TRKLER

CLT 16
CUMHURYET

YEN TRKYE YAYINLARI 2002 ANKARA

YAYIN KURULU

DANIMA KURULU

KISALTMALAR

NDEKLER
YAYIN KURULU DANIMA KURULU KISALTMALAR B. Tbmm'nin Al, Misk-I Mill ve Olaylar .................. Hata! Yer iareti tanmlanmam. Birinci Tbmm'nin Al ve Anlam / Dr. Mustafa Kk [s.15-27] ................................. 8 Atatrk'n Ankara'ya Gelii ve Tbmm'nin Al / ksan Kse [s.28-36] ..................... 33 Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti (23 Nisan 1920-30 Ekim 1923) / Yrd. Do. Dr. Yavuz Aslan [s.37-56]....................................................................................................... 49 Yeni Trk Devleti ve Misk-I Mill / Do. Dr. Mesut Aydn [s.57-70] .............................. 91 Misk-I Mill'nin Snrlar / Yrd. Do. Dr. Erol Kaya [s.71-77] ....................................... 117 Mill Mcadelede Ayaklanmalar / Dr. Yunus Kobal [s.78-88] .................................. 129 Yeil Ordu Cemiyeti / Yrd. Do. Dr. Ahmet Altnta [s.89-96] ..................................... 150 Byk Taarruz'dan nce Ankara le stanbul Arasnda Saltanatn kbetini Tayin Eden Bir Grme / Yrd. Do. Dr. mer Akda [s.97-105] ......................................... 166 stanbul'da Trkiye Byk Millet Meclisi daresinin Kurulmas / Yrd. Do. Dr. Betl Aslan [s.106-115] ............................................................................................................ 182 C. Mill Mcadele Dnemi'nde Sosyal ve Ekonomik Durum........................................... 200 Birinci Meclis'in Sosyal Politika Gndemi ve Milli Mcadele Dneminde Trk Halknn Sosyo-Ekonomik Durumu / Dr. Rdvan Akn [s.116-127] ............................................ 200 Mill Mcadele Dneminde alma Hayat ve Ekonomi / Yrd. Do. Dr. Sleyman nvar [s.128-136] ......................................................................................................... 223 Mill Mcadele Bteleri, Vergi Politikas ve D Yardmlar (1919-1923) / Yrd. Do. Dr. Ahmet Tekin [s.137-150] ................................................................................................ 243 D. Mill Mcadele'de Cepheler ve Zaferler........................................................................ 280 Mill Mcadele'de Dou Cephesi / Prof. Dr. Yaar Akbyk [s.151-156] ...................... 280 Mill Mcadele'de Elviye- Selse / Sancak Meselesi Kars, Ardahan, Batum) / Do. Dr. S. Esin Derinsu Day [s.157-167] ............................................................................. 290 Mill Mcadele'de Bat Cephesi, Savalar ve Zaferler / Prof. Dr. Nuri Kstkl [s.168182] .................................................................................................................................. 314 Mill Mcadele'nin Deniz Cephesi / Yrd. Do. Dr. Rahmi Doanay [s.183-201] ......... 341 Kurtulu Sava'nda Asker Nakliye Hizmetleri / Do. Dr. Mehmet Evsile [s.202-212] ......................................................................................................................................... 378 Mill Mcadele Dnemi stihbaratlarndan ngiliz Kemal (Ahmet Esat Tomruk) (1892?-1966) / Dr. Zekeriya Trkmen [s.213-218] ........................................................ 399 Mudanya Mtarekesi ve Trakya'nn Kurtuluu / Yrd. Do. Dr. Veysi Akn [s.219-229] ......................................................................................................................................... 408 Kurtulu Sava'nda Bir Diplomasi Zaferi: stanbul'un Teslim Alnmas / Dr. Mehmet zdemir [s.230-243] ....................................................................................................... 432 E. Mill Mcadele Diplomasisi ve Lozan ........................................................................... 461 Kurtulu Sava'nda Atatrk'n D Siyasas / Ord. Prof. Hikmet Bayur [s.244-255] 461 Atatrk'n Kafkasya Politikas / Do. Dr. Aygn Attar [s.256-262] ............................ 482 stikll Harbi Dneminde Trk-ngiliz likileri / Yrd. Do. Dr. Mustafa ufal [s.263271] .................................................................................................................................. 495 Mill Mcadele'de Trk-Fransz likileri (1918-1921) / Do. Dr. Adil Dastan [s.272277] .................................................................................................................................. 513 Mill Mcadele'de Trk-Bulgar likileri / Prof. Dr. Ali Sarkoyuncu [s.278-284] ........ 524 Ankara tilafnmesi Sonrasnda ngiliz Deerlendirmesi / Yrd. Do. Dr. Nee zden [s.285-292]....................................................................................................................... 539 5

Msk-I Mill Hedeflerinin Lozan Antlamas'na Yansmas / Prof. Dr. lker Alp [s.293-305]....................................................................................................................... 553 Lozan Bar Antlamas (24 Temmuz 1923) / Yrd. Do. Dr. Veysi Akn [s.306-318] .. 576 Lozan Beklentileri / Prof. Dr. Toktam Ate [s.319-323]............................................. 602

Yetmisekizinci Blm
Trkiye Cumhuriyeti'nin Kuruluu ................................................................................... 611 Trkiye Cumhuriyeti'nin Kuruluu / Prof. Dr. Ercment Kuran [s.327-331] .............. 611 kinci Dnem Tbmm ve Cumhuriyet'in ln / Prof. Dr. Dursun Ali Akbulut [s.332-337]....................................................................................................................... 620 Farkl Bak Alarndan Cumhuriyetin Kuruluu / Dr. Faruk Alpkaya [s.338-346] ... 630 Saltanatn Kaldrlmas ve Sonular / Prof. Dr. Dursun Ali Akbulut [s.347-351] ....... 648 Trk Meclislerinin Kabul Ettii Bayramlar / Do. Dr. N. Fahri Ta [s.352-362] .......... 656

Yetmidokuzuncu Blm
Atatrk Dnemi ve Atatrk nklplar .............................................................................. 676 Atatrk Dnemi ve Atatrk nklplar / Prof. Dr. Ycel zkaya [s.365-393] .............. 676 Atatrk lke ve nklplar / Prof. Dr. Cemalettin Takran [s.394-410]........................ 730 A. Atatrk ............................................................................................................................ 760 Mustafa Kemal Atatrk: Hayat ve ahsiyeti / Prof. Dr. Norman Itzkowitz [s.411-422]....................................................................................................................... 760 Atatrk'n Hayat / Prof. Dr. Yaar Akbyk [s.423-441] ............................................... 780 Mustafa Kemal Atatrk'n Askeri Hayat / Prof. Dr. srafil Kurtcephe [s.442-466] .... 812 Atatrk'n Soyu: Kzl Ouzlar (Kocacklar) ve Konyarlar / Yrd. Do. Dr. Ali Gler [s.467-489]....................................................................................................................... 860 Ariv Belgelerinin Inda Asker renci Mustafa Kemal'in Notlar / Yrd. Do. Dr. Ali Gler [s.490-509] ............................................................................................................ 900 Atatrk'n lm, Cenaze Namaz ve Defin lemi / Yrd. Do. Dr. Ali Gler [s.510-515] ......................................................................................................................................... 916 Alt lke / Prof. Dr. Ycel zkaya [s.516-523] ................................................................ 926 Atatrk ve Din / Yrd. Do. Dr. Ahmet Faruk Kl [s.524-533] ..................................... 939 B. Atatrk Dnemi Siyas Gelimeleri .......................................................................... 958 Cumhuriyet Dnemi ok Partili Hayata Gei Srecinde lk Giriim: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas / Yrd. Do. Dr. Saime Yceer [s.534-545] .................................... 958 Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn Siyasi Kimlii / Yrd. Do. Dr. Ahmet Yeil [s.546-551]....................................................................................................................... 983 Serbest Cumhuriyet Frkas / Yrd. Do. Dr. Serap Tabak [s.552-561] ........................ 993 Trkiye'de ok Partili Dzene Gei Srecinde kinci Durak: Serbest Cumhuriyet Frkas Olay ve Dnem Basn / Yrd. Do. Dr. Necdet Ekinci [s.562-568]................ 1012 Atatrk Dnemi Muhalefet Hareketleri / Yrd. Do. Dr. Turgay Uzun [s.569-578] ..... 1027 C. Atatrk Dnemi D Politikas .................................................................................... 1044 Atatrk Dnemi Trk D Politikas (1919-1938) / Do. Dr. Mustafa Ylmaz [s.579-596]..................................................................................................................... 1044 Trk-Rum Nfus Mbadelesi / Do. Dr. Ramazan Tosun [s.597-608] ...................... 1079 Musul Meselesi / Yrd. Do. Dr. Zlal Kele [s.609-624] ............................................. 1104 Atatrk Dneminde Balkan Politikas (1923-1938) / Yrd. Do. Dr. Hikmet ksz [s.625-642]..................................................................................................................... 1134 Atatrk Dnemi Trkiye-Yunanistan likileri / Prof. Dr. Sabahattin zel [s.643-653] ....................................................................................................................................... 1171 6

Atatrk Dneminde Trkiye-Romanya likileri / Prof. Dr. Nicolae Ciachir [s.654-660] ....................................................................................................................................... 1190 Atatrk Dnemi D Politikasnda talya Faktr (1923-1938) / Yrd. Do. Dr. Mevlt elebi [s.661-671] ......................................................................................................... 1203 ki Sava Arasnda Trk Boazlar / Dr. Sadk Erda [s.672-684] ............................. 1223 Hatay'n Trkiye'ye Katlmas / Yrd. Do. Dr. Sleyman Hatipolu [s.685-690]....... 1249 Atatrk'n Dileri Bakan: Tevfik Rt Aras / Dr. Melih Tnal [s.691-700] .......... 1260

Sekseninci Blm
nn Dnemi ve II. Dnya Sava Yllar ....................................................................... 1279 nn Dnemi ve II. Dnya Sava Yllar / Yrd. Do. Dr. Necdet Ekinci [s.703-745] ....................................................................................................................................... 1279 A. nn Dnemi Siyas Gelimeleri ........................................................................... 1372 nn Dneminde Ordu-Siyaset likileri / Prof. Dr. mit zda - etin Gney [s.746753] ................................................................................................................................ 1372 ok Partili Hayata Gei Dneminde Hkmet Muhalefet likisi / Yrd. Do. Dr. Bekir Kolar [s.754-764]......................................................................................................... 1387 Demokrasiye Gei, Demokrat Parti'nin Kuruluu, 1946 Seimleri / Yaar zetin [s.765-773]..................................................................................................................... 1408 Trkiye'de ok Partili Hayata Gei ve Demokrat Parti (1945-1950) / Filiz olak [s.774-782]..................................................................................................................... 1427 1945'te ok Partili Siyasi Hayata Geite Bir lk: Milli Kalknma Partisi / Yrd. Do. Dr. Ercan Haytolu [s.783-797] ......................................................................................... 1446 B. nn Dnemi D Politikas ....................................................................................... 1477 I. ve II. Dnya Savalarnda Trkiye'nin D Politikas / Prof. Dr. Gothard Jaeschke [s.798-802]..................................................................................................................... 1477 Trkiye ve kinci Dnya Sava: "Tarafl Fakat Savamayan lke" / Do. Dr. Wayne Bowen [s.803-812] ........................................................................................................ 1486 Trk-Alman likileri (1923-1945) / Yrd. Do. Dr. Ramazan alk [s.813-822] .......... 1503 ngiliz zel Harekt Birimi'nin (Soe) kinci Dnya Sava Yllarnda Trkiye'deki Faaliyetleri / Yrd. Do. Dr. Sleyman Seydi [s.823-832] ............................................ 1522

Seksenbirinci Blm
Menderes Dnemi ve Demokrasiye Gei ..................................................................... 1542 Menderes Dnemi (1950-1960) / M. Serhan Ycel [s.835-854] .................................. 1542 A. Menderes Dnemi Siyas Gelimeleri .................................................................... 1578 D.P. Hkmetlerinin Politikalar (1950-1960) / Dr. Mustafa Albayrak [s.855-877] .... 1578 Demokrasiye Gei ve Menderes Dnemi / Prof. Dr. Hikmet zdemir [s.878-900] . 1624 Menderes Dnemi (1950-1960) / Yrd. Do. Dr. Cihat Gktepe [s.901-910]............... 1666 Trkiye'de ok Partili Siyasal Hayata Gei ve Demokrat Parti ktidar (1945-1960) / Dr. Rdvan Akn [s.911-922] ......................................................................................... 1684 B. Menderes Dnemi D Politikas ................................................................................ 1707 Trkiye'nin Nato'ya Girii / Yrd. Do. Dr. Yusuf Sarnay [s.923-927] ....................... 1707 Badat Pakt'ndan Cento'ya Gei / Yrd. Do. Dr. Cihat Gktepe [s.928-942] ........ 1715 Londra ve Zrih Antlamalarnn Hazrlk Sreci ve Trk-ngiliz likileri (1955-1959) / Yrd. Do. Dr. Cihat Gktepe [s.943-951] ..................................................................... 1743

Birinci Tbmm'nin Al ve Anlam / Dr. Mustafa Kk [s.15-27]

Babakanlk Osmanl Arivi /Trkiye Giri Milletler; mterek inan, kltr, tarih ve medeniyet deerlerine sahip olan ve ayn gaye etrafnda kenetlenen sosyal varlklardr. Milletleri ayn bayrak, vatan ve lkler etrafnda toplayan bu madd ve manev unsurlarn hi birisinin terki mmkn deildir ve blnme kabul etmezler. Milletlerin bu zellikleri, mill irade ve mill hkimiyet dsturuyla mill meclislerine akseder ve orada nevnem bulurlar. rde-i milliye ile mil olmak ve mill hkimiyeti tesis etmek maksadyla kurulan Byk Millet Meclisi, bu itibarla Trk milletinin btn zelliklerinin ve milliyet varlnn tam olarak temsil edildii, siyas hviyet kazand ilk Meclis-i Mill olmutur.1 Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin kuruluuna, ark Meselesinin bir neticesi olarak Osmanl Devletinin Batl devletlerce bllmesinin ardndan gerekleen hdiselere yol amtr. Trk milleti, Sevr Antlamasyla Batl devletlerin kendisini yok etmek isteine direnmek, hrriyet ve istikll mcadelesini baarmak maksadyla Mill Meclisini kurmu ve onun riysetiyle Trk stikll Harbini yapmtr. Dnya siyas meden ve asker tarihinde ok byk bir yer edinerek, yklndan sonra topraklar zerinde kurulan yaklak otuz kadar lkenin insanlarn asrlar boyunca adalet ve medeniyetle idare etmi bulunan Osmanl Devletinin, emperyalist ve istilc emellerini Trk topraklar zerinde gerekletirmek isteyen Batllarn tecavzleri sonucunda malp olmas, Trk milletini Mill Mcadeleye girimek mecburiyetinde brakmtr. Bu mcadelenin muvaffakyetle neticelendirilmesi maksadyla Heyet-i Temsiliye ve Mdfaa-i Hukk Cemiyetleri teekkl ettirilmi; mahall kongreler ile mill kongreler tertip edilmi ve telin mitingleri dzenlenmitir. nk Mondros Mtarekesinden sonra varlna kastedilen Trk milleti, bu istikll ve hrriyetini kazanmak iin ancak kendi kuvvetine dayanmas gerektiini grmtr. Nitekim 23 Temmuz 1919 tarihinde balayan Erzurum Kongresinde, Esas Tekilt Hukukunu da ilgilendiren ve Mill Mcadelenin ruhunu ortaya koyan u karar alnmtr: Memleket ilerinde Kuv-y Milliyeyi mil ve mill irdeyi hkim klmak esastr.2 Bu kongrenin ardndan tekil edilen Sivas Kongresi ile son Osmanl Mebusn Meclisinin 28 Ocak 1920 tarihinde ald Misk- Mill kararlar, bu mcadelenin prensiplerini pekitirerek umumletirmi ve mill irdeye dayanan hkmet fikrinin temelini atmtr. 3 Son Osmanl Meclis-i Mebusnnn kapatlmasnn ardndan gerekletirilen faaliyetler, Mill Mcadelenin siyas bir messese tarafndan yrtlmesi iin gerekli almalara, yani Byk Millet Meclisini teekkl ettirmeye mteveccih olmutur.4 Heyet-i Temsiliye; kurulduu gnden TBMMnin kurulmasna kadar geen srede, yani 12 Eyll 1919-23 Nisan 1920 tarihleri arasnda ve lkenin byk bir ksmnda,5 mill ve mahall kongrelerde alnan kararlar titizlikle uygulayarak ve mill hareketi

canlandrarak, Geici Hkmet grevini baaryla yerine getirmitir.6 stanbul Hkmeti de, Anadoluyu fiilen idare etmek zere tekil edilen Heyet-i Temsiliyeyi bir taraf olarak tanm ve mzakereye gemitir.7 Nihayet mhim bir karar olan 19 Mart 1920 tarihli ntihbt Tebliinin yaynlanmas8 ise, yeni Trk devletinin kuruluuna giden hukuk yolu amtr. Bu teblide, Ankarada fevkalde salhiyetli bir meclisin toplanaca iln edilerek, yeni bir seimin yaplaca bildirilmitir. Netice itibariyle bu tmim, Trk milletinin yeni bir meclis kurma teebbsnn mhim bir mili olarak Trk siyas hayatndaki yerini alm ve halkta mevcut tereddtlerin zamanla giderilmesiyle birlikte tamamlanan seimler sonucunda, memlekette Kuv-y Milliye Ruhu ve azmi hkim olmutur.9 A. Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin Kuruluu ve Gayesi Meclis, Trkemizde; oturulan mekn, mahal mnasnda kullanlmaktadr. Ancak meclis gerek Osmanl Trkesinde, gerekse Trkiye Trkesinde, yalnzca mekn ve mahalli belirtmemekte; bizzat oturulan mahalde, makamda veya meknda bulunan kii veya topluluu da ifade etmektedir. Trkiye Byk Millet Meclisi deyince, bu mefhumlarn gz nnde bulundurulmas yerinde olacaktr. Nitekim Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi, bu konuda nasl olunmas gerektiine dair en gzel rneklerden birisini tekil etmitir. Seim devreleri itibariyle baktmzda; 23 Nisan 1920den 21 Mays 1923 tarihine kadar fiil; kinci Meclisin ie balama tarihi olan 11 Austos 1923e kadar da hukuk olarak devam eden meclise, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi diyoruz. Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi, Trk milletini temsilen Mill Mcadeleyi gerekletirmek zere kurulmutur. Bu meclis, yeni Trkiyenin ilk Mill Meclisi olmas itibariyle Birinci Meclis; Trk stikll Harbini zaferle neticelendirerek yeni Trk devletinin temelini att iin Kurucu Meclis; Trk milletinin mill ruhunu temsil ettii iin Kuv-y Milliye Meclisi eklinde tarif ve tavsif edilegelmitir. lk dnemlerde Byk Millet Meclisi ve Meclis-i li gibi isimler kullanlmasna ramen, kendi varln teminat altna almak zere kard Hiynet-i Vataniyye Kanunu ile ad Byk Millet Meclisi olarak tesbit ve tescil edilmitir.10 Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin (TBMM) yapsn zetleyen iki mhim ve temel prensip mevcuttur. Bunlar, mill irde ile mill hkimiyet prensipleridir. Hkimiyet hakkn, kaytsz ve artsz olarak Meclisin irdesine teslim eden Trk milleti, bu irde ve hkimiyetin milllik vasfna sahip olmasn gzetmitir. Zaten mill irde ve mill hkimiyet demek; milletin muhtevasnn ve isteinin Meclisteki icraatlara aksetmesi demektir. 1. Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin Al Kzm Karabekir Paann, Ankarada bir mill meclisin toplanmasna dair 17 Mart 1920 tarihli teklifinin de dorultusunda11 Heyet-i Temsiliyenin 19 Mart 1920 tarihinde nerettii seim talimatyla,12 kumandanlar ve valiler tarafndan seilen yeni mebuslar ile Osmanl Meclis-i Mebusnndan TBMMye itirak edecekler, Nisan ay bandan itibaren Ankaraya gelmeye balamtr. Mustafa Kemal Paa, 21 Nisan 1920 tarihinde illere gnderdii tmim ile, Byk Millet Meclisinin 23 Nisan 1920 Cuma gn13 alacan bildirmitir. Alt maddelik bu talimatta, Meclisin ne ekilde alacan sarahatle belirtilmitir. TBMMnin toplanmas iin, TCnin Birinci Dnya

Savann son yllarnda Numune Mektebi ve Klp olarak yaptrd bina tesbit edilmi ve gerekli tamirat neredeyse btn Ankarallarn itirkiyle tamamlanarak ala hazr hle getirilmitir. 14 Meclisin al gnne ahid olan gazeteci Enver Behnan apolyo, o gn yle tasvir etmektedir: Bina henz tamamlanmamt. Kiremitleri bile denmemiti. Pek ok noksanlar vard. Kiremit yetmedi. Ankarallar kendi atlarndan kucak kucak kiremit tayarak aty kapattlar. Bu manzara ok anlamldr. Mecliste mebuslarn oturaca sra bile yoktu. Ankara Muallim Mektebinin tatbikat okuluna ait sralar getirildi. O tarihte Ankarada elektrik de yoktu. Kahvelerin birinden alnan petrol lambas aslarak aydnlatma meselesi halledildi. Salonun koridoruna, mebuslarn su imesi iin kp konuldu, zerlerine maraba brakld. Sokaa bakan ilk oda da Riyset Odas yapld. Daha sonra mehur Hattat Hulsi Efendinin yazd Hkimiyet Milletindir tabelas, krsnn arkasna asld. TBMMnin al merasimine, haftada iki kez kan ve Mill Mcadelenin neriyat organ olan Hkimiyet-i Milliye gazetesi de, 28 Nisan 1336 (1920) tarihli nshasnda yer vermitir. Trkiye Byk Millet Meclisinin ina ve tefrii esnasnda ilk yaplan ilerden birisi, Meclise bir Toplant Salonu, Mescid ve Bakanlk Odasnn hazrlatlmas olmutur.15 Hac Bayram Cami-i erifinde 23 Nisan 1923 Cuma gn, namaz ed edildikten sonra cemaatle Meclise gidilip, orada da manev ve ruhan bir merasim tertip edilerek TBMMnin almasna karar verilmitir. Bu maksatla, hacmini kat kat aacak bir kalabalk hlinde Hac Bayram Camiinde toplananlar, buradaki ictiman, ayn zamanda mill bir itim16 olduunun farknda idiler. O gn milletin kalbi, hi phesiz Hac Bayram Camiinde atmtr. 17 nk bu dva, milletin kendi dvas idi. Namazn edsndan sonra halk da resm ve asker erknn peinden Meclise doru yrmtr.18 Mustafa Kemal Paann, Heyet-i Temsiliye nmna yaynlad ve en cra kylerden, en kk asker ktalara kadar her yere serian ulatrlmasn istedii TBMMnin alyla ilgili tmim de, hem Meclisin al programn hem de kurulu gayesini ortaya koymutur. 19 Tmimde ksaca; Hac Bayram Camiinde ve yurdun dier mahallerindeki camilerde ed olunacak Cuma namazlarndan ve tilvet edilecek Kurn- Kerm nurlarndan manev istifadeler olunaca ve bu vesileyle milletin istiklli ile vatann kurtulmasna dua etmenin, dn olduu kadar mill bir mesai addedildii ifade edilmekteydi. Yaplan bu din merasimin ardndan Trkiye Byk Millet Meclisi, 23 Nisan 1920 Cuma gn, saat 13.45te toplanmtr. Trkiye Byk Millet Meclisinin 115 milletvekili ile yaplan ilk toplantsn, en yal mebus olmas sebebiyle Meclis Bakan olarak Sinop Milletvekili erif Bey20 idare etmi ve Meclisi a konumasn yapmtr. erif Bey, alklarla tamamlad bu ksa konumasnda; stanbulun muvakkat kaydyla21 igal edilmesi neticesinde Saltanat ve Hilfet merkezinin istikllinin ortadan kalktn, bunun ise kabul edilemez bir durum olmasndan dolay, Trk milletinin derhal harekete geerek ierisinde bulunulan Meclisi teekkl ettirdiini ve Reisi bulunduu bu Meclisin, Mslmanlarn Halifesi olan Sultan Vahideddin ile stanbulun ve btn vilyetlerin kurtuluunu Allahn izniyle salayacan belirtmitir.22 erif Bey bu a konumasnda, Meclis-i li eklinde de

10

vasflandrd TBMM iin, Byk Millet Meclisini ayorum cmlesini kullanarak, bu messesenin adn da ortaya koymutur.23 Trkiye Byk Millet Meclisinin almasyla, Trk Anayasa Hukuku bakmndan nemli bir deiiklik vuku bulmutur. Bilindii gibi Osmanl Devletinde teri meclisin teekkl; btn yetkileri elinde toplayan padiahtan bu kanun yapma yetkisinin alnarak Meclise verilmesi yoluyla olmutur. Merutiyet Dneminde, yasama yrtmeden domutur. Bu gelime, Bat rneine de uygundur. 23 Nisan 1920de Trkiye Byk Millet Meclisinin kurulmas ile gelime tersine olmutur. TBMM, yalnz yasama grevini yrten bir meclis olarak kalmam, mill hkimiyet prensibini millet namna ve tek bana kullanan bir meclis olmutur. Yani bu dnemde icra messesesi; ter salhiyetinin sahibi olan TBMMnin bu salhiyetlerinden bir ksmn kendi bnyesinden kard icra tekiltna vermesiyle tahakkuk etmitir.24 2. Trkiye Byk Millet Meclisinin Kurulu Gayesi Trkiye Byk Millet Meclisinin kurulu gayesi; gerek 19 Mart 1920 tarihli ntihap Hakkndaki Tebliin mndericatnda,25 gerekse milletvekillerinin seim mazbatalarnda, u ekilde tespit edilmitir: 1. Hilfet-i slmiyenin ve Osmanl Devletinin merkezi stanbulun tilf Devletlerince igali sebebiyle, yasama, yrtme ve adliye kuvvetlerinden ibaret olan devletin kuvveti giderilmi, bu vaziyet karsnda vazife yapamayacan anlayan Meclis-i Mebusn, durumu hkmete bildirerek dalmtr. 2. stanbuldaki Meclisin dalmasndan dolay; a. Hilfet makamn korumak, b. Saltanatn istikllini muhafaza etmek, c. Osmanl Devletinin kurtuluunu salamak zere, millet tarafndan Ankarada yksek salhiyetli bir meclis toplanmtr.26 Bu ifadelerden anlald gibi, Bu Meclisten beklenen i, memleketi kurtarmak, millete rehber olup istikllini temin etmek ve bu maksatla gerekli her tedbiri alarak, Mill Mcadeleyi ona gre tanzim ve idare etmekti. 27 Nitekim Trkiye Byk Millet Meclisi, toplanmasnn sebebinin, istihls- vatan ve hkimiyet olduunu bizzat kendi zabtlaryla karar altna almtr.28 Bu hususta Mecliste yaplan mzakerelerden u rnekleri vermek mmkndr: 1. Emperyalist devletlerin, devlet ve milletimizin hayatna aka kasdetmeleri neticesinde Trkiye Byk Millet Meclisi, meru mdafaa hakkn kullanmak zere toplanmtr. Kastamonu Milletvekili Abdlkadir Kemali Bey, memleketin vaziyetinin, sadece memleketin mdafaasyla uralmas gerektiini ortaya koyduunu sylerken,29 Burdur Milletvekili Soysallzde smail Suphi Bey, bu mdafaann usuln tayin eden konumasnda; mill mdafaa meselesinin -be gnlk bir ey olmadn ve sadece silhla, askerle deil; adaletle, hakkaniyetle ve hsn idare ile yaplmas gerektiini ifade etmitir.30 Gerekten Trkiye Byk Millet Meclisi, bu mcadelenin siyas prensiplerini milletin ruhundan alarak, tatbikatn onun temayllerine gre yapmak ve milletin ananelerini gzetmek olmutur.31 2. Trkiye Byk Millet Meclisi, mill hudutlar dahilinde hayat ve istikllini temin; Hilfet ve Saltanat makamn kurtarmak maksadyla teekkl etmitir. Bylece, Trk milletinin istikll ve

11

hayatn, emperyalizmin ve kapitalizmin tahakkmnden ve zulmnden kurtararak, ona mill irade ve hkimiyet hakkn temin edip, gayesine vasl olacaktr.32 Milletvekillerinin hepsi u ortak gaye etrafnda birlemilerdir: Dman vatan topraklarndan atarak devletin mevcudiyetini ve istikllini kurtararak, tarih erefini dmanlara inetmemek.33 3. TBMMnin ikinci ictimann beinci celsesinde, Antalya milletvekili Hamdullah Suphi Bey, Mecliste sylenilen hemen hemen her szn -Anm Kanunu gibi ayr mesele olanlar hari tutularsaMeclisin, milletin ruhuna tercman olarak, Hilfet ve Saltanat makam hakknda dndklerini teyit ve tespitten ibaret bulunduunu belirtmitir. Hamdullah Suphi Bey, Meclisin milletin ruhuna tercman olduunu syleyerek, Meclisin fikirlerinin Meclis haricine bir beyannme ile neredilmesini teklif etmitir. Bylece Meclis adna halk kandrmaya alanlara frsat verilmemi olacak ve onlarn bozguncu fikirleri nlenebilecektir. Hamdullah Suphi Beyin neredilmesinde memleket nmna fayda grd beyannmenin muhtevas; mill tekiltlarn ve mcadelenin maksadnn, padiahn, halifenin ve lke hukukunun kurtuluuna, birliine, tamamiyle sadakat etmekten ibaret olduu eklindedir. 34 Hamdullah Suphi Beyin bu teklifi oya sunulmu ve ittifakla kabul edilmitir.35 Yine Meclisin 18 Kasm 1920 tarihli, Tekilt- Essiye Lyihas grmelerinde, Komisyon Raportr Burdur Milletvekili Soysallzde smail Suphi Bey yapt konumada; Trkiye Byk Millet Meclisinin toplanmasnn sebebini yle izah etmitir: Biz burada esasen bir inklp iin toplanmadk; esas itibariyle bir mdfaa-i mera iin toplandk. smail Suphi Bey, konumasnn devamnda; cihanml bir mdafaa iin, btn dnya bile zerine gelse, Trk milletinin hayatn ortaya koyduunu belirtmitir.36 TBMMnin alndan sonra Sultan Vahideddine ekilen telgrafta da, Meclisin bu kararll aka grlmektedir: stanbul mbedleri etrafnda dman askeri gezdike, z vatann topraklar stnden yd adamlarn ayaklar ekilmedike biz mcadelemizde devam etmeye mecburuz.37 TBMMnin sahip olduu istikll fikrini ortaya koymak zere, Ankarada, subay yetitirmek iin alan htiyat Zbiti Namzetleri Talimghnn hatra defterine, Mustafa Kemal Paann yazd u satrlar gsterebiliriz: Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, ya istikll ya lm ahdiyle yetien ilk istikll zbitnnn ordu ve milletimize takdim ve tevdi olunduunu grmekle bahtiyardr. 38 TBMMnin 1 Kasm 1922 tarihli ictimanda, Meclis Genel Kurulunun ald kararla, Tekilt- Essiye Kanununun kabulnden itibaren Osmanl Devletinin tarihe intikal ettii ve o zamandan beri padiahln kaldrlm olup yerine TBMMnin kaim olduu belirtilmitir.39 Netice itibariyle Trkiye Byk Millet Meclisi, Konya Mebusu Vehbi Efendinin syledii gibi; mlk ve milleti ve bilhassa dinimizi, rzmz mdafaa ve muhafaza etmek zere kurulmutur. Vehbi Efendi, bu maksad gerekletirmek iin kendi yamzla kavrulmamz gerektiini, hariten gelen yardmla bir neticeye varlamayacan da szlerine eklemitir.40 3. Birinci Byk Millet Meclisinin Hkmet Anlay

12

Mill hareketin tam merkezinde bulunan ve btn faaliyetlerine katlan Ali Fuad Cebesoy, bu dnemde stanbul ile irtibatn kesilerek Anadoluda mill bir hkmetin kurulmasnn ve bana Mustafa Kemal Paann gemesinin, henz hi kimse tarafndan dnlmediini hatralarnda belirtmekte ve o srada Kuv-y Milliyenin tek maksadnn, seimlerden sonra teekkl edecek Meclis-i Millnin Anadoluda emin bir mahalde toplanmasn Bbli ve Saraya kabul ettirmekten ibaret olduunu kaydetmektedir.41 Nitekim TBMMnin alndan sonra Meclisin baz ictimalarnda sz alan bir ksm milletvekilinin bu kanaati paylatklar grlmtr. Mesel, Encmenlerin tekilinin mzakere edildii 25 Nisan 1920 tarihli nc ictimada, Trk topraklaryla Hilfetin kurtulmasna almayanlarn Vatan Hainlii suuyla cezalandrlmalar gerektiine dair bir takrir42 veren Afyon Mebusu Mehmed kr Bey, unlar sylemitir: Anadoluda hakikaten fena propagandalar vardr. Bu propagandalardan birisi; hkmet-i muvakkate teekkl edecek ve bunun riyasetine Mustafa Kemal Paa tayin edilecek, yok reisicumhur olacak.43 Bu szlere karlk, Yozgat Milletvekili ve Ali Fuad Cebesoyun babas n-bemahaldir.44 smail Fazl Paa yle mukabele etmitir: Bunlar n-bemahaldir,

Bursa Mebusu Muhiddin Baha Beyin, bir hkmet kurmann gerekip gerekmediine dair szleri ise olduka dikkat ekicidir. Muhiddin Baha Bey, kendilerinin yeni bir hkmet tekili iin toplanmadklarn, Sarayn hukukunu korumak ve Trk milletinin istikllini kazanmasn temin etmek maksadyla faaliyette bulunacaklarn sylemitir.45 Ancak Muhiddin Baha Beyin bu szlerinin ardndan yapt; geici bir hkmet kurulmas yerine, mesul zevtn seilerek, icra hukukunun baz kayt ve artlar altnda onlara devredilmesine dair teklifi, Trkiye Byk Millet Meclisinin Umum Heyetince nazar dikkate alnmamtr. Bu gibi fikirlerin, Birinci Byk Millet Meclisinin ald ilk gnlerde serdedilmesi, fazla artc deildir. nk Heyet-i Temsiliyenin Ankarada toplanacak Meclis iin btn illere ve ilgililere gnderdii Tmimi de Saltanat ve Hilfetin kurtarlmasn, Mill Mcadelenin ve kurulacak Meclisin hedefleri arasnda gstermitir. Heyet-i Temsiliyenin ve bilhire TBMMnin bu dvay gder grnmelerinin esas sebebi ise, halkta bu inancn mevcut olmasdr ki, Mdaa-i Hukk Grubunun denetimiyle gerekletirilen seimlerin neticesinde TBMMye katlan Mehmed kr, Muhiddin Baha ve Srr Bey gibi mebuslar da bunun rneini tekil etmilerdir. Meclis Umum Heyeti de bu mefhumlara sahip karak Anadoluda ve Mecliste birlii temin etmek istemitir. 46 Nitekim Mustafa Kemal Paa, bu tarihten 8 ay sonra bile prensip olarak makm- Hilfet ve Saltanat kabul ettiklerini, sadece bu konuda sarih olarak karar vermenin henz zaman gelmediini beyan etmitir.47 Fakat bu gibi grlerin geici olduu, Meclisin daha 24 Nisan 1920 tarihli ikinci ictimann nc celsesinde yer alan Htrasyla sbittir.48 TBMM, kuruluunun hemen ardndan, esas maksadnn mill irade ve mill hkimiyeti tahakkuk ettirmekten ibaret bulunduunu ve esaretten kurtarlmasn hedefi olarak zikrettii padiah ve halifenin ise maksat hsl olduktan sonra verecei karara tbi olduunu kayt altna almtr. Kald ki Mustafa Kemal Paann reisicumhur olaca eklindeki endiesini Meclis krssne tayan Karahisar-i Ship Mebusu Mehmed kr Beyin, bu

13

konumasn yapt 25 Nisan 1920 tarihinde verdii takrirle, Mill Mcadelenin eskiden olduu gibi Mustafa Kemal Paa tarafndan yrtlmesini istemesi; henz yeni bir sisteme hazr olmayan mebuslarn bile, Mill Mcadelenin yrtlmesi hususunda Mustafa Kemal Paaya tam olarak itimat ettiklerini gstermektedir.49 Nitekim TBMMde, bu ekildeki geici politika ve ahs mtalaalara itibar etmedii gibi, Mustafa Kemal Paann 24 Nisan 1920 tarihli uzun konumasn, btn milletin okumas maksadyla bastrp datma karar almtr. dam gibi mhim meselelerin tasdikinin aslnda Meclisin mutlak hakk olduunu ve kendilerinin bu hakk Heyet-i Vekileye brakmadklarndan dolay, geri alma diye bir eyin sz konusu edilemeyeceini syleyerek,50 Meclisin karsnda Heyet-i Vekilenin yerine iaret eden Erzurum mebusu Hseyin Avni Bey, harp ilnn padiah hukukundan addekmi ve bu sebeple Heyet-i Vekilenin, Meclisin malmat olmakszn bir karar almasn doru bulmamtr. 51 Hseyin Avni Bey, bu gibi konularn Meclis Genel Kuruluna muhakkak haber verilmesi gerektiini, zira kendileri Heyet-i Vekileye deil, Heyet-i Vekilenin Meclise tbi olduunu sylemi ve Meclisin deil, vekillerin salhiyetinin tahdit ve tesbit edilebileceini belirtmitir.52 Hseyin Avni Beyin; Ermenilere harp ilnndan Meclisin vaktinde haberdar edilmeyiine gsterdii tepkinin neticesinde, hem ayn gn syledii: Biz hukk- hkmranyi hiziz. Biz mutlak olarak memleketi idare ediyoruz eklindeki Meclis stnln ve Meclis hkimiyetini esas alan szleriyle hem de umum olarak mill irade ve hkimiyet-i milliye prensiplerine bilinen ballyla elien bu deerlendirmesini, yine ayn gn devam eden mzakere srasnda tashih etmitir. Tekilt- Esasiye Kanununun grld 20 Ocak 1921 tarihli 135. ictiman birinci celsesinde sz alan Hseyin Avni Bey, Tekilt- Essiye Kanununun birinci maddesinde yer alan hkimiyet bil-kayd art milletindir ibaresinin, padiah hukukunu Meclise intikal ettirdiini ve hukk- padiahye ait olan her trl hususata Meclis-i lnin salhiyettar olduunu ifade etmitir.53 Hseyin Avni Beye, Tekilt- Essiye Kanununun maddelerinin grld ayn gnde cevap veren Mustafa Kemal Paa; vekillerin vazifelerinin tayin ve tahdidinin pek basit bir i olduunu ve bir talimatla bile bunun yaplabileceini ifade etmitir.54 Nitekim yukarda belirtildii gibi, Meclis Hkmetinin vazifelerini belirlemek maksadyla, 22 Ocak 1921 tarihinde husus bir komisyonun kurulmas Meclis Genel Kurulunca kararlatrlm55 ve 30 Ocak 1921 tarihinde Hseyin Avni Beyin, sz konusu komisyonun seimine dair takririnin kabulnn ardndan,56 ubatn ilk haftasnda yaplan seimlerle birlikte bu komisyon tekil olunmutur.57 Bu komisyonun hazrlad ve 21 Kasm 1921 tarihinden itibaren Meclis Genel Kurulunda grlmeye balanan 18 maddelik kanun teklifi mnasebetiyle sz alan Mustafa Kemal Paa, 1 Aralk 1921 tarihli uzun konumasnda; esas olann idare olduunu, hkmetlerin daha az bamsz ve nemli olduklarn ve Meclisin zerinde Heyet-i Vekileye yetki verilemeyeceini sylemitir.58 Mays 1921-Temmuz 1922 tarihleri arasnda yaplan Heyet-i Vekilenin vazifelerinin tesbiti almalar, zel komisyonda ekseriyeti tekil eden muhalif mebuslarn gayretlerine ramen baaryla neticelenmemi ve sz konusu kanunu Meclis Genel Kurulundan geirememilerdir. Esas maksatlar

14

olan icra ve teri salhiyetleri birbirinden tefrik faaliyetleri, iktidardaki Birinci Grupun oylaryla engellenmitir.59 B. Trkiye Byk Millet Meclisinin Genel Karakteri Osmanl Devletinde; Memlik-i Mahrsa topraklar zerinde yaayan muhtelif din ve rka mensup milletler bir arada yaamakta iken; 23 Nisan 1920 tarihinde alan TBMMnin hedefi, Misk- Millnin belirledii snrlar ierisinde mill bir devlet kurmak olmutur. Misk- Mill gibi mill hkimiyet prensibinin mhim rnelerinden birisini tekil eden bir karar alarak dalan Son Osmanl Mebusn Meclisinin, 11 Nisan 1920 tarihinde kapatlmasnn ardndan ve bu tarihten sadece 12 gn sonra kurulan Birinci Byk Millet Meclisi; tekil edilii, Trkiye Cumhuriyetinin ortaya kndaki rol ve ehemmiyeti ile yapt mzakereler ve ald kararlar itibariyle, kendisinden sonra gelen btn meclislerden farkl zelliklere sahiptir. Bu zelliklerin banda, Birinci TBMMnin mill irde ve mill hkimiyeti kullan tarz ile esas vazifesi Mill Mcadeleyi yrtmek olan TBMM Hkmetinin yaps ve ileyii gelmektedir. TBMM, baka benzerinin grlmedii bir ekilde ve birincisi Ekim-Kasm 1919, ikincisi 19 Mart 1920 tarihlerinde gerekleen iki seim sonucunda teekkl ederek, her hangi bir kayt ve artn snrlayamayaca hkimiyet hakkn60 Trk milleti namna kullanmaya balamtr.61 1. TBMMnin, Mill rde ve Mill Hkimiyeti Temsil Etmesi Bir devlet, dahil ve haric olmak zere iki ekilde hkimiyet unsuruna sahiptir ve bu ekillerdeki hkimiyet prensibi, kuvve-i ummiye demektir. Devletler aras mnasebetlerde hkimiyete malik olmasa bile, dahil hukukunda bir devletin hkimiyete sahip olmas mmkndr.62 Dahil bir unsur olarak hkimiyet; stn ve ayn zamanda asl bir iktidar ve salhiyet demektir. Devletin lke ii hkimiyeti, paralanamad gibi ayn lkede birden ok hkimiyet yrtlemez. Haric bir unsur olarak hkimiyet; bir devletin dier devletlerle mnasebetlerinde istiklli ve karar verme muhtariyeti demektir.63 Devletler hukuku bakmndan mevcut ehemmiyeti yannda; cemiyet-i beeriyyenin medr- yegne-i sadetinin de hkimiyet-i milliye olduu, on dokuzuncu asrn her tarafta uyandrd mhim inklplarla tahakkuk ve teyid etmitir.64 nk hkimiyet kuvvetini millet namna kullanan siyas messese olan devlet, ferdin hrriyet ve saadetini gasp eden ictima bir tahakkm vastas deil, bilkis ferdi ve saadetini temin ve himaye eden bir tekilttr.65 Siyaset ilmi bakmndan Mill Hkimiyet Sistemi, temel noktaya istinat etmektedir. 1. Mill Devlet: Mill hkimiyet, ancak mill devletlerde sz konusu olabilir. 2. Halk radesi: rade halka dayanmal ve ondan g almaldr. 3. Bamszlk: Bamszlk, her milletin kendi iradesi dnda hi bir mkellefiyet ve irtibata girmeyii demektir. stiklline sahip olamayan bir milletin, hkimiyet hakkn kullanmas da mmkn olamaz.66 Grld gibi, mill hkimiyet prensibinin iki yn bulunmaktadr.

