyi o zamanlar ubat 1919da kurulan ve formel olarak varln srdren Geici Trkistan Komisyonuna atfetmektedir. 8 Douda Devrim dncesinin basit bir propaganda olmaktan karak realpolitik bir

opsiyon oluturmasn, rnein Trotsky Papers I, 622 ve devam belgelemektedir. -Moskovann hereyden nce ekonomik ve ihtilalci- stratejik karlarnn olduunu, rnein Lenin de Neizvestnye 302, (Leninin Turkkomissija Bakan Eliavaya Turkkomissijanin Trkistana hareket etmesinden on gn nce gnderdii 16.10.1919 tarihli telegramda) tm akl ile vurgulamaktadr. 9 Yukarda son ibarelerle ifade edilen ubat 1919da Moskova tarafndan oluturulan ve

Mart 1919 balarnda Takente gelerek orada almalar yrten, aralarnda Petr Alekseevi Kobozevin de bulunduu Geici Trkistan Komisyonu ylerinden oluan kk bir gruptur. Bu almalar arasnda Trkistandaki Rus Komunist Partisi (Brosu) RKP Mslman brosunun kurulmas gibi faaliyetler de vard. Moskova ynetiminin 12 Temmuz 1919da Takent yneticilerine milletlerin oranlarna gre ynetimde yer verilmesi hususunda bir telgrafla yapt ar ierdeki g mcedelesini krkledi. [Bu telgraf Musbjuro RKP (b) 48de yer almaktadr.] 10 Her iki Konferanstaki kararlar ve tartmalarla ilgili karlatrmalar iin bkz. Mesel

Musbjuro RKP (b) 73 devam.; KPT v rezoljucijach 62 ve devam-O zamanlar Mslman Komunistler tarafndan Kendi Kaderini Tayin konusunda gerekten hangi amac gttkleri sorusunun devam burada tartlmayacak bir husustur. Yukarda ksaca tekrar verilen isim deiikliinin ksa tarifleri, rnein Frunzenin 14.4.1920de Lenine yazd mektupta yer almaktadr. (Frunze, Neizvestnoe 191). Bu olaylarn arkasnda Panislamist veya Pantrkist tehlikesini tahmin etmekte veya edilmektedir. Bkz. rnein Safarov, Kolonialnaja revoljucija 110 ve devam. Fakat buna B. Nazarov KPT 403te grldg gibi Mslman Komunistler iddetle kar kyorlard. Bu adan bakldnda Musbjuro RKP 80e gre Trk Komunist Partisinin tam ad olan Trkistan Halklarnn Komunist Partisi ifadesi daha az itici gelmekteydi. (Bu kararn KPT v rezoljucujach 70de veriliinde dikkatten kamayacak ekilde Trkistan kelimesi yoktur ve sayfa 298de -Sovyet literatrnde det olduu zere- bu kararn Trk-Cumhuriyetinde olduu gibi millyetcilie kayanlarn fahi hatalar olduu tesbiti yaplmaktadr. 11 Trk Cephesi (=Trkistan Cephesi) ifadesi o zamanda Kzlordunun Trkistandaki iki

ordu kuvvetinde olan blmn kapsamaktayd. ounlukla Takentteki eski iktidar sahiplerinin

1508

askeri gcnden oluan bu 30.000 kiilik kuvvet, 1919 Kasm sonunda eylem ve tekilat ynnden Sovyet Rusyann Kzlordusuna baland.). 12 Frunze tabiatyla genel olarak bakldnda beyan edilen imalarn tesine gitmeyen ve

Lenine gnderdii 14.4.1920 tarihli mektubunda (o tarihe kadar Moskova nemli baz temel kararlarn henz vermemiti) yle sylemekteydi: Ben yerel (=Trkistanl) Ynetim Organlarnn tereddd edilmeksizin bizim tarafmzdan ynetilmesi taraftaydm ve taraftarym. Aksine bu bizim kesin grevimiz haline gelmelidir. Frunze, Neizvestnoe 190). 13 RGVA: f. 110, op. 7, d. 3, 1. 4 (Frunze (Samara) Eliava (Takent) ile yaplan telefon

konumas 22.12.1919). 14 Bkz. rnein Suzdalev, Trkistan 94 ve devam: Bu kategoriye ayrma konusunda eski

askeri analizlerin yansra Trkistann Mslman Komunistlerin de ilham kayna olarak rol ald dnlebilir. Bkz. rnein, Musbjuro RKP (b) 56. Kazak olan Turar Ryskulov, RKP (b)nin Eyll 1919da yaplan IV. Trkistanllar Blge Konferansnda dier konulardan baka yle konumutur: Tarm ve evde yaplan retim tarz zbeklerin, Taciklerin ve dier kk milletlerin ana meguliyetleridir, fakat hayvan ticareti Krgzlar (=Kazaklar) ve bazen de Trkmenlerin yapm olduu bir itir. 15 Bkz. Lenin, Slcinenija XXIV, 136 (PSS XXXVIII, 158 iinde metindeki sz konusu olan

ifade daha sonra Lenin Krgzlar, zbekler, Tacikler ve Trkmenlerden bahseder eklinde dzeltilmi ve Lenin tarafndan kullanlan aalayc anlamda kullanlan Sarte kelimesi cmle sonra bu halklar eklinde deitirilmi. 16 Son durum iin bkz. Yukardaki dipnot 12. -Mnakaal geen grmelere Eliava ile onun

Takentte Turkkomissijadaki yoldalar arasnda geen telefon grmeleri iyi bir bak imkan vermektedir. (Bkz. RGASPI: f. 122, op. 1, 44, 1. 143 ve davam. (28 Mays); RGVA: f. 110, op. 7, d. 3, 1. 5 devam (15 Haziran); RGASPI: f. 122, op. 1, d. 44, 1. 172 devam (26 Haziran), 1. 206 devam (28 Temmuz). Bu mnakaal geen gelimeleri tamamlayc birka bulgu tabiatyle kuvvetle saptrlm bir ekilde anlatan mesel Nazarov gibi Sovyet meneylilerden almak mmkn (KPT 401 devam). 17 Jan Ernstovi Rudzutak, Mays 1920ye kadar Turkkomissijann yesiydi daha sonra

Eilava ile birlikte Moskovaya gitti, nk ona Nisan ortasnda Merkez Komiteye seildii bildirilmiti ve Moskovaya geri dnmesi isteniyordu. (Bkz. RGVA: f. 110, op. 3. d. 244, 1. 28). 18 19 Bununla ilgili olarak bkz. Dipnot 10. Burada kasdedilen Moskovann pratik mlhazalalardan dolay msaade ettiinden fazla

halklarn kendi kaderini tayin konusunda aba sarf eden Sovyet iktidarnn yerel temsilcileridir.

1509

20

Sonuncusu Turkkomissijann personel bakmndan yeterli olmadn ima etmektedir. (Bu

problem Lenin tarafndan da bilinmektedir. (PSSLI, 89 (Merkez Komiteenin (ZK) Orgbjurosuna Not, 10.12.1919, 90 (Turkkomissijaya ekilen ve (onun) tarafndan istenen nitelikli eleman isteini reddeden Leninin 11.12.1919 tarihli cevab telgraf). 21 iktibas). 22 Bkz. rnein, RGASPI: f. 122, op. 1, d. 29, 1. 133 (Turkkomissijann 1920 Hazirann ilk RGASPI: f. 122, op. 1, d. 29, 1. 127 (Bu raporda bahsedilen Takentte bulunan

Turkkomissija yelerinin 5 Haziranda Lenine ve Merkez Komiteye gnderdikleri telegramdan bir

yarsnda yaynlad ayn Haber Blteni). 23 Op. cit. 1. 136 (Yukarda verilen iktibasn olduu ibareler, daktilo ile yazlan belgede

karalanm fakat buna ramen okunabilir durumda; karalanm satrlarn zeri el yazsyla er veya ge bir atma kanlmazdr eklinde dzeltilmi; bu sz konusu ibareler, Bltende Buharann hrnl olarak anlatlanlara uymayan baka bir yoruma daha yakn durmaktadr. Konuyla ilgili her yerdeki Sovyet kaynaklarnda olduu gibi Buharann sava rtkan olduu iddia edilmektedir. 24 Mays 1920den beri ngiitere ile yaplan grmelerden kan Ticaret Anlamas yannda

dier konularla ilgili Moskovann ekincelerinin yazl son ekli iin bkz. Direktivy komandovanija frontov III, 543 (Politbrodan Trk Cephesine 10.08.1920). -Buhara Emirliinin bu ekilde devrilmesi dncesi Turkkomissijann ad geen Haziran 1920deki blteninde Despot Buharann yklmas Sovyet Trkistan iin yaamsal zarureti olduundan ihtill, Buharadaki Kzlordu kuvvetleri tarafindan Trkistanda bulunan Buharal devrimciler ss verilerek yaplabilir. denmektedir (RGASPI: f. 122, op. 1, d. 29, 1. 174 devam). 25 26 RGASPI: f. 17, op. 3. d. 192, 1. 5 (Politbro kararlarnn tutanaklar Nr. 53A. 3. 8. 1921). Bahsedilen Mart 1921de ngiltere ile yaplan ayn zamanda Sovyet Rusyann nemli bir

byk g tarafndan tannmas anlamna gelen ticaret anlamasdr. ngiltere tarafndan konan antlama artlarndan biri olarak ilave edilen bir maddede de Sovyetler Birlii Douda her trl devrimci hareketlerden, tabii ki zellikle Hindistandaki devrimci hareketten saknacakt (Rusya, bu gibi eylemleri komiteler tarafndan yrtlecek ekilde devam ettirdi). 27 Op. cit. 1. 7. -Tccar Sovyet Hkmeti kavram ile Buharadaki Sovyetlerin himayesinde

ticaretlerini yapan tccar ocuklar veya bizzat tccar olan yneticilere atf yaplmaktadr. 28 29 Bkz. rnein B. Urazaev, Lenin i stroitelstvo 472. Bu sorunla ilgili Merkez Komitenin Orgbujurasnda nceden yaplan mzakerelere

Masov, Tadziki 85te iaret etmektedir fakat konunun gidiat ile ilgili ne detayl bilgi vermekte ne de konuyla alakal kaynak vermektedir.

1510

30

Stalinin 27 Eyll 1922de Lenine kendi aralarnda geen SSCBnin kurulmas ile ilgili

mzakereler erevesinde yazd bir mektup Mill Devlet Snrlarnn Belirlenmesi konusunun zm, 1920 ylnda da Moskovann amalar arasnda bulunduu ve dahas somut olarak dnldnn iaretlerini vermektedir. (Bkz. Trotsky Papers II. 752 devam). Mill Devlet Snrlarnn Belirlenmesi ile ilgili n gelimelerin baka bir nokta-i nazarn da mesel RKPsi Merkez Komitesinin Haziran 1923te Moskovada Mill Cumhuriyetler ve blgelerdeki sorumlu grevlilerle yapm olduu mehur IV. ura toplantsnda cereyan eden Milletler Sorunu tartmalar oluturmaktadr. (Bkz. Tajnyj nacionalnoj politiki Stnografik raporlarn yaynlanmas). Bu konu balamnda dikkati eken Trkistandaki ekonomik organlarn daha 1922den 1924 ubatna kadar Mill Devletlerin Snrlarnn Belirlenmesi Projesinden bamsz olarak Orta Asyann idar olarak yeniden yaplanmas ile ilgili toplam 103 kriterle megul olmalardr. (Bkz. Materialy po rajonirovaniju Turkestana I/1922, III, devam.: II, 3 devam). 31 Bkz. rnegin, Na istoriceskom rubeze. Sbornik a nacilnalno-gosudarstvennoe

razmezevanie (1924); Varejkis/Zelenskij, aziatskie respubliki (1930); Ksenofontov,

Nacionalno-gosudarstvennoe razmezevanie (1924); Nacionalnoe razmezevanie (1926); Nemcenko;

Chodorov, Nacionalnoe razmezevanie (1925); Arichipov, SSSR po rajonam (1927); id., SredneNacionalnoe razmezevanie (1924; 1925); Zarubin, Spisok narodnastej Turkestanskogo kraja (1925); id., Naselenie Samarkandskoj oblasti (1926). 32 Bkz. Masov, Istorja topornogo razdelenija (1991); id., Tadziki (1995); Sultonov (ed),

Haqiqati tarich (1990) 64 devam., 83 devam.; Sovyetler Birliinin son dneminde konuya ait mesel Eisenerin Auf den Spuren des tadschikischen Nationalismus (=Tacik millyetciliinin izinde) (1991) gibi Samisdad-Manuskriptler ortalkta dolamaktadr. (Samisdat-Manuskript Sovyetler Birliinde yaynlanmas yasak olan kitaplar yaynlayan yaynevlerine verilen ad. evirenin notu). 33 Buradaki ifade, zikredilen tanm problemiyle ilgili olarak bkz. Baldauf da, Some Thoughts

an the Making of the Uzbek Nation 79 ve devam.; Problemin zorluu ayet imkanszl deilse de Sarten kavramndan kesin ve ak bir etnik grup karmak daha o zamanlar en azndan uzmanlar tarafndan- bilinen bir eydi. (Bkz. B. Materialy po rajonirovaniju Srednej Azii I 173 ve davam.) Tacikler sorunu hakknda tek tarafl olarak seilmi kaynaka Masovda (Tatziki 135 devam) bulunmaktadr. 34 Bkz. Archipov, Sredne-aziatskie respubliki 35, Chodorov, Nacionalnoe razmezevanie 68;

Ksenofontov, Nacionalone razmezevanie 3. -Ekonomik Prensipinde biraz baka bir ekildede arka planna RGASPI. f. 17, op. 68, d. 190, 1. 44 ve devamnda (tarihsiz olan Cumhuriyetlerin Mill blgelerindeki Parti fonksiyonerlerinin sorumlularnn n hazrlk almasnda) iaret edilmektedir. (Orada dier konularn yannda u ekilde bir ifadeye yer verilmektedir: Trkistanda tm atmalarn asl sebebi, bir taraftan halklarn eit olmayan toplumsal yaplariyle farkl airetlerin bir arada bulunmas ve dier taraftan tarmsal alanda kurumlamann yokluu ve yeterli derecede su miktarnn bulunmamasdr. Su ve arazi Trkistan halklar arasnda atma nedenidir (1. 44).

1511

35

Bkz. CGART: f. R-21, op. 1d. 2, 1. 66 devam. (tarihsiz; ieriine bakldnda 1924

baharnn ilk dneminden gelmekte; Orta Asyadaki SSCB Merkez statistik Brosu yetkilisi Krasnovski tarafindan imzal). 36 Verilen raporda yle denmekte: Saym kavram Seele (Rusas dua) ar zamannda

sadece erkek nfusla ilgili bilgilere izafe edilmekteydi, kadnlar saylmyordu nk o zamanlardaki anlaya gre ruhlar yoktu. 37 38 Op. cit., 1. 66. Chodorov, Nacionalnoe razmezevanie 70. -Mill Devlet Snrlarnn Belirlenmesi nde o

zamanlar yaplan esaslar ve gidiatla ilgili daha baka eletirel deerlendirmeler iin bkz. rnein: probleme nacionalnogo razmezevanija 26, 37 davam.; Zarubin, Naseline Samarkandskoj oblaski 3 ve davam. 39 Masov, Istorija topornogo razdlenija 43 devam. (Burada iktibas edilen Blge

Komisyonunun 21 Austos 1924 ylndaki oturum protokolnn stenografik tutanaklarnda inar mamovun ifadesi. 40 41 42 Op. cit. 45 (Ayn Oturum tutananda Sultanbek Chodzanovun ifadesi). Bkz. Op. cit. 46 (ayn oturum tutanandan). 1928-29 yllar arasnda geen olaylar iin bkz. rnein, Eisener, Auf den Spuren des

tadschikischen Nationalismus 46 devam.; Masov, Istorija topornogo razdelenija 115 devam. 43 44 45 46 AKPT: f. 1, op. 1, d. 801, 1. 8. Masovda Tadziki 158 devam. Op. cit. 165 devami. Masov, Istorija topornogo rszdelenija 66; Zelenskinin raporunun tam bu ksm 1988de

geni bir Samizad-Metinde (Esce raz k voproso ob istorij nacionalno-territorialnogo rezmezevanija, bende bulunan versiyonunun s. 22sinden) iktibas edilmitir. Dier ariv buluntular ile beraber yazar ile birlikte A. Ja Visnevski, o zamanlar Tacik Sosyalist Cumhuriyeti Parti Tarihi Enstitsnde ynetici) Masov sonras yaynlarn nemli temelini oluturmaktadr. Arivler AKPT-Archiv Kommunisti2eskoj Partii Tadikistana (Archiv der Kommunistischen Partei Tadikistans; frher: Parteiarchiv der Tadikischen Filiale des Instituts fr Marxismus Leninismus, P A TF IML) Tacikistan Komunist Partisi Arivi; nceki ad: Marksizim-Leninizm Enstits Tacik ubesi Parti Arivi.

1512

CGART-Centralnyj Gosudarstvennyj Archiv Respubliki Tadiikistana (Zentrales Staatsarchiv der Republik Tadikistan; frher: Zentrales Staatsarchiv der Tadikischen SSR, CGA TadzSSR) Tacikistan Cumhuriyeti Merkez Devlet Arivi; nceki ad: Tacik Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Merkez Devlet Arivi. RGASPI-Rossijskij Gosudarstvennyj Archiv Socialno-Politiceskoj Istorii (Russlandisches Staatsarchiv fr Sozial-Politische Geschichte; frher: Zentrales Parteiarchiv des Instituts fr Marxismus-Leninismus, CPA IML) Sosyal-Siyas-Tarih Rus Devlet Arivi; nceki ad: MarksizimLeninizm Enstits Parti Arivi Merkezi. RGV A-Rossijskij Gosudarstvennyj Voennyj Archiv (Russ1andisches Militarstaatsarchiv; frher: Zentrales Staatsarchiv der Sowjetarmee, CGASA) Rusya Asker Arivi; nceden: Sovyet Ordusu Merkez Devlet Arivi. ktibas Edilen Kaynaklar ABDOULLAEV, K,: Central Asian Emigres in Afghanistan: First W ave 19 20-19 31 Central Asia Monitor 1994, Nr. 4, 28-32; Nr. 5, 16-27. ARCHlPOV, N, B.: Sredne-aziatskie respubliki. 3, Aufl, Moskau/Leningrad 1930. ARCHlPOV, N. B.: SSSR po rajonam, Sredne-aziatskie respubliki. Moskau/Leningrad 1927. BALDAUF, 1.: Some Thoughts on the Making of the Uzbek Nation. ln: Cahiers du monde Russe et Sovietique XXXII, 1991, 79-96. CHODOROV, 1.: Nacionalnoe razmeievanie Srednej Azii. Novyj Vostok 1925, Nr. 8-9, 65-81. Dekrey sovetskoj vlasti. Bd. 1 ff., Moskau 1957 ff. Direktivy komandovanija. frontov Krasnoj Armii (1917-1927 gg.), Sbornik dokumentov v 4 tomach. Bde. I-III, Moskau 1971-1974. EISENER, R.: Auf den Spuren des tadschikischen Nationalismus, Aus Texten und Dokumenten zur. Tadschikischen SSR. Berlin 1991. (= Ethnizitat und Gesellschaft. Occasional Papers, Nr. 30). FRUNZE, M. V: Neizvestnoe izabytoe. Publicistika, memuary, dokumeny, pisma. Moskau 1991. Kommunisticeska; a Partija Turkestana v rezozjucijach sezdov i konferencij. Taskent 1988. KSENOFONTOV, F.: Nacionalnoe razmeievanie Srednej Azii In: Vsja Srednjaja Azija. Spravocnaja kniga na 1926 chozjajstvennyj god, Taskent 1926, 1-10. LENIN, V. I.: Neizvestnye dokumeny, 1891-1922. Moskau 1999.

1513

LENIN, V. I.: Polnoe sobranie socinenija. Bd. 1 ff., 5. Aufl, Moskau 1963 ff. LENIN, V. I.: Socinenija. 30 Bde., 3. Aufl., Moskau 1935-1937. MASOV, R,: Istorija topornogo razdelenija. Dusanbe 1991. MASOV, R.: Tadiiki: istorija s grifom soversenno sekretno. Dusanbe 1995. Materialy po rajonirovaniju Srednej Azii. Kn, 1: Territorija i naselenie Buchary i Chorezma, Castl: Buchara. Taskent 1926. Materialy po rajonirovaniju Turkestana, Vypusk l-j: Sbornik statej po rajonirovaniju Turkestana, Vypusk//-j: Proekt administrativno-chozjajstvennogo delenija TSSR. Taskent 1922, 1924. Musbjuro R. K. P. (b) v Turkestane. 1, 2 i 3 Turkestanskie kraevye konferencii R. K. P. 19191920 gg. Taskent (1922). Na istoriceskom rubefie. Sbornik o nacionalno-gosudarstvennom razmefievanii Srednej Azii. Taskent 1924. NAZAROV, M. CH.: Kommunisticheskaja Partija Turkestana vo glave zasciy zavoevanij Oktjabrskoj revoljucii {1918-1920 gg.). Taskent 1969. NEMCENKa, M.: Nacionalnoe razmeievanie Srednej Azii Meidunarodnaja iizn. Zurnal Narodnogo Komissariatapo lnostrannym Delam 1924, Nr. 4-5, 67-92. NEMCENKa, M.: Nacionalnoe razmeievanie SrednejAzii. Moskau 1925. Pobeda Oktjabrskoj revoljucii v Uzbekistane, {Sbornik dokumentov). Tom 1: Ustanovlenie sovetskoj vlasti v Uzbekistane, Tom 11 Uprocenie sovetskoj vlasti v Uzbekistane. Tashkent 19631972. SAFARAV, G.: Kolonialnaja revoljucija. {Opyt Turkestana). Moskau 1921. SEMENAV, sovetov sojuza A. SSR, A.: K probleme i nacionalnogo razmeievanija Srednej Azii,

{Istorikoantropologiceskij ocherk). Narodnoe chozjajstvo SrednejAzii 1924, Nr. 2-3, 26-40. Sezdy sojuznych avtonomnych sovetskich socialisticeskich respublik, Sbornikdokumentov v trech tomach, 1917-1936 gg, Moskau 1959-1960. SULTONOV, S. (ed.): Haqiqati tarich, Sahifahoi noaeni tarichi Partjai Kommunistii Toikiston. Dusanbe 1990. SUZDALCEV, A.: Turkestan i sopredelnye strany {Buchara, Kasgar, Afganistan, Persija i Hive). Samara 1919.

1514

Tajny nacionalnoj politiki CK RKP. Cetvertoe sovescanie CK RKP s otvetsvennymi rabotnikami nacionalnych respublik i oblastej v Moskve 9-12 iunja 1923 g, {Stenograficeskij otcet). Moskau 1992. The TrotskyPapers 1917-1922. Ed.: J. M. Meijer, 2 Bde, Londoni The Hague/Paris 1964-1971. URAZAEV, S. Z.: V. Lenin i stroitelstvo gosudarstbennosti v Turkestane. Taskent 1967. V AREJKIS, I. /ZELENSKIJ, 1.: Nacionalno-gosudarstvennoe razmeievanie Srednej Azii. Taskent 1924. VISNEVSKIJ, A. JA,: Esce raz k voprosu ob istorii nacionalno-territorialnogo razmeievanija, (Samizdat) 1988. ZARUBIN, 1. 1,: Naselenie Samarkandskoj oblasti. Leningrad 1926, (= Trudy komissii po izucheniju plemennogo sostava naselenija SSSR i sopredelnych stran, 10.). ZARUBIN, 1. 1.: Spisok narodnostej Turkestanskogo kraja. Leningrad 1925. (= Trudy komissii po izuceniju plemennogo sostava naselenija SSSR i sopredelnych stran, 9.).

1515

Sovyetlerin Trk Halklarn Srgn Etmesi / Do. Dr. Walter Comins Richmond [s.872-876]
Occidental College Rusya Blge almalar Blm / A.B.D. Sovyetler Birliinin temel hedeflerinden biri, ulusal ve etnik ballklarn yerine geecek yeni bir Sovyet kimlii oluturmakt. Bu hedefi gerekletirmek iin, Sovyet yetkilileri, halklar kendi topraklarndan srmek, z dillerini kullanmalarn nlemek ve gelenek, etnik tarih ve dier bireysel kltr biimleri yeni kuaklara aktarmalarn engellemek zere zora dayal ve ounlukla iddet ieren nlemlere bavurmulardr. Sovyetler Birliindeki hemen hemen tm aznlklar bu diktatrce asimilasyona maruz kalm olmasna karn kk Trk aznlklar -Azeriler, Balkarlar, Krm Tatarlar, Karaaylar, Ahska Trkleri- en zalimane muamelelere urayan etnik gruplar olmutur. Azeriler hari, bu halklar tmyle yerlerinden edilmi, Orta Asya ve Sibiryadaki yzlerce alma kampna datlm ve etnik ve ulusal kimlikleri yok etme amac tayan organize ayrmcla maruz braklmtr. Bu srecin miras, srekli olarak Sovyetler Birliindeki tm aznlklarn tek bir ulusst varlk olacak ekilde asimile edilmesi gereinden bahseden Joseph Stalindir. Stalinin Kafkasya ve Krmdaki Trk halklarn yok etmeye ynelik zel bir arzusu da vard; nk Karadenizin kontrol ve Karadenize eriim konusunda gelecekte kacana kesin gzyle bakt bir savata bu halklarn Trkiyeye ballndan korkuyordu.1 Sovyet hkmetinin ilk admlarndan biri Azerileri Trkiye Cumhuriyetinden uzaklatrmak oldu. 1918 ile 1920 yllar arasnda, 200,000den fazla Azeri, Ermenistandaki Erivan ve Zangezur blgelerinden karld. Ayn zamanda, Azerbaycandaki Azeri aydnlar dnemin Azerbaycan genel valisi olan I. Bagirovun emri zerine tutuklanp hapse atld. Bununla birlikte, Azerilerin kitlesel olarak Orta Asyaya srgn edilmesi 1932 Maysnda, Sovyetlerin gulaglardan arnma (dekulakization) sreci srasnda oldu. fade edildiine gre amac tarm sanayisindeki Sovyet kart unsurlar yok etmek olan bu politika, Devletin hedeflerini gerekletirmek zere ayrm gzetmeksizin uyguland. Bylelikle, Dalk Karaba ve evre blgelerde yaayan Azeriler gulag ilan edildi ve yanlarna yiyecek ve giyecek almalarna izin verilmeksizin sr arabalarna dolduruldu. Kazakistandaki Shortandyye ulaan bu grup buradan daha da kuzeye gnderildi ve burada kendilerine barnma amacyla baraka ina etmeleri sylendi. Ama k geldiinde ancak barakalarn at ve duvarlarn ina edebilmilerdi.2 Gnlk azklar 400 gram donmu kara ekmekten oluuyordu. Ayrca kendilerine donmu patates de veriliyordu. Yallar lmeye balad; bunlar kadnlar, ocuklar ve ergenler izledi. Donmu zemini kazmak ok zor olduu iin ller toplu mezarlara gmlyordu. Ayrca lleri birka gn barakalarda saklayarak onlarn azklarn almaya alyorlard. Ama, barakalar aranmaya baland ve ceset sakladklar ortaya kanlar iddetli cezalara arptrld.3

1516

1937-38in Byk Terr tm Sovyet halklar etkiledi, ama Balkarlar, Krm Trkleri, Karaaylar ve Ahska Trkleri kk aznlklar olduu iin tasfiye sreci zellikle bu topluluklar ykma uratt. Yerel yetkililer 1938lerin balarnda tasfiye edildi ve Trk nfuslu blgeler NKVD (Narodny Komissariat Vnutrennh Del-ileri Halk Komiserlii) yetkileri tarafndan ynetilmeye baland. Trk entelijensiyas ve tm dini liderler rasgele seilen vatandalarla birlikte yok edildi. Sadece Karaayda 875i kadn en az 8000 normal ifti tutukland. Tutuklananlarn ou idam edildi; birou da Kafkasyadaki eitli hapis kamplarna gnderildi.4 Grcistann gneybatsnda Meshet blgesindeki 212 kydeki Trkler 1937de baka yerlere gnderildi ve resmi uyruklar ya Grc ya da Azeri olarak deitirildi; adlar da yeni etnik kimliklerine uyacak ekilde deitirildi. Daha bir yl bile gemeden Meshet blgesinde okullar Azerice eitim vermeye balad.5 1942 yaznda Alman ordusu Kafkasyaya yaklatnda, Sovyet hkmeti cepheye en yakn iki Kafkasya cumhuriyeti olan Karaay ve Balkaryada olaanst hal ilan etti. Yalar 18 ile 55 arasnda deien 15,000i akn Karaay erkei seferber edildi ve yaklak 2,000 kadn ve savamayacak durumdaki erkee savunma grevleri verildi. Bu arada tm nfus silahtan arndrlmt. Almanlar Austosta geldi ve 1943n balarnda geri pskrtld. Kzlordu Karaay ve Kabarday-Balkaryay geri aldktan hemen sonra kendilerinden kuku duyulan tm ibirlikiler tutukland; bu da ayrlk direni blgesinde bulunan tm kylerdeki insanlarn tutuklanmas anlamna geliyordu. alacak durumda olanlar zorla Nalik ve Kislovodska kadar yrtld ve buradan da alma kamplarna gnderildi. Bu ansz kyllerin hibiri geri dnmedi. ocuklar, sakat gaziler ve yallar da dahil, yryemeyecek durumda olanlar hemen orada kuruna dizildi. ki yl nce Karaay ve Balkar ayrlklarna kar balatlan bombalama operasyonunun iddeti artrld ve sonuta ok sayda ky tamamen yok edildi.6 1943 ylnn Eyll aynda 60,000 NKVD birlii, savatan izinli Sovyet askerleri olarak tm Karaayda ortaya kt. 12 Ekimde, Yksek Sovyet Prezidiyumu, Nazi igali srasnda haince davrandklar sulamasyla tm Karaaylarn SSCBnin dier blgelerine srlmesi emrini kard. 2 Kasm sabahnda, NKVD askerleri Karaay kyleri kuatmaya ald ve makineli tfekler altnda kylerde yaayan herkes Studebaker kamyonlarna dolduruldu. Yanlarna 100 kilogram gemeyecek eya almalar iin kyllere bir saat verildi.7 Bu operasyonda 68,938 Karaay yerlerinden edildi. Gen erkeklerin ounluu Nazilere kar savaan orduda olduu iin, yerlerinden edilen kyllerin yzde 50si 16 yan altnda ocuklardan, yzde 30u kadnlardan ve yalnzca yzde 15i erkeklerden oluuyordu.8 Trenlerde geen yaklak haftadan sonra bu grup, Karaaylar Kazakistan, Tacikistan, Krgzistan ve zbekistandaki 550 yerleim yerine yerletirildi.9 Balkarlara kar yrtlen operasyon, Kabarday-Balkaryann Cherek blgesindeki drt kyde 200-300 kylnn katledilmesiyle Kasm aynn sonlarnda balad.10 Her ne kadar srgn emri yine Nazi ibirlikii bahane edilerek 8 Nisanda verilmi olsa da geri kalan nfusun srgn edilmesi 8 Mart 1944te gerekletirildi. Yine ounluu kadn ve ocuklardan oluan 37,733 Balkar sr arabalar iinde Orta Asyaya gtrld

1517

ve buradan da aynen Karaaylar rneinde olduu zere tm blgeye datld.11 Krm Tatarlar da 11 Maysta benzer bir emirle mahkum edildi ve 19 Maysta toplam 183,155 kii snr d edildi.12 Nazi gleri tarafndan igal edilmemi olmalarna karn 115,500 Ahska Trk de srgn iin seildi ve operasyon 15 Kasmda gerekletirildi. Bir nceki gn verilen emirde tm Trk uyruklularn srgn edilmesine gereke olarak snrlarn gvenliinin tahkim edilmesi ihtiyac dile getiriliyordu. Srgn edilen dier halklarda olduu zere, Ahska Trkleri de tren istasyonlarna Studebaker kamyonlarnda gtrld, ama yollarn dalk araziden gemesi yznden bu kamyonlarn bazlar yoldan karak takla att.13 Yine dier srgn operasyonlarnda olduu zere, trenler yalnzca yol kenarlarna atlm ceset arabalarn temizlemek iin duruyordu.14 ktisadi ve maddi yardm vaatlerine ramen, srgn edilenler hayatta kalmak iin kendi olanaklaryla ba baa brakld. Mevcut konut imkanlar genellikle uzun zamandr terk edilmi barakalardan olumaktayd ve birok yerleim alannda konut imkan hi yoktu. Birinci ylda hi hayvan temin edilmemiti, bu da kitlesel ala yol at.15 Srgn edilenlere ilikin gvenilir kaynaklar mevcut deildir, ancak Sovyet Devlet belgelerinden anlaldna gre, ilk on sekiz ay iinde, tm zel yerleimcilerin yzde 46.2si lmtr.16 Bir tahmine gre, ilk iki ay iinde 17,000 Ahska Trk hayatn kaybetmitir.17 Gen kadnlar ounlukla ailelerine yiyecek bulabilmek iin yerli halktan insanlarla evleniyordu; bylelikle, srgn edilen halklar kanlmaz bir asimilasyonla yz yze kalyordu. Su ok az bulunuyordu ve ounlukla kirliydi; srgn edilen halklar bu duruma alkn deildi. Dolaysyla, bata ocuklar arasnda olmak zere sk sk dizanteri ba gsteriyordu ve hemen hemen tm halk stmadan muzdaripti.18 Aralk 1944te ortaya kan tifs ertesi yl salgna dnt.19 Orta Asyann ar iklim koullar srgn edilenlerin saln derinden etkiliyordu.20 Srgn edilenlere ounlukla en yorucu iler veriliyordu. Bu tr projelerden biri de Sir Derya rmandan elle sulama kanalarnn kazlmas iiydi. alanlarn ounluunu kadnlar ve ocuklar oluturuyordu. Bir grg ahidi unlar belirtir: ok az kii hayatta kalabildi () Aileler toptan ld ve genellikle cesetler yeralt snaklar ve amur kulbelerde rmeye terk edildi, nk etrafta onlar gmecek kimse yoktu.21 Kendilerine srgn edilenlerin Nazi ibirlikileri olduu sylenen yerli halk ise yeni gelenlere haydut, amansz katil ve yamyam olarak bakyordu. Ama, savan sonunda, cephede arpan Trk erkekleri de srgn edildi ve bu erkekler bir sr sava madalyas alm ve ounlukla sakat kalm olarak geri dndklerinde yerli halk da iin hakikatini anlamaya balad. Ayrca, srgn edilenlerin alkan iiler olduu ortaya kt. Sonuta, yerli halkla yeni gelenler arasndaki ilikiler iyilemeye balad.22 Cephede arpanlar akrabalaryla olan haberlemenin kesilmesi zerine kendi blgelerinde bir eylerin kt gittiini dnmeye baladlar. Sava sona erdiinde, hayatta kalan binlerce asker akrabalarnn srgn edildiinden habersiz bir halde evlerinin yolunu tuttu. Neler olduunu rendikten sonra, Orta Asyaya doru yola ktlar. Orta Asyada aylarca ve hatta yllarca aileleri

1518

aradlar. ounlukla da hayatta kalabilen akrabalarnn sadece bir kana ulaabildiler. Orta Asyaya ulatklarnda, savata kazandklar tm dlleri teslim etmeleri emredildi ve srgn edilen dierleriyle ayn muameleye tabi tutuldular.23 Snr d edilenlerin yerletirildikleri yerleim birimlerine spetsposeleniia (zel yerleim birimi) stats verilmiti; bu terim, Sovyetler Birliinin standart yasalarnn ileri Bakanl (MVD) tarafndan belirlenen ve ngrlen kat bir ynetmelikler sistemi ile deitirildii bir ceza smrgesini belirtmekte kullanlyordu. Yerleim birimleri on evden oluan gruplara ayrlyor; her bir grubun bana bir mfetti tayin ediliyor ve bu mfetti on gnde bir grupta olanlar MVD komutanna bildiriyordu. Tm zel yerleimcilerin ayda bir kez MVDye adreslerini bildirmesi gerekiyordu ve komutann izni olmakszn yerleim birimini terk etmelerine izin verilmiyordu. te yandan, yerleim yerlerinin dnda srgn edilenlerin izin belgeleri tamalar zorunluydu. Yollara engeller ve kontrol noktalar kuruldu ve cumhuriyetlerin arasndaki snrlar takviye edildi.24 26 Kasm 1948 tarihinde, Yksek Sovyet Presidiyumu bir emir yaynlayarak srgn edilen halklarn geri dnme hakkn sonsuza kadar kaldrd, zel bir yerleimden kamaya teebbs edenlere 20 yl ar alma cezas ve zel bir yerleimcinin kamasna yardm edenlere de be yllk ceza getirdi.25 Komutanlar despota davranyorlar, kurallar ilerine geldii gibi yorumluyorlard. Srgn edilenler kadn-erkek ayrm gzetilmeksizin krbalanyordu ve saysz tecavz vakas rapor ediliyordu.26 Yerleimcilerin kendi ana dillerinde konumas, geleneksel dans, mzik, vb. pratikleri yapmas yasakt. ocuklar eitimin yerel dilde verildii ve ders kitaplarnn yerel dilde hazrland okullara gnderildi. ocuklarn giysileri yetersiz olduu iin klar okula devam etmeleri zordu. Okul mdrleri MVD yetkilerinden korkuyor ve genellikle zel yerleimcilerin ocuklarn okullarna kabul etmiyordu. Orta ve yksek eitim kurumlarnda, zel yerleimcilere burs ve konut imkan salanmyordu. Sovyet hkmeti, srgn edilenlerin kendi topraklarndaki tm varlklarn silmek zere nlemler ald. Rus yerleimciler ounlukla kendi istekleri dnda hzl bir ekilde bu blgelere yerletirildi ve kasabalar, blgeler ve hatta cumhuriyet adlar deitirildi ya da paralara ayrld. KabardayBalkaryann ad Kabardinya olarak deitirildi; Karaay Cumhuriyeti paralanarak Stavropol ve Krasnodar (Kaleho) dari Blgeleri ve Grc Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti arasnda paylatrld; Krm zerk Cumhuriyeti, Rus Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine dahil edildi; Meshet blgesi ise tmyle Grc Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine dahil edildi. Ulusal ant ve mezarlklarn kk kaznd; hal, kilim, anak, mlek, bak ve mzik aletleri gibi kltrel nesneler alnd; tarihi ve kltrel arivler Moskovaya gtrlp mhrlendi; srgn edilen halklarn kendi dillerinde yazlm kitaplar yok edildi.27 Ansiklopedi ve ders kitaplar yeniden yazlarak srgn edilen halklardan bahseden blmler karld. Stalinin lmnden sonra, Sovyet hkmeti srgn edilen halklarn yaam artlarn iyiletirmeye ynelik admlar atmaya balad. 20. Parti Kongresinde, Nikita Kuruev mulak ifadelerle srgn ilemlerini ifa etti, ama hibir zaman Nazilerle ibirlii sulamalarnn yanl olduunu kabul etmedi; sadece tm bir halkn snr d edilmesinin Sovyet ilkelerine aykr olduunu ifade etmekle

1519

yetindi. Bununla birlikte, Kuruevin beyan byk heyecan yaratt. Balkarlar zerindeki zel kstlamalar, Temmuz 1954 ile Mart 1956 tarihleri arasnda kaldrld ve hatta ayn yln Kasm aynda Balkarlara geri dn hakk tannd. Ama Krm Tatarlar, Karaaylar ve Ahska Trkleri zerindeki ou kstlama hala yrrlkteydi. 1920lerde srgn edilen Azerilerden hibir yerde bahsedilmiyordu. 11 Mays 1956 tarihinde, bir Karaay delegasyonu Kurueve yaz yazarak geri dn hakk ve Karaay zerk Blgesinin yeniden kurulmasn talep etti. Delegasyon Moskovaya davet edildi ve 2 Haziranda Sovyet yetkilileriyle grt. kinci bir grup 4 Temmuzda Kuruev ile grt. 16 Temmuz tarihinde Karaaylar, eenler ve ngularn zel statsne artk gerek kalmadn belirten ve ayrca bu halklara kendi vatanlarna geri dnme ve srgn ilemleri srasnda kaybettikleri mlkleri geri alma hakknn verilmediini beyan eden bir Yksek Sovyet emri yaynland. 26 Kasmda Karaaylarn bir temsilcine srgn edilenlerin evlerine dnmesine izin verildii karar ifahen bildirildi.28 Bunu takip eden bir kararla, baskn olarak bir Rus ve erkez kenti olan erkesk bakent olacak ekilde Karaay-erkez zerk Blgesinin kurulduu bildirildi. Balkar ve Karaaylarn geri dnmesine izin veren kararlarda Nazilerle ibirlii yapld sulamalarnn yanl olduu hibir ekilde belirtilmedi. Aslnda kararlarda kullanlan ifadelerde srgn ilemlerinin zamann meru bir nlemi olduu ima ediliyordu. Ayrca, bamsz bir Karaay Blgesi yerine Karaay-erkez zerk Blgesinin kurulmas, Karaaylarn bu duruma ierlemesi tehlikesini ieriyordu. Balkar ve Karaaylarn aniden ve aklanmayan bir ekilde geri dn, bir dmanlk ve karlkl korku iklimi oluturdu. Hkmet srgn srasnda kaybedilen mlkiyet konusunda herhangi bir telafi imkan sunmad. Balkarlar ve Karaaylar geri dndklerinde arivlerinin, mzelerdeki birikimlerin ve ulusal antlarn ellerinden alnm olduunu grdler. Benzer ekilde, birou kuaktan kuaa geen ve kltrel miraslarnn paha biilmez rneklerini temsil eden aile baklar, kemerler, kpeler ve bileziklerinin de kayp olduunu fark ettiler. Orta Asyadaki diasporalar srasnda yallar hzl bir ekilde ld iin birok efsane ve halk masal da yok olmutu. Tm kararlarda ya da bunu izleyen literatrde, Nazilerle ibirlii yapld iddialarnn yanl olduu eklinde herhangi bir ibarenin yer almamas, Balkarlar ve Karaaylar arasnda hayal krklnn kk salmasna yol at. Srgn ilemlerini organize eden hi kimse yarglanmad ve hatta eylemleri iin hesap vermeye bile arlmad. Kafkasyaya zorla yeniden yerletirilen yerleimcilerin varl ar bir konut skntsna da yol at. Geri dnenlerden alabilecek durumda olanlar eitli sanayi ve tarm tesislerindeki barakalara yerleirken geri kalanlar en ilkel koullarda yaam mcadelesi vermek zorunda kald. Tbbi tesisler hemen hemen hi yoktu ve 1958 ylnn yaznda ortaya kan bir ap hastal salgn itlik hayvanlarn tmyle yok etti.29 Dalk blgelerin nceki sakinleri kentsel alanlara g etmek zorunda kald; dolaysyla geleneksel nfus yaplar deiti ve farkl etnik kkenden olan insanlar arasnda gerilimin artmasna yol at.

1520

Krm Tatarlarnn durumu, Krm Blgesi 19 ubat 1054 tarihinde Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine aktarldktan sonra daha da karmak bir hal ald. Tatarlarn zel yerleimci stats 28 Nisan 1956 tarihinde kaldrld, ama Krma geri dn konusunda herhangi bir emir hibir zaman yaynlanmad. Bunun yerine, 5 Eyll 1967 tarihinde Tatarlarn Sovyet vatandalar olarak btn haklar yeniden kabul edildi ve zbek Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Tatarlarn daimi ikamet yeri olarak tayin edildi. Binlerce Tatar, Krma geri dndnde evleri buldozerlerle ykld ve kendilerini zbekistana bir kez daha srgn edilmi buldular. 1967 ile 1976 yllar arasnda 300,000 kii Ukraynadan Krma yerletirildi, bu da Tatarlarn kitlesel olarak evlerine dnn imkansz hale getirdi.30 Ancak Mikhail Gorbaevin Glasnost politikas uygulamaya konduktan sonra basn organlar ak bir ekilde Sovyet hkmetinin Tatarlarn durumunu ihmal etmesini eletirmeye balad. 28 Kasm 1989 tarihinde, Yksek Sovyet, Krm Tatarlarnn Sovyet Almanlaryla birlikte vatanlarna geri dnmesi srecini balatt. Sovyetler Birliinin 31 Aralk 1991 tarihinde knden sonra, Tatarlarn vatanlarna dn kolaylat. Gnmzde Krmda 300,000 Tatar yaamaktadr.31 Krm Tatarlar gibi Ahska Trklerinin de zel yerleimci stats 1956 ylnda kaldrld, ama vatanlarna geri dnmelerine izin verilmedi. Buna ramen, ok sayda Ahska Trk, Azerbaycan ve Kabarday-Balkaryaya yerleerek vatanlarna dn kararn beklemeye balad. Meshet blgesine dnen birka aile de tutuklanp geri gnderildi. Bunun zerine Sovyet hkmeti tm MeshetCavehetya blgesi etrafna bir gvenlik embere kurdu, yollarda engeller ve kontrol noktalar oluturdu ve giri iin zel bir vize politikas uygulamaya balad.32 1956 ile 1990 yllar arasnda Trkler sorunlarnn zm iin Moskovaya en az 200 delegasyon gnderdi, ama hibiri bir somut sonuca ulaamad.33 26 Haziran 1989 tarihinde zbekistann Takent ehrindeki bir ak pazarda, bir zbek ile bir Trk arasnda meyve fiyat konusunda kan bir tartma bir isyana dnt ve nihayetinde Fergana Vadisindeki Trklerin katliamyla sonuland. Doksan bin Trk tm Sovyetler Birliine dald, ama gittikleri her yerde ayrmclkla karlatlar. 1992 ylnda kan Rusya Federasyonunda vatandalk bildirgesinin hkmleri dorultusunda 50,000 Trk otomatik olarak Rus vatandalna geti. En byk Trk grubu, Krasnodar (Kaleho) Blgesine yerlemiti, ama Rus vatandalnn tm haklarna sahip olmalarna karn kendilerine ikamet izni verilmedi. 1992de ve ayrca 1996 ylnda, Krasnodar (Kaleho) Blgesi yetkilileri etnik nedenlerle Trklerin vatandalk haklar ellerinden alan zel bir yasal rejim kurdular. Ayrca, Rus Federal ileri Bakanl da Trkleri Rusya Federasyon vatanda olarak kabul etmeyi reddetti. 1997 ylnn balarnda insan haklar grubu Memorial, Rusya Bakan Boris Yeltsine bavuruda bulundu, ama Yeltsin, Krasnodar (Kaleho) ynetimine destek verdi. 1997 ylnn Ocak aynda yaplan bir dizi tartma sonucunda, federal ynetim, Ahska Trklerinin Rus vatandal hakkn yok sayd, Krasnodar (Kaleho) Blgesinde ikamet etmelerinin yasa d olduuna karar verdi, etnik kimliklerinin Trk olmas ve Mslman olmalarndan dolay Ahska Trklerinin potansiyel olarak Rusyaya ballk duymadn ilan etti ve Grcistana dnmelerini emretti. Sonralar Birlemi Milletler ve Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat tarafndan yaplan zm bulma abalar da herhangi bir pratik sonu getirmedi.34 Bu arada, Kazak paramiliter gruplar zor

1521

kullanarak Trkleri blgeden karacaklarn aka beyan ederek Krasnodar (Kaleho) Blgesine girmeye balad.35 Eyll 1998 tarihinde Ahska Trkleri hakknda bir Rus Komisyonu topland ve Ocak 1997 kararlarn teyit etti. Mays 1998de Krasnodar (Kaleho) Blgesi hkmeti Ahska Trklerinin Trkiyeye g etmelerini tevik etti; bu imkandan yaklak 100 aile yararland.36 1999 ylnn balarnda, Ahska Trkleri iin vatana dnme yasas karmas artn yerine getiren Grcistan, Avrupa Konseyine kabul edildi. Ancak gnmzde Grcistandaki byk bir Ermeni nfusunun zerklik elde etmeye almas yznden durum iyice karmak hale gelmitir. Ayrca, 1944te Meshet blgesinde 115,000 Trk yaarken gnmzde vatana dnme hakkndan yararlanacak 250,000i akn Trk vardr. Grcistan yetkilileri Grcleri Meshet blgesine yerlemeleri konusunda tevik edip Trklerin ilk olarak oturduklar evleri halen bo durmasna karn Trklere yer olmadn iddia ettiler.37 2000 ylnn sonbaharnda Grc Bakan Eduard hevardnadze, Ahska Trklerine vatanlarna dnme hakk vermeyi planladn ilan etti; bunun zerine hem Grc Parlamentosunun hem de Grc vatandalarn byk protestolaryla karlat.38 Bu makale yazld srada, Ahska Trkleri hl bir karar kmasn bekliyordu. 1 Srgnlerin olas nedenleri konusunda bir tartma iin bkz. Campbell, Michael A.

Removal From the Borderlands: An Interpretation of the 1943-44 Deportations of Ethnic Turkic Nationalities From the Crimea, North Caucasus and Soviet-Turkish Border. Tez, Ohio niversitesi, 1994. 2 Mustafaev, Khasan, Skvoz bedy, tragedii i strakh, in Alieva, Svetlana, ed. Tak eto bylo:

Natsionalnye repressii v SSSR 1919-1952 gody. 3 cilt. Moskova: Rossiiskii mezhdunarodnyi fond kultury, 1993, cilt 1, s. 32-38. 3 4 A.g.e., s. 37-38. Karcha, Ramazan. The Peoples of the North Caucasus, in Deker, Nikolai K. and Andrei

Lebed, eds. Genocide in the USSR: Studies in Group Destruction. New York: The Scarecrow Press, 1958, s. 36-48. 5 Alieva, Nazita, Ia videl svoimi glazami, in Alieva, Svetlana, cilt 3, s. 163; Seifatogli,

Mussadin, Sam Ia-Chistyi Turok, in Alieva, Svetlana, cilt 3, s. 173. 6 7 Karcha, a.g.e., 43. Aliev, in Aliev, Ismail. Shleyf bed i stradanii, Alieva, Svetlana, cilt 2, s. 19; Baichorov,

Baichorov, Ismail, Za polnuiu pravdu. in Alieva, Svetlana, cilt 1, s. 312. 8 Pohl, J. Otto. Ethnic Cleansing in the USSR, 1937-1949. Westport, CN: Greenwood

Press, 1999, s. 77.

1522

Shamanov, I. M., vd. Karachaevtsy: Vyselenie i Vozvrashchenie (1943-1957.) Materialy i

dokumenty. Cherkessk, 1993, s. 169-174. 10 11 12 Loginova, S., Cherekskaia Khatyn, in Alieva, Svetlana, cilt 2, s. 261-63. Kuliev, Radis, Ia pomniu, in Alieva, Svetlana, cilt 2, s. 264-65. Postanovlenie Gosudarstvennogo komiteta oborony s. s. s. R. N. 5859ss, yeniden bask

Avdet, Bakhchisarai, 16 Mays 1991; Kobulovdan L. L. Beriaya telgraf, 19 Mays 1944, yeniden bask Alieva, Svetlana, cilt 3, s. 65. 13 146. 14 15 16 17 18 19 Shamanov, a.g.e., s. 16. Baichorov, a.g.e., s. 312. Alieva, Svetlana, cilt 3, s. 71. Alieva, Nazita, a.g.e., s. 165. Malyshev, Aleksei. Izgnanniki, Alieva, Svetlana, cilt 1, s. 288. Pohl, J. Otto. The Stalinist Penal System: A Statistical History of Soviet Repression and Tiutiunik, Vadim, Turki iz Meskhsetii: Vchera i segodnia, in Alieva, Svetlana, cilt 3, s.

Terror, 1930-1953. Jefferson, N.C.: McFarland, 1997, s. 116. 20 21 Shamanov, a.g.e., s. 18-19. Alnt iin bkz. Grannes, Alf, The Soviet Deportation of 1943 of the Karachays: A Turkic

Muslim People of North Caucasus. Journal Institute of Muslim Minority Affairs 12.1 (1991), s. 60-61. 22 23 Bu olaylara ilikin hatralar iin bkz. Alieva, Svetlana. Iusupov, Ali, Kak ia, zashchitnik otechestva, stal prestupnikom, in Alieva, Svetlana, cilt

3, s. 169-73. 24 Nekrich, Aleksandr. The Punished Peoples: The Deportation and Fate of Soviet Minorities

at the End of the Second World War. Tr. George Saunders. New York: Norton and Company, 1978, s. 89-90, 118-19. 25 26 Shamanov, a.g.e., s. 82-83. Grannes, a.g.e., s. 62.

1523

27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37

Karcha, a.g.e., s. 40. Shamanov, a.g.e., s. 97-103. A.g.e., s. 141-42. Amit, Emil, Nikto ne zabyt, nichto ne zabyto, in Alieva, Svetlana, s. 107-15. Pohl, The Stalinist Penal System, s. 118. Tiutiunik, a.g.e., 155-56. A.g.e., 159. Blten No. 3, Memorial nsan Haklar Merkezi, Moskova, 3 Aralk 1998. Zorla G Alarm: 6 Mart 1998: Krasnodar Meskhetian Turks. Soros Vakf. Blten No. 3, Memorial nsan Haklar Merkezi. Cutler, Robert, Javakhetia: Flashpoint of Bottleneck? Central Eurasia Project, Open

Society Institute, Soros Vakf, 3 Aralk 1999. 38 Residents of Samtskhe-Javakheti are Against Return of Meskhetian Turks, Midia-Press-

Agency, Bak, 9 Kasm 2000.

1524

Ahska (Mesket) Trkleri: ki Kere Srgn Edilen Halk / Dr. Arif Yunusoy [s.877-885]
Bar ve Demokrasi Enstts, G ve atma almalar Blm Bakan / Azerbaycan Giri Ahska (Mesket) Trkleri zellikle trajik bir gemileri bulunan greceli olarak kk bir etnik gruptur. Grcistann yerli sakinleri, lkenin gneyindeki Mesketyann blgesinde (Ahska, Adzen ve Aspinza) ve ayrca da Cahaveti-Ahalkelek ve Bodanovka (1991den sonra-Ninotsminda)da yaamlardr. Tarihi anavatanlarndan 1944 ylnda Orta Asya cumhuriyetlerine srgn edilen bu grup, yeni topraklarna hibir zaman yerlemediler. 1989da bu sefer de zbekistanda bir kyma maruz kaldlar. Tekrar Sovyetler Birliinin eitli yerlerine datldlar, fakat her zaman vahetin ve ayrmcln kurban oldular. Anavatanlarna geri dnme hayalleri henz gereklemedi ve bazlar mitlerini kaybederek, Trkiyeye gittiler. Srgnden 1989e kadar olan zaman diliminde, Ahska Trkleri hakknda yaz yazmak serbest deildi. Soylar bilinmediinden kanlmaz olarak haklarnda speklasyonlar yaplmaktayd. Sk olarak da bu speklasyonlarn siyasi yansmalar vard. 19. ve 20. yzyln balarna ait dokmanlarda onlar Mslmanlar, Trkler, Tatarlar, ve Grcistan-Snnileri olarak tanmlanmlardr. 1944 srgnnden nceki Sovyet dneminde onlara Trkler veya Azeriler denmi, ve bir dnem de Grcler olarak arlmlardr. Orta Asyaya srgn edildikten sonra, resmi dokmanlarda onlar Trkler veyaAzeriler olarak belgelere gemi, ara sra da zbekler, Kazaklar, Krgzlar diye isimlendirilmi, bazen onlara Kafkasllar denmitir. zbekistandaki 1989 soykrmndan sonra, onlara Mesket Trkleri veya Trk-Mesketya, Grcistanda - Mesketler-Mslmanlar denmitir. Daha sonra baz bilimsel almalarda yeni bir terim retilmi ve - Ahaltsihe Trkleri olmulardr. Bu terim Mesketya blgesinin baehri olan Ahskadan gelmektedir. Ayn terim Trkler arasnda da poplerdir. Son zamanlarda ise Ahska Trkleri (Ahskann Trkleri) yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. Onlar hakknda bulunan bilgilerin tm danktr ve uzmanlar bile bu etnik grubun kkenleri, tarihlerinin neden bu kadar trajik olduu ve gelecekte nasl yardm edilebilecei hakknda net birey syleyememektedirler. I. Gemi 1. 17. Yzyla Kadar Mesketler Ahska (Mesket) Trklerinin soylar karmak bir problemdir. Grcistann Trk dnyas ile ilikileriyle yakndan ilgilidir ve birok farkl yn bulunmaktadr. Grc-Trk ilikilerinin tarihi

1525

bilinmeden Ahska (Mesket) Trklerinin Grcistandaki modern sorunlarn anlamak neredeyse imkanszdr. Bu nedenle Grcistann tarihine bir gz atacaz. Tarihiler milattan sonra 1. ve 2. yzyllarda Orta Asyay birok farkl kavimlerin terkettiini ve batya yneldiklerini sylemektedirler. Bunlarn ou Trk soyundan gelen boylard ve Hunlar olarak adlandrlmlard. 4. yzyln banda, Hunlar Kafkas blgesinde bir devlet kurdular ve 5. yzyln ikinci yarsna Onogur boyu buray ynetti. Bunlara akraba olan Saragur (Sar/Ak/Ogur), Ogur, Utigur (Otuz-ogur) boylar ve dier boylar da destek oldular. Burada asl blge Gney Kafkaslard veya modern Azerbaycan ve Grcistand. Gney Kafkaslardaki 5. yzyl mcadelelerinden biri Priskos tarafndan yle anlatlmtr: Saragurlar ve dierleri Grcistan harap etmilerdir. 6. yzyl Bizans tarihisi Agafiusa gre, Grcistandaki Kutaisi ehri yaknlarndaki kalelerden biri Onoguris ismindeydi, bu isim ok nceleri ve Onogurlar olarak arlan Hunlar tarafndan verilmiti ve onlar Grclere kar ayn yerde bir sava vermilerdi.1 5. yzyln ikinci yarsnda, Onogurlarn devleti ykld ve yerine yeni bir devlet kuruldu. Bu, Trk boylarnn Sabarlar ynetiminde oluturduklar bir askeri ve siyasi birlikti. Bunlarn bazlar Grcistanda yerletiler. 6. yzyl Bizans tarihilerine gre, Sabirler Boa isminde gl bir bayan yneticiye sahiptiler, onun ynetimi altna yz binlerce Hun bulunmaktayd. Dou Grcistanda Fazis Irmann (bugnk adyla Rioni) onun adn tayan (Boads) bir kolu yayordu.2 M.S. 570de, Turkut kabileleri Kafkaslarda nemli rol oynamaya baladlar. 582-583de Turkutlar Dou Grcistan fethetmeyi baardlar, ancak yalnzca ok ksa bir sre kontrol edebildiler.3 6. yzyl sonunda baka bir Trk kavmi -Hazarlar- Kuzey Kafkaslarda faaliyete getiler. 7. yzyl banda, Hazarlar Grcistan dahil btn gney Kafkaslar ynetmeye balamlard.4 Bugnk Grcistan ve Gney Kafkas blgelerinde 2.-8. yzyllar arasndaki etnik-siyasi sreler eski Grc tarih kaytlarnda yer almaktadr. Bilinen en eski Grc kronii 7. yzylda yazlan ve Grcistann Hristiyanla geii anlam tayan Moktevay Karlitsaydr. Bu kayt Hunlar zamannda meydana gelen olaylar anlatmaktadr. Sz konusu eser, Kura nehri kysndaki 4 kasabada yaayan Bun Trklerin vahi kabilelerini tasvir etmektedir. Bu belgeden anlaldna gre Bun Trkler (Asl Trkler anlamndadr) 28,000 aileden oluuyordu (yaklak olarak 140-170 bin insan) ve Sarkine, Kaspi, Urbnisi ve Odzrakhe kasabalarnda yaamlardr. Grcistandaki gleri o kadar yksekti ki Hunlarn askeri kavimleri bile BunTrklerin yneticisinden izin alarak blgeye girebildiler ve ayrca para demeyi kabul ettiler. Zanav blgesinde yerletiler (Zanav bir Mesket kydr).5 Dier bir Ortaa (11. yzyl) Grc tarihisi Leonti Mroveli ayrca 7. yzyl olaylarn

anlatmtr. Grcistan dahil olmak zere Kafkaslardaki farkl milletlerin Hazarlar ile kyaslandnda zayflklarn ortaya koymutur: Kafkas milletleri Hazarlara kar savaamadlar nk onlarn sonsuz sayda askeri vard ve o zamandan sonra uzun bir dnem boyunca btn milletler Hazarlara vergi

1526

dediler.6 Leonti Mroveliye gre, Hazarlarn gc daha sonra azaldnda Trkler geldi ve Kura nehrinin yukarlarna ktlar ve Mesketyaya geldiler, Grcistann bakentine yerlemek istediler. Grcler Trklerle dost olmann iyi olacana karar verdiler. Trklerin bazlar deiik Grc ehirlerine fakat ounluu Mesketyadan daha douda yerlere yerletiler, etrafna duvar rdler ve daha sonra buraya Sarkine adn verdiler. Bu Trkler Kartliler (Grcler) ile bar ve birlik iinde yaadlar. Bu ehre yerleenlere BunTrkler dendi.7 Sarkine kasabasnn ismi Trke Sarlarn yerleimi anlamna gelen Sarkan ile Saragur boyu veya Sarlar (Trke - sar, ak) kelimelerinden meydana gelmitir. Dnemin Grc tarihilerine gre, bu insanlara BunTrkler denmesinin nedeni uzun bir zaman Grc nfusu tarafndan bunlarn yerli Trkler olarak grlmesindendi. Baka bir 12. yzyl Grc kayna Matiane Kartlisa (Grcistan Tarihi) 764de Hazarlar Tiflis ehrini yokettiler ve lkenin hepsine hakim oldular diye belirtmektedir. Birka yl sonra, 8. yzyl sonuna doru, Hazarlarn Abhaz prensinin Bizansdan zgrln kazanmasna yardmc olduklarn ve daha sonra da kendisini bamsz Abhazyann yneticisi yaptklarn belirtmektedir. Bu konu hakknda yazarken, Grc tarihi bile, Leonun Hazarlarn kralnn kznn olu olduunun ve bu sayede Abhazyay aldnn ve kendini Abhazlarn yneticisi ilan ettiinin altn izmektedir.8 Bu Hazarlarn Dou Grcistann bamszln kazanmasna yardm ettikleri anlamna gelmektedir. Bundan dolay tarihi, Leonti Mroveli 7. yzyln ilk eyreinde, Grclerin Trk toplumunun bir paras olduklarn ve Grclerin btn Kartli krallarnn, btn erkekler ve kadnlarn Hazarlarn dilini (Grcce - Hazaruli Trklerin dili anlamna gelmektedir) bildiklerini9 sylerken hakldr. Trklerin 2.-8. yzyl arasnda Grcistan blgesine yerlemesi ile ilgili olarak tarihiler tarafndan sunulan bilgiler Mesketya gibi yerel isimler tarafndan da teyit edilebilir. Bylece, pek ok farkl blgenin Hunlar ile ilgili olduu ortaya kmaktadr: Mesketyadaki Hona ky (Adigen blgesinde), Honi ky (Kutaisi ehri yaknnda), Tiflisin batsndaki Hunan kalesi bu hkme verilebilecek rneklerdir. Ayrca Batdaki ok farkl yerlerin isimleri de Onogur kabilesinden gelmektedir. Modern Trkiyenin bakenti, Ankara ehri, ve Angarsk kenti ile Rusyann Altay blgesindeki Angara nehri buna rnektir. Ongor ky Mesketyada (Aspindza blgesi) yer almaktadr. laveten, Grcistann Khon blgesindeki Unagira kynn ismi Onogur kabilesi ile yakndan ilikilidir. Grcistann gney blgesindeki ok farkl yerlerin isimleri de ortaadaki farkl Trk kabilelerinden gelmektedir.10 Bylece Kafkas blgesindeki erken Trk yerleimleri ve Grcistandaki zellikle Mesketyadaki yerleim yerlerinin isimleri ile ilgili ksa tarihsel bir bak bile 2.-8. yzyl arasnda farkl Trk kavimlerinin blgede zellikle de Gney Grcistanda yerletiklerini ve ksa bir sre iin de tm blgenin kontroln ele geirebildiklerini kantlamaktadr. Bu tarihte, Grcler arasnda Trk dilinin geni kullanmnn da Trklerin rolleri ve saylar hakknda ipular salamaktadr.