15

Bunlardan dahil siyasetle ilgili olan, halkn iradesine bal bir idare ve dahil siyasetle ilgili olan ise dier devletlere eit ve mstakil bir devlet vasfna sahip olmaktr.67 Hukuken mnev ahs hkmnde bulunan millet, bu itibarla irdesini bizzat kendisi kullanamaz ve bir vastaya ihtiya duyar ki bu da seilmi kiilerden teekkl etmi hkmettir. Milletin, kendisini meydana getiren fertlerden ayr ve onlarn stnde olarak sahip olduu iradeye Mill rade denilir. Buna gre milletin iradesi, fertlerin iradesinin stndr, nk fertler, millet btnnn muayyen bir zamanda mevcut olan ve yaayp len birer parasdr. Milletin sahip olduu bu stn irade ise, bir hukuk tabir olarak hkimiyet eklinde ifade olunur. u hlde hkimiyet, milletin mnev ahsnn iradesi ve kendisini terkip eden fertlere emredip hkmetme salhiyeti demektir ve milletten kt iin, tabiatiyle millete aittir.68 Grld gibi mill hkimiyet ile mill temsil prensibi i ie girmitir ve mill temsil prensibi tatbik edilmezse, mill hkimiyetin varlndan da sz edilemez.69 Denilebilir ki bir devletin mevcudiyetinin temel esaslarndan olan mill hkimiyet dsturu, zellikle buhranl ve sava dnemlerinde milletleri etrafnda toplayan ve onlar mcadelelerinde muvaffakiyete ulatran mil bir dstur olmutur.70 Trkiyede mill hkimiyetin ilk ve en mhim rnek belgelerinden birisi, bu prensibi Trk stikll Harbinin vazgeilmez hedefi hline getiren ve son Osmanl Mebusn Meclisinin iln ettii Misk- Milldir. Bu belgede; esas tekilt hukuku bakmndan fevkalde nemli bir art olan hkimiyetin taksim kabul etmez bir dstur olmas,71 sarahatle yer almtr (Birinci Madde). Sivas Kongresiyle Trkiyenin tam bamszlnn ve Mandacln reddinin btn dnyaya iln edilmesi de; mill iradenin hkim olduu ve mill glerin messir bulunduu mill hkimiyet sistemini aka ifade etmektedir.72 Misk- Mill ile balayan kaytsz-artsz hkimiyet fikri, Ankarada Mill Meclis kurulduktan sonra, TBMMnin Al Program, TBMMnin A Konumalar ve TBMMnin Kurulu Gayesi ile Tekilt- Essiye Kanunu Lyihasnda da iyice tebellr etmitir. Btn bu belgeler, Trk stikll Harbinin ve Trkiye Byk Millet Meclisinin, Trk milletine ve onun tad mill ve manev deerlere -milliyet esaslarna- istinat ettiini gstermektedir.73 Bu itibarla Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi, Trk Milliyetiliinin canl ve faal bir numunedr olmutur. Netice olarak Trkiyede mill hkimiyet; bir taraftan harice kar, dier taraftan da halk efkr ve kanaatlerine aykr bir gidi alan Bbli hkmetlerine kar Trk milletinin hrriyet ve istikllini ifade eden bir hareket prensibi olarak domu, bugne kadar da bu mnay muhafaza etmitir.74 Hkimiyet prensiplerine gre teekkl etmi ve Trk milletinin iradesini temsil maksad gden Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi dneminde, mill irade ve mill hkimiyet ruhunu aksettiren ilk belgeler unlardr: 1. erif Beyin TBMMyi A Konumas (23 Nisan 1920) 2. Mustafa Kemal Paann Uzun Konumas (24 Nisan 1920)

16

3. Meclisin Memlekete Beyannmesi (26 Nisan 1920) 4. Meclis Adna Sultan Vahideddine ekilen Telgraf (27 Nisan 1920) 5. rad Encmeninin Beyannmesi (9 Mays 1920) 6. eriye Encmeninin Beyannmesi (9 Mays 1920) 7. Tekilt- Essiye Kanunu Lyihas (18 Austos 1920) 8. Nisb- Mzkere Kanunu (5 Eyll 1920) 9. Tekilt- Essiye Kanunu (20 Ocak 1921) Tekilt- Essiye Kanununun mzakereleri srasnda ve zellikle yedinci maddenin grlmesi esnasnda, Meclisin sahip olmas gereken hkimiyet anlaynn da tartmaya aldn grmekteyiz. Mesel Erzurum Mebusu Hseyin Avni Bey, bir taraftan hukk- hkmranye sahip olduklarn sylerken, dier taraftan Ermenilere harp ilnnn padiah hukukundan olduunu ifade etmitir. Ancak Hseyin Avni Beyin esas ikyet ettii konu; Byk Millet Meclisi ald zaman, kaytsz ve artsz milletin mukaddertna el koyduunu aklad gibi, vekillerin salhiyetini ve vazifelerini de kayt altna almaydr. nk Meclis evvel vekillerin kanununu yaparak, onlara verecei salhiyet ile vazifeleri tesbit etmelidir. Meclisin kendi salhiyetini tespit etmeye ise lzum yoktur. Zaten kaytsz ve artsz mutlak olarak hkim olan unsur Meclistir. 75 Yozgat Mebusu Hulsi Efendi ise hkimiyet-i milliye bil-kayd art miletindir dsturunun, hi bir meden lkede bu kadar sarih bir ekilde vaz edilmediini sylemi,76 bu derece sarih bir madde mevcut olduktan sonra Meclisin her hangi bir eyle tahdit edilmesine lzum kalmadn belirtmitir. 77 Bilhire sz alan Hseyin Avni Bey de, Tekilt- Essiyenin banda yer alan bil-kayd art ifadesi kaldka padiah hukuku diye bir eyin olmayacan ve bu hukukun Meclisin manev ahsiyetinde tecessm ettiini ifade etmitir.78 Meclisin seimleri yenileme karar almasndan sonra, 30 Nisan 1923 tarihinde Tevhid-i Efkrda; Bil-kayd art hkimiyeti eline alan bir milleti tekrar ahslarn taht- tahakkm ve esaretine sokmay istemek tasavvur olunacak hamakatlardan deildir eklinde bir beyan yaynlanan Hseyin Avni Beyin,79 balangta padiah hukukuna atfettii sava amak, yahut vatan mdafaasn yapmak hukuku; Tekilt- Essiyenin maddelerinin grlmesinin ardndan ve bu tarihten iki hafta sonra, 1921 Anayasasnn Yedinci Maddesi olarak, TBMMnin sahip olduu esas hukukundan saylmtr.80 Sinop Mebusu Doktor Rza Nur Beyin syledii gibi; Teilt- Essiye Kanununun Birinci Maddesi tamamiyle sarihtir. Ve kat bir surette hkimiyeti bil-kayd art padiahtan, padiahlktan almtr. Millete vermitir, bitmitir.81 Bu tarihten yaklak on ay sonra ve 1-2 Kasm 1922 tarihinde Saltanatn kaldrlmasnda ittifak eden TBMM ise, Meclisin Trk milletinin mill iradesinin yegane temsilcisi olduunu kati bir ekilde karar altna almtr.

17

Mill temsilin tabi bir neticesi olan mill hkimiyet prensibi, TBMMnin umum karakterini tekil ettii gibi, Trk milleti ile Trkiye Byk Millet Meclisi arasndaki henkli mnsebetin de temelini meydana getirmitir.82 Milletin mukadderatyla en kk teferruatna kadar ilgilenen ve vaziyete hkim olan Trkiye Byk Millet Meclisi, muktedir bir meclis olmutur ve bu iktidar ile salhiyetini, yalnzca Tekilt- Esasiye Kanununda yer alan Hkimiyet Kaytsz artsz Milletindir hkmnden almam; ayn zamanda yazl olmayan bir kaynaktan, yani Kuv-y Milliye Ruhundan da g ve salhiyet almtr.83 Bylece hkimiyet bil kayd art milletindir dsturuyla 1921 Tekilt- Essiyesi, 1876 Tekilt- Essiyesinin ve sonraki tdilerinin padiah-halifeye verdii kuvveti reddetmi, reissiz bir Cumhuriyet kurmu, Meclis tarafndan kullanlmak zere efkr ve ifadelerden ibaret tek bir kuvvet ve salhiyet tanmtr.84 Netice itibariyle Trkiye Byk Millet Meclisinin siyas hviyetini, idar yapsn ve kurulu maksadn ortaya koyan ve Meclisin zerinde yedi-sekiz ay boyunca mzakereler yaparak kabul ettii ilk yazl anayasas olan 20 Ocak 1921 tarihli Tekilt- Essiye Kanununda; Hkimiyet bil-kayd art milletindir. dare usul, halkn mukaddertn bizzat ve bilfiil idare etmesi esasna msteniddir eklindeki Birinci Maddeden85 u iki hkm kmaktadr: 1. Hkimiyetin kaytsz-artsz millete ait oluu, onun tek olmasn zaruri klmaktadr. nk bu kararn geerli olduu bir lkede iki hkimiyet ve iki hkmet bulunamaz. Bu maddedin yrrlkte olduu Misk- Mill snrlar dahilindeki herkes, tek bir hkimiyete ve bu hkimiyeti temsil eden mill hkmetin emir ve kumandasna tbidir. 2. Hkimiyetin tatbik edildii lke ve onun sahibi olan millet birer btn ve blnemez olduklar iin, hkimiyet de blnme kabul etmeyen bir btndr. Binaenaleyh, mill hudutlar iinde hi bir ahs, hanedan, snf, zmre, eyalet, cemiyet ve cemaat, bir stnlk ve hkimiyet iddiasnda bulunamaz.86 Trkiye Byk Millet Meclisinin hkimiyeti, kaytsz-artsz millete ait bir fikir olarak telakki etmesi ve bunu kanunlatrmas, Saltanat hakkndaki dncesini de ortaya koymakta, yani onu reddetmektedir. Bu fikir ayn zamanda, devletin Cumhuriyet rejiminde olmasn mantken zarur klmaktadr.87 Nitekim Mustafa Kemal Paann 17 ubat 1923 tarihinde tertip edilen zmir ktisat Kongresinin a konumasnda ok sarih bir ekilde belirttii gibi, mill hkimiyet prensibi ve hakk, her hangi bir makam ve messeseye devri asl mmkn olmayan ve yalnzca mill meclis tarafndan kullanlmas gereken bir prensiptir.88 2. TBMMnin Kurucu Meclis Grevi Yapmas Mustafa Kemalin 19 Mart 1920 tarihli seim tmiminde bir Meclis-i Messisn (Kurucu Meclis) ifadesi yer almtr. Mustafa Kemal Paa, ilk yazd msveddede Meclis-i Messisn tabirini kullanm ve bu tabir ile, toplanacak Meclisin rejim deitirmek salhiyetiyle mcehhez bulunmasn temin etmek olduunu ifade etmitir. Ancak bilhire bu tabiri tam olarak anlatamad, yahut anlatmak istemedii iin, halkn nsiyet peyda etmedii bir tbirdir89 diye Erzurum ve Sivas Kongrelerinde ikaz edilmi; bunun zerine de Fevkalde salhiyeti hiz bir Meclis tabirini kullanmakla yetinmitir.90

18

Bununla birlikte, henz Meclis almadan nce, 10 Nisan 1920 tarihinde yapt toplantya katlan Heyet-i Temsiliye zalar, kumandan ve mebuslar ile ehrin ileri gelenlerine, Ankarada kurulacak Meclisin adnn Meclis-i Messisn olmasn arzu ettiini, bundan maksadnn, rejimi deitirebilecek bir Meclisin kurulmasn temin etmek olduunu sylemi, fakat daha sonra bundan vaz geerek 19 Nisan 1920 tarihinde vilyetlere gnderdii bir tmim ile; Salhiyet-i fevkaldeyi mlik Meclis eklinde, alacak meclisin zelliini bildirmitir. 91 Hazr bulunanlara fikrini soran Mustafa Kemal Paa, onlarn Kurultay, Meclis-i Kebr ve Kurucu Meclis gibi isimleri reddetmi, bunun zerine hep birlikte Trkiye Byk Millet Meclisi adn syleyince, Mustafa Kemal Paa da bunu muvafk grmtr.92 Bununla birlikte, Meclis aldktan sonra yapt bir konumada; TBMMnin bir Kurucu Meclis salhiyetini hiz olduunu ve bu sebeple mevcut Tekilt- Essiye Kanununu kaldrarak yeni bir anayasay onun yerine koyabileceini sylemitir.93 zmir Mebusu Yunus Nadi; Trkiye Byk Millet Meclisinin bir inklp mahsul olmadn, ancak inklp yapc bir Meclis olacan belirtmitir.94 Karesi Mebusu Vehbi Beye gre bu Meclis, memlekette salam temel atmak iin toplanm bir inklp meclisidir ve bundan baka bir vazifesi de yoktur.95 Bolu Milletvekili Tunal Hilmi Bey, Meclisin alp kapanmas hususunda bir endie mevcut olduunu ve sresinin ne olacann bilinmedii takdirde rahat bir alma imknnn bulunmadn belirterek; Mecliste bir ihtillcilik husule gelmezse emin olmalyz ki arkadalar hi birimiz i gremeyiz demektedir.96 Tunal Hilmi Beyin Meclisin alp kapanmas hakkndaki teredddn ifade ettii bu konumasnda yer alan ihtill kelimesinin kullanlnda bir mulaklk olduu grlmektedir.97 Tunal Hilmi Beyin konumasnda atf yapt Bursa Milletvekili eyh Servet Efendiyi ilk ihtillci olarak vasflandrmasna yol aan Servet Efendinin konumasn98 gz nne alarak, onun TBMMnin datlamayaca ve dalmayaca eklindeki szlerini ihtill ruhuna uygun bulduunu syleyebiliriz.99 Antalya Mebusu Hamdullah Suphi (Tanrver) Bey, Tunal Hilmi Beyden sonra itiraz etmek zere krsye gelerek, TBMMnin kuruluunun zerinden daha bir ay gemeden, sresiyle ilgili yaplan bir mzakerede, konunun yanl anlamalara yol aacana iaret ederek yle konuur: Bizim memleketimiz ve stanbul istilya uamtr. Paris istilya uradnda Fransa Hkmeti, merkezini Bordoya ve Berlinde ihtill balad zaman Alman Hkmeti merkezini Vaymara nakletmitir. Biz stanbulda kendi Hkmetimizle babaa kalsaydk ve aramzda gal Kuvvetleri olmasayd, dvamz orada grr ve Hkmetle orada anlardk. Padiaha syleyeceimiz eyleri orada sylerdik. Demek ki bizim buraya gelmemiz, ihtill fikirleri zerine deildir. Bizimle Hkmetimiz arasna nc bir ahs girmitir. stanbulda ngiliz rf idaresi vardr ve Loyd Corcun gayet messir bir tarzda ifade ettii gibi stanbulda ngiliz nfuzu hkimdir. Lloyd George, stanbulda Meclisin toplanmasn arzu ettiini, nk burada toplarnn atei altnda toplanlacan sylemektedir. stelik matbuat onun eli altndadr ve Hkmet de onun kuvvetiyle idare edilmektedir. Demek ki ihtillci miyiz, deil miyiz meselesi yoktur. Kuvvet kullanlarak hkmetimize mdahale edilmesi neticesinde, kendi kendimizi idare ve kurtarmak arelerini aramaktayz. Bu mukaddes

19

dvann yrtld bir srada aslacak mym, aslmayacak mym? eklinde bir kavgann yrtlmesinin yeri ve zaman yoktur.100 Grld gibi, Hamdullah Suphi Bey de Meclisin ihtillcilik vasfn kabul etmemekte101 ve daha nemlisi bu tarz dncelerle megul olmay, Mill Mcadelenin uslbuna muvfk grmemektedir.102 Burdur Mebusu smail Suphi (Soysallolu) Bey de Meclisin ilk kurulu gayesinin mer bir mdafaadan ibaret olduunu, ancak daha sonra memleketi zaafa srkleyen sebeplerin yalnzca haric meselelerden kaynaklanmadnn ve bir slh ve inklp zaruretinin anlaldn syleyerek, Meclis-i linin memleket ve milleti yaatmak iin en iyi esas ne ise onu bulmaya ve gereini ifaya karar verdiini beyan etmitir.103 Karahisar- Sahip Mebusu Mehmed kr Bey, TBMMnin Hilfet ve Saltanat kurtarmak ve memlekette mill hkimiyeti temin etmek iin kurulduunu belirterek, Meclisin ne Messisn ne de htill Meclisi olduunu kabul etmediini; ancak seim itibariyle fevkalde salhiyeti hiz olduunu sylemektedir. Mehmed kr Bey, Meclisin, artlarn gerei sfatn deitirebileceini ve Meclis-i Messisn olarak kendisini adlandrabileceini szlerine eklemektedir.104 Bu konuda, kendisi bir Anayasa Hocas olan ve Osmanl Mebusan Meclisinin Reislii ile TBMMnin kinci Bakanl grevinde bulunan Celleddin rif Bey, unlar sylemektedir: Evet, Meclis htill Meclisi deildir.105 Celleddin rif Bey, kurulan Meclisin Kann- Ess ile alkasnn bulunmadn, zira mevcut Anayasann Meclise dorudan doruya ter salhiyeti verdiini, ancak kendilerinin Meclisi icra ve teri sfatlarla topladklarn ifade etmektedir. Ona gre Ankarada toplanan milletvekilleri, kurduklar Mecliste, hi bir tarafta grlmeyen bir esas kabul ederek icra ile ter sfatlarn birletirmilerdir. Tokat Mebusu Nzm Bey, Meclisin bir Mdafaa Meclisi olabileceini, fakat ona Kurucu Meclis denilemeyeceini sylerken;106 Krehir Mebusu Mfid Hoca, TBMMnin mutlak ekilde bir Messisn Meclisi olduunu kaydetmektedir.107 Meclisin mhim hatiplerinden Trabzon Mebusu Ali kr Bey ise, Firariler Hakknda Kanun Lyihasnn TBMMnin 8 Eyll 1920 tarihli 61. ictimanda grld srada yapt konumasnda, bu konuda unlar sylemitir: Bizim Meclisimiz teden beri, bir ka defa sylendii vechile alelde bir Meclis-i Mebusn deil, geri bir Meclis-i Messisn da deil; ahvl-i fevkaldeden domu bir meclistir ve bunun nm- dieri bir htill Meclisidir.108 Netice itibariyle, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi, mill iradeyi kullanma tarz ve sahip olduu salhiyetleri itibariyle, htill Meclislerine benzetilmesinin;109 htill kelimesindeki karklk hari tutulsa bile, ihtilllerin grevlerinin daima ykmak olduu gz nne alndnda, doru olmad anlalr. Gzden karlmamas gereken mhim bir nokta udur: Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi, temelini att yeni Trk devletinden nceki Osmanl Devletinin varlna kendisi son vermemitir. Yklmas iin Avrupa devletlerinin birleerek bir dnya sava kard Osmanl Devleti, savan sonunda mttefikleriyle birlikte malp olarak tarih sahnesinden ekilmitir. Osmanl Devletinin sona ermesiyle birlikte Trk yurdu ve Trk vatan da Avrupa devletlerinin igal kuvvetlerince istil edilmi ve Trk milleti siyas, mal, asker ve hukuk kuvvet ve kudretini birletirerek Mill Mcadelesini balatm, yeniden hrriyet ve istiklline kavumutur. Birinci Dnya Savandan malp ayrld

20

gibi, baehri ve meclisi ile pek ok blgesi igal edilen Osmanl Devleti, mill iradenin temsil edildii bamsz bir meclisten ve mill hkimiyetin uygulaycs bir hkmetten mahrum kalmtr. Bu hdiselerin ardndan Trk miletinin, hrriyet ve istikllini kazanmak ve yeni nizamn tesbit etmek iin kurduu Byk Millet Meclisine Kurucu Meclis denilmitir ki, Kurucu Meclis-Meclis-i Messisn terimi bu mnasyla dorudur.110 Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin genel karakteri umum mnada deerlendirildiinde, u neticelere varlmaktadr: 1. Trkiye Byk Millet Meclisi; mill irdenin btn unsurlaryla ve en ak bir ekilde temsil edildii, mill hkimiyetin en kuvvetli bir ekilde tecelli ettii bir meclistir. 2. Meclis, vazifesi ve yrtt faaliyetleri itibariyle bir Kurucu Meclistir. 3. Meclis, sahip olduu fevkalde icra ve teri salhiyeti sebebiyle, kendi yeleri arasndan setii cra Vekilleri Heyetini bile ska istizha tbi tutarak; hem mill hkimiyet anlaynda ar titizlik gstermi hem de millet namna temsil ettii mill iradenin Meclise tam olarak aksetmesi iin, demokrasinin btn imknlarn kullanmaktan ekinmemitir. 4. Saltanat hukukunu ve ahs hkmranyi ittifakla reddeden Meclis, bylece Hkimiyet kaytsz artsz milletindir dsturunu Anayasasnn Birinci Maddesi olarak kabul ve iln etmitir. 5. Meclis, ekseriyetle Milliyetilii benimsemi mebuslardan teekkl etmitir. Komnizm ve Bolevizm fikri geici bir siyasetten ibarettir. Meclis, mill deerlerden uzaklamakszn Bat Medeniyetinin tatbikini esas edinmitir. 6. Meclisin bnyesinde yer alan ttihatlk fikri, bizzat Mustafa Kemal Paa tarafndan bu dnemde reddedilmitir. 7. Trkiye Byk Millet Meclisi, Trk ordusunu Meclisin ordusu olarak deerlendirmitir.

Netice Birinci Byk Millet Meclisi, hkimiyet kaytsz artsz milletindir eklindeki temel prensibiyle, mill hkimiyet ve mill irdeyi en net ve mkemmel bir ekilde tatbik eden bir meclis olmutur.
Saltanat gibi ahs hkmranlk hukukunu reddeden Byk Millet Meclisi, bu konuda tam bir mutabakat gstermitir. Meclis, Mill Mcadeleyi yapmak zere kurulmu, bu maksatla gerekli btn propagandist unsurlar kullanmtr. Saltanatn kurtarlmas ve Sosyalizm gibi fikirlerin Meclis bnyesinde yer almas, tamamen Mill Mcadeleye destek aramak maksadna dayanmaktadr ve bu fikirler Zaferden sonra kesin olarak reddedilmitir. Meclis, Osmanl Devletinin, stanbulun fiilen igal edildii 16 Mart 1920 tarihinden itibaren tarihe intikal ettiini karar altna almtr.

21

Byk Millet Meclisinde mevcut muhalefet hareketleri, iddia edildii gibi ikinci yasama ylndan itibaren ve gruplar kurulduktan sonra balamamtr. Mill Mcadele hususunda kesin ittifak yapan milletvekilleri, Meclisin alndan itibaren farkl siyas fikirlerini ibraz etmilerdir. Ancak Mecliste grlen bu fikir ayrlklar, esasa taallk etmekten ziyade, zerinde ittifak edilen mill hkimiyet ve mill iradenin uygulanmasnda takip edilecek usule aittir. Yani Byk Millet Meclisinde yer alan muhalefet hareketlerinin esasn; ferd hak ve hrriyetler ile Meclisin otoritesine kar Hkmetin otoritesini tercih edip etmeme anlay meydana getirmitir. phesiz Byk Millet Meclisinde ekseriyete muhalif fikirleri bulunan ve saylar fevkalde az olan bir ksm mebuslar vardr ki, bunlar da kendilerini gizlemeksizin bir sistem muhalefeti yapmlardr. Lozan Sulh Antlamasnn tasdik edilmesindeki zarurete inanan Birinci TBMM, baz tavizler isteyeceinden phe ettii tilf Devletlerinin bu basksna boyun ememek iin kendi kendisini yine ittifakla feshetmi ve yaplacak Sulh Antlamasn, seilecek yeni Meclisin tasdikine brakmtr. Birinci Trkiye Byk Millet Meclisini teekkl ettiren mebuslar ekseriyetle Trk Milliyetiliini kabul eden yapda grlmtr. Meclisi tekil eden mebuslarn seili tarz ile iki ayr seim sonucunda Meclise katlmalar, Meclisin hukuk yaps bakmndan kendisine mahsus bir zellik arzetmektedir. Son Osmanl Mebusn Meclisinden 78 kiinin fiilen Birinci TBMMye katlmalar ve dier mebuslarn Heyet-i Temsiliye ile valiler ve kumandanlar eliyle seilmesi, bu Meclisin sahip olduu farkllklardan birisini tekil etmitir. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetini tekil eden vekilleri -bir ara dnem hari olmak zeredorudan Meclis Genel Kurulunun semesi, millet iradesinin milletvekili eliyle dorudan kullanlmasnn en arpc rnei olarak sadece Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinde grlmtr. Trkiye Byk Millet Meclisi, Osmanl Devletinin tarihe intikal ediine yol aan Birinci Dnya Savandan sonra Saltanat ilga ederek Trk topraklar zerinde tek bir hkimiyetin -kaytsz artsz millet hkimiyetininmevcut olmasn temin etmitir. Meclisin drt yllk sre ierisinde gerekletirdii faaliyetler; Mtareke Dneminden Cumhuriyetin kuruluuna kadar geen srede mevcut pek ok hdisenin sebebini tahlil eder mahiyettedir.

Mustafa Kk, Birinci TBMMnin Yaps ve Faaliyetleri, Yaynlanmam Doktora Tezi,

stanbul . Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1999, s. VI. 2 Bagil, Esas Tekilt Hukuku, Trkiye Siyas Rejimi ve Anayasa Prensipleri, stanbul

1960, s. 107. 3 Bagil, a.g.e., s. 108.

22

4 5 181. 6

Yusuf Hikmet Bayur, Yeni Trkiye Devletinin Haric Siyaseti, stanbul 1934, s. 45. Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, stanbul 1994, s.

Paul Dumont, Mustafa Kemal, (ev. Zeki elikkol), Ankara 1993, s. 35. Mellif, Heyet-i

Temsiliyenin dare Heyetinde bulunan zevat sayarak bunlarn vazifelerinin; mill hareketi canlandrmak, deiik mill tekiltlar arasndaki irtibat temin etmek, mill hareketin siyas cephesinde de faaliyetler yrtmek ve lkenin istikllini tam olarak gerekletirecek btn tedbirleri almak olduunu belirtmitir. Ona gre Heyet-i Temsiliye, gerektiinde kolaylkla bir hkmet tekiltna dnebilecek icra bir messesedir. Ayn eser, s. 35. 7 8 9 10 Tunaya, a.g.e., s. 181. Tunaya, a.g.e., s. 199. Tayyip Gkbilgin, Mill Mcadele Balarken, Ankara 1965, c. 2, s. 409. Hiynet-i Vataniye Kanunu, Madde 1den: Makm- muall-y Hilfet ve Saltanat ve

memlik-i mahrsa-i hneyi yed-i ecnibden tahls ve taarruzt def maksadna mtuf olarak teekkl eden Byk Millet Meclisi. TBMM I. Dnem Z.C., c. 1, s. 143; Dstr, nc Tertip, c. 1, stanbul 1929, s. 4. 11 12 Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, st. 1992, s. 185. Harp Tarihi Vesikalar, say 13 (Eyll 1955), vesika nu. 337. Mustafa Kemalin Heyet-i

Temsiliye namna imzalad ve Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukk Cemiyeti Namna ntihap Hakkndaki Tebli balyla Vilyetlere, mstakil Livalara ve Kolordu Kumandanlklarna gnderdii 19 Mart 1920 tarihli tebli 10 maddeden ibaret olup; stanbulun da tilf Devletlerince igali zerine Mebusn Meclisinin dald, bu sebeple devletin kurtuluunu ve milletin istikllini temin etmek maksadyla Ankarada, millet tarafndan fevkalde salhiyeti hiz bir Meclisin tekili iin yeniden seim yaplacana, yaplacak yeni seimin usulne ve stanbuldan Ankaraya gelebileceklerin de bu Meclise katlmalarnn zaruretine dairdir. Atatrk, Nutuk, stanbul 1961, c. 1, s. 421-422. Ayrca bk. Enver Behnan apolyo, Mustafa Kemal ve Birinci Byk Millet Meclisi Tarihesi, Ankara 1969, s. 1113. Bu Tmimin Beinci Maddesi 21 Mart 1920 tarihli yeni bir tmim ile izah edilmitir. Harp Tarihi Vesikalar, say 13 (Eyll 1955), vesika nu. 338. Yine ayn tarihte bir Ek Tmim neredilmitir. Ayn eser, vesika nu. 339. 13 zmir Milletvekili Yunus Nadi Bey, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin 22 Nisan 1920

Perembe gn almas kararlatrlm iken, Mill Mcadelenin baarya ulamas iin gerekli unsurlardan olan manev kuvvetin azam lde kullanlarak halkn moral gcn takviye maksadyla 23 Nisan 1920 Cuma gnne tehir edildiini kaydetmektedir. Bunun bir sebebinin de, Kuv-y

23

Milliyecilerin eran si olduu hakkndaki propogandalarn engellenmesi olduunu belirten Yunus Nadi, unlar sylemektedir: Halbuki Ankarada vatan ve milletin hals ve istiklli gayesi etrafnda toplanan zevat, din ve imandan tecerrt etmi kimseler deildi. Onlar iinde hakik din limleri de bulunduktan baka, milletin hals ve istikllinde elbette din ve eriatin dahi ayrn elinde zelil ve perian edimekten kurtarlmas hususu vard. Dine hizmet ve riayet bahsinde dahi en byk hrmet mevkii, elbette Ankarada toplanan fedakrlar tarafnda idi. Yunus Nadi, Birinci Byk Millet Meclisi, stanbul 1955, s. 27. TBMMnin, Mill Mcadeleye hasm olanlarn elindeki din ve eriat silhn etkisiz hle getirme hedefinde tam bir muvaffakyet salayarak halkn itimadn kazandn syleyen Samet Aaolu, ayn zamanda saltanat ve hilfet makamna kar isyan edilmedii kanaatinin de uyandrldn ifade etmektedir. Samet Aaolu, Kuv-y Milliye Ruhu, Birinci Byk Millet Meclisi, stanbul 1944, s. 55. 14 15 16 17 27-30. 18 Yunus Nadi, mezkr eserinde bu gidii yle tasvir ediyor: Hkmete ve Kolordu E. B. apolyo, Birinci Byk Millet Meclisi Tarihesi, s. 22-23. apolyo, a.g.e., s. 32. Yunus Nadi, a.g.e., s. 30. Hac Bayram Cami-i erifindeki tren iin bk. apolyo, Birinci Byk Millet Meclisi, s. 24-

27 ve TBMMdeki dua ile Meclis Bakan ve Mustafa Kemal Paann nutuklar iin bk. Ayn eser, s.

Kumandanlnca alnan btn tertibata ramen, Camiden Meclise kadar gitmek mesele olmutur. Ulem, meyih, binbir yet yazl ruhan bayraklar nde, Mustafa Kemal Paa ve mebuslar onlar takip ederek Meclise gitmek iin kesif bir insan ktlesini yarmak lzm geliyordu. Bu, kolay bir ey deildi. Sen gitmek istiyorsan, halk da gitmek istiyordu. Dva millet dvas idi. Halk da onda senin kadar alkadard. Nadi, a.g.e., s. 31. 19 20 Nadi, a.g.e., s. 28-29. Tmim metni iin bk. Ek-1. Mehmed erif Bey: 1843 (1261) de Krklarelinin akll kynde domutur. Mustafa

Efendinin oludur. lk ve orta tahsilini memleketinde tamamladktan sonra stanbula geldi. 1868de girdii Maarif Nezretinde ykselerek Pritine, Sakz, Ankara ve Kastamonu Maarif Mdrlklerinde bulundu. Mill Mcadeleye katld Kastamonudan, TBMMnin Birinci Dnem seimlerinde milletvekili olarak Meclise girdi. 23 Nisan 1920de, Meclisin alnda hazr bulundu ve en yal mebus olduu iin, Bakanlk Divan teekkl edinceye kadar Meclis Bakan grevinde bulundu. Bu sebeple Birinci TBMMyi amak erefine de nil oldu. Mehmed erif Bey, Mecliste Lyiha ve Mill Eitim Komisyonlarnda almtr. kinci toplant ylnda, Mill Eitim Komisyonunun szcln yapmtr. 20 Kasm 1922 tarihinde, Halifenin seiliini Meclis adna kutlamak ve Mukaddes Emanetleri teslim etmekle grevlendirilen Heyetin Bakanlnda bulunmutur. Birinci Dnem Milletvekilliinin sona ermesinden sonra Ankaraya yerleen Mehmed erif Bey, 15 Eyll 1925 ylnda vefat etmitir. Ailesi

24

kendisinden sonra Avgan ve Avcba soyadlarn almtr. Fahri oker, Trk Parlamento Tarihi, c. 3, Ankara 1995, s. 321-322. 21 tilf kuvvetleri, stanbul telgraf merkezlerini igal ettikten sonra, resm bir teblii

memlekete neretmek isteyince, Heyet-i Temsiliye tarafndan bu duruma itiraz edildi ve bylece baz merkezler mstesna, bu resm tebli alnmad. tilf Devletlerinin Tebli-i Resmleri; TCnin be buuk sene evvel Osmanl Devletinin mukadderatn her naslsa ellerine geirdikten sonra Alman telkinlerine kaplarak Osmanl Devletini Birinci Dnya Savana srklediklerinden, bu sebeple Trklerin binbir felkete dar olmalar zarine TCnin ileri gelenlerinin yurt dna katklarndan bahsederek sze balyor ve Sulh Konferansnn, stanbulun Trk idaresinde kalmasna karar verdiini belirterek, drt maddelik hkmleri sralyordu. Bu maddelerde: 1. galin geici olduu, 2. tilf kuvvetlerinin asl maksadnn, Saltanat makamnn nfuzunu krmak deil, aksine Osmanl idaresinde kalacak yerlerde, bu makamn nfzunu takviye etmek olduu, 3. tilf kuvvetlerinin, Anadoluda bir karklk ve katlim zuhur etmedike, Trkleri stanbuldan mahrum etmeyecekleri, 4. Herkesin, Osmanlnn enkazndan yeni bir Trkiyenin ihdsna yardmc olmas ve stanbuldan verilecek emirlere itaat etmesi gerektii gibi hkmler yer almaktayd. Mustafa Kemal Paa derhal harekete geirdii Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Heyet-i Temsiliyesi, mukabil protestolar ve tmimleri, gerekli yerlere gndermitir. Bk. Atatrk, Nutuk (1919-1927), Ankara 1989, s. 277-281. 22 TBMM I. Dnem ZC., c. 1, s. 2. Yunus Nadinin: ok halk bir ihtiyar olan Sinop mebusu

erif Bey iin ne byk talihtir ki, kendisi bu cmlede daha o vakit Trk Cumhuriyetini iln ediyordu. O ksa nutuk alelacele mrettep bir sz silsilesi olmakla birlikte, Meclisin mnasna ve milletin arzusuna hemen hemen harfiyen mutabk idi. (Yunus Nadi, a.g.e., s. 34) eklinde takdir ettii ve erif Bey tarafndan ksa bir sre ierisinde hazrlandn belirttii nutku, Mustafa Kemalin hazrlayarak erif Beye verdiini hsan Gne, kaynak zikretmeksizin eserinde sylemektedir. hsan Gne, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin Dnce Yaps (1920-1923), Ankara 1997, s. 71. 23 mr Sezgin, Daha ilk toplantsnda Trkiye Byk Millet Meclisi adn alacak olan

Meclis eklindeki ifadesiyle, Byk Millet Meclisinin adyla ilgili yanl bir tespitte bulunmutur. Bk. mr Sezgin, Trk Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu, stanbul 1984, s. 6. hsan Gnein eserinde, TBMMnin ad ile ilgili gelimelere geni bir ekilde yer verilmitir. Gne, a.g.e., s. 71-74. TBMM iin Meclis-i li, Meclis-i Kebr, Meclis-i Kebr-i Mill, Kurultay ve Meclis-i Mebusn gibi isimler kullanlm, ancak 15 Austos 1920 tarihli Hukk- Essiye Encmeni Raporuyla birlikte resmen Byk Millet Meclisi tabiri ilk kez kullanlmtr. 24 25 Gzbyk, Anayasa Hukuku, Ankara 1991, s. 114. Harp Tarihi Vesikalar, yl 4, say 13 (1955), vesika nu. 337.

25

26 30-32. 27 28

Mustafa Kemal Paa ile Fevzi akmak Paann Seim Mazbatalar iin bk. hsan Ezherli,

Trkiye Byk Millet Meclisi (1920-1992) ve Osmanl Meclis-i Mebusan (1877-1920), Ankara 1992, s.

Bagil, Esas Tekilt Hukuku, s. 106. TBMM I. Dnem ZC., c. 2, s. 269. Meclisin 12 Temmuz 1920 tarihli 32. ictimanda Konya

mebusu Refik Bey ve arkadalarnn verdii takrir. 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 TBMM I. Dnem ZC., c. 2, s. 181. TBMM I. Dnem ZC., c. 2, s. 181. TBMM I. Dnem ZC., c. 5, s. 369 vd. TBMM I. Dnem ZC., c. 5, s. 364. Kl Ali, Kl Ali Hatralarn Anlatyor, stanbul 1955, s. 67. TBMM I. Dnem ZC., c. 1, s. 39. TBMM I. Dnem ZC., c. 1, s. 40. TBMM I. Dnem ZC., c. 5, s. 365. TBMM I. Dnem ZC., c. 1, s. 124. E. B. apolyo, Mustafa Kemal Paa ve Mill Mcadelenin lemi, stanbul 1967, s. 131.

(Belgelerin asllar mellifte olup, fotokopilerini eserinde derc etmitir.). 39 40 41 42 43 TBMM I. Dnem ZC., c. 24, s. 313. TBMM I. Dnem ZC., c. 7, s. 270. Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s. 254. TBMM I. Dnem ZC., c. 1, s. 63. TBMM I. Dnem ZC., c. 1, s. 53. Refet Bele Paa da, TBMMnin mmessili olarak

stanbula geldii zaman, gazetelere verdii beyanatnda; Cumhuriyeti dnmediklerini ifade etmitir. Ltfi Fikri Bey ise, esas tekilt hukukunu ilgilendiren bu konuda, Refet Paann bu ifadelerinin yalnzca ind ve ahs bir mahiyette grlebileceini sylemektedir. Ltfi Fikri, Hkmdarlk Karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefrik-i Kuvv Mesili, stanbul 1338, s. 9-10. 44 TBMM I. Dnem ZC., c. 1, s. 53.

26

45

Beyefendiler! Pekl biliyorsunuz ki bizim hkmetimiz Osmanl Hkmetidir. Bizim

hkmetimizi idare eden makm- cell-i Hilfet ve Saltanattr. Binenaleyh bir hkmet tekil ediyor deiliz. Bizim heyetimiz, heyet-i milliyedir. buraya gelmemiz, bir hkmet tekili iin deil, hukuku pyiml edilen bir hkmetin, res-i krnda bulunan hkmdar ve halifesi esir edilen bir hkmetin hukk- masbesini mdafaa ve istirdd etmek iindir. Binenaleyh, burada bir hkmet tekili mevzuubahs olamaz. Hukuku gasbedilen millet efrad, hukukunu mdafaa ve istirdad iin yine millet sfatyla icr-y faaliyet edecektir. TBMM I. Dnem Zc., c. 1, s. 55. 46 47 48 mr Sezgin, Trk Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu, s. 33. Tbmm I. Dnem ZC., c. 7, s. 332. Htra: Padiah ve Halife, cebr ikrhtan zde olduu zaman, Meclisin tanzim edecei

esast- kanuniye dairesinde vaziyetini ahzeder. Tbmm I. Dnem ZC., c. 1, s. 32. 49 Meclis-i Mill Riyset-i Cellesine. Harekt ksmnn kem fis-sbk Mustafa Kemal Paa

Hazretleri tarafndan idare edilmesi iin Meclis-i lnin salhiyet-i tmme itsn teklif ederim. TBMM I. Dnem ZC., c. 1, s. 56. 50 Hseyin Avni Bey (Erzurum): Yani Meclis yeniden bir hak istemiyor. Teklifim, yeniden bir

hak talep etmek iin bir teklif-i kanun eklinde deildir; bu hakk istiml etmenizi teklif ediyorum. nki biz bu hakk Heyet-i Vekleye brakmadk ki imdi onlardan istirdd edelim. Bu, kendi hukk- tabiiyyemizdendir. nk her mesuliyet bizim zerimizdedir.(...) Esasen toplandmz vakit karar altna aldk; biz hukk- hkmranyi hiziz. Biz mutlak olarak memleketi idare ediyoruz. Vekillerimiz mukayyettir. Onlar da bizim arzumuz hilfna hareket edemezler. Ederlerse tabi resen, ahsen mesul olurlar. TBMM I. Dnem ZC., c. 7, s. 208. 51 Hukk- padihye ait olan husust, Heyet-i Vekle malmatmz olmadan yapamaz.

Yaparsa mesuldr. TBMM I. Dnem ZC., c. 7, s. 208. Hariciye Vekleti Vekili Muhtar Beyin; Ermenilere harp iln edilmemitir, onlarn tecavzne mukabele edilmitir, eklindeki szlerine, Hseyin Avni Beyin verdii cevap yledir: Tecavz men etmek de iln- harptir. Gs. yer. 52 Biz vekillerimize tbi deil, vekillerimiz bize tbidir. Bizden istihsl-i rey edip onu icra

ederler. Yoksa bizim reyimiz hilfnda, arzumuz hilfnda hayr olarak yaptklar bir ii ben er telakki ederim. (...) Meclisin salhiyetini deil, vekillerin salhiyetini takyd etmelisiniz. Mukaddert- milletin, hkimiyetin zerinde kanun olmaz. Sen, yalnz vekillerine ne salhiyet veriyorsun, reisine ne salhi yet veriyorsun, onu tespit et. O salhiyet dahilinde hareket etmesini emret. TBMM I. Dnem ZC., c. 7, s. 208. 53 TBMM I. Dnem ZC., c. 7, s. 331.

27

54 55 56 57 58

TBMM I. Dnem ZC., c. 7, s. 330. TBMM I. Dnem ZC., c. 7, s. 535. TBMM I. Dnem ZC., c. 7, s. 438. TBMM I. Dnem ZC., c. 8, s. 133. TBMM I. Dnem ZC., c. 14, s. 425. Mustafa Kemal Paann konumasnn tam metni iin

bk. Ayn ZC., s. 423-443. 59 60 Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet: kinci Grup, stanbul 1994, S. 243. Bilindii gibi TBMM, hkmranlk ve hkimiyet hukukunun gerek temsilcisi olduunu

Meclis Genel Kurulunda karar altna almtr. TBMM I. Dnem Zc., c. 24, s. 315. 61 Tevfik Byklolu, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin Hukuk Stats ve htillc

Karakteri, Belleten, c. 24, say 96 (1960), s. 649. 62 63 64 65 Celleddin rif, Hukk- Essiye, c. 1, stanbul 1325, s. 68. Ali Fuat Bagil, Esas Tekilt Hukuku, c. 1, stanbul 1960, s. 178-179. Hayreddin Nedim, 1270 Krm Muharebesinin Trih-i Siyassi, stanbul 1326, s. 4. Celleddin rif, a.g.e., s. 182. Bagil, a.g.e., s. 179. Kzm Nmi, esas tekilt kanununun

icracs olan hkmet nfuzu ile mill hkimiyet arasnda muhalefetin doduunu sylemektedir. Kzm Nmi Duru, Sosyolojinin Unsurlar, s. 227. 66 Halk lman, Uluslararas likiler Asndan Mill Egemenlik lkesi, Mill Egemenlik

1989, s. 15. 67 68 69 70 Halk lman, a.g.m., s. 15. Ali Fuat Bagil, a.g.e., s. 207-208. Sulhi Dnmezer, Mill Egemenlik ve Mill Eitim lkesi, Mill Egemenlik 1989, s. 15. Hayreddin Nedim, felkete urayan Trkiye ve Rusyann; sika-i felketle intibh ve

teyakkuz ettiini ve intibhn bahettii hkimiyet-i milliye artk vazifesini grmeli ve yapmal demektedir. Hayreddin Nedim, a.g.e., s. 6. 71 Hkimiyetin bir n-kbil-i taksim olmasndan, o hkimiyeti icr eyleyen devletin de

yek-vcd ve n-kbil-i taksim olmas lzm gelir. Bir de devletin hkimiyeti ancak malmul-hudd

28

olan bi arazide, bir lkede icra eyleyebilir. Demek ki bir devletin malmul-hudd arazisi olmazsa hi bir zaman bir devlet olamaz. Celleddin rif, a.g.e., c. 2, s. 5. 72 Ergun zbudun, Mill Egemenlik ve Sivas Kongresinin Genel Deerlendirilmesi, Mill

Egemenlik 1989, s. 52-53. 73 TBMM I. Dnem ZC., c. 10, s. 329-332. Mustafa Kemal Paann 1 Mart 1923 tarihli bir

konumasnda syledii gibi: Hkimiyet-i milliye ve onun mahfziyetini mtekeffil olan bugnk ekil ve mhiyet-i idremiz, yalnz sadet-i tiyemizi deil, belki erefimizi, namusumuzu ve btn evsf- mneviyemizi temin eder. Harp Tarihi Vesikalar, yl 4, say 13 (Eyll 1955). 74 75 76 77 78 Bagil, a.g.e., s. 214. TBMM I. Dnem ZC., c. 7, s. 328. Gs. yer. TBMM I. Dnem ZC., c. 7, s. 329. Hseyin Avni Bey: Essen bu (bil-kayd art) kald zaman, hukk- pdihyi bu

Meclis kendi ahs-i mnevsinde tecessm ettirdiine karar vermitir. Yani hukk- pdihden olan ksm iin Meclis-i l karar vermitir. (...) Hukk- pdihye ait olan her trl hususta Meclis-i l salhiyettardr. TBMM I. Dnem ZC., c. 7, s. 331. 79 Tevhid-i Efkrn 30. 4. 1923 tarihli nshasndan naklen: Ahmet Demirel, a.g.e., s. 562.

Hseyin Avni Bey, sz konusu beyannda ayrca unlar sylemektedir: Meclisin senelik mesaisi tetkik buyurulacak olursa, hkimiyet-i milliyenin mdfileri arasnda en ok kinci Grup zasna tesadf olunur. Ve saltanat- ahsiyyeyi krmak, grubun yegne umdesi olmutur. Hseyin Avni Beye gre, ttihat ve Terakki de Trkiyede hkimiyet-i milliyenin alemdr olarak almtr. Ayn eser, s. 563. 80 Madde 7den: Ahkm- eriyyenin tenfizi; umum kavnnin vaz, tdili, feshi; ve muhede

ve sulh akdi ve vatann mdafaas iln gibi hukk- essiye, Byk Millet Meclisine aittir. Dstr, nc Tertip, c. 1, s. 197. 81 82 TBMM I. Dnem ZC., c. 24, s. 295. stikll Harbinin balangcndan itibaren mill hkimiyet prensibi kabul edilmi ve

hkimiyetin tek ve yegne sahibinin Trk milleti olduu ak bir ekilde ifade edilmitir. Sulhi Dnmezer, a.g.m., s. 15. 83 84 Aaolu, Kuv-y Milliye Ruhu, s. 24. Bagil, Hukukun Ana Mesele ve Messeseleri, stanbul 1946, s. 31.

29

85 86 87 88

Dstr, nc Tertip, c. 1, s. 196. Bagil, Esas Tekilt Hukuku, s. 215. Bagil, a.g.e., s. 215. Milletimiz, hals- kat ve hakikiye mazhar olabilmek iin iki umdeye istinadn art

olduunu anlad. Onlardan birincisi Misk- Millnin ifade ettii ruh ve mna. kincisi, Tekilt- Essiye Kanunumuzun tespit ettii gayr-i kbil-i tebeddl hakyk. Misk- Mill; milletin istikll-i tmmn ifade eden ve bunun iin iktisdiytnda inkifna mni olan btn sebepleri bir daha avdet etmemek zere laveden bir dstrdur. Tekilt- Essiye Kanunu, Osmanl mparatorluunun, Devletinin tarihe mnkalib olduunu idrk eden, onun yerine yeni Trkiye Devletinin kaim olduunu iln eden bir kanundur. Bu devletin hayatnn da bil-kayd art hkimiyetin milletin uhdesinde kalacan ifade eden kanundur. Bu kanun; hkimiyetin milletin uhdesinde kalabilmesi iin halkn bizzat kendini idaresini art klan bir kanundur. Artk Trkiye halk iin yegne mmessil, ter ve icra salhiyetini hiz olan Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetidir, diyen bir kanundur; Bbli yerine TBMM ve Hkmetini koyan bir kanundur. Efendiler, Trkiye Byk Millet Meclisi ve Hkmetinin milletten ald vechile istikll-i tm; hkimiyet-i milliye umdelerine istinden milleti zengin, memleketi mmur etmekten ibarettir. Efendiler, bu umde icab btn cihan bilmelidir ki artk Trkiye halk; hkimiyetini hi bir ahs ve makama veremez. Hkimiyet demek art demek, namus demek, haysiyet demektir. Bir milletten bu evsf- medeniye ve insaniyesinin terkini talep etmlek, onu insanlktan karmak demektir. Gndz kn, Trkiye ktisat Kongresi, 1923-zmir, Ankara 1968, s. 250. 89 Faik Reit Unat, Atatrkn Toplamak stedii Meclis-i Messisn, Belleten, c. 21

(Temmuz 1957), say: 83, (Ayr basm), s. 483-484. 90 91 92 93 94 95 96 97 Kemal Atatrk, Nutuk, c. 1, s. 287-288. apolyo, Mustafa Kemal ve Birinci Byk Millet Meclisi Tarihesi, Ankara 1969, s. 18. Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti, Tarih IV, stanbul 1931, s. 51. TBMM I. Dnem Zc., c. 7, s. 330. TBMM I. Dnem Zc., c. 2, s. 70, 72; c. 6, s. 129. TBMM I. Dnem Zc., c. 6, s. 264; c. 7, s. 303. TBMM I. Dnem Zc., c. 1, s. 179. Tark Zafer Tunaya, Bolu Mebusu Tunal Hilmi Beyin yukarda kaydedilen szlerini,

Abdlkadir Kemali Beye atfen vermitir. Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, s. 254. Tunaya, bu konuda iki hata yapmtr: 1. Kastamonu Milletvekili Abdlkadir Kemali Bey, TBMM I.

30

Dnem ZC., c. 1, s. 178deki konumasnda, TBMMyi kapatmaa hi bir kuvvetin yetmeyeceini sylemektedir. Konumasnda ihtill ile ilgili hi bir husus yoktur. 2. Tunayann eserinde, Abdlkadir Kemali Bey adna kaydedilen ve TBMM Zabt Ceridesinin 179. sayfasnda yer alan Tunal Hilmi Beyin konumasna da -Zabt Ceridesinde yer almayan u cmleler ilve edilmitir: Eer bu Mecliste ahsen, ferden Heyet-i Ummiyemiz, istikblin herhangi bir gnnde (Allah lzumunu gstermesin) ferdan ferd ipleri ekilecek vaziyetteyiz. Tunal Hilmi Beyin, Mecliste bir ihtillcilik husule gelmezse. cmlesine kadar olan konumas aslnda yledir: Evvelki gn eyh Servet Efendi Hazretlerinin mtecellidne bir surette syledii szleri mtekip kendimi zapt edemiyerek gittim, eyhim, Meclisin ilk ihtillcisi olmak zere sizi karmzda grmekle mbhyiz, ellerinizden perim dedim. Ayn ZC., s. 179. 98 Tunal Hilmi Beyin Meclisin ilk htillcisi eklinde vasflandrd Bursa Mebusu eyh

Servet Efendi, bahsedilen konumasnda unlar sylemitir: Hilfet makam esaret altnda olduu iin halife vazifesini bilfiil grememektedir ve her vazife TBMMye avdet etmektedir. Dolaysyla idam hkmnn tasdiki de bu cemaate aittir. Hilfet makam esarette kald mddete TBMM asl dalamaz ve datlamaz. TBMM I. Dnem ZC., c. 1, s. 133. 99 Nitekim Meclisin daha sonraki mzakerelerinde Hamdullah Suphi ile Tunal Hilmi Bey

arasnda vuku bulan bir konuma, bu grmz dorulamaktadr. Bolu Milletvekili Tunal Hilmi, 11 Mays 1920 tarihindeki 14. ictiman birinci celsesinde, Boleviklik ile ilgili grmeler yaplrken, Hamdullah Suphinin Bolevik kuvvetlerini Mill Mcadeleye tabi yardmc olarak deerlendirmesi zerine, kendisinin ihtill kelimesini kullanmasn tenkit eden Hamdullah Suphiye; kulland ihtill kelimesiyle padiahn ve halifenin imhasn isteyen dmanlara kar vaziyet almay kasdettiini sylemi ve Ben, memlekette yle ihtill yapalm, byle yapalm. Boleviklik meydana getirelim diye idre-i kelm etmedim. demitir. TBMM I. Dnem ZC., c. 1, s. 258. 100 TBMM I. Dnem ZC., c. 1, s. 179. 101 Meclis ktiplerinden Hfz Veldet Bey; stikll Mahkemeleri Kanununun mzakere edildii bir srada, bu kanuna iddetle kar kan Hamdullah Suphi Beye Refik evket ncenin Korkak demesi zerine Hamdullah Suphi Beyin bunu sert karladn ve ardndan Refik evket (nce) Beyin: Efendiler! Asacaz, aslacaz. Fakat bu stikll Mcadelesini kazanacaz eklinde konutuunu belirterek, Bu Meclis, gerekten bir htill Meclisi idi eklinde deerlendirmede bulunmutur. Hfz Veldet Velidedeolu, lk Meclis ve Mill Mcadelede Anadolu, stanbul 1990, s. 61. 102 Tark Zafer Tunaya, Hamdullah Suphi Beyin tafsltl olarak metnini yukarda verdiimiz konumasn; Gzel konumasyla, yava yava kendisini ihtillci akmn iinde bulan Hamdullah Suphi Bey, gelecee yle bakmaktadr eklinde takdim ederek aynen yle kaydetmitir: Biz bir ihtillci kuvvet miyiz? Biz aslr myz? Arkadalarmdan rica ederim, szlerine dikkat etsinler. Bir millet kendisinin en kuds vazifelerini ifa ettii bir zamanda aslacak mym, gelecekler mi, gelmeyecekler mi? diye dnmez. Bizi bizimle itham ederler. Tunaya, a.g.e., s. 254. Tunayann eserinde yer

31

verdii bu szler, Hamdullah Suphinin son cmleleridir ve onun TBMMnin 1 Mays 1920 tarihli 8. ictimann 3. celsesindeki konumalara itiraz etmek zere yapt konumasnn ruhunu aksettirmekten uzak ve ok eksik olduu grlmektedir. 103 TBMM I. Dnem ZC., c. 5, s. 364. 104 TBMM I. Dnem ZC., c. 2, s. 68-70. 105 TBMM I. Dnem ZC., c. 2, s. 71. Celleddin rif Bey, daha sonra 1921 Tekilt- Essiye Kanunu grmelerinde, bu fikirlerinin aksini savunacak ve bundan dolay da muheze edilecektir. Tunaya, a.g.e., s. 241. 106 TBMM I. Dnem ZC., c. 2, s. 167. 107 TBMM I. Dnem ZC., c. 2, s. 73, 286. 108 TBMM I. Dnem ZC., c. 4, s. 27. 109 Aaolu, a.g.e., s. 38. Samet Aaolu bu bakmdan TBMMyi Fransa htillinin Byk Konvansiyonu ile mukayese etmektedir ve yine ona gre bu mukayese, Birinci TBMMnin mill iradeyi Byk Konvansiyondan daha geni ve enerjik bir ekilde temsil ettiini, milletin mukadderatna daha nfuzlu bir ekilde hkim olduunu gstermektedir. 110 Hlsa bu Meclis, hakikatte alelde zamanlara mahsus bir Mebuslar Meclisi deil; bir Kurucular Meclisi ve stikll Mcadelesi hareketlerinin sevk ve idare merkezi idi. Ali Fuat Bagil, Esas Tekilt Hukuku, stanbul 1957, s. 106.

32

Atatrk'n Ankara'ya Gelii ve Tbmm'nin Al / ksan Kse [s.28-36]

Karadeniz Teknik niversitesi Giresun Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Trkler tarih boyunca srekli bamsz devletler kurmular, her zaman hr yaamlar, ykllarnda etkili olan unsur ise devlet otoritesinin zaafa uratlmas eklinde olmutur. 1 Tarihi srete, Osmanldan Cumhuriyete gei, Trk milletinin hr olarak yaama isteinin hayata geirilmesidir. Bat smrgeciliine kar, Trk Milleti niha zaferle biten mcadeleyi kendi Meclisi ile birlikte 2 vermitir.3 Modern anlamda olmasa da tarihimizde ilk parlmento 1876 Kanun- Esasiye dayanmakla birlikte, bu yzyln balarndan itibaren Osmanl Devleti ierisindeki farkl etnik gruplarn mutlak otoriteye kar hak ve hrriyetlerle ilgili temaylleri bilinmektedir.4 Osmanl Devletinin k dneminde eitli sknt ve imkanszlklarla birlikte, henz Birinci Dnya Savann acsn ve yaralarn kapatmadan, Trkler Avrupadan sadece devlet olarak deil, millet olarak da srlmek isteniyordu. Cumhuriyet tarihimize, ebedi bamszlmza kvan verici bir balang olan ilk Meclisin hangi ortam ve zor artlar iinde aldn bilmek Kuva- Milliye ruhunu hatrlatmak asndan nemi byktr. Atatrk Mill Mcadeleyi, millet temsilcilerinden oluan Byk Millet Meclisi ile yrtt. stikll Savann zaferlerini ve inklplarn erefini de o yce Meclise mal etti. Trklerin devleti kutsal grme anlay, onlarn srekli hr olarak yaamalarn salayaca gibi, belirli snrlar dahilinde sonsuza dek yaayacak, Mill egemenlie dayal tam bamsz yani Trk devletine hedefi de gstermitir.5 Trkiye Byk Millet Meclisi, Trk milletinin yksek yneticilik kabiliyetleri ile bamsz yaama iradesinin birletii yce organdr. Ayn zamanda bu Meclis, demokrasimize ilk kez Mill Egemenlik gibi ok anlaml bir kavram kazandrarak tarihe gemitir.6 A. Atatrkn Ankaraya Gelii Mustafa Kemal Paa, Temsil Heyeti bakan olarak komutanlarla yapt toplant (16 Kasm 1919) sonras varlan kararlar, seilen milletvekillerine ulatrd. stanbulda toplanacak olan Mebuslar Meclisinin gvenlik iinde toplanp alt grlnceye kadar, Temsil Heyetinin Anadoluda kalarak mill vazifesine devam etme karar alnd.7

33

Genel durumun daha yakndan takip edilmesi amac ile bal bulunan Ankaray tercih etti. Ayrca Ankarann corafi ve stratejik konumu stiklal Savann idare edilmesinde merkez olmaya uygundu. Heyet-i Temsiliyenin Ankarada olmas, idari bakmdan olduu gibi, genel siyasetin takibi ve ynetimi asndan da nemli idi. Orta Anadolunun gbeini tekil eden Ankara, her trl yabanc kltrden, Osmanllk ruhundan ayr kalm, Trkln yksek anane ve adetlerini saf olarak saklamt. Uzun yllardan beri hr yaam ve yiit ruhunu kaybetmemiti.8 Ankara, halk ile stanbula tavr koyan bir ehir olup, Mustafa Kemal Paann seilen milletvekilleri ile grerek tasarlad, stanbul hkmeti ile henz ilikileri kesilmeden, stanbul hkmetini tanmayan bir ehirdi.9 Ankarada Damat Ferit Paa yanls olan Vali Muhittin Paa, Ankaraya dnerken Keskinde tutuklanp, Sivasa gnderildikten sonra halkn desteini alan Defterdar Yahya Galip Bey, vali vekili olarak seildi. Yahya Galip Bey, halkn tam temsilcisi durumunda idi.10 Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Ankara ubesi ald. Ankara ubesinin bakanln milliyeti ve Mill Mcadeleci olan Ankara mfts Rfat (Breki) yapyordu. 20. Kolordu Komutan olan Ali Fuat (Cebesoy) Mill Mcadeleye ok istekli olduu gibi, Heyet-i Temsiliyenin Ankaraya gelmesi iin btn hazrlklar da tamamlad. Mustafa Kemal Paann Ankarada beklendiine dair bir telgraf Sivasa ekti.11 Heyet-i Temsiliyenin Sivastan ayrlp Ankaraya geliini Mustafa Kemal Paa yle belirtmektedir: Meclis-i Mebusann stanbulda toplanmasn nleyememe zorunluluu zerine, stanbulda toplanacak Mecliste yurdun btnl, devletin ve milletin bamszln gven altna alma amacmz korumak ve savunmak iin birletirici ve dayanma iinde olan bir grup meydana getirmeyi tek are olarak dndk. Bunun salanmas iin bilindii zere 18 Kasm 1919 gnl ynerge ve genelgede milletvekillerinin belli yerlerde grup grup toplanarak grecekleri nemli noktalardan biri olarak bu konuyu ele almtk. Ayn tarihte dndk ki, bu grubun kurulmasn salamak iin her sancaktan birer milletvekili Eskiehire aralm. Eskiehir zerinden trenle stanbula gidecek milletvekillerini de aracamz milletvekilleri ile birletirelim ve kendimiz de Eskiehire giderek genel bir toplant yapp, ileri enine boyuna grelim. Bu arada milletvekillerinin stanbulda gvenliiyle ilgili nlemleri de sz konusu etmek istiyorduk. Fakat bundan sonra aklayacam izahatla bu toplanty Ankarada kalarak yapmay tercih ettik. Bir ay kadar Sivasta kaldktan sonra Ankara yoluna ktk.12 Bundan sonra anlald gibi Mustafa Kemal Paann Ankaraya gelii, stanbula gidecek olan milletvekillerine daha yakn olmak iindir. Baz Temsil Heyeti yeleri, Ankarann dou illerine uzakln sebep gstererek tanmay uygun bulmuyordu. Mustafa Kemal Paa, gney ve bat illerinin dman igalinde olduunu, emir ve talimatlar daha yakndan vermenin zorunluluunu ve Ankarann nemi konusunda arkadalarn ikna etti.13

34

Heyet-i Temsiliyenin Anadoluda kalmas kararlatrldktan sonra, Sivasa gre daha merkez olan Ankaraya tamaya karar verildi. Aylardr onlar barna basan Sivastan ayrlmak kolay olmad gibi madd kaynak sknts da had safhada idi. Ulam arac ve para meselesinin zm ncelikli idi. Mustafa Kemal Paa, bankalardan para alnmasna kar kyordu. nk dman propagandasna frsat verecei gibi Mill Mcadelenin de zedelenmesini istemiyordu. Ancak Sivastaki Osmanl Bankasnn Mdr Msy Oskar ile Sivas Amerikan Okulunun Mdr, Mazhar Mfit Kansunun dostu idi. Bu dostluk kullanlarak baz eksikliklerin giderilmesi dnld. Ankara yolculuu iin otomobil temin edildi. Bunlardan ikisi dolma lastikli olduu iin hz dkt. Dier bir otomobilin lastii dolma olmad iin hzl idi. Bu otomobil Mustafa Kemal Paa iin dnlyordu. Sivasta Amerikan Okulunun Mdrne benzin ve otomobil lastii iin mracaatta bulunuldu. Amerikan Okulu Mdiresi iki adet i ve d oto lastii ile alt teneke benzin temin etti. Kendine para teklif edildiinde paray srarla geri evirdi. Bunun kendileri iin kk bir hediye olduunu beyan etti. Vatann kurtarlmas mcadelesine yardm etmekten mutlu olacan bildirdi. Temsil Heyeti, yol iin yanlarnda bulunan btn nakit paralarn harcayarak yirmi yumurta, bir okka (1282 gram) peynir ve on ekmek alabildiler. Osmanl Bankas Mdr Msy Oskar hasta olduu iin akamdan para temini olmad. Sabah saat sekizde banka mdr geldi. Mazhar Mfit Kansu ve Yzba Bedri Beyler, senet vermek kayd ile bin lira bor para aldlar.14 Yol hazrl iin akamdan Doktor Refik Bey, ecza sandklarn itina ile yolda krlmayacak bir ekilde koli etti. Hayati Bey, Heyet-i Temsiliyenin evrakn tasnif edip, yolculua hazr hale getirdi. Cevat Abbas Bey de otomobillerin bakmn yaparak yolculua hazrlad. Yaver Muzaffer Bey ise Mustafa Kemalin yol hakkndaki emirlerini alyordu. Alnan bu emirleri Harekat Mdr ve Temsil Heyetinin Ktibi olan Hsrev Gerede Beye iletiliyordu. Yolculuk esnasnda ka kilometre ile gidilecei, hangi ky ve kasabalarda durulaca, geceleyin nerede konaklanaca ayrntl olarak planland. Mustafa Kemal, Mucurdan Hacbektaa gidilmesini gerekli grd. Ancak bu yolculuun Mucura varncaya kadar gizli tutulmasn istedi. Ankara yolunda lazm olaca dnlen zel eyalar anta ve torbalara doldurarak yanlarna aldlar. Sabah saat 9a 10 dakika kala para temin edilmiti. Yola kma zaman artk gelmiti. 18 Aralk 1919 Perembe gn saat dokuzda Sivas Lisesi nnden yola kld. En nde Harekat Mdr ve Temsil Heyeti Katibi olan Hsrev Gerede Beyin otomobili, arkada Mustafa Kemal Paann otomobili vard. Daha arkada dier otomobil vard. Sivas Lisesi nnde binlerce atl ve arabal halk Temsil Heyetini birka saatlik mesafeye kadar uurlad. Hava ok souk ve yerler karla kapl olduu halde zeri ak olan otomobillerin iine kar yayordu. Sivas halk ile Kprba mevkiinde vedalap, saatte yirmi-yirmi be kilometre hzla Ankara yoluna kld. Mustafa Kemal Paa Sivas il snrndan, Mill davaya emei geen Sivas Valisi Reit Paaya onur ve misafirperverliini takdir eden bir telgraf ekti. 15 Mustafa Kemal Paa ve Heyet-i Temsiliye yeleri Kayseri, Mucur, Hacbekta ve

35

Krehirde halkn cokun gsterileri ile karland. Halk oyunlar gsterileri ve kurbanlar kesilerek yol boyunca sevgi gsterileri iinde Glba-Dikmen zerinden 27 Aralk 1919 Cumartesi leden sonra Ankaraya girildi. Onu, Ali Fuat Cebesoy, Vali Vekili Yahya Galip Beyler, Glbanda, Dikmen tepelerinin karl ama havann gneli olduu bir gnde karladlar. Dikmenden Kzlyoku etekleri zerinden imdiki Harp Okulunun bulunduu yerden, Ulus ynne ilerlediler. Mustafa Kemal Atatrk, Ankaraya geliini Nutukta yle izah etmektedir: Sivastan Kayseri yoluyla Ankaraya hareket eden Heyet-i Temsiliye btn yol boyunca ve Ankarada byk milletimizin scak ve iten, samimi yurtseverlik gsterileri iinde bugn buraya geldik. Milletimizin gsterdii birlik ve dayanma, lkemiz geleceini gven altna alma konusundaki inanc sarslmaz biimde destekleyecek niteliktedir. imdilik Heyet-i Temsiliye merkezi Ankaradr.16 Mustafa Kemal gvenlik ve stratejik adan Heyet-i Temsiliye merkezini Ankara yapt. nk Ankarada 20. Kolordu Komutan olan Ali Fuat (Cebesoy) harbiyeden en yakn arkada olarak Amasyadan beri yannda idi. Ankara Mfts Rfat (Breki) Efendi Kuva-i Milliyeye inanan mcadeleci bir kii idi.17 Mustafa Kemal ve Heyet-i Temsiliyenin Ankaraya gelii tellallar tarafndan sokak sokak dolalarak duyuruldu. Mustafa Kemalin Ankaraya geldii gn evlerde yatalak, ihtiyar ve bebeklerden baka herkes karlama alayna katlp, sokaklara dkld. Ankara yresindeki atl ve binlerce yaya, kylerinden gelerek sokaklar doldurdu. 27 Aralk 1919 gn Ankara delikanllar Seymen alay tertip etti. Bu eski bir Ouz ananesi idi. Eski Trklerde yeni bir devlet kurulaca zaman Seymen dizilinirdi. Ankara delikanllar Mill elbiselerini giyerek Ulucanlarda Sar Ahmetin kahvehanesi nnde toplandlar. Balarnda Efeler olduu halde zeybek kyafetli delikanllar alay tekil ederek Ulucanlardan Hacbayram Camii nne geldiler. Burada det zere kurban kesildi. Kayyum Dedede dua edildi. O gn 700 yaya Seymen ile 3000 kiiden oluan zeybek alay kuruldu. Seymen alaynn nnde davul ve zurnalar alyordu. Tfekli, baltal, eli pala bakl omuzlarnda deriden nlkl ve 50 davulcu ok sayda zurnac olduu halde yayalar iki sra halinde yrmekte idi. Efeler Seymen alaynn nnde zeybek oynamakta idi. Bunlar da 3000 atl efe takip etmekte idi.18 Cokulu insan seli Mustafa Kemale ho geldin diyor ve Mill Mcadelenin yannda olduklarn gsteriyorlard. Mustafa Kemal, her kafilenin nnde otomobilden iniyor ve kalabal selamlyordu. Seymen alaynn en nndeki bayraktarn bir elinde sancak, bir elinde kl vard. Boynunda ise Kuran- Kerim asl idi. Eldeki sancak egemenlii, Kl sava, Kuran- Kerim ise nizam ve kanunu ifade etmekte idi. Mein nlk giymek, yaplan iin mcadelenin gururunu, balta ise disiplin ve azmi simgeliyordu. Mustafa Kemal, elinde bastonu, banda boz kalpa, srtnda kemer spor pardsesi ile sadelii, alak gnlll ve Mill Mcadele azmini simgeliyordu. Dikmen srtlarndan hkmet binasna giden yolun sa yannda imdiki opera binasnn kesinden istasyona yryen kafileyi din adamlar oluturuyordu. Balarnda Rfat (Breki) bulunmakta idi. Onlar da byk bir heyecanla Mustafa Kemali selamlyorlard. Ankaradaki igal subay bir at zerinden Mustafa Kemali izledi. Mustafa Kemal, ona hi aldrmadan Ulus Meydanna yrd. Onu Fransz askeri de bahe

36

duvarlarnn ardndan izlemekle yetindi. Kafile, Ankara vilayet konana geldi. Valilik, Mustafa Kemal Paaya hogeldin treni dzenledi.19 Mustafa Kemal Paa sonra, 20. Kolordu Komutan Ali Fuat (Cebesoy)u makamnda ziyaret etti. Sonradan misafir edilecei Keiren yolu zerindeki Ziraat Mektebine gtrld. Ali Fuat (Cebesoy), Mustafa Kemal Paann Ankaraya geliini yle anlatmaktadr: Dikmen osesini takiple ncesu Vadisine iniyorduk. stikbale gelenlerin bir ucu, bugnk Harp Okulunun bulunduu tepeden balyordu. Dolaa dolaa istasyona iniyor ve oradan kvrlarak hkmet konana doru uzanyordu. Karlayanlarn adedi 30-40 bine karanlar olmutu. O zamanlar Ankara ehrinin nfusun 22.000i gemedii hatrlanrsa bu muazzam kalabaln etraftan ve uzaklardan geldii anlalr. Mill mfrezelerimizin atl miktar 1000i gemiti. lk defa Ankaraya gelen Mustafa Kemal Paa, bu manzara karsnda fevkalade mtehassis olmu, adeta gzleri dolmutu.20 Ankarann nem kazanmas ile stanbuldan gelen gazeteciler ve subaylar Ankara Tahan Oteline yerleiyorlard. Buradan baka otel ve lokanta olmadndan, Ankaraya ilk gelen mebuslar Ankara retmen okulunda kalyorlar ve ortaklaa okulun yemekhanesini kullanyorlard. Temsil Heyetinin Ankaraya geldii srada, Ankarada selamet ve Mefkure adl iki gazete yaynlanmakta idi. Bunlardan baka vilayetin 1882den beri kard Ankara adl bir gazete daha vard. Ankara adl gazetenin 29 Aralk 1919 tarih ve 2209 sayl basksnda Heyet-i Temsiliyenin Ankaraya gelii ile ilgili yazda yle diyordu: Bu gnmz yaratan gnein fecri, Erzurumda dodu. Sivasta ykselerek btn milleti aydnlatt. Her yer, her nokta, hakiki gneine kalbini, ruhunu at. Trk askeri batan baa tek para bir nur kesildi. Biz Trkler ve slmlar bu birlii malmzla, canmzla, din ve namusumuzla kuvvetlendirmeye azmettik. Bu azmimiz asla sarslmayacaktr. Hakkmz teslim edilmedike durmayacaz, harp ve darp zulm ve kahr iman dolu gsmzle karlayacaz. Tuttuumuz yol, hak yolu, millet yoludur. Ey halk yaa, ey sevimli millet yaa varol, bu azim ve imanla Ankara kurtulua erecektir. Heyet-i Temsiliye yelerine en iten samimiyetimizle ho geldiniz derim.21 Mustafa Kemalin ikametgh Ziraat Mektebi idi. Buradaki alma odas odun sobas ile stlyordu. Mustafa Kemal bir ara istasyonda oturdu. Sonunda Ankarallar ona ankaya Kkn hediye etti. Ziraat Mektebinin bir odas zamanla mzeye dntrld. Mustafa Kemal Ankaraya gelince Sivasta olduu gibi Ankarada Temsil Heyetinin sesini duyurmak iin Hakimiyet-i Milliye gazetesini 10 Ocak 1920de karmaya balad.22 Mustafa Kemal 29 Aralk 1919da yapt bir aklamada, stanbula gidecek milletvekilleri ile grme yeri olarak Ankaray gsterdi. Ankarada baz mebuslarla tek tek, bazlar ile de gruplar halinde grt. Yurdun kurtarlmas, bamszln korunmas amacna ynelik kararlar alnd. Mustafa Kemal Meclis-i Mebusann stanbulda saldrya urayacan bunun sonunda da Meclisin datlacan kesin olarak tahmin etmiti. Bunun iin Meclisin Ankarada toplanmasn istiyordu.

37

Kendisi de stanbula kesinlikle gitmeyecekti. stanbulda toplanan Mecliste bakan seilmek istiyordu. Eer bakan seilirse datlan milletvekillerini bakan sfat ile Ankaraya arma yetkisini kendinde bulacakt. Sonunda Mill Mcadeleyi benimseyen bir grup oluturma karar alnd. Bu grubun ad Mdafaa-i Hukuk Grubu olacakt. 12 Ocak 1920de stanbulda Meclisi aan mebuslar Mdafaa-i Hukuk Grubunu kuramadlar. Ancak bu amac gerekletirmek iin Felah- Vatan Grubunu kurdular.23 Felah- vatan Grubu Misak- Mill (Ahd- Mill)yi kabul etti. Meclis-i Mebusan ise Misak- Milliyi 28 Ocak 1920de kabul etti. 17 ubat 1920 Meclis ak oturumunda basnda yaynlanmas ve yabanc parlmentolara gnderme karar alnd.24 Mustafa Kemal, 22 Ocak 1920 gn yabanclarn stanbulda saldrlarn younlatrmas zerine, Ankara, Konya, Sivas ve Erzurum Kolordu Komutanlarna, Anadoluda bulunan yabanc subaylarn tutuklanma emrini verdi. tilf Devletleri kuvvetleri, 15 Mart 1920 gn stanbulda 150 kadar Trk aydnn tutuklatp halkn gzn yldrmak istedi. 16 Mart 1920 gn tilaf Devletleri stanbulu resmen ve fiilen igal etti. Alt erimiz ehit edildi. Mill Mcadelenin heyecanl taraftar olan mebuslardan Rauf (Orbay), Kara Vasf, Faik (Kaltakkran), Numan Beyler tutuklanp zorla Malta adasna gnderildiler. Mustafa Kemal, Erzurumda kalan ngiliz yarbay Rawlinsonu tutuklatp, Malta srgnleri ile sonradan deitirdi.25 Mustafa Kemal stanbulun igalini telgraf memuru Manastrl Hamdi Efendiden rendi. Mustafa Kemal stanbulun haksz igalini hemen protesto ederek dnyaya duyurdu. stanbul mebuslarn Ankarada alacak olan Meclise 19 Mart 1920de telgrafla ard. Mustafa Kemalin Ankarada toplanacak Meclis iin illere, sancaklarn kolordu komutanlklarna 19 Mart 1920 gn gnderdii telgrafn zeti yle idi: 1- Ankarada olaanst yetkilerle bir Meclis, yrtme ve denetleme iin toplanacak. 2- Bu Meclise seilenler, mebuslarla ilgili yasaya uyacaklar. 3- Seimlerde her sancak bir seim blgesi olacak. 4- Her sancaktan be mebus seilecek. 5- Her sancakta ilelerden gelen ikinci semenlerle, sancak idare ve belediye Meclisleriyle mdafaa Hukuk grubu ynetim kurullarndan il merkez ynetim kurullar oluacak, kurulca ayn gn ve oturumda seim yaplacak. 6- Bu Meclise her parti, dernek, grup, bamsz aday istedii yerden aday olabilecek. 7- Seimler her yerin en byk sivil yneticisinin idaresinde yaplacak. 8- Seimler gizli oy, salt ounluk esasna gre kurul nnde yaplacak. 9- Seim sonucu nsha olacak, biri yerinde asl olacak, ikinci kiiye verilecek, ncs Ankara Meclisine gnderilecek.

38

10- yelerin yolluu Meclise karlanacak, ancak geli yolluu yerin hkmetince denecek. 11- Seimler on be gn iinde bitirilerek, adlar Ankaraya bildirilecek. 12- Bu telin var saati bildirilecek.26 Mustafa Kemal Paa 2 ubat 1920 gn Erzurum mebusu seildi ve mebusluu 9 ubat 1920 gn onaylanmt. stanbul mebusluk yolu almt. O, gvenlik nedeni ile stanbul Meclisine katlamamt. 19 Mart 1920 genelgesine uyarak Ankara merkez mebusluuna aday oldu. 30 Mart 1920 Sal gn yaplan seimlere katld. Seim sonularna gre be mebusun oy dalm yledir: Mustafa Kemal Paa 140, Ali Fuat Paa 132, Knalzade akir Efendi 122, Beynanl Hac Mustafa Efendi 80, eyhzade emsettin Efendi 79 oy alarak mebus seildiler. 9 Nisan 1920 gn milletvekili mazbatalarn aldlar.27 Trk milleti Nisan ay banda mebus seimlerini yaparak milletvekili isimlerini Ankaraya bildirdi. Seimlerin tamamlanmas ile, Trk milleti Kurtulu Savana yeni bir boyut kazandrd. Millet hakimiyetinin yolu ald. B. TBMMninAl(23 Nisan 1920) Osmanl Meclis-i Mebusannda Felah- Vatan Grubunun kurulmas ve bu grubun almas ile Misak- Mill (And- Mill) 28 Ocak 1920 gn kabul edildi. Bunun anlam, Trk yurdunun blnmesini, sosyal, siyas, ekonomik basklar kabul etmiyorum demekti. Edirne mebusu erif Beyin nerisi ile ak oturumda oylanp, 17 ubat 1920 gn basn ve yabanc parlmentolara gnderildi. Bu gelime zerine tilf Devletleri kuvvetleri, stanbulu 16 Mart 1920 gn resmen ve fiilen igal etti. Daha nce de belirtildii gibi 150 kadar Trk aydn ile vatansever mebuslardan Rauf (Orbay), Kara Vasf, Faik (Kaltakran), Numan Beyler tutuklanarak Malta adasna srld. Mustafa Kemal, Heyet-i Temsiliye bakan olarak Meclisin stanbulda almayacan grerek 19 Mart 1920de seimlerin yenilenip; Meclisin Ankarada toplanmasn istedi. Mustafa Kemal, birinci kez Erzurum mebusu, ikinci kez de Ankara mebusluuna 30 Mart 1920 Sal gn seilmiti. Osmanl Meclis-i Mebusan son kez 18 Mart 1920de topland. Sinop mebusu Dr. Rza Nur, Meclisin gvenlik nedeni ile alamayacan ve gvenlik gelinceye kadar Meclisin tatil edilmesini istedi. Mevcut mebuslarn oy birlii ile Meclis kendini sresiz tatil etti. Padiah stanbul Meclis-i Mebusann 11 Nisan 1920de feshetti.28 Bu olay, Ankarada alacak olan Meclisin yolunu kesin olarak amtr. Bilindii gibi stanbulun her yerine el konuluyordu. Hatta Osmanl Harp Bakan Fevzi akmak Paa, alma odasndan sng zoru ile dar atld. Protestolara ramen Meclis iinde ngiliz polisi mebuslar mahkum muamelesiyle tutukladlar. Hatta mebuslarn ellerine kelepe vuruldu.29 stanbuldan Ankaraya geliler balad. smet (nn) Paa 3 Nisan, Fevzi akmak Paa 27 Nisan 1920de Ankaraya geldiler. Dier mebuslar da Ankaraya geliyordu.30 stanbul Meclis-i Mebusan bakan olan Celalettin Arif Bey Mustafa Kemalin arsna uyarak Dzce zerinden Ankaraya geldi. Celalettin Arif ve arkadalar, Ankarada 9 Nisan 1920 gn parlak bir trenle karland.31 Ankarada Meclis binasnn hazrlanmasna baland. Osmanl Harbiye Bakan ve Bakomutan Enver Paa ttihat ve Terakki

39

Kulp Binas olarak Ankarada Trk mimar tarzna gre mimar Salim Bey (1916) binay ina etti. Binann yaplmasn Alman Generali Fonder Gol da istiyordu. nk Ankaraya yatrm yaplmasn ve bakentlie hazrlanmasn istiyordu. I. Dnya Sava knca kap ve pencereleri taklm, at da yaplmt. Ancak atnn zerine kiremitler rtlmemiti. Ulucanlarda bir ilkokul yaplmakta idi. Bu okul iin hazrlanan kiremitler alnarak, toplant salonunun zeri rtld. Hzl bir ekilde bitirilen bina, pek sade bir suretle dendi ve toplantlar iin uygun hale getirildi.32 Meclis atsnn iki yznn ak olduunu gren Ankarallar, evlerine koarak damlarnda yosun tutmu eski kiremitleri skp aldlar. Kiremitleri kucaklarnda Meclisin nne getirip ydlar. Ba petemall kadnlar, ak sakall ihtiyarlar kucak kucak kiremit tayorlard. Onlar, Orta Anadoluda kurulmakta olan yeni devlet binasnn temellerini atyorlard. Halk, Mustafa Kemalin ulv eserine yardm ediyordu. Bu azim ve kararla Meclis binasnn damnn tamam kiremitle rtlm oldu. Damn tam ortasna Trk bayrann dalgalanmas iin bayrak direi dikildi.33 kinci Mahmutun kabul ettii bayrakta kk bir deiiklik yaplarak bayrak meselesi zld, kk deiiklik ise ayn iindeki bir yldzn aaya olan ucu yukar ekildi. Bundan sonra Meclisin 23 Nisan 1920de almas karar alnd. Mustafa Kemal 21 Nisan 1920de Valilere ve Kolordu Komutanlklarna Meclisin alma duyurusunu yapt. Nisann yirmi cuma gn, Cuma namazndan sonra Ankarada Byk Millet Meclisi alacaktr. Byk Millet Meclisinin al gn cumaya getirilmekte, nk btn milletvekilleri Hac Bayram Camiinde cuma namazn klarak dualar okunup, kurban kesilecektir. Meclis toplant yerinde dua edilerek mevlit okunacaktr. Meclisin alaca, en kk kylere kadar yazl olarak duyrulacaktr. 34 stanbul Meclisine seilen mebuslar 10 Nisan 1920 gn Ankaraya gelerek toplandlar. Toplantnn, konusu Meclise verilecek ad idi. nce kurultay, kurucu Meclis olsun dediler, fakat Mustafa Kemal, Trkiye Byk Millet Meclisi adndan sz edince btn mebuslar hep bir azdan bu ismi kabul ettiler. Mustafa Kemal 22 Nisan 1920 gn ok ksa bir aklama yapt. 23 Nisan Cuma gn Meclis almaya balayacaktr. Bundan sonra sivil ve askeri makamlarn bavuraca en yce makam Meclistir dedi. Ankaral marangozlar, omuzlarnda tahtalar ve kalaslarla Meclise geldiler, krs ile katiplerin oturaca yerleri yaptlar. ilik cretleri verilmek istendii zaman biz buraya Meclisimizi kurmaya geldik diyerek paray reddettiler. Krsye oturum iin bir an koyuldu. Zafer kazanlncaya kadar kalmak art ile krsye siyah bir rt rtld. Mebuslarn oturmalar iin Ankara retmen Okulundan kara sralar getirilip dizildi. Ankarada elektrik olmadndan kahvehanelerin birinden petrol lambas alnarak Meclise asld. Meclis salonuna sa soba kuruldu. Meclis salonunun koridoruna mebuslarn su imesi iin kp kondu. Kapdan girince ilk kk oda mescit, sokaa bakan ilk oda da bakanlk odas yapld. Hulusi Efendinin yazd Hakimiyet Milletindir levhas krsnn arkasna kondu. Ankara retmen Okulunun ilkokul retmenleri, memur, polis lisesi hocalar zabt katibi olarak atandlar. Meclis muhafz tabur komutanlna da smail Hakk Tekke atand. 23 Nisan 1920 gn mebuslar Cuma namazn Hac Bayram Camiinde kld. Dualarla Hac Bayram Velinin sancan ektiler ve tekbir sesleri ile Meclise yrnd. Meclisin nnde durularak kurban kesildi. Mustafa Kemal, Meclis kapsndaki kurdelay keserek ieri girdi. Hac Bayram sanca krsye dikildi. Dualarla Meclis ald.35 Trkiye Byk Millet Meclisi 23 Nisan 1920 Cuma gn saat 13.45te ald. Mecliste toplam 337 milletvekili bulunmas gerekirken ilk toplantya 115 milletvekili katlabildi. 36

40

Meclisin en yal yesi olan Sinop mebusu erif Bey (Alkan) krsye gelerek u konumay yapt: Saygdeer dinleyiciler. stanbul igal edilince Halifelik makam ile hkmetin bamszl alnd. Bu boyun emek, yabanc esirliini kabul etmek demektir. Tam bamszlk yaama arzusu olan milletimiz, esirliini iddetle reddederek bu Meclisi meydana getirmitir. dedi.37 Bu konumadan sonra seimlere geildi. Mustafa Kemalin nerisi ile Bursa mebusu Muhittin Baha Bey, genel kurulun nerisi ile de Ktahya mebusu Cevdet Bey Divan katipliklerine seildiler ve krsdeki yerlerini aldlar. Daha sonra milletvekillerinin mazbatalarn incelemek zere on be kiilik iki encmen seimi kura ile yapld. 24 Nisan 1920 gn saat 10da toplanmak zere erif Bey Meclisi 1430da tatil etti. 24 Nisan 1920 ikinci birleim saat 10.00 da en yal ye olan erif Beyin bakanlnda ald. Komisyon mebus mazbatalarn inceledi ve yelerin uygun seildii grld. Bundan sonra Mustafa Kemal, krsye geldi. Mtarekeden kongrelere kadar gelien olaylara deindi. Birinci oturuma 11.30da ara verildi. Saat 13.00te ikinci oturuma ara verildi. nc oturumda Meclise nasl kavuulduu izah edildi. Drdnc oturum gizli olarak yapld. Beinci oturum 17.30da balad. Bu oturumda Meclis Bakanl seimi yapld. Mustafa Kemal Paa 120 oydan 110 oy alarak Meclis Bakanlna seildi. stanbul Meclisi Mebusan Bakan Celalettin Arif Bey ikinci bakanla seildi. Abdulhalim elebi de birinci bakan vekaletine seildi.38 Celalettin Arif Bey 10 Ocak 1921 Anayasasna muhalefet ettii iin alamaz oldu ve 24 Ocak 1921de grevinden istifa etti. stanbul mebusu hayvan vergisini 8 katna karma karar almt fakat uygulamamt. Ankara TBMM hayvan vergisini eskiden olduu gibi drt katnda kalmasna karar verdi.39 TBMMnin almas ile yeni bir devletin temelleri atld. Ferdi saltanat yerine Mill iradeye dayanan demokratik bir devlet domutur. galci, tilaf Devletlerinin gz kula Ankara Meclisine yneldi. TBMMnin aln Kazm Karabekir yle deerlendirmektedir: 20 Nisan gn Erzurumda parlak bir aa bayram yaptk. Aydn ve Mara ismini verdiimiz bahelere binlerce halk ve btn okullarn itiraki ile yzlerce aa diktik. Muhtelif oyunlarla bugn kutladk.40 25 Nisan gn Erzurum mebusu Celalettin Arif Beyin teklifi ile Meclis, ilerini dzenlemek ve Meclisin etkinliini salamak zere 15 kiiden oluan icra heyeti seilerek, hkmet gibi almaya balad. 41 TBMM bir numaral karar ile Meclisin zerinde bir gcn olmadn ve vatann kurtarlmas iin genel duruma el koyduunu aklamtr. Yasama ve yrtme yetkisini kendinde toplayp, Mustafa Kemali bakan semekle hkmet gibi almaya balamtr. Yrtme yetkisini ilk gnden eline alm, Mill Mcadele ve Mill egemenlii birlikte gerekletirmitir. C. TBMMnin Fonksiyonu TBMM, kendini Trk milletinin tek temsilcisi sayarak zerinde oluacak hibir kuvveti kabul etmemitir. stikll Savan ve Mill egemenlii yrten Meclis, hkmet sistemi kurmutur. Meclis bakan olan Mustafa Kemal Hkmet ve Devlet Bakan yetkilerini kullanp yle davranmtr. Hkmeti temsil eden mebuslar nazr deil vekil olarak yetki kullanyorlard. Bakanlk grevini yrten vekiller, Meclis tarafndan kendi aralarnda seilmi ve yetkili klnmtr. 42 Meclis bu zellii ile tam yetkili bir Meclistir. Ankara Meclisi stanbul hkmetinin 16 Mart 1920den sonra imzalad btn

41

antlama ve alnan kararlar hkmsz sayd. 29 Nisan 1920de Ankara Meclisi Hiyanet-i Vataniye Kanunu kard. TBMM bu kanunla Meclisin hukuk olarak meruluunu, isyan ve ayaklanma yapanlar vatan haini sayd. Hyanet-i Vataniye Kanunu, vatana ihanet edenleri idam cezas ile cezalandrma karar verdi.43 Ankara Meclisi kurucu Meclis olarak stiklal Savan sevk ve idare etmektedir. Mustafa Kemali bakan seen Meclis, Mill davaya g kazandrarak, organize olmutur. TBMM, 25 Nisan 1920 gn Mustafa Kemalin bakanlnda yedi kiilik geici icra heyeti yani Bakanlar Kurulu kurulmutur. Bu kurul, hkmet ilerini dorudan yrtmektedir. TBMMnin nemli fonksiyonlarndan biri de Mill Savunma Bakan Fevzi akmak Paann istei zerine 11 Eyll 1920de stikll Mahkemelerinin kurulmasdr. Bu mahkemenin kuruluu Hyanet-i Vataniye Kanunundan esinlendi. Mahkemenin kuruluu memlekette firar ve ktalardan kama, askere gitmemelerin oalmas zerine olmutur. Asker kaaklarnn malna el koyma yasal hale geldi. stikll Mahkemesine ye seimine geildi. Oylama sonunda en ok oy alan 15 milletvekili mahkeme yeliine seildi.44 TBMMnin Ankarada toplanp ie balamasyla Anadoluda resmen yeni bir hkmet 2 Mays 1920de 11 bakanla kuruldu. Bu hkmet bir taraftan i isyanlarla urayor, dier taraftan da dmanla savap i ve d gvenlii salamaya alyordu.45 Meclisin numaral kanunu kabul etmesi ile ilk icra vekilleri seilip hkmet kesin olarak kuruldu. Mustafa Kemal, Meclis Bakan olarak 11 kiiden oluan Bakanlar Kuruluna bakanlk etmeye balad. TBMM ilk kabine toplantsn 5 Mays 1920 gn Mustafa Kemalin bakanlnda yapt. 2 Mays 1920 gn seilen bakanlar kurulu isim ve grev dalm yle idi: 1. Mustafa Fehmi Efendi, (Din leri) 2. Cemil Bey, (ileri) 3. Celalettin Arif Bey, (Adliye) 4.smail Fazl Paa, (Bayndrlk) 5. Bekir Sami Bey, (D leri) 6. Adnan Bey, (Yardm) 7. Vusut Kemal Bey, (ktisat) 8. Fevzi Paa, (Mill Savunma) 9. smet Bey, (Genel Kurmay Bakanl) 10. Rza Nur Bey, (Mill Eitim) Bakanlklarna seilmilerdi.46

42

Birinci TBMM yeleri yetkilerle donatlmtr. Meclisin millet ve devletimiz zerine veremeyecei karar yoktur. Birinci Meclis kendini iki temel prensibe adamt. Bunlar; halkn menfaati ve Mill Mcadelenin kardr. lk bakta Mecliste birbirinden farkl be grup vard. Bunlar Tesant, stikll, Halk Zmresi, Islah Grubu, Mdafaa-i Hukuk Grubudur. Mebuslar iki gruba ayrmak daha mantkldr. nk birinci grup yenilik isteyenler, ikinci grup ise muhafazakrlardan olumaktadr. 47 Mustafa Kemal bu gruplar Mdafaa-i Hukuk ad altnda toplayarak balangta ayrlk kabul etmedi. TBMM hukuk olarak i ve d ilerinde yaptrm gcne sahipti. ngiltere ve mttefikleri 22 Nisan 1920de Osmanl Devleti temsilcisini bar konferansna ard. Ankara hkmeti devreye girerek Osmanl Devleti adna Tevfik Paadan bakasn kabul etmedi. Tevfik Paa Parise gitti. Kendine sunulan bar artlarn ar bularak kabul etmedi ve stanbula dnd.48 Meclis Osmanl Devletinin 10 Austos 1920de Sevri imzalamasn tanmad. Ankara Meclisi yaptrm gcn kulland. TBMM 20 Ocak 1921 tarihli Anayasasn (Tekilat- Esasi) kabul ederek egemenlii en ak bir ekilde ifade etmitir. Meclis hakimiyeti, padiah taraftar olan milletvekillerine ramen kurulmutur. TBMM yrtme ve yasama yetkisini kendinde toplayarak millet hakimiyetini gerekletirmitir. Meclis bu zellii ile Cumhuriyet ilan edilmeden, Cumhuriyet olduunu ispat etmitir.49 Anayasann kabul ile Osmanl Devleti kalmamtr. Egemenlik de parlmenter rejime gemitir. TBMM modern parlmento zelliinde olup, genel kuruldan ibaret deildir. Meclisin iinde bakanlk divan, eitli komisyonlar, siyasi parti gruplar, aratrma ve soruturma birimlerinden ibarettir. Meclis iinde kendi sahalarnda olgunlam ve deneyimli milletvekilleri vardr. Bunlarn eli ile hem hkmet denetlenir, hem de salkl ynetim yaplr. Birinci TBMM, Trk milletinin siyas hayatnda ileri bir safha olup; bu Meclis Trk milleti tarafndan kurulmu, Trk milleti iin siyasi olgunluu, tam ve parlak bir ekilde ortaya konmutur.50 Trkiye Byk Millet Meclisi, millet iradesine dayal Mill egemenlik ilkesini esas aldndan demokratik nitelik ve yapda idi. Trkiye Byk Millet Meclisi, Mili irade erevesinde seilen milletvekillerinden olumakta olup, bunda sultan ve halifenin rol yoktur. Zor artlar altnda toplanarak faaliyetini srdren Meclis, kendinden stn hibir g ve kuvvet tanmayarak millet iradesinin egemenliini tam anlamyla salamtr.51 Meclis bnyesinde bulunan farkl fikr cereyanlarn etkisinden gerektii anda kurtulmay baarmtr. Ayn Meclis, savan sevk ve idaresini, lkeyi vatan ve istikll savunmasna yneltmitir.52 TBMM srekli ve dzenli alarak, hzl kararlar alarak, olaanst artlar icab vatan ve milletin kurtarlmasn en nde tutarak, idealistlerin topland bir Meclis olmutur. Sonu Ankarada 23 Nisan 1920de toplanan ilk TBMM, Mill glerin btn millete benimsenip, kabul gren ruh demek olan Kuva-i Milliye Ruhu temsil eden bir Meclistir.