1527

Grcistana ikinci Trk dalgas 11. yzyl banda olmutur. Bu dnemde, Orta Asya ve Kazakistann geni blgeleri Trk kavimlerinin ynetimi altndayd, bunlar Ouzlar ve Kpaklardr. 11. yzyl banda bunlar birbirleriyle savaa girdiler. Ouzlar boyu yenildi ve 11. yzyl ortalarnda, gneye doru gitmeye baladlar. Hazar Denizini getiler ve batya yneldiler. 1070e gelindiinde, Orta Dou ve Anadolunun ou blgesini, Grcistan dahil olmak zere ele geirdiler. Ayn dnemde, Kpak boyu kendileri ile akraba olan dier boylarla batya yneldiler fakat bunlarn fetihleri Hazar Denizinin kuzeyindeydi. Kuzey Kafkaslardaki ve Karadenizin kuzey blmndeki tm lkeleri ele geirdiler. Grcistan iin o dnemde en byk problem slamiyeti kabul eden Ouzlard; Ouzlar Grcistandan yalnzca vergi istemiyorlard ayn zamanda topraklarna saldryorlard. O dnem tarihilerine gre, Grcistan harap edilmiti ve zayflatlmt.11 Bunlarn hepsi kurucu olarak da tannan Kral IV. Davidin ynetimi altnda oldu (1089-1125). Dier bir 12. yzyl Grc belgesinin yazar Kartli devleti harap edilmiti diye yazmaktadr. Fakat bu duruma ramen daha fazla Trk, aileleri ile birlikte, Somkhitiyi (modern Mesketya ve Cahaveti) aarak Grcistana gelmi ve orada Kura nehri kysndaki blgeye yerlemitir Kimse de onlara engel olamamtr. Grc kralnn emrinde o kadar az birlik bulunmaktayd ki, ehirleri ve kaleleri savunacak veya kendi askerlerini dahi doyuracak gc yoktu. Bylece, baka are kalmyordu, ve 1118de Kral IV. David Kpaklar yardma ard.12 Bu iyi dnlm bir karard ve onun Trk dnyasndaki durumu iyi anladn gstermekteydi ki bu da Grcistanda uzun zamandan beri yaayan yerli Trkler gznne alndnda daha iyi anlalabilir. phesiz ki, kral, Kpaklar ile Ouzlarn iki dman grup olduunu bilmekteydi fakat Kpaklarn bazlar Hristiyand ve dierleri de putperestti. 1116da kral IV. David karsndan boand ve Kpak lideri Atrakn kz olan Qurandukht ile evlendi ve bundan sonra o Grcistann kraliesi oldu.13 O zamanki Kuzey Kafkas Kpak konfederasyonu hakan, Atrak, 1118de damadndan bir davetiye ald ve yannda 50.000 asker ve aileleri ile Grcistana geldi.14 Toplam olarak 300.000 Trk o zaman Grcistana geldi. Hepsine yerleecekleri rahat topraklar ve ayrca k geirecek gda sz verilmiti.15 Atraktan zellikle Grcistan snrlarnn Ouzlardan korunmas istenmiti ve karlnda Kpaklar Mesketyada dahil olmak zere Gney-Dou ve Dou Grcistana yerletiler. Dier Grc yneticiler de Kpaklarn Kuzey Kafkasyadan gelerek kendi blgelerinde yerlemeleri iin aba gsterdiler. O dnem tarihilerine gre Kral III. Giorgi (1156-1184) Kpaklar hizmetine armtr belli bir sayda Kpak arldnda ayn sayda gelirdi.16 Bunun anlam: o dnemde birka bin Kpak daha Grcistana yerlemitir. Grc kaynaklar tarafndan bunlara yeni Kpaklar (Grcce kivchakni akhali) denmitir.Bu yolla 12. ve 13. yzyllarda, yaklak 350.000 Kpak Grcistana gelmitir. Bunlarn ou Grcistann imdi Azerilerin yaadklar ve 1944lere kadar da Mesket Trklerinin yaadklar blgelere yerlemilerdir. Ayrca, dou ve gney Grcistana

1528

11.-12. yzylda yerleen onbinlerce veya yzbinlerce Ouzlar gznne alndnda, Grc tarihilerin Grcistan niye Kartveloba ve Didi Trkoba diye bldkleri daha iyi anlalr.17 13.-15. yzyllarda Grcistan srekli Moollarn ve dier Trk fatihlerinin saldrs altndayd ve bu Grcistandaki Trk etnik faktrnn artmasna neden oldu. Tam olarak bu dnemde, Mesketyann temel kasabas olan Ahaltsiheden doulu kaynaklarda Tre bir kelime olan Ak-sika olarak (Beyaz kale Grcce isminden evrilmitir) bahsedilmeye baland ve daha sonra da Ahska veya Akisha olmutur. 14. yzylda Mesketya blgesindeki Trk etnik faktrnn ok gl olmas nedeniyle Grc kaytlarnda bile yerel yneticilerden Trke bir unvan olan Atabek olarak bahsedilmektedir. Aamal olarak ileyen Grcistann dalma sreci 15. yzylda ve Ak-Bugann ynetim dneminin sonuna doru (1444-1451) daha belirgin hale geldi. Mesketya artk yar bamszd. Buna ramen, mevcut durum 1463de atabek Kvarkvare II (14511466)nin ynetimine kadar resmilemedi. Grc kaynaklarnda onun lkesi Samtshe Saatabago olarak bilinir ve anlam da Samtshe (Mesketya) ismindeki atabekin topradr.18 16. yzyl banda Grcistan artk yklmt ve Kartli, Kakheti, mereti krallklarna ve atabekin topra olan Samtsheye blnmt. Bu dnemde Grcistan Osmanl mparatorluu ile ran arasndaki anlamazln nedeniydi. Savalarn sonucunda, Trkler Mesketya blgesini 1578de kontrollerine aldlar. Lakin, 1635de Trkler Ahska (Ahaltsihe) kalesini nihai olarak alana kadar, 17. yzyl banda Mesketya ran kuvvetleri tarafndan birka kez daha igal edilmiti. 1639da Osmanl mparatorluu ile ran arasnda imzalanan anlamaya gre, ranllar Mesketyaya ynelik abalarndan vazgemek zorunda kaldlar.19 Ve bylece, yeni bir Mesketya tarihi balam oldu. Osmanl mparatorluu dnemi. 2. Osmanl Dneminde Mesketya Trkler Mesketyay aldklarnda, onu 24 sancaktan (blge) oluan ldr eyaletine evirdiler. Mesketya blgesindeki btn askeri faaliyetler son buldu ve 19. yzyl bana kadar hibir askeri harekat yaplmad. Bu durum, blgede yaayan Trk boylar arasnda ortak bir dil ve kltrn pekimesinde nemli bir rol oynamtr. Mesketya tarihinde Osmanl dnemi ok nemlidir nk bu asrn banda gelenler ile daha yakn zamanda yerleen Trk kuaklarn birletirici rol oynamtr. Mesketyann blgede stratejik bir anlam bulunmaktadr. Osmanl Trkleri dou snrlarnn korunmasnda Mesketyann nemini kefetmi ve bu yzden yerel halk ile srtme istememilerdir. Trkler dierlerinin haklarna sayglydlar fakat ayn zamanda askeri hizmeti ve slama gemeyi zorunlu kldlar. Fakat sonuncu Hristiyan atabek Mesketya Manuchar III (1614-1625)nn lmnden sonra, atabek Beka III baa geti. O slam kabul etti ve ondan sonra farkl bir isim kulland, Seferpaa (1625-1635). Bu geiten sonra, Mesketyada birok belirli deiiklikler yaand ve bazlar gnll olarak Mslman oldu.20

1529

O dnem yerel tarihilerinden Vakhushti Bagrationiye gre Mesketyada slama geen Grc aristokratlaryd ve sadece kyller Hristiyan kaldlar. Bu dnemde Grc aristokratlar bayramlarda Trke konuurken, evlerinde Grcce konumaktaydlar.21 Tabiiki Mesketyada yaayan baz kyller de slama gemilerdir. Zaten, Osmanllar o dnemde fethettikleri topraklarda herkes slama geecek diye bir karar uygulamyorlard. 3. Rus mparatorluu Altnda Mesketya 19. yzyl banda Grcistanda yaayan etnik gruplarn hayatlar dramatik olarak deiti. Bunun nedeni Rus mparatorluunun genilemesiydi. 1801e gelindiinde Grcistan blgesinin neredeyse tamam Rus ynetimi altndayd. 1828de Rusya Osmanlya sava at ve 15 Eyll 1829da gerekleen saldr sonucunda Rus gleri Ahska (Ahaltsihe) kasabasn ele geirdiler. 2 Eyll 1829de imzalanan Edirne Anlamasna gre Ahska eyaletine bal 24 sancaktan 10 tanesi Rusyaya verilmitir. Bunlar Samtshe topraydlar (imdi Adigeni, Ahaltsihe, ve Aspindzann yarsblgeleri) ve Cahaveti (imdi Aspindza, Ahalkelek ve Bogdanov blgelerinin ikinci ksm), ve bu tarihten itibaren arlk idaresi tarafndan Rus mparatorluunun Ahaltsihe blgesi (Rusada uezd) olarak adlandrldlar. Blge Mslmanlarnn tarihinde yeni trajik bir dnem balam bulunuyordu. Rusyann politikas stratejik olarak Osmanl Trkiyesi ile komu olan ve Mslmanlarn ounluk olarak yaad blgenin dini ve etnik yapsn deitirmeye ynelikti. Rusya bu nedenle Mslmanlar blgeden srgn etme ve yerlerine Hristiyanlar yerletirme srecini balatt. Zaten savata Mslmanlarn %50sinden fazlas Rus ordusunun zulmnden kamak iin anavatanlarndan ayrlmak zorunda kalmlardr. Bunlarn birou Osmanl mparatorluuna katlar. Savatan hemen sonra, smrgeletirme sreci daha organize hale geldi: Rusya ve Trkiye arasndaki Edirne anlamasnn 13. maddesine gre, lkelerine dnmek isteyen iki lke vatandalar 18 aylk sre ierisinde bunu yapabilirlerdi.22 Toplam g hareketinin bykln belirlemek ok zordur, nk 1828-1829 Rus-Trk savandan nce ve sonra blge nfusu ile ilgili gvenilir bir istatistiki kaynak bulunmamaktadr. Fakat yerel kaynaklara gre, 1828de yaklak 34 bin aile (yaklak 280.000 insan) Ahska (Ahaltsihe)de yaamtr. Ruslar tarafndan fethedilen topraklar dnrsek, yaklak olarak 10 sancan nfusunu hesaplayabiliriz. Bu yaklak 106.000 insandr, fakat savatan sonra sadece 45.000 insan kalmtr ve bunlarn ounluu Mslmanlardr.23 Mslmanlarn blgeden srgn edildii ayn dnemde, yeni Hristiyan kolonileri dalga halinde geliyorlard ve bunlarn ounluu etnik Ermeniler ve Ruslard. 1830 ylna gelindiinde yaklak 35.000 Ermeni Mesketya ve Cahavetiye yerlemilerdi.24 1853-1856 ve 1877-1878 Rus-Trk savalarndan hemen sonraki byk apl g dalgas oldu. Blgeye Ermeniler, Ruslar, Yunanllar ve Krtler akn etmeye baladlar. Etnik ve dini durum ile ilgili ilk

1530

gerek istatistikler Rus yetkilileri tarafndan 1869da verilmitir. Kayt edilen 80.500 insandan 26.000inin (%32lik bir orannn, Mslman olduu grlmektedir. Fakat en ilgin taraf Ahaltsihe blgesindeki Mesketya ve Cahavetideki kylerin ve kasabalarn listesiydi. Bu listeden 1869da, 63.000 insann Ahaltsihe blgesindeki 322 kyde yaadn karabiliriz. Bunlarn arasndan, yaklak 24.500 Mslman 208 kyde yaamtr. 23 kyde yaayan 1.100 Krd de kattmzda, 185 kyde Trke konuan 23.400 kii bulunmaktadr.25 Rus mparatorluunun 1897deki ilk saym, Ahaltsihe ve Ahalkelek blgelerindeki etnik ve dini karmn doru bir resmini sunmaktadr. Buna gre bu blgelerde kaytl 24.400 Trk ve 18.900 Tatar (Azeri) toplam 43.300 Trke konuan insan mevcuttur. (%31). Blge sakinlerinin ou Ermenilerdi (%48), Grcler nfusun %13n oluturuyorlard ve geri kalanlar ise Ruslar, Krtler ve dierleriydi. Fakat Trke konuan etnik gruplar Ahaltsihe blgesinde (%53), Ermeniler de Akhalkalki blgesinde (%72) ounluktaydlar.26 Rus mparatorluunun yklmasndan az nce, 1913de, yaklak 195.500 insan Ahaltsihe ve Akhalkalak blgelerinde yayorlard ve bunlardan Trklerin says 56.200 (veya %29), Ermenilerin ise 99.300 kadard (%51) Grcler (Hristiyan ve Mslman) 15.200 kiiydi. (%8). Ahaltsihe blgesinde Trkler 51.000 (%54) kiiyle, Ahalkelek blgesinde ise Ermeniler 78.000 kii (%76) ile ounluktayd.27 4. 1917-1920de Mesketya Rus mparatorluunun 1917de yklmas Kafkaslarda dramatik bir etki yaratt ve Mesketyadaki durum tekrardan deiti: Mslman kylerinin ou ykld ve birok insan ldrld. Sonu olarak, 13 Nisan 1918de 40 Mesket Trk temsilcisi Batum Bar Konferansna katld ve her milletin self determinasyon hakk bulunduundan ve Mesketya Mslmanlarnn yaad aclardan dolay Trkiyeye katlma karar aldklarn aklad. Batumdaki anlamalardan sonra 4 Haziran 1918de Trkiye ve Grcistan bir anlama imzalad ve buna gre Grcistann Mslman gney bats (btn Mesketya) Trkiyeye dahil edildi.28 Daha sonra 14 Temmuz 1918de BrestLitovski Anlamasna gre Mslman nfusun yapt seimlerde 87.000 kiinin %98i Trkiye ile birleme iin oy kulland.29 30 Ekim1918de imzalanan anlamaya gre I. Dnya Savanda kaybeden tarafta olan Trkiye gney Kafkaslardan birliklerini ekmek zorunda kald. Yerel Mslmanlar dayandlar ve 29 Ekim 1918de Ahska Geici Hkmeti kuruldu (Ahska Hkmeti Muvakkat), hkmetin bana mer Faik Bey getirildi ve Kars bakent seildi.30 Buna ramen Ahska Cumhuriyetinin zayf donanml ordusunun Grcistan ve Ermenistan ordular ile savaacak gc yoktu. Bu nedenle, Mesketya Mslmanlar Ermenistan ve Nahvanda yaayan Azeri-Trkleri ile birlemeye karar verdiler. 30 Kasm 1918de 60dan fazla delege Kars

1531

ehrine geldiler ve bakenti Kars olmak zere Gneybat Kafkas Cumhuriyetini kurdular Cenub-i Garb-i Kafkas Cumhuriyeti) Bazen bu devlet Kars Cumhuriyeti olarak da adlandrlmtr.31 ubat 1919da Mslman ordusu bir zafer kazand ve btn Mesketyay bamszlna kavuturdu. Grcistan hkmeti ngiltereden yardm istedi ve 12 Nisan 1919da ngiliz kuvvetleri Kars igal ettiler ve Kars Cumhuriyetine son verdiler. Bylece, Nisan 1919da, Mslmanlarn karlarn koruyan ve blgeyi kontrol eden devlet artk yok olmutu. Nisan 1919da Grcistan kuvvetleri Ahaltsihe ve Ahalkelek ehirlerini igal ettiler. Hemen, 1921 banda, Sovyet Rus ordusu Grcistan igal etti ve 25 ubatta otoritesini oluturdu. Mesket Tarihinde yeni bir dnem balam oldu. 5. Sovyet Dneminde Mesketya Mesketya blgesindeki ilk SSCB seimi 1926 ylnda yaplmtr. Ahalkelek blgesinin etnik resmi ayndr: nfusun ounluu Ermenidir - %73, Grcler yaklak -%10 ve Trkler - %8,5. Ahaltsihe blgesindeki durum farkldr: Trkler halen ana etnik gruptu, fakat saylar 49.500e dmtr veya yerel nfusun %51ini tekil etmektedirler ve Grc ve Ermenilerin says artmtr (Grcler - 24.000 kii veya %25, Ermeniler- 15.000 kii veya %16). Mesketya blgesinde toplam olarak 328 kasaba ve ky bulunmaktadr. Sovyet ynetiminin ilk yllarnda buralarda 175.000 kii yayordu. Krtleri de katarsak (Drt bin kiiden daha fazla) Mesketya nfusunun %34,5ini oluturan 60.500 Mslman 249 kasaba ve kyde yayorken, 56.000 Trk (Mesketya nfusunun %32) 189 kyde yayordu.32 1920lerin sonu ve 1930larn banda, Mesketya Mslmanlar zerlerinde ok bask hissetmeye baladlar. Bu tenkilin bir sonucuydu. 1928-1937den sonra yksek eitim grm ou kii tutuklanmt ve bunlarn ou 1937-1938 yllar arasnda Stalinin deiik toplama kamplarnda ldrlmlerdi. Almanya ile SSCB arasnda balayan sava Mesketya Mslmanlarna ar bir tehlike dourmamt. Yaklak 40.000 Trk Sovyet ordusunda grevliydi ve bunlarn yars farkl cephede ehit oldular. Yzlerce Mesket Trk deiik madalyalarla dllendirildiler ve bunlardan sekiz tanesi SSCB Kahramanlar ilan edildi. Fakat savan tam sonunda kimsenin galibiyet ile ilgili bir phesi yokken, Grcistan hkmeti aniden Mslmanlar srgn karar ald. 12 Nisan 1944de Grcistan ileri Bakan G. Karanadze SSCB ileri Bakan L. Beriyaya baz Krt ve Azerilerin izinsiz evlerini terkettilerini ve Tiflise geldiklerini ve bylece ehirde sosyal gerilim yarattklarn belirten bir mektup yazd. Bir ay sonra 76.021 kiinin - 45.516 Trk ve 29.505i farkl etnik gruplardan olmak zere Trklerin srgn edilmesi karar alnd. Bir mddet sonra 77.500 kiinin daha srgn edilmesi karar alnd.

1532

24 Temmuz 1944de L. Beriya Sovyet snrndaki Grcistanda durumun dzeltilmesini ieren bir mektupla Staline gelerek, Ahaltsihe, Adigeni, Aspindza, Ahalkelek, Bogdanov blgelerindeki ve Acaristann birka kyndeki Trk, Krt ve Heminlerden oluan 16.700 ailenin srgn edilmesi gerektiini bildirdi.33 31 Temmuz 1944de SSCB Devlet Savunma Komitesi Stalin tarafndan imzalan zel bir resmi emir hazrlad (ok Gizli balkl # 6279). Bu karar 86.000 Mslmann Mesketyadan Kazakistan, zbekistan ve Krgzistana srgn edilmesi ile ilgiliydi. Hkmet 30.000 kiiyi zbekistana, 40.000 kiiyi Kazakistana, 16.000 kiiyi Krgzistana yerletirmeyi planlamt. Srgn edilen kiilerin yerine, Grcistann deiik blgelerinden zellikle Imeretiden 7.000 aile (32.000 kii) getirilecekti. 15 Kasm 1944 sabah Mslmanlarn srgn balad. ileri Bakanlnn Ekim 1948 tarihli bilgisine gre, Grcistandan srgn edilen toplam say 95.669du, bunlarn 15.432 kiisi (srgn edilenlerin %16s) yolda veya gittikleri yerlerde ldler, 2.175i ise farkl etnik gruplarn (Laklar, Azeriler ve dierleri) temsilcileri olarak yanllkla srgn edildikleri iin zgr brakldlar. Bylece,1 Ekim 1948de 80.935 insan srgndeydi. SSCB ileri Bakanlnn verdii bilgiye gre 1 Ocak 1945 ile 31 Aralk 1950 tarihleri arasnda 19.047 Trk, Krt ve Hemin evlerinden uzakta ldler.34 SSCB ileri Bakanlnn verdii bilgiye gre 1953 yl banda Grcistandan srgn edilen 86.663 kii Orta Asyada yaad. Bunlardan, 63.823 Trk, 8.843 Krt, 13.997si Hemindi. Ve kiilerin yardan fazlas (43.600 veya %51) zbekistanda, dierleri Kazakistanda (32.400 kii veya %37), ve yaklak 10.000 kii (%12) Krgzistanda bulunmaktayd.35 28 Nisan 1956da SSCB Meclisi ald karar ile Grcistandan Mslmanlarn hareketini kstlayan yasay kaldrd. Fakat eski haklar iade edilmedi. Ne evlerine dnebiliyorlard ne de mlkleri geri veriliyordu. 31 Ekim 1957de SSCB Meclisi, Grcistandan 1944de srgn edilen btn Azerilerin haklarnn iade edilmesi kararn ald. Grcistana dnleri halen yasak olsa da Azerbaycanda kalmalarna izin verildi. SSCB ileri Bakanlna gre, 24.304 Trk kendisini Azeri olarak nitelendirmekteydi veya Azeri olarak kaytlyd.36 Bylece, 1957de 25-27.000 Trk fakat resmen Azeri kimliiyle Azerbaycana yerleebildiler. 1958-1961de toplam olarak 10.000 Trk Azerbaycana en ok da Saatli ve Sabirabad blgelerine g etmiti. O srada zaten Trkler arasnda i atmalar vard. 1959da 2 temel lider iki farkl gr ile ortaya ktlar. Latifah Baratavili Meshlerin Grc Mslmanlar olduklarn ve tarihi anavatanlar olan Grcistana dnmelerini ve Grc kabul edilmelerini savunuyordu. Mevld Bayraktarovun ise farkl bir gr bulunmaktayd. O, Trk olduklarn ve Azerbaycanda kalmalar gerektiini savunuyordu. Bu iki farkl gr arasndaki atmalar devam etti ve 1960larn banda biri Trk dieri Grc iki taraf bulunmaktayd. ok gemeden Trk tarafnda Grc taraftan daha fazla destek bulduu ortaya kt. 15 ubat 1964de zbekistann Takent blgesindeki Buka kynde resmi olmayan ilk toplant yapld (daha sonra Trkler tarafndan ilk Byk Toplant denmitir). Farkl

1533

blgelerden 600den fazla delege katld. Kurtuluun Geici Organizasyon Komitesi (KGOK) oluturuldu ve bana Enver Odabaev getirildi.37 9 Ocak 1974de SSCB hkmeti Trklerin SSCB ierisinde istedikleri yerlerde yaama haklar ile ilgili zel bir karar ald. Bylece, hkmet haklarn iade etmedi, ancak anavatanlarna geri dn iin resmi bir olur vermi oldu. Fakat aslnda, bunun hayat bulmasn engellemeye devam ettiler. imdi asl temel glk Grcistan hkmetinin Trklerin Grcistana geri dnmelerini gayri resmi bir biimde arta balamasyd. Trklerin Grc olmalarn ve soyadlarn deitirmelerini art kouyordu.38 Gorbaovun iktidara gelmesi ve 1985de ald Perestroyka karar yeni bir hareketlilik dalgasnn domasna neden oldu. Trkler Grc artlarn kabul etmeden haklarnn iade edileceine ve evlerine dnebileceklerine inandlar. 12 Nisan 1987de KGOK dald ve Yusuf Sarvarov nderliinde Geici Organizyon Komitesi Qayidish (Geri Dn) kuruldu. 1989 banda zbekistan, Trklerin faaliyetlerinin merkezi haline geldi. Bu, SSCBnin Ocak 1989de yaplan seiminde yaklak 106.000 (%51) Trkn zbekistanda yaamas ile aklanabilir. Ancak, Sovyet hkmetinin tepkisi zbekistanda kymlar hazrlamak eklinde tecelli ediyordu Mays ve Haziran 1989da zbekistanda aniden bir atma kt: binlerce zbek Trklere saldrd ve evlerini ykt. Ne zamanki askerler silah kullanmaya ve Trkleri gvenli yerlere sevketmeye balad, zbekistandaki durum yatt. Lakin, yatma geiciydi ve ubat-Mart 1990da zbekistann deiik yerlerinde iddet tekrar balad. Resmi rakamlara gre, 116 insan ldrld, bunlarn 66s Trkt ve 2000den fazla yaral vard.39 Planlanm katliamlarn sonucunda, 74.000 Trk zbekistan terketti: 40.000i Azerbaycana, 17.500i Kazakistana ve 16.000i Rusyaya gitti. 1989-1990n trajik olaylar dier daha az belirgin sonular da dourdu. Trk hareketinin glenmesini saladlar ve hem planlanm katliamlar hem de bunu takip eden srgnler haklarnn iadesi konusunda daha sert bir tavr almalarna neden oldu. Ayn zamanda, Sovyet hkmeti iin onlarn problemlerini grmezlikten gelmek gleti ve 23 Eyll 1989da Moskovada ilk resmi Trk Konferans yapld. Konferansa Sovyetler Birliinin her blgesinden 526 Trk delege katld. 18 Mays 1990da Moskovada Vatan (Anavatan) isimli bir Trk Dernei yaratma karar alnan baka bir konferans dzenlendi. 25 ubat 1991de SSCB Adalet Bakanl bu dernei Moskovada tescil etti. Bu dernein bir lideri Yusuf Sarvarovdu ve genel merkezi Moskovadayd. 1991de Sovyetler Birlii kt ve Trklerin tarihinde yeni bir dnem balad. II. imdiki Durum 1. 1991den Sonra Mesket Trklerinin Hareketleri ve rgtlenmeleri Sovyetler Birliinin 1991de kmesi Mesket Trkleri iin daha ok sorun yaratt. Politik karmaa ve ekonomik zorluklar eski Sovyetler Birliinin geni alanlarna yaylm bu kk etnik grup iin zorluklar arttrd.

1534

Vatann ortaya kyla ayn zamanda ve Sovyetler Birliinin kmesini mteakip Grc dalgas daha fazla hareketlenmeye balad. Bu akmn ban Halil Umarov (Gozalishvili) ekmekteydi. Kasm 1991de hemen Rusyada tescil edilen Srgn edilen Mslman-Meshler derneini kurdu ve ismini Kurtulu koydu, 1997ye kadar genel merkezi Kuzey Kafkaslardaki Nalk kasabasndayd. Daha sonra 24 Mart 1992de Grcistanda da tescil edildi ve Grc ismi Khsnay ald. 1995de H. Umarov (Gozalishvili)un vefatndan sonra, sa Erefov (Tavadze) rgtn liderliini stlendi. Khsnann sempatizanlar Trk etnisite ve kltrleri ile Grcistan vatanda olarak evlerine dnme umutlarn kaybettiler. Bu nedenle Trk etnisitelerinden vazgemeyi gze aldlar Mslman soyadlarn deitirdiler ve Mesketyadan uzak olan dier Grcistan blgelerine yerletiler ve Trk etkisi altndaki Grcler (Meshler) olarak anldlar, Bunlar iin ncelikli olan srgnde deil anavatanlarnda yaayabilmekti; dolaysyla isimleri fazla bir nem arzetmiyordu. 1992-1994 arasnda, Khsnann etkisi giderek artt. rgtn liderleri konuyu zmek amacyla Grcistan hkmeti ile uzlama iin sz verdiler. Lakin, daha yakn zamanlarda, Khsna politikalarna olan gven azald. Grcistan hkmetinin Trk sorununu zmeye niyetli olmad anlald ve hatta artlarn kabul edenleri bile kabul etmeye yanamad ortaya kt. Haklarn geri iadesi konusunda Grcistan hkmeti ile anlalamayaca, fakat demoktarik bir imaj olan bir rgte halen gereksinim olduu Trkler tarafndan anlalmtr. Ayn zamanda Vatan derneinin Azerbaycandaki temsilcilii etkisini artrmaya balad. 13 Ekim 1993te Vatan Azerbaycanda tescil edildi (Halid Tatanov 27 Ekim 1994den beri lideriydi) ve yava yava Trkiye ile sk balar kurmay baard. Bu nedenle, Azerbaycanda yaayan Trkler kimliklerinin nemini dier farkl yerlerde yaayan Trklerden daha abuk kavradlar. 6 Mart 1999da nc zel konferans tertip edildi: Azerbaycan ve dier Bamsz Devletler Topluluu lkelerinden 470 delege katld. rgtn isminin tarihi etnik grup ismini yanstan Ahska Trkleri Dernei Vatan olarak deitirilmesine karar verildi. Azerbaycandaki Vatann temsilcilii Azerbaycan dnda da faal olarak almaya balad ve birok uluslararas toplantda Vatan derneinin Azerbaycandaki yeleri Trklerin oksesli savunucular oldular. Btn Vatan ofisleri birbirleyle irtibat halindeydi ve hepsi btnn bir paras olarak grlyordu. Vatan ayrca Trk nfusun ounluunun desteini de almt. 1996da Vatan faaliyetlerini bir kademe daha arttrarak, Romanyada yaplan 41. Avrupa Milliyetleri Federal Birlii (FUEN) Kongresinin bir yesi oldu ve 1997de Avusturyada yaplan 42. FUEN toplantsna katld. Lakin Bamsz Devletler Topluluundaki baz Trkler, gerek Vatan gerekse Khsnann faaliyetlerinden ve sorunlar zmekteki baarszlklarndan dolay hayal krklna uradlar ve Trkiyeye g etme karar aldlar. 1990da g savunan birka baka dernek daha ortaya kmaya balad: Krgzistanda Abuzer Tayfur tarafndan ynetilen Osmanl Trkleri kuruldu; dierleri Kazakistanda Ismail Ganiev ve Ahmed Mamedovun nclnde Turkiya (Trkiye), ve de Ukraynada Anadolu (Muhammad Izzetolu)ydu. Azerbaycanda yaayan Trkler

1535

de bu fikri benimsediler rnein, Trk Kltr Merkezi Ahskann bakan Seyfuddin Bunturk, 1996da Trkiyeye getti) 1990larn ortalarnda en popler organizasyon Umud (Umut) Derneiydi. Nisan 1994de Rusya Federasyonunun Krasnodar blgesinde Akram Bayraktarov tarafndan kurulmu ve tescil edilmiti. Fakat u anda bu organizasyon sadece kat zerinde bir oluum olarak gzkmektedir. Bugn Mesket Trklerini temsil eden organizasyonlardan, sadece ikisi: Trklerin ounluu tarafndan desteklenen Vatan, ve Grcistan hkmeti tarafndan desteklenen Khsna uluslararas alanda sz sahibidir. 2. Bamsz Devletler Topluluunda Mesket Trklerinin Yerleim ekilleri ve Nfuslar SSCBnin kmesinden hemen nce vuku bulan deiik olaylar yznden Bamsz Devletler Topluluu ve dier cumhuriyetlerdeki Mesket Trklerinin gerek saysn belirlemek zordur. Ocak 1989da yaplan SSCBnin son seimlerine gre, o zaman 207.500 Trk Sovyetler Birliinde yaamaktayd. Bunlarn 106.300 zbekistanda, 49.600 Kazakistanda, 21.300 Krgzistanda, 17.700 Azerbaycanda ve 9.900 Rusyada yayordu. Geri kalan, yaklak 3.000 kii Ukrayna ve Grcistanda bulunuyordu. Sayma gre ayrca 188.900 Trk (%91) ana dillerinin Trke olduunu savunuyorlard. Rusa anadil olarak sadece 3.800 kii (yaklak 2 %) tarafndan benimsenmemiti; %7ye tekabl eden 14.700 kii ise dier milletlerin dillerini anadilleri olarak gryorlard. Buna gre Mesket Trklerinin soykrm ve Ruslatrlmasnn tamamen baarsz bir giriim olduunu syleyebiliriz.40 Yukardaki bilgi de esasen tutarl gzkmemektedir., nk Trklerin ou Azeri, Grc, zbek, Kazak ve Krgz olarak kaydedilmilerdir. Yeni bamszlklarn kazanan lkelerin gelimi bir bilgi toplama sistemleri olmadndan imdi sayy tespit etmek daha zordur ve verilen istatistikler de gvenilir deildir Azerbaycandaki Vatan temsilciliinin verdii bilgilere gre Bamsz Devletler Topluluunda 300.000 Ahska Trk yaamaktadr, bunlardan 106.000i Azerbaycandadr. Bir grup Ahska Trk tarafndan salanan bilgiye gre, 1990da 400.000 kii SSCBde yaamtr, fakat bu bilgi de doru gzkmemektedir.41 Temmuz 1997de, Yusuf Serverov Cenevredeki BM konferansna gmenler ve gleri ile ilgili daha fazla bilgi sunmutur. Yaklak 275.000 Trkn Bamsz Devletler Topluluunda yaadn, bunlardan 96.000inin Kazakistanda, yaklak 73.000inin Rusyada ve 63,000inin Azerbaycanda yaadn gsteren rakamlar sunmutur. Ayrca yukardaki rakamlara ilaveten 28.000inin de Krgzistanda, 12.000inin zbekistanda, 2.500nn Ukraynada, 187sinin Grcistanda ve 24nn Beyazrusyada bulunduu bildirilmektedir. Saylara dikkatlice bakarsak, doru olmadklarn grrz. Benim aratrmama gre, eski SSCB blgesinde yaayan Ahska Trklerinin nfusu 260-335.000 arasndayd. Bunlarn dalm yledir:

1536

90-110.000 Azerbaycanda, 90-100.000 Kazakistanda, 50-70.00 Rusyada, 25-30.000 Krgzistanda, 10-15.000 zbekistanda, 5-10.000 Ukraynada ve yaklak 700 de Grcistanda.42 Sonu Grld zere, Ahska (Mesket) Trkleri uzun bir tarihleri ve deiik bir kltrleri olan insanlardr. Millet olarak, Doudaki dierleri zellikle de Trk milleti gibi benzer bir geliim sreci yaamlardr. Grcistanda ve zellikle Mesketyada kavimler hzl bir ekilde birbirleriyle kararak yerlemilerdir. Fakat Grcistan Trklerinin tarihinde nemli rol oynayan iki faktr bulunmaktadr: 11.12. yzyllarda ok sayda Kpaklarn ve Ouzlarn hareketleri ve 16. yzylda Grcistann Osmanl mparatorluu tarafndan fethedilmesidir. Osmanl dneminde (16.-18. yzyllarda) deiik Trk boylarnn olumas ve birlemesi ve bu srede baz Grclerin de katlmas gzlemlenmektedir. Ve bylece Trk dili ve kltrnn yansra kendi ismiyle (Ahska Trkleri) yeni bir millet ortaya kmtr. 1 Agafius. About the Rule of Yustinian. ev. Levchenko M. V. - Moskova, 1996, s. 86, 88,

91 (Rusadr). 2 Procopius. War with Persians. War with Vandals. Secret History. ev. Chekalova A. A. -

S. Petersburg, 1998, s. 139, 469 (Rusadr). 3 Gumilev L. N. The old Turks - Moscova, 1993, p. 49-50, 108, 120, 125-126 (Rusadr);

Golden P. B. The Turkic Peoples and Kafkas - Transcaucasia, nationalism and social change: essays in the history of Armenia, Azerbajan, and Georgia. Ann Ardor, 1996 s. 49. 4 Novoseltsev A. P. The Khazar State and its role in the history of Easter Europe and

Caucauses - Moskova, 1990, s. 173, 179 (Rusadr). 5 Historical Georgian Texts. Three chronicles. ev. by Takayshvili E. S. - Tiflis, 1900, s. 1-5,

44 (Rusadr). 6 (Rusadr). 7 8 A.g.e., s. 27, 28, 59-60. Kartlis Tskhovreba (The History of Georgia). Yay. Kaukchishvili S. G. -Tiflis, 1955, C. I, s. Leonti Mroveli. The life of the Kartli Kings. ev. by Tsulaya G. V. - Moskova, 1979, s. 25

249-250, 251 (Grcce). 9 10 A.g.e., s. 16. Yunusov, Arif. The Akhiska (Meskhetian) Turks: Twice Deported People - Bak, 2000, s.

19-25 (Rusadr) ve s. 13 (ngilizcedir). 11 Kartlis Tskhovreba, s. 319-320.

1537

12 13 14 15 16

A.g.e., s. 324, 331-332, 335-336. A.g.e., s. 336-337. A.g.e., s. 343. A.g.e., s. 336. Age., s. 367: Anchabadze G. Z. The Qipchaks in Georgia. - Problems of Modern Study of

Turks. Alma-Ata, 1980 s. 342-344; Golden P. B. Op. cit., s. 60-63; Krzoglu M. F. Yukar-Kur ve Coruk Boylarnda Kpcaklar - Ankara, 1992 s. 122-136 (Trkedir). 17 18 Kartlis Tskhovreba, s. 320. Vakhushti Bagrationi. The History of Georgian Kings. ev. Nakashidze N. T. - Tiflis, 1976,

p 191, 193-194 (Rusadr). 19 Svanidze M. Kh. Turko-Iranian relations in the beginning of 17th century and Georgia. -

Problems of Turkish History - Moskova, 1978, s. 18-33 (Rusadr). 20 21 Vakhushti. The History, s. 208, 209. Age., p 209-212, 216; Vakhushti. Geography of Georgia. ev. Janashvili V. G. - Tiflis,

1904, s. 158, 159 (Rusadr). 22 (Rusadr). 23 Lomsadze Sh. V. Meskheti and Meskhs - Tiflis, 1989, p 46-47 (Rusadr); Yunusov, Arif. Russian Treaties with the East. Yay. By Yuzefovitch T. - S. Petersburg, 1869, s. 78-79

Op. cit., s. 49 (Rusadr) and s. 20 (ngilizcedir). 24 Lomsadze Sh. V. Samtshe-Javakheti (in the 18th -19th centuries) - Tiflis, 1975, p 344-349

(in Georgian). 25 (Rusadr). 26 First full census of the entire population of Russian Empire 1897. C. 69 - S. Peterburg, Collection of information about Tiflis region. C. 1 Part 1 - Tiflis s. 66, 193-194, Ek. s. 1-34

1905, s. 78-81, 90-93 (Rusadr). 27 28 Caucasus calendar on 1914. Tiflis, 1913, s. 126-129 (Rusadr). Documents and Materials about external politics in Transcaucasia and Georgia - Tiflis,

1998, s. 310-312 (Rusadr); Nosadze V. The struggle of territorial integrity in Georgia (Meskheti) Literal in Georgia # 7 - Tiflis 1991, s. 168 (Rusadr).

1538

29 30 31

Hajily, Asif. In exile (ethnical culture of Akhiska Turks) - Baku, 1992, s. 17 (Azerice). Age., s. 18. Age., s. 19; Nosadze V. Op. cit s. 180-181; Hajiyev A. From the History of Kars and Araz-

Turk Republics - Bak, 1994, p 16-17 (Azerice); Yunusov, Arif. Op. cit., s. 57 (Rusadr) ve s. 24 (ngilizcedir). 32 33 34 Administrative division of Georgia SSR - Tiflis 1930, p 97-101, 105-111 (Rusadr). Yunusov, Arif. Op. cit., s. 64-65 (Rusadr) ve s. 28-29 (ngilizcedir). The Turk-Meskhetians: a long way to rehabilitation. Collection of documents. Yay. By

Bugay N. F. - Moskova, 1994, s. 61, 67, 81 (Rusadr); Yunusov, Arif. Op. cit., s. 67-68 (Rusadr) ve s. 29-30 (ngilizcedir). 35 Deportation of nations in the USSR (1930-1950) - Moskova, 1992, blm 1, s. 338

(Rusadr); Yunusov, Arif. Op. cit., s. 68-69 (Rusadr) ve s. 30 (ngilizcedir). 36 37 38 The Turk-Meskhetians, p 78. Samizdat Chronicles of events - Moskova, 1979 # 7, s. 133 (Rusadr). Panesh E. Kh., Yermolov L. B The Meskhetian Turks - Questions of the History

(Moskova), 1991 # 9-10 s. 215 (Rusadr). 39 40 (Rusadr). 41 Panesh E. Kh. Yermolov L. B. Turk-Meskhetians s. 17; Chervonnaya S. The problem of Yunusov, Arif. Op. cit., s. 80-81 (Rusadr) ve s. 35-36 (ngilizcedir). The Soviet Census 1989 - Moskova, 1991 s. 6, 13-15, 22, 32, 92, 102, 118, 126

the Repatriation of the Meskhet Turks Fact Finding Mission of FUEN delegation to Georgia. November, 1998. -Flensburg, 1998, s. 20. 42 Yunusov, Arif. Op. cit., s. 94-109 (Rusadr) ve s. 45-50 (ngilizcedir).

1539

XIX. Yzyln Sonundan II. Dnya Sava'nn Balangcna Kadar Berlin'deki Tatarlar ve Bakurtlar / Dr. Sebastian Cwiklinski [s.886-897]
Freie niversitesi Trkoloji Enstits, Berlin / Almanya Tatar/Bakurt-Alman ilikileri zerine yaplan bu tetkik, esasen 19. yzyln sonlarndan itibaren balayan sreci ele alsa da, 17. yzyla kadar dayanan tarihi bir arka plann varolduu da bilinmelidir. Osmanl sultan tarafndan gnderilen Krm Tatar elileri, Brandenburg-Prusya Prensliini LehOsmanl ittifakna katlmas iin birka kez ikna etmeye almlardr. Ancak abalar boa kmtr. Bu grmeler diplomatik alanlarla snrl kalmtr ve Krml Tatarlar sadece Osmanllar adna hareket etmilerdir. 17. yzyln sonunda hzla ktleen Prusya-Osmanl diplomatik ilikileri ile birlikte Tatar-Alman balar da kopmutur.1 Bu ilk grmeler sadece geici bir blm olarak kalmtr. 18. yzylda ve 19. yzyln balarnda, Lehistan ve Rusya Tatarlarnn ok azald da vurgulanmas gereken bir husustur.2 Berlindeki lk dil Tatarlar 19. yzyln ikinci yarsnda, aralarndaki yeniliki hareketler sonucunda Rusya Mslmanlarnn Avrupadaki sosyal ve politik gelimelere olan ilgileri hzla artmtr.3 19. yzyln sonunda, ilk Tatar denizcileri Avrupada seyahat ederek Avrupa kltr ve toplumu hakknda daha detayl bilgi elde etmeye almlardr. Berline gelen ilk dil Tatarlar Orenburgdan akir Ramiyev ve Fatih Kerimi olmutur. Orenburgdan yola kan Ramiyev ve Kerimi, Moskova ve St. Petersburg zerinden doruca Berline gitmitir. Keriminin raporunda belirttii gibi, kendisi Franszca bildii iin Ramiyev tarafndan yol arkada olarak seilmitir.4 Ancak Kerimi ailesinin Avrupaya yaplacak olan seyahat ile ilgili bir takm amalar olmutur: Fatih Kerimi, bir yayn evi aarak fikirlerini yaymaya alan sekin bir Tatar reformcusunun oludur. Bu sebeple, Kerimi Avrupa seyahati boyunca zellikle modern matbaaclk teknii zerinde younlamtr.5 Ancak, Kerimi ve Ramiyevin seyahati (ilk dura Berlin olan ve Brksel, Paris ve Viyanay da kapsayan) mesleki zellikten ziyade gezi zellii tamtr. Kerimi ve Ramiyev akvaryum, Brandenburg kaps ve Unter den Linden und Friedrichstrasse bulvarlar gibi nl turistik mekanlar ziyaret etmitir.6 Keriminin seyahat raporunun Tatar ceditilerin Avrupaya olan ilgilerini artrd varsaylabilir, yine de Ramiyev ve Keriminin tecrbelerinin nemi zerine tam bir aratrma yaplmaldr.7 1905teki Rus devriminin ardndan Tatarlar Almanyay bir kez daha kefetmitir. zellikle Cediti iadamlar Almanyadaki bir balantnn salayaca frsatlarla ilgilenir hale gelmitir. Berlinde i yapan ilk iadamlar, Rusya Mslmanlar arasndaki reformcu faaliyetleri ile nl olan Muhammed ve G. Abdulhamid Kazakov kardelerdir. Onlarn Berlindeki randevularnn program hl dzenlenmemitir. Bir takm bilgilere gre irketlerinin ilk ubesini 1 Ocak 1908de atklar belirtilirken,8 dier baz aratrmaclar bu tarihin 1910 olduunu sylemektedir.9 Aka, Gabdulhamid Kazakovun Berline gelii, 1908in Mart aynda Sibiryaya srlmesi ile balantldr. Ayn yln Eyll aynda Almanyaya gitmek iin Sibiryadan ayrlmasyla srgn sona ermitir.10 Kazakov irketi

1540

Rusyadan darya krk ihra etmi ve dardan da tuhafiye eyalar, endstriyel rnler ve lks eyalar ithal etmitir.11 lqtisad isimli ekonomi dergisinde yaynlanan bir makale vastasyla irketin faaliyetleri dil blgesindeki Mslmanlara bildirilmitir. Bu makalenin yazar, Tatar irketlerinin kuruluunun Tatar ulusuna sadece ekonomik deil ayn zamanda politik ve kltrel faydalar da saladn dnmektedir.12 G. Kazakov I. Dnya Savann patlak vermesiyle irket faaliyetlerini durdurmak zorunda kalmtr. Gabdulhamid Kazakov sava koullar yznden Almanyadan uzak durmak zorunda kalrken, kardei Muhammed Berlinde kalmay tercih etmi ve daha sonra I. Dnya Savanda nemli bir rol oynamtr. Bundan baka i grmeleri de olmutur. 1909da yaynlanan bir Tatar seyahat raporuna gre Ufada kurulan ve Rusyada 70den fazla acentesi olan bir Alman irketi ile yakn iliki iinde bulunan bir Tatar irketi Berline yumurta ihra etmitir.13 1914ten nce Berlinde Kazakovlardan baka Tatarlarn veya Bakurtlarn yaad bildirilmemitir. Alman arivlerinde, Tatarlarn Berlinde teknik eitim alm olabileceklerini ne sren baz raporlarn bulunmasna ramen, henz ak bir kant bulunmamtr.14 I. Dnya Savann Almanyadaki Tatarlar ve Bakurtlar in Anlam I. Dnya Savann patlak vermesiyle birlikte Tatar-Alman ilikilerinin n koullarnda radikal deiiklikler meydana gelmitir. Rusya ve Almanya savan dmanlar haline gelmitir ve bu durumun Almanyann Tatar ve Bakurt sakinleri zerinde iddetli bir etkisi olmutur. ounluunu Tatar ve Bakurtlarn oluturduu Rusyadaki ok sayda Mslman Rus ordusuna katlmtr ve Alman sava stratejilerinin dorudan hedefi olmutur. Ksa srede Alman ordusu, ngiliz, Fransz ve Rus ordularndan aralarnda birok Mslmann bulunduu binlerce sava esiri almtr. Savan balamasndan sadece haftalar sonra Alman diplomat Max von Oppenheim, Almanya ve en yakn mttefiki Osmanl mparatorluu tarafndan alan szde smrgecilik kart ve slam adna kutsal olan savaa katlmaya motive etmek iin Mslman esirlere kkrtmay nermitir. 1914 ylnn Austos aynda Berlin yaknlarnda iki tara kasabas olan Zossen ve Wnsdorfta zellikle Mslman esirler iin iki kamp kurulmutur ve Aralk aynda da Alman diplomasisinin byk basks altnda olan Osmanl sultan itilaf glerine kar Kutsal Sava ilan etmitir. Bylece pan-slamist propaganda Alman sava stratejisinin merkezi haline gelmitir. Propaganda, Alman Dileri Bakanlna bal olan Nachrichtenstelle fr den Orient tarafndan organize edilmi ve ynetilmitir.15 Zossen kampnda (Halbmondlager) Fransz ve ngiliz ordularndan gelen Mslmanlar bulunurken, Wnsdorf kamp da (Weinberglage) Rus ordusundan gelen Mslmanlara tahsis edilmitir. Wnsdorf ve Zossen kamplarndaki Mslman esirler annda Alman propagandasnn hedefi haline gelmitir: ksa sre ierisinde Nachrichtenstelle kamp sakinlerini kkrtmak iin yaynlar datmaya balamtr: ilk olarak 5 Mart 1915te El Dschihad (Cihad) adna 15 gnlk bir gazetenin

1541

Arapa Rusa ve Trke-Tatarca nshalar grlmeye balamtr. Trke-Tatarca nshasnn 3000 adetlik bir tiraj olmutur.16 Ariv belgelerinde grlen Trkotatar unvan geni bir aklama gerektirmektedir: Rusyadan gelen btn kamp sakinlerinin hibir ayrm yaplmakszn Trk kkenli olarak adlandrlmalar nerilmitir. Szde Trkotatarlarn byk ounluu dil-Ural havzasndan geldii iin,17 Alman otoritelerinin Trkotatarlar Tatarlar ve Bakurtlar iin kullanlan ksa bir terim olarak deerlendirmeleri makul olabilir. eitli tahminlere gre Weinberg kampnda 10.000 ile 12.000 arasnda Tatar ve Bakurt bulunmutur. Onlarn varl dil-Ural Mslmanlarnn Almanyadaki varlnn yaps ve esas sebebi olmutur. Tatarlar ve Bakurtlarn daha sonraki yllarda kltrel ve politik alanlardaki btn faaliyetleri Wnsdorf kampndaki esirlerin varlna bal olmutur. Nachrichtenstelle bu faaliyetlerin bir ounun merkezi olmutur. Nachrichtenstellenin propaganda faaliyetleri Alman oryantalistler tarafndan ynetilmi ve ilk olarak 15 ubat 1915ten itibaren seilen yerli ibirlikiler tarafndan uygulanm ve tamamlanmtr. lk Tatar ibirlikilerinden birisi, Berlinde kalan ve 1914te bir Almanla evlenen Muhammed Kazakovdur.18 Muhammed Kazakov, sava ncesi faaliyetleri hakknda detayl bilgi bulunmayan Sait Efendiyev ve amil Safarov adnda dier iki Tatarla birlikte katlmtr.19 Haziran 1915ten itibaren Nachrichtenstelledeki Trkotatar faaliyetleri, Rusya Mslmanlarnn ulusal ve dini hareketlerinde sekin bir ahsiyet olan Abdrreid brahim tarafndan ynetilmitir.20 Olduka ksa sren Berlin faaliyetlerine ramen brahim, 1915 ylnn Kasm aynn balarnda stanbula dnmtr ve daha sonraki gelimelerde byk bir etkisi olmutur. Mays 1915te Alman otoriteleri brahimin orijinal plann reddetmelerine ramen, daha sonra hl stanbulda oturan ve ngiliz kart bir ittifakn gelimesine yardmc olmak iin Almanya ve Osmanl mparatorluu ile Japonya arasnda arabuluculuk yapmay neren brahimle21 annda ilgilenmi ve onu kendi saflarna dahil etmilerdir. brahim, Almanyaya geliinin hemen ardndan, eitli alanlar kapsayan propaganda faaliyetlerine balamtr: kamp sakinleri ile zel sohbetler yapmak iin haftada drt kez Weinberg kampn ziyaret etmenin yan sra,22 Rus ordusundaki Mslmanlara ynelik kitapklar da yazmtr. Bu kitapklardan Siz Mminler! Dman ordusundaki Mslmanlar! baln tayan bir tanesi korunmutur.23 Bu kitapk Allahn kyamet gnnde verecei ceza hakknda uyarlar yaparak Mslman askerlerin vicdanlarn cezbetmitir. Kitapk ayn zamanda daha politik konulara da deinmitir: Mslman askerlere Alman-Osmanl askeri ibirliini hatrlatm ve dman ordusunu derhal terk etmelerini stelemitir. brahim El Dschihadn editrln de stlenmitir fakat Weinberglagerdeki bulunmutur.24 Alman otoriteleri brahimin Mslman dnyasndaki otoritesinin ve neminin farkna varmtr ve bundan yararlanmay mit etmitir: brahimin Almanya izlenimlerini Osmanl dergisi Tasvir-i Efkara zetledii makaleleri Nachrictenstellenin dergisi tarafndan hemen yaynlanmtr.25 Kasm 1915te baz konumalarnn tekrar basld Rusa tercmesine de katkda

1542

stanbula dnnden hemen sonra bile brahim, Alman otoritelerinin ba danmanlarndan birisi olarak kalmtr.26 El Dschihaddaki makalelerin ou, Kutsal Sava cihadn ilan edilmesi,27 Rusya ve Osmanl mparatorluundaki politik durum28 gibi politik meseleleri kapsamtr. Derginin yaynla ilgili personeli Alman oryantalistler ve politikaclardan olutuu iin, dergideki makaleler de mantkl olarak daima Alman grn yanstmtr. Sadece birka makale orijinal Mslman yazlardr. Austos 1915te El Dschihad, basit askerler iin ok zor ve ok soyut olan makaleler ve modas gemi sava haberleri ierdii iin eletirilmitir. ubat 1916da gazete editr ve mollas olarak brahimin ikinci halefi olan Alim drisin bir dilekesi El Dschihadn Tatarca nshasnn geliimini harekete geirmitir. Alim drise gre El Dschihad, Tatarlarn gerekten ilgisini ekecek ve onlara faydal eyler retecek makaleler iermelidir ve Alman-Tatar ilikilerini kapsamaldr. Dahas, dris sadece Tatarlardan oluan bir editrlk departmannn kurulmasn veya bu mmkn olmazsa en azndan Tatar gelenekleri hakknda bilgi sahibi olan bir kiinin altrlmasn talep etmitir.29 dris (1887-1954), Buharada medreselerde geleneksel dini eitim grm, stanbulda ilahiyat ve daha sonra Lozan ve Ligede felsefe tahsili yapmtr. Orenburgda ksa bir mddet kaldktan sonra stanbula gelmitir ve 1914te Trk Yurdu dergisinin yardmc editr olmutur.30 drisin daha nceden stanbuldan tand Abdrreid brahim, Berlindeki propaganda almalar iin drisi tavsiye etmitir.31 dris, brahimin ii olan El Dschihadn yardmc editrln devam ettirmitir ve ayn zamanda molla olarak da grev yapmtr. Esir Kamp Sakinlerinin Hayat Alman otoriteleri Mslman kamp sakinlerinin szde Kutsal Savata Osmanl ordusuna katlmalarn isterken, slam kanunlarnn gerektirdii btn dini ihtiyalara da titizlikle cevap vermeye almlardr. Temmuz 1915te Halbmond kampnda bir cami yaplmtr (muhtemelen bu amala Almanyada yaplan ilk cami) ve El Dschihaddaki birok makaleden izlenebilecei gibi btn Mslman lenleri ciddi bir tavrla kutlanmtr. Btn kamp sakinleri, kamp iinde ve dnda mecburi ar iler yapmaya zorlanmtr. Kamp ierisindeki deiik atlyelerde (o zamanlar Weinberg kampn deitiren oymaclk ileri her naslsa civardaki kylerde de mehur olmutur), kampn evresindeki yol ilerinde ve tarm ilerinde almak zorunda kalmlardr. Bir cret almalarna ramen huzurlu ve sakin bir hayat srdkleri sylenemez. Kamp hayatna dair korunmu fotoraflar bile bunu ortaya koyabilmektedir.32 Margot Kahleyssin belirttii gibi, kamp grevlilerinin birok eyi nceden deil de ihtiya hasl olduka dzenledii gayet aktr. Kamp sakinlerinin yapt resimler, pislik, souk ve zor yaam koullarnn belirledii olduka farkl bir gerei gstermektedir.33 Alman Sava Propagandasnn Hedefi Olarak Rusya Mslmanlar