43

Bat emperyalizmi ve smrgeciliinin Trk milletini tedirgin etmesi ile vatann deiik yerlerinde Mdafaa-i Hukuk ad altnda trl dernekler kurulmutu. Mill direni odaklarnn dank ve gsz olduu bir dnemde Mustafa Kemal Paa Samsuna kt. Parolas ise Kuva-i Milliyeyi amil, irade-i milliyeyi hakim klmakt. Bu parola; Amasya, Erzurum ve Sivas Kongresine ulaarak Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirildi. Bu parolann Sivastan Ankaraya ulamas ve Ankaray karargah edinmesi; Ankarann corafi ve stratejik nemi, tren hatt ile cephelere ve stanbula bal olmas, Mustafa Kemalin stanbul ile ilikileri kesmesinden nce, saray ve onun hkmetini tanmayan ilk ehir olmas gibi sebeplerle alakal idi. Ankarada toplanan ilk Byk Millet Meclisinin de parolas bu oldu. Ankarada TBMMnin almas ile Trk milletinin tarihinde yeni bir dnem alarak yeni demokratik devletin temelleri atlmtr. Bu devletin kuruluu, stanbul hkmetine ramen igal glerine kar Mill kuvvetlerin Mill iradeye dayal baard bir netice idi. Snrl, belirli toprak paras zerinde yaayan topluluun bir gce sahip olarak ortaya kmas, devlet hviyeti eklinde olmu, siyas g ve otorite olarak devam etmitir. Bu Meclis, Mustafa Kemal Paann Heyet-i Temsiliye Reisi sfatyla aklad esaslara uygun olarak seim yolu ile belirlenen bir Meclistir. Mill Mcadele, sadece ordularla deil, Mill stikll Savan millet temsilcilerinden meydana gelen TBMM ile yrtlm, stiklal Sava ve inklaplar ve devlet messeseleri yce Meclisin eseridir. Mill egemenlie dayal tam bamsz yeni Trk Devletinin z, Milletin egemen iradesi ile millet olmu, buna aracl TBMM yapmtr.

1. Koca, Salim; Trk Kltrnn Temelleri II, Trabzon, 2000, s. 72. 2. Demokrasinin temel kurumlarndan olan Meclis, hemen hemen btn Trk devletlerinde vardr. Trklerin bu kurumu Bat toplumu gibi geliip bir sisteme balayarak parlamentoya dntrememilerdir. Dolaysyla bu kurumu Batdan almak zorunda kalmlardr. Koca, Salim; a.g.e., s. 81. 3. Ezherli hsan; Trkiye Byk Millet Meclisi (1920-1922) ve Osmanl Meclis-i Mebusan (18771920), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yay. No: 54, s. 1. Ankara 1992. 4. Berkes, Niyazi; Trkiyede adalama, stanbul 1978, s. 147-148. Yavuz, nsal; Atatrk, mparatorluktan Mill Devlete. Ankara 1990, s. 4-6. Trk Parlamento Tarihi, Mill Mcadele ve TBMM I. Dnem 1919-1923, C. I, TBMM Vakf Yay. s. III; nan, Afet; Trkiye Cumhuriyeti ve Trk Devrimi, Ankara 1973, s. 25-26. 5. Ezherli, hsan; a.g.e., s. 1-2, Erolu, Hamza; Mill Egemenlik lkesi ve Anayasalarmz, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, s. I, (Kasm 1984), s. 157-163; Erolu, Hamza; Atatrk ve Cumhuriyet, Ankara 1980, s. 28.

44

6. Devletimizi Kuranlar; Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi, 65. Yl, Ajans-Trk Matbaaclk Sanayi, Ankara 1985, s. VI. 7. Atatrk, Mustafa Kemal; Nutuk, C. I, TTK Basmevi, Ankara 1981, s. 445. 8. apolyo, Enver Behnan; Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, stanbul 1958, s. 357-360. 9. Bardak, lhan; Tahandan Kadife Kaleye, Millet Yay. stanbul 1975, s. 56. 10. Bardak, lhan; a.g.e., s. 56-57, Atatrk, a.g.e., s. 445. 11. Cebesoy, Ali Fuat; Mill Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s. 265. 12. Atatrk; a.g.e., s. 445. 13. Atatrk; a.g.e., s. 445. 14. Kansu Mazhar Mfit; Erzurumdan lmne Kadar Atatrk ile Beraber, C. II, TTK Basmevi, Ankara, 1968. s. 484-487. 15. Aksun Vehbi Cem; Sivas Kongresi II. Bask, stanbul, 1963, s. 177. 16. Atatrk, a.g.e., s. 60. 17. Baykara Tuncer; Mill Mcadele, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1985, s. 60. 18. apolyo Enver Behnan; Mustafa Kemal ve Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi Tarihi Ankara 1969, s. 10. 19. Aydemir, evket Sreyya, Tek Adam, Mustafa Kemal, C. II, Remzi Kitabevi 10. Bask, stanbul 1986, s. 193. 20. Cebesoy, Ali Fuat; a.g.e., s. 265-266. 21. apa Mesut, iek Rahmi; Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Trabzon 2000, s. 216. 22. Altu Ylmaz; Trk nklap Tarihi, stanbul, 1985, s. 67. 23. Atatrk, a.g.e., s. 483. 24. Erolu; Trk nklap Tarihi M. E. B. Basmevi, stanbul 1982, s. 200. 25. Bykolu, Tevfik; Atatrk Anadoluda 1919-1921, II. Bask, Ankara, 1981, s. 45. 26. Velidedeolu Hfz Veldet; lk Meclise Mill Mcadelede Anadolu, stanbul 1990. s. 14.

45

27. Ezherli hsan; a.g.e., s. 28. 28. Lewis Bernard; Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl II. Bask, Ankara 1984, s. 251. 29. zalp Kazm; Mill Mcadele (1919-1922), 1985. Ankara, s. 123. 30. Mumcu Ahmet; Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Gelii, stanbul, 1922, s. 49. 31. Aydemir evket Sreyya; Tek Adam, Mustafa Kemal, stanbul, 1986. s. 224. 32.Tansel, Selahattin; Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. III, Ankara 1973, s. 85. 33. apolyo Enver Behnan; a.g.e., s. 20. 34. Atatrk, a.g.e., s. 577. 35. apolyo Enver Behnan; a.g.e., s. 25. 36. Ezherli hsan, a.g.e., s. 33. 37. Sarhan Zeki; Kurtulu Sava Gnl 3, TBMMden Sakarya Savana, Ankara 1986, s. 9. 38. Ezherli hsan; a.g.e., s. 36. 39. Sarhan Zeki; a.g.e., s. 13. 40. Karabekir, Kazm; stiklal Harbimiz, stanbul 1988, s. 617. 41. Ezherli hsan, a.g.e., s. 37. 42. Balta Tahsin Bekir; Trkiyede Yasama Yrtme Mnasebeti ncelemeler, Ankara, 1960, s. 2. 43. Byklolu Tevfik, a.g.e., s. 136. 44. Velidedeolu Hfz Veldet; a.g.e., s. 62. 45. nan Afet; a.g.e., s. 69. 46. Aaolu Samet; Kuvay Milliye Ruhu, Ankara, 1981, s. 49. 47. Aaolu Samet; a.g.e., s. 16. 48. Baykara, Tuncer; a.g.e., 1985, s. 71.

46

49. zbudun Ergun; Atatrk ve Devlet Hayat, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Ankara, 1986, s. 41. 50. Aaolu, a.g.e., s. 48. 51. Tansel; a.g.e., s. 98. 52. Aaolu, a.g.e., s. 152-153. AAOLU Samet; Kuvay Milliye Ruhu, Ankara, 1981. AKSUN, Vehbi Cem; Sivas Kongresi II. Bask, stanbul, 1963. ALTU, Ylmaz; Trk nklap Tarihi, stanbul, 1985. ATATRK, Mustafa Kemal; Nutuk, C. I, TTK Basmevi, Ankara 1981. AYDEMR, evket Sreyya, Tek Adam, Mustafa Kemal, C. II, Remzi Kitabevi 10. Bask, stanbul 1986. BALTA, Tahsin Bekir; Trkiyede Yasama Yrtme Mnasebeti ncelemeler, Ankara, 1960. BARDAKI, lhan; Tahandan Kadife Kaleye, Millet Yay. stanbul 1975. BAYKARA, Tuncer; Mill Mcadele, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1985. BERKES, Niyazi; Trkiyede adalama, stanbul 1978. YAVUZ, nsal; Atatrk, mparatorluktan Mill Devlete, Ankara 1990.

BIYIKLIOLU, Tevfik, Atatrk Anadoluda (1919-1921) I, 2. Bask Ankara, 1981. CEBESOY, Ali Fuat; Mill Mcadele Hatralar, stanbul 1953. APA Mesut, iek Rahmi; Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi, Trabzon 2000. EROLU Hamza; Trk nklp Tarihi, M. E. B. Basmevi, stanbul 1982. EZHERL hsan; TBMM (1920-1922), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 54, Ank. 1992. EZHERL hsan; TBMM (1920-1986) TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 10 Ankara 1986.

47

NAN, Afet; Trkiye Cumhuriyeti ve Trk Devrimi, Ankara. KANSU, Mazhar Mfit; Erzurumdan lmne Kadar Atatrk ile Beraber, C. II, TTK Basmevi, Ankara, 1968. KARABEKR, Kazm; stiklal Harbimiz, stanbul 1988. KOCA, Salim; Trk Kltrnn Temelleri II, Trabzon, 2000. LEWIS Bernard; Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl II. Bask, Ankara 1984. MUMCU Ahmet; Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi, stanbul, 1922. ZALP, Kazm; Mill Mcadele (1919-1922), 1985. Ankara. ZBUDUN Ergun; Atatrk ve Devlet Hayat, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Ankara, 1986. SARIHAN, Zeki; Kurtulu Sava Gnl 3, TBMMden Sakarya Savana, Ankara 1986. APOLYO Enver Behnan; Mustafa Kemal Birinci TBMM Tarihesi, Ankara, 1969. APOLYO, Enver Behnan; Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, stanbul 1958. TANSEL, Selahattin; Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. III, Ankara 1973. VELDEDEOLU, Hfz Veldat; lk Meclise Mill Mcadelede Anadolu, stanbul 1990.

48

Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti (23 Nisan 1920-30 Ekim 1923) / Yrd. Do. Dr. Yavuz Aslan [s.37-56]
Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi /Trkiye Giri 3 Nisan 1920de alan Byk Millet Meclisi, hemen almalarna balam ve hatta aldnn ikinci gn (24 Nisan 1920) bir kanun bile karmtr.1 Bylece Meclis yasama ile ilgili grevlerine de balam oluyordu. Fakat Meclisin kard kanun ve ald kararlar yerine getirecek bir yrtme organnn olmas gerekli idi. Byk Millet Meclisinin Anadoludaki gcn fiilen kaybetmi, stanbulun tilf Devletleri tarafndan igal edilmesi ve Meclis-i Mebusann kapanmas ile gerekte siyasi ve hukuk hviyeti de sona ermi olan stanbul Hkmetini tanmasna imkn yoktu. Bu yzden milletten ald gc, yine milletin karlar iin kullanacak, Milli Hakimiyet Prensibini ba tac yapacak yeni bir hkmet kurulmalyd. Byk Millet Meclisi eski Osmanl Meclisine benzemedii gibi yeni Meclisin kurulaca Yrtme Organda Osmanl kabinelerinin bir taklidi olamazd. Kurulacak yeni hkmet, Meclisin istedii bir hkmet olmal idi. Dava, normal bir parlamenter sistem kurmakla zlemezdi. Meclisin fiilen ileri eline almas gerekiyordu. Yasama ve yrtme yetkileri Meclisin kendi elinde bulunmalyd.2 A. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin Kuruluu 1. Hkmetin Kurulmas Hakknda Mustafa Kemal Paann Teklifi (24 Nisan 1920) Yukarda belirtilen gerekleri ok iyi kavrayan Mustafa Kemal Paa, Byk Millet Meclisinin 24 Nisan 1920 tarihli oturumunda uzun bir konuma yaparak,3 Milli Mcadelenin balama sebeplerini ve izledii yn anlattktan sonra, bu konuda tutulmas gereken yolu aklayan hkmetin kurulmas hakkndaki teklifini yapt. Derhal bir hkmet kurulmasn isteyen bu teklifte Mustafa Kemal Paa u esaslar savunmutur.4 1- Tarih tecrbelerine, Esas Tekilat Hukuku ilkelerine (yani ilmi verilere) ve halen iinde bulunulan artlara gre memleketin milli kuvvetlerini merkezi bir tekilatla birletirmek bir zarurettir. 2- Bu tekilat fiili yani gayr-i mesul ve Osmanl Anayasa metinleri gereince kurulmam olmamaldr, bu takdirde srekli ve mrl olamaz. Bizzat Meclis bir hukukilik ve meriyet ihtiyacnn eseridir. u halde milli vicdann ifadesi olan Meclisin yapaca kanunlarla bal bir hkmetin kurulmas arttr. 3- Meclis, hkmeti (icra heyetini) kontrolle yetinecek murakb ve mdekkik bir teri (yasama) organ deildir, milletin mukadderatna bu sfatla ve ku bak bakamaz, fakat bu mukadderatla bilfiil itigal etmek zorundadr. Mesele normal bir icra-teri mekanizmas, parlamenter bir sistem kurmak

49

deildir, tarihte fevkalde zamanlar ve durumlar karsnda uygulanm hal suretlerine bavurmak gerek: Meclisi tatil ederek icra organna fazla yetkiler vermek yahutta aksini yaparak, teri organn (Meclis) kuvvetlendirerek, idareyi birka ahsn eline geirmemek ve icra kuvvetini tabiatyla zayflatmak. Byk Millet Meclisinin ahs rejimine kar reaksiyonunu gsteren birinci tezi, ayn zamanda slm mme kaideleri de gz nnde bulundurularak, benimsenmesi icp eder. Bu taktirde ikinci k kabul edilecek, Meclis yasama ve yrtme yetkilerini kendisinde toplam olacaktr.

4- Meclis, gnlk politika ve idare ilerinin teferrutna kadar inemeyeceinden ve megul olamayacandan, kendi iinden bir heyet semelidir. Belli hkmet ilerine gre ayrlm dairelerin idaresi bu heyet yelerine verilmelidir. yeler mnferiden ve mtereken (heyet halinde) meclise kar sorumlu olmaldr. Heyetin ad Heyet-i criye olmal, yelerine de Vekil denmelidir. 5- Meclisin kendisi iin seecei bakan, meclisi temsil etmeli, fakat icr heyetinin de reisi olmaldr. Bakan, meclis adna yapt tasarruflardan dolay, dier vekiller gibi meclis karsnda sorumlu5 olmaldr. Bu ar bir devdir. Zira sorumluluk hem meclis hem de icr heyeti reisliinden domaktadr. 6- Reissiz bir hkmet vcda getirmek zarureti iindeyiz. nk; Padiah-Halife, hem Osmanllarn, hem de btn Mslmanlarn ba olmakla beraber zor ve tehdit altndadr. Bu sebeple geici dahi olsa, Anadoluda bir hkmet reislii veya bir padiah kaymakaml (vekillii) kurmak doru olmaz. Maksat, Padiah-Halifenin kurtarlmasdr. Baka bir makama devlet reislii yetkileri vererek o makam gayr-i mesul tanmakta yine felaketli netice dourur. Bu etrefil durumdan kurtulmak iin, slm siyasi prensiplerine bavurularak yle bir tesviye suretine varlabilir: Seimle i bana gelen Meclise mahdut ter yetkileri vermekten ziyade, onu milli iradenin yegne temerkz noktas yapmak ve bylece tanmak. u halde, Meclisten daha stn bir hukuk ve siyas kuvvet (milli hakimiyeti kullanacak daha stn bir organ) bulunmayacaktr. 7- Trkiyenin siyasi tarihinde taklit hkmet rejimleri vardr. stibdtlar vardr. Teklif bu olaylardan alnan derslere gre yaplmaktadr. Karar Meclis umumi heyetinindir. Fakat dalma ve yklma tehlikesi vardr. Devlet ileri mercisiz kalmtr. Bu fevkalde durum sratle hareket edilmesini gerektirmektedir. 2. Mustafa Kemal Paann Teklifinin Meclisteki Grmeleri ve Kabul Mustafa Kemal Paann hkmetin tekili hakkndaki teklifi, mebuslar tarafndan cokuyla karlanm, sz alan mebuslar imdiye kadar yaptklarndan dolay Mustafa Kemal Paa ve Heyet-i Temsiliyeye minnet ve kranlarn dile getirmilerdir.6

50

Daha sonra Meclisin 24 Nisan gnl oturumuna bakanlk eden erif Bey (Sinop), Mustafa Kemal Paann teklifini Meclisin oyuna sunmak istedi. Fakat Refik Bey (Konya) bu teklifin hemen oylanmasna itiraz ederek, konunun ok nemli olduunu, bunun iin Mustafa Kemal Paann teklifinin baslarak herkese datlmasn ve ondan sonra herkesin bu teklif hakknda dncelerini sylemesini istedi.7 Meclisteki grmeler bu nokta zerinde devam ederken Mustafa Kemal Paa tekrar sz alarak unlar sylemitir:8 Efendiler! Btn maddi ve manevi mesuliyeti Heyet-i Temsiliye nam altnda bulunan heyet zerine alm ve 7 Mart 1336 (1920) tarihinden bu dakikaya kadar btn ac safhalara, manzaralara kar if-y vazifeyi fevkalde bir vazife bilmitir. Bu mesuliyet ok ardr. O heyeti artk bu ar ykn altnda brakmaynz, bu dakikadan itibaren teklif ediyorum, derhal mukadderat- memleketi deruhte buyurunuz. Bundan itinp etmee lzum yoktur. Bu vazife o kadar mhim, iinde bulunduumuz zaman o kadar tarihidir ki bu koca mesuliyeti iinizden , be kiiye tahmil etmekle iktifa edemeyiz. Btn bu Meclis btn mansyla mesul olmak lzm gelir. Millet bizi ancak bunun iin gnderdi, bizi buraya be kiinin eline milleti terk edelim diye gndermemitir. Mustafa Kemal Paa, teklifinin baslp datlmas isteine de kar karak, gerekiyorsa tekrar tekrar okunmasn grmeler sonunda da oya konulmasn istedi. Tekrar baz itirazlar olmusa da biraz sonra grmeler yeterli grlerek, Mustafa Kemal Paann teklifi aynen kabul edilmitir.9 3. Mustafa Kemal ve Meclis Hkmeti Sistemi Mustafa Kemal Paann hkmetin tekili hakkndaki teklifi rasgele verilmi bir teklif deildi. Memleketin geirdii zor dnem, gnn artlar ve Mecliste bulunan mebuslarn ruhi durumu gz nne alnarak yaplm ve herkesin kabullenebilecei bir zellik tayordu. Bununla birlikte bu teklif; Osmanl Hkmetlerinden tamamen farkl bir hkmet sistemi meydana getirmekte idi. nk, Trk milletinin stikll Mcadelesi normal bir parlamenter sistem kurmakla zlemezdi. Meclis yasama ve yrtme yetkilerini elinde tutmal ve milletin ileri ile bizzat uramal idi. te bu dnce ile Byk Millet Meclisi, Mustafa Kemal Paann telkiniyle, Trk hukuk tarihinde ilk defa olarak Milli Hkimiyet Prensibini siyas ve hukuk temel edinerek, Osmanl Kanun- Esssine aykr olarak, kuvvetler birlii esasna dayanan Meclis Hkmeti sistemini kabul etmitir.10 29 Ekim 1923te Cumhuriyetin ilnna kadar devam eden bu sistem Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ad ile anlacaktr.11 Ve 20 Ocak 1921 Anayasasna bu isimle geecektir.12 Meclis Hkmeti Sisteminin rasgele ortaya kmad aka gzkmektedir. Bunda, Mustafa Kemal Paann kafasndaki nihai hedefe doru gidiin ok ustaca dzenlenmi bir safhasn grmek mmkndr. Mustafa Kemal hem milli mcadeleyi baarya ulatrmak hem de bu mcadele sonunda devlet bnyesini deitirmek niyetinde idi. Meclis Hkmeti

51

sisteminin kabul edilii, daha balangtan itibaren byle bir bnye deiikliinin temellerini atmakla birlikte, bu gidiin gze arpacak bir aklkla ortaya kmasn ve padiahl vazgeilmez bir kurum olarak kabul eden evrelerde lzmsuz tepkilerin uyanmasn nlemitir. Eer balangtan itibaren ayr bir devlet bakan ve ayr bir yrtme organyla aa yukar tam anlamda kurumlam bir devlet bnyesi kabul edilseydi, eski sistemden bylesine radikal bir kopu birok kimseye fazla aykr gelebilir veya buna engel olabilmek iin, bir Padiah Kaymakamlndan bahsetmek gerekebilirdi. Bu ise, Padiahln devam edeceini, ok nceden resmen kabul etmek demekti. Bunun iindir ki, gidilen yol, bal bana ayr bir yrtme organ meydana getirmektense, Byk Millet Meclisinin olaanst durumunu gereke olarak gsterip saltanat ve hilafeti kurtarma grevinin, yani yrtme kudretini kullanmann bu meclis tarafndan yerine getirileceini belirtmekti.13 Byk Millet Meclisinin meydana getirmi olduu sistem (Mustafa Kemal Paann telkini ile) Meclisi, milli hkimiyetin temsilcisi addeden, eitli devlet kudretlerini bu hkimiyetin belirtileri sayan, bu a ile tmn meclise mal eden ve gnn artlarna bal olmakszn ummi prensip halinde benimsenen bir kudretler birlii anlayna istinat ettirilmiti. Ve bu anlay Milli Mcadelecilerin ruhunu kaplamt. te byle bir anlay ve Meclis Hkmeti sayesindedir ki yeni rejim yerlemi, baar salam, saltanatn kaldrlmasna mesnet tekil etmi ve dolaysyla Cumhuriyet rejiminin kabulne yol amtr.14 Zaten Mustafa Kemal de Nutukta, kendi telkini ile getirilen bu sistemi yle deerlendiriyordu:15 Efendiler, bu esaslara mstenit olan bir hkmetin mhiyeti, suhletle anlalabilir. Byle bir hkmet, hkimiyet-i milliye esasna mstenit halk hkmetidir. Cumhuriyettir. Mustafa Kemal, byle bir hkmetin kurulmasnda ana ilkenin Kuvvetler Birlii olduunu da belirtmitir. Mustafa Kemalin Mecliste yapt birok konumada da kuvvetler birlii sisteminden bahsettiini ve bu sistemi savunduunu grmekteyiz. Mesela; Byk Millet Meclisinde, 1 Aralk 1921 tarihinde yapt konumada,16 kuvvetler ayrl sistemini eletirmi, bu sistem tabiata ve gereklere aykr olduunu ve bu teoriye gre meydana getirilmi kurulularn gayr-i meru saylmas gerektiini savunmutur. Fakat, daha sonra memleketin olaanst durumu ortadan kalkmaya balaynca, kuvvetler ayrl sistemine doru ilk adm yine Mustafa Kemalin ataca bir gerektir. 17 Hukukular genelde, Byk Millet Meclisinin kabul ettii Meclis Hkmeti sistemini Franszlarn ihtill meclisi olan Konvansiyondan aldn ileri srmektedirler. Mesel; Tark Zafer Tunaya, u deerlendirmeyi yapmaktadr:18 1920 ylnda Trklerin bamszlk savan yrtebilmek, yeni bir devlet kurabilmek iin setikleri hkmet ekli, Meclis Hkmeti sistemidir. Fransz htillinin nl meclisi Konvansiyondan adn alan bizim sistemimiz, aslnda bir ihtill rejimidir ve Konvansiyondan fazla srmtr. Meclis Hkmeti sisteminin Fransa ve svirede ilk nce uyguland bir gerektir. Fakat, Trkiye Byk Millet Meclisinin kabul ettii sistemle, dier devletlerde uygulanan meclis hkmeti

52

sistemleri arasnda bilhassa uygulama sahasnda birok farkllklar vardr.19 Byk Millet Meclisinin bu sistemi kabul ederken, Fransadan veya baka bir devletten esinlendiine dair bir kayt bulunmamaktadr. Byk Millet Meclisinde buna atfen bir ey de konuulmamtr. Hatta, Cumhuriyet iln edilinceye kadar, Mecliste birok mebus, Hkmet eklimiz nedir? Hangi medeni lkedeki hkmet ekline benzemektedir? gibi sorular sormaktadrlar.20 Sonu olarak, Trkiyede, Meclis Hkmeti sisteminin, Trk milletinin iinde bulunduu gereklerden ve gnn artlarndan doduunu ve buna Mustafa Kemalin fikri ve fiili olarak nderlik ettiini syleyebiliriz. Milli Mcadelenin baarya ulamasnda ok byk rol olduu da inkr edilemez bir gerek olan Meclis Hkmeti Sistemi (Kuvvetler Birlii Sistemi) nedir? Hangi prensiplere dayanmaktadr ve nasl meydana kmtr? Yasama ve yrtme kuvvetleri yasama organnda toplanrsa ortaya Meclis Hkmeti sistemi kar.21 Klasik Anayasa Hukukunda, Parlamenter ve Prezidansiyel22 Sistemler arasnda yer alan Meclis Hkmeti, bu iki ekilden, kuvvetler ayrln kabul etmemesi ile ayrlr. Bu sistemde, kuvvetlerin karm vardr, daha dorusu seimle kurulu tek organ olan yasama meclisi, yrtme ve yargnn stndedir. Onlara hakimdir ve onlar bir eit idari organlar haline getirir. Kuvvetlerin karm zaten yrtmeyi bal duruma sokar. Milli hkimiyetin temsilcisi ve kullancl tekelini kurar. Bylece yasama ve yrtme, ne fiilen ne de hukuken iki eit otorite olamaz. Yrtme, meclisin ajan durumundadr. Onun saptad politikay sadece ve yine onun direktifleri ile uygular. 23 Kemal Dal, Anayasa Hukuku Temel Kurallar adl eserinde, Meclis Hkmeti Sistemini u ekilde tarif etmektedir:24 Devletin btn fonksiyonlar yasama organ olan parlamentoda toplanr. Devletin adeta parlamentodan baka organ yok gibidir. Yrtme tamamyla parlamentoya balanmtr. Parlamento yasama, yrtme ve yarg fonksiyonunu yapar. Bu tip devlet idaresi rejimine Meclis Hkmeti sistemi ismi verilir. Meclis Hkmeti veya konvansiyonel demokrasi ekli, kkn Rousseaudan alan ok teorik bir grle, millet irdesinin ve egemenliinin blnmezlii, hukuk prensibine dayanmaktadr. Bu prensibe gre, millet egemenliinin asl ve hakiki tecellisi, bizzat millet tarafndan kullanlan yasama iktidardr. Yrtme ise, mstakil bir iktidar olmayp, yasama iktidarnn bir vastasndan ibarettir. Rousseaunun muhalif olduu Temsili Demokrasi sistemine tatbik edilen bu prensip, yasama ve yrtme iktidarlarnn millet irde ve egemenliinin tek dayana ve ifadelenme vastas olan mecliste kaynam olduu telkkisine yol amtr. Fakat bu telkkiye ramen, siyas ve amel zaruretlerle yasama ve yrtme arasnda organik ve fonksiyonel bir ayrlk meydana geldiinde, bu teorik prensip ile realiteyi uzlatrma zorunluluu ortaya kmtr. Byle bir zaruretin mahsul olan meclis hkmetinin barz karakterleri yasama ve yrtme arasnda fiilen az ok bir ayrlk bulunmasna

53

ramen, hukuken, her iki iktidarn mecliste toplanmas, yrtmenin yasamann bir vastasndan ibaret bulunmas, btn salhiyetlerini yasamadan almas, onun adna ve onun emir ve direktifleriyle hareket etmesi mecburiyetinde olmasdr. Bu hkmet eklinde umumiyet itibaryla, devlet bakan yoktur. Ve yrtme iktidar meclisten ayrlm bir icr vekilleri heyeti veya icra komitesi tarafndan meclis adna kullanlmaktadr:25 Kuvvetler birlii sisteminin teorik gerekesi de meclis hkmeti asndan u izah tarzna dayandrlmaktadr:26 Egemenlik halkta olduuna gre, halk hakimiyet hakkn setii temsilcileri vastasyla kullanr. Hkimiyetin blnmesi sz konusu olamaz. Bu sebepten halkn yegne temsilcisi meclistir. Ve btn kuvvetler ve yetkiler onda toplanr. Kuvvetleri ayrmak hkimiyetin blnmesi demektir ve demokrasiye aykrdr. Bu hkmet eklinin tatbikine demokratik devrimlerden sonra rastlanmaktadr. Fransada kralln ilgasndan ve Cumhuriyetin ilnndan sonra 1792de Konvansiyon Meclisi zamannda tatbik edilen hkmet ekli bu idi. Bu hkmet ekline Konvansiyonel Hkmet adnn verilmi olmas bundan dolaydr. Konvansiyon Meclisi namna yrtme iktidarn, Geici cra Heyeti adn tayan bir heyet kullanmakta idi. Bu heyetin yeleri meclis dndan seilmiti. Fakat meclis iindeki Kamu Gvenlii ve Kamu Selameti isimlerini tayan iki komitenin ok sk ve hatta diktatoriyal kontrol altnda idi. Tatbik edilmeyen 1793 Anayasas ile ok ksa zaman tatbik edilen 1848 Anayasas da Fransada ayn hkmet eklini kabul etmiti. 1871deki Milli Mecliste bu ekli benimsemiti.27 Meclis hkmeti sisteminin normal ve devaml tarzda tatbik edildii memleket, sviredir. Nasl ngiltere, Parlamenter hkmet eklinin, Birleik Amerika Bakanlk Hkmeti eklinin vatan iseler, svirede Meclis hkmetinin klasik tatbikine sahne olan bir memlekettir.28 Bizde de 1921 ve 1924 Anayasalarnn kabul ettii sistem, Meclis Hkmeti sistemi olarak deerlendirilmektedir. Meclis hkmeti sisteminin svire dndaki baka memleketlerde tatbik edilme ekli, daima anormal ve geici bir rejim mahiyetini gstermitir.29 Ve genellikle uzun sren meclis hkmeti sistemleri de, diktatoriyal ve ihtillci rejimlere yol amaktadr. Nazi Almanyasnda faist talyada olduu gibi.30 4. lk cra (Yrtme) Organnn Kuruluu: Muvakkat cra Encmeni (25 Nisan 1920) Meclisin 25 Nisan 1920 tarihli oturumunda, Mustafa Kemal Paann bir nceki gn kabul edilen hkmetin tekili hakknda teklifine gre, yrtme yetkisini bizzat kullanacak olan Meclisin bu yetkiyi ne ekilde kullanaca zerinde durulmutu. Bu konuda yaplan grmelerden sonra, verilen nergeler arasndan Celaleddin Arif Beyin teklifi Meclise benimsendi.31 Celaleddin Arif Beyin kabul edilen nergesine gre; 5-6 kiiden oluan geici bir icr encmeni tekil edilecek ve icr heyeti tekili

54

hakkndaki kanun tasarsn hazrlamak zere 15 kiilik bir Layiha Encmeni kurulacakt. Bylece, icr vekilleri seim kanunu hazrlanp, icr vekilleri heyeti seilinceye kadar memleket ileri geici icra encmeni tarafndan ynetilecekti. Meclis, Celaleddin Arif Beyin kabul edilen nergesi gereince, 25 Nisan 1920 tarihli beinci oturumunda, Muvakkat cr Encmeninin seimine balamtr.32 Seime geilmeden nce, Celaleddin Arif Beyin nergesindeki, oluturulacak heyetin 5 veya 6 kiiden meydana gelmesi tabiri, 6 kii olarak belirgin bir hale getirilmi ve daha sonra Muvakkat cr Encmeninin seimine geilmitir. Yaplan ilk tur oylama sonucunu, oturuma bakanlk eden Meclis kinci Reisi Celaleddin Arif Bey, u ekilde aklamtr: Reye itirak eden zevt- muhteremin adedi 107, tb-i ekseriyet-i mutlakas 54 eder. Fakat reye bilfiil itirak eden zevt, 80, 27 mstenkif var. Fakat ekseriyyet-i mutlaka 54 olduu iin netice itibaryla bendenize 71 rey vermisiniz. Cami Bey 66, Bekir Sami Bey 58 rey almlardr. Dier zevt ekseriyeti ihraz edememilerdir. Grld gibi ilk tur oylama sonucunda, Celaleddin Arif Bey (Erzurum), Cami Bey (Aydn) ve Bekir Sami Bey (Amasya) Muvakkat cr Encmenine seilmiler, dier adaylar ise ounluk nisbn dolduramamlardr.33 Bylece Muvakkat cr Encmeninin yesi seilmi, dier yesi ise en ok oy alan alt kii arasndan seilecektir. Bu adaylar arasnda seime geilmeden nce Mustafa Kemal Paa, Erkn- Harbiye-i Umumiye Reislii yapan smet Beyin seime girmeden cr Heyetinin tbi yesi olmasn teklif etmi, bu teklif Meclis Genel Kurulu tarafndan kabul edilince daha nce 23 oy alp kura ile en ok oy alan alt kii dnda kalan Fevzi Paa, tekrar listeye girmitir. Yaplan ikinci oylamada da 58 oy alan Fevzi Paa,34 Muvakkat cra Encmeninin drdnc yesi olmu, dier adaylar ise yine mutlak ounluun oyunu alamamlardr. Daha sonra yaplacak nc tur oylamada, mutlak ounluk oyuna baklmakszn, en ok oy alan iki kiinin bu heyetin dier yeleri olmas kararlatrlm, yaplan seim sonucunda da 45 oy alan Hamdullah Suphi Bey ve 40 oy alan Hakk Behi Bey, Muvakkat cr Encmenine dahil olmulardr. Bylece seimle belirlenen 6 kii (Celleddin Arif Bey, Sami Bey, Bekir Sami Bey, Fevzi Paa, Hamdullah Suphi Bey, Hakk Behi Bey) seimsiz Meclis Genel Kurul karar ile Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi smet Bey ve Byk Millet Meclisi Reisi olmas sfat ile, bu heyetin tabi bakan olan (hkmetin tekili hakkndaki karar gereince) Mustafa Kemal Paadan oluan 8 kiilik geici bir hkmet kurulmutur. Muvakkat cr Encmeni ad ile kurulan bu heyet Byk Millet Meclisinin ilk yrtme organ, yani ilk hkmetidir. Muvakkat cr Encmeninin vazifesi, cr Vekilleri Heyeti Seim Kanununun hazrlanmas ve vekillerin Meclise seilmesi iin geecek sre iinde, memleketi hkmetsiz brakmamak ve idari ileri yrtmektir. Yani bu heyet bir gei dneminin yrtme organdr. Bu gei dnemi olduka ksa

55

srmtr (25 Nisan-3 Mays 1920). Bu ksa sre ierisinde, Muvakkat cr Encmeninin mevzuata geen bir kararnmesi olmad35 gibi, yapt icraatlar hakknda bilgi bulunamamtr. Muvakkat cr Encmeninin greve balamasnn ikinci gn, Hakk Behi Bey, bu encmenden istifa etmek istemitir. Hakk Behi Bey, manev onurundan baka hibir ekicilii olmayan bu grevde, ancak Meclisin tam gveni ile kalnabilecei grndedir. Kendisinin ise zayf bir oyla (40 oyla seilmiti) seildii iin, bu grevi hakkyla yerine getiremeyeceine inanyor ve bunun iin istifa etmek istiyordu.36 Hakk Behi Beyin istifa dilekesi Mecliste okunduktan sonra, Abdlkadir Kemli Bey (Kastamonu) yerinden hakldr diyerek, Hakk Behi Beyin grne katlrken, oturumu yneten Mustafa Kemal Paa, bu durumu znt ile karlyor ve Hakk Behi Beyin istifa etmesini arzu etmediini belirtiyordu. stifa yazs oya sunulmadan nce sz alan smail Fazl Paa, bu durumu Meclisin Hakk Behi Beye gvensizliine deil, mebuslarn birbirlerini tanmalar iin henz yeteri zaman gememi olmasna balayarak, istifann geri alnmasn teklif etti. Daha sonra yaplan oylamada Hakk Behi Beyin istifas reddedilerek, oy birlii ile bu heyet iinde kalmas kararlatrld. 37 5. cra Vekilleri Suret-i ntihabna Dair Kanun (2 Mays 1920) Muvakkat cr Encmeninin seimi yapldktan hemen sonra, icr vekillerinin ne ekilde seileceini belirlemek iin kanun tasars hazrlayacak olan, Lyiha Encmeninin seimine geilmi ve Byk Millet Meclisinin 25 Nisan 1920 tarihli altnc oturumda yaplan seim sonucunda, 15 kiilik Layiha Encmeni oluturulmutur.38 25 Nisan 1920de kurulan Lyiha Encmeni, hemen almalarna balam ve bir haftalk (25 Nisan-1 Mays) alma sonucunda, be madde halinde hazrlad cr Vekillerinin seimine dair kanun tasarsn Byk Millet Meclisine sunmutur. Meclis Genel Kurulunda iki gn sren grmeler sonucunda, 2 Mays 1920de, hkmet ierisinde yer alacak vekillerin (bakan) ne ekilde seileceini belirleyen cra Vekilleri Suret-i ntihabna Dair Kanun drt madde halinde kabul edilmi ve Byk Millet Meclisinin 3 nolu kanunu olarak u ekilde mevzuata gemitir:39 cr Vekillerinin Suret-i ntihbna Dair Kanun: Madde 1 - erye ve Evkaf, Shhiye ve Muvenet-i timiye, ktisd (Ticaret, Sanyi, Zirat, Orman ve Madin) Marif, Adliye ve Mezhib, Maliye ve Rsmat ve Defter-i Hakan, Nfa, Dahiliye (Emniyet-i Ummiye, Posta ve Telgraf) Mdfaa-i Milliye, Hariciye ve Erkn- Harbiye-i Ummiye ilerini grmek zere Byk Millet Meclisinin on bir zttan mrekkeb bir cr Vekilleri Heyeti vardr.