1543

Btn propaganda almalarnn amac Mslmanlar Osmanl mparatorluunun Rusya, ngiliz mparatorluu ve Fransaya kar ilan ettii Kutsal Savaa katlmaya ikna etmek olmutur. lk iki yldaki, yukarda sz geen propaganda faaliyetleri (yani temel yaynlama faaliyetleri) bu merkezi mesele etrafnda toplamtr. Osmanl mparatorluunu oyuna katlmaya zorladktan sonra Alman otoriteleri Osmanllara gre almlardr ve abalar ksmen baarl olmutur: 1915 ylnn Eyll aynn balarnda Weinberg ve Halbmond kamplarndan birka yz kamp sakini Kutsal Savaa katlma konusundaki istekliliklerini aka ortaya koymutur. 1916 ve 1917 yllarnda Trkiyeye getirilen yaklak 2200 kamp sakini Osmanl ordusuna katlmtr.34 Bunlarn arasnda Rus ordusundan, ounluu Tatar ve Bakurtlarn oluturduu yaklak 1.100 Mslman yer almtr. Ancak Mslman esirleri savaa kabul eden Osmanl hkmetinin, esirlerin askeri glerinden ok bireysel eitimlerinden yararlanmak istedii 1916 ylnn balangcnda netlik kazanmtr. ubat 1916da Alman otoritelerine gnderilen bir mektupla Osmanl hkmeti, Kutsal Savaa katlmak isteyenlerin de yerletirilmeleri iin hazrlandn dorulamtr.35 Bundan nce Austos 1915te bile, Osmanl ileri Bakanl yerel Anadolu otoritelerine, kalifiye zanaatkar isteklerinin sava esirlerinin yerlemesiyle karlanacan bildirmelerini isteyen mektuplar gndermitir. Rusya ordusundan ounluu Tatar ve Bakurt olan tam 662 Mslman Osmanl vatandaln kabul etmitir.36 Bu esirlerin byk bir ksmnn Berlin yaknlarndaki Weinberglager kkenli olduu dnlebilir. Gotthold Weil ve Kemaleddin Bedri: Uzun Sreli Bir birlii A. Esir Postas Sansr Mslman esirlerin bulunduu her iki kamp da askeri sansre tabi tutulmutur. Kamp sakinlerinin btn postalar, zellikle onlarn yazdklar mektuplar titizlikle incelenmitir. Yetenekli askeri otoritelerin emrinde gerekli dil bilgisine sahip olan personel olmad iin mektuplarn sansr bir probleme sebep olmutur. Sansr servisi kurulduktan sonra askeri otoriteler Nachrintenstelle fr den Orientden derhal mektuplarn birka dile tercme edilmesi hususunda yardm istemilerdir. Buna paralel olarak, Seminar fr Orientalische Sprachen (SOS)in de yardmn istemilerdir. SOS Berlin niversitesine bal olan ve esasen dou dilleri olarak bilinen dillerin retimi ile ilgili olan bir kurumdur. Dou dilleri, ince de dahil olmak zere btn Asya ve Afrika dillerini kapsayan bir terimdir.37 1915 ylnn Aralk aynn sonunda SOS yaklak 2.200 belgeyi birka dilden Almancaya tercme etmitir.38 SOS personelinden hi kimse Tatarca bilmedii iin SOSin itirakine ramen Tatar metinlerinin tercmesi hl bir problem olarak kalmtr. Austos 1915te Prusya Kltrel likiler Bakanl Tatarca tercme ileri iin belirli bir miktar denek vermesine ramen,39 SOSin Tatarca tercmeleri garantileyebilmesi birka ay srmtr. 1915 yl sonbaharnda, SOSde Trke hocas olan Dr. Gotthold Weil (1882-1960)40 Berlinde yaayan Tatarlar ve edebi metinlerin yardmyla Tatarca renmeye balamtr.41 1915 sonbaharnda Dr. Weile Tatarca renmesi iin kimin yardm ettii bilinmemektedir. Fakat 1916 Mart aynda, resmen SOSde alan bir baka Tatar olan Kemaleddin Bedri ile de Tatarca renme konusunda baarl olamamtr. Bedri 1896da Kazalinskde (bugnk Kazakistan) domu ve ilk renimini Orenburgda tamamladktan sonra 1914te mezun olduu

1544

stanbulda dadide eitimine devam etmitir. Austos 1915te diilik tahsili yapmak iin Berline gelmitir.42 SOS ile imzalad kontrat haftalk 18 saat Tatarca almalar artn tamtr. Bu almalarn zellii sonradan netlemitir: Bedri, Tatar ve Bakurt postalarnn sansrlenmesinde Dr. Weile yardmc olmaya balamtr. Haftada tercme edilecek en az 500 mektup olduu iin bu i grnte zordur. Dahas bu mektuplarn tercmesi zor olmutur nk SOS bakannn raporunda belirttii gibi bu mektuplar ounlukla eitimsiz kiiler tarafndan yazlmlardr.43 Sansr faaliyetlerine paralel olarak, Bedri kendi anadilini renmesi iin Dr. Weile yardmc olmutur. Bedri ve Dr. Weil tarafndan stlenilen sansr ii hibir deiiklik olmadan 1916 yl boyunca srmtr. Ancak 1917de Bedri ve Dr. Weil daha sradan faaliyetlere balamlardr. 1917 yaznda Dr. Weil SOSde Tatarca retmek iin hazrlanmtr44 ve ayn yln Ekim aynda Prusya Kltrel likiler Bakanl Tatarcann yeni bir dil olarak tantlmasn onaylamtr.45 Dr. Weil 1917 yl Aralk aynda Tatarca retmeni olarak resmen kontrat imzalamtr ve 1918 yl Nisan aynda da Bedri onun yardmcs olarak grevlendirilmitir. B. Berlindeki Tatarca Dersleri 1918 yl Nisan ay itibariyle Dr. Weil SOSde Tatarca retmeye balamtr. lk seferinde Tatar meslekta Bedrinin sadece hazrlanmada deil retmede de youn bir ekilde yer ald grlmtr. Alman bilim adam haftada saatten fazla ders vermezken, Bedri onun yannda haftada 14 saat almtr.46 Kursa iki kii katlmtr ve olduka ksa bir sre ierisinde muazzam bir gelime gstermilerdir: Bedrinin kursa dorudan katlmn azaltma abasyla Dr. Weil 1918 Mays ayna kadar kursu srdrmtr. Kursun balamasndan ancak bir ay sonra kursa katlanlar serbest konumada belirli bir gven kazanmlardr.47 Ancak ayn zamanda Bedri de Tatarca retmeye devam etmitir. Daha sonraki yllarda, Dr. Weil ve Bedri srekli 2 ile 7 arasnda katlmc ile SOSde Tatarca retmeye devam etmilerdir. Fakat 1922 yazndan 1924 sonbaharna kadar kurs bir gecikme yaamtr: sadece iki rencinin katld 1923/24 k yaryl haricinde katlmc eksiklii nedeniyle kurs yaplamamtr.48 Almanyaya yeni Tatar rencilerinin gelii ve arkiyat zerine aratrma yapan bilim adamlarnn katlm ile Tatarca dersleri daha ok nem kazanmtr. C. Wenberlager Kampndaki Bilimsel Aratrma Berlin yaknlarnda iki kampn kuruluunun hemen ardndan Alman bilim adamlar ve sanatlar eitli etnik evrelerden gelen sava esirlerinin varlndan yararlanmak istemitir. Safi rklktan ve drst bilimsel hrslara kar dman Fransz, ngiliz ve Rus ordularnn rksal aaln kantlama isteinden kaynaklanan bir dizi motivasyonlar dorultusunda hareket etmilerdir. 1915 yl itibariyle, Prusya Kltrel likiler Bakanl, grevi esir kamplarndaki eitli snflarn kaytlarn organize etmek olan fonografi komisyonunu kurmutur. eitli dallardan bilim adamlar

1545

(mzikologlar, dil bilimciler, etnologlar ve dierleri) komisyonun faaliyetlerinde yer almtr. SOS de balangcndan itibaren komisyona dahil edilmitir. Komisyonun bakan Prof. Sachau Dou dilleri blmn ynetmitir.49 Komisyona katldklar iin SOS yeleri de esir kamplarnda aratrmalar yapmaya balamlardr: Kemaleddin Bedrinin resmen SOS faaliyetlerine katlmasndan nce, 1916 ylnn Mart aynn balarnda, Dr. Weil Tatar trklerinin Weinberglager kampnda yaplan ilk kaydn gerekletirmitir. Bu kayd, ayn yln Aralk aynda yaplan kaytlar izlemitir.50 1917 ylnn Ekim aynda Sachau ve Weil, Weilin Tatar dili zerine yapt dil bilim aratrmasna finansal destek almak iin Prusya Bilim Akademisine ortak bir bavuru yapmlardr ve Kasm aynda bavurular onaylanmtr.51 Verilen destein ardndan Weil, bu kez Bedrinin de aktif yardm ile bir kez daha kaytlar yapmaya balamtr. Austos 1918e kadar srdrlen kaytlarda Weil ve Bedri sadece trkler deil kk hikayeler, fkralar, ataszleri ve bulmacalar da kaydetmilerdir. Seminar fr Orientalische Sprachendaki Tatarca derslerini dnerek, isim ekimlerinin dil bilgisi kurallarna uygun rneklerini de kayt programlarna dahil etmilerdir. Kaytlarn metinleri 1930 ylnda kitap olarak yaynlanmadan nce52 fonografi komisyonunun serilerinde pe pee yaynlanmtr.53 Weilin aratrmasnn ikinci bir sonucu da 1925te ortaya kan, daha antropolojik olarak Douya ynelik bir kitap iin katkda bulunmasdr. Fonografik komisyonun sekreteri tarafndan yaymlanan bu kitap, eitli uluslarda esirlerin varlndan faydalanmak iin giriilen bir baka teebbstr. Ancak bir ok yazarn drst isteklerine ramen54 kitap, smrgeci zeminini gizleyememitir. Yine de Weil yazsnda, Alman kamuoyunun genelinde bulunan Tatarlara ynelik n yargy yalanlamaya almasnn dnda Weinberglagerde yapt aratrmay da sunmutur.55 D. Kltrel Alanda Eylemci Olarak Kemaleddin Bedri Kemaleddin Bedri sadece Dr. Weile bal olan aktivitelerle kendisini snrlandrmamtr. Wnsdorf esir kampna yapt ziyaretler srasnda, Abdrreid brahimin halefi olarak baimamlk yapan, esas Tatar propagandacs ve El Dschihadn editr Alim drisi daha yakndan tanmtr. Bedri ve dris arasndaki ibirliinin ilk gzle grlr iareti, 1 Ocak 1918de Mslman Rus rencilere Destek Birliinin kurulmasdr. Tatarca ve Almanca olarak yaynlanan mevzuatna gre56 birliin amac, Rus Mslmanlar arasnda Alman kltrn ve endstrisini yaygnlatrmaktr.57 Birliin kurucular Bedri, dris ve ilaveten iki renci, Tataristan58 ve Trkistandan mmkn olduu kadar ok Mslman renciyi Almanyaya getirerek bu amaca ulamak istemilerdir.59 Ancak Bedri ve drisin o anlk esas alma alanlar eitim olmamtr. nk politik gelimelerden dolay politika onlarn ilgi oda olmutur. Mart 1918de Rusya ve Almanya arasnda yaplan Brest-Litowsk Bar Anlamas, kamp sakinlerinin vatanlarna gnderilmeleri, olasln gndeme getirmitir. 1918 ylnn balarnda o zamanlar Berlinde oturmayan fakat gelimeleri yakndan takip eden dris ve brahim propaganda sebepleri dorultusunda Weinberglager kampndaki esirlerin lkelerine gnderilmeleri iin Alman otoritelerine bavurmulardr. dris ve brahimin abalar ok fazla baarya ulamamtr. Ekim 1918de sadece on be kiilik kk bir esir grubu lkelerine

1546

gnderilmitir. Kasm 1918de Rusya Brest-Litowsk Bar Anlamasn feshettiinde esirlerin derhal lkelerine gnderilmeleri dncesi durma noktasna gelmitir.60 Ayn zamanda Nachrichtenstelledeki Alman diplomatlar Tatarlar ve Bakurtlara ynelik yrtlen propagandada bir deiiklik yapmay dnmlerdir. Mart 1918de Sovyet Rusya ile bar anlamasna vardktan sonra, Alman otoriteleri Rusya Mslmanlarnn artan neminin farkna varmtr. El Dschihadn Tatarca basksn Rusyadaki Mslman nfusuna yneltilen iki ayr propaganda dergisine dntrmtrlerdir. Ancak Alman Dileri Bakanlnn onaylad bu projeyi Alman Sava Bakanl reddetmitir. Bakanlk yeni derginin amalarna ulaabileceinden phe etmitir. Dergi meselesine mdahale eden nc kurum olan Nachrichtenstelle, Wnsdorftaki Tatar kamp sakinlerine yneltilen yenilenmi Tatarca bir dergi iin srar etmitir.61 Aralk 1918de grlen bu hususlarn sonucu olarak, Yaa Turmu (Yeni Hayat) adnda yeni bir derginin ierii bilinmeyen drt says ortaya kmtr.62 Bir yl sonra 1 Aralk 1919dan itibaren dris ve Bedri Tatar le (Tatar lkesi) adnda yeni bir dergiyi mterek olarak yaynlamlardr. En az 8 says yaynlanan dergi dorudan Alman otoriteleri tarafndan kontrol edilmemitir.63 Editrlk personelinin resmi adresi Bedrinin zel adresi olmutur ve Bedri de derginin resmi sorumlusu olarak adlandrlmtr. lk sayda imzasz bir yazar (Bedri olduu anlalan) derginin ulamak istedii amalar belirtmitir: ilk olarak Fransz, ngiliz ve Rus gazetelerinin haberlerini kopyalayarak bilgisiz yurttalar dnyadaki gelimeler konusunda bilgilendirmeyi amalamtr.64 Dier amalar aada aklanmtr. Bunun haricinde, Tatar le okuma-yazma renen gen ve yal esirler iin bir ders kitab olacaktr. Okuma materyali olarak tarihi, edebi, bilimsel ve endstriyel makaleler sunan dergi esirlerin sefalet anlarn elenceye dntrecektir.65 Ayrca, Tatar le Tatarlarn birbirlerine almalar iin arac olarak grev yapacaktr. Tatarlara dillerinde, geleneklerinde, davranlarnda ve hatta kyafetlerinde bile bir Tatar olmay retmek iin alacaktr. mzasz yazarn listeledii son ama dorudan dris ve Bedrinin renci birliiyle ilgili olmutur: Tatar le maddi ve manevi destee ihtiya duyan erkek ve bayan rencilere ve stajyerlere yardm edecektir.66 Genel olarak dergi sylenen konular kapsamtr: kopyalad haberler genelde esirlerin ilgisini ekeceini dndkleri iki lke, Rusya ve Trkiye hakknda olmutur.67 Tarihi makaleler yaynlama sz de tutulmutur: nc ve drdnc saylarda esirler Ural-Altay kabileleri ve Trk-Tatarlar68 hakknda bilgilendirilmilerdir. Ayn zamanda dergi nc basksnda unu da sormutur: Ulus nedir?.69 Derginin beinci saysnda Bedri, Zeki Velidinin (Trk tarihi Zeki Velidi Togan) Tatar tarihi zerine yazd kitaptan alntlar yaynlamtr.70

1547

Tatar lenin ilk saysnda Alim dris, derginin varln farkl i gruplarndaki esirler iin dzenli bir yayn organnn gereklilii ile dorulamtr. drisin bilgisine gre, 200.000 Rus sava esirinin arasnda yaklak 3500 Tatar esiri bulunmaktadr71 ve bu esirlerin yaklak 1000 tanesi kamplarda yaamtr. Geri kalanlar da ounlukla yakn evrede bulunan i gruplarnda alm ve yaamlardr. Tatar esirlerinin dorudan koordine edilmesi sadece kamp sakinlerinin haftada bir kez kampn tiyatro binasnda toplanmalar ile mmkn olmutur. Tatar esirlerinin taradan gnderdikleri bir ok mektup Tatarca bir derginin gerekliliini gstermitir. dris, Tatar leyi karanlk ve hznl gecelerde i gruplarndaki yalnz yurttalarn rahatlatma ve skntlar da ans oyunlar oynamaktan vazgeirme arac olarak grmtr. Dergisinin balangcn dorulayan dris finansal destek istemitir. nk 1.500 adet derginin basm yaklak 800 marka mal olmutur.72 Dergi iin gereken finansal yardm ihtiyac, yardmc editr Bedrinin Alman Sava Bakanlna gnderdii mektupta dolayl olarak dorulanmtr. Bedri mektupta imdilik derginin giderleri kamp mollas Alim dris tarafndan karlanmaktadr. ifadesini kullanmtr.73 E. Bilim Adam Olarak Kemaleddin Bedri Gotthold Weil gibi Kemaleddin Bedride kendi bilimsel aratrmasn yrtme frsatn elde etmitir. Kamp mollas dris ile yakn balantlar kurarak abucak kamp sakinlerinin gvenini kazanmtr. Bu gveni, kendi doktora tezi iin, esirlerin dileri zerinde yapt aratrmay yrtmek iin kullanmtr. 1921de tamamlad tez Tatarlarn dileri baln tamtr.74 Bedri, tezinin giri blmnde Tatar terimini incelemitir: ona gre bu kelime tek bir halk deil ounlukla Trk kkenli olan bir ok Mool halkn adlandrmaktadr. Bunlar Trko-Tatar dilini konuan, Kurana olan inanlarn aka belirten halklardr. Ancak bu terim Avrupada yanllkla Moollar, Tunguzlar, Tibetliler, ve Trk kabileleri gibi rksal olarak farkl kkenlere sahip bir ok halk kapsamtr.75 Tatarlarn tarihi hakknda Bedrinin yapt aklama ve yorumlar Tatarlarn (yani gnmzde bu isimle tanmlanan halk) kendilerinin hibir zaman bu ismi kullanmadklarn netletirmitir; Tatarlar kendilerine Muhammedi veya Kuzey Trkleri demilerdir.76 Tatar tarihinin bundan sonraki tasla ounlukla nl Tatar ve Bakurt tarihileri Abdullah Battal-Taymas, Zeki Velidi Togan ve dier yazarlarn almalarna dayanmaktadr. Bundan sonra Bedri, Tatarlarn yaam tarzlarnn blmleri ile olduka kapsaml bir ekilde ilgilenmeye balamtr. nk Tatarlarn dilerinin durumu zerinde yaam tarzlarnn etkisinin olabileceini dnmtr. Tatarlarn besinleri ounlukla et, peynir ve pirinten olumutur ve ounlukla karbonhidratlardan oluan tipik Avrupa yiyecekleri kadar dilere zarar vermemitir. Mehur Tatar ikisi kmz da yksek besin deeriyle nldr.77 Bundan baka Bedriye gre slam dininin talimatlar da Tatarlarn dilerinin salkl olmasnda nemli bir rol oynamtr. Bu talimatlar inanl Mslmanlarn gnde be kere klnan namazdan nce dilerini temizlemelerini zorunlu klmtr. Her ne kadar bu bakm en ilkel yollarla srdrlse de, bakmn dzenli oluunun dilerin sal zerinde byk bir etkisi olmutur.78 kinci blmde Bedri, Wnsdorf esir kampndaki 800den fazla Tatar kamp sakini zerinde yapt incelemeleri sunmutur. Bu blm ilgin tbbi bilgilerin yannda, Wnsdorfda

1548

bulunan Tatar ve Bakurtlarn tarihini inceleyenlerin zel ilgisini eken bir inceleme de sunmutur. Bu Bedrinin kamp sakinlerinin ya, soy ve mesleklerini gz nnde bulundurarak yapt bir incelemedir: incelenen 834 kamp sakini 19-49 ya arasdr ve bu 19-49 ya grubunun byk bir ounluu da 2233 ya arasndadr. 834 kamp sakininden sadece 25i tccar ve 20si esnaf iken 674 iftidir. Geri kalanlar da deiik mesleklere sahip zanaatkarlardr. Esirlerin ou Ufa (365 esir) ve Kazan (285) blgeleri kkenlidir. Dier esirler de Samara (65), Pirma (40), Sibiryadaki Omsk yaknlarnda bulunan Tavrieskoye (30) ve Orenburg (16) kkenlidir. Kalan 33 esir dil-Ural blgesi, Sibirya ve Akmolinsk (gnmzde Kazakistanda bulunan) kkenlidir.79 Bedri incelemesinin tbbi blmnde, Alman nfusunun %2-3ne karlk incelenen esirlerin %43,8inin di rmelerinden tamamen korunmu olduu sonucuna ulamtr.80 Bedrinin doktora tezi byk yank bulmutur. Bedrinin profesr yapt deerlendirmede, Tatar esirler zerinde yaplan ayrntl tbbi ve antropolojik incelemeler ile Tatar tarihine yaplan genel bir giriin birleiminden vg ile bahsetmitir.81 1920 ve 1930larda Berlindeki Tatar ve Bakurt Yaam 1920lerde Berlindeki Tatar ve Bakurt yaam byk gelime ile ekillenmitir: esirlerin lkelerine geri gnderilmeleri, ufak ll Mslman akademik yaamnn gelimesi ve geici olarak Tatar gnn politik merkezinin kurulmas. Esirlerin lkelerine geri gnderilmeleri meselesi daha uzun bir srede zmlenebilmitir. Yukarda sz edilen ve Ekim 1918de gnderilen 15 esirin haricindeki esirler, durumlarn zmleyecek politik bir gelime iin iki yldan fazla beklemek zorunda kalmlardr. Sekin Tatar temsilcilerinin esirlerin braklmasna ynelik abalar 1918 ylnn ilk aylarnda balamtr ve Tatar ve Bakurt esirlerinin Rusyaya geri gnderilmeleri ancak 1921de tamamlanmtr. Nakil ilemlerinin organize edilmesinde nemli bir yer tutan dris son nakil ilemine elik etmitir.82 Ancak 1920de Bedri de esirlerin memleketlerine gnderilmelerine yardmc olmutur.83 Bu, Wnsdorfdaki Tatar ve Bakurt yaamnn durduu anlamna gelmemektedir. ounluu sava esirleri ve onlarn akrabalar olan yaklak 800 Rusya Mslman lkelerine geri gnderilen yurttalarna katlmayarak Almanyada kalmaya karar vermitir. Bu Mslmanlar Halbmondlagerde bulunan eski esir kampndaki barakalarda kalmlardr ve Bedri geici olarak kampn imamln yaparken Alman otoriteleri de maddi destek salamlardr. Ancak 1922de Alman ileri Bakanl btn finansal yardmlarn kesilmesini grmtr, nk bu kadar ok saydaki Tatarn varl hi de ho bir durum olmamtr. Ancak Bedrinin mdahalesiyle bakanlk Zossende 30 ila 50 Mslmann kalmasna izin vermitir.84 Esir kamplarnn evresinde yrtlen faaliyetlerin ou yukarda sz edilen Rus-Mslman rencilere Destek Birlii tarafndan organize edilmitir. lk kurulduu yllardan beri birlik Orta Asya ve Rusyada Mslman rencileri ekme abas iinde olmutur. Orta Asya Buhara Cumhuriyetinin

1549

bir tr kltrel temsilcisi olan dris 1922de Orta Asya ve Rusyadan aralarnda Tatar ve Bakurtlarn da bulunduu Mslman rencileri davet etmitir.85 drisin gelecekteki kars olan Tatar asll Moskoval bir tp rencisinin de bu program dahilinde Berline gelmi olmas dikkate deer olabilir. 1923 ylnda Almanyadaki ekonomik durumun hzla ktlemesiyle birlikte Almanyada bulunan Mslman rencilerin, eski esir kamp sakinlerinin veya Orta Asyadan gelen rencilerin varlklar tehlikeye girmitir. Ekonomik glkler bir ok renciyi geici olarak almalarn brakmaya zorlamtr ve drisin Tataristandaki yetkililerden finansal destek alma abalar da baarl olmamtr.86 1924teki finansal kriz sonucunda dris ve Bedri renci birliini tasfiye etmek zorunda kalmtr.87 Bu aksilik Berlindeki Tatar-Bakurt varlnn sonu olmamtr. 1922de kk bir grup srgn Tatar rencisi Manuryadan Almanyaya gelmitir. Bu rencilerden en sekin olan Reit Rahmeti Arattr. Arat, ounlukla Trkoloji seminerlerine katld Berlin niversitesinde almaya balamtr. Mkemmel derecede Tatarca bilmesine ramen, 1927de Tatarca okutman olmadan nce SOSde Tatarca derslerine devam etmitir. Daha sonra Turfan koleksiyonuna ait Tarihi Uygur metinlerinin aratrmacs olarak Prusya Bilim Akademisinde almtr.88 Tataristan, Bakurdstan, Finlandiya, Manurya, Trkiye ve birka Orta Asya cumhuriyetindeki srgn topluluklardan daha baka renciler gelmitir. 1920lerin banda geici olarak Berlin, dil-Ural blgesinden gelen politik gn merkezi haline gelmitir. ki yl boyunca Tatar ve Bakurtlarn nde gelen ahsiyetleri politik ve bilimsel aktiviteleri ile gazetecilik almalar iin Almanyann bakentini merkez olarak semilerdir. Ayaz shaki, Sadri Maksudi, Fuat Toktarov ve Osman Tokumbetov ile birlikte ulusal Tatar hareketinin nde gelen ahsiyetleri 1922de Berline ulamtr. 1917de Ufa Ulusal Kongresi shaki, Maksudi ve Toktarovu Versay bar kongresi delegeleri olarak semitir. Ufa Ulusal Kongresi zerk bir dil-Ural Devletini ilan etmitir ancak 1918deki Bolevik zaferiyle bu zerklik istila edilmitir.89 zellikle kz Saadete (sonradan Trkolog olan Saadet aatay, 1906-1989) bakmak iin Berline gelen shaki,90 Berlindeki ok uluslu Mslman topluluun yaamnda faal olarak yer almtr: Trklerin ve dier nl Mslman kiilerin cenaze trenlerinde ve dini bayramlarda91 konumalar yapmtr, Alman gazetelerinde Rusa, Trke makaleler ve douya ait (yani Mslman ok-dilli) srgn eserler yaynlamtr. Bunlara ek olarak, ounlukla ngiliz ve Fransz smrgesi altndaki eitli Mslman lkelerden g edenlerin buluma noktas olan Oriental Clubn faaliyetlerine de katlmtr. Yine de, Berlindeki dil-Ural topluluu iinde nispeten bir ne sahip olmasna ramen, shakinin konumunun tartlmaz olduu sylenemez. Berlindeki Tatar ve Bakurt asll renciler arasnda sadece shaki taraftarlar deil Sovyetler Birliine bal olanlar da yer almtr. shaki taraftarlar ve muhalifler arasndaki atma 1920ler boyunca Berlindeki dil-Ural topluluunun yaam zerinde egemen olmutur. 1928 ylnda Manuryal Tatarlar tarafndan fakir Tatar rencilerine verilen bursun ktye kullanlmas gibi politik olmayan olaylar bile bir anda politik bir mcadelenin paras haline gelmitir.92

1550

1925te shaki Berlinden ayrlmtr ve birka yl Trkiyede kaldktan sonra Varovaya yerlemitir. Varovada, sonradan Sovyetler Birlii olan lkelerden gelen Rus olmayan gmenlerin kurduu bir tekilat olan Ligue Promthenin dil-Ural kolunu oluturmutur. Ligue Promthenin temsilcilerinden bir ou 1918 ve 1920/1921 yllar arasnda lkelerinde bamszlk iin gsterilen abalarda lider konumunda bulunmu kiilerdir. Polonya hkmeti Ligue Promtheye olduka gl bir finansal yardm salamtr ve bu yolla Sovyetler Birliini zayflatmay mit etmitir.93 Bu politik gelime Berlin iin nemli olmutur nk shaki dil-Ural blmnn dergisini Almanyann bakentinde yayma hazrlamtr. shaki Varovada yaad iin Berlin niversitesinde Trke almalar yapan kz Saadet editrlk almalarnda ona yardmc olmutur. Yasal problemler nedeniyle 1931 ylnda ismini Yaa Milli Yul94 olarak deitiren Milli Yol dergisi nde gelen Tatar srgn yayn olmutur. Dergi, srgn topluluk medyasnn ilgisini eken konular kapsamtr: genel olarak Sovyetler Birlii ve dil-Ural blgesindeki en son gelimeleri incelemitir, ayn zamanda btn dnyaya datlm olan deiik dil-Ural srgn topluluklarnn hayat zerinde de younlamtr. Bunlara ek olarak, okuyucular Sovyetler Birliindeki Rus olmayan dier halklarn durumlar ve srgn faaliyetleri ile ilgili malzemeler de bulabilmilerdir. Finlandiya, Polonya, Romanya, Manurya, Japonya ve dier lkelerde derginin muhabirleri bulunmutur.95 Berlinden birka Tatar dergiye katkda bulunmutur: rnein shakinin kz Saadet, Berlin niversitesindeki Trke almalarn nl profesr Willi Bang ve aratrmas96 hakknda yazmtr. 1927den 1931e kadar Berlinde bir hastanede alan Dr. Lebib Karan da snnetin tbbi faydalar konusunda insanlar bilgilendirmitir.97 Derginin Ayaz shaki haricindeki en faal destekilerinden birisi de Trkolog Reit Rahmeti Arat olmutur. Derginin on bir yllk varl boyunca Arat ounlukla takma adlar kullanarak eitli konularda makaleler ve birok iir yaynlamtr.98 Yine de, Berlindeki Tatarlarn youn katlmna ramen Milli Yolu Berlin iinde snrlandrlm yerel bir dergi olarak grmek yanl olacaktr. nk Milli Yol srgn Tatar topluluklarnn dnya apnda oluturduklar ebekenin merkez blm olmutur.99 shakinin faaliyetlerinin n, 1930da srgne gnderilen Tatar ilahiyats Musa Carullah Bigiyev iin Berlini olduka ekici yapmtr. 1923 ylnda Bigiyev Berlindeki Rusya Mslmanlarnn durumu ile ilgili bir kitap yaynlamtr ve bu yzden ay boyunca cezaevinde kalmtr.100 Bigiyev, 1932 ylnda srgn edildikten sonra, Sovyetler Birliindeki Mslmanlar iin hazrlanan kitap ve brorleri yaynlamak iin Berline gelmitir.101 1933 Ylnda Almanyadaki Nazi Ynetiminin Ykselii ve Bakurt ve Tatar Topluluu in Anlam 1933 ylndan sonraki iki yl boyunca Berlinde yaayan Bakurt ve Tatarlar Nazi rejiminin ykseliinden dorudan etkilenmemilerdir. renciler hibir byk problemle karlamadan

1551

renimlerine devam edebilmilerdir. Sovyet kart ve Polonya yanls zellikler tayan Yaa Milli Yul dergisinin editrlk personeli ve shakinin politik faaliyetleri bile devam etmitir. Finlandiyadan daha baka Tatar rencileri Almanyann bakentine gelmitir ve Tatarlar ile Bakurtlar normal yaamlarn devam ettirmilerdir. 1930larn ortalarnda politik dengeler deimeye balamtr. Nazi Almanyas saldrgan bir Sovyet kart d politika hazrlklarna balamtr ve bu durum Berlinde yaayan Tatar ve Bakurtlar etkilemitir. Akademik alanda ilk bakta olumlu gibi grnen bir gelime bu saldrgan politikann bir paras haline gelmitir: 1936 ylnda Baltk Alman bilgini Gerhard von Mende (19041963) Berlin niversitesindeki Rusa almalarnn ortak profesr olmutur. 1920lerin sonlarnda SOSde Rusa ve Tatarca almalar yapan Mende zellikle Sovyetler Birliindeki Trk topluluklarnn ulusal hareketleri ile ilgilenmitir ve bu konu zerine standart bir eser yazmtr.102 Gen bilginin tutkular Nazi rejiminin karlar ile uyumutur. Bylece von Mende SOSnin yerine kurulan Auslandshochschulede abucak kariyer sahibi olmutur. Von Mendenin ie alnmasyla birlikte Berlinde Tatarca retilmesi tekrar gndeme gelmitir. Trkiyeden Berline gelen Tataristan asll renci Ahmet Temir (doum 1912) 1936 ylnda Tatarca okutman olmutur ve 1943 ylna kadar bu grevini srdrmtr. Auslandshochschulede (1940da Auslandswissenschaftliche Fakultt olan) alt yedi yl boyunca Temir sadece Tatar dilini deil Tatar edebiyatn ve ona bal konular da ilemitir.103 Temirin akademik almas kelimenin tam anlamyla politik deildir ancak koullar deitii iin daha sonraki faaliyetleri politik hale gelmitir. 1930larn sonlarnda Nazi Almanyasnn Sovyetler Birliine ynelik askeri saldr planlar daha somut hale gelmitir. Von Mende, Temir ve zbek gmen Veli Kayyumdan Sovyetler Birliindeki Trk basnnn aylk tetkikini hazrlamalarn istemitir. Temir, Tatar dergisi Kzl Tataristan zerine birka adet aylk rapor hazrlamtr. Bu raporlar hemen Nazi partisi NSDAPnin nde gelen ahsiyetlerinden Georg Leibbrandta gnderilmitir.104 Eyll 1939da Almanyann Polonyaya yapt saldr shakinin Varova ve Berlindeki srgn faaliyetlerinin sona ermesine sebep olmutur: politik yollardan Polonyay destekleyen shaki Almanyay terk etmek zorunda kalmtr. Saldrnn mantkl sonucu olarak Yaa Milli Yul dergisi de faaliyetlerini durdurmak zorunda kalmtr. shaki ve kz kardei Trkiyeye g etmitir. Haziran 1941de Almanyann Sovyetler Birliine yapt saldrdan sonraki gelimelere bu makalede deinilmemitir. 1942 ylnda Alman ordusunun Kzlordudan ald eski sava esirlerinin oluturduu dil-Tatar lejyonunun (Ostleigonenlerden birisi) kurulmas ve dil-Ural Devletinin bamszl iin propaganda yapan Tatar Mcadele Birliinin oluturulmas Nazi politikas ve ortaklk meselesi erevesi ierisinde tartlmaldr.105 Berlinde bulunan sava ncesi dil-Ural topluluunun sekin ahsiyetlerinden bazlar 1941-1945 yllar arasnda lider konumlarda yer almlardr. 1943te Almanyadan ayrlan Ahmet Temirden baka Alim dris de sekin bir konumda bulunmutur. dris, Tatar mcadele birliine katlmamasna ramen ayr bir Tatar tekilatna kar yapt itirazlarn srdrerek bir Nazi kurumu olan SSnin iinde pan-Trkist bir politika kurmaya

1552

almtr. Yukarda sz edilen Tatar Mcadele Birliinin lideri Abdurrahman afi-Almastr. afiAlmas 1928 ylnda Berline gelen bir iadamdr. Berline gelen ilk Tatarlardan olan Abdlhamid Kazakovun kz kardei ile evlenmitir. 20. yzyln balarndan itibaren Berlindeki Tatar ve Bakurt varl zetlendiinde ortaya kan arpc zelliklerden birisi, bu insanlarn kaderlerinin Almanya ve Rusya arasndaki politik gelimelere ar derecede bal olmasdr. Her iki dnya savanda da Alman otoriteleri Tatar ve Bakurt sava esirlerinin varlndan yararlanmaya almtr. Berlindeki dil-Ural topluluu politik koullara bal olarak Almanlarn gznde ya tehlikeli bir unsur ya da ilgi ekici bir politika konusu haline gelmitir. Rusyada ve daha sonra Sovyetler Birliinde meydana gelen gelimelerin de topluluun yaam zerinde bir etkisi olmutur: 1905teki Rus devrimi Berline gelen ilk Tatar iadamlarnn yolunu amtr. Bundan sonra da Sovyet otoriteleri Berlindeki Tatar ve Bakurt topluluu iindeki gelimeleri yakndan takip etmitir. Yine de Tatar ve Bakurtlarn yaratc katklarn gz ard etmek yanl olacaktr. Buna karlk aratrmaclarn gelecekteki grevlerinin birisi Berlinde yaayan Tatar ve Bakurtlarn fikirlerini ve yazlarn aydnlatmak olacaktr. 1 Krm Tatarlar ve Brandenburg-Prusya arasndaki diplomatik ilikilerin tetkiki iin bkz.

Klaus Schwarz, Zu den frhen Beziehungen Brandenburg-Preuens zu Trken und Tataren, in: Jahrbuch Preuischer Kulturbesitz XXIV (1987), s. 151-172. 2 Prusya ordusunda hizmet eden Tatarlar iin bkz. Gerhard Hpp, Muslime in der Mark. Als

Kriegsgefangene und Internierte in Wnsdorf und Zossen, 1914-1924, Berlin 1997 (hereafter: Hpp 1997), s. 10. 3 Rusya Mslmanlarnn Avrupadaki karlar iin bkz. Aye-Azade Rorlich, The Volga-

Tatars: a Profile in National Resilience, Stanford 1986; Iskander Giljazov, Die Wolgatataren und Deutschland im ersten Drittel des 20. Jahrhunderts, in: von Kgelgen, A. /Kemper, M. /Frank, A. (Eds.): Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Early 20th Centuries Bd. 2 (Islamkundliche Untersuchungen 216), Berlin 1998, s. 335-355 (bundan sonra: Giljazov, Die Wolgatataren). 4 Keriminin seyahat notlarnn ilk basksna (St. Petersburg 1902) ulalamamtr.

Keriminin seyahat notlarnn zetlenmi basks iin bkz. Fatih Kerimi, Auropa sjkhte, in: Miras (Kazan) 10/2000, s. 113-116; 11/2000, s. 131-134; 1/2001, s. 66-86. 5 Bkz. Abrar Karimullin, Tatarskaja kniga naala XX veka, Kazan 1974, s. 136-138; ayrca,

Knigi i ljudi, Kazan 1985, s. 258-260. 6 Fatih Karimi, Auropa syhte, Miras 1/2001, s. 67-72. 7 Mart 1899da ailesine gnderdii

mektupta Kerimi Berlinde gzel binalardan detayl bir ekilde bahsetmitir, bkz. Fatyjkh [sic] Krimi. Fnni-biografik yentyk. Nau2no-biografi2eskij sbornik, Kazan 2000, s. 232-234.

1553

Kerimi ve Remiyevin seyahat notlarnn deerlendirmesi iin bkz. Azade-Ayse Rorlich,

The Temptation of the West: Two Tatar Travellers Encounter with Europe at the End of the Nineteenth Century, in: Ch. Lemercier-Quelquejay e. a. (yay.): Pass Turco-tatar prsent sovitique. tudes offertes Alexandre Bennigsen, Louvain/Paris 1986, s. 389-410. 8 57, s. 48. 9 10 Iskander Giljazov, Die Wolgatataren, s. 340. Bkz. Iskander Giljazov, Die Wolgatataren, s. 340; Christian Noack, Muslimischer ngel Nigmtullin, Evropa hm Tatarlar (tarikhi par2alar), Miras (Kazan) 2/2000, s. 48-

Nationalismus im Russischen Reich. Nationsbildung und Nationalbewegung bei Tataren und Baschkiren, 1861-1917, Stuttgart 2000 (Quellen und Studien zur Geschichte des stlichen Europa 56), s. 357. 11 12 13 14 G. Abdlhamid Kazakovun torununun 30 Austos 1999da yazara gnderdii mektup. Iskander Giljazov, Die Wolgatataren, s. 340. Abdurra{id Ibrahim, Daur-i lam, Kazan 1909, s. 12. 1914ten nce Berlindeki Tatar rencilere dair hl kantmz yoktur. Leipzig gibi dier

Alman ehirlerinde tahsil gren Tatarlar iin bkz. Giljazov, Die Wolgatataren, s. 337. 15 Almanyann pan-slamist politikasnn analizi iin bkz. Herbert Landolin Mller, Islam,

Cihad und Deutsches Reich, Frankfurt/Main 1991. 16 17 18 19 20 Gerhard Hpp, Muslime in der Mark. Als Kriegsgefangene und Internierte in Wnsdorf Trkistan Mslmanlarnn Rusya ordusuna katlmalar 1916da balad iin Trk G. Abdlhamid Kazakovun torununun 30 Austos 1999da yazara gnderdii mektup. Hpp 1997, s. 71. ounlukla brahimin faaliyetlerinin blmleri ile ilgili olarak ikinci dereceden yaznlar

und Zossen, 1914-1924, Berlin 1997, s. 102 (hereafter: Hpp 1997). POWleri arasnda dil-Ural Mslmanlarnn haricinde ok az sayda Azerbaycanl bulunmutur.

bulunmaktadr. Bu yaznlarn ou Toplumsal Tarih dergisinin brahimle ilgili zel dosyasndaki kaynak listesinden izlenebilir: Abdrreid brahim zel Dosya, Toplumsal Tarih 19 (1995), s. 6-28, 20 (1995), s. 6-23. 21 brahimin planlar iin bkz. Klaus Kreiser, Vom Untergang der Ertoghrul bis zur Mission Abdurrashid Efendis-Die trkisch-japanischen Beziehungen zwischen 1890 und 1915, in: Josef Kreiner (yay.): Japan und die Mittelmchte im Ersten Weltkrieg und in den zwanziger Jahren, Bonn 1986, s. 235-249. 22 Hpp 1997, s. 75.

1554

23

y mMinlr y D{man Askre 2ind BulEan Mslmanlar. Staatsbibliothek

Preuischer Kulturbesitz (Berlin) de korunan bu kitapk, ilk olarak Gerhard Hpp tarafndan anlmtr. (Hpp 1997, s. 23, 30). Bu belgenin eletirel bir basks mevcuttur. 24 25 26 Hpp 1997, s. 104, 111. N. N., Abdurreschid Ibrahim ber Deutschland, in: Korrespondenzblatt der

Nachrichtenstelle fr den Orient, no. 8, July 8th, 1915, s. 53. Bkz. brahimin eit ye olarak anld Nachrichtenstelle fr den Orientin 30 Ekim 1916dan sonraki personel listesi, Politisches Archiv des Auswrtigen Amts (hereafter PA-AA), Abt. A, Bd. 5, R 1505, A 29367. 27 28 29 105, 111. 30 Alim drisin 5 Temmuz 1940 tarihli zgemii, Bundesarchiv Berlin [hereafter BA], Alim dris dosyas. Alim dris iin bkz. Iskander Giljazov, Sudba Alimdzana Idrisi, in: Gasyrlar Avazy/xo vekov (Kazan) 3-4/1999, s. 158-172 [hereafter Giljazov, Idris]. 31 32 Hpp 1997, s. 92. Sz edilen fotoraflar iin bkz. Margot Kahleyss, Muslime in Brandenburgihad-y akbarny ilany (The declaration of the great Holy War), El Dschihad, no. 2, Bkz. Velikij knjaz Nikolaj Nikolajevi2ni urnyndan t{erele [The fall of the Great Prince Alim drisin 16 ubat 1916 tarihli dilekesi, PA-AA, R 21261, Bl. 88; Hpp 1997, s. 104March 23rd, 1915. Nikolay Nikolayevich], no. 17, October 25th, 1915.

Kriegsgefangene im 1. Weltkrieg. Ansichten und Absichten, Berlin 2000 (2. bask); Sebastian Cwiklinski, Die Wolga an der Spree. Tataren und Baschkiren in Berlin, Berlin 2000, s. 21-27. 33 Margot Kahleyss, Muslimische Kriegsgefangene in Deutschland im Ersten WeltkriegAnsichten und Absichten, in: Gerhard Hpp/Brigitte Reinwald (yay.): Fremdeinstze. Afrikaner und Asiaten in europischen Kriegen, 1914-1945, Berlin 2000, s. 79-117. 34 35 36 Hpp 1997, s. 79-85. Hpp 1997, s. 81-82, 97. Nedim pek, Rus Ordusundaki Trk Askerlerinin Osmanl Tbiiyetine Gemesi (1911-

1917), Tarih ve Toplum 145 (1996), s. 14-19, burada s. 18. Osmanlnn Almanya ve Avusturyadan gelen sava esirlerini asker olarak kullanmay dnmeksizin yerletirme politikas, Hppn transfer edilen sava esirlerinin says ile Osmanl ordusuna katlanlarn saysnn ayn olduu dorultusundaki kesin tahminine phe drmektedir. (bkz. Hpp 1997, s. 83). 37 1887de kurulan SOS Alman smrgecilik politikasnn en nemli unsurlarndan birisi olmutur. SOSin tarihinin tetkiki iin bkz. Hannelore Bernhardt (yay.): Das Seminar fr Orientalische Sprachen in der Wissenschaftstradition der Sektion Asienwissenschaften der Humboldt-Universitt zu Berlin (Beitrge zur Geschichte der Humboldt-Universitt 25), Berlin 1990 [bundan sonra Bernhardt]. 38 SOS bakan Prof. Sachaunun 28 Aralk 1915te Prusya Kltrel likiler Bakanlna gnderdii rapor, Geheimes Staatsarchiv Preuischer Kulturbesitz [hereafter GStA], Hauptabteilung I,

1555

Rep. 76 Va, Sekt. 2, Tit. X, Nr. 124, Bd. IX, Bl. 182-186. 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 Prusya Kltrel likiler Bakanlnn SOSe gnderdii mektubun kopyas, GStA, Weilin SOSteki trkoloji faaliyetleri iin bkz. Helmut Nowka, Turkologie und Trkisch am Prof. Sachaunun 28 Aralk 1915 tarihli raporu (bkz. dipnot 39). Kemaleddin Bedrinin 22 Mart 1918 tarihli el yazmas zgemii, GStA HA I, Rep. 208 Prof. Sachaunun 22 ubat 1917de Prusya Kltrel likiler Bakanlna gnderdii rapor, Prof. Sachaunun Tatarcann SOSin dil programna girii konusundaki 2 Haziran 1917 Prof. Sachaunun Tatarcann SOS programna dahil edilmesine ilikin bakanlk izni Bedrinin tarihsiz bildirisi, GStA HA I, Rep. 208 A/126, Bl. 14. Dr. Weilin Prof. Sachauya gnderdii 1 Mays 1918 tarihli mektup, GStA HA I, Rep. 208 1922den 1924e kadar olan SOS kayt kitaplar, a.g.e., Rep. 208A/367 to Rep. 208/371. Wilhelm Doegen (yay.), Unter fremden Vlkern. Eine neue Vlkerkunde, Berlin 1925 Hauptabteilung I, Rep. 76 Va, Sekt. 2, Tit. X, Nr. 124, Bd. IX, Bl. 151. Seminar fr Orientalische Sprachen, in: Bernhardt, s. 48-56, burada s. 52-53.

A/126, Bl. 12. Bedri diilik almalarna Ekim 1916da balamtr. GStA, HA I, Rep. 76 Va, Sekt. 2, Tit. X, Nr. 124, Bd. IX, Bl. 274-275. tarihli uyars, GStA HA I, Rep. 208 A/126, Bl. 4. konusundaki 20 Ekim 1917 tarihli uyars, GStA HA I, Rep. 208 A/126, Bl. 5.

A/126, Bl. 16.

[hereafter Doegen], p. 10-11. Wilhelm Doegen (kendi bilgilerine gre, bkz. a.g.e., s. 9-10) fonografi komisyonunun kurucusu, sekreteri ve organizatrdr. 50 Gotthold Weil, Tatarische Texte. Nach den in der Lautabteilung der Staatsbibliothek

befindlichen Originalplatten, Berlin 1930, s. 10, 35 (bundan sonra: Weil 1930). 51 Akademie Fonografi komisyonu yelerinin 25 Ekim 1917 tarihli bavurusu, Berlin-Brandenburgische der Wissenschaften, Akademiearchiv, Akten der Preuischen Akademie der

Wissenschaften 1812-1945, Wissenschaftliche Unternehmungen der phil. -hist. Klasse, untersttzte, II-VIII, 348, Bl. 73; Akademinin Kltrel likiler Bakanlna gnderdii 15 Kasm 1917 tarihli mektup, a.g.e., Bl. 76; Bakanln akademiye gnderdii 29 Kasm 1917 tarihli mektup, a.g.e., Bl. 80; bkz. Hpp 1997, s. 57, 67. 52 Lautbibliothek. Phonetische Platten und Umschriften hrsg. von der Lautabteilung der

Preu. Staatsbibliothek, nos. 126 to 146. 53 54 Sz konusu kitap Weil 1930dur. bkz. (op. cit., s. 9-16) esir kamplarnda bulunan deiik uluslara mensup kiilerin

deimeyen zelliklerinin belirlendii Doegenin giri blm. rnein ak fikirli karakterleri ile muhteem Estonyallar.

1556

55 56

Gotthold Weil, Die Tataren, in: op. cit., s. 177-190. Burada mevzuatn Tatarca kopyasn gnderdii ve Almanca kopyasn bulmaya yardmc

olduu iin Prof. Gerhard Hppe olan minnettarlm vurgulamak isterim. Mevzuatn Rusa tercmesi Iskander Giljazov tarafndan yaynlanmtr: Ob{2estvo podderki rossijsko-musulmanskix studentov, 1918-1925, in: Gasyrlar Avazy-xo vekov 3/4 (1996), s. 193-199. 57 1918, s. 1. 58 59 60 61 62 Almanca orijinali Tatarei; Tatarca orijinali Tatarstan. A.g.e. Hpp 1997, s. 139-141, 155-156. Hpp 1997, s. 107-109. A.g.e., Maalesef Prof. Hpp tarafndan bulunan sayya ulalamamtr. Orijinal Latince Verein zur Untersttzung russisch-mohammedanischer Studenten mevzuat, Berlin

formu verilmitir. 63 1-5. saylarn yeniden baslm halleri korunmutur. Bu saylarn kopyalarn gnderdii

iin Dr. Iskander Giljazova olan minnettarlm vurgulamak isterim. Tatar ilenin baz materyalleri Damir Garifullin tarafndan yaynlanmtr: Alman irend Tatar ile, in: Gasyrlar avazy-xo vekov 12/1996, s. 221-225. 64 65 66 67 Tatar ile, derginin ilk saysnn 1 Aralk 1919 tarihli editrl, s. 1. A.g.e., s. 2. A.g.e. bkz. Russia and Afghanistan, no. 1, p. 4; The situation of Russia, no. 2, s. 2; The

situation of Turkey haberlerinden bazlarnn balklar, a.g.e., s. 5. 68 69 70 71 72 Ural-Altaj qavimlre, no. 3, s. 1-2; Trek-Tatarlar, no. 4, s. 1-2. Millt nrs?, no. 3, s. 6-8. Trek halq, no. 5, s. 1-3. Ariv belgelerine dayanan tahminlere gre bu tahmin ok dk grnmektedir. No. 1, s. 1-3.

1557

73 74

Hpp 1997, s. 144. Kemaleddin Bedri, Die Zhne der Tataren. Odentologische und craniologische

Untersuchungen, Berlin 1921 [doctoral dissertation]. Bu doktora tezinin eletirel basks yaknda yaynlanacaktr. [bundan sonra: Bedri 1921]. 75 76 77 78 79 80 81 Bedri 1921, s. 1. A.g.e., s. 2. Bedri 1921, s. 12-15. A.g.e., s. 16-17. A.g.e., s. 25-26. A.g.e., s. 15. Prof. Dieckin Bedrinin doktora tezi zerine yapt tarihsiz deerlendirme, Archiv der

Humboldt-Universitt zu Berlin, Med. Fak. Nr. 1187, Bl. 145. 82 83 84 85 Students Hpp 1997, s. 139-143. Bedri 1921, s. 20. Hpp 1997, s. 145-146. Orta Asyal rencilerin Berlinde kallar zerine bkz. Dov Yaroshevski, Bukharan in Germany, 1922-1925, in: Baldauf, I. /Friederich, M. (Eds.): Bamberger

Zentralasienstudien. Konferenzakten ESCAS IV Bamberg 8. -12. Oktober 1991, Berlin 1994 (Islamkundliche Untersuchungen 185), s. 271-278. 86 drisin abalar iin bkz. Giljazov, Die Wolgatataren, pp. 347-348 and Giljazov, Idris, p.

159 Tatar otoritelerine gnderilen mektubun kopyas ile birlikte. 87 88 Birliin tasfiyesi zerine bkz. Hpp 1997, s. 149-150. Aratn Berlindeki hayat zerine bkz. Cwiklinski, Die Wolga, s. 28; Ahmet Temir, 60 Yl

Almanya (1936-1996). Bir yabancnn gz ile Geziler-Aratrmalar-Hatralar. (T. C. Kltr Bakanl Yaynlar 2106), Ankara 1998, s. 144-150 [bundan sonra: Temir]. 89 Ufa Ulusal Kongresi iin bkz. Gerhard von Mende, Der nationale Kampf der

Rulandtrken. Ein Beitrag zur nationalen Frage in der Sovetunion (Mitteilungen des Seminars fr orientalische Sprachen, Beiband zum Jahrgang XXXIX), Berlin 1936, s. 136-140 [hereafter: Mende];

1558

Dilr Gosmanova [= Dilara Usmanova], Millt mlese tarikhy (1yganaklarda), Gasyrlar Avazy/xo vekov 1-2/1996, s. 61-72. 90 Ayaz shaki iin bkz. Saadet aatay (ed.): Muhammed Ayaz shaki. Hayat ve faaliyeti.

100. doum yl dolaysyla, Ankara 1979 [bundan sonra: aatay]. 91 shakinin dini trenlere katlnn iki rnei iin bkz. Hpp 1997, s. 148 ve ayn, Tod und

Geschichte oder wie in Berlin prominente Muslime bestattet wurden, in: Gerhard Hpp/Gerdien Jonker (yay.), In fremder Erde. Zur Geschichte und Gegenwart der islamischen Bestattung in Deutschland, Berlin 1996, s. 19-43, here s. 25. 92 Bu ve dier olaylar iin bkz. R. B. Gajnetdinov, Tjurko-Tatarskaja politi2eskaja migracja.

Na2alo XX. veka-30-e gody. Naberenye 1elny 1997. Gajnetdinov Moskova, Tataristan ve Bakurdistandaki federal ve blgesel arivleri (Rus aratrmaclarnn ounun ulaamad KGB arivleri dahil) yaygn olarak kullanmtr. Fakat maalesef kaynak olarak gsterdii belglerin tam koordinatlarn vermemektedir, yine kaynak olarak gsterdii ikinci dereceden edebiyatn da ounun modas gemitir. Berlindeki Tatar ve Bakurtlarn yaamyla ilgili bir ok materyal Rus arivlerinde bulunabilir. nk Sovyet otoriteleri hem srgndeki politikaclar hem de yurt dndaki Tatar ve Bakurt rencileri kontrol etmeye byk ilgi gstermilerdir. Gajnetdinovun eseri Rus arivlerini de hesaba katan bir aratrmann sadece balandc olabilir. 93 Ligue Promthe iin bkz. Patrik von zur Mhlen, Zwischen Hakenkreuz und Sowjetstern.

Der Nationalismus der sowjetischen Orientvlker im Zweiten Weltkrieg (Bonner Schriften zur Politik und Zeitgeschichte 5), Dsseldorf 1971, s. 26-28. 94 95 Derginin kendisinin kulland Latince uyarlamas kullanlmtr. Yaa Milli Yul iin bkz. Khatyjp Minegulov, Azatlyk krene mnbre, in: Kazan

Utlary 3/1993, pp. 122-128; ule Gngr, Yaa Milli Yul (Yeni Mill Yol) Dergisi ve Tatar Aydnlarndan M. Ayaz shaki (dilli)nin Siyas Grleri, stanbul 1994. 96 97 98 Milli Yol, no. 14/15, August 1929. Milli Yol, no. 8, April 1929, no. 9, May 1929. Aratn dergiye yapt katklar iin bkz. Ahmet Tahir, Ayaz shakinin Milli Yol ve Milli

Bayraktaki yazlarnn konular, in: aatay, s. 112-120, burada s. 120; Aratn Yaa Milli Yul dergisindeki makalelerinin listesi iin bkz. Reid Rahmeti Aratn eserleri, in: Reid Rahmeti Arat iin (Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar 19), Ankara 1966, s. XIX-XXII. 99 Trk bilim adamlar ve R. B. Gajnetdinovun Yaa Milli Yul dergisinin nemi zerindeki

grlerinin karlatrlmas olduka ilgintir: Gajnetdinov sadece bir avu srekli abonesinin

1559

olduunu syleyerek derginin nemini azaltmaya alrken, Trk alimleri derginin sadece Tatarlar iin olan neminin deil merkezi neminin altn izmilerdir. 100 Mustafa Rahmi Balaban, Musa Carullah. Hayat, felsefesinden bir ka izgi, eserleri, slm Tetkikleri Enstits Dergisi 1 (1953), s. 173-178 [bundan sonra: Balaban] kaynana dayanarak; slm milletlerine arzolunan dini, edebi, ictimai ve siyasi meseleler, Berlin 1923 kaynak olarak gsterilmitir. 101 Bigiyev ikinci kez Berlinde kaldnda en az drt eser yaynlamtr: Bucharinin Azbuka Kommunizma [komnizm alfabesi]ne cevap olarak slamiyet Elifbas [slam alfabesi; yaynland yl belirtilmemitir], 1932de Yacc ve Ailede kadn (son iki balk Balabana gre), ve daha sonra Tarihin onudulmu{ sahiflre (Berlin 1933). Maalesef bu eserlerin hibirisine ulalamamtr. 102 von Mende, G., Der nationale Kampf der Rulandtrken. Ein Beitrag zur nationalen Frage in der Sovetunion (Mitteilungen des Seminars fr orientalische Sprachen, Beiband zum Jahrgang XXXIX), Berlin 1936. 103 Gnmzde trkoloji ve mooloji alanlarnda nl bir alim olan Prof. Ahmet Temir Almanya anlarn yaynlamtr: bkz. Temir. Berlin yllar ile ilgili birok nemli bilgiyi gnderdii iin Prof. Temire olan minnettarlm vurgulamak isterim. 104 Temirin raporlar iin bkz. Sebastian Cwiklinski, Wolgatataren im Deutschland des Zweiten Weltkriegs. Deutsche Ostpolitik und tatarischer Nationalismus, Berlin 1999, pp. 10-11 [yaynlanmam doktora tezi, Cwiklinski 1999]. 105 Genel olarak Ostleigonen tarihi ve Nazi Almanyadaki dil-Tatarlar iin bkz. Alexander Dallin, German Rule in Russia 1941-1945. A Study of Occupation Policies, London 1957; Patrik von zur Mhlen, Zwischen Hakenkreuz und Sowjetstern. Der Nationalismus der sowjetischen Orientvlker im Zweiten Weltkrieg (Bonner Schriften zur Politik und Zeitgeschichte 5), Dsseldorf 1971; Cwiklinski 1999 and Iskander Giljazov, Na drugoj storone. Kollaboracionisty iz povolsko-priuralskix tatar v gody Vtoroj Mirovoj Vojny (Panorama-Forum 17), Kazan 1998. Abdrreid brahim zel Dosya, in: Toplumsal Tarih 19 (1995), pp. 6-28; 20 (1995), s. 6-23. Bernhardt, Hannelore (ed.): Das Seminar fr Orientalische Sprachen in der

Wissenschaftstradition der Sektion Asienwissenschaften der Humboldt-Universitt zu Berlin (Beitrge zur Geschichte der Humboldt-Universitt 25), Berlin 1990. Cwiklinski, Sebastian: Wolgatataren im Deutschland des Zweiten Weltkriegs. Deutsche Ostpolitik und tatarischer Nationalismus, Berlin 1999 [unpublished master thesis]. Cwiklinski, Sebastian: Die Wolga an der Spree. Tataren und Baschkiren in Berlin, Berlin 2000.

1560

aatay, Saadet (yay.): Muhammed Ayaz shaki. Hayat ve faaliyeti. 100. doum yl dolaysyla, Ankara 1979. Dallin, Alexander: German Rule in Russia 1941-1945. A Study of Occupation Policies, London 1957. Gajnetdinov, R. B.: Tjurko-Tatarskaja politi2eskaja migracja. Na2alo XX. veka-30-e gody. Naberenye 1elny 1997. Garifullin, Damir: Alman irend Tatar ile, in: Gasyrlar avazy-xo vekov 1-2/1996, s. 221-225. Giljazov, Iskander: Ob{2estvo podderki rossijsko-musulmanskix studentov, 1918-1925, in: Gasyrlar Avazy-xo vekov 3/4 (1996), s. 193-199. Giljazov, Iskander: Die Wolgatataren und Deutschland im ersten Drittel des 20. Jahrhunderts, in: Anke von Kgelgen e. a. (yay.): Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Early 20th Centuries Bd. 2 (Islamkundliche Untersuchungen 216), Berlin 1998. Giljazov, Iskander: Na drugoj storone. Kollaboracionisty iz povolsko-priuralskix tatar v gody Vtoroj Mirovoj Vojny (Panorama-Forum 17), Kazan 1998. Giljazov, Iskander: Sudba Alimdana Idrisi, in: Gasyrlar Avazy/xo vekov 3-4/1999, s. 158-172. Gngr, ule: Yaa Milli Yul (Yeni Mill Yol) Dergisi ve Tatar Aydnlarndan M. Ayaz shaki (dilli)nin Siyas Grleri, stanbul 1994. Hpp, Gerhard: Tod und Geschichte oder wie in Berlin prominente Muslime bestattet wurden, in: Gerhard Hpp/Gerdien Jonker (yay.), In fremder Erde. Zur Geschichte und Gegenwart der islamischen Bestattung in Deutschland, Berlin 1996, s. 19-43. Hpp, Gerhard: Muslime in der Mark. Als Kriegsgefangene und Internierte in Wnsdorf und Zossen, 1914-1924, Berlin 1997. pek, Nedim: Rus Ordusundaki Trk Askerlerinin Osmanl Tbiiyetine Gemesi (1911-1917), Tarih ve Toplum No. 145 (1996), s. 14-19. Kahleyss, Margot: Muslime in Brandenburg-Kriegsgefangene im 1. Weltkrieg. Ansichten und Absichten, Berlin 2000 (2. bask). Kahleyss, Margot: Muslimische Kriegsgefangene in Deutschland im Ersten Weltkrieg-Ansichten und Absichten, in: Gerhard Hpp/Brigitte Reinwald (yay.): Fremdeinstze. Afrikaner und Asiaten in europischen Kriegen, 1914-1945, Berlin 2000, s. 79-117. Karimullin, Abrar: Tatarskaja kniga na2ala XX veka, Kazan 1974.

1561

Karimullin, Abrar: Knigi i ljudi, Kazan 1985. Kerimi, Auropa sjkhte, in: Miras [Kazan] 10/2000, s. 113-116; 11/2000, s. 131-134; 1/2001, s. 66-86. von Mende, Gerard: Der nationale Kampf der Rulandtrken. Ein Beitrag zur nationalen Frage in der Sovetunion (Mitteilungen des Seminars fr orientalische Sprachen, Beiband zum Jahrgang XXXIX), Berlin 1936. Minegulov, Khatyjp: Azatlyk kr{ene mnbre, in: Kazan Utlary 3/1993, pp. 122-128. von zur Mhlen, Patrik: Zwischen Hakenkreuz und Sowjetstern. Der Nationalismus der sowjetischen Orientvlker im Zweiten Weltkrieg (Bonner Schriften zur Politik und Zeitgeschichte 5), Dsseldorf 1971. Mller, Herbert Landolin: Islam, Gihad und Deutsches Reich, Frankfurt/Main 1991. Noack, Christian: Muslimischer Nationalismus im Russischen Reich. Nationsbildung und Nationalbewegung bei Tataren und Baschkiren, 1861-1917, Stuttgart 2000 (Quellen und Studien zur Geschichte des stlichen Europa 56). Nowka, Helmut: Turkologie und Trkisch am Seminar fr Orientalische Sprachen, in: Bernhardt, s. 48-56. Rorlich, Aye-Azade: The temptation of the west: two Tatar travellers encounter with Europe at the end of the nineteenth century, in: Ch. Lemercier-Quelquejay e. a. (yay.): Pass Turco-tatar prsent sovitique. tudes offertes Alexandre Bennigsen, Louvain/Paris 1986, s. 389-410. Temir, Ahmet: 60 Yl Almanya (1936-1996). Bir Yabancnn Gz ile Geziler-AratrmalarHatralar. (T. C. Kltr Bakanl Yaynlar 2106), Ankara 1998. Weil, Gotthold: Tatarische Texte. Nach den in der Lautabteilung der Staatsbibliothek befindlichen Originalplatten, Berlin 1930. Yaroshevski, Dov: Bukharan Students in Germany, 1922-1925, in: Baldauf, I. /Friederich, M. (yay.): Bamberger Zentralasienstudien. Konferenzakten ESCAS IV Bamberg 8. -12. Oktober 1991, Berlin 1994 (Islamkundliche Untersuchungen 185), s. 271-278.

1562

Bat Gzyle Sovyet Trkleri (1945-1990) / Dr. William D. Myer [s.898-905]


Londra niversitesi arkiyat ve Afrika almalar Blm / ngiltere Giri SCB Trk halklarna dair almalar, Sovyet aratrmalarnn nemli bir alt-kmesini oluturmaktadr. Trk halklar bir btn olarak, SSCBnin iinde Slav kkenli olmayan en byk topluluu ve ayn zamanda da kltrel olarak en farkl grubu oluturmaktadr. ncelikle Sovyet Trklerine dair aratrmalarn, Sovyet slam almalaryla eit grldn belirtmek gerekir. SSCB iindeki Trk sorunu esas itibariyle, Mslman sorunundan farkl grlmemektedir. Bir bilim adamnn belirttii gibi, Sovyet slamnn 4/5 oranyla bir Trk slam olduu sylenebilir.1 Bir dier bilim adam ise bunu; Rusyada Trkizmin yaylmas ok byk ve o derece doaldr nk Rus Mslmanlarnn %90n Trkler oluturmaktadr ve bu Trklerin %90ndan daha fazlas da Mslmandr. diyerek ifade etmitir. Sovyetler balamnda Trk ile Mslmann eit tutulmasnn bir sonucu gayrimslim Trk halklarnn Bat Avrupa ve ABDde byk oranda ihmal edilmesi olmutur.3 Ayn sebeple Trk olmayan Mslmanlar, zellikle de Tacikler ve eenlere, fahri Trk stats verilmitir ve bu Trk olmayan halklar iin geerli olan veriler zerinden yaplan tahminler Trkler iin de geerli saylmtr. Trk ile Mslmann eit tutulmasnn nemli bir sonucu daha vardr. Byk oranda teolojik bir soyutlama olarak alglanan slam, Rus komnizmiyle badamayan muhalif bir g olarak grld. Bu nedenle Sovyet Trkleri arasnda slami kltrel adetlerin devam etmesi, Trkler tarafndan sadece Marksist ideolojinin deil ayn zamanda Sovyet Devletinin de ideolojik reddine delil olarak sunulabilirdi. Bylelikle, 1980lerin ortalarna gelindiinde, SSCBnin Trk nfusu arasnda slamdan ilham alan smrgecilik kart bakaldr ihtimali SSCBye ynelik en byk tehditmi gibi grnd. Balam Batda, kinci Dnya Sava sonrasnda ciddi anlamda balayan Sovyet Trklerine dair almalar, global-tarihsel gelime balamnda kendini gsterir. Bunlar, Bat ile SSCBnin Souk Sava ile kar karya gelmesi, 1950 ve 1960l yllar boyunca byk Avrupa imparatorluklarnn de geii ve 1970 ile 1980lerde Bat liberalizmi ve Sovyet komnizmine kar Siyasi slam olarak adlandrlan bir mcadelenin gelimesidir. Her de Batya kar Sovyet Trklerinin byk rol oynad bir meydan okumadr. Batda Sovyet Trklerinin siyasi ve kltrel durumu, ngiltere ve Fransann Asya ve Afrikadaki eski smrgelerinde Sovyet etkisinin artp artmayacann veya bu blgelerdeki smrgecilik kartlnn SSCBnin etkisini ortadan kaldrp kaydrmayacann nemli bir belirleyicisi olarak algland. Her ne olursa bu Souk Savan nihai olarak bitmesinde belirleyici olacakt. Batdaki, Sovyet Trklerine dair almalarnda, Trk kltr ve toplumlarnn kendilerinden daha ok Souk Sava iinde hangi tarafta olabilecekleriye ilgilenilmitir.

1563

Bat lkeleri komnizme kar geni apl bir mcadeleye girdikleri iin Avrupal olmayanlar uruna SSCB ile bir ekime iinde olduklarn farkettiler. Bu mcadelenin merkezinde, SSCBnin yakn zamanda smrgelikten kurtulmu lkelerin radikal hkmetlerini desteklemesi vard. SSCB, smrgecilik sorununu zm bulunduunu iddia ediyor, Afrika ve Asyadaki yeni lkelere smrgecilik balarndan uzak bir gelecek sunuyordu. Batl bilim adamlar ise, SSCBnin Trk blgelerini imparatorluk Rusyasnn smrgesi olarak gsterip bu iddiay yalanlamaya altlar. Blge zerine alan nl ngiliz bilim adamlarndan biri olan Geoffrey Wheeler, Sovyet ynetimindeki Trk blgelerini smrgeciliin yeni ve maddi adan daha etkin bir ekli olarak tanmlad.4 Batnn, Sovyet Trkleri mlahazas ilk olarak Orta Asya ve Azerbaycandaki Sovyet ynetiminin smrgeci niteliinin ve orada bulunan Trklerin buna tepkisinin tehir edilmeye allmasna odaklanmtr. Smrgelik statsnn buna maruz kalanlar tarafndan tahamml edilemez olduu farz edilmitir. Amerikan bilim adamlar iinse bu ok daha akt. ABD kendisini zgrlkler lkesi, yani baskc ngilizlere kar anti-smrgeci devrimden doan topik bir lke olarak tanmlamaktadr. ngiliz ve Fransz bilim adamlar iin ise bu daha mulaktr. Kendileri de birer smrgeci g olduklar iin, ilikide olduklar smrgeden elde edilebilecek maddi kar konusunda olduka hassastlar. Bununla birlikte, Asya ve Afrikada bulunan smrgelerin bamszlk talepleri, maddi karn bir smrgenin bir emperyalist gce balanmas iin yeterli olmad anlaynn gelimesine neden oldu. Bir bilim adam iyi okullarn siyasi zgrlklerin yerini tutmayacan iddia etmi ve Gineli milliyeti lider Sekou Tournin bolluk iinde klelik yerine yoksulluk iinde zgrl5 tercih etmesine dikkatleri ekerek unu eklemitir: smrgecilik Dou Avrupa, Transkafkasya ve de Orta Asyada da varln srdrrken komnist olmayan Asya ve Afrikada yok edilemez, ancak uzun vadede dnyadaki bu blgeler uluslararas gelimelerin genel ak dnda kalamayacaktr6. Bu gelimelerin en nemlisi Avrupallarn, Avrupal olmayan halklar zerinde taahkmnn son bulmasdr. zellikle de Fransz bilim adamlar, anti-smrgeci bir ayaklanmann ortaya kma ihtimalinin smrgeletirilmi halklar zerinde yrtlen kltrel asimilasyonun derecesine bal olacana inanyorlard. Bir smrgeyle emperyalist gcn arasndaki kltrel fark ne kadar fazla olursa, bu smrgede bir ayaklanma olma riski de o oranda artacaktr. Fransa geleneksek olarak, kltrel asimilasyonun tam siyasal katlmn n koulu olduunu var saymtr. Bu gr 1950ler ve 1960larn ngiliz bilim adamlar tarafndan paylalmasa da, 1970lerden sonra bunlarn yerini alan Amerikan bilim adamlarnca kabul grd. Kltrel adan Sovyet Trklerinin ounluunun Mslman oluu, Rusaya benzer olmayan diller kullanmalar ve bunlar terk etmek eiliminde olmamalar hasebiyle Sovyet Trkleri anti-smrgeciliin tartlmaz adaylar olarak grlmlerdir. te yandan, birok yazar dnyada beyaz olmayan insanlarn iten ie kaynadklarndan7 bahsederek, beyaz ve renkli insanlar arasndaki bu ayrmn yakn bir gelecekte belki de komnist ve liberal lkeler arasndaki ayrmdan daha fazla meselelere yol aacana (), bunun byle devam etmesi durumunda, byk ihtimalle, hedefin yalnzca Bat uluslar olmayacana8 dair uyarlarda bulundular.

1564

Bunu yaparken de dnyay sadece biz ve dierleri olarak ikiye ayrmadlar, fakat Trkleri Mslman kltrleri nedeniyle dierleri kategorisine dahil ederek, gizli bir rklk uyguladlar. Sadece ngiliz bilim adamlar Nove ve Newth Batl ve Batl olmayanlar arasndaki olas bir atmada Trklerin birinci tarafta yer alacan iddia ettiler. Ama bilimsel gr bunu abucak yok sayd. 1950ler ve 1960lar boyunca, dnya siyasetinde laik milliyeti hareketler ba eker gibi grnyordu. SSCBnin, ngiliz ve Franszlara benzer smrgeci bir imparatorluk olduunu ortaya koyduktan sonra, Batl bilim adamlar Sovyet Trkleri arasnda bylesi hareketleri aratrmaya baladlar. Ancak, siyasi milliyeti hareketlerin delilleri ok azd (bu byle hareketlerin olmadn deil ama Sovyet rejiminin baskc yapsn ortaya koymaktayd). Zamanla siyasi bir ifade de kazanabilecek kltrel milliyetilik bunun yerini ald. Brejnevin dneminde ortaya konan Sovyet halklarndan yeni bir kltr oluturmak iin birleme ierikli yeni Sovyet politikas -ki, bu politika Batda Homo Sovyetikus olarak adlandrlmaktayd- tartmaya yeni bir ivme kazandrd. Sovyet Trklerinin dillerine ve geleneksel alkanlklarna dier Rus olmayan gruplardan ok daha fazla bal kalmalar nedeniyle kltrel asimilasyona kar etkin bir diren gsterdiklerine dikkat ekildi. Sovyet Trklerinin kltrlerinin temel kaynann slamda yatt hkmne varld: Bir kltrel alkanlk slam dini tarafndan ho karlanmad vakitlerde dahi, slam/Trk geleneine uygun olduu iin tasdik edildi. Bylelikle anlald ki Sovyet Trkleri, Sovyet olmalarndan daha ok Mslmandlar. Hem Mslman hem de Sovyet olmann mmkn olabilirlii ilk elden reddedildi. Bir yorumcu Sovyet Rus mparatorluunun Trk blgeleri, tarihi ve kltrel olarak slam medeniyetinin merkezi olan Orta ve Yakn Douya meylettiini9 gzlemledi. Dolaysyla Sovyet Trkleri, Sovyet yurttalarndan ziyade Mslman din kardeleri -zellikle ran ve Sovyet mdahalesinden sonra Afganistandakilerle- ibirlii yapmaktaydlar. 1950lerden bu yana, Sovyet Trklerinden Rus kart bir ayaklanma beklenmekteydi. 1970lerden sonra siyasi slamn ykselii buna dini bir renk de katt. Bylece, Gorbaov iktidara geldiinde Batda, SSCB iin en byk ve tek tehdidin Trk halklar arasnda anti-smrgeci slami bir ayaklanma olduu geni kabul grmekteydi. Trkler ve Smrgecilik Her ne kadar Nove ve Newth, byle bir [Sovyet Asya] almasna bu smrgelerin Moskova tarafndan kendi kt amalar iin smrldne dair bir pein hkmle balamann anlam olmad10 konusunda bir uyar getirmilerse de, Soviet Empire (1953), The Last Empire (1962), LEmpire clat (1978) ve Muslims of the Soviet Empire (1985) gibi SSCBnin Rus olmayan halklar hakknda yazlan birok kitabn balndan da grld zere, Batllarn Sovyet Trkleri aratrmalarnn ounun altnda yatan faraziye tam da budur. Batl bilim adamlar SSCBnin Ruslarn kendi karlar iin zerinde hakimiyet kurduklar bir imparatorluk olduuna ikna olmulardr. Bu anlay ideolojik ve siyasi karlar iin tevik edilmitir. Bu grn eletirilerinden biri, Sovyet milliyetleri meselesini tartrken, smrgecilik ve imparatorluk asndan bakmaya ynelik (phesiz

1565

anti-smrgecilik hissini gn altnda tutmak iin estirilen) bir eilim vardr. Bu durum, Biz smrge olmayan drst halklarz. Onlar zalim smrgeci zorbalardr.11 ifadesini de kapsar der. Sovyet Trklerinin Batda tartlma biimi iin byk nem tayan bir baka nokta da, smrgeci ilikinin her zaman kurbanlarnda milliyeti bir tepkiyi tahrik ettii inancdr. Richard Pipes; Orta Asyada ortaya kan sosyal ve kltrel srelerin temel olarak dier smrge ve eski smrge toplumlarda olanlardan farkl olmadn12 iddia etmektedir. Walter Kolarz ise, Rusyann smrge meselesinin, dnyann dier yerlerinde grlen smrge meselelerinden soyutlanamayacan, nk smrge halklarnn milliyeti arzularnn tatmini iin verilen mcadelenin her yerde benzer bir yapda olduunu13 ifade etmektedir. Trklerin smrgeler olduunu ortaya koyduktan, veya var saydktan sonra, Batl bilim adamlar bu milliyeti tepkilerin iaretlerini aramaya balamlardr. Rus olmayan birinin, Sovyet vatanseveri olabilecei fikrinden hemen hi holanlmamtr. Smrgelik stats, btn Rus olmayan halklarn tmne eit olarak uygulanmad. Her ne kadar Robert Conquest, The Last Empire (1962) adl kitabnda, Baltk cumhuriyetlerini dnyann en yeni smrgeleri olarak tanmlamsa da, Kafkasya ve Orta Asyann her birine ikier blm ayrrken, bu blgeye sadece bir blm ayrmtr. Dier almalar ngilizlerin emperyalist deneyimlerini takip etmitir ve dominyon ile smrge arasnda bir ayrm yaplmtr.14 Bir dominyon emperyalist gcn siyasi eitidir, bir smrgeyse emperyalist gce tabidir. Bir yazar,15 Sovyetler Birliinde Rus olmayan halklar siyasi ve sosyal hareketliliklerine gre en stte Ukraynallar (snflandrmada kk kardeler), en altta ise Trkler (smrgeler) olmak zere drt gruba ayrmtr. Avrupal olan on drt halktan hi biri bu emada smrge snfnn iine dahil edilmemitir. On Mslman halktan -ki bunlarn sekizi Trktr- biri dahi smrge kategorisinin dnda tutulmamtr. Bu, smrgeciliin, en fazla kabul gren ve hereyden nce bugn; Avrupallar, Avrupal olmayanlara hkmeder16 anlamna gelen tanmna uymaktadr. Sovyet Trklerinin smrgeletirilmi halklar olarak bu snflandrmada yer almas, ncelikle Sovyet Devleti iinde siyasi glerini deneyebileceklerinin veya kendi karlar iin hareket edebileceklerinin reddine dayanmaktadr. Mehur ngiliz tarihi Hugh Seton-Watson, Sovyet hkmetleri bir an iin bile olsa zbeklerin kendi lkelerini ynetmelerini kabule istekli olmadklar17 ve baka bir yerde Orta Asyallarn hibir zaman siyasete en ufak etkilerinin olmad18 yorumunda bulunmaktadr. Wheeler, (zbeklerin) ulusal bayraklar, ulusal dilleri ve baz (ama tamamyla deil) kltrel gelenekleri olabilir; fakat zbek vatanda veya zbek vatanseveri olma meseleleri yoktur19 tespitinde bulunmutur. Bu durum, Sovyet Devletinin temelde Trklere tamamen yabanc olan bir Rus devleti olduu fikri zerine dayanmaktadr. zbek bir gmen olan Baymirza Hayit, Trkistan halklar; kltrel, ulusal zellikler, dil ve edebiyat, manevi deerler ve gelenekler, tarih, dini zihniyet ve bir blgede yaam zerine grleri bakmndan kendilerini radikal olarak Ruslardan ayr grmektedirler20 iddiasndadr. Eer Batl bilim adamlar Rus olmayan herhangi bir grup iin bunun doru olduunu dnseydiler, byle sylemezlerdi. Gerekte, Sovyet Trklerinin konumlarnn dorudan doruya

1566

dier Sovyet uluslaryla ne kadar az karlatrld dikkate ayandr. Her ne kadar Nove ve Newth kolektiflemenin, Trk halklarn Ukraynallardan daha az iddetle, etkilediini dnseler de; Caroe, Kazak gebelerin yerleik hayata geirilmesi ve kolektifletirilmesini soykrm21 olarak kabul etmektedir. Sovyet Trklerinin devletten yabanclatrlm smrge bir halk olarak kabul edilmesi eklindeki Batnn bak as, onlarn kendi siyasi kaderleri zerine hibir kontrole sahip olmadklar fikrine dayanmaktayd. Sovyet Trkleri, Trklerin kendileri yerine bakalarnn karlarna hizmet etmek zere dzenlenmi hkmet politikalarna bir katlmc olmaktan ziyade bu politikalarn bir kurban olmulardr. Bu nedenle, Trk cumhuriyetlerinin oluturulmas Ruslara ynelik (tarihsel olarak hibir zaman var olmam olan) Trk birliini krma eilimiyle hayata geirilmitir. Arap harflerinin braklmas, d Mslman dnyayla balantlarn koparma ve Pan-slamizmi engelleme amacna ynelikti. Kendi kendine yeterlilii amalayan tarmsal zelletirme ve buradan hareketle bamszlk imkanszd. Endstri Ruslarn elinde tutularak kontrol altnda alnyordu. zellikle, Orta Asya yle bir Avrupal gmen aknna uruyordu ki, Kazaklar kendi cumhuriyetlerinde bir aznlk durumuna dmlerdi (Walter Kolarz, Kazakistann Avrupal nfusunun btn Afrikadaki Avrupal nfusu getiini iddia etmektedir). Bu ve benzeri dier gelimeler, Trk halklarn boyunduruk altna almak iin yaplan gayriahlaki Rus hileleri eklinde yorumlanmtr. SSCBnin, Rus olmayanlar iktidar organlar iinden tamamen dlamad, resmi olarak Hindistan ve Kanadaya benzeyen ok etnikli bir federasyon olduu kabul edilmekteydi. Yine de yorumcularn ou, Sovyet Trklerinin kendi ynetimlerinde grnrdeki katlmlarnn nasl bir yalandan ibaret olduunu gsterirken sanclar iindeydiler. Wheelerin dikkat ektii gibi, Fas, Gana, Hindistan, Pakistan ve Burma gibi eski smrge blgelerinin bamszlk arzularyla karlatrldnda, Sovyet Mslman cumhuriyetleri iin iddia edilen (tam egemenlik) bir mittir.22 Bu mit, SSCBnin merkeziyetiliinin seviyesini gizlemek iin vardr. Siyasi ve kltrel kararlar yerel olarak deil, Moskova tarafndan alnmaktayd. Yldan yla az ya da ok (liberal) btn kararlar Moskovada alnmaktayd.23 ktidar aralar Ruslarn hakimiyeti altndayd.24 ok az Orta Asyal Moskovann kararlarn etkileyebilecek bir pozisyondayd ve dolaysyla yabanc bir ynetimin tebas olduklarna dair nemli bir duygu bulunmaktayd.25 Burada bir kez daha Orta Asya meselesi iin zel bir itiraz rnei gryoruz. O dnemde Moskovann kararlarn etkileyecek pozisyonda ka tane Rus vard? Cumhuriyet seviyesinde dahi, Trklerin kontrol yoktu: Moskova onlara hibir ans brakmamt yerli Mslman bakanlarn dahi Rus kontrolnden kurtulmak iin ok az frsatlar bulunmaktayd.26 Cumhuriyetlerin Bakanlar Konseyindeki koltuk dalm da bu tutumu yanstmaktayd. Kritik bakanlklar Ruslara ve dier Avrupa kkenlilere braklrken, o ulustan olanlara sadece gstermelik otoriteler verilirdi.27 SSCB aslnda merkezi smrgeci emperyalist bir g olarak kalrken, ok-uluslu bir federasyon grnts sergilemekteydi. Bu grnt hem yerel hem de uluslararas nedenlerden dolay nemliydi.

1567

Wheeler, Sovyet federal sistemini smrgeciliin sonsuza dek ortadan kaybolduu izlenimini vermek amacyla28 milliyetilik iin hastal bir baka hastalkla tedavi biimi olarak grmekteydi. Yerel taleplere kar snrl imtiyazlar vererek -eitimde, yaynclkta ve mahkemelerde, yerel dillerin kullanlmasna izin vermek derecesinde bir kltrel otonomi- milliyeti gerilimleri azaltlabilirdi. Bu, neredeyse tamamen, federatif sistemi kuran milli snrlandrmann amac idi. Uluslararas adan Sovyet federalizmi, SSCByi smrgecilikten yeni kurtulmu lkelere kar cazip hale getirmeyi amalamaktayd. Nihai hedef, komnizmin yaylmas ve bununla beraber Moskovann global etkisinin arttrlmasyd. Kolarzn iddia ettii zere, Nasr gibi yabanc devlet bakanlar SSCByi ziyaret ettiinde Kremlin, Asyal komnistleri n plana karmaya zorlanmaktayd.29 Kolarz bu tip seyahatleri, Byk Katherinay aldatmak amacyla ina edilen Potemkin Kylerinden sonra Potemkin Ziyaretleri olarak adlandrmaktadr. Kolarz ve dierlerinin grdkleri gibi, Komnist Partide bulunan Trkler tamamyla yabanclar aldatma amacyla oradaydlar. Birok kimse bu grn safa olduunun farkna vard. Eer yerel komnistler kendi halklar tarafndan Rus kuklalar olarak saylsayd, blgeyi gerektii gibi ynetmek ok daha zor olmalyd.30 Hibir Trkn kendi halknn smrgeci bask uygulayan bir organizasyona gnll olarak katlabileceini kabul edemeyen Batl bilim adamlar, Trklerin Komnist Partiye yeliklerini rejimi destekleme dnda baka bir ekilde aklama yollarna baktlar. Rywkin ahsi kar bir motivasyon biiminde dnd: Bu insanlar ortalamann ok stnde olan standartlarda yayorlard diyebiliriz ki, sorunsuz ileyen sistemde karlar vard.31 Dierleriyse, Trklerin sadece Trk olma duygusundan uzaklaarak Ruslatrlm olduklar iin Komnist Partiye katlm olabilecei dncesindeydiler. Yine de ou, Trklerin Komnist Partiye yeliini btn Trklerin snabilecei bir liman kabul ederek milliyeti arzular iin bir rt olarak grdler. Alexander Bennigsen, 20. yzyln balarnda, Volga (dil) Tatarlarndan Bolevik Mir Said Sultan Galiyevin Komnizmin kurulmasnda bir nart olarak anti-smrgeci bir ayaklanma arsnda bulunduunu gzlemledi. Baka bir deyile, ayn zamanda hem bir milliyeti hem de bir komnist olmak mmknd. Parti yelii ve Partideki grevleri temeldeki milliyeti drtye engel olamad. 1938deki zbekistan Devlet Bakan Feyzullah Hocayev (ad ounlukla Hoca veya Hocaolu olarak Rusa d haliyle kullanlmtr) denemesi bunun ak bir ispatdr. Mahkemedeki bir gzlemcinin raporuna gre, Orta Asyada Sovyet gcnn yerletirilmesinde nc bir rol oynayan Hocayev, kendisinin gerekte 1918den bu yana gizli (burjuva milliyetisi) olduunu ve bu sre boyunca Moskovaya sadaktinin bir krnkinden farkl olmadn ve nihai amacnn yerel Sovyet rejimini blgeden atmak olduunu aklamtr.32 Hocayev mahkemesinin Batda ele aln tarz olduka ilgintir. Stalinin dier kurbanlar, tamamen inanlmayacak delillerle sulanm olarak alglanrken, Hocayeve kar yaplan iddialara itibar edilmitir. Batl bilim adamlar Sovyet Trklerinin milliyetilii hakkndaki tezlerinin dorulandna o kadar inanmlard ki, bu nedenle eletirilerini geici olarak durdurdular. Burada

1568

nemli bir sonu vard: faal milliyetilikle ilgili delil yetersizlii Sovyet Trklerinin milliyeti arzularna kar bir dayanak oluturmuyor sadece Sovyet polis devletinin gcn gsteriyordu. Allworth, siyasi olarak 1930lu yllarda direni kaynakl entelektel faaliyetlerin, en edebi ve en milli karakterlere, opasiz (Kazaka), eki jzd (Krgzca) veya ikiyzlamai (zbeke) olarak kullanlan ve her biri iki yzl anlamn iaret eden ama siyasi olarak gerek dmanln saklayan bir milliyeti anlamn artran irkin bir lakab kazandrdna33 dikkat ekmitir. Ruslarn, dolaysyla da Sovyet Devletinin bir reddi olduu dnlen iki temel kaynak, belirli bir faal milliyetiliin var olduuna dair bir delil olarak kabul ediliyordu. Bunlardan birincisi Sovyet basnnda yerelcilik ad altnda saldrya uruyordu. Buradaki anlamyla yerelcilik, atamalarda tekiler yerine kendi insanlarn veya terfilerde kendi etnik grubundan olan insanlar tercih etme anlamna geliyordu. Bu Batda bir yozlamann tezahr olarak deil, milliyetilik eiliminin bir gstergesi olarak Ruslardan bilinli bir uzaklama eklinde grld. Rywkin Mslman Trkistan milliyetiliinin yaadn ve devam ettiini (bazen yerelcilik olarak adlandrmaktadr)34 yazarken, Bennigsen Kazak entelektellerinin Mslman olmayanlarn ynetim aralarnda yer almasn reddetmeyi de kapsayan yeni bir milliyetilik biimine dnme isteinden35 bahsetmitir. Bazen Rusa bir terim olan korenizatsiya (yerelleme) ile de adlandrlan bu tr milliyetilik, Ruslarn zararna da olsa, Trk ynetim kadrosunu glendirmek iin bir aba olarak grlmtr. Bu, nihai tahlilde dier smrge rneklerinde olduu gibi bir bamszlk hareketine nclk edebilecek bir insan snfnn olumasna yardm edecektir. Siyasi alanda korenizatsiyaya doru bu gidi, Sovyet Trklerinin kltrel deerlerine ballyla daha da glendirilmitir. Hem Fransz hem de Amerikan bilim adamlar, 1960larda Rus hakimiyetinde tek bir Sovyet kltr oluturma amacn muhafaza eden siyasi asimilasyonun bir gereklilii olarak kltrel asimilasyona nemli bir yer vermilerdir. Mslman Trkler, zellikle dil kullanm asndan kltrel deiime kar yksek bir diren gstermekteydi. Devletlemi Sovyet siyaseti karsndaki bu diren, rejime kar faal bir muhalefet delili olarak grlebilirdi. Yerli entelekteller tarafndan ortaya konan Sava sonras yeni kltrel siyasetlere ynelik tepkiler, bunlarn ok mcadeleci ve direnite ok kararl olduuna iaret etmektedir.36 (Trkler) milli kltrlerine yalnzca eklen deil ayn zamanda z itibariyle de ok sk bir biimde baldrlar Ruslara kar bir atma noktas ierse dahi, halklarnn gemiini idealletirirler.37 Sovyet Trk kltrnn kayna ve taycs slamd. Bugne kadar eer Orta Asya halklar arasnda rklarndan, geleneksel dil ve kltrlerinden baka sosyal ve hatta siyasi bir ba varsa bu muhtemelen slamdr.38 SSCBdeki slamn durumu bu nedenle, Trk kltrnn gcnn ve Trklerin ne kadar asimile olduunun ve Rus stleri aleyhine ykselmeleri ihtimalinin ne olduunun bir gstergesi haline gelmitir. Trkler ve slam

1569

Eer Hayitin dedii gibi Komnizmin fikirleri slamnkine muhalif39 ise, Bennigsenin SSCB Mslmanlar hl Mslman mdr?40 sorusu Sovyet Trklerinin komnist Rus ynetimini kabul edebilirlii konusunda hayati bir etken olacakt. Sovyet Trklerinin kendilerini Mslman kimlik ile tanmlamalarna asla pheyle baklmad, yine de bu kimliin fiili tesirinden emin olunamyordu ve Batllarn bunu alglaylar zaman iinde deiti. 1950lerin bir Fransz bilim adam, (Fransz Arivi) uzmanlarnn fazlasyla, (SSCBnin Mslman cumhuriyetlerine) (atfta bulunduklarn) gzlemlemitir. Belki de Orta Asya basnn srekli takip eden bu ylmaz okurlar, Mslmanlardan daha fazla Mslmand nk deneyimlerime gre slama sahte ballk gsteren modern devletlerin ou onun daha az radikal bir tanmn tercih etmilerdir.41 1950ler boyunca, SSCBdeki slamn can ekimekte olduu dncesi geni kabul grmekteydi. Monteil, Sovyet basklar altnda dinin kemiklemesinden bahsederken, dierleri Sovyet Trklerinde gelimekte olan milliyeti duyguyla bir inan olarak slamn ilgisiz hale geldiini delillendirmek iin gelien laiklikle ilgilendiler. Elbette, kurumsal olarak slamn ok zayf kald inkar edilemezdi. Her ne kadar sosyal bir kimlik olarak Mslmanlk ile dini bir kimlik olarak slam arasnda ok ak bir ayrm tanmayan Franszlar iin bu daha sorunlu olsa da; ngiliz bilim adamlar bamszlk ncesi Hindistanda ttihad- slam hareketinin laik milliyeti amalarna alkndlar ve zellikle siyasi bir hareket iin dini bir temel kabul etmek konusunda isteksizdiler. 1950lerin baz Avrupal dnrleri slam ve komnizm arasnda sosyal amalar ayn yolda olduu srece, temel bir uyumazlk olmayacan iddia ettiler. 1960larda bu tutum biraz Arap dnyasndaki sosyalist doktrinlerin dmanca muamele grmesi, biraz slami uygulamalarn Trk blgelerine yayldn ifade eden Sovyet enformasyonunun artmas ve biraz da ABDli bilim adamlarnn bu sahada artan hakimiyeti sonucunda rabetten dt. Karmak tarihi nedenlerden dolay; Amerikada din deneyimi, Avrupadan daha fazla ikna yoluna dayanmaktayd. ABDde din sadece geleneksel bir mesele olmayp daha ok ahsi teslim olma anlamna da gelmektedir. Ateist bir devlete uygulandnda, ikna dnda ykselen dini davran zaruri olarak devlet kart olarak ele alnmaktayd. ki zt eilimi olan Sivil Haklar hareketinin deneyimi de buna dahil edilmitir. te yandan, Martin Luther King gibi Hristiyan liderler Amerikan toplumunu entegrasyona sevk edici almalar srdrrken, lyas Muhammedin slam Milleti grubu ayrlma telkinlerinde bulunmaktayd. Amerikan bak asndan slama ballk Avrupal felsefi fikirlere dayanan ok-uluslu devletin bilinli olarak reddi anlamna geliyordu. Bu alglama, slam Avrupa toplumuna kar dman dieri olarak gren uzun Avrupa dnce geleneine dayanmaktadr ve Sovyet Trklerinin Sovyet toplumu iinde asimile edilemeyen smrgeler olarak alglanmasyla da sk skya balantldr. Sovyetlerin slam milliyetilikle eit tutmas byk oranda slamn dier dinlere nispetle asimilasyon karsnda ok daha byk bir engel olduu gereine dayanmaktayd.42

1570

Bu nedenle bir Mslman olmak Sovyet Devletine muhalif olmakla e anlamlyd. Sovyet kaynaklar slamdan gelen kltrel alkanlklarn devam ettii konusunda ilgili olduka fazla delil salad: gemiin dini kalntlar SSCB blgesinin her tarafndan rapor edilirken, bunlarn en ok slam cumhuriyetlerinde kk salm olduu tespit edilecekti Komnistler bu cumhuriyetlerde slama ynelik uzun vadeli mcadeleler srdrd saysz eski alkanlklara ve hl direnmelerini salayan dini evke kar, bir anlamda ayaklanma biiminde -Sovyet yaamnn baskclna kar bir ayaklanma- gl bir eilimleri vard.43 Dier gayrimslim Sovyet halklarna uygulanmayan lde bu kltrel alkanlklarn dini sebeplerle korunduu Batda daima kabul edilmiti. Bu, Sovyetlerde din konusunda alan en nemli Batl bilim adamlarndan biri olan Walter Kolarzn almasnda da aktr; Litvanya Katoliklerinin geleneklerin deiimi iin harekete getiklerini, ngiliz ve Amerikan Yahudilerinin dini kurallar tamamen sosyal nedenlerle uyguladklarn ve hatta Yahudi kimliklerini kaybetmeden bunlar terk edebileceklerini kabul etmekle beraber ayn zamanda Mslman kimlii ve davranlarnn daima dini inancn bir sorunu olduunu iddia etmitir. SSCBde ayakta kalan slam kurulularn says ok snrl tutuldu ve hatta Mslman kitlelere anlaml bir liderlik salamak bir yana slam korumak dncesi de rejimle uzlaarak yozlat. Yine de bir Fransz bilim adamnn dikkat ektii zere, Camilerin kapatlmas ve din adamlarnn ortadan kaldrlmasnn, ne kadar esef verici olsa da Mslmanlar zerindeki etkisi, kiliselerin kapatlp papazlarn ortadan kaldrlmasnn Katolikler zerindeki etkisiyle ayn olmayacaktr. Dnyann herhangi bir yerinde atalarnn sylemeyi alkanlk haline getirdii l ilhe illallh szn hatrlayan bir kii kald srece, slamn kllerinden tekrar dirilme ihtimali daima var olacaktr.44 Sovyet slamnn gc bu noktada yatmaktadr. Kayna paralel slam diye adlandrlan bir yerdedir. Bu terimle gerekte ne anlatlmak istendii asla aklanmamtr, ama devlet destekli ulemann resmi tasdikiyle uygulananlar dndaki herhangi bir dini faaliyete iaret eden geni kapsaml bir terim gibi grnmektedir. Buna kutsal yerleri ziyaret resmi bir caminin dnda ibadet, an gelii kutlamalarn, gaipten haberler verme, geleneksel tedavi ve hatta zanaat birliklerinin kurulmas da dahildir. Bu faaliyetler resmi olmad iin, yeralt faaliyetleriydi ve bu nedenle yeralt Hristiyanlar veya devrim hcreleri gibi mutlaka devlete muhalif olmalyd. Gnlk olaylardan ok komplo teorilerine uygun Sovyet basn, slami militan Sufi gruplar iin sulamalar yazdlar ve Batl bilim adamlar bunlar kabul etmekten mutluluk duydular. Sovyet Trkleri iin slamn ayaklar altna alnabilecek nemsiz bir ey olmad ayn zamanda Sovyet rejimine uzlatrlamayacak bir biimde dman olan yeralt organizasyonlara sahip olduu imdilerde ortaya kmaktadr. Bu anlay 1970 ve 1980lerde son derece nemli hale geldi. Bu dnemde, Sovyet ekonomisi dte, Orta Asyada doum oran arttayd. Bu durumun Sovyet rejimine ynelik milliyeti bir kzgnla yol aaca, ve bu kzgnln Trk kimliinin geleneksel hamisi olan din yoluyla ifade

1571

edilebilecei geni apta kabul gryordu. 1970lerin sonlarnda yaanan iki olay, ayaklanmay sadece bir zaman meselesi haline getiriyordu. Birincisi, Sovyetlerin Afganistana mdahalesi, dieri ise ran devrimiydi. Bunlardan birincisi, Demir Perdeyi yrtt ve Sovyet politikalarna slam ruhlu bir muhalefete neden oldu. kincisi ise, ne Bat ne de Dounun yannda yer almadan slam kurallarn ykseliini temsil etmekteydi. Her ikisinin de Sovyet Trkleri iin kar konulamayacak bir cazibesi olabilecei dnld: Orta Asyann kaplarnn d slami etkilere almas Sovyet Mslmanlarna hem Rus hem de in sosyalizmine kar bir alternatif sunmaktadr. Mslmanlk ilhamnn doal ve mantksal kayna Mslman olan Orta Douda yatmaktadr.45 Batl bilim adamlar, garip bir ekilde, Sovyet slamnn snrn hemen tesindeki kktenci gler tarafndan kirletildiinden bahsetmeye baladlar; bu da Sovyet Trklerini Asyal ve Mslman olarak, dolaysyla da Sovyet vatandalarndan ziyade Afgan ve ranllara daha yakn bir konumda ele alan anlayn kuvvetlenmesi anlamna gelmekteydi. 1980lerin fikirlerinin genelini zetleyen bir bilim adamnn ortaya koyduu gibi; 1980ler slamn belirtileri altnda almtr. Ayn zamanda, slam yabanc olann ve Bat dnyasnn tarihi deneyimine ve materyalizme dayal deerler sisteminin karsna koyan yeni bir ideolojik karlamann belirtileri altnda almtr. slam dnyasnn tamamn sallayan kriz SSCByi de etkilemektedir ayn zamanda SSCBnin ulusal gerginliklerini de arttrmaktadr. Bu krizin temsil ettii slam ve Bat dnyas arasndaki ayrlk dnyann dier blgelerini olduu gibi SSCByi de tehdit etmektedir SSCBnin milli sorununun da bir paras olan slam meselesi gelecekte Mslman leminin uyannn ve siyas ve ideolojik otonomisini yeniden ele geiriinin bir paras olmak zere Sovyet saflarn terk edecektir.46 Bu lkenin ok ulusluluk sorununun bir paras olan -SSCBninMslman sorunu gelecekte uyanan slam dnyasnn bir paras olmasna ramen yalnz Sovyetler snrlarn brakabilir ve siyasi ve ideolojik zerkliini tekrar kuatabilir. Sonu 1980lerin ortasna gelindiinde ou Batl gzlemci SSCBnin srekliliine tek byk bakaldrnn Trk blgelerinde slam esinler tayan bir smrgecilik kart ayaklanma olabilecei fikrindeydiler. 1991 olaylar sonrasnda, Sovyet Trkleri arasnda smrgecilik ve Rus kart bir etken olarak slamn gcnn ok fazla abartld ortaya kmtr. Trklerin Mslman olmak ve Sovyet olmak arasnda bir atma gereklilii grmedikleri, Trk cumhuriyetlerinin bamszlklarn en son olarak ilan etmeleri gereiyle izah edilmektedir. Ayrca, etnik atmalar patladnda bu Trklerle Ruslar arasnda deil, Trklerle Ermeniler (Azerbaycan) veya Trklerle dier Trkler arasnda olmutur. Trklerin Ruslar tarafndan bask altnda tutulan bir aznlk olduu ve tek kurtulularnn slami yollara geri dnmek olduu eklindeki Batl anlay byk bir hatayd. Yine de bamszlktan bu yana, her ikisi de Batdan ihra edilmi olan, Sovyet basklar ve slami tehdit fikirleri hem yerel hem de uluslararas arenada yeni Avrasyal Trk devletlerinin liderleri iin siyasi adan faydal olmutur ve bu nedenle de halen geerliliklerini korumaktadrlar.

1572

1 2 3

Monteil (1953) s. 14. Hostler (1957) s. 116. Islamic Peoples of the Soviet Union kitabnda gayrimslim Trklerden bahseden Akiner

(1983) nemli bir istisnadr. 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Wheeler (1960) s. 97. Kolarz (1964) s. 216. A.g.e., s. 125. Nadel ve Curtis (1960) s. 24. Plamenetz (1960) ss. 188, 191. Hostler (1957) s. 2. Nove ve Newth (1967) s. 13. Folson (1964) s. 19. Alnt Rywkin (1963) s. 98. Kolarz (1952) s. v. rnein Stahl (1951) s. 12. Armstrong (1968). Plamenetz (1960) s. vii. Seton-Watson (1964a) s. 18. Seton-Watson (1964b) s. 26. Wheeler (1964) s. 128. Hayit (1962) s. 209. Caroe (1953) s. 171. Wheeler (1960) s. 101. Conquest (1962) s. 18.

1573

24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46

Bennigsen (1958) s. 411. Nove ve Newth (1967) s. 117. Rywkin (1963) s. 12. Benningsen ve Lemercier-Quelquejay (1968) s. 220. Wheeler (1964) s. 153. Kolarz (1963) s. 136. Rywkin (1963) s. 114. Rywkin (1963) s. 114. Maclean (1949/1991) s. 90, 91. Allworth (1967) s. 415. Rywkin (1963) s. 106. Benningsen ve Lemercier-Quelquejay (1968) s. 224. Benningsen (1953) No. 22 s. 31. Benningsen ve Lemercier-Quelquejay (1968) s. 233. Wheeler (1954) s. 187. Hayit (1956) s. 305. Bennigsen (1952) s. 14. Egretaud (1959) s. 8. Wheeler (1969) s. 196. Pipes (1957) s. 26, 28. Carrre dEncausse (1961) s. 347. Bennigsen ve Wimbush (1979) s. 126. Carrre dEncausse (1978) s. 343, 351 Mart 1980de eklenen bir dipnotta.

Akiner, S., Islamic Peoples of the Soviet Union, Londra ve Boston, MA Kegan Paul, 1983.

1574

Allworth, E., The Focus on Literature; iinde, Central Asia: A Century of Russian Rule, (der.) Allworth, E., 1967, New York, NY Columbia niversitesi Yayn, 1967. Allworth, E., The Nationalities Question in Soviet Central Asia, 1973, New York NY: Preager. Armstrong, J., The Ethnic Scene in the Soviet Union: the View of the Dictatorship; iinde, Ethnic Minorities in the Soviet Union, (der.), Goldhagen, E., New York, NY Preager, 1968. Bennigsen, A., Les peuples musulmanes de IURSS et les Soviets IAfrique et IAsie, 20: 1016; 21: 13-31; 22: 21-32; 23: 15-34, 1952, 1953. Bennigsen, A., Sultan Galiev-the USSR and the Colonial Revolution; Laqueur, w., (der.), The Middle East in Transition, Londra, Routkedge, 1958. Bennigsen, A., Soviet Muslims and the World 1980, Problems of Communism, Cilt II, (29), ss. 38-51. Bennigsen, A. & Broxup, M., The Islamic Threat to the Soviet State, London, Croom Helm, 1982. Bennigsen, A. & Lemercier-Quelquejay, lIslam en Union sovitique, Paris, Payot, 1968. Bennigsen, A. & Lemercier-Quelquejay, Les musulmans oublis: lIslam en Union Sovitique, Paris, Maspero, 1981. Bennigsen, A. & Wimbush, S., Muslim National Communism in the Soviet Union: a Revolutionary Strategy for the Third World, Chicago, IL Chicago University Press, 1979. Bennigsen, A. & Wimbush, S., Muslims of the Soviet Empire, London, Hurst, 1985. Caroe, O., Soviet Empire: the Turks of Central Asia and Stalinism, London, Macmillan, 1953. Carrre dEncausse, H., 1961 Islam in the USSR Central Asia Review, 9, IV: 335-351, (ev.) Wheeler, G., Organisation officielle de lIslam en URSS lAfrique et lAsie 52, IV: 5-28, 1960. Carrre dEncausse, H., LEmpire clat, Paris, Flammarion, 1978. Conquest, R., The Last Empire, London, Ampersand, 1962. Conquest, R., Religion in the USSR, New York, NY Praeger, 1969. Conquest, R., (der.), The Last Empire: Nationality and the Soviet Future, Stanford, CA Hoover Institution Press, 1986. Egretaud, M., lOrient Sovitique, Paris, Editions Sociales, 1959.

1575

Folson, B., A Matter of Definition? Problems of Communism 13, I: 19-20, 1964. Hayit, B., Turkestan im XX Jahrhundert, Darmstadt, Leske, 1956. Hayit, B., Sowjetruische Orientpolitik am Beispeil Turkestan, Kln & Berlin, Kipenhauer & Witsch, 1962. Hostler, C., Turkism and the Soviets: the Turks of the World and their Political Objectives, Londra, G. Allen & Unwin, 1957. Karklins, R., Ethnic Relations in the USSR: the Perspective from Below, Boston, MA Allen & Unwin, 1986. Kolarz, W., Russia and her Colonies, Londra, Geo. Philip, 1952. Kolarz, W., Religion in the Soviet Union, London: Macmillan & New York NY: St. Martins, 1961. Kolarz, W., Communism and Colonialism, Londra, Macmillan, 1964. Maclean, F., Eastern Approaches, Londra, Cape, 1946. Reissued, Londra Penguin, 1991. Monteil, V., Essai sur lIslam en URSS, Paris, Geutner, 1953. Myer, W., Islam and Colonialism: Western Perspectives on Soviet Asia, Richmond, Surrey, Curzon Press, 2002. Nadel, G. & Curtis, P., (der.), Imperialism and Colonialism, London & New York, NY Macmillan, 1963. Nove, A. & Newth, J., The Soviet Middle East: a Model for Development?, Londra, G. Allen & Unwin, 1967. Pipes, R., The Soviet Impact on Central Asia Problems of Communism 6, Cilt II: 17-28, 1957. Plamenetz, J., On Alien Rule and Self-Government, Londra, Longman, 1960. Rywkin, M., Russia in Central Asia, New York, NY Collier, 1963. Rywkin, M., Moscows Muslim Challenge: Soviet Central Asia, Armont, NY: M. E. Sharpe, 1982. Seton-Watson, H., (a) Nationalism and Communism: Essays 1946-1963, Londra, Methuen, 1964. Seton-Watson, H., (b) Moscows Imperialism, Problems of Communism 13, I: 16-19, 1964. Stahl, K., British and Soviet Colonial Systems, Londra, Faber & Faber, 1951.

1576

Wheeler, G., Cultural Developments in Soviet Central Asia, Journal of the Royal Central Asian Society, (41), III: 179-189, 1954. Wheeler, G., Race Relations in Soviet Muslim Asia Journal of the Royal Central Asian Society, (47), II: 93-105, 1960. Wheeler, G., History of Soviet Central Asia, London: Bodley Head, 1964. Wheeler, G., The Muslims of Central Asia Problems of Communism 16, V: 72-81, 1967. Wheeler, G., National and Religious Consciousness in Soviet Islam, iinde, Hayward, M. & Fletcher, W., (der.), Religion and the Soviet State: a Dilemma of Power, London: Pall Mall, 1969.

1577

DOKSANBENC BLM
Trk Dnyas'nn Genel Deerlendirmesi A. Avrasya Stratejileri Orta Asya'nn Jeopolitik Konumu ve Oluturulmak stenen Blgesel Gvenlik Sistemi / Do. Dr. Nazokat A. Kasymova [s.909-916]
Dnya Ekonomi ve Diplomasi niversitesi Uluslararas Ekonomik ler Blm / zbekistan Bugn hzla yeni bir dnya dzeni olumakta. Peki bu nasl bir dzen? Tek kutuplu mu yoksa ok kutuplu mu, btn uluslarn ve devletlerin bar ierisinde birarada yaad ve kresel ibirlii yapt bir dnya dzeni mi, yoksa bir Medeniyetler atmasm? Bugn hem Orta Asya lkeleri hem de dnyann genelinde uygulanmakta olan modern politik yntemler gerek dinamizm, gerekse i elikiler asndan farkllklar gstermektedir. Bir yanda Bamsz Devletler Topluluu (BDT) lkelerinde merkeziyetilikten uzaklama ynelimi mevcutken, dier yanda her geen gn artan bir entegrasyon gereksinimi olumaktadr. Orta Asya sadece corafi bir kavram olarak nitelendirilemez. Bu blge ierisinde yer alan lkeler bar, gvenlik, ekonomi ve ekoloji konularnda yaanan sorunlara zm getirme noktasnda birbirlerinden bamsz hareket edemezler. Her lke kendi jeopolitik strateji ve amalarn, kendi ulusal politikasn ortaya koymaya almaktadr. Ayn zamanda, Orta Asyann gvenlii, Orta ve Yakn Dou, Gney Asya ve Bamsz Devletler Topluluu gibi dnyann farkl blgelerinde yaanan bar ve istikrar sorunlarndan da ayr tutulamaz.1 Farkllklarn Birlii terimi de, varolduklar sre boyunca Orta Asya devletlerinin yaad benzer ve ayn zamanda birbirinden ayr jeopolitik ve ekonomik deiimlere atfta bulunmaktadr. Bunlar; - Bu lkelerin ortak Sovyet sonras, totalitarizm sonras, koloni sonras tarihleri ve bugn farkl politik ve ekonomik sistemlere geilerini, - Serbest pazar ve sosyalist ekonomi, daha gl bir hukuk sistemi ve demokratik toplum oluturma aamasnda yaanan ortak sorunlar iermektedir. Ama bu devletler ne kadar farkl deneyimler yaam olurlarsa olsunlar kendileri iin nemli konular sz konusu olduu zaman birbirleri ile ibirliine girmekten kanmamaktadrlar. - Farkl tarih ve deneyimlerine ramen bu lkelerin tarih boyunca sahip olduklar manevi, kltrel ve etnik birliktelik, daha ileri blgesel ibirlii ihtimalini kuvvetlendirmekte ve daha gl bir blgesel gvenlik yaratmaktadr.