56

Madde 2- cr Vekilleri Byk Millet Meclisinin ekseriyet-i mutlakas ile aralarndan intihb olunur. Madde 3- Her vekil deruhte ettii umurun ifsnda mensp olduu encmenin rey-i istirisini alabilir. Madde 4- cr Vekilleri arasnda kacak ihtilf Byk Millet Meclisi halleder. 6. cr Vekilleri Heyetinin Seimi ve Greve Balamas (3-4 Mays 1920) Byk Millet Meclisi 2 Mays 1920de, cr Vekillerinin ne ekilde seileceini belirleyen kanunu kabul etti. Bu kanuna gre, hkmet ileri 11 kolda toplanacak (Erkn- Harbiye-i Ummiye Riyseti dahil) vekiller Meclise mebuslar arasndan seilecek, vekiller arasnda kacak anlamazlklar da Meclis tarafndan zlecekti. Bu kanun gereince Meclis 3 Mays 1920 gn, icr vekillerinin seimine gemitir. Ksa tartmalardan sonra, seimin her veklet iin ayr ayr deil de, bir liste halinde yaplmas kabul edilmitir. Yani her mebus bir liste yapacak ve bu listede kimi, hangi veklete setiini belirtecekti. 40 Meclisin 3 Mays gn ikinci oturumunda oylar tasnif edilmi ve nc oturumunda da seim sonular aklanmtr. Buna gre, 3 Mays gn cr Vekilleri Heyetine u mebuslar seilmitir:41 erye ve Evkaf Vekletine; 138 oy ile Mustafa Fehmi Efendi (Bursa), Adliye Vekletine; 83 oy ile Celleddin Arif Bey (Erzurum), Dahiliye Vekletine; 96 oy ile Cami Bey (Aydn), Nfa Vekletine; 79 oy ile smail Fazl Paa (Yozgat), Hariciye Vekletine; 121 oy ile Bekir Sami Bey (Amasya), Shhiye ve Muvenet-i timiye Vekletine; 127 oy ile Dr. Adnan Bey (stanbul), ktisad Vekletine; 99 oy ile Yusuf Kemal Bey (Kastamonu), Mdfaa-i Milliye Vekletine; 118 oy ile Fevzi Paa (Kozan), Erkn- Harbiye-i Ummiye Riysetine; 129 oy ile smet Bey (Edirne). Bylece ilk tur oylama sonucunda dokuz veklet iin vekil seilmi, dier iki veklet (Maliye ve Maarif) iin ise hi kimse mutlak ounluun oyunu alamamtr. 42 Daha sonra yaplan ikinci tur oylamada da bir sonu alnamam43 ve bu vekletler iin vekil seimi ertesi gne braklmtr. 4 Mays gn yaplan oylamada;44

57

Maliye Vekletine; 74 oy ile Hakk Behi Bey,45 Maarif Vekletine 65 oy ile Dr.Rza Nur Bey,46 vekil seilmilerdir. Bylece Meclis Reisi Mustafa Kemal Paann bakanlnda47 bir hkmet kurulmutur. Mustafa Kemal Paa bu durumu 4 Mays 1920 tarihli bir genelge ile btn yurda u ekilde duyuruyordu:48 Byk Millet Meclisinin mhiyet-i esasiyesini tespit eden ve ikinci itimada ittifkla kabul olunan husustn nikat- mhimmesi birinci suret, cr Vekillerinin intihb hakknda yine Meclise tdilen kabul olunan kanun ikinci suret ve kanun- mezkra nazaran Meclis heyet-i umumiyesinde icr olunan intihbat neticesinde taayyn eden cr Vekilleri Heyeti listesi de nc suret olarak tide arz olunmutur. Emr kumanda salhiyeti ise Meclisin ahsiyet-i maneviyesinde olup bu umuru Meclise mntehb cr Vekilleri Heyeti meyannda bulunan Erkn- Harbiye-i Ummiye Resi tedvir eyler. Her ube-i idarenin fmabad kendi mercileri olan vekletlere mracaat eylemesi tamimen tebli olunur. 4 Mays 1336 (1920) Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal bu genelgeye ekli olduu belirtilen ikinci ve nc suretleri daha nce vermi idim. Birinci suret ise Mustafa Kemal Paann Meclisin 24 Nisan 1920 tarihli ikinci oturumunda, Meclisin ekli ve hkmetin tekili hakknda yapt ve Meclise kabul edilen teklifin bir zeti eklindedir. Daha nce de belirtmeye altm bu teklifin Mustafa Kemal tarafndan memlekete duyurulan eklini nemi sebebi ile burada vermek istiyorum:49 I. Suret 1- rde-i milliyenin bilfiil mukaddert- vatana vz-l-yed tannmas umde-i esasiye olarak kabul olunmutur. 2- Byk Millet Meclisi kuvve-i terye ve icryeyi nefsinde cem etmi ve idre-i ummiye-i milleti fiilen deruhte eylemitir. 3- Byk Millet Meclisi tefrik ve tevkil edecei azsn icr-i vezaife memur eder. Vekillerin her biri ayr ayr ve cmlesi mtereken heyet-i ummiyeye kar mesuldr. 4- Byk Millet Meclisi Resi ayn zamanda cr Vekilleri Heyetinin de residir. Meclis Resi sfatyla Meclis namna vaz- imzaya ve tasdiki-i mukarrerata salhiyettar olmakla beraber icrya ait mesailde de heyet-i ummiye nezdinde tamamen mesuldr. Grld gibi, cr Vekilleri Heyetinin tekil edilmesini takiben Meclisin icr hakknda ald kararlar Mustafa Kemal Paa tarafndan btn asker ve mlk makamlara duyurularak, bu makamlarn ilgili vekletlere mracaat etmeleri istenmitir. Yani Byk Millet Meclisi eskiden stanbul

58

Hkmetine bal olan ve ondan emir alan btn makamlara hukuk olarak ta el koyup, onlar kendi hkmetine balyordu. Zaten bu makamlar fiili olarak stanbul Hkmetinden ayrlm durumda idiler. Bilhassa Erzurum-Sivas Kongresi srecinden Byk Millet Meclisinin alna kadar geen dnem iinde Heyet-i Temsiliye50 Anadoluda (igal altndaki baz ksmlar hari) asker ve mlk kurululara fiili olarak hakim olmutu. Nitekim Tark Zafer Tunaya da cr Vekilleri Heyetini, Heyet-i Temsiliyenin fiillikten kurtulmu ekli olarak nitelendirmektedir.51 Grlyor ki, Heyet-i Vekile Heyet-i Temsiliyenin devam durumunda olup, her ikisi de bir Mdafaa-i Hukuk organ olma zelliini daima muhfaza etmilerdir. Aralarndaki tek fark, Heyet-i Vekilenin bir yasama organna sahip olmasdr. Bylece Milli Mcadelenin yrtme organ yalnz fiil olmaktan km, hukuki olarak ta milletin mukaddertna el koymutur. 7. cr Vekilleri Heyetinin lk Program (9 Mays 1920) cr Vekilleri Heyeti hemen almalarna balam52 ve ilk toplantsn Mustafa Kemal Paann bakanlnda 5 Mays 1920 tarihinde yapmtr. Bu toplant haberini 9 Mays 1920 tarihli Hkimiyet-i Milliye Gazetesi u ekilde vermektedir:53 Vekiller Meclisi geen aramba gn badezzuhr ilk defa Mustafa Kemal Paann riyseti altnda -Hkmet Konanda ayrlan daire-i mahsusada- toplanarak ge vakte kadar mzkere icrsna devam etmitir. Milletin kendi irdesiyle kendi mukaddertna bilfiil vazyed etmesini gsteren bu hadise tarihimizin mhim bir fasl badr. cr Vekilleri Heyeti yaptklar toplantlar sonucunda bir program hazrlam ve bu program 9 Mays 1920 tarihinde Maarif Vekili Dr. Rza Nur tarafndan Mecliste okunmutur.54 Bu programda genel olarak u esaslar savunuluyordu: Milletin bekas tehlikeye dt bir srada nazar, kark, uzun sren muamelelere bavurulmayacaktr. Hkmet vazifesi, gayenin elde edilmesi iin giriilen bir cidldir. D politika sahasnda, Misk- Milliyi gerekletirmek ve memleketi igal eden devletlerin buna riayetkr olmasn salamak yolunda yrnecektir. Sulh artlarnn kabul ve tasdiki Meclise baldr. politikada esas, milli birlik ve dayanmay, asayii muhfaza olacaktr. Asker sahada, Kuva-y Milliye muntazam bir askeri tekilt haline getirilecektir. Gayet ksa olan bu programda esas itibaryla prensip u olmutu: Yeni birey yapmaktan ziyade, olan muhafaza ve slah. Zaferden sonra radikal tedbirlere bavurulabilirdi. Maliye, Nfa, Marif ve Adliye sahalarndaki icrta bu esas hakim olacakt. Bilhassa Marif ve Adliye hakknda program biraz daha tafsiltldr.55

59

Programn okunmasndan sonra grmelerine geilmitir. Program hakknda konumak iin sz alan mebuslar, genelde program beendiklerini sylemekle beraber, program olduka ksa bulmulardr. Bilhassa program hakknda konuan mebuslar, Marif ve Adliye ilerinde slahat yaplmas zerinde durmulardr. Gerek programda ve gerekse mebuslarn program hakknda yaptklar konumalarda Marif ve Adliye meselelerinin arlk kazanmas (o tarihlerde memleketin iinde bulunduu durum dnldnde) olduka ilgintir. Bu durum gz nne alndnda, Tark Zafer Tunayann programn evvela gayet ksa ve iinde bulunulan artlarn gerektirdii birok meselelere temas edilmemitir56 eklindeki deerlendirmesine katlmamak mmkn deildir. cr Vekilleri Heyetinin bu program ksa ve o gn iin basit kalan grmelerden sonra, Meclisin oyuna sunulmu ve kabul edilmitir.57 B. Vekil Seim Kanununda Yaplan Deiikler ve cra Vekilleri 1. Vekil Seiminde Aday GstermeUsulnn Kabul (4 Kasm 1920) 2 Mays 1920 tarihinde kabul edilen cr Vekilleri seim kanununun ikinci maddesine gre, mebuslar kendi aralarndan diledikleri birini vekil semekte idiler. ok gemeden bu seim uslnn birok mahzurlar ortaya kmtr. yle ki, bu durum vekiller arasnda tam bir tesntn olumasn nlemi ve bu yzden sk sk vekil deiikliklerine yol amtr. Ayrca seim uslnn de kullansz olduu kanaatine varlm olacak ki, bu seim ekli deitirilmek istenmitir. 4 Kasm 1920 tarihinde Fuad Bey (orum) ve 44 arkada, cr Vekilleri seim kanununun ikinci maddesinin deitirilmesi hakknda verdikleri nerge58 yaplan sert tartmalardan sonra Meclis tarafndan aynen kabul edilerek Trkiye Byk Millet Meclisinin 47 no.lu kanunu olarak mevzata gemitir.59 Kabul edilen bu deiiklie gre; cra Vekilleri, Byk Millet Meclisi Reisinin Meclis zalarndan gsterecei adaylar arasndan60 Meclis Genel Kurulunca ekseriyet-i mutlaka ile seilirler hkm getirilmitir. Bylece cr Heyeti arasnda dayanmann artrlmas ve seim eklinden gelen mahzurlarn asgariye indirilmesine allmtr. Ancak iin ilgin yn, bu kanunun daha sonra (8 Temmuz 1922) tekrar deitirilerek ilk ekline dndrlmesidir. Bunun sebeplerini 8 Temmuz 1922 tarihli cra Vekilleri Seim Kanunu incelerken ortaya koymaya alacaz.

2. Tekilt- Essiye Kanununun cra (Yrtme) Organ ile lgili Hkmleri Byk Millet Meclisi, 20 Ocak 1921 tarihinde Tekilt- Essiye Kanununu kabul etmitir.61 Trkiye Byk Millet Meclisinin ilk Anayasas62 olan bu kanunun, Trk Milli Mcadele Tarihi asndan nemi ok byktr. Biz burada Tekilt- Essiye Kanununu btn hviyeti ile ele alp

60

incelemeyeceiz. Yalnz, bu kanunun icr organ ile ilgili getirdii yenilikleri ve yasama ve yrtme organlarnn mnasebetlerini genel karakteriyle ele almaya alacaz. Byk Millet Meclisi tarafndan meydana getirilen Tekilt- Essiye Kanununun ilk maddesinde Hkimiyet bil-kayd art milletindir. dre usl halkn mukaddertn bizzat ve bilfiil idare etmesi esasna msteniddir hkmn vaazetmi ve bu suretle, bu madde milli hakimiyet prensibini, hakimiyetin kaytsz ve artsz millete aidiyetini ve kendi mukaddertn bizzat tayin etmenin halk iin bir hak olduu esasn ilk defa bir Esas Tekilt kaidesi haline getirmitir.63 Tekilt- Essiye Kanununun ikinci maddesi Meclisin salhiyeti ile ilgilidir. Bu maddeye gre, icr kudreti ve ter salhiyeti, milletin yegne ve hukuk temsilcisi olan Byk Millet Meclisinde tecelli ve temerkz eylemitir. Yani her iki kuvvet yasama organnda birlemitir. Binenaleyh, bu bakmdan yasama organ lehine bir kuvvetler birlii esas kabul edilmitir. 1921 Tekilt- Essiye Kanunumuzun kabul ettii sistem, Meclis Hkmeti sistemidir. yle ki, Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur ve hkmeti Byk Millet Meclisi Hkmeti nvann tar (Tekilt- Essiye Kanunu, Madde 3). Heyet-i Vekilenin Meclis karsnda kabine olarak mstakil bir varlk ve hviyeti yoktur. Vekiller Meclis tarafndan, kendi yeleri arasndan ayr ayr seilirler.64 Meclis icr ilerini, bu vekiller vastasyla idare eder. cr hususlar iin vekillere direktif verir ve gerektiinde bunlar deitirir (Tekilt- Essisiye Kanunu, Madde 8). Yani azledip yerine bakalarn tayin edebilir.65 Grld gibi, 1921 Tekilt- Essiye Kanununa gre, vekiller teker teker Meclis tarafndan tayin ve azledilebilmekte ve mstakil bir politikaya heyete sahip olmayp, Meclisin politikasn icr etmekte, bu eit faaliyette bulunurken de dorudan doruya Meclisten direktif ve talimat almaktadr.66 Tekilt- Essiye Kanununun dokuzuncu maddesi, Byk Millet Meclisi Reisinin yetkisini belirliyor ve ayrca cr Vekilleri Heyeti Reisinin ne ekilde seileceini hkme balyordu. Buna gre, cra Vekilleri Heyeti ilerinden birini kendilerine res seeceklerdir. Ancak getirilen bu hkmle yine Byk Millet Meclisi Resi, cr Vekilleri Heyetinin de tabii residir. Tekilt- Essiye Kanununun dokuzuncu maddesi gereince, cr Vekilleri Heyeti kendilerine bir reis semilerdir. Bu seimle Mdafaa-i Milliye Vekili Fevzi Paa cr Vekilleri Heyeti Resi olmutur. Meydana getirilen bu yeni durum uygulamada u ekli almt; her vekil Meclise kar ayr ayr sorumlu olacak, cra Vekilleri Resi yalnzca cr Vekilleri Heyetinin kendi aralarnda yapt toplantlarda msaviler arasndaki birinci olacakt. 24 Ocak 1921 tarihinde yaplan bu seimi bildiren cr Vekilleri Heyeti Reslii Tezkeresi, Byk Millet Meclisinin 26 Ocak 1921 gnl birinci oturumunda okunmutur.67 3. cr Vekilleri Heyetinin Heyet Olarak lk stifas ve Yeni cr Vekilleri HeyetininSeimi (16 Mays-19 Mays 1921)

61

cr Vekilleri Heyetinin Meclis karsnda kabine olarak bir varlk ve hviyeti yoktu. Bu yzden Meclis, ortaya kan bir problemden dolay, cr Vekilleri Heyetini btn olarak deil, bu problemle ilgili olan vekili sorumlu tutmutur. Yani, bir vekilin yapt hatadan hkmetin btn yeleri sorumlu tutulmamtr. Yalnzca olayla ilgili vekil veya vekiller Meclis karsnda sorumlu tutulmu, soru ve gensorular konu ile ilgili olan vekil iin verilmitir. Bunun sonucu olarak da, cr Vekillerinin greve balamasndan itibaren (3-4 Mays 1920) gerek istifalarla ve gerekse Meclisin gvensizlik gstermesi ile birok vekil deiiklii olmasna ramen, 16 Mays 1921 tarihine kadar cr Vekilleri Heyetinin Heyet Olarak istifas olmamtr. Fakat 16 Mays 1921 tarihinde cr Vekilleri Heyeti, heyet olarak istifa etmitir. stifaya sebep olan konu, 1921 yl bte grmeleridir. Bu grmeler esnasnda, Muvzene-i Maliye Encmeni ile cr Vekilleri Heyeti arasnda gr ayrlklar belirmi ve bunun sonucunda Muvzene-i Maliye Encmeni 6 Mays 1921de istifa etmi, ancak Meclis encmenin istifasn kabul etmeyerek grevlerine devam etmeleri kararn almtr.68 Ortaya kan bu durum karsnda cr Vekilleri Heyeti Resi Fevzi Paa, Heyet-i Vekilenin grevine devam etmesinin mmkn olmadn belirtmi ve sonu olarak vekiller ayr ayr Meclis Riysetine istifa yazlarn vermilerdir.69 Hkmetin bu ekilde istifa etmesi yeni bir durum meydana getirmi ve Mecliste tepki ile kar lanmtr. Mebuslar, Mecliste bu olayn meydana kard hukuk mesele zerinde srarla durmulardr. Emin Bey (Erzincan), ortaya kan bu durumun ne Muvzene-i Maliye Encmeni meselesi, ne de Heyet-i Vekile meselesi olmadn ve her ikisinin de istifa etmesinin gerekmediini, istifa edecek birisi var ise, onun da Maliye Vekili olduunu syleyerek, Maliye Vekili hakknda gvensizlik belirtilmesini teklif etmitir.70 Refik Bey (Konya) de Emin Bey ile ayn grtedir. O da Maliye Vekilini sulayc bir konuma yapm ve konunun hukuk ynne u szlerle deinmitir:71 Mesele dorudan doruya Maliye Vekili meselesidir. Muvzene-i Maliye Encmeninin sebeb-i istifas, onun hakiki sebebi Maliye Vekili Beyefendinin Meclis ile Muvzene-i Maliye Encmeni arasnda oynam olduu gayet manidr roldr. u halde Heyet-i Vekile Reis-i Muhteremi Paa Hazretlerinin teklifine bendeniz itirak etmiyorum (Heyet-i Vekilenin istifas hakknda). Esasen vaziyet-i hukkyemiz de Paa Hazretlerinin bu teklifine msait deildir. Paa Hazretlerinin teklifine mtekib Heyet-i Vekile derhal kapdan dar ktlar, bu da biraz mnasz dt. Vaziyet-i hukukyemiz heyet-i celilenizce malm, bunlar ayr ayr intihb ettik, bu zevt eski uslde kabine eklinde karmzda deildir, eer itimd ve adem-i itimd mevz-i bahs olursa mnferiden ayr ayr her veklet hakknda tasrh edebilir ve o suretle ekilirler. imdiye kadar gerek teml, gerek vaziyet-i hukukye-i kanunyemizde budur.

62

Refik Bey yine bu konumasnda, Maliye Vekilinin Heyet-i Vekile ile birleerek Meclise geldiini, halbuki dnyann her yerinde bteyi Maliye Vekilinin savunduunu, eer baarl bir ekilde savunamaz ise, yalnz Maliye Vekilinin istifa etmesi gerektiini de szlerine eklemitir. Mecliste geen bu konumalardan da anlalaca gibi, Meclis, bte meselesi ile ilgili olarak Maliye Vekilini sorumlu grmekte, Heyet-i Vekilenin Maliye Vekilini savunmas ve onunla birlikte hareket etmesini yadrgamaktadr. Mebuslar, Heyet-i Vekilenin Maliye Vekilini dorudan ilgilendiren bir mesele yznden istifa etmesini tasvip etmemekte ve bunun mevct kanunlara aykr olduunu belirtmektedirler. Mebuslara gre, bu grmeler esnasnda Heyet-i Vekile bir kabine eklinde hareket etmitir. Bu durum mevct kanunlara72 aykr olduu gibi, Meclis Hkmeti sisteminin ruhuna da uymamaktadr. Karsndaki vekilleri, kendi verdii talimatlar uygulamakla grevli memurlar olarak gren bir Meclisin bu duruma tepki gstermesi olduka normal karlanabilir. Ancak bu durumun yeni bir hukuk mesele ortaya kard da bir gerektir. Heyet-i Vekilenin istifa etmesinden sonra, bu istifalarn kabul veya reddi konusunda Mecliste bir oylamaya gidilmemesi, meselenin dier bir ilgin yndr. Muvzene-i Maliye Encmeninin istifas Meclisin oyuna sunulup kabul edilmezken, Heyet-i Vekilenin istifas karsnda oylama yaplmamtr.73 Geri bu istifa ekline baz mebuslar kar kmlardr. Mesela; Refik Bey Efendim esasen bu ekil istifay kabul etmeyiz demesine ramen, Mustafa Kemal Paa sz alarak, vekillerin her birinin ayr ayr gelerek istifalarn Meclis Riyasetine verdiklerini syleyerek, yenileri seilinceye kadar grevlerine devam edeceklerini belirtmi ve konuyu kapatmtr.74 Meclis, 19 Mays 1921 tarihli birinci oturumunda yeni icr vekillerinin seimine gemitir. Bu seimde vekiller, Byk Millet Meclisi Reisinin Meclis yeleri arasndan, vekletler iin gsterecei adaylardan seilecektir.75 Bunun iin Meclis Riyseti bir tezkere yaynlayarak, vekletler iin nerdii adaylar bu tezkere ile birlikte Meclise sunmutur. Meclis Riysetinin bu tezkeresi ve ekli aday listesi udur:76 Byk Millet Meclisi Heyet-i Ummiyesine Heyet-i Vekileden istifa edenlerin yerlerine ber-vech-i t ire edilen namzedler meyanndan her veklet iin birer zatn intihbn arz ve teklif ederim. Trkiye Byk Millet Meclisi Resi Mustafa Kemal eriye Vekleti: Mustafa Fehmi Efendi (Bursa), Hac Tevfik Efendi (Kngr), Hseyin Hsn Efendi (stanbul).

63

Mdafaa-i Milliye Vekleti: Fevzi Paa (Kozan), Kzm Karabekir Paa (Edirne), Refet Paa (zmir). Nafa Vekleti: mer Ltfi Bey (Amasya), hsan Bey (Cebelibereket). Adliye Vekleti: Refik evket Bey (Saruhan), Abdullah Azmi Bey (Eskiehir), Hafz Mehmed Bey (Trabzon). Maarif Vekaleti: Hamdullah Suphi Bey (Antalya), Hamdi Bey (Canik), Veli Bey (Burdur). Dahiliye Vekleti: Ata Bey (Nide), Haydar Bey (Van). Maliye Vekleti: Hasan Bey (Trabzon), Ferid Bey (orum). Shhiye ve Muavenet-i timaiye Vekleti: Dr. Refik Bey (Bayazd), Fikret Bey (Kozan), Emin Bey (Bursa). ktisad Vekleti: Mahmud Celal Bey (Saruhan), smet Bey (orum). Bu arada Salih Efendinin (Erzurum) bu aday listesine bir itiraz vardr. Salih Efendi, istifa eden vekillerin yeniden aday listesinde yer almasna itiraz ederek yle demektedir:77

Memlekette mesuliyet esaslar tespit edilmelidir. Binen-aleyh istifa eden beyefendilerin isimleri yine mevz-i bahistir. Niin istifa ediliyor, niin tekrar isimleri yazlyor. Trkiye bundan sonra mesullerin hesabn aramayacak mdr? Fakat Salih Efendinin bu szleri Meclis Resi tarafndan dikkate alnmam ve vekil seimine geilmitir. Yaplan oylama sonular Meclisin 19 Mays gnl ikinci oturumunda aklanmtr. Buna gre, u kiiler yeni cr Vekilleri Heyetine seilmitir:78 erye Vekletine: 149 oy ile Mustafa Fehmi Efendi, Mdfaa-i Milliye Vekletine: 156 oy ile Fevzi Paa, Adliye Vekletine: 122 oy ile Refik evket Bey, Maliye Vekletine: 142 oy ile Hasan Bey, Dahiliye Vekletine: 147 oy ile Ata Bey, ktisd Vekletine: 144 oy ile Mahmud Cell Bey, Marif Vekletine: 136 oy ile Hamdullah Suphi Bey,

64

Nfa Vekletine: 149 oy ile mer Ltfi Bey, Shhiye ve Muvenet-i timiye Vekletine; 152 oy ile Dr. Refik Bey. Grld gibi, bu seim sonunda, cr Vekilleri Heyetine dokuz vekil seilmitir. Erkn- Harbiye-i Ummiye Resi smet Bey, Heyet-i Vekilenin grevinden istifa ettii tarihte cephede bulunduu ve Meclisteki olaylara uzak kald iin olacak ki, grevinden istifa etmemitir.79 Bu tarihte seim yaplmayan dier bir veklet olan Hariciye Vekletinin durumu ise yledir; Hariciye Vekili Bekir Sami Bey, Mart 1921de Londrada ngiliz, Fransz ve talyanlar ile yapt gizli antlamalarn,80 hkmete ret edilmesi zerine 8 Mays 1921de istifa etti. stifa yazs Meclisin 12 Mays 1921 tarihinde yapt gizli oturumda, grlp kabul edilmi81 ve Bekir Sami Beyin yerine 16 Mays 1921de (Heyet-i Vekilenin istifa ettii gn) Yusuf Kemal Bey Hariciye Vekili seilmitir.82 Yusuf Kemal Bey bu tarihte henz Moskovadan dnmek zere yolda bulunduu iin, dier vekillerle birlikte istifa etmesine imkn bulunmamaktadr. Yeni cr Vekilleri Heyeti, tekil edildii gn (19 Mays 1921) bir toplant yaparak, cr Vekilleri Heyeti Riysetine yeniden Mdfaa-i Milliye Vekili Fevzi Paay semitir.83 4. cr Vekilleri Suret-i ntihbna Dair Kanun (8 Temmuz 1922) A. Byk Millet Meclisinde Gruplamalar cr Vekilleri seim kanununa gemeden nceden, bu kanunun kmasnda etkili olan Meclisteki gruplamalar zerinde ksaca durmaya alacaz. Batdaki savalarn kark bir duruma girdii, doudaki byk komudan (Rusya) kukulu haberler geldii srada i politik durumda pek iyi deildi. zellikle Halklk Program ve 20 Ocak 1921de kabul edilmi olan ve birinci maddesinde Hkimiyet kaytsz artsz milletindir. dre usl halkn mukaddertn bizzat ve bilfiil ynetmesi esasna dayanr diyen, teki maddelerin hibirinde de Sultanlk ve Hlifelikten sz etmeyen 85 sayl Anayasa, mebuslar arasnda trl anlamlarda yorumlanm ve Meclisteki ilk ciddi dnce ayrl domutu. Meclis iinde Tesnd Grubu, Islahat Grubu, Halk Zmresi, Mdafaa-i Hukuk Zmresi, stikll Grubu gibi adlar tayan hiziplerin varlndan sz ediliyordu. stikll Grubu genlerin, yeni dncelilerin, ilericilerin, Mustafa Kemal Paann hizbi saylyordu.84 Mecliste gr ayrlklarnn balamas, ilk gnk btnl bozmaya balamt. Mecliste i grmek, karar karmak zorlamt. Bu durum karsnda Mustafa Kemal Paa, Meclis iinde ve dnda etkili olabilmek iin, Mdfaa-i Hukuk Tekiltn kendi ynetimi altnda toplamann yollarn aramaya balad. Mustafa Kemal Paa kendisine yakn hissettii mebuslarla grmeler yapm ve bu grmeler sonucunda Mecliste Mdfaa-i Hukuk Grubu ismi altnda bir grup kurmaya karar vermitir.

65

Mdfaa-i Hukuk Grubu, 10 Mays 1921 tarihinde kurulmu ve 11 Maysta ynetim kurulunu oluturarak, Mustafa Kemal Paay kendisine bakan semitir.85 Mdfaa-i Hukuk Grubunun kurulmas nceden beliren muhalefeti bir kat daha artrmtr. 16 Mays 1921 tarihinde Hseyin Avni Bey (Erzurum), bu durumu Meclise getirmi, Mecliste tartmalar olmu ve byle bir grubun kurulmas eletirilmitir.86 Mdfaa-i Hukuk Grubu Mecliste Birinci Grup namyla tannacaktr. Bu grubun tamamen kimlerden teekkl ettii kesin snrlarla ayrlamad gibi, grup ierisinde de tam bir disiplin salanamamtr. Mdfaa-i Hukuk Grubu (Birinci Grup) kurulup, toplantlarna baladktan bir mddet sonra, bu gruba tepki olarak, yeni bir grup meydana gelmitir. kinci Grup ad ile tannacak bu grubun kurulu tarihi kesin olarak belli deildir.87 Bu grubun en etkili, en nde gelen ahsiyetleri Hseyin Avni Bey, Selahattin Bey (Mersin), Ali kr Bey (Trabzon), Mehmet kr Beydir (Afyon Karahisar). kinci Grupta toplanan mebuslar aadaki gibi bir tasnife tab tutabiliriz:88 1- Saltanat ve Hilfeti mebuslar, 2- Mustafa Kemal Paann gittike artan otoritesinden onun diktatr olaca endiesine kaplp ahsna muhlif olanlar, 3- ttiht ve Terakkiyi yeniden ihya etmek isteyen mfrit ttihtlar. 4- Birinci Gruba alnmamaktan krgnlk duyan mebuslar ile Birinci Grup ierisinde rahatsz olup ayrlanlar. kinci Grup, Birinci Gruba kar ok etkili bir muhalefet yapmtr. kinci Grup birok kere Birinci Grubun muhalefetine ramen, kendi destekleri kiileri vekil setirmilerdir. Hatta kinci Grubun nde gelen simalarndan Hseyin Avni Bey, Meclis kinci Resi dahi seilmitir.89 B. Meclis indeki Muhalefetin Vekil Seim Usl zerindeki Etkileri kinci Grup Mecliste, Mustafa Kemal Paaya kar etkili bir muhalefet yapmtr. Bu gruba dahil olan mebuslar, Mustafa Kemal Paann yetkilerinin fazla olduunu ve bunun bir diktatrle yol aacan Mecliste sk sk vurgulayacaklardr. Bu srada Mustafa Kemal Paa, Meclis Resi olmas sfat ile yasama ve yrtme organnn, Byk Millet Meclisi Ordular Bakomutanlna getirilmesi ile Silahl Kuvvetlerin ba durumunda idi. Bu yetkiler Ona Meclis tarafndan verilmiti. te bu durum kinci Grup tarafndan istismar ediliyor ve Mustafa Kemal Paaya kar, Mecliste, aleyhte bir hava estirilmeye allyordu. Mesela; 26 Kasm

66

1921de cr Vekilleri Heyetinin yetki ve salahiyetini belirleyecek kanun teklifinin grmeleri esnasnda, Hasan Hayri Bey (Dersim), Enver Paay kastla yle diyordu:90 Harb-i Ummide bu adam (Enver Paa) bu ileri grd diye btn umuru onun eline verdik. Haddinden ziyade i verdik, o da nihayet bu vatan tepe takla dndrd. De buyur! Bunu biz mi yaptk, Enver mi yapt? Bunu biz yaptk, onu ortaya biz attk, nk ona bu salhiyeti biz verdik. imdi bu zt muhteremi (Mustafa Kemal Paay kastediyor) de Enver Paann akbetine uratmak istiyorsak bunu verelim. Grld gibi Hasan Hayri Bey, Mustafa Kemal Paay Enver Paa ile mukayese ederek, bu kadar ok yetkinin Mustafa Kemal Paada toplanmasnn, memleketi Enver Paann srkledii akbete uratacan m ediyordu. Mustafa Kemal Paann bu mukayeseye olduka ok sinirlendii 26 Kasm 1921 tarihli Meclis tutanaklarnda geen szlerinden anlalmaktadr.91 kinci Grubun Mustafa Kemal Paaya kar bu muhalefeti, vekil seim usl zerinde de kendini gsteriyordu. nceden de belirttiimiz gibi, 2 Mays 1920de kabul edilen cr Vekillerinin Suret-i ntihbna Dair Kanun gereince, vekiller Byk Millet Meclisi tarafndan, ahsen, gizli oyla seiliyordu. Daha sonra bu seim eklinin meydana getirdii mahzurlar grlm ve 4 Kasm 1920de bu seim ekli deitirilerek, vekillerin Meclis Resinin gsterecei adaylar arasndan Meclise seilmesi kararlatrlmtr. te kinci Grubun teekklnden sonra, bu kanunun tatbiki muhalif grubu memnun etmedi. Kanunun ilgasn iddetle istemeye baladlar. Her frsattan istifade ederek aleyhinde bulundular. Gsterilen adaylarn yerinde olmadn, en kuvvetli ahsn yannda, ikinci adayn ok zayf gsterildiini balca mesele yapyorlard. Daha sonralar vekil seiminde Meclisi terk edip nisab bozmaya baladlar. Mecliste ounluk kalmadndan, Res vekil seimini mecburen geri brakyordu.92 Hatta kinci Grup, Mustafa Kemal Paann gsterdii adaylar dikkate almadan, kendi gruplar adna ortaya attklar adaylara, kanuna aykr oy vermek suretiyle vekil seimini engellemeye baladlar.93 Bu durumun bir an nce dzeltilmesi gerekiyordu. 1921 yl Kasm aynda Mecliste grlmeye balayan cr Vekilleri Heyetinin yetki ve sorumluluunu belirleyen kanun tasarsnda, Mustafa Kemal Paaya kar olan muhlefet kendini tam manasyla gstermiti. Ve getirilmek istenen bu kanunla Mustafa Kemal Paann yetkileri daraltlmak isteniyordu. Mustafa Kemal Paa getirilmek istenen bu kanunun mahiyetine kar kacak ve cr Vekillerinin Vazife ve Salhiyetine Dair Kanun teklifi, Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn verdii nerge ile tekrar incelenmek zere Encmen-i Mahsus ile Kanun-i Ess Encmenine gnderilecektir.94 te, Heyet-i Vekilenin vazife ve salhiyetine dair Encmen-i Mahsus tarafndan hazrlanm olan kanun teklifi ile Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn, Heyet-i Vekilenin vazife ve salhiyetine

67

dair Encmen-i Mahsus tarafndan tanzim edilmi kanun teklifinin, cr Vekillerinin Suret-i ntihb ve Heyet-i Vekile Resinin Meclise tasdiki noktasndan da tekrar tetkik edilmek zere Kanun-i Essi Encmeni ve Encmen-i Mahsusa gnderilen nergeleri, Bu iki encmence incelenerek 6-7 Temmuz 1922 tarihinde, cr Vekillerinin suret-i intihbna dair kanun layihs olarak Mecliste grlmeye balayacaktr.95 C. cr Vekillerinin Suret-i ntihbna Dair Kanun Tasars Kanun-i Essi Encmeni ve Encmen-i Mahsus tarafndan hazrlanan cr Vekillerinin seim ekli ile ilgili kanun tasars, 6 Temmuz 1922 tarihinde, Meclis Genel Kurulunda grlmeye balad. Yukarda belirttiimiz encmenler tarafndan hazrlanan kanun tasars udur:96 cr Vekillerinin Suret-i ntihbna Dair Kanun Tasars Madde 1-Byk Millet Meclisi Resleri ve Res Vekilleriyle, tekilt- devlete tekabl eden eriye ve Evkaf, Dahiliye, Hariciye, Adliye, Mdfaa-i Milliye, Muvzene-i Maliye, ktisd, Nfa, Marif, Shhiye ve Muvenet-i timiye Encmenleri Ressndan ve cr Vekilleri Resinden mrekkeb bir heyet her veklet iin bade-l-mzkere Meclis azsndan l-akall zt namzed olarak ire eder. Meclis bunlardan birini intihb eyler. Madde 2- Vekletler namzed ire eden heyete mevct cr Vekilleri dahi itirak ederek cr Vekilleri Heyeti Riyseti iin gerek cr Vekilleri meyanndan ve gerek Meclisten l-akall iki zt namzed olarak irae ederler. Meclis bunlardan birini intihbeyler. Madde 3- Namzed iresiyle mkellef heyetler aded-i mretteblerinin slsanyla inikad edebilirler ve rey-i hafi ve ekseriyet-i mutlaka ile ittihz- karar ederler. Madde 4- cr Vekilleri Resi, cr Vekilleri meyanndan intihb olunduu takdirde hiz olduu vekleti dahi Meclis kararyla muhfaza etmesi cizdir. Madde 5- cr Vekillerinden birinin herhangi bir sebeple vazifesi bandan infikki icbettii takdirde avdetine kadar yerine Byk Millet Meclisince bir vekil-i muvakkat intihb olunur. bu vekil-i muvakkat dahi vekilin vazife ve salhiyetini hiz ve vekil misill mesldr. Emr-i intihb vekil intihb uslne tevfikan icr klnr. Madde 6- bu kanuna mugayir olan ahkm mlgadr. Madde 7- bu kanun tarih-i nerinden itibaren meriyy-l icrdr. Madde 8- bu kanun Byk Millet Meclisi tarafndan icr olunur. Bu kanun tasars eer bu ekilde kabul edilirse Tekilt- Essye Kanununun dokuzuncu maddesinin alaca yeni ekli de bu ortak encmen u ekilde belirlemiti:

68

Madde 9- Byk Millet Meclisi Heyet-i Ummiyesi tarafndan intihb olunan Res, bir intihb devresi zarfnda Byk Millet Meclis Residir. Bu sfatla Meclis namna imza vazn ve Heyet-i Vekile mukarrertn tasdike salhiyetdrdr. Byk Millet Resi Heyet-i Vekilenin de res-i tabsidir. D. Kanun Tasarsnn Grlmesi ve Kabul cr Vekillerinin ne ekilde seileceklerini belirleyecek kanun tasars ve gerekesi Mecliste okunduktan sonra kanun tasarsnn grmelerine geilmitir. 6 Temmuz 1922 tarihli, Meclisin birinci oturumunda balayan grmelerde,97 mebuslar, genelde kanun tasarsnn birinci maddesi zerinde durmulardr. Ve bu birinci madde Mecliste olduka fazla tartma ve grltlere yol amtr. Daha nce de belirttiimiz gibi, kanun tasarsnn birinci maddesi ile, vekil seiminde oylarn gereksiz yere dalmamas, birlik ve beraberliin salanmas iin, Meclis Riyset Divan yeleri, Encmen Resleri ve cr Vekilleri Heyet-i Resinden oluan bir heyet kendi aralarnda toplanarak her veklet iin aday tespit etmeleri usl getiriliyordu. Bilhassa kinci Gruba mensup olan mebuslar, bu tasarnn getirdii vekletler iin aday gsterme uslne kar kmlardr. Selahattin Bey (Mersin), Hseyin Avni Bey (Erzurum), Ali kr Bey (Trabzon), Mehmet kr Bey (Karahisar- Sahib), Ziya Hurit Bey (Lazistan), Reit Aa (Malatya), Hakk Hami Bey (Sinop) sz alarak, aday gsterme uslnn mahzurlarndan bahsetmiler ve bu durumun kabul edilemeyeceini belirtmilerdir. Bu mebuslara kar Yunus Nadi Bey ile Mahmud Esad Bey aday gsterme usulnn gerekliliini aklayac uzun ve hukuk konumalar yapmlar, fakat bu konumalar Meclis zerinde arzu ettikleri tesiri gstermemitir. Nitekim Mahmut kr Bey,98 kanun tasarsndaki birinci maddenin kaldrlmas iin nerge vermi ve bu nerge Meclis tarafndan kabul edilmi, bylece aday gsterme usl kaldrlmtr. Meclisin bir sonraki oturumunda, yanl oylama yapld gerekesiyle konunun tekrar ele alnmas istenmise de Kara Vasf Bey ve Hseyin Avni Bey, bu istee kar kmlardr. Kanun tasarsnn birinci maddesi bu ekilde kabul edilmeyip kaldrldktan sonra, ikinci madde zerinde grmeler balam ve Kara Vasf Bey ve 84 arkadann ikinci madde hakknda verdikleri deiiklik nergesi kabul edilerek, cr Vekilleri Seim Kanununun ikinci maddesi u ekilde mevzuta gemitir: Madde 2-99 cr Vekilleri Reisi ile cr Vekilleri Byk Millet Meclisi tarafndan rey-i haf ve ekseriyet-i mutlaka ile z-y Meclis meyanndan ayr ayr intihb olunur. Bu ekilde aday gsterme usl kaldrlp, vekillerin ve Heyet-i Vekile Reisinin ne ekilde seilecei belirlendikten sonra dier maddelere geilmi ve ksa sren grmelerden sonra, 8

69

Temmuz 1922de, cr Vekilleri Suret-i ntihbna Dair Kanunun dier maddeleri de u ekilde kabul edilmitir: Madde 2- cr Vekilleri Resi cra Vekilleri meyanndan intihb olunduu takdirde hiz olduu vekleti dahi Meclis karar ile muhfaza etmesi cizdir: Madde 3- cr Vekillerinden birinin veklet-i umurunu fya mani bir sebeple vazifesi bandan infikki icb ettii takdirde avdetine kadar yerine Byk Millet Meclisince bir vekil-i muvakkat intihb olunur. bu vekil-i muvakkat dahi vekilin vazife ve salhiyetini hiz ve vekil misill mesldr. Emr-i intihb vekil intihb uslne tevfikan icr klnr. Ancak vekilin vekletine mteferri bir vazifeden dolay ve herhangi bir mazeretle vazifesi bandan muvakkaten infikki takdirinde Meclise yerine bir vekil vekili intihb olunmayp cr Vekillerinden biri cr Vekilleri Heyetince tevkil olunur. Madde 4- bu kanuna mugayir olan ahkm mlgadr. Madde 5- bu kanun tarihi nerinden itibaren meriyy-l icrdr. Madde 6- bu kanun Byk Millet Meclisi tarafndan icr olunur. Kanunun maddeleri bu ekilde kabul edildikten sonra kanunun heyet-i ummiyesi Meclisin oyuna sunulmutur.100 Oylamaya 84 mebus katlm, 14 ekimser, 46 ret oyuna kar 124 kabul oyu ile Byk Millet Meclisinin 244 nolu kanunu101 olarak mevzuta gemitir. E. Kanun Hakknda Mustafa Kemal Paann Grleri 8 Temmuz 1922 tarihinde kabul edilen, yukarda belirttiimiz cr Vekilleri Suret-i ntihbna Dair Kanun ile, vekletler iin Byk Millet Meclisi Reisinin aday gstermesi usl kaldrlarak, ilk icr vekilleri seim kanununda olduu gibi, vekillerin Meclis tarafndan ahsen ve gizli oyla seilmesi usl yeniden getirilmitir.102 Daha nce de belirttiimiz gibi, kanunun bu ekilde kmasnda Meclis ierisindeki muhlefetin (kinci Grup) byk rol olmutur. Grld zere bu muhalefet grubu, Vekletler iin aday gsterme usuln ortadan kaldrarak Mustafa Kemal Paann yetkilerini daraltp, onun hkmet zerindeki etkisini azaltmak istemilerdir. Ve bu kanunu karmakla, ksmen de olsa isteklerinde baarl olmulardr. Nitekim Mustafa Kemal Paada, bu kanunun kmasnda kinci Grubun yapt muhlefeti, kendisine kar yaplm bir hareket olarak grecek ve u deerlendirmeyi yapacaktr: 103 8 Temmuz 1922 tarihli kanunla cr Vekillerinin ve cr Vekilleri Resinin dorudan doruya Meclise, rey-i haf ile intihblar temin olundu. Bu suretle, cr Vekilleri Riysetinden bilfiil uzaklatrlm olduum gibi, vekillerinde benim gstereceim namzedler meyanndan intihb olunmas kayd refedilmi oldu.

70

Grld gibi Mustafa Kemal Paa kendisinin cr Vekilleri Riysetinden uzaklatrldn belirtmektedir. Ancak, 1921 Anayasasnn dokuzuncu maddesinde bir deiiklik yaplmad iin, yine bu madde gereince Mustafa Kemal Paa, Meclis Resi olmas sfatyla, cr Vekilleri Heyetinin tabi resi olma vasfn muhafaza edecektir. F. cr Vekilleri Heyetinin stifas ve Yeni cr Vekilleri Heyetinin Seimi(9-12 Temmuz 1922) cr Vekilleri Heyeti, 8 Temmuz 1922 tarihinde, cr Vekilleri Suret-i ntihbna Dair Kanun kabul edilip, aday gsterme usl kaldrlnca, yeni kabul edilen kanun gereince icr vekillerinin seilmesi iin, istifa ettiler. Ve vekiller, Meclisin 10 Temmuz 1922 tarihli oturumunda istifa dilekelerini ayr ayr Meclise sundular.104 Bu arada Hseyin Avni Bey bir nerge vererek, yeni cr Vekilleri Heyeti seilene kadar, istifa eden vekillerin grevlerine devam etmelerini istemi ve bu nerge Meclis tarafndan byk bir ounlukla kabul edilmitir.105 cr Vekilleri Heyeti istifa edip, yenilerinin seilmesine kadar grevlerine devam etmeleri kabul edildikten sonra, Ali kr Bey (Trabzon), cr Vekilleri Heyeti Riysetine veklet edecek kimse bulunmadn iddia ederek, cr Vekilleri Heyeti Riysetinin bo olduunu ve bunun iin cr Vekilleri Heyeti Reisinin hemen seilmesini istemitir.106 Ancak bu istei kabul edilmeyerek, 12 Temmuz 1922 tarihine braklmtr. Meclisin 12 Temmuz gnl birinci oturumunda yeni kanun gereince cr Vekilleri ve cr Vekilleri Reisinin seimine geilmitir. Yaplan seim sonucunda, yeni cr Vekilleri Heyeti u ekilde tekil edildi:107 cra Vekilleri Heyeti Resi: Hseyin Rauf Bey (Sivas),108 erye Vekili: Abdullah Azmi Bey (Eskiehir), Erkn- Harbiye-i Ummiye Resi: Fevzi Paa (Kozan), Mdfaa-i Milliye Vekili: Kzm Paa (Balkesir), Hariciye Vekili: Yusuf Kemal Bey (Kastamonu), Maliye Vekili: Hasan Fehmi Bey (Gmhane), Marif Vekili: Vehbi Bey (Karesi), Adliye Vekili: Celleddin Arif Bey (Erzurum), ktisd Vekili: Mahmud Esat Bey (zmir), Shhiye ve Muvenet-i timiye Vekil Vekili: Dr. Fuad Bey (Bolu),109

71

Nafa Vekil Vekili: Read Bey (Saruhan),110 Dahiliye Vekil Vekili: Ata Bey (Nide).111 C. Kabine Sistemine Gei 1. kinci Grubun Vekil Seiminde Yapt Muhlefet 8 Temmuz 1922de, vekil seim kanunu deitikten sonra dahi, vekil seiminde Birinci Grup ve kinci Grup arasndaki mcadele devam etmitir. Bilhassa kinci Grup, Mustafa Kemal Paann destekledii ve vekil seilmesini istedii kiilere kar muhalefet ederek, onlarn vekil seilmesini nlemeye almtr. Bu tarihten sonra birok vekil seiminde bu mcadeleyi grmek mmkndr. Mesela; 16 Austos 1922 tarihinde Celleddin Arif Bey, Adliye Vekilliinden ayrlnca,112 Birinci Grup tarafndan Ali Sururi Efendi Adliye Vekilliine seilmek istenmi, ancak kinci Grup buna kar olarak Rfat Beyi (Kayseri) aday gstererek,113 onun Adliye Vekili seilmesini salamtr. Kendi adaylarna kar, kinci Grubun aday Rfat Beyin vekil seilmesine ramen, Mustafa Kemal Paa bu durumu gayet olgunlukla karlamtr. Adliye Vekili seilen Rfat Bey de hkmet almalarnda gayet drst davranm ve hibir prz karmamtr.114 Ancak zaman zaman kinci Grubun vekil setirdii veya setirmek istedii kiilere kar da, Mustafa Kemal Paann tavr ald bir gerektir. Bunun en belirgin rneini 6 Kasm 1922 tarihinde, Vehbi Beyin Maarif Vekilliinden istifa etmesinden sonra,115 bu veklet iin yaplan seim esnasnda grmekteyiz; Mustafa Kemal Paann istei ile Birinci Grup kendi arasnda yapt toplantda, boalan bu veklet iin Yunus Nadi Bey veya Muhiddin Baha Beyin seilmesi iin karar almt. Fakat kinci Grup daha baskn karak, smail Safa Beyin Maarif Vekili seilmesini salad. Bu seimden sonra Mustafa Kemal Paa, smail Safa Beyi yanna ararak bu grevden istifa etmesini istemi, o da hemen istifa etmitir. Fakat bu istifadan sonra yaplan seimde smail Safa Bey yine Maarif Vekilliine seilmitir (Bu durum grup toplantsnda cereyan etmektedir). Bunun zerine Meclis kinci Reisi Ali Fuat Paa, Mustafa Kemal Paa ile grerek meseleyi olumlu bir ekilde sonulandrmtr. Daha sonra Mustafa Kemal Paa, smail Safa Beyi tekrar yanna ararak Maarif Vekilliine seildii iin kendisini tebrik etmi ve grevinde baarlar dilemitir.116 te bu mcadeleler ve vekil seiminde kinci Grubun taknd menfi tavrlar Mustafa Kemal Paaya, hkmetin kurulmasnda uygulanan usln deitirilerek, kabine sistemine gemek gerektii hakknda, ilk sinyalleri verdii dnlebilir. 2. kinci Trkiye Byk Millet Meclisi ve Yeni cr Vekilleri Heyetinin Tekili Byk Millet Meclisinde muhalif hareketler, bilhassa nce Bakomutanlk Kanununun nc kez uzatlmas grmelerinde ve daha sonra Lozan Grmeleri esnasnda son haddine gelmiti.

72

Birinci Byk Millet Meclisinin Lozann varlm neticelerini kabul etmesi ok gt. Bu yzden tek are vard. O da seimlerin yenilenmesi idi.117 Meclisin seimlerinin yenilenmesi 1 Nisan 1923 tarihinde ele alnarak, kabul edilmi118 ve Meclis 16 Nisan 1923te son toplantsn yaparak dalmtr.119 Yeni yaplan mebus seimlerinden sonra Byk Millet Meclisi 11 Austos 1923 tarihinde ilk toplantsn yapt. 13 Austosta, Mustafa Kemal Paa Mecliste bulunan 197 mebustan 196snn oyunu alarak, Trkiye Byk Millet Meclisi Reisliine yeniden seildi.120 Yeni Meclisin ehresi Birinci Meclisten ok farkldr. Birinci Mecliste kinci Grup olarak bilinenlerden hemen hemen hi kimse yeni Meclise girememitir. ounun o gnn artlar iinde mebus seilmek iin bir denemeyi yersiz bulduklar anlalmaktadr. Yalnz bir tek istisna vardr: Gmhane Mebusu Zeki Bey.121 kinci Meclis almadan bir hafta nce Rauf Bey cr Vekilleri Heyeti Riysetinden istifa etmitir. O dneme ait yazlan hatralardan, Rauf Beyin istifa sebebinin, Lozan Grmelerinde Trk Heyetine bakanlk eden Hariciye Vekili smet Paa ile aralarnda beliren gr ayrlklar olduu anlalmaktadr.122 cr Vekilleri Heyetinin de bu tarihlerde istifa ettiine dair bir ey bulunamamtr. Yeni Meclisin 11-12 Austos 1923 tarihlerinde yapt ilk toplantlarla ilgili tutanaklarda, cr Vekillerinin istifa dilekelerine rastlanmad gibi, bu heyetin istifasnn Meclis tarafndan kabul edildiine dair bir kayt da mevcut deildir.123 Ancak Meclisin 13 Austos tarihli oturumunda, hsan Bey (Cebelibereket) u konumay yaparak,124 Meclisin dikkatini Heyet-i Vekile zerine ekmitir: Divn- Riyset intihb hitam anndan itibaren Meclis-i li namna hareket eden hkmetin meriyeti kalmamtr. Heyet-i Vekile-i Hazraya eski Meclis itimd etmi ve vazife tevd etmitir. Yani Meclisin henz itimdna mazhr olmayan Heyet-i Vekile-i Sabkann meriyeti kalmamtr. Ve ify vazife etmeye hakk yoktur. Ya Heyet-i Vekile intihbn imdi yaparsnz veyahut Heyet-i Vekile intihb yaplncaya kadar o heyete itimd edersiniz. nk Tekilt- Essyede cevz yoktur. Ve eer byle yaparsanz fena bir yol am olursunuz. Tehlikeli bir teml yaparsnz. hsan Beyin bu konumas Meclis tarafndan olumlu karlanm ve cr Vekilleri Heyeti seiminin hemen ertesi gn, yani 14 Austos 1923 tarihinde yaplmas kararlatrlmtr. Ayrca yeni icr vekilleri seilinceye kadar, eski icr vekillerinin grevine devam etmesi de kabul edilmitir. 125 Grld gibi cr Vekilleri Heyeti istifa etmemi, fakat yeni Meclis, yukarda hsan Beyin konumasnda belirttii sebepten dolay cr Vekilleri Heyetinin yenilenmesine karar vermitir.

73

Meclisin 14 Austos 1923 tarihli ilk oturumunda, 8 Temmuz 1922 tarihli cr Vekilleri Suret-i ntihbna Dair Kanun hkmlerine gre, yeni icr vekilleri ve icr vekilleri reisi seimi yaplmtr. 126 Yaplan bu seim sonucunda, cr Vekilleri Heyeti u ekilde tekil edilmitir: Heyet-i Vekile Riysetine: 183 oy ile Ali Fethi Bey (stanbul), Dahiliye Vekletine: 181 oy ile Ali Fethi Bey, erye Vekletine: 87 oy ile Musa Kzm Efendi (Konya), Hariciye Vekletine: 190 oy ile smet Paa (Malatya), Mdfaa-i Milliye Vekletine: 189 oy ile Kzm Paa (Karesi), Marif Vekletine: 86 oy ile smail Safa Bey (Adana), ktist Vekletine: 189 oy ile Mahmut Esat Bey (zmir), Shhiye ve Muvenet-i timiye Vekletine: 187 oy ile Rza Nur Bey (Sinop), Maliye Vekletine: 189 oy ile Hasan Fehmi Bey (Gmhane), Nfa Vekletine: 190 oy ile Feyzi Bey (Diyarbekir), Adliye Vekletine: 85 oy ile Seyit Bey (zmir), Erkn- Harbiye-i Ummiye Riysetine: 88 oy ile Fevzi Paa (stanbul), Ali Fethi Beyin bakanl altnda kurulan bu hkmet, 23 Nisan 1920 tarihinde vatann kaderini eline alan Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin benimsedii siyas sistemin son hkmetidir. Ali Fethi Bey, hkmet programn 5 Eyll 1923 tarihinde, Mecliste okumu ve bu program Meclise benimsenmitir.127 3. Yeni Bir Veklet: Mbadele, mar ve skn Vekleti (13 Ekim 1923) Lozan Bar Antlamasyla Milli Mcadelenin sava devri noktalanm ve artk Yeni Trk Devleti iin yeni bir dnem balamt. Uzun sren sava senelerinden geriye birok byk mesele miras kalmt. Bunlardan en nemlilerinden birisi de memleketin imar ve iskn ileri idi. Sava srasnda yerlerini yurtlarn terk etmi insanlarn ve topraklar baka devletlerin topraklarnda kalm, aresiz g etmek durumunda braklm insanlarn iskn edilmesi olduka halledilmesi zor bir mesele olmutu. Ve bunlarn iskn ileriyle, Shhiye Vekleti ilgilenmekte idi. Ayrca sava sresince yaklp yklan yerlerin imar edilmesi de gerekiyordu.

74

Btn bu meseleleri bir an nce, en iyi ekilde halletmek iin, bu ilerin bir elde toplanmas lazmd. Bunu takdir eden hkmet, yeni bir veklet veya umum mdrlk kurulmas iin Meclise neride128 bulunmu ve bu konu Meclisin 13 Ekim 1923 tarihli oturumunda ele alnmtr. Uzun sren grmelerden129 sonra Mbadele, mr ve skn Vekleti ismi ile yeni bir veklet kurulmutur.130 Bu veklet iin 20 Ekim 1923 tarihinde ve kil seimi yaplm ve Necati Bey (zmir), Mbadele, mr ve skn Vekleti Vekili seilmitir.131 4. cr Vekilleri Heyetinin stifas ve Kabine Sistemine Gei 23 Nisan 1920 tarihinde kurulan Trkiye Byk Millet Meclisinin benimsedii siyasi sisteme gre seilmi son hkmet olan Ali Fethi Bey Hkmeti, 27 Ekim 1923 tarihinde istifa etmitir. Heyet-i Vekilinin Mustafa Kemal Paaya sunduu istifa mektubunda,132 istifann sebebi u ekilde aklanmaktadr: Trkiye Devletinin karsnda bulunan i ve d nemli ve g meseleleri kolaylkla sonulandrabilmesi iin gayet kuvvetli ve Meclisin mutlak desteine sahip bir bakanlar kuruluna kesin ihtiya vardr. Byle bir Vekiller Heyetinin kuruluuna hizmet maksadyla ekildiimizi sayg ile bildiririz. Bu hkmetin istifas ve yaratlan hkmet buhran Cumhuriyetin ilnna gidiin ilk kesin belirtileri olarak dnlebilir. Nitekim hkmetin istifasndan iki gn sonra Trkiye Byk Millet Meclisi, 29 Ekim 1923te Trkiye Devletinin hkmet ekli olarak, Cumhuriyet usln kabul edecektir. Cumhuriyet uslnn kabul edilmesiyle Tekilt- Essiye Kanununun baz maddeleri de deitirilmitir. Bu deiiklikler u ekildedir:133 Tekilt- Essiye Kanununun Baz Mevaddnn Tavzihan Tdiline Dair Kanun Madde 1- Hkimiyet, bil-kayd art milletindir. dre usl halkn mukaddertn bizzat ve bilfiil idre etmesi esasna msteniddir. Trkiye Devletinin ekli hkmeti, Cumhuriyettir. Madde 2- Trkiye Devletinin Dini slmdr. Resmi lisan Trkedir. Madde 4- Trkiye Devleti Byk Millet Meclisi tarafndan idre olunur. Meclis, Hkmetin inksm ettii uabt- idreyi cr Vekilleri vastasyla idre eder. Madde 10- Trkiye Res-i Cumhuru, Trkiye Byk Millet Meclisi Heyet-i Ummiyesi tarafndan ve kendi azs meyanndan bir intihb devresi iin intihb olunur. 134 Vazife-i riyset yeni Res-i Cumhurun intihbna kadar devam eder. Tekrar intihb olunmak cizdir. Madde 11- Trkiye Res-i Cumhuru devletin residir. Bu sfatla lzm grdke Meclise ve Heyet-i Vekileye riyset eder.

75

Madde 12- Bavekil,135 Reis-i Cumhur tarafndan gene Meclis azas arasndan intihab olunduktan sonra heyet-i ummiyesi Res-i Cumhur tarafndan Meclisin tasvibine arz olunur. Meclis hal-i itimda deil ise keyfiyeti tasvip Meclisin itimna tlik olunur. Grld gibi, bu kanunla, vekil seimindeki mevcut sistemde deitirilmi ve Kabine Sistemine geilmitir. Yani artk icr vekilleri Meclis tarafndan ahsen, gizli oyla ve ayr ayr seilmeyecektir. Vekiller sadece ayr ayr Meclise kar sorumlu olmayacak, kabine olarak da sorumlu tutulacaklardr. Yeni getirilen ekle gre, Trkiye Devletinin Bakan olan Res-i Cumhur, Meclis yeleri arasndan birisini Bavekil olarak tayin edecek ve bu Bavekil yine Meclis yeleri arasndan birlikte alaca kiileri Vekil seip, kabinesini oluturacaktr. Bylece bavekil ve vekiller tespit edildikten sonra, bu heyetin btn, Res-i Cumhur tarafndan Meclisin tasdikine sunulacaktr. 29 Ekim deiikliine gre, ilk hkmeti kurma grevi Reis-i Cumhur Mustafa Kemal Paa tarafndan 30 Ekim 1923 tarihinde, smet Paaya verilmitir. Bylece Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ilk Bavekili smet Paa olmutur. smet Paa ayn gn kabinesini oluturmu, 136 ve Mecliste hkmetinin programn okuyarak Trkiye Byk Millet Meclisinden gven oyu almtr. 137 Sonu olarak, 29 Ekim 1923 tarihinde Kabine Sistemine geilmesiyle Heyet-i Vekile iin bir dnem kapanm ve yeni bir dnem almtr. Sonu Trk Milletinin bamszln kaybetmek tehlikesi ile kar karya bulunduu bir srada, Trkn bamsz yaama istek ve azminden doan Trkiye Byk Millet Meclisi, Bakan Mustafa Kemalin (Atatrk) telkini ile, btn devlet kuvvetlerini kendi zerinde toplam ve bir nevi Meclis Hkmeti Sistemi vcda getirmitir. 23 Nisan 1920 tarihinden 29 Ekim 1923 Cumhuriyetin ilnna kadar sren bu sistem, Milli Mcadelenin baarya ulamasnda birinci derecede etkili olmutur. Bu sre ierisinde Meclis, sadece yasama kuvvetini deil, yrtme ve yarg kuvvetini de kendi zerinde toplamtr. Yrtme organ (Hkmet), onun (Meclis) karsnda bir g olarak yer alamamtr. Byk Millet Meclisi, bu yetkilerini muhafazada gayet titiz davranmtr. Hibir kimse veya kuruma bu yetkilerden bir ksmn devretmeyi dnmemitir. Hkmetini olutururken de bu durumu gz nnde tutmutur. Bunu en ak ekilde cr Vekilleri seim kanununda grmekteyiz; Meclis, hkmet yelerini kendi iinden, gizli oyla ve ayr ayr semektedir. Meclis ilk aamada bir hkmet bakanl da vcuda getirmemi, kendi reisini, hkmete de bakanlk etmesi iin grevlendirmitir. Hkmet yeleri (Vekiller) ise, meclisin verdii talimat ve direktifleri yapmakla grevli memurlar sfatndadrlar. Onlar tayin ve azletmek Meclisin elindedir. Fakat, cr Vekillerinin grev ve sorumluluunun bir kanunla belirlenmemi olmas, almada da belirtildii gibi, byk problemlere yol am, Meclis zamannn byk bir blmn bu konuya

76

ayrmak zorunda kalmtr. Cumhuriyet ilan edilinceye kadar, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin ekli, hkmet yelerinin seim usl ve Meclis karsndaki durumlar, Mecliste en ok tartlan konular arasnda yer almtr. Sonu olarak diyebiliriz ki, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi Mdafaa-i Hukuk Hareketinin bir organ olma vasfn daima muhafaza etmitir. Hkmeti de, Trk Bamszlk Hareketinin ilk icr organ olan Heyet-i Temsiliyenin bir uzants olarak kabul edilebilir. Zafer kazanlncaya kadar, Millet adna Meclis ats altnda toplanan herkes Mdafaa-i Hukuk Hareketinin gnll, ylmaz bir neferi olarak almtr. Tek gayeleri vardr: O da, Misak- Milli yi gerekletirmek. Zaman zaman Mecliste mebuslar arasnda olayl tartmalar ve fikir ayrlklar olsa da, hi kimse bu gayenin dna kmamtr. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti dnyaya ispat etmitir ki, artlar ne kadar kt ve ar olursa olsun, hi kimseye el amadan, hi kimseden medet ummadan bir millet, kendi azmi ve karar ile kurtulabilir. 1 Anam Resmi Kanunu adyla kan bu kanun Byk Millet Meclisinin ilk kanunudur.

Meclisin 24 Nisan 1920 tarihli beinci oturumunda Mfit Efendi (Krehir) ve arkadalar tarafndan verilen nerge, Meclisin ayn oturumunda kabul edilerek kanunlamtr. (TBMM Zabt Ceridesi, Devre: I, tima Senesi: 1, C. 1, nc Basl, Ankara, 1959, s. 38-40. Ayrca Bkz., Trkiye Byk Millet Meclisi Kavnin Mecmus, C. I, Ankara, 1925, Kanun No: 1, s. 1; Dstur, 3. Tertip, C. I, Baveklet Mdevvenat Mdriyeti, stanbul, 1929, Kanun No: 1, s. 1. 2 Tevfik Byklolu, Birinci TBMMnin Hukuk Stats ve htillci Karakteri, Belleten,

XXIV/96, (1960), s. 651. 3 4 ZC, D. I, C. I, s. 8-30. Tark Zafer Tunaya, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin Kuruluu ve Siyasi

Karakteri, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, XXII/3-4, (1956), s. 232-234. Bu teklifin tam metni iin bkz. ZC. D. I, C. I, s. 30-32.; Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. I-III, 4. Bask, Ankara, 1989, C. I, s. 60-63. Atatrk Nutukta hkmetin tekili hakkndaki teklifini u ekilde zetlemitir: 1- Hkmet tekili zaruridir. 2- Muvakkat kaydyla bir hkmet reisi tanmak veya bir padiah kaymakam ihdas etmek kabili tecviz deildir. 3- Mecliste mteksif irade-i milliyeyi, bilfiil mukadderat vatana vzl-yed tanmak umde-i esasiyedir. Trkiye Byk Millet Meclisinin fevkinde bir kuvvet mevcut deildir. 4- Trkiye Byk Millet Meclisi teri ve icra salhiyetleri cmidir.

77

Hatra: Padiah ve halife, cebir ve ikrhtan zde olduu zaman, Meclisin tanzim edecei esasat- kanuniye dairesinde vaziyetini alr. (Kemal Atatrk, Nutuk, II, Trk Devrim Tarihi Enstits, On drdnc Basl, stanbul, 1981, s. 438). 5 Teklifteki bu fikir, 1876 Kanun- Essinin kabul ettii Padiahn sorumsuzluu prensibine

kar bir reaksiyon ifadesi saylabilir. Bylece Meclisin stnl, Meclis Hkmeti Sisteminin temel unsuru olarak, salanmak yoluna gidilmitir (Tunaya, TBMM Hkmetinin Kuruluu ve Siyasi Karakteri, s. 233). 6 Mustafa Kemal Paa ve Heyet-i Temsiliyeye kran ve minnetlerini belirtmek ve yaptklar

hizmetlerden dolay teekkr etmek iin mebuslar tarafndan drt ayr nerge verilmitir. (ZC., D. I, C. 1, s. 32-33.) 7 8 9 10 11 ZC., D. I, C. 1, s. 35. ZC., D. I, C. 1, s. 36-37. ZC., D. I, C. 1, s. 37; Dstur, 3. Tertip, C. 1, Karar No: 5, s. 2. Byklolu, Birinci TBMMnin Hukuk Stats ve htillci Karakteri, s. 651. Tahsin Bekir Balta, Trkiyede Yrtme Kudreti, Ankara, 1960, s. 9. Geri 1924 Anayasamz da Meclis Hkmeti Sistemini ok andrmaktadr. Ancak, tamamen bu rejimin karakteristik vasflarn ihtiva etmeyip, ondan muayyen ve mahdut lde ayrlmakta ve Parlamenter Sisteme yaklamaktadr. (A. Seluk zelik, Yeni Anayasamz Muvacehesinde Yasama ve Yrtme Organlarnn Mnasebetleri Hakknda Baz Dnceler, HFM., XXVII/I-4, (1962), s. 35). 12 13 14 15 16 KM., C. 1, Kanun No: 85, (Madde 2-3). Mmtaz Soysal, D Politika ve Parlamento, Ankara, 1964, s. 78. Balta, Trkiyede Yrtme Kudreti, s. 10-11. Atatrk, Nutuk, C. II, s. 438. ZC., D. I, C. 4, s. 436-437. Mustafa Kemal Paa, kuvvetler ayrl sistemini eletirirken, bu arada Jean Jacques Rousseauyu da zikreder. Ve Rousseauyu kastederek, ok ve ok istinat ettiimiz ve nazariyenin strap ve cinnetten rl bir diman rn olduunu belirtir. Mustafa Kemalin bu szlerinde, Rousseaunun kuvvetler birlii veya ayrl yanls olup olmad hakknda bir aklk yoktur. Rousseau kuvvetler ayrl teorisini kabul etmediine gre, burada bir yanllk olabilir (Tark Zafer

78

Tunaya, Hakimiyet-i Siyasiye ve Milli Egemenlik: Trkiyede Siyasal Rejimin Meruluunun Dayand Temeller, Trk Siyasal Hayatnn Geliimi, Editrler: Ersin Kalaycolu, A. Yaar, Sarbay, stanbul, 1986, s. 219.) 17 Nitekim, Mustafa Kemalin salnda Trkiye Byk Millet Meclisi, 12 Nisan 1934 tarihli

ve 803 sayl kararyla yasama ve yrtme ayrmn kabul etmitir (Dstur, 3. Tertip, C. 15, s. 353). 18 19 Tunaya, Bamsz Trkiye Kurucusu TBMM Hkmetinin 50. Yldnmnde, s. 38. Byk Millet Meclisinin uyguland Meclis Hkmeti sistemi ile Fransa ve svirede

uygulanan Meclis Hkmeti sisteminin karlatrlmas hakknda bkz. Mitat, Trkiye Cumhuriyetinde Hukuk-i Esasiye Hareketi (1920-1929), HFM., S. 6, (Terin-i sni-Kanun- Evvel 1928), s. 16-26. 20 Mustafa Kemal Paa, 1 Aralk 1921de, Mecliste yapt konumada, Hkmet eklimiz

nedir? sorusuna u cevab vermektedir: Efendiler bizim hkmetimiz demokratik bir hkmet deildir, sosyalist bir hkmet deildir ve hakikaten kitaplarda mevcut olan hkmetlerin, mahiyyet-i ilmiyesi itibaryla, hibirine benzemeyen bir hkmettir. Fakat hakimiyet-i milliyeyi, irde-i milliyeyi yegane tecelli ettiren bir hkmettir, bu mahiyette bir hkmettir. lm, itimai noktasndan bizim hkmetimizi ifade etmek lazm gelirse; Halk Hkmeti deriz. Mustafa Kemal Paa, Hangi medeni lkedeki hkmet ekline benzemektedir? sorusuna ise (yine ayn konumada), u cevab vermektedir: Ne yapalm ki demokrasiye benziyormu, sosyalizme benzemiyormu, hibir eye benzemiyormu. Efendiler, biz benzememekle iftihar etmeliyiz. nk biz bize benziyoruz, Efendiler. (ZC., D. I, C. 14, s. 428). Mustafa Kemal Paa, 16/17 Ocak 1923te stanbul gazetecileriyle yapt zmit Kasr Mlakatnda, Byk Millet Meclisini Fransz Konvansiyonuna benzetmenin, onunla mukayese etmenin hatal olduunu belirterek, bu dnceye katlmadn aklam ve Cumhuriyet rejiminin ise imdilik mevz-i bahis olamayacan sylemitir (Gazi Mustafa Kemal Atatrkn 1923 Eskiehir-zmit Konumalar, Yayna Hazrlayan: Ar nan), Ankara, 1982, s. 56-57. Ayrca Mustafa Kemal Paa, 19 Ocak 1923te zmit Sinemasnda halka yapt konumada, Trkiye Byk Millet Meclisinin hkmet ekli hakknda unlar sylemektedir: Efendiler! Artk bizim hkmetimiz bir hkmet-i mstebide deildir. Bir hkmet-i mutlaka veya merta da deildir. Bizim hkmetimiz Fransz veya Amerika Cumhuriyetlerine de benzemez. Bizim hkmetimiz bir halk hkmetidir. Tam bir r hkmetidir. Yeni Trkiye Devletinde saltanat millettedir. (Gazi Mustafa Kemal Atatrkn Eskiehir-zmit Konumalar, s. 97). 21 22 Hseyin Nail Kubal, Anayasa Hukuku Dersleri, stanbul, 1969, s. 291. Prezidansiyel Sistem crnn stnln salayan sisteme denilmektedir (Tunaya,

TBMM Hkmetinin Kuruluu ve Siyasi Karakteri, s. 227.)

79

23 24 25 26 27 28 29 30 31

Tunaya, Bamsz Trkiye Kurucusu TBMM Hkmetinin 50. Yldnmnde, s. 38. Kemal Dal, Anayasa Hukuku Temel Kurallar, Ankara, 1973, s. 119. Kubal, Anayasa Hukuku Dersleri, s. 292. Dal, Anayasa Hukuku Temel Kurallar, s. 119-120. Kubal, Anayasa Hukuku Dersleri, s. 292. Kubal, Anayasa Hukuku Dersleri, s. 293. Kubal, Anayasa Hukuku Dersleri, s. 293. Dal, Anayasa Hukuku Temel Kurallar, s. 120. ZC., D. I, C. 1, s. 52-58; Ayrca baknz. Yavuz Aslan, Trkiye Byk Millet Meclisi

Hkmetinin Kuruluu, Evreleri, Yetki ve Sorumluluu, Ankara, 2001, s. 39-42. 32 33 ZC., D. I, C. 1, s. 58-61. lk tur oylama sonucu ounluk nisbn dolduramayanlarn aldklar oylar yledir: smet Bey (Edirne) 42, Hakk Behi Bey (Denizli) 33, Adnan Bey (stanbul) 27, Ferid Bey (orum) 24, Hamdullah Suhpi Bey (Antalya) 23 oy almlardr. kinci tur oylama, en ok oy alan bu alt kii arasnda yaplacaktr (ZC., Devre: I, C. I, s. 58-59). 34 Fevzi Paa, bu tarihte henz Ankaraya gelmemitir. 27 Nisan 1920-de Ankaraya

gelerek, Kozan Mebusu olarak Meclise katlacaktr (Atatrkn Telgraf, Tamim ve Beyannameleri, C. IV, TTE Yaynlar, Ankara, 1964, s. 308.) 35 36 Dstr, 3. Tertip, C. 1, s. 2-7. 26 Nisan 1920 tarihinde, Mecliste okunan, Hakk Behi Beyin istifa yazs udur: Riyset-i Celileye Devlet-i Osmaniye tarihinin en vahim bir devrinde icr mevkiinden deruhde-i mesuliyet ederek if-y vazife edebilmek ancak milletin r-y umumiyesini teksif etmi olan Meclis-i Alilerinin samimi ve ciddi bir itimd ile mmkn olabilir. nk eref-i manevisinden baka hibir cazibe-i maddiyesi olmayan icr mevkilerinin gerek tarihi millimizde manen ve vicdanen marz bulunduu mesuliyyet ancak byle kavi ve samimi itimad ile kabil-i iktihamdr. Dnk intihbatn esna-y icrsnda grlen teettt- r henz Heyet-i criye hakknda bu kadar derin ve samimi bir itimadn Meclis-i Alilerinde cay-gr bulunmad kanaatini cizlerine verdi; bu erit iinde ve pek zaif grdm

80

bir ekseriyet-i izfiyyenin itimd ile deruhde-i mesuliyyette mazr grlmekliimi Heyet-i Muhteremeden istirham ederim, efendim. Hakk Behi (ZC, D. I, C. I, s. 84-85). 37 38 ZC., D. I, C. 1, s. 85. hsan Ezherli, Trkiye Byk Millet Meclisi (1920-1986), Ankara, 1986, s. 38; Gololu,

nc Merutiyet, s. 170; Tunaya, TBMM Hkmetinin Kuruluu ve Siyasi Karakteri, s. 235. Byklolu, Birinci TBMMnin Hukuki Stats ve htillci Karakteri, s. 653; Aslan, TBMM Hkmeti, s. 42-43. 39 KM., C. 1, Kanun No: 3, s. 4; Dstur, 3. Tertip, C. 1, Kanun No: 3, s. 6; Ceride-i Resmiye

ile neir ve iln: 7 ubat 1337 (1921). 40 ZC., D. I, C. 1, s. 196-197. Bu arada oturuma bakanlk eden Celleddin Arif Bey, Erkn-

Harbiye Ummiye Riysetine daha nce smet Beyin seildiini belirterek onu liste d brakmak, yani seimsiz cr Vekilleri Heyetine dahil etmek istemi, fakat bu durum Meclise kabul edilmeyerek, Erkn- Harbiye-i Ummiye Riyseti iinde seim yaplmas kararlatrlmtr. 41 42 ZC., D. I, C. 1, s. 197-198. Bu tur oylamada, Maliye Vekillii iin Hakk Behi Bey (Denizli) 65 oy, Ferid Bey (orum)

45 oy almtr. Marif Vekillii iin Hamdullah Suphi Bey (Antalya) 60 oy, Dr. Rza Nur Bey (Sinop) 43 oy almlardr. Vekil seilebilmek iin ise mutlak ounluk olan 69 oyu almak gerekiyordu (ZC., D. I, C. 1, s. 198). 43 kinci tur oylamada, ilk tur oylamada en ok oy alan, Maliye Vekleti iin Hakk Behi Bey

ve Ferid Bey, Marif Vekleti iin Hamdullah Suphi Bey ve Dr. Rza Nur Bey aday gsterilmi (ilk tur oylamada en ok oy alan kiiler usl gereince aday gsterilirdi), yaplan oylama sonucunda Maliye Vekillii iin Hakk Behi Bey 64 oy, Ferid Bey 57 oy alm, Marif Vekillii iin ise Hamdullah Suphi Bey 66 oy, Dr. Rza Nur Bey 42 oy almlardr (ZC., D. I, C. 1, s. 198). 44 45 ZC., D. I, C. 1, s. 202-203. 4 Mays gn yaplan oylamadan nce, Maliye Vekillii iin Hakk Behi Bey ile birlikte

aday olan Ferid Bey sz alarak, bu veklete Hakk Behi Beyin daha uygun olduunu belirterek, kendisine verilen oylarn Hakk Behi Beye verilmesini istemi ve bu durum Hakk Behi Beyin Maliye Vekili seilmesinde byk bir etken olmutur.

81

46

Vekillerin seiminde, Maarif Vekilliine seilen Rza Nur Beyin durumu olduka ilgi ekici

olmutur. 4 Maysta yaplan oylamada 64 salt ounlua kar 65 oy alan Rza Nur Bey Marif Vekili seilmiti. Durumu renen Rza Nur Bey hemen Meclise gelip sz alarak krsye km, oylamann kere yaplmas zorunluluunda kalnmasnn kendisi hakknda bir teredddn ifadesi olduunu, son oylamada ald oy saysnn da bu kany pekitirdiini, salt ounluktan bir tek say fazla olan zayf gven oyunun anlaml olduunu, bu durumda seimi kazananlara den grevin istifa etmek olduunu, parlamenter dzenin bunu gerektirdiini anlatarak istifa etmi ve adaylkta rakibi olan Hamdullah Suphi Beyi verek Hamdullah Suphi Bey gerekten bu ie yeterli ve lyktr. Onu tavsiye ederim demitir. Hamdullah Suphi Bey ise, oylama sonucunun byle oluunun oylarn iki adaya dalmasndan ileri geldiini, yoksa Rza Nur Beyin ok daha fazla oya lyk olduunu belirterek Memleketimizdeki siyasi hayatta gerekten iyi n yapm ve yurt severliini ispatlam olan bu arkadamza kar Yksek Meclisimize den grev vardr. Bu da ona byk bir ounlukla gven gstermektir demi, Meclis Reisi de Hamdullah Suphi Beyin bu isteini oya koymu ve Kabul, oybirlii ile kabul, yaasn birlik sesleri arasnda, Rza Nur Beye oybirlii ile gven gsterildiini aklam, O da bu durum karsnda vekillik grevini kabullenmitir. (Mahmut Gololu, nc Merutiyet, Ankara, 1970, s. 171-172). 47 Mustafa Kemal Paa Mecliste 24 Nisan 1920de kabul edilen karar gereince, cr

Vekilleri Heyetinin bakan olmutu (Meclis Reisi olmas dolaysyla). 48 Faik Reit Unat, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin Kuruluuna Ait Baz Belgeler,

Tarih Vesikalar Dergisi, I/6, (Nisan 1942), s. 404. Faik Reit Unat, yukarda belirttiim makalesinde bu genelgenin hangi makamlara tebli edildii hakknda u dipnotu dmektedir: Bu tamimin hangi makamlara tebli olunduu hakknda dosyasnda sarih bir kayda rastlanmamtr. Yalnz takriben bir ay sonra (8 Haziran 1920 tarihinde), TBMM Riysetinden telgrafla yaplan 13 numaral bir tamim msveddesinde Ankaradan gayri yerlerin aadaki ekilde tespit edilen listesine baklarak ilk devrede, Byk Millet Meclisi Hkmetinin hakimiyet snrlar dahilinde bulunan yerlerin nereleri olduu u suretle grlmektedir: Edirne, Bursa, Erzurum, Bitlis, Trabzon, Sivas, Diyarbekir, Elziz, Kastamonu, Konya vilayetleriyle Edirnede birinci, Bursada on drdnc, Erzurumda onbeinci, Sivasda nc, Diyarbekirde onnc, Konyada on ikinci Kolordu Kumandanlklarna Erzincan, Canik, Ayntap, Mara, Urfa, Kayseri, Nide, el, Teke (Denizli-Nazilli), Mentee, Afyon, Karahisar, Eskiehir, Ktahya, Karesi, Kala-i Sultaniye, zmit, Bolu, atalca Mutasarrflklarna, Yozgat, Ktahya, Edirne, Gelibolu, kfurda, Krkkilise stinaf Mdde-i umumliklerine (Unat, TBMM Hkmetinin Kuruluuna Ait Baz Belgeler, s. 404). 49 50 Unat, TBMM Hkmetinin Kuruluuna Ait Baz Belgeler, s. 404. Heyet-i Temsiliye Erzurum Kongresinde kurulmu (Heyet-i Temsiliyenin tekil edilmesi

hakknda bkz. Dursun Ali Akbulut, Heyet-i Temsiliye Nasl Teekkl Etti?, Atatrk niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Dergisi, I/4, (Mart 1990), 44-55) ve Sivas Kongresinde

82

takviye edilerek [Bkz. Atatrk, Nutuk, C. III (Vesikalar), Vesika No: 94, s. 993-996]. Trkiye Byk Millet Meclisinin alna kadar Anadoluda bir hkmet gibi grev yapmtr. 51 52 durumu u ekilde memlekete duyuruyordu: Yeni cr Heyeti if-y vazifeye balamtr. Bu hayrl teebbsttan ok feyizli semertn iktitf edileceini gstermi, tekml ve inkifmz iin beslenen vatanperverane emel ve mitler bu suretle bir kat daha kuvvetlenmitir. 53 Hakimiyet-i Milliye, 9 Mays 1336 (1920), Numro: 28. Gazete o gnk toplant ile ilgili Tunaya, TBMM Hkmetinin Kuruluu ve Siyasi Karakteri, s. 237. Hakimiyet-i Milliye, 5 Mays 1336 (1920), Numro: 27. 5 Mays tarihli Hakimiyet-i Milliye

Gazetesi, cr Vekilleri seim kanunu ve kurulan cr Vekilleri Heyetinin listesini verdikten sonra bu

ayrntl bir haber vermektedir. cr Vekilleri Heyetinin kendi aralarnda yaptklar toplantlarda tutanakta tutulmamaktadr. Bu yzden o gnk ilk toplantda nelerden bahsedildiine dair bilgiyi, ancak o gn toplantda bulunanlarn naklettiklerinden renebiliriz. 5 Mays gnl ilk Vekiller Heyeti toplantsna katlanlardan biri de Yusuf Kemal Beydir. Yusuf Kemal Bey, bu ilk toplant hakknda u bilgileri vermektedir: Maysn beinde Mustafa Kemal Paann bakanl altnda ilk cr Vekilleri toplants yapld. Mustafa Kemal Paa Mecliste yapt gibi bu toplantda da Heyet-i Temsiliyenin icr kabilinden yapt ileri anlatt ve vazifenin artk cr Vekilleri Heyetine ait olduunu syleyerek bir nevi hesap verme ve devir yapt. Yusuf Kemal Bey, daha sonra toplantda Rusya ile ilikilerimiz ve Rusyaya bir heyet gnderilmesi konusunun ele alndn belirtmektedir (Yusuf Kemal Tengirek, Vatan Hizmetinde, Ankara, 1981, s. 140-141). 54 55 56 57 58 ZC., D. I, C. 1, s. 241-243. Tunaya, TBMM Hkmetinin Kuruluu ve Siyasi Karakteri, s. 236. Tunaya, TBMM Hkmetinin Kuruluu ve Siyasi Karakteri, s. 237. Grmeler hakknda geni bilgi iin bkz. ZC., D. I, C. 1, s. 244-246. Madde 2. cr Vekilleri Millet Meclisi Reisinin Meclis azalarndan gsterecei namzetler

meyanndan ekseriyet-i mutlaka ile intihb olunurlar (ZC., D. I, C. 5, s. 259). 59 60 KM., D. I, C. I, Kanun No: 47, s. 51; Dstur, 3 Tertip, C. 1, Kanun No: 47, s. 123. Damar Arkolu, hatratnda, bu kanunla Byk Millet Meclisi Reisine vekil seiminde iki

namzed gsterme yetkisi verildiini belirtmektedir. Fakat yukarda da grld gibi kanunda byle bir kayt yoktur ve uygulamada da iki kiiden fazla aday gsterildii de olmutur (Damar Arkolu, Hatralarm, s. 284; ZC., D. I, C. 10, s. 318).

83

61

Byk Millet Meclisinin 85 nolu kanunu olan Tekilt- Essiye Kanunu iin bkz. KM., D. I,

C. I, Kanun No: 85, s. 89-91; Dstur, 3. Tertip, C. 2, Kanun No: 85, s. 196-199. Suna Kili-eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, Ankara, 1985, s. 91-94. 62 Bilindii gibi anayasa, devlet iktidarnn kurulu ve ileyiini, idare edenlerin seilme eklini

ve grev ve yetkilerini, toplum fertlerinin temel hak ve hrriyetlerinin idare edenler karsnda garanti altna alnmasn dzenleyen temel kurallarn yasasdr (Dal, Anayasa Hukuku Temel Kurallar, s. 64). 63 Recai Galip Okandan, Milli Hkimiyet, Milli rde Mefhumlarnn ve Kuvvetler Birlii

Sisteminin Esas Tekilt Hukukumuza Girii, HFM, XXVII/1-4, (1962), s. 24-25. 64 65 cr Vekilleri Suret-i ntihbna Dair Kanunun 2. Maddesi gereince. A. Seluk zelik, Yeni Anayasamz Muvacehesinde Yasama ve Yrtme Organlarnn

Mnasebetleri Hakknda Baz Dnceler, HFM, XXVII/1-4, (1962), s. 34. 66 zelik, Yeni Anayasams Muvacehesinde Yasama ve Yrtme Organlarnn

Mnasebetleri Hakknda Baz Dnceler, s. 35. 67 ZC., D. I, C. 7, s. 372-373. 24 Ocak 1921 tarihinde, Fevzi Paa bakanlnda

almalarna balayan cr Vekilleri Heyetinde u kiiler bulunmakta idi: eriye Vekili: Mustafa Fehmi Efendi (Bursa), Dahiliye Vekili, Refet Bey (zmir), Adliye Vekili: Celleddin Arif Bey (Erzurum, Nfa Vekili: mer Ltf Bey (Amasya), Hariciye Vekili: Bekir Sami Bey (Amasya), Shhiye ve Muavenet-i timiye Vekili: Dr. Adnan Bey (stanbul), ktisd Vekili: Yusuf Kemal Bey (Kastamonu), Mdafaa-i Milliye Vekili: Fevzi Paa (Kozan), Erkn- Harbiye-i Umumiye Vekili: smet Bey (Edirne), Maliye Vekili: Ahmet Ferit Bey (stanbul), Maarif Vekili: Hamdullah Suphi Bey (Antalya). 68 69 ZC., D. I, C. 10, s. 301-302. ZC., D. I, C. 10, s. 304-306. Erkn- Harbiye-i Ummiye ve Hariciye Vekilleri, bu tarihte,

istifa etmemilerdir. 70 71 72 ZC., D. I, C. 10, s. 305. Bu tarihte Maliye Vekili Ahmed Ferid Beydir. ZC., D. I, C. 10, s. 305-306. 2 Mays 1920 tarihli, cr Vekilleri Suret-i ntihbna Dair Kanunun kinci Maddesi ve

Tekilt- Essiye Kanununun Sekizinci Maddesi. 73 Daha nce meydana gelen vekil istifalarnda, Mecliste, istifann reddi veya kabul

hakknda oylamaya gidilmitir. 74 ZC., D. I, C. 10, s. 305-307.