1578

- Afganistan ve Tacikistanda yaanan askeri atmalar ulusal ve blgesel snrlarn savunmas konusunda ortak bir fikir olumasn salamtr.2 Karlkl anlay, sabr ve etkileim ile Orta Asya devletleri blgesel problemlerin zm konusundaki abalarn glendirmeye devam edebilirler. Orta Asyada ekonomik ve politik istikrarn salanmas Amerika ve Avrupa gibi Rusyann da karlar asndan yakndan ilgilendii bir konudur. 21. Yzyln Banda Orta Asyann Jeopolitik Konumu Orta Asya lkeleri yzyllar boyunca, 130 yldan fazla sren ve kolonileme a olarak adlandrlabilecek Byk Oyunun nesneleri konumunda idiler. 1860lardan itibaren Rusya ve ngiltere, Orta Asyada kendi etki alanlarn yaratabilmek amac ile byk bir mcadeleye giritiler. Blgenin kaderini de Byk Oyun ad verilen bu mcadele tayin etmitir. Bu blge Trkistan ad altnda Rus mparatorluu tarafndan ele geirildikten sonra olduka byk bir gce sahip olan askeri bakana balanmtr. 1917 ylnda Rus arlnn dmesi sonucunda Orta Asya devletleri arasnda bir ulusal bamszlk umudu ortaya kmsa da bu umut ksa bir srede yok olmutur. Akabinde, 1924-25 yllar arasnda Sovyetler, tarihsel, dinsel ve kltrel kkenleri ortak olan ve bunu kendisinden ayrlmak iin hakl bir gereke olarak sunabilecek durumda bulunan Orta Asya devletlerinden duyduu endie sebebi ile blgeyi be ayr cumhuriyete bld. Orta Asyann be devlete blnmesi, ortak kkten geliyor olmalarna ramen, Orta Asya devletleri arasnda giderek artan bir kriz ve gvensizlie yol at sylenebilir.3 Orta Asya bugn dnya zerinde Bat ve Dounun karlarnn att ender corafyalardan biridir. Daha da nemlisi blge, Trkiye, Pakistan, ran gibi slam dnyasnn nde gelen gl lkelerinin gznde sahip olduu jeopolitik nemi tamaya devam etmektedir.4 Bugn 21. yzyln balarnda Orta Asya lkeleri benzer bir oyuna bu kez yabanc rejimlerin kuklas olmak istemeyen aktif katlmclar olarak tekrar dahil olmulardr. Blge snrlar ierisinde tekrar varolan bu Byk Oyun aslnda artan d etkiler araclyla Orta Asyann oluan potansiyel dnmnn bir habercisi durumundadr. Peki, bylesine artan d etkilere kar ne yaplmallar? G dengeleri oluturma amacna ynelik olarak stratejik ortaklk oluturmak, bamsz devletlerin bamszlklarn koruma yolunda atlacak ok nemli bir admdr. Ne yazk ki Orta Asya devletleri arasnda halihazrda kolektif bir savunma sistemi bulunmamaktadr. Dalan eski Sovyetler Birliinin Orta Asyann bugnk jeopolitik konumu zerindeki etkisi de rahatlkla gzlemlenebilir. Orta Asya lkelerinin sahip olduklar ortak politik, ekonomik ve sosyal dnm eylem-kar eylem, anlamazlk-ibirlii metodu ile yrtlmektedir. Yeni bir g dengesi oluturulduunda varolan ibirlii yeni artlar ve kurallar altnda gelitirilecektir. Yeni bir g dengesi taraflar arasnda gelecekte oluabilecek olas atma yaratmakla birlikte, varolan ideolojik farkllklarn daha soukkanl ilikilere dnmesinde nemli bir rol oynayacaktr. Peki Orta Asyada

1579

gerekleebilecek olas bir atmaya kimler katlabilir? Rusya, ABD, Bat Avrupa, fundamentalist slam lkeleri ya da in? ki liderin, yeni Avrasyann lideri olan Rusya ve dnyann lideri olan ABDnin, Orta Asyann mevcut ve ngrlebilir jeopolitik problemlerine dnk kendilerine ait farkl planlar vardr. Rusya, halen blgenin byk gcdr ve bu gcn devam ettirebilecek potansiyele de sahiptir. Bunun son rneklerinden biri de uzun sreli Tacikistan mdahalesidir ki Rusya bu mdahalede Bamsz Devletler Topluluunun desteini alm ve Tacikistana 30,000 asker yerletirmitir. Rusyann 1996dan nce olduka zayf grlen, Orta Asyada nisbi bir bar ortam oluturma abalar, hem biraz esneklik sinyalleri hem de blgedeki lkelerin ulusal karlarn da dikkate alma arzusu gstermeye balad. Dier taraftan Orta Asya devletleri Rusyann d politik amalarna kar kendi pozisyonlarn netletirme abas ierisindedirler. Rusya ile Orta Asya devletleri arasnda her lke ile ayr iliki kurulmu olmakla birlikte Kazakistan ve zbekistann Rusyann gznde her zaman ayrcalkl bir yere sahip olduunu belirtmekte de yarar vardr. Rusyann karlar ve bu karlar gerekletirme amacna ynelik olarak kulland yntemler Sovyetler Birliinin dalmasn takip eden yllar ierisinde birok kez gzden geirilmi ve deiiklie uramtr. Rusya ve Orta Asya lkeleri arasndaki ilikide varolan talepler ve Orta Asya devletlerinin istenmeyen Rus d politikasna kar oluturduu cevaplar u maddelerle zetlenebilir; - Rusya Orta Asyay bir stratejik kar kua olarak grrken, bu blge snrlar ierisinde yer alan devletler, Rusyann savunma, ekonomik ve d politikasnn kendi ulusal karlarn gz nnde bulundurmasn ve ayn zamanda bamszlklarnn kabul edilmesini talep etmektedirler. - Rusya Orta Asyay hem rnlerini satabilecei byyen bir pazar hem de bir hammadde kayna olarak grmektedir. Blge snrlar ierisinde yer alan devletler ise Rus ithalat ve ihracat pazarlarnda kendi retimlerinin fiyatlandrlmas sz konusu olduunda eit-ekonomik ortak olma eilimi tamaktadrlar. - Orta Asya devletleri halklar, kltrleri ve gelenekleri ile daha uyumlu, daha iyi ekonomik, sosyal ve politik gelimeleri salayabilmek iin nasl bir model oluturmalar gerektiinin zerinde durmaktadrlar. Bu modeller, mekanizmalar, yazl ve ahlaki normlar birok kez Rusya tarafndan belirlenenlerle uyum gstermemektedir. - Orta Asya devletleri (durumu henz netlik kazanmayan Tacikistan dnda) Rusya ile karlkl kar ve iilerine karmazlk ilkesi temelinde stratejik ortaklk kurma abasndadrlar. Rusya ise halen blge zerindeki ulusal karlarn netletirmeye almaktadr.5

1580

Orta Asya devletleri jeopolitik ve ekonomik konumlar, savunma yaplar, gelien iletiim ve bilgi alar nedeniyle halen Rusyaya bamldr ve uluslararas ilikilerde bir denge oluturmaya almaktadrlar. Blge snrlar ierisinde yer alan devletler arasnda varolan bir g dengesi aray, Orta Asyann eski imparatorluk merkezinin geleneksel etkisini deneme-yanlma yntemi kullanarak devam ettirmektedir. D jeopolitik gler u etmenler sebebiyle blgeyle ilgilidir; - Blgenin hayati jeopolitik pozisyonu, - Tm dnyaca nemi kabul edilen enerji kaynaklar (petrol ve gaz), - Rusya iin blgenin jeostratejik ncelii. Bu etmenlerin hepsi birden hem devletler hem de blgenin geneli iin jeostratejik bir ncelik oluturmakta ve gerek Rusya gerek dier jeopolitik glerin blge gvenlii ve yerel istikrarnn glendirilmesi zerindeki etkilerine baml olmaktadr. Amerika Birleik Devletleri Orta Asya devletlerinin bamszlklarn kazandklar dnemi takip eden sre ierisinde Amerikann bu blge zerinde dorudan ulusal karlara sahip olmad fikri vard. Bugn ise bu dnce yerini Amerikann bu devletler ile ekonomik balarn gelitirmesi, gl diplomatik ve askeri ilikiler kurmas gerektii fikrine brakmtr. Amerika u anda blgede sahip olduu prestijin keyfini srmektedir. Diplomatik abalar gz nne alrsak Amerikann ilerideki ekonomik gelime ve yabanc yatrma nayak olma ans hayli yksek grnmektedir. Amerikann bir baka kar noktas ise istikrarsz Orta Dounun rezervlerinden sonra dnyann ikinci en byk petrol ve gaz rezervlerinin bulunduu ve blge snrlar ierisinde yer alan Hazar Denizidir. Amerikann Hazar Denizinde bulunan petrol ve gaz rezervleri zerindeki karlar onun Avrasya zerinde sahip olduu dier karlar ile balantldr. rnein Amerikan politikasn oluturanlar son zamanlarda tekrar oluabilecek bir Rus mparatorluuna, Rusyann blge snrlar ierisindeki petrol ve gaz rezervlerine girerek boru hatlar zerinde tartmasz bir kontrole sahip olacana bunun da Amerikann serbest giriini snrlandracana dair byk endieler tamaktadrlar. Daha da tesinde radikal slam, devlet ve rejimler, Orta Asyay kendi stratejik etki alanlarna dahil edebilir; in de byle bir teebbste bulunabilir. Btn bu etmenler Amerikann Orta Asya devletlerine ekonomik refaha ulama yolunda verdii destein en nemli sebepleridir. Ekonomik gelime bu lkelerin bamszlklarn srdrmelerinin

1581

garantisi olacak, radikal slamc etkileri devre d brakacak ve Amerikan rn ve hizmetleri iin kazanl bir pazar olumasn salayacaktr. Geni apl bir ekonomik gelime oluturulamaz ise bu devletler, politik istikrarszla her zaman debilirler. Bu devletlerde politikay belirleyen zmre Amerikay sadece ekonomik baars asndan deil; ayn zamanda dier devletlerle yaad ideolojik rekabete ramen sahip olduu nderlik noktasnda da rnek almaktadrlar. Bugn Amerika Avrasyada her zaman sahip olduundan daha geni hareket serbestisine sahiptir. Ve tarihte ilk kez Amerika ve mttefikleri Avrasya topraklarna ve ekonomi kaynaklarna girme noktasnda bu kadar geni bir serbestiye sahiptirler. Meclis ve yrtme, blgeyi ilgilendiren enerji, ticaret, jeopolitika ve gvenlii entegre edebilecek, detayl bir pek Yolu stratejisi yaratmlardr. Amerika bugn blgede pazarlarn gelitirilmesi, sanayi ve tarm alanlarnda zelletirmenin salanmas, hukuk dzeninin oluturulmas ve ilerlik kazandrlmas, eitimde yardmlama ve sivil toplumun glendirilmesi konular zerinde younlamaktadr. Yaratm olduklar pek Yolu stratejisi diplomatik ibirliinin yansra bu devletlere salanacak askeri ve politik destei de iermektedir. Amerikann blge zerinde nemli ekonomik ve stratejik karlar bulunmaktadr. Bir aratrmacnn ncelikli aratrlmas gereken konu olarak Orta Asya devletlerinin, Rusyann ve Amerikann blge zerindeki ulusal karlarn dengeleyebilecek hangi ciddi yollarn varolduunu bulmaktr? Orta Asya tarihsel, kltrel ve dinsel adan bir ok katmandan meydana gelmi bir mozaiktir.6 Devletler tek tek incelenmeli ve gerek komular gerekse blgesel gler ile kurduklar ilikiler ele alnmaldr. Blge snrlar ierisinde yer alan devletlerin bireysel durumlarnn incelenmesi, blgeye eski Sovyetler Birliinin bir paras ya da Mslman dnyasnn bir paras gzyle baklmasndan daha yararl sonular douracaktr. Orta Asya, devrim niteliinde bir ekonomik, politik ve kltrel deiimin iindedir. Blgenin insanlar gemite Sovyet rejiminin ve corafyann kendilerini dnda brakt kresel ekonominin ve modernizasyonun bir paras olmak istemektedirler. Ama bu isteklerinin nnde muhtemel iki byk engel vardr ki bunlar da km ekonomileri ve militan slamiyettir. Gerek blge snrlar ierisinde yer alan devletlerin hkmetleri, gerekse dnya gleri asndan atlmas gereken en nemli adm sonradan iddetli anlamazlklar dourabilecek rekabeti ortadan kaldrarak ibirlii ierisinde yaratlan pek Yolu stratejisine ilerlik kazandrmak ve blgesel zenginliklere gerek yerel, gerek yabanc taraflarn ulaabilmesini mmkn klmaktr. Eer ekonomik ve politik reformlar baaryla gerekletirilemez ise, baka bir deyile ite ve snrlarda yksek tansiyonlu anlamazlklar yaanrsa, blge bir terrizm yuvas, radikal dinsel ve politik dncelerin yata, ksacas bir sava alan haline gelebilir. Dnyann liderleri olarak bahsettiimiz devletlerin radikal slama kar Orta Asyada oluturulmaya allan istikrara destek vermeleri gerekmektedir. Gelimi lkelerin katlmyla

1582

oluturulacak tarafl ve/veya ok tarafl ekonomik projeler, karlkl kar ibirliinin salanmasnda gvenilir bir garantr olacaktr. Sonuta, Rusya ve Amerikann stratejik ortak gelitirmeleri aslnda bir tezat oluturmaz. Bu stratejik yaklamla Rusya-Amerika-Orta Asya ortaklnn tm taraflar birbirlerini tamamlayarak ve tevik ederek bugn blge zerindeki ulusal karlarn gerekletirebilirler. Belki de sorulmas gerekenler arasnda en nemlisi Rusyann kendini tanmlama sreci ierisinde Orta Asyada durumun ne olmas gerektiidir? En az bunun kadar nemli bir dier soru ise Amerikann kendi i problemlerine dnerek tekrar o eski izolasyon politikasn benimsemesi durumunda blgede ne olacadr? imdi de biraz blgedeki dier nemli jeopolitik komu ve devletlerden bahsedelim. ran; Mslman Orta Asya devletlerini, ideolojisini yayabilecei ve rnlerini satabilecei bir pazar, bir potansiyel etki alan olarak grmektedir. ran kendi topraklarndan geerek krfeze ulatrlan enerji ihracndan kr etme dncesindedir. Buradan kazanlan para ile Orta Asyada Sovyet zamannda izin verilmeyen cami ve dini eitim merkezleri inasna arlk vermilerdir. Ama ran sadece iilie kucak amtr. Ayn zamanda blgede ran kaynakl terrizme dair ok az kantlar mevcuttur. Blge snrlar ierisinde yer alan devletlerin sekler hkmetleri potansiyel bir ar dinci patlamann endiesini tamakta bu sebeple de rann hareketlerini dikkatle izlemektedir. in, ierisinde Hong Kongu barndrmas, Tayvana meydan okumas ve Pasifik Okyanusuna odaklanmas sebebi ile blgeyi stratejik olarak geri plana itmitir. in, blgede bir statko oluturmak ve huzursuz Uygur Trklerini (Kuzeybat inde yaayan) kontrol altnda tutmak ile ilgilenmektedir. Bunlar gerekletirebilmek iin in, Orta Asyadaki komularyla iyi ilikiler kurmaktadr. 1996 ylnda angayda in, Rusya, Kazakistan ve Krgzistan liderleri tarafndan imzalanm olan ve askeri destek ve devlet snrlar zerine yaplan antlama bugnk Asya gvenlik sisteminin nemli bir esidir. 1997de in tekrar ayn lkelerle asker azaltma antlamas imzalamtr. Bu arada in, Bat Kazakistandan balayarak Sincan blgesine kadar uzanan dnyann en uzun boru hattn ina etme planlar yapmaktadr. Ama in blge zerinde jeostratejik dengeleyici misyonunu stlenmenin kendisine bir kar salayacan dnmemektedir. Pakistan; Orta Asyann enerji kaynaklarna gei hakk elde etmeye almaktadr. Arkasna ald ve radikal slamc bir hareket olan Taliban destei ile Pakistan, Afganistan ele geirmek istemektedir. Afganistan; Kendisine miras kalan istikrarszlk ve sava tarih ile btn geliim planlarnn nnde zor bir blge olarak durmaya devam etmektedir. D glerin blge zerinde ideolojik, jeostratejik ve ekonomik etki iin savat gz nnde bulundurulursa ortada bir eliki olduu gzlenebilir.

1583

Orta Asya lkeleri iin eliki kendi kendilerine yetebilmeleri iin acil olarak ihtiya duyduklar ekonomik ve politik zmler ile yapsal dnm tamamiyle salamaya olanak verecek uzun sreli ve zorlu aamalar arasnda kalmaktr. Burada hem eskiyi koruma hem de oluacak yeni jeopolitik bamlln ulusal karlar ile uyum gstermemesi riskleri mevcuttur. Sorun: Orta Asyada stratejik ve ncelikli ortaklklarn kombinasyonu nasl olabilir? mparatorluun eski merkezi asndan elikiler ise bugnk stratejik olaslklar ile hem Orta Asyada hem de kresel boyutta sahip olunan stratejik karlar yrtebilecek finansal kaynaklarn yetersizliinden olumaktadr. Rusyann ierisinde Orta Asyaya ynelik politikann ne olmas gerektii konusunda yerel bir sava hkm srmektedir. Sorun: Rusyann blge zerindeki stratejisini ne etkileyecektir; i dnyas, askeriye, endstri, brokrasi? Ortak devletler iin elikiler Orta Asyann jeostratejik konumunu kullanma olasl ile sahip olmak istedikleri finansal kaynaklar arasnda olumaktadr. Sonu olarak, yeni jeostratejik hedefleri hem blge genelinde hem de tek tek devletler temelinde oluturmaya devam ediyor. Sorun: Ortak lkeler ile Orta Asya lkelerinin karlar arasndaki iliki nedir? elikiler sisteminin ortak jeopolitik koullar. Orta Asya lkelerinden hibirisinin bu sorunlara getirdii bir zm yoktur. Sorun: Blge snrlar ierisinde yer alan devletlerin 21. yzyl dnya topluluuna girebilmek iin setikleri jeostratejik ve blgesel hedefler nelerdir? te zlmesi gereken sorunlar grubu budur. Blge snrlar ierisinde yer alan devletlerin d taleplere verdikleri cevaplar bamszl tevik edecek ve bu da onlar ulusal birlik ve hkmetler aras ekonomik entegrasyona ulatracaktr. Orta Asya devletleri uzun vadeli ekonomik ve politik istikrar istedikleri iin kendi sistemlerini Bat modeli demokrasi ve kapitalizme dntrmek iin mcadele vermektedirler. Dier yandan da halklar, gelenekleri ve kltrleri ile uyum salayacak ekonomik, politik ve sosyal gelime hedefleri aramaktadrlar. Orta Asya devletleri iin gelecekteki gvenlik hedefleri birbirlerinin daha derin bir entegrasyona gidip gitmeme konusundaki kararlarna bal olmakla birlikte btn bu devletler ortak gvenlik hedeflerini kendi ulusal karlarnn bile nne koymulardr. Ayn zamanda Amerika, Avrupa ve Rusya gibi lider konumda olan glerin Orta Asyada bir gvenlik ittifak oluturulmasna katkda bulunmalar da blge devletleri tarafndan arzu edilen bir dier noktadr. Bu ittifak; - Blgeyi byyen radikal slam ve onunla balantl terre kar koruyacak,

1584

- Petrol boru hatlarnn dman topraklarda ina edilmesini engelleyecek, - Uyuturucu ve silah trafiini durduracak. Tarih boyunca grlmtr ki; bir blgede istikrar ve barn salanabilmesi iin blgesel ittifaklarn kurulmas gerekmektedir. Bir lke kendi gvenliine yaplan saldrlar karsnda ittifak yardm almaz ve tek bana kalrsa baarsz olacaktr. Orta Asya devletleri arasnda blgesel gvenlik zerinde younlaan grmeler ve bilgi alverileri yakn bir gelecekte Orta Asya genelinde bir gvenlik sisteminin oluacann sinyallerini vermektedir. Devaml artan bu grmeler devletlere, gvenliklerine ynelik saldrlarda kendi ulusal gvenlik sistemlerinin ne kadar yetersiz kaldn, blgesel bir gvenlik sistemi yaratabilmek iin birbirleri ile daha sk ve daha geni ibirliine girmeleri gerektiini kantlamtr. Snrlar tesi Gvenlik Tehditleri: Afganistan ve Tacikistan Etnik tansiyon, atma ve politik istikrarszlklarn savalara neden olmas yannda, ykselen terrizmin, uyuturucu trafiinin, yasad silah ticaretinin, insan haklar ihlallerinin ve dier snrlar tesi gvenlik tehditlerinin balca sebepleri arasnda saylmaktadr.7 Orta Asyann en byk atma problemleri Afganistan ve Tacikistandr. Orta Asyaya kktenci grup ve fikirlerin girmesinden duyulan byk bir endie vardr. Dini fanatizmin en karanlk yan kendisini geleneksel slam deerlerine dn kisvesi altnda saklayabilmesidir. Byle bir yarg Mslman toplumunu kktenci ve kktenci olmayanlar diye iki gruba ayrmaktadr. Kktenciler slamn politizasyonundan sorumlu olanlardr. slamn gerek deerlerini savunmak ad altnda dzenledikleri terrist saldrlar iin dier radikal slami gruplardan finansal destek alrlar. Her trl dini fanatizm Orta Asya gvenlii iin bir tehdit konusudur. Orta Asya devletleri kktenciler tarafndan desteklenen terrist saldrlarn bilincinde olarak politize edilmi radikal slam dikkatle takip etmektedirler. Krgzistan, Kazakistan ve zbekistan, Tacikistandaki bar srecine yardm konusunda uluslar aras gvenceler temelinde bir protokol imzalamlardr. Bu yerel sava, ayn zamanda 500,000 mltecinin Orta Asya ve etrafna dalmasna da sebep olmutur. Orta Asya devletleri, gerek kendi blgelerinde gerekse blgeleri dnda, radikal slamc saldrlar (Afganistandan kaynaklanan) bata olmak zere birok konuda birlikte hareket etmeye balamlardr.8 Orta Asyada Blgesel Bir Gvenlik Sistemi Oluumu 1995 ylnda Kazakistan ve Krgzistann yesi olduu Birlemi Milletler destekli Orta Asya bar gc Centrazbata zbekistann da katlm ile blgesel askeri ittifak olumaya balad. Bu lkeler ayn zamanda NATO tarafndan oluturulan Bar in Ortaklk Programna da katldlar. Bu devletler o tarihten itibaren Orta Asya blgesi dahil olmak zere aralarnda birlii Osprey 96 ve birlii Osprey 98in (Amerika topraklarnda) de bulunduu birok askeri tatbikata katlm gstermilerdir.

1585

Orta Asyada blgesel gvenlii salama yolunda atlan en nemli admlardan biri 1997 ylnda blgenin nkleer silahlardan arndrlm blge olarak ilan edilmi olmasdr. Orta Asyada nkleer silahlardan arndrlm byle bir blgenin yaratlm olmas, yeni nkleer gler Hindistan ve Pakistann da katlmyla birlikte blgenin neredeyse tamamen nkleer gler ile evrili olduu dnldnde, Orta Dou ve Gney Asya gibi dnyann deiik blgelerinde de buna benzer almalar desteklemesi asndan da ok nemlidir. Bunun yannda Asyada yeni yeni oluan gvenlik tehditleri arasnda nkleer atklarn emniyetsiz bir ekilde atlmas ve says artan nkleer silahlar bulunmaktadr. Bylece, baz serseri devletler, Sovyet askeri sanayi rnlerinin hurdaya km baz paralarn elde etmeye alabilirler. hracat kontrol mekanizmalar zayftr ve bu lkeler; hereyi herhangi bir mteriye satma konusunda byk bir ekonomik bask altndadrlar. 21. Yzylda Orta Asya Gvenlii Orta Asyadaki gvenlik ve bar koullar drt ayr jeopolitik aamada olumaktadr: - Ulusal, - Blgesel, blge snrlar ierisinde yer alan btn devletlerin istikrarl ekonomik ve politik geliimleri, - Alt blge, Orta Asya devletlerinin komu lkelerle barl ilikileri, - Kresel, bilim ve teknolojide yaanan son gelimelerin bilgisi dorultusunda oluan ok kutuplu dnya. Blge gvenlii, kresel ekonomik ilikiler ierisinde ve uluslar aras yaplarla etkileim iinde olmak isteyen blge devletlerinin hedefe ynelik almalar sonucunda olumu olmakla birlikte ktalar aras gvenlik sistemlerinin oluturulmasna da byk katk salayacaktr. Orta Asya devletleri bugn gvenlik hedeflerine ulaabilmek iin dier devletlerle ibirlii yapmak durumunda olduklarnn bilincindeler. ki tarafl stratejik ortaklklarn yan sra Orta Asya lkeleri artk ok tarafl stratejik ortaklklar kurabilmenin yollarn aryor. Bununla beraber Orta Asya lkelerinin ortak gvenlik hedeflerini paylaan birok stratejik ortaa ihtiyac vardr. Orta Asya devletlerinin politik adan bamszln, ekonomik adan da kendine yeterliliini kabul eden bu lkeler blgenin stratejik ortaklar olarak kabul edilmektedirler. Ayn zamanda salt bu lkeler stratejik ortaklar olduklar iin her zaman ve her koulda ortak ulusal karlara sahip olma zorunluluundan da kurtuluyorlar. Stratejik ortaklk belirli bir konu iin tek bir ortak hedefe ynelik olarak oluturulabilir. Bu ortaklklar zellikle ekonomik ve politik deiim srecinde bulunan Orta Asya devletleri iin byk nem tamaktadr. 21. yzylda Orta Asyann mterek gvenlik hedefleri unlar iermektedir;

1586

- Engelleyici glere ramen kararllkla blgede bar ve istikrarn oluturulmas, - Politik ve ekonomik istikrarn olumasna katkda bulunacak istikrarl ekonomik ilikilerin oluturulmas, - sel etnik atmalar, terrizm, uyuturucu trafii, zorunlu g ve yasad silah ticareti ile savalmas. Bu hedeflere baar ile ulaabilmek iin ortaklklara ynelik kurumsal mekanizmalarn oluturulmas gerekmektedir. (Gl bir yasal ereve gibi) Ama oluturulacak bir yasal ereve, blgede gelecekte varolacak ortaklklar iin bir ilk admdr sadece. Orta Asyada gl bir blgesel gvenlik sistemi kurabilmek ve uluslararas alanda sayg duyulan nkleer glerden arndrlm blge yaratabilmek iin Orta Asya devletlerinin birbirleri ile ibirliine devam etmeleri ve ortak gvenlik sorunlarn kendi ulusal savunma hedeflerinin nne koymalar gerekmektedir. Daha nce de belirtildii gibi blge snrlar ierisinde yer alan her devletin kendi ulusal gvenlik karlar bulunmakta ama bu dar boyutlu ulusal karlar hi bir zaman ortak gvenlik hedefleri ile ikame edilmemeli. Blgede istikrar ve ulusal kendine yeterlilii, ekonomik entegrasyonu ve blgesel gvenlii oluturmak amacyla hazrlanan stratejilerin baarya ulaabilmesi iin blge snrlar ierisinde yer alan her devletin kendi zel koullarn da gz nnde bulundurmas gerekmektedir. Tm Orta Asya devletleri hem kendi blgesel ve ulusal politikalar erevesinde hem de uluslararas organizasyonlar mekanizmas ierisinde varolan tm olaslklar kullanmak durumundadrlar. Orta Asyada istikrar sorunu sadece askeri ittifaklara dayal olarak zmlenebilecek bir konu deildir. u etmenler de sorunun zmnde nemli rol oynamaktadr. - Afganistan ve Tacikistandaki sorunun zmlenmesi. - Amerika, Bat Avrupa, Japonya ve baz komu lkelerin blge zerindeki stratejik karlar. - Blge snrlar ierisinde yer alan devletlerin kendi kendine yeterliliklerinin kuvvetlendirilmesi, entegrasyon ve gvenlik konularndaki almalarnn koordinasyonunun salanmas. - Blge snrlar ierisinde yer alan devletler arasndaki ekonomik ve demokratik reformlarn, barn, sosyal istikrarn ve uluslar aras antlamalarn etkileri. Orta Asya devletlerinin ortak karlar peine derek gvensizlii yok ettikleri takdirde ekonomik gelimenin yansra demokratik reformlarda da baarya kavuabilecekleri ve blgeyi atmalardan arndrlm bir saha haline getirebilecekleri bugn daha net olarak grlebilecek bir manzaradr. 1 Karimov ., Uzbekistan na Proge XXI veka: Ugrozi Bezopasnosti, Usloviya i Garantii

Progressa, Takent: Uzbekistan 1997.

1587

Tolipov F., Sravnitelny Analiz ntegratsii v SNG i Tsentralnoy Azii, Tsentralnaya Aziya i

Kavkaz, 1999, No. 5-6, s. 143-145. 3 Ata-Mirzaev O., Gentke V., Murtazaeva R., Uzbekistan Mnognatsionalniy: storiko

Demogratieskiy Aspekt, T. Abu Ali bn Sino, 1998. 4 Karimov ., Uzbekistan na Proge XXI veka: Ugrozi Bezopasnosti, Usloviya i Garantii

Progressa, Takent 1997. 5 Vasilyev A. M., Rossiya i Tsentralnaya Aziya, Postsovetskaya Tsentralnaya Aziya, Poteri

i Obreteniya, M.: Vostonaya Literatura RAN, 1998, s. 5-35. 6 Panarin S., Politieskoe Razvitie Gosudarstv Tsentralnoy Azii v Svete Geografii i storii

Regiona, Vestnik Evrazii, 2000. No. 1, s. 90-133. 7 Jumaev R., Ubaydullaev U., Khujanov B., Confliktologiya Assoslary, Takent 2000; Zatulin

K., Grozin A., Khlyupin V., Natsionalnaya Bezopasnot Kazakistana, Problem i Perspektivi, Moskova, nstitut stran SNG, 1998; Pyadukhov G., Tsentralnaya Aziya: Politieskiy Vektor ntegratsionkh Protsessov, Aziya i Kultura Mira, Bikek 1998, no (4), s. 10-18. 8 Postanovlenie Oliy Maclisa RUz. O ratifikatsii Dogovora mejdu Respublikoy Kazakistan,

Krgzskoy Respublikoy, Respublikoy Tadjikistan i Respublikoy zbekistan o sovmestnkh deystviyakh po borbe s terrorizmom, politieskim i religioznm ekstremizmom, transnatsionalnoy organizovanoy prestupnostyu i inmi ugrozami stabilnosti i bezopasnosti storon, 26 maya 2000 g., Vedomosti Oliy Maclisa Respubliki Uzbekistan, Takent, Upravlenie delami Apparata Prezidenta Respubliki Uzbekistan, 2000, No. 5, s. 148. Postanovlenie Oliy Maclisa RUz. O ratifikatsii Dogovora mejdu Respublikoy Kazakistan, Krgzskoy Respublikoy, Respublikoy Tadjikistan i Republikoy Uzbekistan o sovmestnkh deystviyakh po borbe s terorizmom, politieskim i religioznm ekstemizmom, transnatsionalnoy organizovannoy prestupnostyu i inmi ugrozami stabilnosti i bezopasnosti storon, 26 maya 2000, Vedomosti Oliy Maclisa Respubliki Uzbekistan, Takent, Upravlenie delame Apparata Prizedenta Respubliki Uzbekistan, 2000, No: 5, s. 148. Karimov ., Uzbekistan na Proge XXI veka: Ugrozi Bezopasnosti, Usloviya i Garantii Progressa, Takent 1997. Ata-Mirzaev O., Gentke V., Murtazaeva R., Uzbekistan Mnogonatsionalniy: storiko Demogratieskiy Aspekt, T. Abu Ali bn. Sino, 1998. Babakhocaev M., Respublika Uzbekistan: Oerki Mecnatsionalniy i Meckontesionalny Otnoeniy, Vneneekonomieskiy Svyazey, T. Ta GV, 1996.

1588

Bedrintsev A., Mirzacanov ., Tsentralnaya Aziya: Osnovne Napravleniya Usileniya ntegratsionkh Protsesov, Mirovaya Ekonomika i Mecdunarodne Otnoeniya, 1997, No. 12, s. 129133. Vasilev A. M., Rossiya i Tsentralnaya Aziya, Postsovestkaya sentralnaya Aziya Poteri i Obreteniye, Moskova, Vostonaya Literatura RAN, 1998, s. 5-35. Jumaev R., Davlat va Jamiyat: Democratlashtirish Yulda, T. Share 1998, 142 s. Jumaev R., Ubaydullayev U., Khujanov B., Confliktologiya Assoslary, Takent 2000. Zatulin K., Grozin A., Khlyupin V., Natsionalnaya Bezopasnost Kazakhstana, Problem i Perspektiv, Moskova, nstitut Stran SNG, 1998. Kasimov A., Vaskin I., Osnovnie Napravleniya Vneney Politiki Respubliki Uzbekistan, Takent 1994. Kakharov A., Prioritet Razvitiya: Sotsiologo-politieskie Vopros ntegratsii Gosudarstv Tsentralnoy Azii, Pravda Vostoka, 22 aprelya 1998 s. Panarin S., Politieskoe Razvitie Gosudarstv Tsentralnoy Azii v Svete Geografii i storii Regiona, Vestnik Evrazii, 2000, No. 1, s. 90-133. Pyadukov G., Tsentralnaya Aziya: politieskiy vektor integratsioni Protsessov, Tsentralnaya Aziya i Kultura Mira, Bikek 1998, No (4), s. 10-18. Tolipov F., Sravnitelniy Analiz ntegratsii v SNG i Tsentralnoy Azii, Tsentralnaya Aziya i Kavkaz, 1999, No. 5-6, s. 143-145. Tolipov F., Demokratizm, Natsionalizm i Regionalizm V Stranakh Tsentralnoy Azii, Tsentralnaya Aziya i Kavkaz, 2000 No: 4 s. 7-18. Yemambetov N., Perspektivi Vazvitiya Krgzstana i Tsentralno Aziatskogo Regiona v Prekhodniy Period, Tsentralnoya Aziya i Kultura Mira, 1998, no. (4), s. 18-24. Yudanov Yu. Tsentralnaya Aziya-noviy favorit inostranikh investorov// ................... 2000- No:3 s. 72-80. - US Department of State, Caspian Region Energy Development Report, op. cit., s. 9. - Materials of Halk Suzi newspaper, 2000-2001.

1589

Yeni Kresel Oyun ve Hazar'n Stats / Sinan Oan [s.917-934]


Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi (Asam) / Trkiye Sovyetler Birliinin dalmas dnya zerinde yeni lkelerle beraber yeni mcadele alanlarn da ortaya karmtr. Hazar blgesi, Sovyetler sonras ortaya kan yeni jeopolitik denklemde blgesel ve uluslararas glerin en ok nfuz mcadelesine giritii blgelerin banda gelmektedir. Zira bu blge zengin hidrokarbon kaynaklar ile byk petrol oyununun yeni corafi mekan niteliini almtr. Hazardaki bu byk oyun ierisinde, Bata Rusya olmak zere be kyda devletin yan sra dier uluslararas aktrler; Amerika Birleik Devletleri, Avrupa Birlii, in ve Trkiye de ciddi bir etkiye sahip olmaya almaktadrlar.1 Hazar, Dou-Bat Enerji Koridoru erevesinde ekillenen Bat politikas ile petrol ve doal gaz rezervleri zerindeki 70 yllk hakimiyetini kaybetmek tehlikesiyle karlaan Rusyann, blgedeki etkinlik mcadelesinin en nemli merkezi konumuna gelmitir. Bu yeni jeostratejik mekandaki sorun nitelik itibariyle bir stat ve zengin kaynaklarn paylam tartmalar eklinde yanssa da, aslnda sadece bir stat ve paylam kavgasndan ibaret deildir. Sorunun temelinde yatan ana sebep blgede jeopolitik stnlk urunda yaplan mcadeledir. Hazarn stats ise bu mcadelede sonuca ulamak iin kullanlan nemli aralardan birisi olarak karmza kmaktadr. Zira Hazardaki bir ok yatan gelecei stat sorununun zmyle yakndan ilgilidir. Sovyetler Birliinin dalmasyla beraber Hazar blgesi enerji kaynaklar dnyann en byk nc hidrokarbon rezervi olarak n plana karken, bu blgede bamszlna kavuan yeni cumhuriyetle (Azerbaycan, Kazakistan ve Trkmenistan) beraber Hazar Denizi iki ynl ilikilerden ok ynl bir ilikiler denizine evrilmitir. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin dalmasna kadar Hazar, mevcut askeri g ve petrol sanayisi ile tam anlamyla bir Sovyet denizi niteliindeydi. ran, Hazarn sadece gneyinde kk bir ksmn kontrol eden nemsiz bir ortak durumundayd. Ancak Sovyetlerin k ve blgede rana nispeten daha gsz devletlerin ortaya kmasyla bu lke, blgede yeni jeopolitik kazanmlar elde etmek iin ok zorlu bir mcadeleye balad. ran, bu mcadelesini genelde diplomatik kanallarla srdrse de, 23 Temmuz 2001deki olayda grld zere bazen de askeri basklarla bu byk oyun ierisinde kazanmlar elde etmeye almaktadr. Hazarn kysndaki yeni bamsz aktrler Azerbaycan, Trkmenistan ve Kazakistan mevcut jeopolitik konumlar sebebiyle herhangi bir uluslararas suya k olmayan birer kara devletidirler. Karasal nitelikleri sebebiyle ortaya kan uluslararas tama ve koridor sorunlar, bu lkelerin gndeminde petrol ve doalgaz boru hatlarn n plana karmtr. Dolaysyla Hazara kyda olan lkeler Hazar sorununu milli gvenlik sorunlarnn nemli bir paras olarak alglamaktadrlar. Bu durum ise Hazarn statsn daha da nemli klmaktadr.

1590

Trkiye asndan bakldnda ise bu sorunun birka yn bulunmaktadr. Trkiye bir yandan karde cumhuriyetlerin bekas zerinde nemli neticeler verebilecek stat sorununda bu lkelerin pozisyonlarn savunurken, dier yandan blgedeki enerji projelerindeki itirakleri ve boru hatlar gzergahlar dolaysyla bir enerji havuzu ve gei lkesi olma stnln yakalamaya almaktadr. Hazar Denizinin statsnn zellikle karasularn snrlar ile ilgili yanlar sebebiyle de Hazar-Ege paralellikleri de kurulabilecektir. Yukarda saylan dorudan ve dolayl neticeleri itibariyle de Hazar sorunu sadece kyda lkeler iin deil, Trkiye iin de birincil dereceden nem arz etmektedir. Hazarn Corafyas Avrasya blgesinin en nemli yeni corafi mekan olan Hazar Denizinin hukuki statsn incelerken, stat sorununu dorudan etkileyecek olan corafi zelliklerini de tarif etmek gerekmektedir. Zira, tartlan konu her eyden nce bir corafi mekandr ve bu corafi mekann statsn belirleyecek olan en nemli unsurlarn banda corafi zellikleri gelmektedir. Hazarn corafyasn bilmeden, ona kyda lkelerin jeopolitik argmanlarn anlamak mmkn deildir. Corafya ile beraber burada belki de zikredilmesi gereken ikinci nemli konu da blgenin ksa tarihesidir. Zira, doru yarg ancak tarih ve corafyann ahenk ierisinde alglanmas ile elde edilebilecektir. 1991 ylna kadar Sovyetler Birlii ve ran arasnda blnen Hazar, SSCBnin yklmasndan sonra Dastan (Rusya Federasyonu), Azerbaycan, ran, Trkmenistan ve Kazakistan tarafndan evrelenen yeni bir corafi stat almtr. Hazar, corafya kitaplarnda ve eitli ansiklopedilerde dnyann en byk (tuzlu su) gl olarak tanmlansa da, tarih boyunca hep bir deniz olarak alglanm ve bu ekilde isimlendirilmitir. Gneydou Avrupa ile Asyann birletii blgede, 47.07-36.33 kuzey paralelleri, 45.43-54.20 dou meridyenleri arasnda yerleen Hazar Denizinin toplam sahas 376 bin km2 ve su hacmi ise 76,700 km3tr. Kuzeyden gneye 1.200 km uzunluunda ve batdan douya 320 km geniliindedir. Hazarda ortalama derinlik 184 metredir. Suyun en derin noktas Azerbaycana ait Lenkeran blgesinde 1.200 m ve en s noktas ise kuzeyde Volga (dil) Nehrinin dkld alanda 5 m civarndadr. Hazarn en geni yeri 554 km ve en dar yeri ise 200 kmdir. Hazar sahillerinin toplam uzunluu 7.010 kmdir. Kazakistann 2.340 km, Rusya Federasyonunun 1.930 km, Trkmenistann 1.200 km, Azerbaycann 800 km ve rann 740 km uzunluunda Hazara kys bulunmaktadr.2 Hazar, ierisinde Avrupann en byk rma olan Volga Nehrinin de bulunduu 130dan fazla, eitli leklerdeki akarsular tarafndan beslenmektedir. Volga, Hazara dklen nehir sularnn yzde 82sini karlamaktadr. Geni bir deltayla Hazara dklen Volgann aktt byk miktardaki su, rmakla denizin birletii blgede deniz suyunu iilebilecek kadar tatlandrr. Don ve Volga nehirleri arasndaki balant kanal ile Hazar Karadenize balanmaktadr.

1591

Hazar Denizi derinliine ve su sirklasyonuna gre ksma ayrlarak incelenir. Kuzey ksm toplam yzey alannn yzde 28ini kaplar ve bu alanda ortalama su derinlii 6,2 mdir. Bu kesimde su sirklasyonu saat ynndedir. Orta ksm yzde 36lk bir alan kaplar ve ortalama 176 m su derinliine sahiptir. Gney ksm ise dier yzde 36lk alan kaplar ve ortalama 325 m, maksimum 1000 m su derinliine sahiptir. Bu alanda ve orta alanda su sirklasyonu saat ynnn tersidir.3 Hazar Havzas Enerji Kaynaklarna Ksa Tarihsel Bak Hazar blgesindeki petrol ve doal gaz kaynaklarnn kefi ve blge halk tarafndan kullanmnn tarihesi milattan nceki devirlere rastlasa da denizden petrol ilk defa XVI. yzylda karlmtr.4 zellikle Azerbaycan sahillerinde petroln aktif bir ekilde retilmesi ve dnya piyasalarna srlmesiyle XIX. yzylda Batl petrolclerinin aknna urayan blge 1900l yllarn banda tek bana dnya petrol retiminin yarsn karlamaktayd. Hazar Denizinin Sovyetler Birliinin igaline uramasndan sonra ilk petrol karlmas 1922de Azerbaycan kylarnda Bibi Heybet blgesindeki li krfezinde yapld. Ancak Hazarda asl petrol maceras 7 Kasm 1949da, Azerbaycann neft talar yatann iletime almasyla balad.5 Yeni kefedilen bu yataklarla Hazarda en byk retici konumunda olan Azerbaycan, 1986 ylna kadar SSCBnin denizden kard petroln yzde 60n tek bana karlamtr. Azerbaycan, Hazar blgesinde nemli altyap ve nitelikli petrol mhendislerine sahip olmas sebebiyle bu corafyada birbiri ardnca yeni yataklar kefetmeye balad. Hazarn Azerbaycan sektr ile Trkmenistan sektr arasnda yerleen ve bugn iki lke arasndaki en nemli sorun haline gelen Kepez/Serdar yatan da 1959da Azerbaycan jeologlar kefetmi ancak, ilk petrol retimi 1989da yaplmtr. Bu arada Rusya Federasyonu, Kazakistan ve Trkmenistanda kendi ulusal sektrlerinde petrol ve doal gaz arama almalarna hz vermilerdir. Hazarda kyda lkelerin bamszlklarn kazanmalar ve bunu takiben her kefedilen yeni yatak ile beraber stat ve paylam sorunu kyda lkelerin gndeminde daha ok yer almaya balamtr. Hazarn Stats Sorunu arlk Rusyasna scak denizlere inme idealini kazandran ve bu gaye ile 1723te Baky igal ettiren ar Petronun Kafkasya blgesini igali ile Trkistan ve Kafkasya, Batl bir gcn etkisi altna girerek bu blge defa uluslararas alana tanm oldu.6 Hazar Denizi, 16 ubat 1828 Trkmenay Anlamas ile St. Petersburg ve Tahran (Kaar Devleti) arasnda blnd ve bu blnmeyle Hazar Denizinin hukuki statsne ilk defa bir anlama metninde yer verildi.7 ran ile arlk Rusyasnn Hazarda snrlarnn izildii Trkmenay Antlamas ile rana Hazarda donanma bulundurma yasa getirildi ve Hazar Denizi, arlk Rusyas dndaki lkelerin deniz gcne kapatld. Rusya Federasyonu, Trkmenay Antlamasna gre 1828den itibaren Hazar zerinde tam hakimiyetini srdrmekteydi. Bununla birlikte 1921 ylnda Rusya ierisinde bulunduu siyasi artlar

1592

sebebiyle Hazarda rana kullanm hakk vermiti. rann bu hakkn 1953 ylna kadar pek kullanlmamt ve bu tarihe kadar Hazarda esas insiyatif SSCBde olmutur.8 1920lere kadar arlk Rusyas egemenliinde olan Hazar Denizi konusunda ran ile Rusya arasnda 26 ubat 1921de Dostluk ve birlii Antlamas imzalanarak daha nceki imzalanan tm anlamalar iptal edildi ve her iki lkeye seyrsefer (navigation) serbestisi getirilmitir. Bu yeni anlamayla ran Hazarda kendi bayra altnda seyrsefer hususunda Rusya ile eit haklara sahip olmutur. Bu anlamadan sonra kurulan SSCB 1 Ekim 1927de ranla yeni bir anlama daha imzalam ve Hazar Denizi resmen Sovyet-ran denizi olarak kaydedilmitir.9 SSCB ve ran arasnda blnen Hazar Denizinin bu blnml bylece hukuki bir kimlik kazanmtr. 27 Austos 1935de Sovyetler Birlii ve ran arasnda imzalanm Ticaret, Gemicilik ve Meskunlama Hakknda Anlamann ardndan 25 Mart 1940ta imzalanan Ticaret ve Seyrsefer Anlamas ile Hazar Denizinin uluslararas hukuki statsne biraz daha aklk getirilmitir. 1940 Anlamas, genel olarak 1935 anlamasn tekrar etmenin yansra kyda lkelere (ran ve SSCB), off-shore sularda, 10 deniz millik10 bir alanda (karasularnda) serbest balklk yapma hakk tanmtr.11 Ayrca 1935 ve 40 anlamalarnda Hazarn, SSCB ve rana ait kapal bir Sovyet-ran denizi (enclosed sea) olduu vurgulanm ve Hazarn iki lkenin ortak egemenliinde (joint sovereignty) olduu ve bu durumun hayati nem tad belirtilmitir.12 SSCB ve rann, Hazar sadece iki lkeye ait bir su paras olarak tanmlamalarndaki esas ama Hazar d mdahalelere kapamak olmutur. Hazar Denizine ilikin SSCB ve ran arasnda bir ok anlamann bulunmasna ramen bu anlamalarn hibirinde denizin stats tam olarak belirlenmedii gibi iki lke snrlarna da bir netlik getirilmemitir. Bu durum iki lke ilikilerinde karklklara sebep olmaktayd. Bu sebeple 1935de Stalin, gizli bir emir vererek ileri Komiseri Henri Yagoddan SSCB-ran snrn belirlemesini istedi. Yagod, yapm olduu almalar neticesinde, SSCBnin gneyde ran snrndaki en u noktalar olan Astara (Azerbaycan) ve Hasan Kuli (Trkmenistan) arasnda bir hat ekerek ran ile snrlar oluturuldu.13 Bu blnme ile Azerbaycan-ran snrndaki Astaradan Trkmenistan-ran snrndaki Hasan Kuli blgesinin kuzeyinde kalan Hazarn yzde 88lik ksm, SSCBnin ulusal sektr olarak kabul edildi.14 ran ise gneyde kalan yzde 12 ile yetinmek durumunda kald.15 Tamamyla bir Sovyet denizi grntsnde olan Hazarda Astara-Hasan Kuli hatt Sovyet askerleri tarafndan SSCBnin snrlar olarak korunmutur. phesiz ki, bu karar Sovyetler Birliinin tek tarafl bir kararyd ve rana danlmadan alnmt. ran ise ne Stalin dneminde ne de daha sonra, SSCB karsnda hibir zaman bu snrlara itiraz etme cesaretini kendinde bulamamtr. Ancak SSCBnin dalmas ile kuzeyde ortaya kan yeni ve nisbeten zayf bamsz devletler karsnda ran, Hazardaki snr sorununu yeniden gndeme getirdi.

1593

Sovyetler Birlii, Hazarda izdii bu snrn ardndan, 1949 ylndan itibaren 10 millik snrnn tesindeki kendi ulusal sektr ierisinde rana danma ihtiyac bile hissetmeden petrol arama faaliyetlerine balad. Bu almalar 1949da neticesini verdi ve SSCB, Hazarn Azerbaycan sektrnde Neft talar olarak bilinen byk petrol yataklarn iletime at. ran ise buna cevap olarak 1950de kendi sahillerinde (Enzeli) petrol arama faaliyetlerine balad.16 Ancak ran hibir zaman Hazarn kendisine ayrlan sektrnde, ekonomik anlamda nemli bir almada bulunmad. 1970 ylna gelindiinde SSCB Petrol ve Gaz Bakanl (Minneftgaz SSCB) Hazarda giderek arttrd petrol arama ve iletme faaliyetlerini teknik olarak bir dzene sokmak ve ileri sistemin mantna uygun olarak daha planl yapabilmek iin Hazarn Sovyet sektrn drt Sovyet Cumhuriyeti (Rusya SSC, Azerbaycan SSC, Kazakistan SSC ve Trkmenistan SSC) arasnda blgesel sektrlere bld.17 Ancak zaman ierisinde, Sovyetler Birliinin yklmasyla, Hazarda Rusya dahil drt yeni kyda cumhuriyet ortaya kt. Bu lkeler, bata Rusya Federasyonu olmak zere, tabiatyla kendilerini Sovyetler Birliinin doal mirass olarak grdler. 21 Aralk 1991de (eski) Sovyet cumhuriyetleri Kazakistanda bir araya gelerek Almata Deklerasyonunu imzaladlar ve kendilerini SSCBnin ortak mirass kabul ettiler.18 Bu anlamayla ayn zamanda kyda lkeler ran ile SSCB arasnda imzalanan 25 Mart 1940 tarihli Ticaret ve Gemicilik Anlamasn ve SSCB-ran snrn oluturan Astara-Hasan Kuli hattn da hukuki olarak kabul etmi oldular. Ortak mirasn bir dier sonucu da kyda lkelerin 1970te yaplan i blmlemeyi yava yava kendi ulusal sektrleri olarak tanmaya balamalar idi. Aslnda Gorbaovun 1985de iktidara gelmesi ve da alma politikalar uygulamasyla Hazar blgesinin zengin hidrokarbon kaynaklar daha Sovyetler Birlii dalmadan Batl sermayenin ilgisini ekmeye balad. lk olarak 1989da Kazakistan SSC Devlet Bakannn, SSCB Neftgazpromun bakan Viktor ernomirdini ikna etmesi neticesinde Chevron irketiyle Tengiz yataklarnn kullanm konusunda grmeler balatld.19 Bu grmeler o tarihe kadar bir Sovyet-ran denizi saylan Hazara ilk yabanc sermaye ekme giriimleriydi. Dier yandan 18 Ocak 1991 tarihinde Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu (Babakanlk) ve SSCB Petrol ve Gaz Sanayi Bakanl ortak bir karar alarak Azerbaycan kendi sektrnde karlan petroln sahibi olarak tand. Gnmzde ernomirdin Hatt olarak bilinen bu anlamayla Azerbaycan ayn zamanda Trkmenistan SSC ile snrlarn belirlemi oldu.20 Hazar Denizine kyda olan ve yeni bamszln kazanan cumhuriyetler, hem kazandklar bu bamszlklarn korumak, hem de gerekli reformlar yapabilmek iin ellerindeki nemli aralardan birisi olan petrol ve doal gaz yataklarn Bat sermayesine aabilmek iin ciddi abalara giritiler. Bu lkeler ierisinde en aktif abay gsteren Azerbaycan, uzun sren grmeler ve ieride yaanan karklklardan sonra 20 Eyll 1994de21 literatre asrn anlamas olarak geen Hazar Denizinin Azerbaycan Sektrnde Azeri, rak ve Gneli Petrol Yataklarnn Ortak Kullanm ve

1594

Blm balkl Uluslararas Anlamay22 imzalayarak Batl23 irketlerin bu lkenin enerji sektrne ciddi miktarlarda yatrm yapmalarn salad. Bu giriim Azerbaycan petrol sanayisinde yeni bir a balatrken, Hazarda aslnda 1992den itibaren gndemde olan stat sorununu da yeniden alevlendirdi. Kyda lkelerin her biri bu konuda kendi tezlerini ortaya koyarken ayn zamanda bu tezlerine paralel olarak zengin petrol ve doal gaz kaynaklarnn paylam kavgasn da vermeye baladlar. Balangta stat tartmalarnn blgeye yaplan yatrmlar engelleyebilecei tahminleri yaplmaya balanmt. Ancak beklentilerin aksine bu tartma ve anlamazlklar blgeye ynelik yatrmlar yavalatmamtr. irketler, imzalanan anlamalarn bir tr gvence olduunu dnmlerdir.24 Bugn yaklak 4 trilyon dolar olarak hesaplanan Hazar havzas petrol ve doal gaz rezervleri25 iin dnyann yirmiden fazla lkesi blgede nemli miktarlarda yatrmlar yapmlardr ve yeni kefedilen yataklarla bu yatrm miktar gn getike daha da artmaktadr. Deniz mi, Gl m? Sovyetler Birlii zamannda da zaman zaman gndeme gelen stat sorunu Sovyet hukuk aratrmaclar tarafndan her zaman Sovyet-ran anlamas kapsamnda ele alnarak Hazar Denizinin kapal deniz26 olduuna karar verilmi, konunun uluslararas boyutu mmkn olduunca gizlenmeye allmtr. Dolaysyla bu konu 1980li yllarn sonlarna kadar pek tartlmamtr. Sovyetler Birliinin dalmas ve Hazarn kysnda bir anda drt yeni cumhuriyetin ortaya kmas dnyann bu kendine mnhasr ve benzeri olmayan su havzasndaki paylam ve stat sorunlarn da beraberinde getirmitir. Hazar, arlk Rusyas ve daha sonrada SSCB, zamannda dier kyda lke olan rann pratikte yok saylarak tamamiyle bir Rus-Sovyet denizi konumundayd. Ancak Hazarn Sovyet sektr, imdi bu yeni dnemde artk be kyda lkenin ortak malyd ve her bir devlet hidrokarbon kaynaklaryla zengin bu devasa su havzasndan kendi payna deni fazlasyla almak istiyordu.27 Zira kyda lkeler ayr kara snrlarnn yannda ayr bir deniz snr da istemekteydiler. Azerbaycan ise deniz snrlar ile beraber hava snrlarnn da belirlenmesini istemekteydi. Bamszlk sonras, Hazar konusunda ilk somut adm Almata Deklerasyonunu ile atlmt. Yeni bamsz cumhuriyetler imzaladklar bu deklarasyon ile kendilerini SSCBnin ortak mirass olarak kabul etmilerdi. Ancak, ortak miras ayn zamanda kendi ierisinde bir blnmenin, bir paylamn mantn da barndryordu. Yeni stat belirleme yolunda abalar gecikmedi. Bu konuda ilk toplant 17 ubat 1992de Tahranda yaplm ancak bu toplantdan bir sonu elde edilememitir. Hazarn statsn tesbite ynelik grmeler eitli seviyelerde devam ettirilmitir. Kasm 1996da Akabatta kyda lkelerin dileri bakanlarnn katlm ile gerekletirilen toplant ise Hazar Denizinin stat sorununun zmnde nemli bir safha olmutur.28

1595

Zira bu toplantda Hazarn statsnn belirlenmesine kadar mevcut rejimin korunmasna ynelik bir bildiri kabul edilmitir.29 SSCBnin dalmas ile balayan stat tartmalarnda toplantlarn saysnn her geen gn artmasna ramen ciddi bir netice elde edilememekteydi. Bunun yansra bu tr toplantlarda kyda lkelerin bu konuda aslnda biribirlerinden ne kadar farkl dndkleri ve karlarn ne derece att da ortaya kmamtr. Stat ve paylam tartmalar zaman ierisinde bir corafi olguya dnm ve tartma konusu ilk zamanlar bu su havzasnn deniz mi, yoksa gl m olduu zerinde younlamtr. Gerekten de literatre dnyann en byk gl olarak geen, ancak gnlk kullanmda hep deniz olarak alglanan ve 1982 Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesinde de teknik olarak bir kapal/i deniz (enclosed sea) olarak nitelendirilen Hazarn corafi manada hangi stat ierisinde olduu tartma konusunun temelini oluturmutur. Hazar her ne kadar sahip olduu corafi zellikleri ve ekonomik kaynaklar itibariyle dnyada esiz bir yapya sahipse de, dnyann bir ok blgesinde Hazar ile benzer nitelikteki su havzalar, bir zme kavuturulmutur.30 Zaman ierisinde aa yukar btn kyda lkelerin Hazar konusundaki temel tezleri deiiklie uram ve deien artlara gre nitelik deitirmitir. Hazar konusunda kyda lkelerden sadece Azerbaycan deil, Kazakistan ve Trkmenistan ile beraber Rusya ve ran da daha nce savunduklar bir ok grlerinden vazgemi ve yeni grler ortaya atmlardr. Hazarn statsn belirleme tartmalar srerken, Hazar Denizinin yasal statsn tanmlama konusunda genel yaklam sz konusudur: * Birinci gre gre Hazar Denizi, dier gllere ve denizlere benzemeyen bir havzadr ve onun ou zellikleri mevcut uluslararas yasal normlar ve uygulamalara konu olamaz. Bu sebeple Hazar Denizinin yasal statsn ayrntl bir ekilde dzenleme srecinde gelenek d yaklamlara bavurulabilecektir.31 Hazar, bazen snr gl (border lake), bazen de ak deniz (open sea) olarak tanmlanmaktadr. Snr gl yaklamna gre Hazar, uluslararas kara snrlarnn ortay hatta (median line) kadar denize uzatlmas yoluyla oluturulacak ulusal sektrlere blnmeli, kyda devletler kendi sektrlerindeki su yzeyi, deniz ulam, biyolojik kaynaklarn kullanm ve deniz dibi zerinde mutlak egemenlie sahip olmaldr. Ak deniz yaklamna gre ise Hazarn BMnin, 1982 Deniz Hukuku szlemesine tabi olarak, 12 millik kara sular ve ortay hatt ihlal etmeyecek ekilde 200 mile kadar mnhasr ekonomik blgeler belirlenmelidir. Karlkl tavize dayal oluturulan bu gr savunan Rusya Federasyonu, Kazakistan ve Azerbaycan ortay hat prensibi ile ulusal sektrlere blnmesi hususunda ortak bir gre varamamlardr.32 * kinci yaklamda 1982 BM Deniz Hukuku Szlemesi esas alnmaktadr. Bu gr sahipleri, birinci gre daha yakn olsalar da Hazar Denizinin yatann ky lkelerine bal blmlerinin eit

1596

bir ekilde blnmesi gerektiini ifade etmektedirler. Bu grte olan Trkmenistan, her bir kyda lkenin 12 millik ulusal karasularnn ve 35 millik mnhasr ekonomik blgesinin olmas gerektiini ve geri kalan blgenin ise btn kyda lkelerin ortak kullanmnda olmas gerektiini savunmaktadr. Ancak Trkmenistann sk sk karar deitirdii de bilinmektedir. Trkmenistan, ran ile ortak bir pozisyondan hareket etmesine ramen, Azerbaycan ile belirli bir karlkl tavizle anlaabilmesi durumunda ortay hatt savunan lkelere yaknlamas muhtemeldir. * nc yaklama gre Hazar Denizi, bir snr gl olarak tarif edilebilir ve buradan hareketle, Hazar ky devletleri arasnda eit alanlara ayrlmak durumundadr (deniz yata ve su yzeyi de dahil olmak zere). Sadece ran, Hazarn yzde 20 prensibi ile be eit paraya blnmesi veya tamamyla ortak kullanma almas gerektii ynnde srar etmektedir.33 ran tarafndan teklif edilen ortak sahiplik (condominium) veya Hazarn be eit paraya (yzde 20) blnmesi teklifinin kabul grme ans olduka azdr. Zira Hazar Denizinin yaklak yarsna sahip olan Kazakistan ve Rusya bu teklife scak bakmamaktadrlar.34 Zaten Azerbaycan da Hazarn ulusal sektrlere blnmesindeki srarlarn srdrmektedir. Hazarda sadece Kazakistann pay yzde 20nin zerindedir; ran dndaki dier kyda lkelerin (Rusya, Azerbaycan ve Trkmenistan) paylar yzde 20nin altndadr.35 ran ile snr olan kyda lkeler (Azerbaycan ve Trkmenistan), kendi paylarndan gneyde rana verdikleri takdirde, bunun yerine, kuzeyde Kazakistandan pay alamayacaklarnn farkndadrlar. Bu sebeple de rann bu teklifine hibir lke scak bakmamaktadr. Hazar Denizinin ulusal sektrlere blnmesi durumunda; Kazakistan yzde 29.6 (111.296 km2), Azerbaycan yzde 19.5 (73.320 km2), Rusya yzde 18.7 (70.312 km2), Trkmenistan yzde 18.4 (69.14 km2), ran yzde 13.8lik (51.888 km2) bir paya sahip olacaktr.36 Grld gibi be kyda lkeden drd yzde 20nin altnda paya sahipler. rann imdiki ortay hat prensibini kabul etmesi durumunda SSCB dneminden kalma yzde 12lik pay yzde 2 daha artarak (belki de biraz daha fazla) yzde 14e ulaabilecektir. Hazarn Stats Tartmalarnda lkelerin Tezleri Rusya Federasyonu SSCBnin knn ardndan balayan Hazarn stats tartmalarnda en nemli oyunculardan birisi olan Rusya konuyu (1992 Tahran Konferans dnda) ilk kez Ekim 1993de gndeme getirmitir. Rusyann bu dnemdeki yaklam Hazarn bir i deniz olduu ve snr devletleri tarafndan blnemeyecei ynndeydi. Rusya, Birlemi Milletler Deniz Hukukunun dier denizlerle doal balants olmadndan Hazara uygulanamayacan savunmakta ve Hazarn yasal rejimini belirleyen ran ile yaplm olan 1921 ve 1940 antlamalarnn yrrlkte olduunu vurgulamaktayd.37 Rusyann tepkileri genel olarak u noktalar ihtiva etmekteydi: Hazarn kaynaklarna ynelik tek tarafl hareketler uluslararas hukuka aykrdr ve bu su havzasnn eko-sistemine zarar vermesi