84

75

4 Kasm 1920de kabul edilen cr Vekilleri Seim Kanununun ikinci maddesini muadil

kanun gereince. 76 77 78 79 ZC., D. I, C. 10, s. 318. ZC., D. I, C. 10, s. 319. ZC., D. I, C. 10, s. 320. Bu arada, Heyet-i Vekile seilip grevine balad gn (19 Mays 1921), Erkn- Harbiye-i

Ummiye Res Vekilliine Fevzi Paay atamtr. Ancak bu atama 28 Mays 1921de Hkmetin Meclisin yetkilerini gasbettii gerekesiyle, Meclis tarafndan ret edilmitir. (ZC., D. I, C. 10, s. 327328). 80 Bekir Sami Beyin Londrada yapt gizli anlamalar iin bkz. Salhi R. Sonyel, Trk

Kurtulu Sava ve D Politika, II, Ankara, 1986, s. 132-140. 81 Bekir Sami Beyin 12 Mays 1921de Meclisin gizli oturumunda grlp kabul edilen

istifa yazs udur: Heyet-i Vekile Riyset-i Celilesine, Muhterem Res Paa Hazretleri Gerek aktetmi olduum itilfnmeler ve gerek siyaset-i hariciyemizde Heyet-i Vekile ile bendeleri arasnda bariz bir surette ihtilf- itihd hsl olmutur. u erit dahilinde bendelerinin Hari ciye Vekleti gibi siyaset-i ummiyenin nzm olmas icabeden bir makamda kalmas clib-i mahzr olduundan Veklet-i Hariciyeden istifamn kabul buyurulmasn talep ve rica eylerim efendim. Hariciye Vekili Bekir Sami (GCZ, D. I, C. 2, s. 72-78) 82 ZC., D. I, C. 10, s. 296, 300-301. Yusuf Kemal Bey hatratnda, Hariciye Vekili seildiini

Gmhaneden geerken ald bir telgraftan rendiini belirtmektedir. (Tengirek, Vatan Hizmetinde, s. 230). 83 84 ZC., D. I, C. 10, s. 326. Mahmut Gololu, Cumhuriyete Doru, Ankara, 1971, s. 159. Meclisteki bu gr

ayrlnn Meclis dna da tatn grmekteyiz. Bilhassa bu durum etkilerini Erzurum ve Trabzonda

85

gstermi ve Erzurumda Muhfaza-i Mukaddest Cemiyyeti ismiyle bir cemiyyet kurulmutur. (Bu cemiyyet hakknda bkz. Atatrk, Nutuk, II, s. 596-597; Kzm Karabekir, stikll Harbimiz, stanbul, 1988, s. 931-947). 85 Atatrk, Nutuk, C. II, s. 595-596. Mdfaa-i Hukuk Grubu 10 Mays 1921den Nisan

1922ye kadar 30 toplant yapmtr. Bu toplantlarn tutanaklar Esat Bey (nar) tarafndan tutulmu ve bu tutanaklarn ilk be sahifesi Faik Reit Unat tarafndan yaynlanmtr. (Faik Reit Unat, Trkiye Byk Millet Meclisinin Birinci Devresinde Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukuk Grubunun Kuruluuna ve almalarna Ait Baz Vesikalar, TV, III/13, (1944), s. 1-15). 86 Hseyin Avni Bey Meclisin 16 Mays 1921 tarihli oturumunda Mecliste bulunan herkesin

Misk- Milli etrafnda toplanm olduunu, byle grup kurarak ayrm yapmann tehlikeli sonular dourabileceini ileri srerek eletiride bulunmu ve birok mebus tarafndan da bu gr desteklenmitir. Grubun kurulmas hakknda yaplan eletirilere cevap veren erif Bey (Edirne), bu grubun kesin snrlarla belirlenmediini ve isteyen herkesin bu gruba girebileceini belirten bir konuma yapmtr. Mustafa Kemal Paa bu grmeler esnasnda, Mecliste olmasna ramen, bu eletirilere cevap vermemitir ( ZC., D. I, C. 10, s. 296-299). 87 Tark Zafer Tunaya, kinci Grubun, Temmuz 1922 tarihinde teekkl ettiini yazmakta ve

buna mesnet olarak da Bakumandanlk Kanununun nc kez uzatlmas grlmesi esnasnda, grubun olutuunu sylemektedir (Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler (1859-1952), stanbul, 1952, s. 537). Damar Arkolu ise kurulu tarihini kesin olarak hatrlamadn, ancak Malta Srgnlerinin Meclise katlmas ile (Kasm 1921) kinci Grubun vcd bulduunu belirtmektedir. (Arkolu, Hatralarm, s. 272.) Bu grler dorultusunda kinci Grubun 1921 yl sonlarnda kurulduunu syleyebiliriz. 88 89 Sebahattin Selek, Anadolu htilli, II, Beinci Bask, stanbul, 1981, s. 600. ZC., D. I, C. 24, s. 438.

90 91 92 93

ZC., D. I, C. 14, s. 345. ZC., D. I, C. 14, s. 345. Arkolu, Hatralarm, s. 284-285. Atatrk, Nutuk, II, s. 430.

86

94 95 96 97 98

ZC., D. I, C. 15, s. 3. ZC., D. I, C. 21, s. 278. ZC., D. I, C. 21, s. 281. Grmelerin tam metni iin bkz. ZC., D. I, C. 21, s. 282-308. Mahmut Gololu, Cumhuriyete Doru adl eserinde, birinci maddenin kaldrlmas iin

Hamdi Bey (Tokad), Mehmet kr Bey (Afyon), Mustafa Bey (Dersim), Mazlum Baba (Denizli), Naim Bey (el), Selahattin Bey (Mersin) ve Hamdi Bey (Gen) tarafndan nerge verildiini yazmaktadr (Gololu, Cumhuriyete Doru, s. 255). Ancak TBMM Tutanaklarnda, bu maddenin kaldrlmas iin iin verilen nergenin altnda yalnz Mehmet kr Beyin imzas vardr (ZC., D. I, C. 21, s. 307). 99 Encmen tarafndan hazrlanan kanun tasarsndaki birinci madde kabul edilmeyip

kaldrlnca ikinci madde, birinci madde olarak mevzta gemitir. 100 ZC., D. I, C. 21, s. 338. 101 KM., D. I, C. 1, Kanun No: 244, s. 253. Dstur, 3. Tertip, C. 3, Kanun No: 244, s. 99. 102 Samet Aaolu, Kuva-y Milliye Ruhu adl eserinde 20 Kasm 337 (1921) tarihine kadar devam eden bu ekil, o tarihte kabul edilen Esas Tekilt Kanunu (Anayasa) ile yine ilk ekle, yani bakanlarn dorudan Meclis tarafndan seilmesi ekline dnmtr demektedir (Samet Aaolu, Kuva-y Milliye Ruhu, stanbul, 1944, s. 70). Ancak bu durum, (Tekilt- Essiye Kanununun tarihi yanllkla hatal yazlm olabilir), yukarda da belirttiimiz gibi, 8 Temmuz 1922de karlan cr Vekilleri Seim Kanunu ile temin edilmitir. 103 Atatrk, Nutuk, II, s. 663. 104 ZC., D. I, C. 21, s. 349-350. 105 ZC, D. I, C. 21, s. 351. 106 Ali kr Bey, bu iddiay ileri srerken u mantkla hareket ediyordu: 8 Temmuz 1922 tarihli kanun kmadan nce, icra vekilleri reisini vekiller kendi aralarndan seiyorlard. Bu yzden, seilen bu reis yalnz icr vekillerinin reisi idi. Halbuki yeni kanunla cr Vekilleri Riyseti mstakil bir makam haline getirilmitir. Ve yeni bir makam olduu iin bu makama veklet edecek kimse yoktur. ( ZC., D. I, C. 21, s. 351-353). 107 ZC., D. I, C. 21, s. 358-361. 108 Rauf Bey, cra Vekilleri Reisi seildii iin Meclis ikinci reisliinden istifa etti. Bu greve Dr. Adnan Bey seildi ( ZC., D. I, C. 21, s. 372-375).

87

109 Shhiye ve Muvenet-i timiye Vekili Rza Nur Bey, Meclisten izinli sayld iin 11 Mays 1922 tarihinde, Dr. Fuad Bey, Shhiye ve Muvenet-i timiye Vekiline veklet etmesi iin seilmiti ( ZC., D. I, C. 20, s. 26). Seim kanununda yaplan deiiklik sonucu Fuad Bey istifa etmi, fakat yeniden Shhiye Vekili Rza Nur Beye veklet etmesi iin Shhiye Vekil Vekilliine seilmitir ( ZC., D. I, C. 21, s. 362). 110 Nfa Vekili Feyzi Bey (Diyarbekir) Meclisten izinli olarak Diyarbekire gitmesi zerine (15 Mays 1922), Dr. Adnan Bey Nafa Vekili Vekilliine seilmiti. Yeni kabul edilen seim kanununa gre; vekil seilmesi iin Adnan Bey istifa edince, bu kez Feyzi Beye Veklet etmek iin Read Bey (Saruhan), Nafa Vekili Vekilliine seildi (ZC. D. I, C. 21, s. 362). 111 Bu seim 10 Temmuz 1922 tarihli Meclisin birinci oturumunda yaplmtr. Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey Meclis tarafndan izinli sayld iin ( ZC., D. I, C. 21, s. 242)., ona veklet etmesi iin Ata Bey (Nide) Dahiliye Vekili Vekilliine seilmitir ( ZC., D. I, C. 21, s. 349). 112 ZC., D. I, C. 22, s. 171. 113 Aday gstermek kavram, desteklemek anlamnda kullanlmtr. nk mevcut kanuna gre, resmen aday gstermek kanun hkmlerine aykrdr. 114 Arkolu, Hatralarm, s. 286-287. 115 ZC., D. I, C. 24, s. 399. 116 Arkolu, Hatralarm, s. 299-300. 117 Devirde Bir Adam Fethi Okyar, Yayna Hazrlayan: Cemal Kutay, stanbul, 1980, s. 333. 118 ZC, D. I, C. 28, s. 283-293. 119 ZC D. I, C. 29, s. 198-240. 120 ZC, D. II, C. 1, s. 36. 121 Zeki Bey, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kuruluncaya kadar Mecliste tek bana muhalefet yapmtr (Mahmut Gololu, Trkiye Cumhuriyeti, Ankara, 1971, s. 215). 122 Mustafa Kemal Paa Nutukta, Rauf Beyin Lozandan dnmek zere olan smet Paay karlamak istemediini ve bu yzden, sre ierisinde seim blgesine gitmek kararnda olduunu, kendisine sylediini belirtmektedir. Buna karlk Mustafa Kemal Paa, Rauf Beye eer bu kararnda kesin ise cr Vekilleri Riyasetinden istifa etmesi gerektiini sylemitir (Bkz. Atatrk, Nutuk, II, s. 793). Bu durumu Rauf Bey hatratnda dorulamaktadr. Ancak Rauf Beyin hatratnda, Mustafa Kemal Paann Rauf Beyin istifasn istediine dair bir kayt yoktur. Rauf Bey, kendisinin Sivas

88

yolculuuna kmadan nce istifa dilekesini Ali Fethi Beye braktn ve Sivastan ben bildirince istifam Meclise sunarsn, dediini yazmaktadr (Bkz. Feridun Kandemir, Hatralar ve Sylemedikleri ile Rauf Orbay, stanbul, 1965, s. 130). Ali Fethi Bey ise hatralarnda, Rauf Beyin 4 Austos 1923 tarihinde istifa ettiini belirtmekte ve Rauf Beyin istifa ekli ve sebebinin Milli Mcadele liderleri arasnda krgnlk ve ayrl izleri tadn sylemektedir (Bkz. Devirde Bir Adam Fethi Okyar, s. 334-335). 123 12 Austos 1923 tarihli TBMM toplantlarnn tutanaklarna bkz. ZC., D. II, C. 1, s. 1-46. 124 ZC, D. II, C., s. 47. 125 ZC., D. II, C. 1, s. 47. 126 ZC., D. II, C. 1, s. 56-58. 127 ZC., D. II, C. 1, s. 420-428. Ayrca 1920-1965 yllar arasnda kurulan hkmetlerin programlar iin bkz. Kzm ztrk, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Programlar, stanbul, 1968. 128 Bu nerge 12 Eyll 1923 tarihlidir. 129 Grmeler iin bkz. ZC., D. II, C. 2, s. 653-700. 130 Dstur, 3. Tertip, C. V, Kanun No: 352, s. 380. Bu veklet 11 Aralk 1924 tarihinde kaldrlarak skn Mdriyet-i Ummiyesi ismiyle Dahiliye Vekletine balanmtr. (Dstr, 3. Tertip, C. VI, Kanun No: 529, s. 37). 131 ZC., D. II, C. 2, s. 826-828). 132 Devirde Bir Adam, Fethi Okyar, s. 342. 133 Dstr, 3. Tertip, C. V, Kanun No: 364, s. 58; Kili-Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, s. 100. 134 Bu hkme gre, Mustafa Kemal Paa 29 Ekim 1923 tarihinde Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ilk Res-i Cumhuru seilmitir. 135 Bu tarihten itibaren cr Vekilleri Heyeti Resine Bavekil denilmitir. 136 smet Paann kabinesinde u kiiler yer almtr: Adliye Vekili: Seyit Bey (zmir), Dahiliye Vekili: Ferit Bey (Ktahya), Erkn- Harbiye-i Ummiye Resi: Fevzi Paa (stanbul), Hariciye Vekili: smet Paa (Malatya), ktisd Vekili Hasan Bey (Trabzon), Maliye Vekili: Hasan Fehmi Bey (Gmhane), Mbadele, mr ve skn Vekili: Mustafa Necati Bey (zmir), Mdafaa-i Milliye Vekili: Kzm Bey (Karesi), Nafa Vekili: Muhtar Bey (Trabzon),

89

Shhiye Vekili: Dr. Refik Bey (stanbul), erye Ve Evkaf Vekili: Mustafa Fevzi Efendi (Manisa), (Halil Neet, Byk Millet Meclisi ve nklp, Ankara, 1933, s. 152). 137 ZC., D. II, C. 3, s. 103.

90

Yeni Trk Devleti ve Misk-I Mill / Do. Dr. Mesut Aydn [s.57-70]
nn niversitesi Eitim Fakltesi / Trkiye Mazisi insanlk tarihi kadar eskilere giden Trk Milleti, daima bamsz yaam bir millettir. Tarihi sre iinde, birbirinin devam olarak bilinen birok devlet kurmu ve tarihin seyrine de etkide bulunmutur. Trk Milleti iin devlet, ebed-mddetdir. Hun, Gktrk, Seluklu ve Osmanl Devletinin bu tarihi sre iinde yer almalar, bir rastlantdan ibaret deildi. Bilkis, byk tarih olaylarn doal ve zorunlu bir sonucu ortaya kmlard. Bilindii gibi, Osmanl Devleti altyz yl akn bir sre, dnya tarihine damgasn vurmu ve her siyas varlk gibi O da mrn tamamlayarak tarih olmutu. Osmanl Devletinin kmesi ile yeni bir tarih an yaanyordu. inde bulunulan artlar ne kadar ar olursa olsun, Trk Milleti, yeni bir devlet kuracak gc henz kaybetmemiti. Bunu gerekletirmenin tam zaman idi! Ayn zamanda bu Trk Milleti iin mill bir zorunluluktu. nk, bamsz yaayabilmesi iin hukuk ve siyas kimliini muhafaza etmesi gerekiyordu. Ayrca, Mustafa Kemal Paann stikll Mcdelesi iin tarih sahnesine atl ve Trk Milletinin aln yazsn deitirmesi de bir rastlant deildi. Byk devletler byk milletler tarafndan kurulur. Byk adamlar da byk milletler yetitirir dncesinden hareketle mevcut tarih artlar, Mustafa Kemal ATATRK gibi stn vasflara sahip bir lider de yetitirmiti.1 Mustafa Kemal Atatrk, harikulade sezi kabiliyeti ve stn meziyetleriyle Trk Milletinin neleri isteyip, istemediini, hangi ihtiyalar iinde kvrandn, zlemini ektii hususlar ok iyi bilen ve tespit edebilen bir liderdi. Samsuna ayak basar basmaz uygulanmas gereken politikay u ekilde aklamt.2 Osmanl Devletinin temelleri km, mr tamamlanmt. Osmanl memleketleri tamamen paralanmt. Ortada bir avu Trkn barnd bir ata yurdu kalmt. Son mesele bunun taksimini salamaya almaktan ibaretti O halde cidd ve gerek karar ne olabilirdi? Efendiler, bu durum karsnda bir tek karar vard. O da mill hakimiyete dayanan, kaytsz artsz, bamsz yeni bir Trk devleti kurmak! Bu karar gerekletirebilmenin yegne dayana da Trk Milletiydi. Trk ata yurduna ve Trk Milletinin istiklline saldranlar kim olursa olsun, millete silaha sarlp onlarla arpmak, gerekiyordu. Atatrkn dncesine gre; bir sre mill bir sr gibi saklad milli esaslara dayal yeni bir Trk devletinin gereklemesini safhalara ayrmak, olaylardan ve olaylarn akndan yararlanarak milletin duygu ve dncelerini hazrlamak ve basamak basamak hedefe ulamak artt. etin bir mcadeleden sonra hedefe ulald da Bir taraftan igale ve igalcilere kar Anadolunun deiik yerlerinde parldayan oban atelerini3 bir araya getirirken dier taraftan da yeri ve zaman geldiinde Trk insann yeni dnceler ve kurumlar ile tantryordu. Milli Mcadele Dnemi ve yeni kurulan Trk devletinin Aments diyebileceimiz Misk- Mill, Mustafa Kemalin (ATATRK) Anadoluya geii ve Amasya Tamiminin4 btn memlekete ilanndan

91

ksa bir sre sonra toplanan Erzurum Kongresinde (23 Temmuz-7 Austos 1919) ekillenmeye balamt. Erzurum Kongresi, Vilyt- arkiyye Mdfa-i Hukk- Milliye Cemiyetinin Erzurum ubesince tertiplenmi ve bu kongreye Van, Bitlis, Diyarbekir, Elaziz, Sivas, Erzurum ve Vilayt- Sittenin dnda kalan Trabzon Vilyetinin katlm ngrlmt. 5 Ermeni Sansaryan Mektebinde hazrlanan bir salonda gerekletirilen Erzurum Kongresinin al treni, 23 Temmuz (10 Temmuz) Merutiyet Bayram gnne denk getirilmi6 ve nemli kararlarn altna imza atlmtr. 7 Muhteva bakmndan mahalli bir grnt izse de mill bir btnllk arzeden Erzurum Kongresi kararlar Sivas Kongresi ve Misk- Mill metninin hazrlanmasnda esin kayna olmu ve yeni Trk Devletinin en nemli dsturlarnn belirlenmesinde temel tekil etmitir. Zira kongre kararlarnn znde Dou Anadolu Blgesinin gelecei ile ilgili hkmler sz konusuysa da tzkte belirtildii gibi, Trabzon vilyeti ve Canik sanca ile Vilyat- arkye namn tayan Erzurum, Sivas, Diyarbekir, Mamureti-laziz, Van, Bitlis ve bu meyandaki Elviye-i Mstakile hibir sebep ve bahane ile yekdierinden ayrlmak imkn tasavvur edilemiyen, bir kll olup saadet ve felkete itirak-i tmm kabul ve mukarrerat hakknda ayni maksad hedef ittihaz ederler. denilmi, ikinci maddede ise Osmanl Vatannn tamamiyet ve istiklli milliyemizin temininden bahsedilerek, blnmezlik dncesi blgesellikten kartlm, btn bir Osmanl memleketini kapsayacak ekilde yaygnlk kazandrlmtr. Yine, her trl igal ve mdahale, Rumluk, Ermenilik tekili ve gayesine matuf telkki edileceinden mttehiden mdafaa ve mukavemet esas kabul edilmitir. ilkesi, Misk- Millnin dayand balca unsuru ifade etmektedir. Bunu btnletiren bir baka nokta da Kuvy- Milliyeyi mil ve irde-i Milliyeyi hakim klmak esastr eklinde kongre kararlar arasnda yer alm kaytlardr. Misk- Millnin nemli unsurlarndan biri olarak karmza kan ve tzkte belirtilen Ancak Rum ve Ermenilerin bizzat veya bil-vasta haf ve cel her ne ekil ve surette olursa olsun, hkimiyet-i Osmaniye ve hukuk- slmiyeyi ve mevcudiyet-i milliyemizi muhil bir vaziyet almalarna katiyyen msaade edilmeyecektir. dncesi de Erzurum Kongresinden itibaren yaygnlk kazanmaya balamtr. zellikle, beyannamenin nc maddesinde iaret edilen Hkimiyet-i siyasiye ve mvazene-i itimaiyeyi muhil olacak surette anasr- hristiyaniyeye yeni bir takm imtiyazlar itas kabul edilmeyecektir. karar bu noktada birbiriyle btnlk oluturan nemli olgulard. 4-11 Eyll 1919da toplanan Sivas Kongresi8 ise Misk- Millnin hemen tamamyla belirlendii bir srecin balangc olmutur. Erzurum Kongresinde kabul edilen kararlar, bir anlamda Sivasta tescil edilmi, onaylanmtr. Amasya Tamiminde iaret edilen Milletin hl ve vazn der-pi etmek ve sad-y hukukunu cihna iitdirmek iin her trl tesir ve murakabeden azde9 mill bir heyet (Heyet-i Temsiliye) ise Sivasta faaliyetine balayarak, oluturulan mill politikay ynlendirmitir. Heyet-i Temsiliyenin greve balamasndan hemen sonra stanbul hkmeti ile mnasebetlerin kesilmesi,

92

Damat Ferid Paa hkmetinin drlmesi ve Mill rdenin etkinliinin salanmas gibi faaliyetler dikkate deer gelimelerdir. Zir stanbul hkmeti ile ilikilerin kesilmesi giriimi karsnda 20 gn dayanabilen Damat Ferid Paa hkmeti istifa etmi ve yerine Anadolu ile ilikileri srdrebilecek daha lml bir hkmet kurulmutu. Ali Rza Paa hkmeti, Padiah Vahdeddinin irdesinde de yer ald gibi sratle seimlerin yaplmas ve meclisin almas ynnde faaliyetlerine balamt. Dier taraftan da Anadolu ile ilikileri glendirmenin arelerini aramaya balamt. Anadolu-stanbul arasndaki ilikilerin glendirilmesi hi deilse bir uzlama ortamnn yaratlmas maksadyla uzun grmeler gerekletirilmitir.10 Sonuta, Ali Rza Paann nerisi dorultusunda Heyet-i Temsiliye ile Amasyada bir grme tasarlanmt. 20-22 Ekim 1919 tarihleri arasnda yaplan grmelerde Heyet-i Temsiliye namna Mustafa Kemal Paa ile Rauf ve Bekir Sami Beyler hazr bulunmulard. stanbul hkmetini de tefti bahanesiyle Anadoluya gnderilen Bahriye Nazr Salih Paa temsil etmiti. Grmelerde, nemli meseleler halledilmi, ikisi gizli olmak zere be protokol hazrlanmt.11 Amasya Mlkt olarak deer kazanan bu toplantnn en nemli sonucu Heyet-i Temsiliye ve Anadolunun stanbul tarafndan resmen tannmasyd. Ayrca, Sivas Kongre kararlar stanbul hkmeti tarafndan benimseniyor ve ksa sre iinde de seimlerin yaplmasnda gr birlii salanyordu. * * * 9 Ekim 1919da yaynlanan Mebuslar Seimine Mahsus Kararnme gerei, son Osmanl seimleri olarak da kabul ettiimiz 1919 Osmanl seimlerinin yaplmas kararlatrlmt.12 Mustafa Kemal Paann Sivastan Ankaraya geldii 27 Aralk 1919 tarihine kadar seimlerin tamamland ve Mdfa-i Hukuku adaylarn ezici stnl ile sonuland13 grlmt. Artk, milletvekillerinin, Sivas Komutanlar Toplantsndan14 sonra kararlatrld gibi toplanma merkezi olarak belirlenen15 Ankaraya gelmeleri gerekiyordu. Fakat, baz blgelerden seilen milletvekillerinden ald telgraflar, daha yolun banda baz mkilatla karlaacana iaret ediyordu. Sz konusu telg raflarda, seilen milletvekillerinin dorudan doruya Darl-hilfe (stanbul)ye gitmeleri tavsiye edilmekteydi. Aydn Mebusu Hseyin Kzm imzasyla kimi milletvekillerine gnderilen telgraflarn amac, daha balangta Mustafa Kemali devre d brakmakt.16 Fakat, oyun ksa srede bozulmaya allm ve seilen milletvekillerine, Heyet-i Temsiliye namna Mustafa Kemal imzasyla yaynlanan tamimde Ankaray terifleri teferruatyla izah edilmitir.17 eitli imkanszlklarn da etkisiyle Ankarada geni bir katlm gereklememiti. Tek tek veya kk gruplar halinde gelen milletvekillerine Mebusan Meclisinin almasyla birlikte yaplacak ilk iin kuvvetli bir grub kurmak olduu tavsiye edilmiti.18 eitli seim blgelerinden Ankaraya gelen milletvekilleri yaplan grmelerden sonra stanbula hareket etmi ve meclisin alna katlmlard.

93

Meclis-i Mebusn, 12 Ocak 1920 tarihinde Fndkl Saraynda, mahsus binasnda faaliyete balamt. Meclisin kd, beklenilen saynn ok altnda, 72 milletvekilinin katlmyla gerekletirilmiti. Padiah Vahdeddin rahatszl nedeniyle Meclis-i Mebusana gelmemi, yapmas gereken a konumasnn metni Hafz brahim Paa tarafndan getirilerek Damat erif Paa tarafndan okunmutu.19 Padiah adna okunan a nutkunu, stanbul milletvekili Kamil Efendinin duas izlemiti. Bilahare, Sadrazam Ali Rza Paa, anayasann 46. maddesi gereince yemin merasimini yaptrmt.20 Meclis-i Mebusnn ikinci oturumu, 22 Ocak 1920 tarihinde gerekletirilmi ve meclisin al vesilesiyle Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi Mustafa Kemal Paann tebrik telgraf okunmutu. Bu arada Mustafa Kemalin Meclis Bakanlna getirilmesi maksadyla Rauf (ORBAY) Beyin yapt kulis faaliyeti bir sonu vermemiti. Ayrca, Mdafaa-i Hukuk Grubunun da mecliste kurulamamas, Mustafa Kemali olduka sarsmt.21 Mustafa Kemal Paann Ankarada milletvekilleriyle yapt grmelerde, kurulmasn istedii Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Grubu yerine Felh- Vatan adyla bir grup kurulmutur.22 Mecliste kurulan bu grubun Felh- Vatan Grubu olarak adlandrlmasnda etken olan dnce ise Gololu tarafndan u ekilde ifade edilmiti. 23 Fakat grubun ad Mustafa Kemal Paann dedii ve istedii gibi (Mdfa-i Hukuk Cemiyeti Grubu) olmam, Padiahn Meclisi a konumasndaki bundan tr, her trl ayrlma ve blnmeden kanlarak btn milli istek ve abalarn (felh vatan) noktasnda birletirilmesi gereklidir sznn etkisiyle olacak, (Felh Vatan Grubu) olmutu. Mdfa-i Hukuk Grubu adyla kurulmam olsa da oluturulan yeni grubun meclisteki rutin ilerin dndaki en nemli mesaisi, hi phesiz ki, Misk- Mill zerine yapt almalar olmutur. Gruba dahil milletvekilleri, meclisin resmi oturumlarnda ve gayr- resm toplantlarnda Misk- Mill programn ekillendirmilerdir. * * * Yukarda ksaca deinilen kongre kararlarndan kaynaklandn ifade ettiimiz Misk- Mill ilkelerinin nerede, kimler tarafndan oluturulduu ve son ekline nasl getirildii konusunda olduka deiik bilgiler mevcuttur. Bu konudaki ilk bilgiler, Misk- Mill taslann Sivas Komutanlar Toplantsnda alnan kararlar dorultusunda Ankarada gerekletirilen toplantlarda hazrlanddr. Toplantlara katlanlar ise stanbulda aklanacak olan Meclis-i Mebusn seimlerini kazanan milletvekilleridir. Atatrk Efendiler, milletin aml ve maksadn da ksa bir programa esas olacak surette toplu bir tarzda ifadesi de grld. Misk- Mill unvan verilen bu programn ilk msveddeleri de bir fikir vermek maksadyla kaleme alnd. stanbul meclisinde bu esaslar, hakikten toplu bir suretde tahrir ve tespit olunmutur. eklindeki bilgilerle konuya k tutmaktadr. Ali Fuad Cebesoy,24 smet nn25 ve Mazhar Mfit Kansunun26 da ifade ettii gibi Ankarada hazrlanan ve Heyet-i Temsiliye yelerinin hepsine de imzalatlan Misk- Mill metni, Byk Millet Meclisinde de Trabzon Milletvekili olan Hsrev Sami (GEREDE) Bey tarafndan stanbula gtrlmtr. 27 Hsrev

94

Beyin Ankaradan getirdii metni, Mebusan Meclisinin 22 Ocak 1920 tarihli gizli oturumunda okuduu, Hamdullah Subhi (TANRIVER) Bey tarafndan da teyid edilmektedir.28 Rauf Bey de stanbula gittikten sonra Mebusan Meclisindeki milletvekillerinin bir ahd-i mill etrafnda tarttklarn ve metin zerinde uzlama salayabilmek maksadyla bir komisyon kurulduunu ifade etmektedir29: Geldiimiz gnden beri bir Ahd- Mill toplants karsnda bulunduk. Buradaki mebuslar btn milletin mtereken Mara havlisine dair Meclise gelen telgraflar bile umum heyette okumaa msait deildir. nk henz grup resmen yoktur. Riyaset Divan seimi yaplmamtr. Vaziyet byle olduu gibi bizim esaslara slke akl- kalil olsun bu ksmn muhalif kacaklarn hissettikleri iin mill meclisin umum Heyetinin kabul edebilecei esaslar kaleme alp bunu imzalayarak bir mukavele pakt ekline sokmulardr. Umum heyetin toplantsnda bizim forml teklif ederek ii yeniden encmene havale suretiyle ve bizim de itirkimizle arzumuz dahilinde bir forml yaptk Rauf Orbay, Mustafa Kemal Paaya ektii telgrafta bir ahd-i mill itimandan bahsetmekte fakat birbirinden farkl metinler zerinde tar ttklarna dair bir malumt vermemektedir. Tartlan metin byk olaslkla Hsrev Beyin getirdii bu metin olmaldr. Burada akllar kartran aklamalardan biri de Hseyin Kzm Beyin vermi olduu bilgilerdir. O, Misk- Mill esaslarn teklif edenin ve msveddesini hazrlayann kendisi olduunu ifade etmektedir.30 Yusuf Kemal (TENGRENK) Bey, Rza (NUR) Bey, Rauf Bey, Mazhar Mfit (KANSU) Bey, Abdlaziz Mecdi Efendi (Meclis ikinci bakan vekili) ve dier zevatdan mteekkil on kiilik bir komisyon almas sonucunda ahd-i mill (Misk- Mill) Metninin hazrland, hatra sahipleri tarafndan da teyid edilmektedir. Yusuf Kemal Bey, komisyon almalaryla ilgili olarak: Seim yapld. Kastamonudan milletvekili seildim. Meclis ald. almaya baladk. Yaptmz ilerin en nemlisi, esas Sivas Kongresinde grlm olan Misk- Millyi yapmak oldu. Misk- Millyi hazrlayan encmende ben de altm. Misakn balangc ve maddeleri batan aaya stiklal! stiklal! diye haykrmaktadr. Bu teden beri hariten, ierden maruz kaldklar kt muamelelere kar artk isyan bayran am, her eyin kaybolduunu grerek aha kalkm olan Trk yiitlerinin icabnda canlarn vererek kazanmaya ahdettikleri bir dava idi. Misakn zellikle altnc maddesi tam ve iyi bir idare kurabilmek, iktisaden ilerleyebilmek iin tam istiklal ve hrriyetin esas olduunu ilan ediyordu. Avrupa da tahsillerini tamamlayp gelen genler, mstakil yaamann ne kadar tatl olduunu tatm olduklar iin bu lzumu dier arkadalarndan daha ziyade hissediyorlard. demek suretiyle komisyon almalaryla ilgili bilgiler vermektedir.31 Yine, Komisyon yelerinden Mazhar Mfit Bey de almalarla ilgili olarak u bilgiyi vermektedir:32 Yalnz milletin amal ve makasdn bir programa esas olacak surette bir ekil, bir tarz- idare olan ve Misk- Mill dediimiz bir programn

95

ilk hatlar ve esas kaleme alnm ve stanbul meclisinde bu esaslar toplu bir surette tespit olunmutur Rza Nur Bey ise komisyon almalarnda ele alnan konularn teferuatyla ilgili bilgi vererek bir tartmaya da zemin hazrlamtr. Rza Nur; Bir encmen teekkl etti. Misk- Millyi yapt Rauf ve Mecdi, Suriyeyi de mill hududa dahil etmek istediler. Ben iddetle itiraz ettim. Bunlar Trk deil brakn! Bize bel olmaktan baka eyleri yok dedim. Onlar hala Mslmanlk zihniyetinde idiler. Uraa uraa vazgeirttim demek suretiyle I. maddedeki snr hattnn haricinde tabirini karttrdn ifade etmektedir.33 Baz Meclis-i Mebusn yeleri, Misk- Mill taslan kendilerinin ekillendirdiini veya kendi grlerine uygun bir ekilde dzenlediklerini ne srmlerdir. Kimilerince de Misk- Millnin Mebusan Meclisinde oluturulan bir komisyonda ekillendirildiinden bahsedilir. Bu farkl aklamalarn nedeni de Misk- Mill metninin, Mebusan Meclisinin ak ya da gizli oturumlarnda deil de grup niteliindeki zel toplantlarda grlerek belirlenmesidir. Bir baka ifade ile tartmalarn gizli tutulmas ve toplantlar ile ilgili tutanak tutulmamas eitli anlatmlarn ortaya kmasna neden olmutur. Yine, imzalanan orijinal metnin elde bulunmamas da bu tr tartmalara farkl bir boyut kazandrmaktadr.34 22 Ocak 1920 tarihli toplantda grlmeye ve tartlmaya balanan Misk- Mill metni, Osmanl Mebusan Meclisinde 28 Ocak 1920 gnl oturumda gndem d okunarak milletvekilleri tarafndan kabul edildikten sonra imzalanmtr.35 Mecliste Felh- Vatan Grubunun kurulmas hkmetin gvenoyu olmasndan sonra Meclis-i Mebusnn 17 ubat 1920 tarihli oturumunda Misk- Millnin kabul gerekletirildi. Ariza-i Cevbiye grmelerinin yapld ikinci celsenin banda gndem d sz alan Edirne Milletvekili M. eref Beyin Misk- Mill ile ilgili takriri oylanarak bir itiraza kar milletvekilleri tarafndan kabul edilmitir. M. eref Bey tarafndan yaplan bir sunuun hemen ardndan Misk- Mill kararlar okunmutu.36 M. eref Bey konumasn bitirirken: Efendiler Beyler Arkadalar Mill Miskmzn ittifkla kabuln memlekete, millete, btn dnyaya ilann teklif ediyorum metni, meclisin kabulne sunuyor ve o an da u ekilde tasvir ediyordu: 37 Kim vatann hrriyet ve istiklline, kim byle bir saadete Trk Milletini layk grmyor, o anda reddi imkansz aklkla ortaya kverdi: Bir ksm mebuslar, ayakta, hatta gzyalar iinde alklarken, bir ksm aka kar kmyor ama susuyordu Yerime dnerken alklar bitmemiti eref Beyin konumasn bitirmesinin ardndan Meclis bakanlna vekalet eden Hseyin Kzm, Misk- Millyi meclisin oyuna sunmu ve milletvekillerinin oybirlii ile sesleri arasnda kabul edilmitir. Biti konumasn da Sinop Milletvekili Rza Nur yapmtr. Rza Nur konumasnda, Amerika Cumhurbakan Wilsonun belirledii ilkelere atfta bulunmu ve o halde bunlar

96

syleyenlerin szlerini tutmalar gerektiini, sz tutmann namuslu insanlar iin ok nemli olduunu, bu szlerin kiilikleriyle ilgisi kadar resm balant deeri de tadn anlatt ve bu szlerin tutulaca kanaatini belirterek, konunun Wilson prensipleriyle de yakndan ilgisini ortaya koymutur.38 Misk- Mill metni Ahd-i Milli Esaslar balyla Meclis matbaasnda tek sayfa oaltlarak datm yaplm, gazetelerde yaymlanarak kamuoyunun bilgisi salanmaya allmtr. Ayrca, metin Franszcaya tercme edilerek 24 ubatta da Avrupa parlamentolarna iletilmitir.

Dnemin stanbul basnnda neredilen Misk- Mill, gazetelerin teden beri savunduklar dnceler dorultusunda deerlendirmelerle birlikte hitap ettikleri evrelere iletilmilerdi. Bu meynda mill mcdeleyi destekler mahiyette balklar atp, deerlendirmeler yapanlar olduu gibi aleyhte hatta metni ve ruhunu kk gren, aalyc bir slupla kaleme alnan yazlar da neredilmitir.39 Misk- Mill muhtevs, balang ksmn mteakib alt madde halinde belirlenmitir. Bunlar: Zrde vazl-imz Osmanl Meclis-i Mebsn azlar istikll-i devlet ve istikbl-i millnin, hakl ve devaml bir sulhe nailiyet iin ihtiyr edebilecei fedkrln hadd-i azmn mutazammn olan essat- tiyeye tamam-i riyetin mmknt-temin olduunu ve esst- mezkre haricinde payidr bir Osmanl saltanat ve cemiyetinin devam- vcdu, gayr- mmkn bulunduunu kabul ve tasdik eylemilerdir. 1) Devlet-i Osmaniyenin mnhasran Arb ekseriyetiyle meskn olup 30 Terin-i evvel 1918 tarihli Mtarekenin hin-i akidinde muhasm ordularn igali altnda kalan aksamnn mukadderat, ahalisinin serbeste beyn edecekleri rya tevfikn tayin edilmek lazm geleceinden mezkr hatt- mtareke dahil ve haricinde dinen, rkan, emelen mttehit ve yekdierine kar hrmet-i mtekabile ve fedkarlk hissiyatiyle mehn ve hukuk- rkiye ve itimiyeleriyle erit-i muhitiyelerine tamamiyle riyetkr Osmanl-slm ekseriyetiyle meskn bulunan aksamn heyet-i mecmus hakikaten veya hkmen hibir sebeble tefrik kabul etmez bir klldr. 2) Ahalisi ilk serbest kaldklar zamanda r-y mmeleriyle ana vatana iltihak etmi olan elviye-i selse iin ledel-icb tekrar serbeste r-y mmeye mrcat edilmesini kabul ederiz. 3) Trkiye sulhne talik edilen Garbi Trakya vaziyet-i hukukiyesinin tespiti de sekenesinin kemal-i hrriyetiyle beyn edecekleri rya tebaan vki olmaldr. 4) Makarr- Hilfet-i slmiye ve pyitaht- Saltanat- Seniye ve merkez-i Hkmet-i Osmaniye olan stanbul ehri ile Marmara Denizinin emniyeti her trl halelden masn olmaldr. Bu esas mahfuz kalmak artiyle Akdeniz ve Karadeniz Boazlarnn ticaret ve mnklt leme kad hakknda bizimle sair bilmum alkadar devletlerin mttefikn verecekleri karar muteberdir.

97

5) Dvel-i tilfiye ile muhasmlar ve baz mrikleri arasnda tekarrr eden esst- ahdiye dairesinde ekalliyetler hukuku-memlik-i mtecviredeki Mslman ahalinin de ayn hukuktan istifade etmeleri emniyesiyle-tarafmzdan teyit ve temin edilecektir. 6) Mill ve iktisad inkiafatmz daire-i imkna girmek ve daha asri bir idare-i muntazama eklinde tedvir-i umra muvaffak olabilmek iin her devlet gibi bizim de temin-i esbb- inkiafatmzda istikll ve serbesti-i tmme mazhar olmamz ssl-ess- hayat ve bekmzdr. Bu sebeple siyas, adl, mal ve sire inkiftmza mani kuyda muhalifiz. Tahakkuk edecek duyuntmzn erait-i tesviyesi de bu essta mugayir olmayacaktr.40 Misk- Millnin kabul edilerek Avrupa parlamentolarna duyurulmas Meclis-i Mebusnn yapt en nemli faaliyetlerden birini oluturmu ve bu haliyle de yakn dnem Trk Tarihi iindeki yerini almtr. Bilindii gibi Meclis-i Mebusn bir takm i ve d gelimelere paralel olarak stanbulun igali ile birlikte baslm, milletvekillerinin nemli bir ksm (Heyet-i Temsiliye mensuplar bata olmak zere) tutuklanmt. Meclis-i Mebusnn baslmas ve alamaz duruma dmesiyle birlikte yeni bir dnem balyor ve Ankara, Milli mcadelenin tecelligh oluyordu. * * * 16 Mart 1920 tarihinde stanbulun igal edilmesiyle Mustafa Kemalin Sivas Komutanlar Toplantsnda ifade ettii artlar tecelli etmi, dolaysyla meclisin alamayaca tahakkuk etmiti. 17 Mart 1920 tarihinde kaleme alnan ve baz deiikliklerle 19 Mart 1920 tarihinde btn memlekete neredilen tamimde vaziyet anlatlarak en ksa srede Ankarada bir meclisin alaca vurgulanyordu. Selhiyet-i fevkaldeyi haiz meclisin toplanabilmesi iin Anadolu ve Rumeli Mdfa-i Hukuk Cemiyetlerine mlk ve asker makamlara gnderilen yazda seimlerin derhal yaplarak her seim blgesinden be milletvekilinin Ankaraya gnderilmesi bildiriliyordu. Ayrca, stanbuldan kap gelebilen milletvekillerinin de bu meclise dorudan katlabilecekleri ifade ediliyordu.41 Ksa sre iinde yaplan seimler sonucunda meclis 23 Nisan 1920 Cuma gn almt. Meclisin al mnasebetiyle yaplan ilk toplantda milletvekillerinin Misk- Millye ball belirtilmi ve meclisin yegne gayesinin Misk- Millyi gerekletirmek olduu ifade edilmitir. Dolaysyla, Mill Mcdele ve Trk milletinin mukadderat Byk Millet Meclisi tarafndan sevk ve idare edilecek, Misk- Mill yeni meclisin hkmet programlarnda, andlama metinlerinde ve milletvekillerinin yaptklar konumalarda vazgeilemeyen ilkeler manzumesi olmaya devam edecektir.