1597

tehlikesini ortaya karmaktadr. Hazar Denizi ve onun kaynaklar btn kyda lkelerin ortak kullanmnda olmaldr38 Hazar Denizini ky devletlerle ortak olarak (median line) kullanmak isteyen Rusyann yaklamnda nceleri politik kayglar daha n plana kmaktayd. Hala blgeyi kendi arka bahesi olarak grmek isteyen Rusyann bir dier kaygs zengin petrol yataklarna sahip Azerbaycann Bat ile giderek artan yaknlamasyd. Bu sebeple Rusya Federasyonunun stat tartmalarnn merkezinde daha ok Azerbaycan bulunmaktayd. Azerbaycan ise 1991den devam eden petrol anlamas grmelerini 20 Eyll 1994 tarihinde anlama ile neticelendirmiti. Yaplan bu anlamann ardndan Batl byk petrol irketleri Hazar Denizinin Azerbaycan sektrne ciddi miktarlarda yatrm yapmaya baladlar.39 Balangta Rusya hkmeti ve onun Lukoil petrol irketi Azerbaycann Batl irketlerle yrtt petrol grmelerinden dlanmt. Ancak bu dlanmlk Azerbaycanda Elibey hkmetinin bir darbeyle uzaklatrlmasyla neticelendi40 ktidara geldikten sonra mevcut durumu iyi kavrayan Aliyev ayn akibetin kendi bana gelmesinden ekindii iin Asrn anlamasnda kendi ulusal petrol irketi (Azerbaycan Respublikas Dvlet Neft irketi-ARDN) payndan Rus Lukoil irketine yzde 10luk bir pay vererek bir ekilde Rusyay da bu byk oyuna dahil etti. Ancak bu paya ramen Rusya bir trl memnun edilemiyordu. Bu anlama ile oluturulan uluslararas konsorsiyuma ilk tepki de zaten Rusyadan geldi. Rusya Federasyonu 5 Ekim 1994te BMe mracaat ederek sorunun genel kurulun k oturumunda ele alnmasn istedi. Rusya Dileri Bakanl szcs Grigori Krasin ise 1921 ve 1940 yllarnda imzalanan Rusya-ran ve Sovyet-ran anlamalarn hatrlatarak bakanln petrol anlamasn tanmadn ve bir tarafl hareketlerin, zellikle rezervler ve Hazar Denizi konusunda yaplan ilerin uluslararas hukuka uygun olmad ve denizin ekoloji sistemini tehlikeye soktuunu bildirdi. Aklamada ayrca herhangi bir Hazar devletinin tek tarafl eyleminin (Azerbaycan kasdedilerek) kabul edilemeyecei bildirilmitir.41 Bu arada Rusya Federasyonu Dileri Bakanl ngilterenin Moskova Bykeliliine verilen notada ngiliz hkumetine Hazarn stats belirlenmeden burada anlamalar imzalamamasn tavsiye etmitir42 Rus Dileri Bakanlnn bu tutumu Enerji Bakanl ile elimekteydi.43 Zira dnemin Rusya Federasyonu Enerji Bakan Yuri afrannik, Rusya hkmetinin Hazar Denizindeki petrol yataklarnn kullanmnda Azerbaycann btn haklarn tand bildiriyoru.44 Rusyann dileri kanalyla tanmad Mega Projeye yzde 10 hisse alarak girmesinde Rus d politikasnda enerji lobisinin artan arl etkili olmutur.45 Rusya balangta Hazarn be kyda lke arasnda bltrlmesine iddetle kar kyordu. lk zamanlar Rusyann Hazar konusundaki tutumu olduka sertti. Ancak zaman ierisindeki gelimeler Rusya tarafnda yeni fikirleri ortaya karmtr. Zira Kazakistan ve Azerbaycann kendi sektrlerini belirleyerek uluslararas byk petrol irketlerini buralara yatrma celbettiini ve Batnn desteini saladklarn gren Rusya yeni bir strateji belirleyerek bu de facto oluumun dnda

1598

kalmamak iin giriimlerde bulundu. Su yzeyinin ortak kullanm konusunda taviz alarak Temmuz 1998de Kazakistan ile Hazarn kuzey ksmyla ilgili olarak deniz yata iin ortay hat prensibini, su yzeyi iinse ortak sahiplii ieren bir anlama imzalad. Bunu Azerbaycan ile 9 Ocak 2001de yaplan benzer ierikli anlama izledi.46 Rusya Federasyonu ilk balarda Hazarn kondominimum prensibi ile 12-24 millik bir sahil eridinin kyda lkelere braklmas ile kalan alann ortak olarak kullanlmas gerektiini savunmaktayd. Rusya Federasyonunun kendi savunduu fikirlerinden taviz vererek Hazarn dibinin sektrlere blnmesine destek vermesinde bu lkenin ulusal sektrnde (Xvalnskaya yata) ok zengin petrol yataklarnn bulunmas da etkili olmutur.47 Dnemin Rus Dileri Bakan Yardmcs Boris Pastuxov bu politika deiikliini u cmlelerle ifade etmitir: realiteyi tanmak gerekiyor48 lk bakta Rusyann blgede istikrarszlk politikas uygulad ve buna ynelik bir kar dengesi oluturduu deerlendirmeleri yaplsa da aslnda Rusyann (hi te beklenmedik bir ekilde) Kazakistan ve Azerbaycan ile yapt anlamalarla sorunun bir an nce zlmesinden yana bir tavr ierisinde olduu grlmektedir.49 Hazarn statsnn belirlenmesi srecinde nemli bir role sahip olan Rusya Hazar blgesine olduka byk bir nem vermektedir. Balangta Hazar konusunda Azerbaycana bask yapmak suretiyle bir ivme kazanacan dnen Rusya Federasyonunun Hazar politikas Putinin iktidara gelmesi ile beraber deiiklie uramtr. Rusyann d politikasnda zellikle de eski SSCB mekanndaki politikasnda enerjinin temel unsur haline geldii, Putinin 21 Nisan 2000deki Rusya Ulusal Gvenlik Konseyi toplantsnn ardndan yapt aklama ile aka ortaya kmtr. Putin, yapt aklamada partnerlerinin Hazar blgesinde ok aktif olduklarn ve kendilerinin de benzeri bir aktivite sergileyeceklerini ifade etmitir.50 Bu aklamann ardndan 1999 ylndan itibaren Rusya Federasyonu Enerji Bakanl grevini yrten Viktor Kalyujn 31 Mays 2000den itibaren Dileri Bakan Yardmcs ve Devlet Bakannn Hazar zel Temsilcisi olarak atand.51 Bu atamayla Kalyujnyi Hazardan sorumlu zel temsilci yapmas Putinin Hazar blgesine verdii nemi gstermesi asndan kaydadeerdir. Kalyujniy bu greve atanmasnn ardnca dzenli bir sreklilik ierisinde Astana, Akabat, Tahran ve Baky ziyaret ederek Hazar sorununu Rusyann bak as erevesinde zmeye almaktadr. Kalyujny, bu greve atanmasndan sonra srekli olarak Hazarda stat sorununun bir an nce zlmesi ve bu konuda ge kalnmamas gerektiini ifade etmektedir.52 Rusya, ayrca eitli enstitler ve aratrma merkezleri aarak birincil derecede nem verdii Hazar blgesini derinlemesine bir incelemeye almtr. Dier yandan Bakan Putin, Hazar blgesi devlet bakanlar ile Haziran 2000 tarihinden itibaren ondan fazla birebir grme yaparak blgeye verdii nemi gstermitir.53 Azerbayacan

1599

Hazarda en aktif kyda lke olan Azerbaycan Sovyetler Birliinin yklmasndan sonra Hazar Denizi blgesinin yeni belirmekte olan siyasi ve ekonomik merkezi konumuna girmitir.54 Azerbaycan zellikle Bat sermayesini blgedeki enerji kaynaklarna ekmesiyle n plana karken, ayn zamanda stat tartmalarnda Rusya Federasyonu ile beraber arlkl konumda olmutur. Azerbaycan ilk zamanlar bu su havzasn gl olarak nitelendirmekteydi. Hazar sorununun gndeme geldii ilk gnlerden itibaren Azerbaycan basnnda Hazarn gl olduuna dair yazlar ska yaynlanmakta ve resmi kanallarca da bu gr savunulmaktayd.55 Zaten Azerbaycann Hazarn uluslararas bir gl olduunu savunmas ve bu yzden de onun tamamnn ky devletleri arasnda bltrlmesi gerektiini iddia etmesi gr daha doru bir deerlendirmedir. Eer Baknn amac Hazarn tamamnn ulusal sektrlere blnmesini salamaksa, o zaman Hazar Gl bu lkenin amalarna ulamas asndan daha elverili bir ortam yaratacakt.56 lk zamanlar Azerbaycan bu ynde bir politik argman gelitirmekte iken Rusya ve rann Hazardaki kaynaklarn ortak kullanm konusundaki srarlar Azerbaycann politika deiiklii yapmasna neden olmutur. Zira, balangta Rusya ve rann Hazar gl olarak grmek istemesindeki temel ama, bu su havzasn Deniz Hukuku Szlemesinin etki alannn dna karmak ve daha sonra da sonucun belirlenmesinde 1921 ve 1940 anlamalarnn tek bavuru kayna olmasn salamakt.57 Halbuki Azerbaycan, Hazarn deniz olduunu ve 1982 tarihli BM Deniz Hukuku szlemesinin (122. madde-kapal deniz) uygulanmasn istemekteydi.58 te bu politika argman karsnda Azerbaycan, Hazarn bir deniz olduu ve deniz hukuku erevesinde her bir devletin mnhasran egemenliini kullanaca ulusal sektrlere blnmesi gerektii ynnde yeni politikalar oluturmutur.59 Azerbaycan Hazarn ulusal sektrlere blnmesi gerektii tezinin dayanak noktas 1970 ylnda Hazarn Sovyet kesiminin drde blnmesi ile oluan sektrel blmlenmedir ki, Azerbaycan bu durumun olduu gibi kabuln istemektedir. Bu tez ayn zamanda hava sahasnn da blnmesini kapsamaktadr. Ancak ran, 1970de SSCBnin kendi ierisinde yapm olduu bu blmlemeyi hukuki dayana olmad gerekesiyle kabul etmemektedir.60 Balangta Rusya ve ran kendi kylarnda nemli rezervler olmad iin kaynaklarn ortak kullanmn arzu ettiler. Trkmenistanda byle bir pozisyonu savunan tarafta yer almaktayd.61 Ancak zamanla Rusyann kendi ulusal sektr ierisinde zengin petrol kaynaklar bulmalar ile beraber Hazarn ulusal sektrlere blnmesi tezine yaklamas Azerbaycann pozisyonunu glendirici etki yaratt. Rusyann zaman ierisinde tavizler vererek Kazakistan ve Azerbaycann savunduu fikirlere yaknlamas bu lkeleri de Rusya karsnda tavize zorlad. Bu ynde Rusyann 6 Temmuz 1998de Kazakistanla yapt anlamann bir benzeri Putinin 9-11 Ocak 2001de Azerbaycan ziyareti

1600

srasnda bu lke ile de imzaland. Rusya Federasyonu ile yaplan bu anlamada denizin dibi ulusal sektrlere blnrken, su yzeyi kyda lkelerin ortak kullanmnda kalmtr. Bu anlamayla Hazardaki be kyda devletten (Rusya Federasyonu, Kazakistan ve Azerbaycan) ayn cephede yer almlardr. Azerbaycan blgedeki dier kyda lkelere gre nemli saylacak bir adm atarak kendi ulusal sektr sayd alanlarn anayasas ierisinde gstererek kendi ulusal sektrn anayasal gvence ierisine almtr. 12 Kasm 1995de kabul edilen Azerbaycan Anayasasnn 11. maddesinde; Azerbaycan Cumhuriyetinin arazisi tek, dokunulmaz ve blnmez bir btndr. Azerbaycan Cumhuriyetinin i sular, Hazar Denizinin Azerbaycana ait blm ve Azerbaycan Cumhuriyetinin hava sahas Azerbaycan Cumhuriyetinin arazisi saylr denilerek Hazarn Azerbaycana ait ulusal sektr anayasal teminat altna alnm ve Azerbaycann toprak btnl ierisinde gsterilmitir.62 Azerbaycan mevcut potansiyelini uluslararas piyasalara kararak nemli bir gelir elde etmek; elde edecei bu gelirle de hem lkenin sosyo-ekonomik durumunu dzeltmek ve hem de kurulacak gl bir ordu ile Ermenistann igal ettii topraklar geri almak ve Azerbaycandaki 1 milyondan fazla olan gmen nfusa yardm etmek istemektedir.63 Trkmenistan Hazar konusundaki grlerini tam olarak belirleyemeyen Trkmenistan balangta Rusya ve rann ortak kullanm tezini benimsemitir. Bu amala Trkmenistan 12 Kasm 1996da Hazara kys olan devletlerin Dileri Bakanlarnn Akabattaki grmesinde bu lke ile memorandum imzalamtr. Ancak daha sonra Aralk 1998de Moskovada yaplan ky devletleri zirvesinde daha fakl bir tutum sergileyerek Hazarn blnmesini ve Azerbaycanla aralarndaki snrn ortay hat prensibine gre belirlenmesini kabul ettiini aklad. Genel prensiplerde Trkmenistan RusyaKazakistan-Azerbaycan lsnn yrtm olduu politikalara daha yakn durmutur. Trkmenistann bu lkelerle ve zellikle de Azerbaycan ile ayrld nokta ortay hattn geecei alanlar belirleyememesidir. Azerbaycan ile tartmal yataklar sebebiyle mevcut olan gerginlik, Trkmenistan giderek rana yaknlatrmtr. Putinin daveti ile Hazarn stats konusunda ortak bir gr oluturmak amacyla BDT yesi drt kyda lkenin Soide yapacaklar toplant iin Trkmenba ransz yaplacak bir toplantya katlmak istemediini aklayarak gitmemitir.64 Trkmenistan bu sorunun ancak be kyda lkenin itiraki ve fikir birlii ile zlebileceini belirtmekte ve ikili anlamalarla bu sorunun zlmesine kar kmaktadr. Trkmenistan gibi randa, Hazarn stats belirlenirken ikili anlamalar tanmadn belirterek, be kyda lkenin stat sorununu beraberce belirlemesi gerektiini savunmaktadr.65 Trkmenistann rann olmad hibir toplantya katlmak istememesi ve Niyazovun Hazar zel temsilcisini grevden alarak yerine Trkmenistann Meed (ran) Bakonsolosunu tayin etmesi Hazar

1601

konusunda bu lkenin, ran ile arasnda giderek artan bir yaknlamann iaretleri olarak deerlendirilmektedir.66 Trkmenba Akabatn Hazarn stats konusundaki pozisyonunu aklarken, Hazarn BM kararlarna uygun olarak kyda lkelerin her birinin 12 millik67 ulusal karasularnn ve 35 millik mnhasr ekonomik blgesinin olmas gerektiini ve geri kalan blgenin ise btn kyda lkelerin ortak kullanmnda olaca bir nitelikte paylatrlmas gerektiini ifade etmitir. Trkmenistann bu nerisi, Hazardaki Rus donanmasn Trkmenistan sahillerinden uzak tutsa da, rann bu konudaki rahatszlna son vermemektedir. 2-3 Mays 2001de Akabatta uzmanlar dzeyinde yaplan Trkmenistan-Azerbaycan grmelerinin altnc turundan da bir netice alnmamas sonucu Trkmenistan Azerbaycandan Hazar Denizinin itilafl blgesinde mevcut olan hidrokarbon yataklarnda tek tarafl olarak sismik arama ilerini gerekletirmesi dahil, hidrokarbon kaynaklarn arama ve retilmesi ilerini, aidiyet ile ilgili meseleler sonulanncaya kadar durdurmasn istemi, aksi takdirde Trkmenistann uluslararas bir tahkim mahkemesine ve ilgili uluslararas kurululara bavuracan bildirmitir. Ayrca Trkmenistan blgede alma yapan yabanc petrol irketlerine de mracaat ederek sorunun bar yollarla adil bir zme kavuturuluncaya kadar almalara ara verilmesini istemitir.68 Trkmenistan Azerbaycan Hazarda hukuka aykr bir ekilde hareket etmekle sulamakta ve uluslararas mahkemelere bavurmakla tehdit etmektedir. Ancak Blgesel jeopolitik dengeler Azerbaycann lehinedir ve Trkmenistann Azerbaycan uluslararas mahkemelere vermesi durumunda bile Azerbaycana byk miktarlarda yatrmlar yapan yabanc petrol irketlerinin uluslararas mahkemelere etki edecekleri dnlmektedir. Kald ki, Bak, daha nce Rusyann bu yndeki basklarna ramen yapmad pozisyon deiikliini Trkmenistann basklaryla deitirmeyeceini belirtmektedir.69 Azerbaycan ve Trkmenistan arasnda ortay hattn ekilmesi konusunda ortaya kan metodoloji sorunu, aslnda temel olarak ayn fikri savunan (denizin hem dibinin ve hem de yzeyinin blnmesi tezi) bu iki lkeyi kar karya getirmitir. Akabat Azerbaycann Aperon yarmadas vastasyla Hazarn ilerine kadar sokulduunu, dolaysyla Hazar Denizi ekvatorunun zellii gz nnde bulundurularak, enleme eit mesafeli (uzaklktaki) noktalar birletiren yntemi kullanlmasn nermilerdir.70 Bu durumda Trkmenistan, ortay hat belirlenirken Hazar matematiksel olarak ele almakta, lkelerin ky eritleri ve adalarnn u noktalarn dikkate almamaktadr. Trkmenistann teklif ettii tezin kabul edilmesi durumda sadece tartmal Kepez/Serdar yata deil ve hem de Azeri ve rag yataklar da Trkmenistan sektrnde kalarak tartmal hale gelmektedirler.71 Azerbaycan ortay hat izgisi belirlenirken karlkl iki sahil arasndaki en u (yakn) noktalarn belirlenerek bir ortalamann alnmasn talep etmektedir. Azerbaycan Aperon yarmadas vastasyla corafi olarak denizin ortasna doru sokulduundan Azerbaycan deniz snrlar daha geni bir alana yaylmakta ve tartmal yataklar Azerbaycann ulusal sektr ierisinde kalmaktadr. Yalnz bu

1602

durumda dahi Kepez/Serdar yata Azerbaycan ve Trkmenistan snrlar ierisinde orta noktada bulunmaktadr. ki lke arasndaki bu tartmalar bir yandan diplomatik kanallarla uzayp giderken, dier yandan konu daha teknik dzeyde grlmeye balamtr. Bu amala Aliyev ve Trkmenbann ortak kararyla Trkmenistan ve Azerbaycan arasndaki deniz snrlarnn tesbit edilmesi iin 1998de bir uzmanlar grubu oluturuldu.72 Ancak bu gurubun srdrd grmelerden de olumlu bir sonu alnamamtr. Rusya Devlet Bakannn Hazar zel Temsilcisi (ayn zamanda Dileri Bakan Yardmcs) Viktor Kalyujny, Trkmenistann hak iddia ettii Mega Proje ierisinde bulunan Azeri, rag ve Gneli yataklarnn iletim hakknn tamamen Azerbaycanda olduu ancak ortak snrda yerleen Kepez/Serdar yatann 50/50 prensibi ile blnebilecei belirtmitir.73 Azeri, rag ve Gneli yataklarnn iletim projesinde yzde 10luk bir pay ile temsil edilen Rus Lukoil irketinin ve dolaysyla Rusyann bu tartmalar ierisinde arln Trkmenistandan yana koymas zaten beklenmemektedir.74 Ayrca bu tartmalarda Rusyann Azerbaycandan yana arln koymasnn altnda yatan nedenler arasnda, Rus enerji sektrnn nde gelen brokratlarnn Azerbaycann petrol sektrnde hissedar olduklar eklinde iddialar da bulunmaktadr.75 Kendi ulusal sektrn yabanc yatrma amakta geciken Trkmenistann nmzdeki yllarda bu an kapatarak, zellikle doal gaz alannda blgenin en nemli ihracats konumuna geecei phesizdir. Kazakistan Sahil eridinin geni olmas sebebiyle yaklak yzde 29,6lk bir payla en ok alana sahip olan Kazakistan Temmuz 1994te Hazarn stats ile ilgili olarak kendi grlerini aklad. Buna gre Kazakistan; Hazarn BMnin 1982 Deniz Hukuku szlemesine tabi olmasn, 12 millik ulusal karasularna sahip olunmas gerektiini, denizin ulusal sektrlere blnerek mnhassr ekonomik blgelerin belirlenmesini, her kyda lkenin ulusal sektr zerinde egemenlik haklarn kullanabilmesi gerektiini belirten bir deklarasyon yaynlayarak kendi pozisyonunu ortaya koymutur.76 Bundan nce 1993de de lkesinin grlerini aklayan Kazakistan ynetimi kyda lkelere Hazarn ortay hat prensibine gre ulusal sektrlere blnmesi hususunda bir anlama nerisinde bulunmutu. 23 Ocak 1998de Rusya Federasyonu tarafndan bir aklama yaplarak Hazarn ortak su yzeyi ve ulusal sektrler prensibine gre blnmesi konusunda ortak fikre gelindii aklanm ve Kazakistan ile bu konuda ortak bir anlamann yaplaca bildirilmitir. Kazakistan 10 Mart 1998de tek tarafl olarak yaynlad bir bildiri ile Hazarn kendi ulusal mnhasr ekonomik blgesini belirleyerek bu blgeyi deniz gc ile koruma altna almtr.77 Rusya ile Kazakistan arasnda Hazar

1603

Denizinin kuzey ksmnn dibinin kaynaklarnn kullanlmas amacyla egemenlik haklarna uyulmas isimli anlama ise 6 Temmuz 1998de imzalanmtr.78 Ayrca 9 Ekim 2000 tarihinde iki lke arasnda Hazar Denizinde ibirlii konusunda bir deklarasyon imzalanmtr. Bu deklarasyona gre Kazakistan ile Rusya Federasyonu Hazarn statsnn belirlenmesinde ortay hat prensibini kabul etmekte, denizin dibi ulusal sektrlere blerken su yzeyini ortak kullanma amay kabul etmektedirler. Snr izgisinde bulunan yataklar iin iki lke 50/50 prensibini benimsemektedirler. Kazakistan ayrca Rusya ile imzalad anlamann bir benzerini 29 Kasm 2001de Azerbaycan ile de imzalamtr.79 Bylece Hazarn kuzey kesiminde Rusya Federasyonu, Kazakistan ve Azerbaycan arasnda anlama salanmtr. Her ne kadar Kuzey Hazarn bu iki devleti arasnda Hazarda bir anlama imzalanmsa da kuzey blgesinde 3 adet saha zerinde (Xvalynskoye, Severnoye ve entralnoye)80 Rus Lukoil irketinin yrtt faaliyetler sebebiyle Kazakistan tarafndan srekli olarak Rusyaya itiraz notas verilmektedir. Hazarn stats ve paylam tartmalarnn mmkn olduunca dnda kalmaya alan Kazakistan, rann nerdii eit (yzde 20) paylam artnn kabul grmesi durumunda bundan en ok zarar gren lke olacaktr. nk dier byn kyda lkelerin paylar yzde 20nin altndadr. Bu sebeple Kazakistan bu tartmalara direkt katlmayp bu konuda rana en byk direnci gsteren Azerbaycan arka planda aktif olarak desteklemektedir. erisinde barndrd nemli miktardaki Rus asll nfus sebebiyle Rusyay direkt karsna alamayan Kazakistann pozisyonu Trkmenistan ve Azerbaycannkinden daha hassastr.81 ran Hazar Denizini bir snr gl olarak tarif eden rann, Hazar konusunda geerli ve srekli bir nermede bulunduunu syleyebilmek zordur. ran Hazar yzde 20 prensibi ile be eit paraya blmeyi veya zaman zaman da ortak kullanmay (condominium) istemektedir.82 Grlerini bu iki eksen arasnda belirleyen rann, n plana karmaya alt husus Hazarn stats belirlenmeden buradada yaplan petrol aramalarnn kanun d olduu tezidir. ran, stat sorunu zlnceye kadar 1921de Rusya-ran ve 1940da imzalanan SSCB-ran anlamalarn esas olarak aldn beyan etmektedir.83 ran dier yandan Hazarn stats konusunun 1940 anlamasna dayanarak ancak ran ve Rusya arasnda zlebileceini dier lkelerin ise alnacak kararlara uymas gerektiini belirtmektedir.84 Halbuki 21 Aralk 1991de Almata Deklerasyonunu imzalayan eski SSCB cumhuriyetleri SSCBnin ortak miraslar olduklarn beyan etmilerdir. rann Hazarda stat tartmalarn yrtt lkelerin banda Azerbaycan gelmektedir. Zira ran Hazar sorununa ekonomik gerekelerden daha ok siyasi prizmadan bakmaktadr. nk bu yataklar ran iin bu lkenin Basra krfezindeki zengin petrol yataklar gz nne alndnda ekonomik deer bakmndan hayati lde bir mana tamamaktadr.85 ran, Gney Azerbaycan

1604

sorunu sebebiyle Azerbaycan blgesel tehdit alglamasnda birinci dereceli tehdit olarak grmektedir. Bu sebeple de Azerbaycann gelimesine ve Gney iin bir cazibe merkezi haline gelmesine nemli katklar salayacak petrol anlamalarn engellemek iin Hazarda uzlamaz tutumunu devam ettirmektedir. Tahran uzun sredir Baknn yrtt d politikadan rahatszdr ve bu rahatszln her vesileyle diplomatik kanallardan Bakye bildirmektedir. Hazara yabanc glerin gelmesini istemeyen rann en byk endiesi Hazarda giderek glenen ABD ve Bat nfuzudur. Zira ran, Hazarda etkinleen Bat nfuzuyla beraber kuatldn hissetmektedir. Blgede bir yandan Bat sermayesi art gsterirken dier yandan ABD ambargosu sebebiyle ran, Hazar pastasndan gerekli pastay alamadn dnmektedir. Her ne kadar 1994deki Asrn Anlamasndan rana yzde 5lik bir pay verilse de ABDden gelen basklar sebebiyle Azerbaycan bundan vazgemek zorunda kalmtr.86 Bu vesileyle de ran, Hazar Denizinin stats konusunda belirsizlii ne srerek Nisan 1995de bu anlamay tanmadn bildirmitir. ran Azerbaycann oluturduu uluslararas konsorsiyumun kanun d olduunu iddia etmi ve bu konuda Rusya ile sk bir ibirliine girimitir.87 Azerbaycan hkmeti ise 14 Kasm 1994de imzalanm ran-Azerbaycan protokoln hatrlatarak baka petrol yataklarnn kullanm iin ranla ibirlii yapabileceini aklamtr. Daha sonra yaplan grmeler sonucunda ran ahdeniz doal gaz yata ve Lenkaran-Tal-Deniz petrol yatanda srasyla yzde 10luk bir paya sahip oldu. ran bu anlamalar imzalamakla aslnda Azerbaycann petrol politikasn ve Hazar Denizindeki petrol yataklarn de facto tanm olmutur. lgin olan rann Azerbaycana bir payda statsyle ortak olduu Lenkeran (Tal-Deniz) yata rann imdi hak iddia ettii Alov yatandan ok daha gneyde ve ran deniz snrna yakn bir blgede bulunmaktadr. Ancak ran, daha yakn olan ve kendi itirakinin bulunduu Lenkeran yatana itiraz etmezken daha uzak bir mesafede ve pay alamad Alov yata zerinde hak iddia etmektedir.88 Tahran, ayn ekilde 1998de Rusya ve Kazakistan arasnda Hazar Denizinin kuzey blgesi deniz tabannn blnmesi hakkndaki anlamay ve 2001de Rusya ile Azerbaycan arasnda imzalanan benzer ierikli anlamay da tanmadn bildirmitir. ran, Hazar Denizinin bugnk statsne kar olan herhangi iki tarafl anlamalarn geerli olmayacan, daha sonra be sahil devletinin anlama salayaca taktirde her devletin beraber ve adaletli pay almas gerektiini kaydetmektedir.89 Halbuki 1992de ran ve Azerbaycan Dileri bakanlar ortak bir bildiri kabul ederek 1921 ve 1940 anlamalarn ve Hazarn Orta hat prensibine gre blnmesine her iki lkenin olumlu yaklamn bildirmilerdi.90 Bu ortak bildirinin mevcudiyetine ramen aradan geen sre ierisinde ran tavr deiikliine gitmitir. Bu deiikliinin sadece blgedeki petrol kaynaklarndan daha fazla pay alma dncesi ile aklamak ise mmkn deildir.

1605

rann Hazar blgesindeki tutum ve davranlarnn sebebini sadece bir lke ile (Azerbaycan) snrlandrmak yetersiz kalacaktr. Zira Hazarn gneyinde ehemmiyetsiz bir blme sahip olan ran kendi payna den ksmdan (yzde 12) memnun deildir ve kendi snrlarn Hazarn ortalarna doru genileterek Hazarn ilerine doru stratejik derinlik elde etmek istemektedir. Mart 2001de ran Cumhurbakan Muhammet Hateminin Moskova ziyareti srasnda Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin ile yaptklar grmede Rusya ve rann Hazar Denizinin stats resmi olarak belirlenmeden Hazarda dier kyda lkeler tarafndan izilmi hibir snrn tannmayaca,91 stat sorunu zlnceye kadar 1940 yl anlamasnn geerli olduu ve almalarn ancak be lkenin anlamasndan sonra balanabilecei ynnde ortak bir aklama yapmlardr.92 Sz konusu aklamada, bugne kadar yaplm tm off-shore szlemelerinin de illegal olduu ifade edilmitir. Rusyann bu aklamann ve rann grlerinin aksine bir tutum ierisinde olduu grlmektedir. Zira Hateminin bu ziyareti srasnda nemli silah anlamalar yaplmt ve Rusyann silah satm hatrna byle bir aklamaya gittii yorumlar yaplmtr. Hazar sorununda Batl lkelerin ve uluslararas petrol irketlerinin konuyu siyasallatrdn ileri sren ran,93 srarla Hazar uluslararas aktrlerin dnda tutmaya almaktadr. Dier yandan ran, bir yandan blgede Batl lkelerle mcadele ederken dier yandan da Rusya ile de nfuz mcadelesi ierisindedir. rann yzde 20lik payda srar etmesi ve Hazarda silahlanmaya balamas durumunda blgede nemli bir mttefik pozisyonda bulunan ran ve Rusyann kar karya gelmesi kanlmaz olacaktr. Hazarn stats belirlenirken su yzeyinin ortak kullanm prensibinin kabul edilmesi durumunda Rusya deniz gcnn rahatlkla ran kylarna kadar gelerek bu lkeyi tehdit eder konuma gelmesinden Tahrann duyduu rahatszlk bilinmektedir.94 Daha SSCB dneminde yaplan anlamalarla Hazarda sadece Rusya bir deniz donanmas bulundurabiliyordu. Hazarda Zengin Kaynaklarn sim Sorunu Hazarda bir taraftan stat ile ilgili grmeler ve paylam kavgas devam ederken, dier taraftan da her lke kendi ulusal sektr ierisinde grd yataa kendi milli ismini vermektedir. Bu tartmal yataklarn banda Azerbaycann Kepez ve Trkmenistann ise Serdar olarak adlandrd zengin petrol yataklar gelmektedir. Bu yatan Sovyetler dnemindeki ismi Promejutocnoe idi.95 zellikle Kepez/Serdar yata zerinde younlaan tartmalarda her iki taraf ta farkl haritalar kullanarak bu blgenin kendi ulusal sektrleri ierisinde olduunu iddia etmektedir.96 Dier tartmal sahalar ise Azeri ve rag yataklardr. Azerbaycann 20 Eyll 1994de dnyann birok byk petrol irketleri ve lkelerin katlm ile gerekletirdii Yzyln Anlamas petrol ve doal gaz anlamas ierisinde bulunan Azeri yatana Hazar ve rag yatana ise Osman gibi Trkmence isimler verilmitir.97 Bu yataklarn SSCB dnemindeki adlar Kaverokin

1606

ve 26 Bak Komisar idi.98 Son gnlerde ran ve Azerbaycan arasnda da gerginlie sebep olan erg-Alov-Araz yataklarna Trkmenistan Altn Asr,99 ran ise Elbruz ismini vermitir. Azerbaycan-Trkmenistan Gerginlii Hazar Denizinin iki kyda lkesi olan ve baz kaynaklarn paylam konusunda anlaamayan Azerbaycan ve Trkmenistan arasndaki en nemli sorun hangi statnn kabul edileceinden ziyade karlkl nfuz blgelerinin snrlarnn nasl tesbit edileceidir. Zira bu iki lkenin anlaamad nokta, snrlar belirlenirken izilecek olan ortay hattn hangi yntemle belirlenmesidir. Ulusal sektrler konusunda ise her iki lke de ayn pozisyondan hareket etmektedirler. Trkmenistan, Azerbaycann kendi milli sektr ierisinde grd Kepez yata zerinde hak iddia etmekte ve bu yataa Serdar ismi vererek onu uluslararas iletime amak istemektedir. Bununla ilgili 1996 ylndan beri Azerbaycana itiraz notalar vermektedir. Azerbaycan, Trkmenistann bu iddialarna, Trkmenistann Serdar olarak adlandrd Kepez yatan 31 Haziran 1997de Lukoil ve Rosneft ile bir anlama yaparak cevap verdi. Kepez, Trkmenistann hak iddia ettii Azeri ve rag yataklarnn daha dousunda bulunmaktadr.100 Ancak hem Trkmenistann basklar, hem de dnemin Rusya Federasyonu Devlet Bakan Boris Yeltsinin Azerbaycana kar taknd olumsuz tavr nedeniyle, Lukoil ve Rosneft irketleri Kepez anlamasndan vazgemilerdir. Bunu takiben 1998de, Trkmenistann ayn yatak iin anlat Mobil irketi de Azerbaycann basklarna maruz kalarak Trkmenistan ile yapt anlamadan vazgemitir. Dier yandan mega proje erevesinde Batl irketlerin milyarlarca dolar yatrm yaptklar Azeri/Hazar ve rag/Osman yataklar zerinde de Trkmenistann iddialar bulunmaktadr. Trkmenistan bu yataklardan Azeri/Hazar petrol sahasnn tamamn isterken, rag/Osman petrol sahasnn ise yarsnn kendi ulusal sektr ierisinde kaldn iddia etmektedir.101 Azerbaycann 20 Eyll 1994de asrn anlamasn imzalamasna ramen Trkmenistann buna ilk tepkisi ancak iki yl sonra, 3 Mays 1996da gelmitir.102 1997den sonra gerilmeye balayan Azerbaycan ve Trkmenistan arasndaki sorunlarn temelinde sadece Hazardaki tartmal yataklar bulunmamaktadr. Trkiyenin de yzde 10 paynn bulunduu ahdeniz yatanda ok zengin doal gaz kaynaklarnn bulunmasndan sonra blgenin en byk doal gaz reticilerinden olan ve rettii doal gazn pazarlama sknts eken Trkmenistan ok nem verdii Trkiye pazar iin Azerbaycan ile rekabete balamtr. Bu rekabet ortamnda gerekletirilmesi dnlen ve Trkmenistan gazn Trkiye zerinden Bat pazarlarna ulatracak olan Trans-Hazar boru hatt iin balangta sadece transit lke konumunda olan Azerbaycann ahdeniz yatanda zengin doal gaz kaynaklar kefetmesinden sonra istedii yzde 50lik pay Trkmenistann fazla bulmasyla bir anlamaya varlamam ve planlanan bu hat ksa srede rafa kaldrlmak durumunda kalnmtr.103 Trans-Hazar boru hattnn imdilik devre d kalmasyla bunun yerine sadece Azeri gazn tayacak

1607

olan Bak-Tiflis-Erzurum boru hatt projesi devreye sokulmutur.104 Bu durumu hazmedemeyen Trkmenistan ise bir yandan Hazarda askeri gcn artrmaya balarken, dier yandan da ran ile Ermenistan arasnda yapm sre doal gaz hattna destek vermeye balamtr. 27 Haziran 2001de Trkmenistan bor grmeleri iin bu lkede bulunan Azerbaycan Babakan Yardmcs Abbas Abbasova bir nota vererek Tartmal yataklarda Trkmenistann mteakip defalar yapm olduu itirazlar dikkate almadan almalarn srdrmee devam etmesi knanmtr. Notada dikkati eken husus rann kendi ulusal sektr ierisinde grerek 23 Hazirandaki ran sava uaklarnn Azerbaycan aratrma gemilerini uzaklatrd erg yatan da Trkmenistan Altn Asr olarak adlandrmakta ve bu blgeyi kendi ulusal snrlar ierisinde grmektedir.105 Dolaysyla bu yataklar sadece Azerbaycan ile ran arasnda tartmal yataklar olmayp Trkmenistan ile de tartmal hale gelmitir. 12 Aralk 1995de Birlemi Milletlerde tarafszlk stats alarak bu argman d politikasnn ana hedefi haline getiren Trkmenistan Devlet Bakan Niyazovun bir aklamasnda D politikada sorunumuz olan yegane lke Azerbaycandr demitir.106 Bu durum iki lke arasnda mevcut olan ilikilerin daha fazla gerilmesine sebep olurken dier yandan da Trkmenistann Azerbaycan ile olan sorunlarnn bu lke iin ne derece nemli olduunun da ortaya koymutur. Trkmenistan Haziran ay ierisinde maddi yetersizlikler ileri srerek iki yl nce Bakde at Bykeliliini kapatma karar almtr.107 Ancak ayn gnlerde Trkmenistanda Bykelilii bulunmayan Azerbaycan, Dileri kanal ile Akabatta Bykelilik amay planladn aklamtr. Petrol kaynaklarnn ve doal gaz boru hattnn paylam konularnda anlaamayan Trkmenistan ile Azerbaycan, ilikilerin gerginletirildii bir ortamda yeni bir anlamazlkla daha kar karya gelmitir. Bu anlamazln temelinde Trkmenistann Azerbaycandan olan alacaklarn istemesi ve vermemesi durumunda bu borcun nc bir tarafa satlaca konusunda bu lkeye nota vermesi yatmaktadr. Bu son nota ile zaten kt durumda olan ilikiler daha da bozulmutur.108 Hazarda Azeri-Trkmen gerginlii Trkmenistan bir kmaza daha sokmaktadr. Zira Trkmenistan 1996dan beri Hazardaki yataklarn iletecek uluslararas irketler bulmakta zorluklar yaamaktadr.109 Bu sknty Hazarda, ran ile de sorunlar bulunan Azerbaycann da zaman zaman yaadnn ahidi olunmaktadr. Azerbaycan, Exsoon Mobil irketi ile yapt Savalan yata anlamasn bu irket, ran ile sorunlarn zlmesi artna balayarak anlamadan vazgemitir. Yine 23 Temmuzda ran ile Alov yatanda yaanan sorunlar sebebiyle ngiliz BP irketi byk ekonomik kayplara uradn belirtmi ve almalarn sorunlar zlnceye kadar durdurma karar almtr.110 Hazarda en nemli sorunlardan birisi olan ve Azerbaycan ile Trkmenistan arasnda yaanan paylam sorununa ran dndaki Rusya ve Kazakistan pek karmak istenmemekte ve bu sorunun ancak ilgili taraflar arasnda zlmesi gerei vurgulanmaktadr.

1608

Azerbaycan-ran Gerginlii 17 Temmuz 2001de Baky ziyaret eden ran slam Cumhuriyeti Gvenlik Konseyi Sekreteri Hasan Ruhani Azerbaycan ziyaretini ksa keserek aniden Tahrana dnmesi muhtemel gerginliin ilk iaretlerini vermeye balamtr. Zira 20 Temmuzda sona eren ziyaretin hemen ardndan 21 Temmuz 2001de Tahran ynetimince Bakye Hazardaki kime ait olduu belirsiz alanlarda petrol aranmamas gerektii konusunda basna yanstlmayan bir nota verilerek Alov/Elburz yatanda kanunsuz yrtlen almalarn durdurulmasn istemiti.111 Ancak Azerbaycann bunu kabul etmesi pek mmkn gzkmemekteydi. ran bu defa 23 Temmuzda Hazarn Azerbaycan sektrnde bulunan Alov112 yatanda aratrmalar yapan Azerbaycana ait Jeofizik 3 ve Alif Haciyev isimli aratrma gemileri ran Hava Kuvvetlerine ait sava uaklar tarafndan taciz edilmi, yansra ran gemisi, atma konumuna geerek, toplarnn namlusunu Jeofizik-3 gemisine yneltmi ve Azeri gemilerine derhal blgeyi terk ederek 5 deniz mili kuzeye ekilmesini, aksi taktirde doabilecek olaylarn sorumluluunun kendilerinde olmayacan ifade etmitir.113 Bak Tahrann bu adm karsnda ilikileri gerginletirmemek iin aratrma gemilerini blgeden geri ekmi fakat ayn gece Azerbaycan Babakan Artur Rasizade rann Bak Bykelisi Ahad Gazaiyi ararak hkumetin itirazn bildiren bir nota vermitir. Bykeli bu notadan sonra lkeyi terkederek danmalarda bulunmak zere rana gitmi114 ve 1 Austos 2001de tekrar Bakye dnmtr. Btn bu gelimeler zerine 24 Temmuzda aklama yapan ran Dileri Bakanl Szcs Hamid Rza Assefi, Tahrann meru haklarn korumak iin ald nlemler karsnda Baknn ikayet etmesini hayretle izlediklerini sylemitir. likilerin bu denli gerginletii bir zamanda rann eski Devrim Muhafzlar Komutan Muhsin Rzai bu olaylarla ilgili olarak aklama yapmtr: bizi Azerbaycan geri almak zorunda brakmasnlar Azerbaycann 180 yl nce, Rusya tarafndan igal edilene kadar rann eyaletlerinden biri olduunu ve merkezi hkmetin korumamas yznden randan ayrlmak zorunda kalmtr. Rzainin bu aklamas her ne kadar resmi bir nitelik tamasa da rann politik yaamnda nemli bir arl olan bir ahstan bu nitelikli bir aklamann gelmi olmas Azerbaycanda randan bir tehdit olarak alglanmtr. ran ilk olarak Hazarn statsnn belirlenme srecinde nemli bir rol oynamak istemektedir ve bunun iin de askeri imkanlarndan faydalanarak bu ynde Azerbaycan zerinde bask kurmaya almaktadr.115 Dier yandan Ermenistan ile iyi ilikiler ierisinde olan ran, Dalk Karaba sorununun zm srecinde de etkin bir blge devleti rolnde kendisini grmekte ve bu srece faal olarak katlmak istemektedir. Ancak ran Batnn blgeye olan ilgisinden rahatszdr ve blgedeki bu trden askeri g gsterileriyle Batl irketlerin blgeyi terketmesi amacna ulamak istemektedir.116

1609

rann Azerbaycana olan bu yndeki askeri-politik basklar Tahrann amalarna ksmen ulamasn salamtr. Zira, tartmal Alov yatanda aratrma yapan ngiliz BP irketinden sonra Savalan yatanda almalarn srdren Amerikan Exxon Mobil irketi de almalarn durdurduunu aklamtr.117 Aslnda bu yataklar Astara (Azerbaycan-ran snr) ve Hasan Kulu (Trkmenistan-ran snr) arasndaki hattn (ki SSCB ran snrn da bu hat oluturmaktayd) yaklak 50-80 km kuzeyinde bulunmaktadr. Tahrann Bakye askeri-politik bask uygulayarak Hazarda gerginlii ykseltmesinin bir ok amac bulunmaktadr. Bu amalar boru hatlar stratejisinden rann i dengelerine kadar ele alnabilecek geni bir erevede bulunmaktadr. Tahran ynetiminin fikrince blgede stratejik stnlk elde edebilmenin nemli aralarndan birisi Hazarda askeri-politik bask uygulamaktr.118 rann bu hareketi ciddi olarak bir toprak iddiasndan ziyade Azerbaycana ynelik bir gzda olarak deerlendirilebilir. rann bu adm ran-Azerbaycan ilikileri ierisinde yaanan en ciddi sorun olmutur.119 ran ile Azerbaycan arasnda yaanan bu sorunlar sebebiyle eitli lkelerden aklamalar yaplmtr. 25 Temmuzda ABD, Hazar Denizinde enerji kaynaklar aratrmas yapan iki Azeri gemisine kar rann askeri mdahele tehdidinde bulunmasn onaylamadn bildirmitir.120 ABD ayrca, 15 Austosda ikinci bir aklama daha yaparak ran blgede provokatrlk yapmakla sulamtr. Rusya Dileri Bakanlda bir aklama yaparak, ran ve Azerbaycan arasnda olan ve Azerbaycan karasularnn ran sava gemisi tarafndan ihlal edildii iddia edilen olayda taraflar daha sakin olmaya davet etmitir.121 Hazarda ran ve Azerbaycan arasnda kan sorunla ilgili olarak Rusyann Azerbaycan ak bir ekilde desteklemesi Hazarda askeri bir g olarak giderek aktifleen rana kar bu blgeyi kendi egemenlik blgesi sayan Rusyann rana ciddi bir tepkisi olarak deerlendirilebilir. Ayn zamanda Azerbaycan Devlet Bakan Aliyevin aklad buras daha nce SSCB-ran snr idi, imdi SSCB yok ama biz hepimiz beraber BDTyiz122 szleri ile BDTnin ortak savunma emsiyesi altna girebileceinin sinyallerini veremesi Rusya tarafndan Azerbaycann pozisyonunun desteklenmesi amacn tamaktadr. Trk Petrolleri Anonim Ortaklnn da yzde 10luk bir hisseye sahip olduu bu sahalara123 ynelik rann tacizleri sebebiyle Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl bu husustaki ilk resmi aklamasn olaydan ancak iki hafta sonra 8 Austosta yaparak, ran ve Azerbaycan arasndaki tansiyonun drlmesi arsnda bulundu ve meselenin diyalog yoluyla zlmesi gerektiini belirtmitir. Ardndan 13 Austosta rann Ankara Bykelisi, bakanla arlarak kendisine Trkiyenin rahatszl iletilmitir. Ancak Trkiyenin bu rahatszl, ran basn tarafndan Hazara kyda lkeler arasndaki ihtilaflara nc bir lkenin mdahalesi olarak deerlendirilmitir.124

1610

23 Hazirandaki olayla ilgili olarak Hazara kys bulunan ve ortay hat blmlenmesine gre en ok paya sahip olan Kazakistan 27 Temmuzda Dileri kanalyla yapm olduu aklamada bu olay BM normlarnn ve Hazara kyda olan lkelerin yapm olduklar anlamalarn bozulmas olarak deerlendirmi ve Hazarda g kullanlmasna teebbsn kabul edilemez olduunu ifade etmitir.125 Kazakistan yapt bu aklamayla Azerbaycana ak bir destek vermitir. ran Cumhurbakan Hatemi, 18 Nisan 2001de yapt bir aklamayla lkesinin Hazardaki ulusal karlarn korumak iin gerekirse silahl kuvvetlerini kullanabileceini ve ran ordusunun her an savaa hazr olduunu ifade ederek bu olaya yeni bir boyut kazandrmtr. ran Dileri Bakanl ise rann, Hazardaki ulusal sektr ierisindeki zengin petrol yataklarn koruyabilecek gte olduklarn aklamtr.126 Aslnda ran, 1994den beri Azerbaycann yrtt petrol siyasetinden rahatszln eitli politik ve diplomatik usullerle dile getirmekteydi. Tahran Hazar blgesinde ortaya kan sorunlara ilk defa bu denli (askeri) bir reaksiyon vermitir. Hazarda Boru Hatlar Mcadelesi ve evre Sorunu Tartmalar Hazarda stat ve kaynaklarn paylam gibi srekli gndemde olan sorunlarn yansra bir dier sorun Hazarn ekolojisidir. Hazarda mevcut paylam sorunlar ile beraber telaffuz edilen ve boru hatlar projeleri ile anlmaya balanan evre sorunlar 80li yllarn balarnda gndeme gelmi, ama daha sonra kyda lkelerin bamszlklarn kazanmas ve byk petrol oyununun balamasyla bu sorun ikinci plana itilmitir. Aslnda zengin bir floraya sahip olan Hazarda evre kayglar nemli dayanaklara sahip olacak niteliktedir. Ancak bu su havzasnda evre sorunlarn gndeme getirenler bunu bir politika argman olarak kullanmakta ve bu konuyu ileri srerek dier bir mcadelenin yrtld alan olan boru hatlar tartmalarnda stnlk salamay arzulamaktadrlar. Zira Hazarda kaynaklarn paylam kadar, elde edilecek petrol ve doal gazn Bat pazarlarna ulatrlmas da olduka nemlidir. Hazarn hukuki statsnn belirlenmesi hem de Hazar blgesi enerji kaynaklarnn Bat pazarlarna tanmasn salayacak boru hatlar asndan da nem arzetmektedir. Stat sorununun sonucunu direkt olarak etkileyecek olan boru hatlar projesi iin mcadele eden lkelerden bata Trkiye ve Rusyann yansra; ran, Pakistan, in, Japonya, Ukrayna, Grcistan, Ermenistan, Bulgaristan, Yunanistan, ABD ve AB bu konuda deiik senaryolar ileri srmektedirler. Rusya Federasyonu ve ran, Azerbaycan Hazarn kaynaklarnn kullanlmasnda hassas ekolojik dengeleri gzetmemekle sulamaktadr.127 Ancak bu lkeler ekoloji sorunlarn sadece, Bat kl petrol ve doal gaz boru hatlarn engellemek iin bir sebep olarak hatrlamaktadrlar. Rusya, Trans-Hazar gibi Bat kl petrol ve doal gaz boru hatlar gndeme geldiinde Hazarn ekolojik sistemi ve blgenin sismik aktiflii gibi tezler ileri srerek bu projeleri engellemeye almaktadr.128 Ancak Rusyann her defa ileri srd Hazarn ekolojik yapsnn zarar greceine

1611

ynelik endieleri okta inandrc olmamaktadr. Zira SSCB dneminde Hazarn kirletilmesinin en byk sebepkar yine Hazar petrollerini hibir tedbir almadan kullanan Ruslar olmulardr.129 Rusya ve ran, bir yandan Hazardan geecek petrol ve doal gaz boru hatlarna kar karken dier yandan da Hazar petrollerini Rusya-Kazakistan-Trkmenistan-ran yoluyla Fars Krfezine indirmeyi planlamaktadr. Genelde ran, Hazar petrol ve doal gazn Bat pazarlarna ulatracak en elverili gzergah kendi topraklarnda grmektedir.130 Rusya ve rann, Hazarda nem verdii (veya verir grnd) Hazarn eko-sistemi aslnda saknca tekil edebilecek niteliklere ulamaktadr. Bu lkeler, Hazardaki kirliliin ve zellikle de petrol kirliliinin, mersin bal ve havyar retimini tehdit edecek boyutlara vardn savunmaya balamlardr. rnein, ran Balklk Brosu tarafndan yaplan bir aklamada, petrol szntlar, kimyasal ve dier snai atklar nedeniyle 1990dan beri ar kirlenen Hazarn, ok yakn bir gelecekte Karadenizin durumuna decei ifade edilmitir.131 Hazar, aslnda sadece petrol ve doal gaz kaynaklar itibariyle deil ve hem de zengin balk eitleriyle ve deerli havyar retimi asnda da nem kazanan bir blge niteliindedir. Gnmzde bir ton havyarn bir ton petrolden 20 bin defa daha pahal olduu gz nne alnrsa Hazarda biyolojik varlklarn korunmasnn nemi daha iyi anlalacaktr.132 Ancak evre sorunu endiesi stat ve boru hatlar oyununda bir ara olmad srece bir anlam kazanacaktr. 1993 ylnda Rusyann Karadeniz liman olan Novorosiskye kadar uzanan 1.500 km uzunluunda yeni bir petrol boru hatt oluturmak zere Hazar Boru Hatt Konsorsiyumu adnda uluslararas bir konsorsiyum kurulmutur. Bu hat 1,3 milyon varil/gnlk kapasiteye sahiptir ve hattn 2.3 milyar Dolara mal olaca hesaplanmtr.133 Hattn inas iin olaanst aba sarfeden Rusya, Ekim 2001de bu hatt tamamlam ve 28 Kasm 2001de hattn resmi aln yapmtr. 30 Haziran 2002den itibaren Kazakistann Tengiz sahasndan Rus Novorosisky limanna Kazak petrollerini pompalamaya balayacak olan bu hat ile Kazak petrolleri boazlara ynelmi olacaktr. Yaklak 2.6 milyar dolara mal olan boru hatt 30 ayda tamamlanmtr.134 Proje esnasnda, Rusyann 23.3 Kazakistann ise 8.2 milyar ABD dolar elde edecei tahmin edilmektedir. Tengiz-Novorossisky hatt hem siyasi ve hem de ekonomik sebepler ile Bak-Ceyhana en byk rakip konumundadr. Bu hattn almas Rusyaya Trkiye asndan politik stnlkler kazandrrken ekonomik olarak ta BakCeyhann rantabl olmas iin gereken Kazak petrollerinin ynn Rusyaya doru evirmitir.135 Sonu Zengin hidrokarbon kaynaklar ve yeni jeopolitik konumu ile Hazar Denizi, Avrasya corafyasnn en nemli blgesi konumundadr. Bu sebeple Hazar havzas, nfuz mcadelesinin en sert getii blgelerin banda gelmektedir. Hazarda bir trl zme kavuturulamayan stat sorunu, aslnda blgesel ve uluslararas apta yrtlen jeopolitik stnlk mcadelesinin bir neticesidir. Zira belirlenecek stat bir ok konuyu

1612

da aydnla kavuturacaktr. Boru hatlar gzergahlar, kaynaklarn paylam, ekolojik dengeler ve jeopolitik kazanmlar stat sorununun nasl halledilmesine bal olarak ekillenecektir. Yeni jeopolitik dzende yaklak on yldr uluslararas bir mcadeleye sahne olan Hazardaki stat tartmalarnda bugn gelinen nokta olduka farkl bir ekil almtr. Zira bir ok lke balangta savunduklar fikirlerden vazgemi, bazlar ise karlkl tavizler vererek anlamaya varmlardr. zellikle Rusya, Kazakistan ve Azerbaycan bu konuda olduka nemli mesafeler katederek denizin dibinin ulusal sektrlere blnmesi ve su yzeyinin ise ortak kullanm konusunda belirli bir konsensse gelmilerdir. Trkmenistan, Azerbaycan ile olan tartmal yataklar dnda bu gruba daha yakndr. ran ise en bandan beri taknd olumsuz tavr srdrmeye ve denizin be eit paraya blnmesi tezini savunmaya devam etmektedir. Bu sebeple eski Sovyet cumhuriyetlerinin bir ekilde anlaabilecekleri varsaylsa bile zmszlkten yana karlar bulunan rann zm nerilerine scak bakmayaca dnlmektedir. Hazar Denizi, sadece zengin hidrokarbon ve deniz rnleri kaynaklar ile deil, ayn zamanda jeopolitik konumu sebebiyle de yeni dnyann en nemli nfuz mcadelesi mekanlarndan birisidir. Dolaysyla bu blgede yaanan nfuz mcadelesi sadece kyda lkelerden ibaret deildir. Uluslararas aktrlerin de faal olarak itirak ettii bu nfuz mcadelesinin ksa zaman dilimi ierisinde bir neticeye varmas beklenmemelidir. Hazarda devam eden stat sorununun ksa vadede bir neticeye varmas dnlmedii gibi, bu corafi mekan her an yeni tartma kaynaklarn ortaya karacak bir potansiyeli de ierisinde barndrmaktadr. 1 2 Vladislav Yurisn, Kaspiiskie ahmat: Moskva vvodit Novuyu Figuru, 28 Temmuz 2000. Z.N.Eminov, Azerbaycann Fiziki ve gtisadi Corafyas, Derslik, Bak, 2000 ss.36-40;

R.Rehmanov, A.Rehimov, Xezer ve Neft, Azerner, Bak 1961, s.22. 3 4 5 Trkiye ve Dnyadan Petrol Haberleri Blteni, Mart 1997, s.4. Rehmanov, Xezer ve Neft, s.108. Rahman Kurbanov, Morskaya Neftegazadoba i ee Problem, Caspian Energy Dergisi,

Bak, No: 3, 2000. 6 7 Mahmud smayl, Azerbaycan Tarihi, Bak, 1993, ss.178-180. R.F.Mamedov, Mejdunarodno Pravavog Status Kaspiyskogo Moryo, Kak Pograninogo

Ozera Beynelhalg Hgug, Bak, 1998, No: 1, s.10. 8 L.Yevgraina, Azerbaycan Xezerin Statusunun Meyyenledirilmesi Meselesinde

Telesmelidirmi?, Ayna Gazetesi (Bak), 2 Kasm 1996. 9 Dokument Vneney Politiki SSSR.M.Politizdat, Moskova, 1965.s.429.

1613

10 11

Bir deniz mili 1.852 mdir. E.Kamilolu, Hezerin Stats Meselesinin Hellinin Merkezi Bakya Kemidir, Ayna

Gazetesi (Bak) 1 Austos 1998. 12 Sbornik Deystuuyuih Dogovorov, Soglaeniyi Konvekiy Zaklyuennh SSSR s

nostrannami Gosudarstuami, M.Gospolitizdat, Moskova, 1956, ss.71-72. 13 Arkadii Dubnov, Arif Hseyinov, Persidskii Razliv: Tegeran Naznail Rossiyu Sudey v

Spore s Baku, 7 Austos 2001. 14 Ocak 1995. 15 16 Drdlk, Yohsa Belik?, Bizim Esr Gazetesi (Bak), 8 Austos 2001. Nikolay Sergeyeevi Strolyarov, Kak Sovmestit Moral i Vnenyoyo Politiku: Rossiya T.Tatarayev, Hezerin Statusu ve Neft Mugavileleri, Azerbaycan Gazetesi (Bak) 18

Sama Vinovat v Tom, to Utratila Svoe Vliyanie Na Kaspii. 17 2001. 18 19 20 Alma-Atinskaya Deklaratsiya. Artem Borisov, Kaspiiskiy Pirog Baloy, Hvatit Na Fseh. Nikolay Sergeyeevi Strolyarov, Kak Sovmestit Moral i Vnenyoyo Politiku: Rossiya Hesen Aacan, Hezer Dn Getdike Byyr, Ekspress Gazetesi, (Bak) 26 Haziran

Sama Vinovat v Tom, to Utratila Svoe Vliyanie Na Kaspii. 21 Azerbaycann Azeri, rak ve Gneli (derin sular) rezervuarlarn gelitirmek amac ile

kurulan 11 yabanc yeli (TPAO da yzde 6.75 hisseye sahip) Konsorsiyum 30 yl iinde yaklak 4.5 milyar varillik retilebilir petrol rezervlerini retmek ve pazarlamak amac ile, 1994den beri faaliyettedir.A.Necdet Pamir, Bak-Ceyhan Boru Hatt: Orta Asya ve Kafkasyada Bitmeyen Oyun, Ankara, ASAM Yayn, 1999, s.55. 22 s.29. 23 BP-Statoil, Amoco, Gasprom, Lukoil, Penzoil, Unocal, Mc Dermott Int., Ramco, TPAO ve Elman Nesirov, Azerbaycan Nefti ve Beynelhalk Mgavileler (1991-1999), Bak 1999,

Delta firmalar. 24 Saule Baycaunova, Kazakistan Petrol ve Gaznn Trk ve Rus D Politikalarndaki Yeri

ve nemi, Avrasya Dosyas ABD zel Says, Ankara, ASAM Yayn, Cilt 6, Say 2, Yaz 2000, s.257.

1614

25 26

Kadir Dikba Hazarda Dans, da Diyalog Avrasya Dergisi, lkbahar 2000, s.17. Sovyetler Birliinin Hazar kapal deniz olarak tanmlamas, 1940l yllarda SSCBnin

uygulad askeri strateji doktrini ile ilgilidir. 27 Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan paylalmaya balanan Sovyet miras

ierisinde enerji sektrnn de taksimat yapld. Bu taksimatta Hazar enerji kaynaklar zerinde teden beri nc rol bulunmas sebebiyle en ok pay (deniz platformlar, helikopterleri, gemileri v.s.) Azerbaycan ald.Na Kaspii Mojno Sozdat Ekonomiceskii Soyuz, Nezavisimaya Gazeta, 28 Eyll 2000). 28 Ayaz Gocayev, Hezer Behanedir Dava Neft Davasdr, Panaroma Gazetesi (Bak), 14

Kasm 1996. 29 ahin Memmedov, Hezerin Satusu: Hereket Mexanizmi Yavaladlm Mina, Ekspert

Dergisi (Bak) No: 8-9, 2000. 30 Nijerya, ad ve Niger arasndaki ad Gl; Kenya, Yanzanya ve Uganda arasndaki

Viktoriya Gl; Uganda ve Zaire arasndaki Alberta ve Edward Glleri; svire ve talya arasndaki Lugano ve Majore Glleri, Tanzanya, Malawi ve Mozambik arasndaki Nyasa Gl; Tanzanya, Zaire, Brundi ve Zambiya arasnda Tangayika Gl; Kanada ve ABD arasndaki Byk Gller ile Fransa ve svire arasndaki Ceneva Gl bu kabilden gllerdir.Bkz: Clive Schofield and Martin Pratt, Claims to the Caspian Sea, Janes Intelligence Review, ubat 1996. 31 Yolbars A.Kepbanov, Hazar Denizinin Yeni Yasal Stats Blgesel birlii ve stikrarn

Temelidir, Alaeddin Yalnkaya (der.) Trk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar, Ankara, Balam Yaynclk, 1998, ss 57-58. 32 33 2001. 34 Mexman Gafarl, More Problem, Status Kaspiya Vryadli Budit Opredelen v Blijayee Prezident Aliyev Kritikuet Pozisiyu Axabada po Razdely Kaspiya, 18 Temmuz 2001. bragim Mamedov, Igr Bez Galstukov: togom Geopolitieskogo Pasyansa,

Razlojennogo Na Kaspii, Budet Formalnaya Vstreca Prezidentov, Echo Gazetesi (Bak), 7 Austos

Vremya, Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 01 Mart 2001. 35 Ekaterina Teseminkova, Rossiya Smeaet Aksent, Nizavisimaya Gazeta (Bak), 10

Haziran 2001. 36 V. F. Gurin, Pravovoy Status Kaspiskogo Morya i Problem Obespeceniya Nasionalnx

nteresov Rosiiskoy Federasii v Prikaspiyskom Regione, 19 Haziran 2001; rann ve genelde dier lkelerin paylar deiik kaynaklarda farkl ekillerde verilmitir.Ancak en ok deiiklik arzeden rann

1615

pay yzde 12 ile 14 arasnda deimektedir. 6 Haziran 2001; Baz gzlemciler rann belli tavizler vererek anlamaya yanamas halinde Hazardaki paynn yzde 16lara kadar kabileceini ileri srmektedirler. 37 Vladimir Babak, Neft Kaspiya v Otnoenyax Kazaxstana s Rossiey Centralnaya Aziya i

Kavkaz, No: 1 (2) 1999, s.125. 38 Fuad Hesenolu, Neft Mgavilesinin Nece Mdafie Etmek Olar Azadlg Gazetesi (Bak)

29 Eyll 1994. 39 Sinan Oan, Azerbaycann Tanmlanamayan Ekonomisi ve Trkiye ile Ekonomik

likileri, Avrasya Dosyas Azerbaycan zel Says, Cilt 7, Say 1, lkbahar 2001, s.65. 40 41 Azerbaycan Gazetesi (Bak), 7 Haziran, 1994. Cynthia M.Croissant, Michael P.Croissant, Hazar Denizi Stats Sorunu: erii ve

yansmalar, Avrasya Etdleri Dergisi, TKA Yayn, Cilt 3, Say 4, K 1996/97. 42 Andrey Smirnov, More ili Ozero: Politika Protiv Geografii, Kommersant Daily, (Moskova)

24 Austos 1994. 43 Dier yandan 23 Kasm 1993te Azerbaycan sahillerine yakn deniz ksm da dahil olmak

zere Azerbaycan topraklarndaki petrol ve gaz yataklarnn kefedilme ve ilenme alanlarnda iki lkenin ibirliinden bahseden Azerbaycan-Rusya hkmetler aras bir anlama imzalanmtr. Lukoilin temsilcileri grmelerde hi bir eyi kendi balarna gerekletirmediklerini akladlar. Lukoil, o dnemde hisse senetlerinin kontrol paketinin devlete ait olduu bir petrol irketidir.Yaptklar ilerde yukarda belirtilen hkmetler aras anlamaya dayanmtr.Nikolay Sergeyevi Strolyarov, Kak Sovmestit Moral i Vnenyoyo Politiku: Rossiya Sama Vinovat v Tom, to Utratila Svoe Vliyanie Na Kaspii. 44 45 46 Azerbaycan Gazetesi (Bak), 24 Eyll 1994. Problema Nefti i Gosudarstva Prikaspiskogo Regiona. Rusya, Mart 2001de yeni bir teklifte bulunarak Hazarn kuzeyini, Rusya ve Kazakistan

arasnda bugn iki lkenin zerinde anlam olduu paylara gre blnmesini ve gney yarsn ise eit paraya (her bir lkeye yaklak yzde 17 pay dmek zere), Azerbaycan, ran ve Trkmenistan arasnda paylatrlmasn teklif etmitir. 47 Vladimir li Maksimenko, Status Kaspiskogo Morya i Sotrudnicestvo Prikaspiskix

Gosudarstv, 19 Eyll 2000.

1616

48

Eldar smaylzade, Gazaxstan Hezerin Dibinin Blnmesine Razdr, Azatlk Gazetesi

(Bak), 10 Nisan 1998. 49 Rusyann bir dier endiesi ise Hazarn deniz olarak kabul edilmesi durumunda bu su

havzasnn Karadeniz ile balantsn salayan ve Rusya Federasyonu corafyas ierisinde bulunan Don ve Volga nehirlerinin uluslararas su yollar olarak tannmas ve Hazarn uluslararas denizcilie ak hale gelebilecei korkusudur. Bu durumun Rusya topraklarnn corafi olarak blnmesi ve uluslararas glere ak hale getirilmesi manasna geleceinden, Rusyann Hazar deniz olarak tanmamasnn anlalr sebepleri de ortaya kmaktadr. 50 Nazim Cafersoy, Eyalet Merkez Dzeyinden Eit Statye: Azerbaycan-Rusya likileri

(1991-2000), Ankara almalar, Ankara, ASAM yayn, Ekim 2000, s.35. 51 Eyll 2000. 52 53 54 Viktor Kaljny: Medlit c Opredeleniem Statusa Kaspiya, 2 Ekim 2001. V. F. Gurin, Rossiya Povoracivaetsya Litson k Kaspiyu. Magsudul Hasan Nuri, Hazar Denizi Blgesi: Sorunlar ve Belirtiler Avrasya Etdleri, Na Kaspii Mojno Sozdat Ekonomiceskii Soyuz, Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 28

Ankara, say 19, lkbahar-Yaz 2001, s.15. 55 T.Tatarayev, Hezerin Statusu ve Neft Mugavileleri Azerbaycan Gazetesi (Bak) 18 Ocak

1995; Ayaz Gocayev, Hezer Behanedir Dava Neft Davasdr, Panaroma Gazetesi (Bak), 14 Kasm 1996; Sedreddin Hesensoy, Hezer Her ki Variantda Azerbaycanndr, Ardan Sedas Gazetesi (Bak), Kasm 1994; Hacbaba Abbasov, Hezer Gldr, Derdi se Denizler Gederdir Ekonomiks Gazetesi (Bak), 29 Temmuz 1995.v.b. 56 Elnur Soltan, Hazarn Hukuki Stats: izilemeyen Snrlar, Stratejik Analiz Dergisi, Cilt

12, Say 13, Mays 2001, s.65. 57 58 Namk Kemal Yolga, Kapal Deniz Hukuku 1996. Bu szlemenin ilgili maddeleri uyarnca; Devletler kendi karasularn 12 deniz mili

uzunluunda, karasal marjine bal olarak 200 ile 350 mil arasnda kta sahanl ve 200 mil uzunluunda mnhasr ekonomik blge ilan etme hakkna sahiptirler. 59 Kenan elik, Cemalettin Kalayc, Azeri Petrolnn Dn ve Bugn, Avrasya Etdleri

Dergisi, TKA Yayn, Ankara Sonbahar-K 1999, No: 16, s.111. 60 61 Law, Basis of Irans Action in Caspian Sea, Tehran Times (Tahran), 14 Austos 2001. Arkady Dubov, Kak Vladimir Putin Vel iz Kaspiiskogo Tupika, 10 Austos 2000.

1617

62 s.5. 63

Mustafa Adgzel, Azerbaycan Mevzuat, (der) Ankara, Hazine Mstearl Yayn, 2000,

Sinan Oan, Yzyln Dram: Azerbaycanda Gmen (Kakn) Sorunu, Avrasya Dosyas

Azerbaycan zel Says, Ankara, ASAM Yayn, lkbahar 2001, ss.431-454. 64 65 Viktor Grebsov, Kaspii: tromoboe Preduprejdenie, 8 Austos 2001. E.Ehmedov, Xezerin Statusu le Bal Mesele Yeniden Gndeme Gelir, 525. Gazete

(Bak) 7 Mays 2001. 66 Rasim Musabeyov, Trkmenistan He Neye Nail Olabilmeyecek, Yeni Musavat Gazetesi

(Bak), 6 Austos 2001. 67 Yolbars A.Kepbanov, The New Legal Status of the Caspian Sea is the Basis of Regional

Co-operation and Stability, Perceptions, December 1997-February 1998 Volume II-Number 4. 68 Agabattaki Trkmenistan-Azerbaycan Grmeleri Sonuland, Neytralny

Trkmenistan, No: 116, 04 Mays 2001; Oil rich Caspian Causes Dispute, ISN, 30 Temmuz 2001. 69 70 71 2001. 72 73 Neytralny Turkmenistan Gazetesi (Akabat), 3 Mays 2001. lya Bayko, V Razdele Kaspiya vse Sredstva Haroi, 3 Ekim 2000; Hazarda Rusya Konflikt Raznx irot, Vremya Novostey Gazetesi (Moskova), 23 Mays 2001. Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 12 Mays 2001. Arif Hseynov, Arkadiy Dubnov, Trkmenbai Smenil Milost Na Gnev Kaspiiskoe

Primirenie Mejdu Baku i Ahabadom Ne Sostoyalos, Vremya Novostey Gazetesi (Moskova) 8 Mays

nerisi, 15 Temmuz 2001. 74 Viktor Andreev, Viktor Kalyujny Zakrl Turkmenistan i Podderjal Pretenzii Azerbaydjan,

Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 6.09.2001. 75 Michael Levyled, Russia: Criticism of Turkmenistan May Aim to Please Azerbajan,

RFE/RL, 5 Eyll 2000. 76 4, 1994. 77 A.Reidolu, Putin Trkmence Danr, Ayna Gazetesi (Bak) 6 Temmuz 2001. Vladimir Babak.Neft Kaspiya v Otnoeniyax Kazakistana c Rossiey, Aziya i Kavkaz, No:

1618

78

Ludmila Romanova, Ekaterina Tecemnikova, Putin Ostaivaet Rossiskie nteres Na

Kaspii, Nizavisimaya Gazeta (Moskova), 10 Ekim 2000; Galina Bazina, 09 Ocak 2001. 79 80 Ulbolsn Kojantaeva, Sever Podelili, Yug Ostalsya, Delovaya Nedelya, 10 Aralk 2001. Cenk PALA, Boru Hatt Oyununda Bitmeyen Oyun: Hazarn Hukuki Stats, PetroGas

Dergisi, Mays-Haziran 2001, Say 23. 81 Glnar Nugman, Hazar Denizinin Hukuki Stats, Avrasya Etdleri Dergisi, Say 13,

lkbahar 1998, s.87. 82 Nesip Nesipli, ran Azerbaycan Grmeleri Gerekleecekmi?, Yeni Musavat Gazetesi

(Bak), 30 Temmuz 2001. 83 R.Resulov, mzalanan Mgavileler zre lenecek Yataglarn Yardan oxu Bo

xabiler, Ayna Gazetesi (Bak), 27 Haziran 2001. 84 85 Kaspii Budet Delit, a Baku-Djeyhan Ostavyat Bez Nefti, 15 Ocak 2001. Hazar kylarnda sadece Enzeli petrol sahasnda retim yapan rann, Hazardaki ulusal

sektr ierisinde bulunulduu dnlen petrol ve doal gaz yataklar olduka derin sularda yerletiinden imdilik bu yataklarn fazla bir albenisi bulunmamaktadr.. 86 R. Aliyev, R. Orucov, R. Nasirov, Zapadny Konsorsiyum Mojet Otkazatsya ot Kontraktov

Na Kaspii, 6 Austos 2001. 87 Michael P.Croissant, Transkafkasyada Petrol ve Rus Emperyalizmi, Avrasya Ettleri,

Cilt 3, Say 1, lkbahar 1996, s.20. 88 89 90 Muharibe Edek, Yoxsa!, Bizim Esr Gazetesi (Bak), 4 Austos 2001. Zerkalo Gazetesi (Bak), 11 Temmuz 1998. Tevfik Zlfgarov, Azerbaycan Hezeryan lkelerle Meslehetleme Aparmald, Yeni

Musavat Gazetesi (Bak), 26 Haziran 2001. 91 Aleksandr Reutov, Rossiya i ran Ne Stali ssoritsya Vapros o Razdele Kaspiskogo Morya

Otlojen, Kommersant, 13 Mart 2001. 92 Vladimir Maksimenko, Prikaspiskiy Region v Mirovoy Ekonomike i Mejdunarodnx

Otneeniyax. 93 Caspian Seas Legal Regime, a Necessity, Tehran Times (Tahran), 16 Temmuz 2000.

1619

94

Fikret Ertan, Hazarda Gvenlik Problemi de kyor, Zaman Gazetesi (Ankara) 9

Haziran 2001. 95 Ekaterina Tesemnikova, Ostre Grani Postcovetskogo Peredela, Nezavisimaya Gazeta

(Moskova), 16 Austos 2001. 96 97 98 Hazar Deniz mi, Gl m?, Sabah Gazetesi (Ankara) 14 Austos 2001. Kalso Vokrug Azerbaidjana Sjimaesya, Zerkalo Gazetesi (Baku), 28 Haziran 2001. Mihail Preplesnin, Egor Yain, Kaspia Nado Delit Sppvedlivo, Ne zavisimaya Gazeta (Moskova), 25 Temmuz 2000; Mihail Preplesin, egor Yain, spitanie Morem Na Kapsii Delat Ne Tolka Neft, No i Politiiskoe Vlinie, Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 24 Ekim 2001. 99 Alin Muraliyev, Serdar Muradov, Prikaspiskie Hedorazumenya Azerbaydjan Prodoljaet

Vesti Spor o Mestorojdenyax, Gazeta SNG (Moskova), 7 Austos 2001. 100 Aleksey Griibov, Kypez ili Sardar?, 11 Haziran 2001. 101 Oleg Banievskii, Politika Baku Utopila Transkaspii?, Nizavisimaya Gazeta (Moskova), 22 Mart 2000. 102 Azerbaycan ile Trkmenistan arasndaki ilikiler 1994-1996 tarihleri arasnda normal saylabilecek dzeydeydi ve hatta Trkmenba Baky ziyaret bile etmiti. Ancak 1997den itibaren Kepez/Serdar sorununun ortaya kmasyla ilikiler bozulmaya balamtr. 103 Trkmen Sefiri Gaydacag, Bizim Asr Gazetesi (Bak), 7 Haziran 2001. 104 Bextiyar Tuncay, Biz Geosiyasi Kataklizmlerden Doan Mveggeti Rahatszlglara Dzmeyi Bacarmalyg 525. Gazete (Bak), 09 Haziran 2001. 105 Agabad Nota Gnderib, Bizim Esr Gazetesi (Bak), 28 Haziran 2001. 106 Rasim Musabeyov, Bize Tezyig Etmeye alrlar, Bizim Asr Gazetesi (Bak), 7 Haziran 2001. 107 1999 ylndan itibaren Trkmenistann Azerbaycanda Bykeliliinin bulunmasna ramen Azerbaycann bu lkede Bykelilii bulunmamaktadr. Dnyann birok lkesinde Bykelilik am olan Azerbaycan hem nemli sorunlar olduu ve hem de etnik kken itibariye mevcut yaknl bulunan Trkmenistandan ve dier Orta Asya Trk cumhuriyetlerinden BDT ierisinde sava halinde olduu Ermenistan lehine bir bask unsuru olarak kullanabilecei bu lkelerde ve Trkmenistanda bykelilik daha amamtr. Bu Azerbaycann yakn evre ve Orta

1620

Asya politikasndaki byk bir handikap olarak deerlendirilmektedir. Azerbaycan bu hadisede sonra Trkmenistanda bir Bykelilik aacan aklamtr. 108 Trkmenistann Mays aynda aklad d bor (alacakl) lkeler listesinde

Azerbaycann bu lkeye borcu 52 milyon dolar olarak ifade edilmitir. Azerbaycan 1992-1995 yllar arasnda bu lkeden ald doal gaz karl olan borcunu dediini ve sadece 18.7 milyon dolar borc ana paras ve 4 milyon $da faizi olduunu sylemektedir. Anlamada faiz ykmll olmadn bildirmektedir. Trkmenistan ise borcun anapara ve faiziyle birlikte 52 milyon dolar olduunda srar etmekte ve borcun nc bir tarafa satlabilecei ynnde Temmuz aynda Azerbaycana bir nota vererek bu lkeyi uyarmaktadr.Azerbaycan borcunu bir ksmn mal karl olarak demitir. 109 Aleksey Griibov, Kypez ili Serdar?, Haziran 2001 110 F.Memmedov, Azerbaycan Hezerde Birinci Gardurman Uduzur, Ayna Gazetesi (Bak), 3 Austos 2001. 111 Senobar ermatova, Spor Mejdu tegeranov, Axabadom i Baku izza Morskix Mestrojdenii Prexodit v Voennuyu Fazu, Moskovskie Novosti, (Moskova) 31 Temmuz 2001. 112 Bakent Bakden yaklak 150 km gneybatda bulunan Alov, ark ve Araz yataklar 1998 ylnda uluslararas iletime alm ve ARDN yzde 40, BP yzde 15, Statoil yzde 15, ExxonMobil yzde 15, TPAO yzde 10 ve AEK yzde 5 pay almlardr.118 Ancak bu yataklarda daha retime geilememi ve keif almalar srdrlmektedir. 113 Caspian Oil Hpoes Down But not Out, Agence France Presse, 31 Temmuz 2001; Marat Gurt, Caspian War of Words Heats Up Reuters, 31 Temmuz 2001; Gafar Bagirov, Novoe Protivostayanie Na Kaspii, 30 Temmuz 2001; Russia Urges Calm in Caspian Dispute, Caspian ncident Our century, Weekly Newspaper 25-31 Haziran 2001; ran gnoriruet Ofisialnoy Baku v Vapros Regionalnogo Sotrudnicestva?, Zerkalo Gazetesi (Baku), 28 Haziran 2001; F.Memmedov, Hezer Nefti le Bal lk Herbi nsident, Ayna Gazetesi (Bak), 27.Haziran 2001. 114 Azerbaydjan i ran Ne Mogut Dogovoritsya o Kaspi, van Gribanov, Voennaya Aksiya rana v Otneenii Zapadnx Kompanii, Rabotayoix v Yujnom Kaspii Sprovosirovna Admnistratsey SA, Samalyot VVS rana Naruil Vozdunoe Prostranstvo Azerbaycana, 1 Austos 2001; Azerbayjan Abvinyaet ran v Naruaenii Teritoryalnx Vod Na Kaspii, 24 Temmuz 2001; Azerbaycan ran Gerginlii, 1 Austos 2001; Arif Useynov, Arkady Dubnov, Persidskii Neftyannoy Poxod, Vremya Novostey Gazetesi (Moskova), 1 Austos 2001. 115 erg Gazetesi (Bak), ran-Rusya Gardurmas, 26 Haziran 2001.

1621

116 Hazarda ortaya kan bu sorun ile beraber BP, nemli miktarda ekonomik zarara uradn iddia etmi ve almalarn askya almtr. Azerbaycan ise, buna anlam veremediini, BPnin anlamadan doan tm ykmllklerini yerine getirmesi gerektiini savunmutur. 117 Sergey Gribov, ran Nagnetaet Napryajennost Na Kaspii, tob Povernut Kaspiiskuyu Neft k Persidskomu Zalivu, 16 Austos 2001. 118 Azerbaycann ve Bat ve srail ile olan ibirlii, Trkiye ile gelitirdii ilikiler, Trkiye ile salanan sk askeri ibirlii ve NATOnun Azerbaycanda s kurmas gerektii ynnde yapt aklamalar, ABDnin Azerbaycana verdii sahil gvenlik botlar, Hazarn statsnn giderek yaknlat bir ortamda artk son kozlarn oynanmas, Aliyevin rana yapaca ziyaret ncesi bask oluturmak, rann Dalk Karaba bar grmelerine katlmak isteinin Azerbaycan tarafndan scak karlanmamas, Baknn randa yaayan Azerbaycan Trklerine ynelik ilgisinin giderek artmas ve Gney Azerbaycan syleminin resmi yetkililer tarafndan da giderek artan bir ekilde kullanlmaya balamas rann rahatszlna sebep tekil etmekteydi, Hazardaki kaynaklar vesilesiyle Azerbaycan ve Kazakistann kendisine rakip olarak piyasaya kmalarn geciktirmek, rann Avrupadan ine kadar uzanacak olan tarihi ipek yolunu canlandrma TRACECA (Transport Corridor Europe Caucasus Asia) projesi dnda braklmas, rann Azerbaycanda giderek gerileyen ticaret hacmi, Dier yandan rann i dinamikleri arasnda yaanan atmada taraflar bu sorunu kullanlmak istenmektedirler. 119 V age Ot Voyn Na Kaspii?, Exo Gazetesi (Baku), 24 Haziran 2001. 120 ABDden rana Hazar Uyars 27 Temmuz 2001. 121 Russia urges Azerbaijan, Iran agreement, 27 Temmuz 2001. 122 bragim 2001. 123 Bu konuda bkz.Mehmet Binay, Hazarda Paylam Kavgas , 27 Temmuz 2001. 124 Trkiye Hazar Denizine Karmak Yerine Krizlerini zsn, Entehab Gazetesi (Tahran), 16 Austos 2001 (BYE Tercmesi). 125 Gazaxstan Azerbaycana Destek Verdi, Kaspi Gazetesi (Bak), 28-30 Haziran 2001. 126 ran Zayavlyaet o Gotovnosti Zaitit Svay nteres Na Kaspii, 07 Austos 2001. 127 Four Cacpian States Sing Accord for Partial Division, New Europe, 17-23 Kasm 1996. 128 Status Kaspiya (Pazisiya Zainteresovannx Gosudarstv) , No: 3, 2000. Mamedov, Igr Bez Galstukov: togom Geopolitieskogo Pasyansa,

Razlojennogo Na Kaspii, Budet Formalnaya Vstreca Prezidentov, Echo Gazetesi (Bak), 7 Austos

1622

129 Bu konuda geni bilgi iin bkz: Sinan Oan, Azerbaycanda Sovyetlerin Uygulad Sanayileme Politikalarnn evre zerindeki Tesirleri Kubbealt Akademi Mecmuas, Haziran 1992. 130 Zaem Tegeranu Konfliktu Na Kaspii?, 23 Austos 2001; Sergey Gribov, ran Nagnetaet Napryajennost Na Kaspii, tob Povernut Kaspiiskuyu Neft k Persidskomu Zalivu, 16 Austos 2001; ran Ne Smojet Pobedit v Kaspiiskom Dele, Zerkalo Gazetesi (Bak), 23 Austos 2001; Afanasiy Sborov, Kaspii Doljen Stat Zonoy Mira, Komersant Gazetesi (Moskova) 29 Eyll 2000. 131 Cenk PALA, Boru Hatt Oyununda Bitmeyen Oyun: Hazarn Hukuki Stats PetroGas Dergisi, Ankara, Mays-Haziran 2001, Say 23. 132 Transkaspii: Geopolitiiskiy Uzel XXI Veka. 133 Aleksandr Akimov, Predvaritelne togi Ekonomiseskogo Razvitiya Kazaxstana v 2000 Godu, 15 Mart 2001. 134 Oleg erniskii, Rossiya i Kazaxstan Uveliivayut Eksport Nefti, Vremya Novostey Gazetesi, 16 Ekim 2001. 135 Hazar boru hatt irketi (CPC) konsorsiyumuna katlm ve paylar: Rusya %24, Kazakistan %19, Umman %7, Chevron Caspian Pipeline Consortium Company %15, Lukarco %12.5, RosneftShell Caspian Ventures limited %7.5, Mobil Caspian Pipeline Company %7.5, Agip International %2, BG Overseas Holding limited %2, Kazakistan Pipeline Ventures LLC %1.75, Orix Caspian Pipeline LLC %1.75.

1623

Kresel Bloklamalar ve Trk Blgesi / Do. Dr. Yusuf Erbay [s.935-945]


Nevehir Valisi / Trkiye 1. Giri zellikle 20.yy.n ikinci yarsnda hzlanan ve Kreselleme olarak adlandrlan srete ortaya kan ve lkeleri yakndan etkileyen nemli bir eilim lkeleraras bloklamalardr. Bat Avrupada AB ve EFTA, Kuzey Amerikada ABD ile Kanada arasnda Serbest Ticaret Blgesi Anlamas, Uzak Douda ASEAN ve buna ek olarak Japonya nclnde 12 Pasifik lkesinin bir ticari blok kurmak zere yola kmas, Ortadouda Krfez lkeleri birlii Konseyi yannda Magrepte Tunus, Cezayir, Fas, Libya ve Moritanyann arasnda kurulan ibirlii tekilat, Latin Amerikada LAFTA gibi, oluumlar, bir bloklama eiliminin giderek yaygnlatn gsteriyor. Ekonomik, teknolojik, siyasal ve kltrel ilikiler artrlarak lkeleraras ilikilerin bloklar iinde younlatrlmas eilimi srdrlmeye allmaktadr.1 nmzdeki yllarda dnya ticareti ve ticaret anlamalar bloklar arasnda olacaktr. D ticarette blgeselleme eiliminin bata gelen sebepleri, kresel sanayileme ve hzl gelien yeni teknolojilerdir. D ticaret alanndaki bu blgesel gelime u sebeplere de balanabilir.2 1) Bloklaan lkelerin gerek teki ticaret bloklar ve gerekse bamsz ekonomilerle ilikilerinde yksek pazarlk gcne sahip olma potansiyeli vardr. 2) ok tarafl ticaret snrldr; belirsizliklerle doludur. Blgesel ticaret bu konularda daha avantajldr. 3) Serbest ticaret blgelerinin dnya ticaretini gelitirme ans olduka byktr. Bloklamann Trkiyeye etkileri ve gerektirdii uyum ise ok aktr. Bloklarn dnda kalan lkelerin ihracat, teknolojik, kltrel ve ihtiyalarnn karlanmas snrlanaca gibi, lke yalnzla da itilebilir.3 Deiime uyum iin Trkiye, AB ile ilikilerini sklatrmaya devam ederken, baka giriimler de yapmak durumundadr. Ortak kar alanlarn paylat lkelerle, AB ile olan ilikilerinden farkl nitelikte ilikilere girmek zorundadr. Dou blokunda ortaya kan siyasal ve ekonomik liberalleme, artk buna imkan da vermektedir. Kendi nclnde Karadenizi evreleyen ve Orta Asyaya uzanan Karadeniz lkeleri Arasnda birlii rgt kurulmas bu giriimlerden biridir. evre korumas, ulatrma, turizm, balklk, snr ticareti, ortak yatrm gibi alanlarda ibirlii, Karadeniz evresi lkelerde olabilecei gibi, Dou Akdeniz lkeleriyle de olabilir. Arasra gndeme gelen, su sknts iindeki Orta Dou lkelerine su satma projesi buna bir dier rnektir. Bu giriimler dorudan ekonomik katklarnn yan sra lkeleraras bar da glendirecektir. phesiz, Trkiyenin, zellikle bir ekonomik ibirliine ve btnlemeye gidebilecei blgelerden en nemlisi, yeni ortaya kan Trk Cumhuriyetleridir. Sovyetler Birliinin dalmasyla

1624

birlikte, Orta Asyann Trk Cumhuriyetleri en gelimi Trk Devleti olan Trkiyenin evresinde bir Trk Blgesi oluturmaya ynelik giriimlere balamlardr.4 2. Yeni Trk Cumhuriyetlerine Genel Bir Bak Sovyetler Birliinde Gorbaovun aklk ve yeniden yaplanma politikalaryla balayan yeni dnem, btn dnyada ideolojilerin deimesine, duvarlarn yklmasna, demokratikleme ve milliyetilik hareketlerinin younlamasna, iktisadi retim tarzlarnn ve mlkiyet anlaylarnn, piyasa mekanizmas kurallarna ve verimlilik ilkelerine doru kaymasna yol amtr. Gorbaov, bir anlamda, tarihi devamll salayamayan kuvvetleri serbest brakmtr.5 mparatorluk daldktan sonra bu topraklar zerinde yaayan halklardan bir ksm bamszlklarn kazanm ve dnya politikasna yeni gler olarak katlm bulunmaktadrlar. Bunlardan Trk olanlar Azerbaycan, zbekistan, Trkmenistan, Kazakistan ve Krgzistan Cumhuriyetleridir. 2.1. Siyasi Yap Uzun yllar boyunca Sovyetler Birliinin kontrol altnda yaam olan Yeni Trk

Cumhuriyetlerinin siyasi yaps, bu devirde oluturulmu yapnn bir devam grnmndedir. Bamszl kazanan Cumhuriyetlerde henz tam anlamyla bir istikrardan sz etmek zordur. Smrden kurtulmalarna ramen, Komnizmin ve eitli etkilerinin btnyle ortadan kalkmad ileri srlebilir. Halklar kendi zgr iradesiyle hkmetlerini kuramamlardr. nk demokratik kurumlar mevcut deildir ve henz bu lkelerden tam anlamyla elini ekmemi olan Rusya ile mcadele devam etmektedir.6 Yeni Cumhuriyetlerde devam eden politik karmakln nedeni olarak, uzun sren yllardan sonra Trk dnyasnn yaknlama imkannn ortaya kmas ve bunun dnyadaki g dengesinin yeniden dzenlenmesine varabilecek kadar nemli sonular dourma potansiyeli gsterilebilir. Eski egemenlik alann elinden karmak istemeyen Rusya bata olmak zere, dnya siyasal dinamiklerini ynlendiren sanayilemi devletlerin mdahaleleri, yeni Trk Cumhuriyetlerinin u andaki durumunu ve izecekleri rotay etkilemektedir.7 2.2. Doal Kaynaklar ve Ekonomik Yap Yeni Trk Cumhuriyetleri doal kaynaklar ynnden olduka zengindir. Bu lkelerin yer alt ve yer st zenginlikleri hakknda srekli ve shhatli istatistiki bilgi verilmemesine ramen, yinede baz kaynaklardan Trk Dnyasnn bir doal kaynaklar ve hammadde cenneti olduu anlalmaktadr.8 Doal kaynaklarn eitleri itibaryla baktmzda, petrol ve doalgaz retiminin Azerbaycan, Krgzistan, Trkmenistan ve bugnk Rusya Federasyonu iindeki baz blgelerde youn olduu grlmektedir. Sadece Azerbaycann petrol rezervleri yaklak 2 milyar tondur. Eski Sovyetler

1625

Birliinin en nemli kmr merkezi Trkmenistann Karagan blgesindedir ve rezervi 53 milyar tondur. Trkmenistanda bol ve eitli maden kaynaklar mevcuttur. zellikle demir madeni rezervi asndan dnyann en nde gelen lkesidir ve bakr madeni asndan da eski Sovyetler Birliininin ihtiyalarn tmyle karlayacak seviyededir.9 Bata pamuk, ipek ve hububat olmak zere tarmsal rnler ve bir yerst zenginlii olarak ormanclk Trk Cumhuriyetlerinde olduka youn bir potansiyele sahiptir.10 arlk dneminde olduu gibi, Sovyetler Birlii dneminde de Trk Cumhuriyetleri ham madde reticisi ve deposu olarak grlmtr. Srekli kontrol altnda tutulan bu blgede uygulanan balca Sovyet politikalarndan biri, bu devletlerin ekonomilerini birbirinden tecrit etmek olmutur. Uzun yllar boyunca, Trk halklarnn ekonomisi, bir dierinden tam tecrit edilmi bir yapda kurulmutur. Hatta normal ekonomik ilikilerin kesildii bile gzlenmitir. Bu yolla Trk dnyasnn ekonomik ve kltrel yaknlamas engellenmitir.11 zlenen baz yntemlerle Slav kkenli nfusun gelir ve refah artarken, Orta Asya Cumhuriyetlerininki srekli gerilemitir. Orta Asyada kii bana den gelir Slav Cumhuriyetlerindeki orann ok altndadr. Doktor, hastane ve yatak says gibi sosyal gstergeler karlatrld zaman da dengesiz bir oran ortaya kmaktadr. Bu blgede, eski Sovyet idaresi kendi smrgeci politikasn arlk dnemi politikalarna benzetmitir. 1991 ylnda yaplan bir Rus aratrmasnda, Orta Asya Cumhuriyetleri onbe kardein en fakiridir. diye belirtmektedir (Gumpel, 1994, s.19).12 Bu sebeplerden dolay, Yeni Trk Devletleri, ayr ayr bakldnda ekonomik olarak gl grnmemektedir. Fakat birbirini tamamlayc tarzda bir btn olarak ele alndklarnda, ok gl bir ekonomik potansiyel ortaya kmaktadr. Rusyann ekonomisinin ihtiyalar dorultusunda oluturduu eski yapnn, bu lkelerin kendi karlarna gre, serbest ve ak bir yap haline dntrlmesi zaman isteyen bir sretir. Trkiye gibi belli tecrbelere sahip bir karde lkenin yardmlaryla, byle byk bir potansiyelin aklc bir biimde deerlendirilmesi sonucu, yakn bir gelecekte Trk dnyasnn gl bir ekonomik blok haline dnmesi mmkndr. Byle bir aamaya ulalabilmesi iin, Yeni Trk Cumhuriyetlerinin siyasi bamszlklarnn yan sra ekonomik bamszlklarna da kavumalar gerekmektedir. Merkezden ynetim sayesinde eski Sovyetler Birlii tarafndan gerekletirilen ekonomik smry tamamen kaldrp serbest bir yapya kavumak iin, bamsz ekonomiler oluturmak, retim yapsn deitirmek, maliye, dviz ve demeler bilanosu dzenlemelerini an ekonomik gereklerine uygun biimde hayata geirmek gerekmektedir.13 Sovyet smrgeciliinin bu lkelerde brakt bir dier ekonomik miras, sermaye birikimindeki yetersizlik ve arpklklardr. Yeniden yaplanma ve gelime aamasnn balangcnda olan Yeni Trk Cumhuriyetlerinde sermaye birikimi ok nemli bir rol oynayacaktr. Fakat, bu lkelerde u ana kadar sermayenin dalmna yeterli nem verilmediinden, mevcut sermayenin etkin kullanm salanamamtr. Ekonomik smr altnda bulunduklarndan dolay, sermaye birikimi de

1626

smrgecilik

ilkelerine

uygun

olarak

yerine

getirilmitir.

Planl

ve

maksatl

olarak

Trk

Cumhuriyetlerinde fabrikalar yerine yalnz Sovyet karlarna hizmet eden retim silolar gelitirilmitir. Bu lkelere gerektii kadar sermaye datlmam, tersine kazandklar paralar dier blgelere ve zellikle Rus blgelerine aktarlmtr. 3. Bamszlk Sonras Yeni Trk Cumhuriyetlerinin Ekonomik Yaplar

3.1. Karlalan Zorluklar Orta Asya Cumhuriyetlerinin ekonomik, yeniden yaplanma sreci yava ve zor ilerlemektedir. Komnist gelime stratejisi erevesinde, ulam, enerji sektr ve sosyal alt yaplar, sadece retilen ham maddeye cevap verecek lde gelimitir. Verimli bir iletiim sistemi mevcut deildir ve krsal blgelerde niteliksiz i gc vardr. Bu olumsuz gstergelere, Yeni Cumhuriyetlerin aralarndaki kavgalar ve kendi lkelerindeki karklklar da eklendiinde, d yatrmclar iin cazip olmayan bir grnt olumaktadr. Pazar ekonomisine gei srecinde ortaya kan isizlik ve mevcut ekonomik ilikilerden ani kopuun verecei zarar nedeniyle, bu lkeler genel olarak kademeli bir geii tercih etmektedirler. Bu srecin, her lkede farkl zamanlar gerektirdii hesaplanmaktadr. Ancak birleilen nokta, pazar ekonomisine geiin yava gerekleecek olduudur. Bunun sebeplerini yle sralayabiliriz:14 1) Eski Sovyetleri Birliinin dalmasyla var olan ekonomik sistemin yklmas, ekonominin byk oranda tekellemesi; 2) Sovyet smrgeciliinin miras olarak ekonomik yapnn eksiklikleri; 3) Ekonomik kalknma iin gerekli olan insan sermayesinin yokluu; 4) Yeniden yaplanma ve altyapnn kurulmas iin gerekli sermayenin bulunmamas; 5) retim aralarnda zel mlkiyetin ve gelimi bir giriimciliin eksiklii; 6) stikrarl bir para ve verimli bir banka sisteminin olmamas; 7) Devlet ve ekonomi ynetiminde kabiliyetli kadrolarn bulunmamas; 8) Sanayilemi lkelerden hissedilebilir bir ekonomik yardmn gelmemesi; 9) Eski Sovyet Cumhuriyetlerini imparatorluk sonras devlet dzeninde birlemeye zorlayan Rusyann uygulad siyasi ve ekonomik basklar. Deiim sreci iinde ortaya kan baz dier problemler de pazar ekonomisine geii zorlatrmaktadr. zellikle ar yksek enflasyon ve devasa brokrasi, gelmesi muhtemel olan yabanc sermayeyi korkutmaktadr.

1627

Btn bu olumsuzluklara ramen, bamszlklarn kazanan yeni devletler ekonomik olarak dnya ile btnlemelerini salayacak ve yabanc yatrmlar lkelerine ekecek olan bir dizi ekonomik, ynetsel ve yasal tedbiri gerekletirmilerdir. Bunun neticesinde, uzak-yakn pek ok lke bu yeni pazar ile yakndan ilgilenmeye balamtr. rnein, u anda in, Orta Asya lkelerine zirai rnler ihra etmekte ve kk lekli iler alannda yatrmlar yapmaktadr. Yeni Cumhuriyetler, zellikle Japonya, Gney Kore, Taiwan, Hong Kong, Singapur, Hindistan ve Pakistandan gelecek yatrmlarla ilgilenmektedirler. 3.2. Rusyann Yeni Trk Cumhuriyetlerine Bak Yeni Trk Cumhuriyetlerinin dnyayla btnlemek amacyla balattklar giriimlere ramen bu blgenin gelecei, belli oranda Rusyann tavrna ve milletleraras toplumun bu blgede olup bitenlere duyaca ilgiye baldr. Sovyetler Birlii datldktan sonra, Rusyann eski politikasn terkedip, tekrar sper devlet rol oynamaya niyeti olmadn ifade eden szleri ve tavrlar, Batnn baz evrelerinde artk Souk Sava dneminin sona erdii kanaatn yaratmtr. Fakat ksa bir sre sonra, Rusyadan Batnn beklentilerine ve kurduu varsaymlara pek uymayan iaretler gelmeye balamtr. Rusyann siyasi kltr ve d politika gelenekleri, bu lkeye dnya apnda gcn gstermek ve olaylara kendi llerine gre karma alkanl vermitir. Rusya, Bamsz Devletler Topluluu ad altnda yeniden rgtlenen devletleri, her bakmdan bamsz ve eit haklara sahip, zgrlkleri ve toprak btnlkleri gvence altnda olan devletler olduunu syleyebilmi olsa bile, bu devletlere her alanda mdahalede bulunmaya devam etmektedir. Orta Asya lkelerinin yol, demiryolu, telekominikasyon, petrol boru hatt inaas gibi alanlarda, petrol ve maden imtiyazlar konularnda da blge cumhuriyetlerine devaml bask yapt gzlenmektedir. Rusyann bu faaliyetleri Batl ve Trk iletmelerinde, bu lkelerde yapabilecekleri yatrmlar asndan endieler oluturmaktadr. Fakat, Rusya iindeki ve dndaki gelimeler ve Birleik Devletler Topluluunun ald mesafeler erevesinde bakldnda, gemii canlandrmak iin ne derece kararl olsalar da, Ruslarn bunu gerekletirmede ciddi engellerle karlaacaklar ileri srlebilir.15 Bir kere Rusyada reform hareketleri, geriye dnlmesi mmkn olmayan bir mesafeye ulamtr. Bu lkelerde ortak mlkiyete geri dnlerek, herkesi devlet memuru ve kamu personeli haline getirecek bir kollektivisit sistemi yeniden oluturmak imkanszdr. Son yllarda iletiim teknolojisinde meydana gelen devrim niteliindeki gelimeler, btn dnyay birbirine balamtr. Bu yzden Birleik Devletler Topluluu ve Rusyay d dnyadan tmyle tecrit etmek mmkn deildir. Rusyay tek bir merkezden ynetmek ve kontrol altnda tutmak artk imkanszdr. D dnya ile artan iktisadi, ticari fikri balar; lke iinde vatandalarn artan hareketlilii; her eyi renme ve olup bitenlerden haberdar olma imkanlar telekomnikasyon ann yaylmas, bilgisayar kullanmnn artmas, d dnyadan insan ve malzeme tayan kara, deniz ve hava yollarnn ulatrma alannda yaratt kolaylklar, eski Sovyetler Birlii lkelerinde bile bir letiim Devrimi meydana getirmitir.

1628

Btn bu gelimeler sonucu, dnyann dier blgelerinde olduu gibi, bu blgede de bilgi toplumu ve Kresel btnlemenin zorlaycl n plana kmaya balamtr. Teknolojik gelime ve deime srecinde geri kalm olan ve dnya lsnde cereyan eden rekabete yenilip yok olan eski Sovyet sisteminden arda kalan kurumlarn ve toplum dzenini, bu yeni srelerin etkisiyle deiime uramasnn kanlmaz olduu ileri srlebilir. 4. Eski Sovyetler Birliinde Yabanc Yatrmlar kinci Dnya Savann hemen ertesinde artmaya balayan uluslar aras sermaye hareketleri Sovyetler Birliini de etkilemitir. Balang yllarndaki kapal ekonomi devrinde karlalan zorluklar, bu lkede zellikle ortak giriimler trnde yatrmlarn gndeme gelmesini salamtr.16 4.1. Eski Sovyetler Birliinde Faaliyette Bulunan Ortak Giriimler 1990l yllara doru sistemde ve yapsal snrlamalarda meydana gelen deimeler, ortak giriimlerin saysn hzla artrmtr. Ortak giriimlerle ilgili yasal dzenlemeler basitletirilmi ve yumuatlmtr. Eski Sovyetler Birliinde ortak giriimleri hzlandran evsahibi lke politikalarnn ana hedefi vard. Birincisi dviz girdilerini artrmak, ikincisi ileri teknoloji ve ekipmanlarda ilerlemeler kaydetmek ve ncs baarl ynetici uzmanlar transfer etmektir. Ortak giriimler, iki ayr ekonomik sistem (sosyalizm ve serbest pazar ekonomisi) btnlemesinde ve zellikle eski Sovyet ekonomik sistemin gnmz ak ekonomik sistemine yaknlamasnda ok etkili roller oynayabilecek kurumlar olarak grlmektedir. Eski Sovyetler Birliinde kurulan ortak giriimlerin nemli ksmnn merkezi Rusya Cumhuriyetinde ve zellikle Moskovadadr. Bu gelimelerde yabanclarn ve turistlerin bu blgelerde younlam olmas nedeniyle hizmet sektrnn gelimi hale gelmesi ve etnik atmalarn az olmas ihtimalinin pay vardr. te yandan, eski Sovyetler Birliinin uygulad smr politikasnn doal sonucu olan gelimilik farklar, yabanc sermayenin ilk etapta bu blgelerde younlamasnn en nemli sebeplerinden birini oluturmutur.Bu yzden, Trk Cumhuriyetlerinde kurulan ortak yatrmlarm oran %2 gibi ok dk bir seviyededir.17 Batl lkelerin Eski Sovyetler Birliinde ortak giriimlerde bulunma konusunda, bu lkelerin mevzuatndaki yasak ve snrlamalar sebebiyle, balangta baz pheleri vard. Daha sonra, bu lkedeki yenilik araylar ve yerel ortaklarn katklar sonucu yaplan baz deiiklikler Batl sermayenin iini kolaylatrmtr. Geni pazar ve doal kaynaklaryla aslnda ekici bir gc olan bu blgelerde, ortak giriimlerin kurulmasnda en byk rol bankalar oynamtr. Bankalar, ortak giriim kurmak isteyen iletmeleri, ortakla kk bir oranda hissedar olarak ve kredi vererek tevik etmilerdir.18

1629

Batl devletler Sovyetlerde ve dier lkelerde ortak yatrmlar bulunan iletmeleri bir araya getirerek, ortak giriim kulpleri oluturmulardr (Joint Ventures Clup). Bu yolla tecrbelerini bir araya toplama ve bunlardan ortak bir biimde yararlanma yollarn gelitirmilerdir. Ayrca, Batl lkeler, karlarna kan risk ve zorluklar amak iin, ticari alanda ortak teebbsler (Trading Joint Venture) ve konsorsiyumlar oluturma yollarn denemilerdir.19 4.2. Ortak Giriimlerin Karlaacaklar Baz Riskler ve Zorluklar Pazar ekonomisine gei srecini balatan eski Sovyetler Birlii lkeleri ile veya bu lke iletmeleri ile yaplan ortak giriimlerin aamalar konusunda ortaya kan baz risk ve zorluklar yle sralayabiliriz.20 1) Yeni kurulan Cumhuriyetler, Sovyet idaresi altnda yaplan ortaklk anlamalarn yeniden grmek istemekte, bu anlamalardaki kazanla ilgili baz hkmleri kendi lehlerine evirmeye almaktadrlar. 2) Yerel ortakln ou ortak giriimlerin yurt dna seyahat ve yabanc pazarlara ulamak iin bir frsat olarak grmektedirler. letmenin kendisine sk sk ikinci derecede nem verilmektedir. 3) Uygun bir ortak bulmak, anlama konusunda grmeler yapmak, ortak giriim anlamasnn yaplmas, genelde bir yl bulmaktadr. Bu gecikmelerin ana sebebi, bu lke yneticilerinin ortak i anlamalar yaparken temel aamalar konusuna bile yabanc olmalardr. 4) Ruslar ve Eski Sovyet lkelerinde bu anlamalara taraf olanlar, ortak giriimin sahasn ilgisiz alanlara doru geniletmek istemektedirler. Yabanc yatrmclar ise, riskin en aza indirgenmesi ve faaliyetlerin fazla yaylmasn nleme konularnda younlamaktadrlar. Karlalan politik risklere ve zorluklara kar, Batl lkeler kendi iletmeleri iin politik risk uygulamalar yapmlar ve zellikle kk ve orta lekli iletmeler iin ekonomik risk tevikleri verme yollarn gelitirmilerdir. Bu uygulamalar sayesinde Batl ortak giriimler giderek glenmi ve gelimilerdir. Btn bu zorluklara ramen, merkezi planlamann ykld yerlerde ve yeni ortaya kan pazar ekonomilerinde ortak giriimlerin baarl olduklar gzlenmektedir. Bu blgelerde, dier irketlere verilmeyen ncelikler, tevikler ve muafiyetlerin ortak giriimlere tannmas ve bu baarlarn nedenleri arasnda saylabilir. Ortak giriimlerin baarsnn devam ve artmas, bu lkelerde piyasa mekanizmas artlarnn bir an nce oluturulmasyla yakndan ilgilidir. Bununla birlikte, pazarn istenen mal ve hizmetler iin yeteri kadar geni olup olmad, taraflarn sorumluluklarn tam anlamyla anlayp anlamadklar ve taraflarn giriimin genel faaliyetleri hususunda anlap anlamadklar konularnda kesin bir bilgiye sahip olmak iin dikkatli incelemeler

1630

yaplmaldr. Ortaya kabilecek bu eit problemler zldnde, giriimler daha fazla baar ansna sahip olabilmektedirler.21 Batl lkelerin Eski Sovyetler Birliine ortak giriimler yoluyla girerken uyguladklar yntemler, bu topraklar zerinde varlklarn devam ettiren ve dzenlemeler asndan hala eskinin tesirinden nemli oranda kurtulamam olan yeni Trk Cumhuriyetlerine ynelik faaliyetler gerekletirilirken dikkate alnmaldr. 4.3. Trkiyenin Eski Sovyetler Birliindeki Ekonomik Giriimleri 1937 ylnda yaplan anlamayla balayan Trk-Sovyet ticari ilikileri 1982 ylna kadar kliring (bir tr takas anlamas) esasna gre ve geleneksel rnlere dayal olarak yrtlmtr. Eski Sovyetler Birliindeki ilk Trk-SSCB ortak yatrm uygulamas 1989 ylnda gereklemitir. 1990 ylnda tescilli ortak giriimlerin says 89 rakamna ulamtr. Bankalar aras ilemlerde ise, ilk olarak 13 Temmuz 1990da Trk Eximbank ile Sovyetler Birlii D Ekonomik likiler Bankas arasnda 350 milyon Dolarlk uzun vadeli yatrm (Mteahhitlik) kredisi anlamas imzalanmtr. Rusya ile giriilen ihracat-ithalat rakamlarna bakldnda ise bu pazarla ilikilerimizin istenilen dzeyde olmad grlmektedir. 1990 yl itibaryla Trkiyenin toplam ihracatnn ancak binde 4 pazara yneliktir. thalatta ise binde 5 dolaylarndayd. te yandan Trkiyenin bu yllarda Sovyet ticaret hacmindeki pay %1 rakamna bile ulamamt.22 Gerek Rusya, gerekse yeni kurulan Cumhuriyetlerdeki nfus ve satn alma gc ile oluturmaya balad byk pazarda yeterli pay alnabilmesi iin, ticaret hacmi ve ortak giriim says salkl bir biimde artrlmaldr. 5. Trkiyenin ve Trk letmelerinin Yeni Trk Cumhuriyetleriyle Ekonomik likilerinin Genel Bir Deerlendirilmesi 5.1. likilerde Karlalacak Zorluklar Bilindii gibi, bugn bamszln yeni kazanm Trk Cumhuriyetleri, Eski Sovyetler Birliinde kapal bir ekonomik ve politik yap iinde yaadklarndan, d dnya ile ilikileri son derece snrl olmutur. Yllardr Sovyet diktatrlnn smrs altnda kalm bu gen Cumhuriyetler, merkezi bir ekonomik yapya sahip olduklarndan piyasa ekonomisine son derece uzaktr. Bu nedenle de piyasa ekonomisinin kurumlarna, giriimcilerine, uzmanlarna, mekanizmalarna ve ada teknolojiye sahip deildirler.23 te yandan, ekonomilerinin eski Sovyet ekonomisi gibi bir btn olarak deil, tek tek bamsz cumhuriyetler olarak radikal yaplanmaya ihtiyalar olduu aktr. Eski moda, kullanlmayan ve ekonomik olmayan retim dallarn gzden geirmeleri ve kaynaklarn mukayeseli avantajlar ilkesine gre transfer ederek, retimlerini modernize etmeleri gerekmektedir. Sz edilen bu gelimelerin ksa srede gerekletirilmesi ihtimali azdr. Bu srete belirleyici olan faktrler, lkelerin ulamaya altklar serbest piyasa ekonomisinin dinamikleri olacaktr. Hangi faaliyetin gerektiini, hangisinin

1631

gerekmediini serbest ekonominin artlar belirleyecektir. Bu durum, dnyayla btnleme srecinde bir takm sanclara sebep olabilecektir. Serbest piyasa ekonomisine gei srecinde, cumhuriyetlerin belli bir dnem iin yatrm ve teknolojiye olan ihtiyalar n plana kmaktadr. Ellerindeki hammaddenin ve kaynaklarn retime gemesinin salanmas iin, d sermaye yatrmlarna ihtiyalar vardr. Bu ise, Trkiye ve onun aracl ile Avrupa, Japonya veya dier lkeler tarafndan gerekletirilebilir.24 Trk sanayicisi ortak yatrmlar yaparak, dorudan Trk sermayesi ile girerek veya batl ve Japon iletmelerle ibirlii yaparak bu pazarda yerini alabilir. Trkiyenin yeni cumhuriyetlerle balatt ekonomik yaknlamann karlat zorluklardan birisi tama alannda ortaya kmaktadr. Trkiyenin Azerbaycan ve Orta Asya lkeleriyle snrlar yoktur ve geilecek nc lkelerde Trkiye ile bu devletler arasndaki yaknlamaya scak bakmamaktadrlar. Bu durum, Trk giriimcilerini bu lkelerde retim yapmaya, yani dorudan d yatrma zorlayan unsurlardan biri olarak da deerlendirilmektedir. Ticaret ve yatrm alanndaki bir dier zorluk, bu lkelere gidecek iletmeler ve i adamlarnn birbirleriyle irtibatnn salanmas ve ihtiya duyulan alanlarn belirlenmesi konusundayd. Bu zorluu amak iin, Trkiye 1992 ylnda yar resmi nitelikli bir kurulu olan Trk birlii Kalknma Ajansn (TKA) kurmutur. Yeni Trk Cumhuriyetlerinin kar karya olduklar ekonomik zorluklarn almas, yksek bir potansiyeli olan bu lkelerin ekonomik bir blokta btnletirilerek kresel rekabete ynlendirilmesi ve dolaysyla dnya sisteminde nemli bir oluumun n plana karlmas gndemdedir. Dnya g dengesinin deimesine yol aabilecek byle bir sre iinde Trk devletlerinin biraraya gelmesinde ve uzun dnemde bir birlik oluturmasnda Trkiye gibi etkin bir gce grev dmektedir. Fakat, byle bir grev iin Aabeylik rolne soyunmak olumsuz neticelere ve zorluklara yol aabilir. Bilindii gibi Rusya federasyonunun aabeyliini tatm olan Trk Cumhuriyetleri, yeni bir aabey istememektedirler. Olayn bir baka yn de, bamszlklarn henz kazanm devletlerin, binbir glkle kazanlan bu bamszlklarndan taviz verme anlamna gelecek oluumlara scak bakmayacaklar gereidir.25 Ancak saylan bu zorluklar hesaba katarak ve doru zmlerini bularak balatlacak bir oluuma giriirken ise ekingenlie gerek olmad savunulmaktadr. ngiliz olmayan uluslardan bir ngiliz Milletler Topluluu (Commonvealth) yaratan ngiltere rnei varken, Trk Cumhuriyetlerinden bir Trk Uluslar Topluluu oluturmaya almak, Trkiye iin doal bir davran biimi olarak alglanabilecektir.26 Dikkat edilmesi gereken dier bir noktada, yalnzca tarihi, kltrel ve duygusal unsurlara dayandrlarak bir Trk dnyas dayanmasnn oluturulamayaca gereidir. Ortak kltr temellerine sahip olmakla birlikte, yzlerce yl devam eden ayr Corafyalar ve ayr sistemler iinde

1632

yaamann doal sonucu olarak, Trk uluslarnn yapsnda byk farkllklar ortaya kmtr. iveler byk lde farkllamtr. Tek bir dine bal gibi grnen Trk dnyasnda, tarih boyunca eitli ztlamalarn temelini oluturmu mezhep farkllklar ve komnist sistemin etkisiyle ortaya kan yorum farkllklar sz konusudur. Bu nedenlerden dolay, Azerbaycan dndaki dier Trk lkeleriyle olan ilikilerde, Trkiye ok ciddi abalar gstermek zorundadr diyebiliriz. 5.2. likilerde Trkiyenin Rol ve Gerekletirdii Faaliyetler Hkmetlerin aktif tavrlar almas gereinin bilincinde olan Trkiye, kendi ulusal politikasna uygun olarak, bu lkeler arasndaki ekonomik, siyasi ve teknik ibirliinde aktif bir rol oynamaktadr. BDT iindeki Orta Asya Cumhuriyetlerinin ekonomik ve sosyal adan yeniden yaplanma abalarna yardmc olmak zere teknik yatrmda bulunmakta anlamalar yapmakta ve krediler amaktadr. Bamszln kazanan Trk Cumhuriyetlerinin temsilcisi gibi grlen Trkiye, tm bu Cumhuriyetleri Birlemi Milletlere, AGKe ve dier baz uluslararas rgtlere kabul ettirmitir. Bamszlklarn ilk tanyan lke olmu ve hemen ekonomik yardmlar balatmtr. Trkiye ile Orta Asya Cumhuriyetlerinin hkmetleri arasnda yaplan grmelerin peinden, Trk Hkmeti bu kritik dnemde lkelerin zorluklar amasna yardmc olmak zere mali ve teknik ibirliinde olduu kadar uzman yardmnda da bulunmaya karar vermitir.27 Olduka karmak bir yap arzeden bu artlarn getirdii zorluklar amak iin Trkiyenin balatt giriimlerden bir dieri de, daha nce ksaca deinilen bir kurumun oluturulup, hayata geirilmesidir. Sovyetlerin dalmasyla ortaya kan yeni uluslararas yapda, rehber konumunun gereklerini yerine getirmek ve zel sektrn bu lkelerdeki faaliyet ve yatrmlarna yardmc olmak amacyla 24 Ocak 1992 tarihinde Trk birlii ve Kalknma Ajans (TKA) yar resmi bir kurulu olarak Ankarada kurulmutur. Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanlna bal ayr bir tzel kiilie sahip olan bu kurulu, ge kalm olmakla birlikte, Trkiye ile gelimekte olan devletler ve zellikle Yeni Trk Cumhuriyetleri arasndaki ilikilerde nemli bir boluu doldurmaya adaydr. Trk birlii ve Kalknma Ajans, Trkiye ile gelimekte olan lkeler arasnda ekonomik, ticari, teknik, sosyal, kltrel ve eitim alanlarnda ibirliini, projeler ve programlar aracl ile gelitirmek ve ilgili ilemleri yrtmek zere kurulmutur. Sovyetler Birliinin dalmas sonucunda bamszlklarn kazanan devletlerin ve bunlarn arasnda zellikle Trk kltr ve dilini paylaan lkelerin, gei dneminde iinde bulunduklar durum, Trkiyenin ibirlii faaliyetlerini gelitirmesi iin stratejik bir frsat penceresi oluturmaktadr.28 5.3. likilerin Gelecei Ne Olabilir Trkiye, ncelikle blgesel dengeler ve Sovyet sisteminden geriye kalanlarla ilikiler asndan, Trk Cumhuriyetlerinin kendisine nasl baktn iyi analiz etmek zorundadr. Sovyet sisteminin sona ermesinden sonra, bir gei sreci olarak uygulamaya konulan Bamsz Devlet Topluluunun fazla uzun srmesi beklenmemektedir. Birazda Rusyann zorlamas sonucu ortaya kan bu yapnn

1633

muhtemel knden sonra, Trk Cumhuriyetleri iin dikkate alnmas gereken yollardan biri, siyasi ve daha byk oranda ekonomik bir birlik haline dnmektedir. Bu varsaym, kresel gidiin kanlmaz rnleri olan blgesel bloklamalar gereine uygun dmektedir. Zaten gelecekte milyarlk bir in gcyle, gcn byk lde koruyan Rusya arasnda be ayr devletin bamsz statsn srdrebileceini dnmek biraz zordur. Bu byk gler arasnda dengeyi salayabilecek tek zm, mmkn olduu lde siyasi nitelikli veya en azndan ekonomik nitelikli bir Trk Topluluu oluturulmas olacaktr. Gnmzde siyasi bamszlk, bir lkenin gelimesinde nemli bir etken olmakla birlikte, tek bana yeterli olmamakta, dnya pazarndaki ar rekabete diren gsterebilecek salam bir ekonomiyle desteklenmesi gerekmektedir. Trk Cumhuriyetlerinin ayr ayr bu ii baarabilmeleri ok g grlmektedir.29 Byle bir topluluun olumasnda en nemle faktr, Yeni Trk Cumhuriyetlerinin sahip olduu zengin iktisadi kaynaklarn, piyasa ekonomisi tecrbesini yllardr yaayan Trkiye ile birlikte deerlendirme isteklerinin olup olmaddr. Cumhuriyetlerin her biri kendi bana hareket ettiinde, iktisadi gelime abalarnda yeterli derecede baar salayabilmeleri olduka pheli grlmektedir. Sahip olduklar imkanlar birletirdikleri takdirde, sz konusu lkelerin iktisadi ve politik gelimelerinin ok daha kolay ve hzl bir ekilde gerekleebilecei tahmin edilmektedir. Trkiyenin uzun yllardan beri kazand piyasa ekonomisi tecrbesi, bu lkelere aktarlabilir ve uygulanabilir. Tecrbeye ve bilgiye sahip kurum ve kiilerden bu konuda istifade edilebilir. Bu karlkl dayanma ve yardmlama hareketi belli bir program erevesinde yrtlebilirse, kukusuz ok daha yararl sonular dourabilecektir. Trkiye, mslman bir lke olmas sebebiyle Orta Asya Devletlerine, Slav devletlerinden daha yakndr. Trkiye, ayrca laik bir lke olarak, ran ve Suudi Arabistan gibi kkten dinciliin hakim olduu lkelerle kyaslannca, 70 yl boyunca Ataist dncelerle yorulmu lkeler asndan yeni politik dncelere geite, daha iyi bir model olarak grlebilir. Trkiyenin faaliyetleri, blgedeki kkten dinci etkiyi geriletmek amacyla Avrupa Birliine ye devletler ve ABD tarafndan da zaman zaman desteklenmektedir.30 Uzun dnemde gerekletirilmesi dnlen bir Trk Topluluunun ilk ve temel adm ekonomik alanda gerekletirilebilir. zellikle kr amal yaklam esas alan zel sektr desteklenmelidir. Bylelikle, serbest piyasa ekonomisinin gereklerine uygun ekonomik yaplar vastasyla daha salkl ilikiler oluturulabilir. Yeni Trk Cumhuriyetleriyle Trkiye arasnda mevcut olan, fakat tek bana yeterli olmayan kltrel ve tarihi yaknlk hayata daha canl bir biimde geirilebilir. Trkiye, zel sektrn blgedeki siyasi istikrarszlktan korkmadan yatrm yapabilmesini salamak iin, devlet tarafndan garanti mekanizmalarn iletmelidir. Aksi halde bunu gerekletiren ve blgeye bizden daha uzak olmayan Avrupa ve Uzak Dou lkeleri, Trkiyenin bu blgeye, ekonomik olarak etkin bir ekilde girmesine izin vermeyeceklerdir.31

1634

6. Trk letmelerinin Yeni Trk Cumhuriyetleri Pazarna Giri Sebepleri ve Giri Yntemleri 6.1. Giri Sebepleri Trk iletmelerinin Yeni Trk Cumhuriyetlerinde faaliyette bulunmalarn tevik edici uygun bir ortamn varolduu ileri srlmektedir. Bu ortam hazrlayan sebeplerin bazlar lkeler arasndaki ortak deerlerden; bazlar ise Trk iletmelerinin ya da gidilecek lkelerin kendi zel istek ve hedeflerinden kaynaklanmaktadr. 6.1.1. Ortak Deerler Kreselleme srecinin nemli alt sistemleri iinde sayabileceimiz bloklama hareketlerinden birinin, Trkiye nderliindeki yeni cumhuriyetler arasnda gereklemesi ihtimali ileri srlmektedir. lkelerin tarihi, kltrel ve etnik yaknlklar ve birbirlerine scak baklar byle bir blgesel birliin alt yapsn oluturabilir. lkeler arasndaki kltrel yaknlklar, bu lkelerde faaliyette bulunacak olan iletmelerin ynetimsel davranlaryla ve ynetimsel felsefeleriyle uyumun salanmasna destek olabilir. Bu yaknlk, geni anlamyla teknik bilginin aktarlmasn da ieren teknoloji transferini kolaylatrabilir ve iletmelerin hkmetle olan ilikilerinde olumlu sonularn alnmasn salayabilir. Kresel iletmelerin faaliyetlerini etkileyen evresel unsurlarn iinde yer alan sosyo-kltrel unsurlar ynnden baklnca Trkiye ile Yeni Cumhuriyetlerin pek ok benzer yn grlebilir. Gerek Trkiye, gerek bu lkeler yksek g aralkl toplumlardr; belirsizlik ekinceleri yksektir; dk bireyselcilik anlayna sahiptirler ve geleneksel erkek deerleri n plandadr. Saylan bu ortak sosyokltrel ynler nedeniyle, Trk iletmelerinin bu toplumlara uyum salamas ve daha rahat hareket etme imkan bulmalar mmkn olabilir. te yandan, kresel iletmelerin faaliyette bulunduklar lkelerden en ok dikkat ettikleri politik risk faktr asndan, bu lkeler Trk iletmeleri iin olduka uygun bir yap arzeder. nk, politik riskin temelinde kltr farkllklar, milli ideolojilerin uyumazlklar, siyasi ufuk farkllklar ve milli egemenlik anlayndaki farkllklarn dourduu atmalar yatmaktadr. Ayrca, Trkiye ile Yeni Trk Cumhuriyetleri arasnda yaplan ve politik risklere kar iletmelere gvenceler veren ikili anlamalar gstermektedir ki, bu lkeler arasnda karlkl bir gven ortam ve ibirlii iin istek mevcuttur. Bu da politik riskin aza indirgenmesinde nemli bir faktr olarak grlmektedir. lkeler aras bloklamalara giden bir yolun ilk admnn genellikle ekonomik birliklerden getii, dnyann eitli yerlerinde yaayan rneklerden gzlenmektedir. Serbest rekabet ve ak pazar ekonomisi kurallar iinde gerekletirilmesi gereken ekonomik btnleme srecinin nemli bir adm ise sermaye ve teknoloji gibi retim faktrlerinin blge iinde dolamn salayacak olan zel sektr iletmelerinin etkin biimde devreye sokulabilmesidir. Daha geni ekonomik snrlara ulamay hedefleyen bu tip bloklamalarn oluturulmasnda, ulus-devlet snrlarn aabilen ve eitli lkelerdeki faaliyetlerini birbirleriyle ilikilendirebilen kresel nitelikli iletmelerin nemli roller stlenebilecei sanlmaktadr. Trkiye ile Trk Cumhuriyetleri arasnda oluturulabilecek olan byle

1635

bir ekonomik ibirlii sayesinde, taraflarn birinde mevcut olan teknoloji, sermaye ve bilginin, dierlerinde mevcut olan doal kaynaklar ve ucuz emekle birletirilmesi mmkn olabilir. 6.1.2. Trk letmelerinden Kaynaklanan Sebepler lke iinde yeterli byklkteki pazara sahip olmayan, dolaysyla yeterli talebe ulaamayan Trk iletmeleri iin, Yeni Trk Cumhuriyetleri daha geni bir pazar ve byk bir tketici potansiyeli demektir. Trkiyedeki taleple tam istihdama ulaamayan ve lek ekonomilerinin avantajlarndan faydalanamayan gelimi Trk iletmeleri iin daha byk bir pazara alma ilemi, hem kendi bana nemli bir aama saylabilir, hem de gelimi lkelerin iletmeleriyle kresel bazda giriilecek olan rekabetin ilk etab olarak grlebilir. lke snr dnda oluan yeni pazarlara kavumann dnda, bu lkeler Trk iletmeleri iin yeni sermaye imkanlar da yaratabilir. zellikle orta ve kk lekli iletmelerin, bu lkelerin ayn nitelikteki iletmeleriyle gerekletirecekleri ortak giriimler sayesinde yeni sermaye adacklar oluturulabilir. Yeni kresel iletmeler niteliinde deerlendirilebilecek olan Trk iletmelerin, bu pazarn iinde veya dnyann baka bir blgesinde, geleneksel kresel iletmelerle rekabet edebilmesinde temel avantajlardan biri uygun maliyet ve uygun fiyattr. Yeni Cumhuriyetlerin byk doal kaynaklar potansiyeli, bu lkelerde giriimlerde bulunacak Trk iletmeleri iin ucuz hammadde anlamna gelmektedir. Buna, bu lkelerdeki ucuz igc faktrn de ilave ettiimizde, dk maliyetlerle retim yaplabilmenin mmkn olduunu grebiliriz. Trk iletmelerinin karlatrmal avantajlarn oluturan unsurlardan bir dieri uygun yer seimidir. Kresel iletmeleri aklayan teorilerden biri olan yerleim teorisi, iletmelerin yerlemek iin setikleri pazarlar tercih etme sebepleri zerinde durur. Yukarda sz edilen ucuz emek ve hammaddenin yan sra, tama masraflarn da azaltan byle yakn bir pazara ynelen Trk iletmelerinin nispi avantajlarn artrabilecekleri ne srlmektedir. Bilindii gibi geleneksel kresel iletmelerin dorudan d yatrmlarnn ok nemli bir blm gelimi lkelere akmaktadr. Dolaysyla, az gelimi blge zellikleri tayan bu pazarlara, ksa zamanda ok youn bir biimde byk Batl giriimcilerin girmesi beklenmemektedir. Geleneksel kresel iletmelerin egemen olduu blgelerde, bunlarla rekabet etmesi g olan Trk iletmelerinin, henz ortaya kan bu pazarlarda byle bir zorlukla youn biimde karlamas uzak ihtimaldir. Meseleye sektrel bazda bakldnda, Trk iletmelerinin yksek teknolojiyi ve ok byk sermayeyi gerektirmeyen alanlarda faaliyetlerini younlatrmakta olduunu gryoruz. Batl kresel iletmelerle dorudan rekabete giriilmesi zor olan sektrlerde de, kltrel yaknln kendilerine verdii avantajlar Trk iletmeleri tarafndan deerlendirilmektedir. zellikle, bu lkelerde kendilerine olan gveni arkasna alan iletmeler, Batl iletmelerinde iinde bulunduu ok tarafl byk ortaklk ve konsorsiyumlara katlmakta, hatta bunlarn ynlendiricisi olmaktadrlar.

1636

6.1.3. Yeni Trk Cumhuriyetlerinden Kaynaklanan Sebepler Gelimekte olan lkeler grubunda yer alan Yeni Trk Cumhuriyetlerinin lkelerinde yaplacak yatrmlar konusunda tercihlerinin yeni kresel iletmelerden yana olaca ileri srlebilir. zellikle ilikileri gz nne alndnda, Trk iletmelerinin bu konuda ans olduu sylenebilir. Bu durumun sebeplerini yle sralamak mmkndr. 1) Rusya tecrbesini tayan bu lkeler, kendilerini yeniden srekli d bamllk tehlikesi ile kar karya brakabilecek dev boyutlu yatrmlara phe ile bakmaktadrlar. Kresel yatrmlar konusunda ok byk tecrbeleri ve ortaklklarda kesin sz sahipliini isteyecek belirgin ekonomik ve teknolojik stnlkleri olmayan Trk iletmeleri bu endieleri azaltabilir. Bir baka deyile, gelimekte olan Yeni Cumhuriyetler, yeni gelimekte olan kresel bir lke kkenli Trk iletmelerini, eski smrgeci efendilerinin iletmelerinden bir kurtulu olarak grebilir ve scak karlayabilirler. 2) Trk iletmelerinin getirecei teknoloji, Batl iletmelerinkinden daha fazla emek youndur. Bu teknolojinin, bir yandan, benzer altyapya sahip olan bu ekonomilere uyarlamas kolaylkla yaplabilirken; te yandan, bu lkelerde yaanan istihdam problemlerinin zmne katkda bulunulabilir.32 3) Yeni kresel iletmeler yerel problemler konusunda, geleneksel kresel iletmelerden daha duyarldr. Kendi lkelerinde yabanc sermayeye kar oluan hassasiyeti bildiklerinden, ayn eye gittikleri lkede dikkat ederler. te yandan, yeni kresel iletmeler de, yerel ortaklarndan daha az ekinirler. nk, bunlar gelimi teknoloji ve stratejilerin yerel ortaklar tarafndan renilmesi gibi konularda, kresel iletmeler kadar endielere sahip deildirler. Gelimekte olan evsahibi lkeler, d yatrmlarn kendilerini srekli d bamlla maruz brakmasn istemezler. Geleneksel kresel iletmelerin giritii yatrmlar bu adan daha uzun vadeli ve balayc olarak grlmektedir.33 4) Baz iddialara gre, yeni kresel iletmeler ilk ilikilerini etnik balar vastasyla kurarlar. Pek ok durumda bu iliki, yeni kresel iletmelerin sosyal problemlere sebep olan, yerel aznlk gruplaryla yakndan ilgili olmas anlamndadr. rnein, ekonomik ynden avantajl olmalarna ramen, Hindistanl iletmeler B. Afrikada, Taiwanl ve Singapurlu iletmeler Endonezyada souk karlanrlar. Bunlar, hkmetler tarafndan, yerel aznlk gruplarnn glenmesine katkda bulunuyorlarm gibi deerlendirilebilirler. Bu durumun aksine, dnyann baz ynlerindeki az gelimi lkeler, dier az gelimi lkelerin iletmelerini ve zellikle etnik yaknlklar olanlar, tandk ABD veya eski smrgeci efendilerinin iletmelerinden bir kurtulu olarak grp, scak bir ekilde karlayabilirler. (Wells,1977, s.152) Yeni kresel iletmelerin ilk ilikilerini kurarken, gelimekte olan lkelerdeki etnik balardan yararlandklar iddialar ve bu lkelerin eski smrgeci efendilerinden kurtulma arzular birlikte

1637

deerlendirildiinde, Trk kresel iletmelerinin, Sovyetler Birliinin basksndan kurtulan yeni Trk Cumhuriyetlerindeki avantajl konumlar ortaya kmaktadr. 6.2. Giri Yntemleri Yeni pazarlara giri karar veren kresel iletmelerin izleyecekleri baz yntemler vardr. lk yntem iletmenin kendi lkesinde rettii mal ihra etmesi, yani ticaret yapmasdr. letmelerin ikinci olarak lisans ve teknik anlamalar yoluyla d pazarlarda etkinliklerini arttrabilirler. Ticari marka, patent ve teknolojik sreci kullanma haklaryla ilgili olduundan lisans ve teknik anlamalar daha ok gelimi lke kresel iletmelerinin bavurduu bir yntem olarak gelimitir. Trk iletmelerinin yeni Cumhuriyetlerde asl kullandklar yntem ise, dorudan yatrmlar olarak ortaya kmaktadr. 6.2.1. Ticaret Trk dnyasnn ekonomik ibirliinin nemli sahas, balangta ticaret olarak grlmektedir. Yeni Trk Cumhuriyetleri arasnda ticaret ilikilerinin kurulmas ve hzla arttrlmas iin olduka byk ve elverili imkanlar vardr. nk bu lkelerin ekonomileri, ticaret asndan tamamyla biri dierini tamamlamaktadr. Trkiye ise, nispeten gelimi teknolojik yapya ve sanayi ve tarm rnleri retimi potansiyeline sahiptir. Fakat baz hammaddelere ihtiya duyulmaktadr. Dier Trk Cumhuriyetleri byk hammadde kaynaklarna sahip iken teknoloji ve sermaye konusunda yetersizdirler. Btn bunlar gstermektedir ki, bu lkelerin aklar ve fazlalklar ticaret yoluyla birbirinin ihtiyalarn karlayacak durumdadr. Bu ekilde bir ticaret, btn taraflara fayda salayacak ve Trk dnyasnn hzla glenmesine yardmc olacaktr.34 Sovyetler Birlii iinde bulunduklar dnemden balayarak Yeni Trk Cumhuriyetleriyle gelitirilen ticari ilikiler, bamszlk dneminde artarak devam etmi ve nemli bir potansiyele ulamtr. Buna karn Yeni Trk Cumhuriyetlerindeki yasal dzenlemelerin, bankaclk, sigortaclk ve kambiyo sisteminin henz yetersiz olmas ticareti zorlatran unsurlar olarak ortaya kmaktadr. Nakliye konusundaki problemler, geilmesi gereken nc lkelerin taknd olumsuz tavrlar ve lkelerdeki dviz ktlnn sebep olduu takas sistemi, bu lkelerle yaplan ticareti zorlatran dier faktrlerdir.35 6.2.2. Dorudan D Yatrmlar Bata ihracatta karlalan korumaclk tedbirleri olmak zere, ulatrmadaki problemleri ve dier zorluklar amak iin bavurulan dorudan d yatrm yntemlerinden ilki Bal letmeler kurmak, ikincisi Ortak Giriimler de bulunmaktadr. Yerel ortaklklara gvenmeyen, bunlarn ynetiminde kabiliyetli olmadklarn gren, yerel iletmelerin yetersiz olduunu tespit eden ve yerli ortaklarla atmaya girebileceini dnen giriimciler yatrmda bulunacaklar lkelerde kendilerine bal iletmeler kurarlar. Yeni Trk Cumhuriyetlerindeki belirsiz yap ve gei dneminin zorluklar karsnda, bu lkeye giden dier

1638

yabanc giriimciler gibi, Trk iletmeleri de bal iletmeler kurmulardr. Bununla birlikte yaplan aratrmalar gstermitir ki, Trk iletmeleri dorudan d yatrm yntemi olarak gittike belirginleen bir tarzda Ortak Giriimler kurma eilimine ynelmektedirler. Bu eilimin temel sebeplerin yle sralanabilir. 1) Uzun sreli lke d tecrbesi olan byk lekli geleneksel kresel iletmeler, kontroln tamamen kendilerinde olmas isteiyle, bal iletme tr dorudan d yatrmlarn kurulmasn arzu etmektedirler. Oysa Trk iletmeleri gibi d yatrm tecrbeleri yeterince gelimemi olan yeni kresel iletmeler, politik ve ekonomik riski azaltmak iin ortak giriim yntemine eilim gstermektedirler. Yeni kresel iletmelerin snrl kapasiteleri de, bu eilimde belirleyici rol oynamaktadr. letme sermayesi, fabrika ve baz ekipmanlar gibi eksiklikler yerel ortaklar sayesinde giderilmeye allmaktadr. 2) Serbest piyasa ekonomisine gei dnemini yaayan ve politik risk asndan sakncalar tayan Yeni Cumhuriyetlerde, kamulatrma gibi risk ihtimallerini en aza indirgeyecek nlemlerden biri olarak, yine ortak giriimler gndeme gelmektedir. 3) Kresel iletme stratejileri konusunda gelitirilen yntemler gstermitir ki: Uluslar aras ortamda, geleneksel kresel iletmelere kar, ynetim, ar-ge, pazarlama gibi isel; ekonomik ve sosyal deiimlere uyum gibi dsal alanlarda zayf olan yeni kresel iletmelerin uygulayacaklar en uygun strateji ortak giriimlerde bulunmaktadr. Saylan btn bu faktrler gz nne alndnda, Trk iletmelerinin Yeni Trk Cumhuriyetleri pazarlarna girerken kullanacaklar en uygun yntemin ortak giriimlerde bulunmak (Joint Venture) olaca ileri srlebilir. 7. Sonu Kresel srecin rasyonel gerekleri erevesinde gerekletirilecek aklc yaklamlar sayesinde, yakn bir gelecekte Trk dnyasnn gl bir ekonomik blok haline dnmesi mmkndr. Trkiyenin uzun yllardan beri kazand piyasa ekonomisi tecrbesi bu lkelere aktarlp uygulanmaldr. Trk sanayicisi ortak yatrmlar yaparak, tamamen Trk sermayesi ile girerek, Batl veya Japon iletmelerle ibirlii yaparak, bu lkelerin sermaye ve teknolojiye olan ihtiyalarn karlayabilir ve bu pazardaki yerini gerektii lde alabilir ve almaldr. Yeni Cumhuriyetler iin uygun bir model zellikleri tayan Trkiye, bu lkelerle karlkl dayanma ve yardmlama hareketlerini belli bir program erevesinde yrtt takdirde, yararl sonular elde edebilir. Bu srecin alt yaps oluturulurken, atlacak ilk ve en gerekli admlardan biri, Trk iletmelerinin bu lke pazarlarna salkl bir biimde girmeleri olarak deerlendirilebilir.

1639

zellikle kr amal yaklam esas alan zel sektr vastasyla, serbest piyasa ekonomisinin gereklerine daha uygun ve tutarl ilikiler kurabilir. Yeni Cumhuriyetlerle Trkiye arasnda mevcut olan, fakat tek bana yeterli olmayan kltrel ve tarihi yaknlk, ekonomik ibirliinin nclk ettii bir Trk Blgesine dntrlebilir. 1 Kazan, G., Yeni Dnya Dzeninde Ekonomik Yap ve Trkiye, en, Sebahattin, (ed),

Yeni Dnya Dzeni ve Trkiye, Balam Yaynclk, Ankara 1992, s. 217. 2 Esin, A., Dnyada Globalizasyon ve Avrupa Topluluunun Sanayi Politikas, . K. V.

Yaynlar, stanbul 1992. 3 4 5 Toffler, A., Yeni Gler, Yeni oklar, Altn Kitaplar, stanbul 1992, s. 459. Drucker, P., Gelecek in Ynetim, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara 1993, s. 212. Brzezinsky, Z., Byk k, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, No: 309, Ankara 1992,

s. 213; Kennedy, P., Byk Glerin Ykseli ve kleri, Trkiye Bankas Kltr Yanynlar, No: 306, Ankara 1991, s. 575-605. 6 Yaln, A., Tarih Perspektifinden Orta Avrasyann Gelecei, Avrasya Etdleri No. 1,

lkbahar, 1994, s. 33-34. 7 andar, C., Deimekte Olan Dnyada Trkiyenin Bamszln Kazanan Yeni Trk

Cumhuriyetleriyle likileri, 1992, s. 133-141. 8 Mtercimler, E., 21. YZYILIN Eiinde Uluslar aras Sistem ve Trkiye Trk

Cumhuriyetleri likiler Modeli, Anahtar Kitaplar Yaynevi, stanbul 1993. s. 197. 9 Avar, Z., vd, Yeni Bir Yzyln Eiinde Trkiye ve Trk Cumhuriyetleri, Vadi Yaynlar,

Ankara 1994, s. 109. 10 Saray, M., Azerbaycan Trkleri Tarihi, Yeni Trk Cumhuriyetleri Tarihi Serisi-1, Nesil

Matbaaclk, stanbul 1993, s. 8. 11 Memedov, S., Trk Dnyas lkelerinin Ekonomik ve Kltrel Adan Yaknlamalar,

Uluda, Sleyman (ed), Sovyet Birlii Sonras Bamsz Trk Cumhuriyetleri ve Trk Gruplarnn Sosyo-Ekonomik Analizi, Trkiye ile likileri, stanbul 1992, s. 456. 12 Gumpel, W., Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde Ekonomik ve Politik Gelime, Avrasya

Ettleri, No. 2, 1994, s. 19. 13 14 Mehmedov, a.g.e., s. 458. Gumpel, a.g.e., s. 25.

1640

15 16 17

Yaln, a.g.e., s. 24-32. Mtercimler, a.g.e., s. 224. Uluda, I., Sovyetler Birlii Sonras Bamsz Trk Cumhuriyetleri ve Trk Gruplarnn

Sosyo-Ekonomik Analizi, Trkiye ile likileri, TOBB, Yaynlar, stanbul 1992, s. 470. 18 19 20 A.g.e., s, 408. A.g.e., s, 409-410. Hodgetts, R., vd. International Management, 2 Ed., Mc Graw Hill, Singapour, nternational

Edition, 1994, s. 144. 21 Rosten, K., Soviet-V. S. Joint Ventures: Pioneers on a New. Frontier, California

Management Review, Winter, 1991, s. 88-108. 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 Uluda, a.g.e., 438-439. Mtercimler, a.g.e., s. 219. Mehmedov, a.g.e., s. 466. Mtercimler, a.g.e., s. 218. Avar, a.g.e., s. 146. A.g.e., s. 151. TKA, 1994, s. 10-11. Avar, a.g.e., s. 149. Gumpel, a.g.e., s. 15-16. Mtercimler, a.g.e., s. 204. Wells, L., (), The Internationalization of Firms from developing Countriesin Agmon, T.,

vd. (ed) Multinationals from Small Countries, The MIT Press, Cambridge, Mass 1977, s. 150. 33 34 35 A.g.e., s. 152. Mehmedov, a.g.e., s. 464. A.g.e., s. 464.

1641

Kitaplar AVAR, Z., vd, (1994) Yeni Bir Yzyln Eiinde Trkiye ve Trk Cumhuriyetleri, Vadi Yaynlar, Ankara. BRZEZNSKY, Z., (1992), Byk k, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, No: 309, Ankara. DRUCKER, P., (1993), Gelecek in Ynetim, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara. DUNNING, J. H., (1974), Economic Analysis and the Multinational Enterprise, George Allen and Unwin Ltd., London. ESN, A., (1992), Dnyada Globalizasyon ve Avrupa Topluluunun Sanayi Politikasi, . K. V. Yaynlar, stanbul. HODGETTS, R., vd. (1994), International Management, 2 Ed., Mc Graw Hill, Singapour, nternational Edition. KENNEDY, P., (1991), Byk Glerin Ykseli ve kleri, Trkiye Bankas Kltr Yanynlar, No: 306, Ankara. KINSEY, J., (1988), Marketing in Developing Countries, Macmillan Education Lt., London. LEONTADES, J. C., (1985), Multinational Corporate Strategy: Planning for World Markets, Lexington Books, Mass. MTERCMLER, E., (1993), 21. YZYILIN Eiinde Uluslar aras Sistem ve Trkiye Trk Cumhuriyetleri likiler Modeli, Anahtar Kitaplar Yaynevi, stanbul. PORTER, M., (1990), The Competitive Advantage of Nations, The Free Press, New York. ROBOCK, S., vd. (1983), International Business and Multinational Enterprises, 3. Ed, Richard D. Irwin, nc., Homewood llinois. SARAY, M., (1993), Azerbaycan Trkleri Tarihi, Yeni Trk Cumhuriyetleri Tarihi Serisi-1, Nesil Matbaaclk, stanbul. TEKEL, H., (1994), Bilgi a, Simavi Yaynlar, stanbul. ULUDA, I., (1992), Sovyetler Birlii Sonras Bamsz Trk Cumhuriyetleri ve Trk Gruplarnn Sosyo-Ekonomik Analizi, Trkiye ile likileri, TOBB, Yaynlar, stanbul. VERNON, R., (1977), Storm over the Multinationals: The Real Issues, Mac Millan, London. WELLS, L. T., (1986), Third World Multinationals, The MIT Press., Mass.

1642

ZURAWICKI, L., (1979), Multinational Erterprises in the West and East, S. And N. Int, Pub., The Hetherlands. Makaleler ANDAR, C., (1992) Deimekte Olan Dnyada Trkiyenin Bamszln Kazanan Yeni Trk Cumhuriyetleriyle likileri en, Sebahattin, (ed), Yeni Dnya Dzeni ve Trkiye, Balam Yaynclk, Ankara. DILLON, L., (1993), West Meets East, Training and Development Journal, March. GERINGER, M., vd. (1991) Measiring Performence of Internatonal Joint Venture, Journal of Internatonal Business Studies, C. 22, No. 2. GUMPEL, W., (1994), Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde Ekonomik ve Politik Gelime, Avrasya Ettleri, No. 2. Yaz. JENKINS, R., (1988), Transnational Corporations and Third World. Consumption, World Development, Vol. 16, No. 11. KAZAN, G., (1992), Yeni Dnya Dzeninde Ekonomik Yap ve Trkiye en, Sebahattin, (ed), Yeni Dnya Dzeni ve Trkiye, Balam Yaynclk, Ankara. KOBRN, S. J., (1984), Assessing Political Risk Overseas, Grub, P. D., vd. (ed), The Multinational Erterprise in Transition, The Darwin Press Inc., New Jersey. KOICHUYEV, T., (1994), Sovyet Sonras Dnemde Orta Asyann Dnya Toplumuna Girii, Avrasya Etdleri, No. 1, lkbahar. LALL, S., (1982), The Emergence of Third World Multinationals, World Development, Vol. 10, No. 2. LALL, S., (1983), The Rise of Multinationals From the Third World, Third. World Quarterly, Vol. 5, No. 3. MEMEDOV, S., (1992), Trk Dnyas lkelerinin Ekonomik ve Kltrel Adan Yaknlamalar, Uluda, Sleyman (ed), Sovyet Birlii Sonras Bamsz trk Cumhuriyetleri ve Trk Gruplarnn Sosyo-Ekonomik Analizi, Trkiye ile likileri, stanbul. ROSTEN, K., (1991), Soviet-V. S. Joint Ventures: Pioneers on a New. Frontier, California management Review, Winter. IIK, H., (1993), 21. Yzyla Girerken Trkiyede Teknoloji ve. nsangc Yaplanmas, Standart, Say 383, Kasm.

1643

WELLS, L., (1977), The Internationalization of Firms from developing. Countriesin Agmon, T., vd. (ed) Multinationals from Small. Countries, The MIT Press, Cambridge, Mass. WORTZEL, H. V., vd. (1988), Globalizing Strategies for Multinationals From Developing Countries, Columbia Journal of World Business, Spring. WRIGHT, P., vd. (1982), The Developing World to 1990, Long Range Planning, Vol. 15, No. 4. YALIN, A., (1994), Tarih Perspektifinden Orta Avrasyann Gelecei, Avrasya Etdleri No. 1, lkbahar.

1644

anghay birlii rgt: Avrasya'da G Mcadelesinde Yeni Bir Dnm Noktas / Mehmet Seyfettin Erol [s.946-950]
Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi (ASAM) Trkistan Aratrmalar Masas / Trkiye I. Yeni Dnya Dzeni ve Avrasya Jeopolitii Sir Halford Mackinderin mehur Kalbgah Teorisinin k noktas olan Avrasya corafyas, zellikle de Orta Asya ve Kafkaslar blgesi, SSCBnin dalmasyla birlikte yeni bir g mcadelesine sahne olmaktadr.1 nmzdeki birka yl iinde, Avrasyann en ciddi gvenlik yaplanmalarndan biri olabilme potansiyeline sahip olan anghay birlii rgt (eski adyla anghay Belisi), bu g mcadelesinde gn getike nem kazanmaktadr. Bilindii zere, Yeni Dnya Dzeninde yeni jeopolitik g merkezleri de yerlerini almaya balamtr. Bu g merkezleri ABDye ilave olarak Rusya Federasyonu, Avrupa Birlii (AB) ve in Halk Cumhuriyetidir. Yeni oluumlar ierisinde, Japonya, Hindistan gibi lkeler de potansiyel birer g olma durumundadrlar. Bir ok stratejist tarafndan, yeni dnya dzeninin kutuplu bir hale geldii, bu kutuplarn ABD, AB ve Rusya-in-Hindistan stratejik geninden olutuu ifade edilmektedir.2 Btn bunlarn yannda, dnyada yaanmakta olan belirsizliklere ve siyasal deiimlere paralel olarak yeni bir ekonomik corafyann olutuu da gzlemlenmektedir. Baka bir ifadeyle, dnya yeni bir ekonomik ve beraberinde kanlmaz olarak siyasi bir bloklamaya doru gitmekte, dnyann politik ve ekonomik arl Asya-Pasifik blgesine doru kaymaktadr. Daha imdiden bir ok stratejist, 21. yzylda bu blgenin, in-Rusya-Hindistan stratejik geni ile ABD-Japonya-Gney Kore stratejik yaklamnn yarna sahne olacan ilan etmektedir. Avrasyann batsnda, ABDnin desteindeki AB ve Rusya, dousunda ise ABD, in ve Japonya egemen gleri yer almakta; batda AGT, NATO ve AB gibi kurumsallam uluslararas kurulular, douda ise ASEAN ve APEC gibi henz yeterli etkinlie ulamam kurulular bulunmaktadr. Avrasyann batsnda, zellikle de Kafkasyann gneyinde, SSCBnin dalmasndan sonra jeopolitik ve ekonomik unsurlarn kullanld, ok boyutlu ve ok tarafl bir mcadele alan ve buna bal olarak, istikrarszlklardan oluan bir corafyann ortaya kt grlmektedir. Avrasyann orta-bat ksmndaki bu blge (Orta Asya) be siyasal blgeden olumaktadr. Avrasyann zengin petrol ve doalgaznn hemen evresindeki bu kuak 21. yzyln yeni dzeninin oluumunda ba rol oynayacak jeopolitik bir neme haizdir. Son gelimeler, blgede bata Rusya ve inin karlkl menfaatlerini ve dier tm oyuncular da etkileyebilecek bir ortam gndeme getirmitir. Rusya Federasyonu bakmndan, scak denizlere almak iin mutlaka kontrol edilmesi gereken, in iin ise, Batya almann en ksa ve ekonomik yolu olmasnn yannda, i gvenlii ve btnl, artan enerji ihtiyalar ve dolaysyla Orta Asyadaki enerji kaynaklar ve blge lkeleri zerinde Bat

1645

etkisinin nlenmesi ve kuzeybat snrlarnn emniyete alnmas alarndan stratejik deeri yksek olan bu siyasal blge zerinde youn bir g mcadelesi yaanmakta ve anghay Belisi blgedeki g boluunu doldurmaya ynelik gl bir aday olarak inin arln hissettirdii bir pakta doru dnmektedir. II. anghay Belisinden anghay birliine Jiang Zeminin ifadesiyle gnmz dnyasnn kanlmaz tarihi bir sonucu ve inin blgede artan tesirinin aralarndan birisi olan anghay birlii rgt, 1996 ylnda in ve eski SSCB snrndaki anlamazlklar zmek zere kurulduundan bu yana, alt byk zirve gerekletirmitir. 26 Nisan 1996 tarihinde in, Rusya, Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistan liderleri inin bir sanayi ehri olan anghayda yaptklar ilk zirvede, Snr Blgelerinde Askeri Alanda Gvenlii Glendirmeye likin Anlamay imzalamlardr. Bu anlamann esas amac, be lkenin snr blgelerinde bar, istikrar ve gvenlii salamak, Asya-Pasifik blgesinde ve hatta dnyada bar ve gvenliin korunmas ve glendirilmesi iin yeni bir gvenlik modeli gelitirmek eklinde olmutur. 24 Nisan 1997 tarihinde, anghay Belisinin Moskovada toplanarak gerekletirdii ikinci zirvesinde, taraflar Snr Blgelerinde Karlkl Askeri Kuvvetlerin Azaltlmasna likin Anlamaya imza atmlardr. Bu anlama, oluturulacak olan bir denetleme organ tarafndan takip edilecek ve 31 Aralk 2020 tarihinde grevi sona erecek, fakat gerekirse taraflar anlamay uzatabileceklerdi. 3 Temmuz 1998 tarihinde, anghay Belisi Kazakistann eski bakenti Almatda toplanarak nc zirvesini gerekletirmitir. Zirvede, blgenin bar ve gvenliini gelitirme konusunda nemli grmeler yaplmtr. Be lke ayn zamanda blgenin ekonomik ibirliinin glendirilmesinde fikir alveriinde bulunmulardr. Zirvenin sonunda be lke ortak bir deklarasyon yaynlamtr. Bu deklarasyonda, karlkl olarak toprak btnl ve egemenlie sayg gstermek, eit dzeyde karlkl menfaat salamak ve iilerine karmamak gibi uluslararas benimsenen kararlar zerinde ortak fikre varmlardr. Bar ve istiare yoluyla lkeler arasndaki fikri ayrlk ve atmalara zm getirilmesi, her trl etnik blclk, radikal dincilik, terrizm, silah kaakl ve uyuturucu gibi blgeye zarar verici faaliyetlere kar ortak hareket edilmesi deklarasyonda nemle vurgulanmtr. lkeler, karlarn eit olarak salanmas ve somut sonuca varlmas prensiplerini esas alarak, be lkenin ekonomik ilikilerinin derinletirilmesi, uluslararas toplulukla birlikte Gney Asyadaki nkleer silah yarmalarnn durdurulmasnda aba gsterilmesi ve uluslararas ngrlen nkleer yaylmay nleme mekanizmasnn korunmas gibi konularda ortak gre varmlardr. anghay Belisi liderleri, 25 Austos 1999 tarihinde Krgzistann bakenti Bikekte bir araya gelerek drdnc zirveyi gerekletirmilerdir. Zirvede, blge gvenlii ve dnya apndaki problemler ele alnm, deiik konularda fikir alveriinde bulunulmu ve karlkl gven arttrc ortamn daha da gelitirilmesi zerinde mutabakata varlan bir deklarasyon yaynlanmtr.

1646

Bu zirvede dikkati eken nemli bir gelime de, liderlerin insan haklarnn bahane edilerek lkelerin iilerine karlmas gibi BM yasasna aykr tavr ve faaliyetlere tamamen kar olduklarn beyan etmeleri olmutur. Liderler, zirveden sonra yaymladklar ortak bildiride, NATOnun genilemesi, Irak, Bosna ve Kosovadaki gelimelerle tartmaya alan ABD ve NATO merkezli tek kutuplu dnya dzenine kar ok kutupluluu dile getirmiler ve BM Gvenlik Konseyinin onay olmadan uluslararas alanda g kullanma tehdidinde bulunulmasna kar olduklarn da zellikle vurgulamlardr.3 anghay Belisinin beinci zirvesi, 5 Temmuz 2000 tarihinde Tacikistann bakenti Duanbede gerekletirilmitir. Yaynlanan 19 maddeli deklarasyonun esas ierii nceki drt deklarasyona benzemektedir. Ancak maddelerin yars askeri gvenlik ile ilgilidir. Deklarasyonda, ilk zirveden beincisine kadar kat edilen sre deerlendirilerek, karlkl gven ve baarlar dile getirilmitir. Blgedeki etnik blclere, radikal dinci faaliyetlere ve dier su unsurlarna, ayn zamanda ABDnin yrtmekte olduu NMDye (Ulusal Fze Savunma Sistemi) kar tutum bu zirvenin nemli konusu olmu, 21. yzyla ynelik ibirliinin tablosu izilmitir. inin birlii ve toprak btnlnn korunmas amacyla tek in ilkesine ve eenistan konusunda Rusyaya destek, bildiride akca belirtilmitir. Yaynlanan deklarasyonda siyasi, askeri ibirlii, gvenlik, ekonomi-ticaret konularnn dnda, evresel ve kltrel konularda da ibirlii ilave edilmi ve buna ynelik somut neriler ortaya konulmutur. Bunun dnda, blgesel ve uluslararas sorunlarla ilgilenen dier lkelerin anghay Belisine katlmas ortam yaratlmtr. Bu zirvenin bir baka zellii de be lke liderinin nclnde balatlan farkl dzeydeki ibirlii mekanizmasnn resmen oluturulmasdr. Yeni in Haber Ajansnn bildirdiine gre, dileri bakanlar anghay Belisi erevesinde karlkl ibirlii konusunda bir Koordinasyon Konseyini kurmay kararlatrm ve sz konusu konseye anghay Belisi alma organ stats tannmas konusunda da fikir birliine varlmtr. 15 Haziran 2001de, zbekistann katlmyla anghay Belisinin anghay birlii rgtne dnt ilan edilmitir. in, Rusya, Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan ve zbekistan liderlerinin anghayn zel blgesi Pudongda ekonomik ibirliini ngren anghay birlii rgt Beyannamesi ile blgesel gvenlik konularnda ibirliini kapsayan anghay Anlamasna imza atmasyla Avrasyada ilk uluslararas blgesel bir rgt kurulmutur. anghay birlii rgtnn basn toplantsnda, Eyll 2001de ye lke liderlerinin Kazakistann Almat kentinde bir araya gelecekleri aklanmtr. Ayrca Orta Asya blgesinin gvenliinin ve istikrarnn salanmas ve kresel ve blgesel nemli sorunlar konusunda ibirliinin yaplmas iin ye lkelerin dileri bakanlar ve savunma bakanlarnn her yl bir araya gelecei, Bikekte bulunan Anti Terrizm Tekilatnn ilevini arttrmak iin ilgili kararlarn imzalanmasn hzlandrlaca, Kazakistanda yaplacak Hukuk ve Kamu Gvenliinden Sorumlu Bakanlar toplantsnda ilgili yasalarn ele alnaca, rgt pekitirmek iin alt lke arasnda kltrel ilikilerin glendirilecei, 2001in sonunda ye lkelerin kltr bakanlarnn Pekinde bir araya gelecei bildirildi. Bunlara ek olarak, ye lkeler arasnda acil kurtarma faaliyetlerinin fiilen gerekletirebilmesi iin 2002nin bahar

1647

aynda ilgili yetkililerin Rusyada bir araya gelecei, tm faaliyetlerin yrtlebilmesi iin ye lke dileri bakanlar arasnda anghay birlii rgt Koordinasyonu tasarsna imza attklarn, anghay birlii rgtnn bir sonraki zirvesinin de 2002de Rusyada gerekleeceini duyurdu.4 III. inin Byk Stratejisinin Kalbgah: anghay Avrasyas SSCBnin dalmasyla birlikte Moskovann Orta Asya blgesindeki konumunun zayflamas ve ine snr olan blgede negatif tesirli potansiyel tehlikelerin olumaya balamas, in hkmetinin hem d hem de i politikasn gzden geirmesini zorunlu klmtr. Dou Trkistandaki otoritesini korumak dnda, petrol ve doalgaz ihtiyacnn nemli bir ksmn randan temin etmekte olan in, Orta Dou petrolleri zerinde kontrol salam olan ABDnin Orta Asya ve Hazar blgesinde de olas bir kontroln veya etkisini engellemek iin, Orta Asya devletlerine kar olduka iyimser bir politika ile yaklamakta ve bu noktada kendisine uygun grd eski sper g Rusya ile olan ibirliini glendirmektedir. in, adeta, Rusyay da ieren bir kutuplama srecine start vermi grnts ierisindedir. Pekin, sper g olma stratejisindeki yolunun nemli admn batya doru, Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde atmtr. Nitekim, Pekin niversitesi Uluslararas Siyaset Blmnn Bakan Prof. Li Yihu, ABDde ince yaynlanan Qiao Bao gazetesindeki inin Bar Btnlemesinde Uluslararas Koullar adl aratrmasnda, inin uluslararas stratejik yneliinin tarihten gelen kuzey-gney yn deil, dou-bat olarak baklmas gerektiini ortaya koyarak, douda Asya-Pasifik blgeleri, batda ise Rusya, Orta Asya, Orta Dou ve btn Avrasya blgelerini kapsamasnn doru olduunu aklamtr. ABDnin Kafkasya ve Orta Asyaya ynelik hedeflerinin ve yine Japonya, ran, Hindistan ve Trkiye gibi lkelerin Orta Asyaya olan ilgilerinin, inin Orta Asyadaki karlarna engel tekil ettiini belirterek, inin bu konularda daha salam admlar atmas gerektiine dikkatleri ekmitir. Yukarda ksaca aklanan inin Rusya ve Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ile olan ilikilerinden elde etmek istedii nihai sonu, ekonomik boyutu, snr gvenlii, Rusyayla olan stratejik ibirlii ve ortakl dnda, kresel hedeflerinin bir paras olarak, Byk Stratejisini pekitirmektir. nk Pekin, Byk Stratejisini gerekletirmek iin, kuzeybat blgesinde bir gvenlik alan yaratmak istemekte ve bylece btn gcyle Asya-Pasifik blgesine ynelerek, stratejik plann gerekletirme yolunda byk bir avantaj kazanmak istemektedir. Bu balamda, inin Rusya ve Trk Cumhuriyetleriyle gerekletirmek istedii ilikilerin temelinde, blgedeki ABD ve NATO tehdidine kar stratejik bir kart elde etmek isteinin ve kuzeybat hudutlarnda bir gvenlik kua oluturma hedefinin yattn syleyebiliriz. Ayrca inin kuzeybat snr blgelerindeki savunma masraflarnn asgari dzeye dmesi ve blgedeki dini ve etnik atmalarn yatmas, uygulanmakta olan ekonomik kalknma modelini sonulandrabilecek uygun bir ortama da hizmet edecektir. Gler ve ekonomik byme nedeniyle devletlerin dikkati Avrasyann kalbine doru yneldike, inin uzun vadeli siyasi hedefleri daha iyi anlalacaktr.

1648

Dolaysyla, in, ekonomik kalknma, lke gvenlii ve 21. yzylda sper g haline gelme yolundaki Byk Stratejisinin gereklemesi iin, kendisinin de iinde bulunduu ve aktif bir rol oynayabilecei, NATO ve ASEAN gibi rgtlere alternatif olan anghay Belisi rgtne ihtiya duymaktadr. Nitekim, anghay Belisinin kurluundan itibaren gnmze kadarki sreci dikkatle irdelendiinde ve deklarasyonlara bakldnda, zellikle inin arzu ettii stratejik konularn gndeme getirildii ve bu noktalarda kararlara varld ve anghay Belisinin inin istedii stratejide ilerledii kolayca grlecektir. yleki; 1. anghay Belisinin beinci liderler toplantsndan nceki zirvelerde, anghay Belisinde in ile hem hudut olmayan Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinden zbekistan ve Trkmenistan, inle snr olan blge lkelerinin gvenlik alann oluturmadklar iin toplantlarda yer almyordu. Ancak anghay Belisinin beinci liderler toplants srasnda in Devlet Bakan Jiang Zemin, zbekistan Cumhurbakan Kerimov ve Trkmenistan Cumhurbakan Trkmenba ile grerek, bu iki lkenin anghay Belisine katlmalarn arzu ettiini dile getirmitir.5 2. Blgede etnik blclk, radikal dincilik, terrizm, silah kaakl, uyuturucu ticareti gibi eylemlere kar ortak hareket edilecek ve ye lkeler birbirlerine destek vereceklerdir. Ayn zamanda in, anghay Belisinde yer alan Kazakistan, Tacikistan ve Krgzistan ile snr tesi su ileme ve sulularn geri iadesi anlamasn imzalamtr. Bunun, Trk Cumhuriyetlerinde yaayan ve bamszlk isteyen Dou Trkistandaki Uygur Trklerine ynelik olduu aktr. 3. in, birinci ve ikinci zirvede snr blgesi gvenlii hakknda bir takm anlamalar kabul ettirmeyi hedeflemi, nc ve drdnc zirvelerin hedefi ise ekonomik ibirlii ve etnik blclk ile radikal dinci faaliyetlerin nlenmesi olmutur. Beinci zirve ise konuyu genileterek ekonomik, gvenlik, ulam ve iletiim alanlarndaki ibirliini daha da derinletirerek, anghay Belisini blgesel bir rgt haline getirmeyi hedeflemi grnmektedir. Dolaysyla, anghay Belisinin yaps geniletilmek ve ye says artrlmak istenmektedir. 4. in asndan dier nemli bir nokta ise, ABD ve NATOnun hegemonyasna, dolaysyla da tek kutuplu dnya dzenine kar, ok kutuplu bir dnya dzeninin benimsenmesidir. Bylece, blgesel bir gvenlik yapsndan, birleik bir gvenlik yapsna giden bir strateji izlenmitir. IV. Denge Araynda Dengesizlik: Muhtemel Gelimeler ve Tehditler Her ne kadar, Duanbe Zirvesi esnasnda zbekistanda bulunan NATO Genel Sekreteri Lord Robertson Rus-in ibirliinin daha nce de denenmi, fakat ilememi bir birliktelik ve strateji olduunu belirtse de, Rus-in ibirlii asndan olduka somut gelimelerin yaand ve Orta Asyal ynetimlerin de zellikle son bir iki yldr iinde bulunduklar gvenlik ve iktidar kayglarn giderme yolunda nemli bir yere sahip olan anghay Belisinin nemi gittike artmaktadr. Nitekim bugn, sanlann aksine, sadece blgesel bir antiterr istikrar pakt olmann tesinde anghay Belisinden, blgesel bir gvenlik paktna doru gidiatn sinyalleri alnmaktadr. zellikle, Washingtonun 60

1649

milyar Dolarlk Nkleer Fze Savunma Sistemi almalarna muhalefeti ve 1972 tarihli Anti-Balistik Fzeler Anlamasn savunmas ile, Rusya, in, Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistann yesi bulunduu bu beli, global gvenlik arenasnn bir oyuncusu olmutur bile. Dolaysyla, dman kardeler arasnda kar uyumu devam ettii srece ve AB tr bir yaplanma ierisinde, yzyllara dayanan aralarndaki dmanlklara bir son verebildikleri veya dizginleyebildikleri lde, ABDnin de verecei tepkilere bal olarak Avrasyada anghay Belisi giderek g kazanacaktr. Bu, anghay Belisiyle ilgili gl muhtemel gelimelerden birisidir. Nitekim, Belinin, bu oluumun dier blge devletlerine de ak olduunu ilan etmesi ve adn anghay Forumu olarak deitirmesi, anghayn genileme eilimini ve isteini yanstmaktadr. Ayn ekilde blge lkelerinin de anghay Belisine katlma istekleri, bu Belinin imdiden bir cazibe merkezi olduunu gstermesi ve byyecei ynnde sinyaller vermesi asndan nemlidir. Muhtemel ye devletleri u ekilde sralayabiliriz: ran, Hindistan, Moolistan, Trkmenistan ve Ermenistan. Pakistan ve zbekistan, yelik konusundaki kararlarn iletmi olup, bavurular bu nmzdeki zirvede deerlendirilecektir. Aslnda bu Forum neredeyse dnyadaki ABD kartlnn bir simgesi, ats olmaya adaydr. Dier kk apl devletleri bir kenara koyup, Rusya, in, ran ve Hindistan yan yana koyduumuzda bu kompozisyonun daha bir netlik kazandn grebiliriz. Dier taraftan, anghay Belisi bydke, ierisindeki liderlik mcadelesi de byyecektir. Nitekim, Rusya ve in arasnda imdiden byle bir rekabet balamtr bile. Rusya, her ne kadar ABD kartl yznden inle stratejik bir ibirlii srecine girse de aslnda o kadar da rahat deildir. Bundan dolay, ine kar dengeleyici bir g olarak Hindistanla olan ilikilerini glendirmekte, hatta Hindistan akca anghay Belisine davet etmektedir. Dier taraftan, Hindistann da Souk Sava sonras deien savunma ncelikleri onu Moskovaya yaknlatrmaktadr. zellikle Orta Asyadaki laik ynetimlerin desteklenmesi ve in ile olan sorunlarnn orta vadede almasn amalayan Hindistan, bylece Pakistan blgede yalnz brakarak marjinalletirme abasndadr.6 inin bu gelimelere ynelik kar tepkisini tahmin etmek ok zor olmasa gerek. in Babakan Zhu Rongjinin 11-15 Mays tarihleri arasndaki son drt gnlk Pakistan ziyareti bu adan ok manidardr.7 Ayrca, bu rekabeti bata Orta Asya devletleri olmak zere, dier aday lkelerin de krklemesi muhtemeldir. nk, lkeler kendi karlar asndan bylesine bir dengenin kendi blgesel gvenliklerine katkda bulunacaklarna inanmaktadrlar. Nitekim, Orta Asya ynetimlerinin en bandan beri izledikleri siyaset de zaten budur. rnein, henz bu grubun yesi bulunmayan zbekistann in ile ikili ilikilerini gelitirmeye niyetli olmasna ramen Rusyadan endie duyduunu in tarafna ifade etmesi ve yine geen yaz, atmalarn byk lde devam ettii gnlerde Pekini ziyaret eden zbek Savunma Bakan Yuriy Agzamovun bir dizi savunma-ibirlii anlamalar imzalamaya almas ve inin desteini istemesi bu adan dikkat ekicidir.8

1650

Grld zere, Orta Asya politikasnn yalnzca snr gvenlik anlamalar ile kalmasn istemeyen in, siyasi, ekonomik ve kltrel etkisini blgede her geen gn hissettirmekte ve zaman gelince askeri anlamalar veya buna benzer bir savunma mekanizma sistemi tesis edilebileceinin sinyallerini vermektedir. Nitekim bu sinyaller, 1998 ve 1999daki zirvelerde daha net alnmtr. Ancak, in Orta Asyada bu faaliyetleri yapmak istediinde blgede Trk Cumhuriyetleri arasnda olumakta olan orta savunma mekanizmasna, Rusyann blgedeki etkisine, NATOnun blgede srdrmekte olduu Orta Asya Tugay sistemi ile, ABDnin blgedeki birleim stratejisi ile kar karya kalabilir.9 21 yzylda, zengin enerji kaynaklar ve nemli stratejik konuma sahip olan Orta Asyada barl ve gvenlikli bir ortam yaratlamaz ise, son derece savunmasz ve da ak olan bu blge, byk glerin ekimesiyle Zbigniew Brzezinskinin dedii gibi Avrasyann Balkanna dnlebilir.10 Sonu Grld zere, anghay Belisi inin dier drt snrda lkesi arasndaki anlamalarn tamamlamasyla birlikte grevini bitirmi ve teden beri dile getirilen blge gvenlii ve ekonomik ibirlii konularn stlenecek anghay birlii rgtne dntrlmtr. Bu rgtn yalnz ad deil, ayn zamanda rol ve vazifesi de deimitir. Bu rgt, balangtaki snr anlamazlna zm getirilmesi ve askeri gven kazanlmasndan (CBM) sonra aralarnda siyasi, gvenlik, istihbarat, ekonomik ve ticari i birliine dek gelimitir. Balangtaki liderler toplantsndan sonra Kamu Gvenlii, Savunma ve Dileri Bakanlarnn itirak ettii bir rgt haline gelmitir. ki tarafl ibirliinden ok tarafl ibirliine, farkl alanlarda ve ierii giderek oalan bir mekanizmaya dnmtr. Dier bir ifadeyle SCO, blgesel ibirlii rgt yolunda gelimektedir.11 Blgede Bat, zellikle de ABD kartl zerine oluturulan yeni mukavemet blou anghay birlii rgtndeki son gelimeler, Rusya ve inin dnya siyasetinde daha nemli bir rol stlenme amacnda olduunu bizlere gstermitir. Dier bir ifadeyle Rusya ve in, siyasi ve stratejik alanda Amerikann dnya hakimiyetine kar ibirlii kurmay blgedeki karlarnn korunmas asndan denemilerdir. Bylece Rusya, NATO gelimesine kar en az kendisi kadar kar olan gl bir mttefik bulurken, in de ABD ve Japonya arasnda yaplan anlamaya kar duyduu kaygy bir lde Rusya ile gelitirdii ilikilerle dengede tutmay hedeflemitir. Dier taraftan, Rusya ile inin Orta Asya ile olan ilikilerini her geen gn glendirmesi, anghay Belisinin etkisinin artmas ve yeni adaylarla birlikte Kafkasyadan Dou Trkistana, Moolistana ve ine kadar yeni bir g merkezinin olumaya balamas ABDyi Avrasya politikasnda tekrar dnmeye ve kar tedbirler retmeye zorlamtr. nk, Rusya ile in arasndaki yakn ilikiler ve bu iki lke ile Orta Asya devletleri arasndaki ibirliine ran ve Hindistann da eklenmesiyle, tm Avrasyay kateden bir alanda yeni bir gvenlik kuann oluumu, ABDnin blgeden dlanmas anlamna gelmektedir ki, ABD bunu hi arzu etmez. Dolaysyla ABD, 11 Eyll sonras Afganistana yerleerek blgedeki bu oluumun nne geme noktasnda zbekistanla ve Pakistanla ittifaklk derecesine varan ibirliiyle anghay birlii

1651

rgtne nemli bir darbe indirmi, Rusyayla olan ibirliiyle de Rusyay in nazarnda pheli bir ortak durumuna sokmutur. anghay birlii rgtnn gelecei bu aamadan sonra Rusyann tutumuna bal olarak bir gelime seyri izleyecektir. 1 Mustafa Aydn, New Geopolitics of Central Asia and the Caucasus, Ankara, Center for

Strategic Research (SAM) Publications, Haziran 2000. Ayrca bkz., Zotov O. V., Central Asia: A Region of Global Geopolitical Interests. 2 evik Bir, Gvenli Bir Avrasya in, Ulusal Strateji, Cilt 2, (14), Eyll-Ekim 2000, s. 19.

Bu konuda daha detayl bilgi iin bkz., Gilbert Achar, Stratejik l: ABD, in, Rusya, Tark Ali (der.), Evrenin Efendileri? NATOnun Balkan Seferi, ev.: Yavuz Alagon, stanbul, Om Yaynevi, 2001, ss. 149-206. 3 Bates Gill, Shanghai Five: An Attempt to Counter US Influence in Asia, Newsweek

Korea, May 2001. 4 Erkin Ekrem, inin Trkistan Politikas: anghay Belisinden anghay birlii

rgtne, Stratejik Analiz, (16), Austos 2001, s. 69. 5 Nitekim zbekistan Cumhurbakan Kerimov, zirveye gzlemci gndermek suretiyle

itirak etmitir. Bu durum bize, Pekinin kuzeybatda snr gvenliini saladktan sonra, btn Orta Asya yaylmaya ynelik stratejik plann uygulamaya baladnn sinyallerini vermektedir. 6 Damon Bristow, Indias Growing Central Asia Presence may Increase Instability, CACA,

13 Eyll 2000. 7 8 Tahir Ikram, Chinas Zhu Begins Four Day Pakistan Visit, Reuters, 11 Mays 2001. China Has Itsw Own Interest in Signing Military Pacts with Uzbeks, BBC Monitoring

Central Asia, 26 Austos 2000; 9 ss. 66-68. 10 Z. Brzezinski, Byk Satran Tahtas, ev.: Erturul Dikba, Ergun Kocabyk, stanbul, Michael Robert Hickok, Orta Asyann Gvenlii, Ulusal Strateji, Cilt 2, (13), Ekim 2000,

Sabah Kitaplar, 1998, ss. 112-113. 11 Erkin Ekrem, inin Trkistan Politikas: anghay Belisinden anghay birlii

rgtne, ss. 69-70.

1652

You might also like