98

Meclis ii muhalefetin artmas ve deiik muhalefet gruplarnn ortaya kmasndan sonra 10 Mays 1921 tarihinde Mustafa Kemal tarafndan tekil edilen Mdafaa-i Hukuk Grubunun program iinde yer alan Madde-i Esasiyede Misk- Millye atfta bulunularak yle denilmitir: Trkiye Byk millet Meclisinde mteekkil Anadolu ve Rumeli Mdfa-i Hukuk Grubunun umde-i esasiyesi mcadele-i hazrann bidayetinden beri Erzurum ve Sivas Kongrelerinde tespit ve son stanbul Meclisi Mebusn ile Byk Millet Meclisi tarafndan da kabul ve teyit olunup ml-i milletin zbdesi bulunan Misk- Mill esst dairesinde memleketin tamamiyetini ve milletin istikllini temin edecek sulh ve msalemeti istihsal eylemektir. * * * Misk- Milli ilkeleri, dnemin geerli olan baz hukuki ve siyasi mlahazalarn dikkate alarak aklc bir yaklamla hazrlanmt. Mustafa Kemalin zellikle zerinde durduu ilkelerin banda milliyetler prensibi ve self-determination hakk gelmektedir. Self-determination hakk, (milletlerin geleceklerini bizzat kendilerinin belirlemesi) 5 Ocak 1918 tarihli Wilson ilkeleri iinde yer alm ve 1920 ylnda kurulan Milletler Cemiyeti ile geerlilik kazanmtr.42 Wilson lkelerinin43 12. Maddesinde belirtilen self-determination hakkna Misk- Millde de iaret edilmi ve Osmanl Devletinin Mondros Mtarekesini imzalad tarihlerde, sahip olduu toprak btnl ve zerinde yaayan insanlarn gelecei sz konusu edilmitir. Nitekim Misk- Millnin birinci maddesinde yer alan ifadelerde; self-determinasyon hakknn, Osmanl snrlar iinde yaayan dnen, rkan, emelen mttehit ve yekdierine kar hrmet-i mtekbile ve fedkrlk hissiytiyle mehn ve hukuk- rkiye ve itimiyeleriyle erit-i muhitiyelerine temmiyle riyetkr Osmanl-slm ounluuna da verilmesi ve yaplacak olan bir halk oylamas ile geleceklerini belirlemelerinin gereklilii zerinde durulmutur. kinci ve nc maddede de ayn husus gndeme getirilerek Elviye-i Selse (Ardahan, Kars ve Batum) ve Bat Trakya Mslman-Trk aznlnn da serbeste irdelerini yanstmalarna yardm edilmesi gerektiine iaret edilmitir. Misk- Mill iradelerini hr ve serbeste kullanacak olan ahalinin mill, iktisad, politik, sosyal, hukuk, mal, hars (kltrel) gelimesine engel tekil edecek hibir ykmllk altna girilmeyeceini de ifade etmektedir. Esas zerinde durulmas gereken konu da budur. nk, Misk- Mill bal bana bir snr meselesi olmayp, snrlar belirlenmi bir lke dahilinde yaayan ahalinin saadet ve mutluluunu temin edecek olan mill politikann addr. Zaten; Milli Mcadele Dnemi ile birlikte hedeflenen ve gerekletirilmeye allan da bundan baka bir ey deildir. Atatrk, mill politikayla ilgili olarak; devletin her ynyle milli bir politika izlemesi ve bu politikann bnyemize tamamen uygun ve dayal olmas lazmdr. Milli siyaset dediim zaman kastettiim anlam ve iaret etmek istediim husus udur; Milli snrlarmz iinde, her eyden nce kendi kuvvetimize dayanp varlmz koruyarak millet ve memleketin gerek mutluluu ve kalknmasna almak Rastgele bitmeyen

99

emeller peinde milleti uratrmamak, zarara uratmamak Medeni dnyadan, medeni ve insanca muameleyi, karlkl dostluu beklemektir eklinde bir tanmlama yapmaktadr. 44 Misk- Mill, kimilerince Trk Milleti adna zgrlk istei ile ortaya kt iin Magna Charta ya ve milllik vasfndan dolay nsan Haklar Bildirisi ne e deerde bir belge olarak grlmektedir.45 Misk- Mill bunlarn da tesinde bakaca bir anlam ifade etmektedir. Misk- Mill, geni manada, XIII. yyda Trklere yeni ufuklar aan Hac Bektai Velinin veciz sz ile btnletirebileceimiz ekliyle eline, beline ve diline sahip kmak, 46 dar manada ise Osmanl Devletinin paralanmasndan sonra, mill zelliklere sahip bir Trk Devletinin kurulmas ve bamsz bir yapya kavumas hususunda uyulmas gereken ilkelerdir.47 Bu da yok edilmek istenen bir milletin ideali olarak karmza kmasdr. nk, Misk- Mill uzun yzyllar yaatlan, Trk devlet geleneinin zmsenerek hayata geirilmi bir rneini tekil etmektedir. Dier milletlerin ve devletlerin gelitirdikleri idealleri (Grek Projesi, Megali dea, Byk Bulgaristan, Byk Suriye, Byk Ermenistan vs.) dikkate alnrsa, Misk- Millnin de Osmanl Devletinin ykntlar iinde, yeniden var olmak mcadelesi veren millici bir zmrenin yeerttii bir ideal manzumesi olduu kabul edilmelidir. Milli Mcadele Dneminin mill politikas olarak deer kazanan ve bir anlam ifade eden Misk- Mill, bu devrede dierlerine nazaran, yaylma siyaseti deil de bir savunma siyaseti olarak karmza kmaktadr. Zira; Misk- Millnin muhtevs dikkate alnrsa, dorudan doruya Trkiyenin o gnlerde iine dt durum ve bu durumdan nasl kurtulacan gzeten ilkeler n plana kmaktadr. Dncemize gre, Yurtta Sulh, Cihanda Sulh ilkesi ise bu dnemin savunma politikalarnn parolasndan baka bir ey deildir. Milli Mcadele Dnemi artlarnda belirli bir ereveye oturtulan Misk- Mill, o dnem ile snrl tutulmamaldr. Somut bir kavram veya deimez ilkeler manzumesi olarak deerlendirilir ve bu ekilde bir rol biilirse byk bir yanlgya dlm olunur. nk, balangta eldeki mevcut snrlarn muhafazas eklinde ortaya kan Misk- Mill, asla somut bir kavram olarak deerlendirilmemelidir. Atatrkn bu konudaki deerlendirmesi gnmz iin de hala geerliliini korumaktadr. O; Misk- Millinin asli zellikleri kesin sonuca ulaacamz gne kadar devam eder szleri ile gelitirilmesi ve asla vazgeilmemesi gereken bir dsturdan bahsetmektedir. Ayrca, Efendiler arazi meselesi ve hudud meselesi Misk- Millinin malumu aliniz, birinci maddesinin daire-i umlundedir. Misk- Mill u hat bu hat diye hibir vakitde hudud izmemidir. O hududu izen ey milletin menfaati ve Heyet-i Celilenin isabet-i hazrdr. Yoksa haritas mevcud bir hudud yokdur48 diye bahsedilmesi gelecee ynelik ifadeleri ok ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Burada dikkati eken bir baka husus da ulalmas amalanan sonular bakmndan zaman-mekan snrlamasnn olmamasdr. Zamanmekan snrlamasnn sz konusu olmamas ile ilgili olarak Atatrk: Efendiler ! Tekilat- milliyemizin bugn takip ettii gaye vatann inksamdan ve milletin esaretten tahlisine matuftur.

100

nallah zaman- karibde tekilat- milliye bu gayenin istihsali ile deruhte ettii vazife-i vataniyesini ifa edecektir. Fakat vazifesini ikmal etmi saylacak mdr? Bence bundan sonra da pek mhim vazife-i vataniye ve milliyemiz vardr. Ezcmle ahval-i dahiliyemizi slah ile milel-i mtemeddine meyannda faal bir uzuv olabileceimizi fiilen isbat etmek lazmdr. diyerek, konuya bu ekilde aklk getirmitir.49 Atatrkn Tekilat- Millimizin bugn takip ettii gaye diye tarifini yapt Misk- Mill, bilakis soyut bir kavram olarak deerlendirilmelidir. Hatta gnmze etki yapacak, devleti ynlendirecek bir mill politika zellii de n plana kartlmaldr. Atatrkn mill politika olarak tanmlad Misk- Mill fikriyatnn esasn istiklal-i tamme oluturmaktadr. Atatrk, Misk- Millden ilhm alarak istikll-i tamm fikrini izah ederken; . Biz; yaamak isteyen, onur ve erefi ile yaamak isteyen bir milletiz Bilgin, cahil, istisnasz btn millet fertleri, belki iinde bulunduklar glkleri tamamen anlamakszn, bugn yalnz bir nokta etrafnda toplanm ve kann sonuna kadar aktmaya karar vermitir. O nokta; tam bamszlmzn salanmas ve devam ettirilmesidir. Tam bamszlk denildii zaman, elbette siyas, mal, ekonomik, adl, asker, kltrel vs. her hususta tam bamszlk ve tam serbestlik demektir. Bu saydklarmzn herhangi birinde bamszlktan yoksunluk, millet ve memleketin gerek manas ile btn bamszlndan yoksunluu demektir eklinde bahsetmektedir.50 O halde, Atatrkn yukarda sralad hususiyetlerin hepsinde baar temin etmek arttr. Bunlardan birinde baarsz olmak, istiklal-i tamm fikrine dolaysyla Misk- Mill idealine ulalmasn da engelleyecektir. Atatrk, istikll-i tamme fikrinin gereklemesi hususunda asker ve politik istiklalin temini ile birlikte o dnemin g artlar iinde iktisad, adl, mal, kltrel (hars) manada da bir alma iine girmi ve byk bir mesafe kat etmitir. Bu almalar srasnda Misk- Millden kesinlikle dn verilmemitir. 21 ubat-12 Mart 1921 tarihleri arasnda cereyan eden Londra Konferansnda Ankara Hkmetini temsilen ngiliz, Fransz ve talyan temsilcilerle ikili anlamalar yapan Bekir Sami (KUNDUH) Beyin durumu ve Misk- Millye aykr zellikler tad gerekesi ile anlamalarn mecliste iddetle tenkid edilmesi51 Misk- Mill fikrinin Mustafa Kemal ve gerekse Byk Millet Meclisince ne kadar titizlikle savunulduunu gstermesi bakmndan byk bir nem tar. Bekir Sami Beyin gerekletirmi olduu ikili anlamalarda Trkiyenin iktisad ve mal karlarna byk bir ipotek konulduu, I. Dnya Harbine girerken kaldrld ilan edilen kapitlasyonlarn sanki tekrar hortlatld grlmekteydi.52 Bu yzden Bekir Sami Bey Ankaraya dndnde ok zor durumda kalm ve istifa etmek mecburiyetini hissetmiti.53 ngilizlerle yaplm olan sera Mbadelesi Anlamas da adl manada istiklalimizi hie sayan ve eit artlarda gerekletirilmi bir anlamadan ok uzak hkmler ieriyordu. 54 nk, tme-tm bir anlama zellii tamamaktayd. Anlamann ieriini ise ngilizlerin dikte ettirdii artlar oluturuyordu. ngilizler, Franszlar ve talyanlar ile yaplan anlamalarn hepsi Byk Millet Meclisi tarafndan reddedilmi, bunlarn yerine Trk Milletine hayat hakk tanyan, hukukunu meru klan anlamalar

101

gerekletirilmitir. Balangta dikkate bile alnmayan Misk- Mill, ilgili devletlere kabul ettirilmitir. Nitekim, ngilizler ile 23 Ekim 1921 tarihinde esir mbadelesine ilikin yeni bir anlama gerekletirilmiti. Bu anlama ile Ankara Hkmetinin stanbul Temsilcisi ve Kzlayn (Hilal-i Ahmer) II. Bakan Hamid Bey tme tm esasna gre esir mbadelesi gerekletiriliyordu. 55 Yine ayn tarihlerde Franszlar ile Ankara tilafnamesinin gerekletirildiini grmekteyiz. Bekir Sami Beyin Londrada gerekletirdii anlamalarnn tahlili, Ankara Hkmetinin Misk- Millyi bir politika olarak uygulanmaya soktuunu ve herhangi bir ekilde dn vermediini aka gstermektedir. eitli akmlarn etkisi altnda kalmadan mill benlik bilincine vakf nesiller yetitirmenin yegane artnn mill eitim seferberlii ile mmkn olabileceini idrak eden Mustafa Kemal (ATATRK), Sakarya Muharebesi ncesinde 15 Temmuz 1921 tarihinde Maarif Kongresini toplamtr. Hakimiyet-i Milliye Gazetesi ba yaz snda, nc Yunan taarruzunun en ateli zamanlarnda, retmen ordusunun geleceiyle megul bulunuyor. Bu necib ve ulvi misal Trk tarihinin misli ender bulunan kymetli hatralarndan biri olacaktr. eklinde bahsettii Maarif Kongresinin dnya tarihinde de benzeri bulunmayacak bir rneine iaret ediyor ve en buhranl dnemlerde bile mill eitimin nemini vurguluyordu.56 Mustafa Kemali byle bir dnceye sevk eden ise Misk- Millden baka bir ey deildi. ktisad, politik, sosyal vs. gibi ynlerden istiklale ulasa dahi kltrel olgunlua ulamayan ve mazi ile alakal balar kuramayan Trk Milletinin byk felaketler ile kar karya kalmasnn kanlmaz olacan en iyi bilenlerdendi. Nitekim; O, zellikle, bizim milletimiz, mill anlaya srt evirmenin ok ac cezalarn grd. Osmanl mparatorluu iindeki eitli topluluklar, hep mill ilkelere sarlarak, milliyeti lknn gcne dayanarak, kendilerini kurtardlar. Biz ne olduumuzu, sopa ile ilerinden kovulunca anladk. Gcmz yitirdiimiz anda bizi aaladlar. Kk grdler. Anladk ki suumuz, kendimizi unutmaklmzm szleriyle mill benlik, eitim ve kltr olgunsunun nemini ak bir ekilde vurguluyordu.57 Mustafa Kemal, Maarif Kongresini a konumasnda kongrede hazr bulunanlardan Trkiyenin Milli Maarifini kurmasn istemi ve szlerini u ekilde srdrmt: imdiye kadar izlenmi olan eitim ve retim biimlerinin, ulusumuzun gerilemesinde en nemli nedenlerden biri olduu kansndaym. Onun iin bir ulusal eitim programndan sz aarken, gemiin aslsz uydurmalarndan, yaradlmza uymayan yabanc dncelerden, Doudan ve Batdan gelebilen her trl etkiden bsbtn uzak, tarihi ve ulusal varlmza uygun bir kltr ne srm oluyorum. nk ulusal dehamzn tam olarak gelimesi, ancak byle bir kltrle salanabilir. Rastgele bir yabanc kltr kabullenmek, imdiye kadar peine takldmz yabanc kltrlerin ykc sonularn tekrar ettirebilir. Kltr, (Fikri kltr) ortama uyumludur. O ortam, milletin karakteridir.

102

Yine ayn kongrede yeni yetiecek nesillere neler retilmesi gerektii de bir dstur olarak Mustafa Kemal Paann ifadeleriyle vcut bulur. Bu szler: Onlara zellikle varl ile, hakk ile, birlii ile ters den btn yabanc unusurlarla mcadele lzumunu ve mill duyguya dayanan dnceleri byk bir olgunlukla her kart dnceye kar iddetle ve fedakrlkla savunma zorunluluu telkin edilmelidir eklinde idi.58 Eitim ve kltr seferberliinin nemli aamalarndan biri de Misak- Maarif diyebileceimiz ve bizzat Atatrkn emir ve direktifleri ile Mustafa Rahmi (Balaban)a hazrlatlan Gazi Hazretlerinin Eitim Umdesi; Asr Terbiye ve Maarif adl eserdir. Bu eser, 1923 ylnda Maarif Vekaleti Mecmuasnda yaynlanm ve Eitim ve retimin Birletirilmesine (Tevhid-i Tedrisat) zemin hazrlamtr.59 Misk- Millde hedeflenen bir baka husus da iktisad istiklal fikridir. Yeni Trk Devleti, bu hususun nemine dayanarak ilk hkmet (cra Vekilleri Heyeti) bnyesinde ktisat vekilliini oluturmu ve zaferden sonra da zmir ktisat Kongresini toplamt. zmir ktisat Kongresinde alnan kararlar, ktisat Esaslarmz bal ile aklanyor ve Milletimiz gemiinden deil, artk geleceinden sorumludur eklinde devam ediyordu.60 Kongrede btn delegelerin ittifak ile kabul edilen ve 12 maddeden oluan Misak- ktisad Yeni Trkiyenin iktisad hedeflerini belirliyor ve izilen snrlar dahilinde iktisad durumun nasl gelitirileceine iaret ediliyor, ve u nemli mesaj ile sona eriyordu: Her Trk Kadn ve kocas, ocuklar iktisad misaka gre yetitirir. Son olarak, konumuzla yakndan alakal olmas dolaysyla politik istiklal ve onu belirleyen snrlar zerinde durulmaldr.Bilindii gibi, politik istiklal belirli bir snr dahilinde vcud bulur ve en basit ifade ile onun muhafazasna allr. Misk- Mill metninde ok ak bir biimde snrlardan bahsedilmez. Fakat, birinci madde61 iinde zikredilen corafya ana hatlaryla belirlenmi ve Suriyenin bir ksmn iine alacak ekilde gney snrlarnn bir tablosu izilmitir. Bu, Mustafa Kemalin Ankaraya ilk geliinde halka yapt konumasnda da aynen ifade edilmitir. Orada snrla alakal geen ibareler ve M. Kemalin dnceleri ise u ekilde belirginlemiti:62 I. Dnya Harbinin sonular, devletimizin bir takm fedakarla katlanmasn zorunlu klyor. Buna gre devlet iin mill, yeni bir snr kabul ettik Mtareke imzaland gn ordularmz fiilen bu hatta hakim bulunuyordu. Bu snr, skenderun Krfezi gneyinden Antakyadan Halep ile Katma stasyonu arasnda Cerablus Kprs gneyinde Frat Nehrine kavuur. Oradan Deyr-i Zora iner; Daha sonra douya kvrlarak Musul, Kerkk, Sleymaniyeyi iine alr kinci maddede Elviye-i Selase (Ardahan, Kars, Batum) ve bu beldelerin geleceinden bahsedilmitir. Elviye-i selase topraklar Trk Devletinin mtarekedeki ku zeydou snrlarn oluturmaktadr. nc madde iinde belirtilen Bat Trakya da Rumeli snrlar hakknda ipular vermektedir. u halde; yukarda belirtilen gney snrlar ile douda Elviye-i

103

selase ve batda Bat Trakyay da iine alan bir corafya, Misk- Millnin sz konusu ettii snrlar ifade etmektedir, diyebiliriz. Yukarda belirtilen topraklar hemen hemen Trk nfusunun younlukla bulunduu yerler idi. Yeni Trk Devletinin vatan topraklar olarak kabul edilen bu corafyada Osmanl miri sisteminin geerli olmas da ayrca zerinde durulmas gereken nemli bir husustur. Bu tarihi zemin ve snrlar, Trk Milli Mcadelesinin de snrlarn tekil etmitir. Ayn zamanda gnmze kadar devam eden meselelerin kayna da gene bu alanlar olmutur.63 Trk Devletinin hakimiyet sahasnn tamamen ortadan kaldrlmas veya kk bir alana daraltlmasna ynelik planlar ve buna dayal andlama tasarlarnn gndeme getirilmesi Trk Milli Mcadele Hrekatnn balamasna zemin hazrlam ve T.B.M.M.nin sevk ve idaresi ile sz konusu snrlar dahilinde bir Trk Devletinin kurulmas fikri geerlilik kazanmt. 11 Mays 1920 tarihinde Osmanl Hkmetine sunulan Sevr Antlamasna tepki olarak Ankara Hkmeti, Misk- Mill de dahil olmak zere geerliliini onaylatmak zere Boleviklerle temasa gemi ve bir elilik heyetini Moskovaya gitmek zere yola kartmt. Mttefikler ise Sevri zorla Osmanl Hkmetine onaylattrmak maksadyla 11 Temmuz 1920 tarihinde Spa Konferansnda bir araya gelmi64 ve Andlama bugnk biimi ile imzalanmayacak olursa mttefik devletler imzalanmasn ve uygulanmasn zorlamak iin gerekli grecekleri eylemde bulunacaklardr eklinde bir karar almlard. Kimi aratrmaclara gre konferans kararnn stanbula ulat tarihlerde, Ankarada ise T.B.M.M. hummal bir alma iine girmiti. Moskovaya giden heyet ise 24 Austos tarihinde Misk- Millnin ilke olarak kabul edlmesinin art koulduu bir andlama tasarsn hazr hale getirmiti.65 Bu da politik manada snrlarn muhafaza ve idame ettirilmesi hususunda ne kadar kararl olunduunu gstermesi bakmndan byk bir nem tamaktadr. Misk- Millde vcud bulan snrlar ile alakal olarak zerinde durulmas gereken bir baka husus da yukarda akland gibi, soyut bir zellik arzetmesidir. Zira; Atatrk, Misk- Mill snrlarnn sabit olmadn sras geldiinde deiebileceini de ifade etmitir. Bu dnceyi destekler mahiyette olan u anektot Atatrkn muhayyilesindeki snrlar ortaya koymaktadr. Atatrk, Mc Arthur ile yapm olduu mlakatta, Allah nasip eder, mrm vefa ederse Musul, Kerkk ve Adalar geri alacam. Selanik de dahil Bat Trakyay Trkiye snrlar iine katacam66 eklinde bir aklama yapar ki; bu, topik bir deerlendirme olarak kabul edilse dahi, Misk- Millnin ve orada kasdedilen snrlarn sabit olmadn ortaya koymaktadr. zellikle Musul Meselesinde gsterilen kararllk ve asker mdahale hazrl iinde bulunulmas bu konuda verilecek en gzel rneklerdin biridir. Fakat, ngilizlerin tahrik ve tevikleri sonucu ortaya kan eyh Sait syan Musul iin yaplacak giriimleri sonusuz brakmtr. Ayrca 1923 Lozan Boazlar Szlemesindeki balayc kaytlarn 1936 Montreux Boazlar Szlemesi ile artlar deimitir prensibinden hareketle kaldrlmas, zerinde nemle durulmas ve dnlmesi gereken hususlardan biridir.

104

Misk- Mill dahilinde ele alnan Hatayn Trkiyeye iltihak hususunda 1921-1939 yllar arasnda Ankara Hkmetinin zerine den grevleri byk bir zveri ile yerine getirmesi ve snr deiikliinin gerekletirilmesi her trl takdirin zerindedir. Bu cmleden olmak zere Mustafa Kemalin 2 Kasm 1921 tarihinde kendisini ziyarete gelen Tayfur Skmene syledii szler dikkat ekicidir:67 Memleketimizin iinde diditii davalar biliyorsunuz, dnya bizimde muhasama halinde bulunduu bir durumdayz. Byle bir zamanda Avrupann byk devletlerinden biri olan Franszlarla bir anlama yaptk. gal ettikleri Adana, Mersin, Osmaniye, Kilis, Antepi tahliye edecek ve bize harp malzemesi de verecekler. En mhimi Mersin limann bize iade edeceklerdir. Bu arada skenderun Sanca ve havalisinin de (Hatayn da) tahliyesi zerinden byk gayret sarfettikse de imdilik bir ey yapamadk. Ancak oras iin hususi bir idare tatbik edeceklerini taahht altna alabildik. nallah ileride sizleri de kurtaracaz. imdi memleketinize giderek alrsnz. Bir iiniz olur veya mklatla karlarsanz arkadalara mracaat edersiniz. Mustafa Kemal Paann bu szlerinden de anlalaca gibi Trkiye, Sancakn bir sreliine vatan topraklarna ilhkn tehir etmi gzkmektedir. Yoksa, vazgemek diye bir ey sz konusu deildir. Fransz igali dneminde eitli basklara urayan ve mevcut ynetimden memnun olmayan bir ksm Sancakl Trk, bata Adana ve Mersin olmak zere Trkiyeye g etmilerdir. Bunlar arasnda Adanaya yerleenler 1922 ylnda gayri resmi olarak skenderun ve Havalisi Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini kurmulardr.68 Cemiyet yeleri Mustafa Kemalin 15 Mart 1923 tarihindeki Adana ziyaretine siyah bayraklarla katlmlardr. Cemiyet yelerinden Affan Efendinin siyahlar giymi kznn Gazi Baba bizi de kurtar feyrad karsnda Mustafa Kemal Paa Krk asrlk Trk Yurdu dman elinde esir kalamaz cevabn vermiti.69 Mustafa Kemal Paa, hem Tayfur Skmene syledii sz hem de Adanadaki szn namus sz olarak telakki etmi ve davann bizzat takipisi olmutur. Suriyede biten manda ynetimi sonrasnda Suriye ve Lbnan bamsz devletlerinin vcuda getirilmesi kararlatrlmasna karn 1921 Ankara tilafnmesine atfta bulunulmamas ve skenderunAntakya Sancana Ayr Varlk stats tannmamas, Trk-Fransz mnasebetlerinde nemli bir kriz yaratmt. Sz konusu mracaatlara ramen Sancak Meselesinin Franszlar tarafndan srncemede braklmas zerine Atatrk 6 Ocak gn saat 3:00te zel treniyle Konyaya hareket etmi ve Babakan smet nny, Genel Kurmay Bakan Fevzi akmak, Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, ileri Bakan kr Kayay, Cumhurbakanl Genel Sekreteri Hasan Rza Soyak ve Sancak meselesinde yetkili kiileri Eskiehire davet etmitir.70 Eskiehirde yaklak buuk saat sren bir toplant yaptktan sonra Konyaya hareket etmitir.71 Atatrk Eskiehir-Konya seyahati ile ilgili olarak Hasan Rza Soyaka unlar sylemitir Bir askeri harekatn balangc gibi yorumlanabilecek ekilde tertip ettiim bu seyahati; Hataydaki Trk ounluunun muahedelerle de kabul edilmi ak haklarn korumak bahsinde ne derece hassas ve azimli olduumuzu, iin bir takm oyunlarla veya ihmallerle srncemede kalmasna katiyen tahammlmz olmadn gstermek iin

105

ihtiyar ettim ve tertibimi mahsus derhal ayi olabilecek bir yerde, her memlekete mensup birtakm istihbarat memurlaryla dolu olan bir otelde yaptm. Ksacas Franszlarn meseleyi uzatp dejenere etmeye altklarn, mstemleke memurlarnn uursuz ve insafsz hareketlerini gn getike arttrdklarn, bizim Hkmetin de ii, lzumu kadar sk tutmadn gryordum. Davamz, byle srmcemede kaldka bilhassa Trk ahaliye reva grlen iddetli bask devam ettike, bir gn ieride (Hatayda) byk ve kanl bir hadise zuhur edebilirdi; bu yzden iki taraf, hi istemedikleri halde silahl bir atmaya srklenebilirdi. te bu hal ve ihtimalleri ortadan kaldrmak, herkesi vaktinde ikaz etmek iindir ki, harekete getim; baka bir ifade ile ben bu hareketi, memleketi harbe sokmak iin deil, tam tersine ondan kurtarmak iin yapm bulunuyorum. Yoksa Trkiyeyi isteyerek bir harbe sokmaya hakkm olmadn biliyorum demitir. Hasan Rza Beyin silahtan baka are kalmazsa sorusuna ise davann kendi ahsi davas olduunu onun iinde iin silahl bir hareketle halledilmesi gerekirse Cumhurbakanl grevinden ve milletvekilliinden istifa ederek Hataya gidip meseleyi savaarak halledeceini belirtmitir.72 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Bar Andlamas ile ulalan snrlarn dnda kalan Trk dnyas ile sz konusu olacak ilikilerin dzenlenmesi de Misk- Millnin en nemli zelliklerinden biridir. Atatrkn, 29 Ekim 1933 tarihinde altn nemle izdii esaslar, Misk- Millinin siyas ve kltrel hedeflerini ve snrlarn da belirtmektedir. Bugnk hkmetlerin yegane dsturu olmas dileiyle Atatrkn bu veciz szn aynen yaynlyoruz: Bugn Sovyetler birlii, dostumuzdur, komumuzdur, mttefikimizdir. Bu dostlua ihtiyacmz vardr. Fakat, yarn ne olacan kimse bugnden kestiremez. Tpk Osmanl gibi, tpk AvusturyaMacaristan gibi paralanabilir, ufalanabilir. Bugn elinde smsk tuttuu milletler avularndan kaabilirler. Dnya yeni bir dengeye ulaabilir. te o zaman Trkiye ne yapacan bilmelidir Bizim bu dostumuzun idaresinde dili bir, inanc bir, z bir kardelerimiz vardr. Onlara sahip kmaya hazr olmalyz. Hazr olmak, yalnz o gn susup beklemek deildir. Hazrlanmak lzmdr. Milletler buna nasl hazrlanrlar? Manev kprlerini salam tutarak. Dil bir kprdr nan bir kprdr Tarih bir kprdr Kklerimize inmeli ve olaylarn bld tarihimizin iinde btnlemeliyiz. Onlarn bize yaklamasn bekleyemeyiz. Bizim onlara yaklamamz gereklidir * * * Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Trk Devleti devamllk ve btnlk arzeder ilkesinden hareket edilirse, Osmanl Devletinin miras zerinde, mill esaslar gzetilerek kurulmu bir Trk devletidir. Misk- Mill de yeni kurulan Trk devletinin dahil ve haric mill siyasetidir. Misk- Mill; yeni Trk Devletinin kurulu aamasnda, Trkleri Anadoludan da skp atmak isteyen ehl-i salibe kar oluturulan topyekn bir direniin ad olduu gibi, ayn zamanda Trklerle meskn olan corafyann ve snrlarnn da mdafaas anlamna gelmekte idi. Bu dnce, yukarda

106

zikredildii gibi, Misk- Millde kesin izgileri ile belirlenmemi dahi olsa Misak- Mill snrlarna ulamada nemli bir itici g olmutur. Misk- Millden mlhem, ulalan snrlar dikkate alndnda, Trkiye Cumhuriyetinin 610 km. uzunluundaki kuzeydou snrnn tespit ve tanzimi 16 Mart 1921 tarihli Moskova Andlamas ile gerekletirilmi ve 13 Ekim 1921 tarihinde sz konusu edilen Kars Andlamas ile de Ermenistan, Grcistan ve Nahcivan dolaysyla Azerbaycana teyid ve tescil ettirilerek geerlilik kazandrlmtr. Burada aslolan Batumun snrlarmz dnda kalm olmasdr. Trkiye-ran snr, uzun dnem devam eden Osmanl-ran mcadelelerinden sonra tabii halini alm ve ok kk deiikliklerle de gnmze kadar devam etmitir. (1877-78 Osmanl Rus Harbine kadar Trk snrlar iinde yer alan Kotur Kasabasnn rana gemesi ve snr deiiklii yaplmas gibi.) Bugnk ekliyle Trkiye-ran Snr, 454 km. uzunluunda olup, etnolojik ynden ayn milleti ikiye blmekte, ran Azarbaycan blgesinde, on alt milyon Trk nfusu yaamaktadr. Snr, jeopolitik, stratejik ve teopolitik bakmlardan byk bir nem arzetmekte olup Trkiye Cumhuriyeti ile ran slam Cumhuriyeti arasndaki rejim farkllndan kaynaklanan ideoloji transferi, bu blgede youn bir ekilde kendini gstermektedir. zellikle; rann, Trk snrna yakn blgelerde hatta Trkiye Cumhuriyeti topraklarnda gerekletirdii faaliyetler ve setii hedef kitleler byk bir tehdit oluturmaktadr. Dier taraftan, P.K.K. terr rgtnn snra yakn ran corafyasnda barndrlmas, rann Trkiye zerindeki tehditlerini daha belirgin bir hale getirmektedir. Trkiye-Irak snr, Kelim Geidinden balayp Trkiye-Suriye snrnn kesiim noktas olan Dicle-Habur ay kavanda son bulmaktadr. Yaklak olarak 331 km. uzunluunda bulunan Trk-Irak snr da Arazi ve snr meseleleri, ayn zamanda o arazi zerindeki insanlarn mukaderat meselesidir ilkesinden hareketle, Trk nfusunun ikiye blnmesine sebep olan snrlardan bir blmn oluturur. zellikle, Musul, Kerkk ve Sleymaniye blgelerinde youn bir ekilde bulunan Trkler, 1926 Ankara Andlamas dolaysyla snr tesinde kalmtr. 5 Haziran 1926 tarihli Ankara Andlamas ile sonulanan politik mcadelede Trkiye hem Musul ve havalisini hem de buradaki Trklerin mukaderatn 1951 ylna kadar Irak mandas altnda bulunduran ngilterenin, daha sonra da mstakil bir yapya kavuan Irakn insafna terketmitir. Zira, bu blgede bulunan Trklere kar yaplan muamele, uluslararas hukuka ve buna dayal olarak yaplan andlamalarda belirtilen hususlara byk bir tezat tekil etmektedir. Trkiye-Irak snrndaki en nemli snr ve gmrk kaps ise Habur Kaps olup son zamanlarda snr blgesinde meydana gelen olaylar ve yeni politik oluumlar yaratma gayretleri, blgeyi devaml surette gndemde tutmaktadr. zellikle, otorite boluundan dolay blgede yuvalanm olan P.K.K. terr rgtnn, Trkiyenin snr gvenliini nemli lde tehdit eder hale gelmesinden sonra

107

yaplan asker harekatlar ve alnan tedbirler sayesinde temizlenmeye, snr gvenlii teminat altna alnmaya balanmtr. P.K.K terr rgtnn Trkiyenin snr gvenliini ve lke btnln tehdit altna almak istemesi, yukarda iaret edildii gibi, bata komu devletlerin ve blge ile alakas olan baz devletlerin takip ettikleri politikalarnn bir rndr. Trkiye-Suriye snr, gney eridinde yaklak 877 km. uzunluu ile Trkiyenin en uzun snr konumundadr. Trkiye-Suriye snr ve tesi, 1920 yl ile birlikte sun bir ekilde yeertilen Suriye Devleti ve zellikle Hafz Esad ynetiminin ideolojisi dolaysyla nemli tehdit merkezlerinden birisini oluturmaktadr. Osmanl Devletinin miras zerine oluturulan yeni snrlar sebebiyle snrlarn tesinde kalan Trklerin, oralarda bask rejimi altnda asimilasyona tabii tutulmas gibi hadiseler yannda, P.K.K. terr rgt bata olmak zere Trkiye Cumhuriyeti Devleti aleyhinde faaliyette bulunan terr guruplarnn himaye edilmesi, Trkiye Cumhuriyeti tarafndan yakndan takip edilmektedir. Trkiye-Suriye snrnn byk bir blm demiryolu gzergah dikkate alnarak oluturulan yapay bir snr zelliini tamaktadr. Trkiye-Suriye snr tespiti, 20 Ekim 1921 Andlamas esas olmak zere 5 Haziran 1926 ve 23 Haziran 1939 Ankara Andlamalar ile gerekletirilmitir. TrkiyeSuriye snr Misk- Mill dorultusunda takip edilen youn siyasetle deiiklie urayan yegane snr olup, Hatayn anavatana iltihak dolaysyla Trkiye topraklarna 5402.6 km2 daha ilave edilmi, bu durum ise snr deiikliini gndeme getirmitir. Byk Suriye zlemi iinde bulunan Suriye ynetiminin Trkiye ile olan mnasebetlerindeki en nemli meseleler; haritalarnda kendi snrlar ierisinde gstermeye zen gsterdikleri Hatay ile Su Meselesidir. Trkiyenin Avrupa yakasndaki Trakya snrlar, Yunanistan ve Bulgaristan ile izilmi olup, Lozan Bar Andlamas ile tespit ve tescil edilmilerdir. Yaklak 212 km. uzunluundaki Trkiye-Yunanistan snr, sakin bir grnm arzetmesine karn, karasular ve kta sahanl dolaysyla Trkiye ile Yunanistan arasndaki meseleler gn getike younluk kazanmaktadr. Bunun en nemli sebebi ise hi phesiz, Yunanis tann Megali deasn gerekletirmek pahasna ortaya koyduu uzlamaz ve yaylmac politikalardr. Bat Trakyadaki Trk aznlnn sahip olduu haklarnn kstlanmas, en tabii hak ve hrriyetlerinin ortadan kaldrlarak uluslararas hukuk kurallarnn inenmesi, Trk-Yunan uyumazlnn belki de en nemli hususunu tekil etmektedir. Yine uluslararas hukuk kurallar erevesinde tespit edilen karasularnn Yunanistan tarafndan tek tarafl olarak 12 mile kartlmak istenmesi, iki taraf arasnda politik gerginliin artmasna sebep olmaktadr. Hatta; Trkiye, byle bir uygulamay, Adalar Denizinde boulmas ve Kbrs ile hemen hemen alakasnn kesilmesi anlamna geldii iin sava sebebi grmesi, meselenin ciddiyetini bir kat daha artrmaktadr.

108

Trkiye-Bulgaristan 1913 stanbul Andlamas esas alnarak Lozan ve 1925 tarihli dostluk ve saldrmazlk andlamas ile tescil edilmitir. Yaklak olarak 269 km uzunluundadr. Trk-Bulgar Snr 1913 stanbul Andlamasna kadar devaml surette Trkiye aleyhine bir Bulgar genilemesine sahne olmu, bu andlama ile de Osmanl Devleti, Bat Trakyay Bulgaristana brakmak zorunda kalmtr. 6 Eyll 1915 tarihinde yaplan Snr Tashihi Andlamas ile de Osmanl Devletinin Bulgaristan, Dou Trakyann bat eridinden baz topraklar vermek suretiyle, iinde bulunduu ittifak halkasna dahil etmek istedii grlm ve bu verilen taviz 24 Eyll 1918 tarihli Mttefikler Aras Berlin Andlamas hkmlerine kadar devam etmitir. Bu andlama ile Bulgaristan elde ettii geni toprak kazancna karn Trkiye lehine Trakya snrnda baz dzeltmelere gitmitir. Trkiye-Bulgaristan snrnn tespitinde sz konusu olan Bulgaristandaki Trk varl TrkBulgar ynetimlerini zaman zaman kar karya getirmi ve bu arada yzyllk bir dnem iinde sz konusu olan byk g dalgas ise Trkiyeyi olduka etkilemitir. zellikle, demirperde lkeleri ierisinde yer ald dnemde, nemli derecede kimlik sknts eken ve bu ynde byk bir bask altnda tutulan Bulgaristan Trklnn uluslararas hukuka dayal olarak gerekletirilen andlamalardaki hak ve imtiyazlar, iki lkenin en nemli meselesi olarak karmza kmaktadr.73 1 2 3 37 vd. 4 138 vd. 5 Cevad Dursunolu, Milli Mcadelede Erzurum, stanbul 2000, s. 105 vd.; Mazhar Mfit Daha geni bilgi iin bkz. M. Tayyib Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken I, Ankara 1959, s. brahim Kafesolu, Atatrk lkeleri ve Dayand Tarihi Temeller, stanbul 1983, s. 39. Atatrk, Nutuk I, stanbul 1970, s. 12. Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, stanbul 1981, s.

Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber I, Ankara, s. 114 vd. 6 Rumi/Mali takvimine gre 10 Temmuz 1919 tarihine isabet etmektedir. Mildi takvimle

aralarnda 13 gnlk bir fark mevcuttur. 7 Misk- Milli metnine esas tekil etmesi bakmndan Erzurum Kongresi kararlar iin bkz.

Bekir Stk Baykal, Erzurum Kongresi le lgili Belgeler, Ankara 1969, s. 23 vd.;. 8 s. 113 vd. 9 10 Nutuk I, s. 31. Anadolu - stanbul arasndaki haberlemeler ve yazmalar iin bkz. Nutuk I, s. 195-242. Sivas Kongresi Kararlar iin bkz. Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara 1986,

109

11 Amasya Grmeleri (Mlkt) ve hazrlanan protokoller iin bkz. Nutuk I, s. 242 vd. 12 Blent Tanr, Trkiyede Kongre ktidarlar (1918-1920), stanbul 1998, s. 331; Sina Akin,

stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele II, Son Merutiyet (1919-1920), Ankara 1998, s. 13 14 Son Osmanl seimleri iin bkz. T. Z. Tunaya, a.g.e., s. 184 vd. Meclisin nerede toplanmas gerektii ynndeki farkl grlerin tartlmas maksadyla

Milli Mcadeleye taraftar tm kolordu ve tmen komutanlarna 29 Ekim 1919 tarihinde bir ar yaplmt. Uzaktaki komutanlarn gelemeyecekleri dnlerek sonucun kendilerine duyurulmas kararlatrlmt. Toplantlar 16 Kasm 1919 tarihinde balayp 28 Kasm 1919 tarihine kadar etmitir. Sivas Mekteb-i Sultnsinde yaplan toplantda; Meclisin toplanaca yer, Meclisin almasndan sonra Heyet-i Temsiliyenin ve Anadolu Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin akbetinin ne olaca, Bar Konferansnn alaca kararlardan sonra nasl bir siyasa belirlenecei grlmt. Mustafa Kemal Paann bakanlnda devam eden toplantlarn arlk noktasn meclisin nerede toplanaca konusu tekil etmiti. Mustafa Kemal, meclisin mutlaka Anadoluda gvenli bir yerde (Ankarada) toplanmas gerektiini, sebeplerini izah ederek savunurken, dier komutanlar stanbulda toplanmas gerektiini vurguluyorlard. Sonunda, Kazm Karabekirin olaylarn akna gre meclisin Ankarada alabileceini fakat ncelikle saltanat merkezi stanbulda almas gerektii ynnde fikir beyan etmesi, milletvekillerine stanbul yolunu am idi. Fakat, ok gemeden Mustafa Kemalin ileri srd ve srar ettii dncesinin ne derece isabetli olduu grlecekti. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Ulu demir, Heyet-i Temsiliye Tutanaklar, Ankara 1989; Kzm Karabekir, stikll Harbimiz I, stanbul 1993, s. 392; erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi II, Ankara 1992, s. 42 vd; Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar II, stanbul 1991, s. 166 vd. 15 Sivas Komutanlar Toplantsnda bir takm toplanma merkezleri belirlenmiti. Bu merkezler;

Trabzon, Samsun, nebolu, Eskiehir ve Edirne idi. [Bkz. S. Tansel, a.g.e. II, s. 167] Daha sonra alnan bir kararla toplanma merkezi Ankara olarak belirlenmitir. Bkz. Atatrk, Nutuk III, stanbul 1970, s. 1167, Belge No: 214. 16 Mustafa Kemale ulaan telgraflardan birisi konuyu aklar mahiyettedir. Burdur milletvekili

Hseyin Baki imzasyla gnderilen 29 Aralk 1919 tarihli telgrafta: stanbulda itima eden mebslar nmna Aydn Mebsu Hseyin Kzm imzasyla Heyet-i Teftiye Riyseti ne gelen telgrafta, en ser vasta ile Drl-hilfete gelmekliim elzemiyeti ir edilmekde ve bugn de Dahiliye Nezretinden mevrd telgrafta dahi azimetim bildirilmekte Mukaddem Heyet-i Temsiliye nmna Mustafa Kemal Paa Hazretleri tarafndan vk emir ve ir zerine nokta-i nazarm arz ve izh klnd halde henz bu babda bir emir telkki edilemediinden ir- devletlerine keml-i ehemmiyetle muntazrm efendim. demektedir. Bkz. Nutuk I, s. 337. 17 Nutuk I, s. 339.

110

18

M. Kemal Atatrk Ankaraya gelen milletvekillerinin hepsine, ayr ayr, ayn esas

noktalar Gnlerce tekrar etmek mecburiyetinde kaldn ifade ederek unlar hatrlatmt: Bir heyet-i itimiyenin bek ve sadetinin, ancak emelde ve istihsl-i malde itirk-i tamm halinde bulunmasna mtevakkf olduunu izh etdik. Vatann hals, istikllin temini hedefine mteveccih vahdet-i millyemizin, esasl, muntazam tekiltn vcduna ve bu tekilt hsn sevk ve idareye muktedir dimalarn, enerjilerin, bir dima ve enerji halinde mttehit ve mmtezi bir hale gelmesine vbeste olduunu syledik ve bu mnsebetle, stanbulda, alacak Meclis-i Mebusnda, kuvvetli, mtesnid bir grup tekili zaruretini meydana koyduk Nitekim, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde, arz-yu mill tebellr ettirilmi ve ifade olunmutu Bu kongreler esstna sadk olduklarn beyn ettikleri iin millete vekil intihb edilen zevt; her eyden evvel, bu essta merbt zevtdan ve bu esst iln eden cemiyete nisbetini gsterir unvnda bir grup yapacakt: Mdfa-i Hukuk Cemiyeti Grubu te bu grup, tekilt- millyeye ve dolaysyle millete msteniden her nerede olursa olsun, milletin mukaddes mlini cesaretle ifade ve mdfa edecekti. Bkz. Nutuk I, s. 359 vd. 19 Padiah Vahdeddinin Damat erif Paa tarafndan okunan nutku: Sayn Senatrler ve

mebuslar; Drdnc seim dneminin birinci toplantsn aarken Tanrya dua eder, hepinize, ho geldiniz, derim. lkemin snrlar iinde olduklar halde seim yapamayan yerlerden mebus gnderilememi olmasndan znt duyduumu belirtirim Balkan Savandan henz kld ve uradmz kayp ve zararlar gidermek iin almak gerektii bir srada, vatan ve millet karna aykr olarak, Genel Savaa katlmakla henz yorgunluunu alamam olan devletin ve yasn unutamayan milletin urad znt ve felketler herkesin gz nndedir. Fakat benim ve milletimin, beraber alt arkadalarna dahi haber vermeden sava hatt dvet etmi onlarn mer olmayan hareketlerinin ve sava srasndaki ktlklerinin sorumluluu dnda olduu phesizdir Bir ulusun savada yenilmesi, onun siyasi varlk hakkn bozamayacandan devletin haklarnn ve karlarnn korunmasnda yasama kurulu ile bakanlar kurulumuzun birlikte aba harcamalar, hkmetin de akla yakn btn siyasi teebbslerde bulunmaya devam etmesi ve kutsal hayat haklarnn korunmasnda btn ulusun birlik ve beraberlik iinde bulunmas ile devletimizin btnln, milletimizin deer ve onurunu salayacak bir barn elde edilebileceini ve igal altndaki illerimizin kurtulacan Tanrnn kayrclndan umarm. Bundan tr, her trl ayrlmadan, blnmeden kanlarak btn ulusal istek ve abalarn felh vatan (vatan kurtuluu) noktasnda birletirilmesi gereklidir eklinde devam ediyor ve Memleketin yksek menfaatlarn hereyin nnde tutarak, almalarn vatan ve milletin selmetini salamaya ynetmi olan sorumlu hkmete kar gerek yardmc ve denetici olmanz tavsiye eder, hi karamsarla kaplmadan zerinizdeki zor grevi baarmanz Tanrdan dileyerek mill meclisi aarm. temennisiyle sona eriyordu. Sadeletirilen tam metin iin bkz., Mahmud Gololu, nc Merutiyet, Ankara 1970, s. 49 vd. 20 21 M. Gololu, a.g.e., s. 50. M. Gololu, a.g.e., s. 57.

111

22

Atatrk, Felh- Vatan Grubunun kuruluunu ve grupta yer alanlar iddetle tenkit etmiti:

Efendiler, her grtmz zat veyahut zevat, bizimle fikir ve kanaatte mttehit kalarak ayrlmlard. Fakat, stanbul meclisinde, Mdfa-i Hukuk Cemiyeti Grubu diye bir grup teekkl ettiini iitmedik. Niin? Evet, niin? Buna bugn cevap isterim!. nk, efendiler; bu grubu tekil etmeyi, vicdan borcu, millet borcu bilmek vaziyet ve kabiliyetinde bulunan efendiler, imansz idiler cebn idiler chil idiler mansz idiler; nk, ml-i millyenin ciddiyet ve katyetine ve bu mlin mesnedi olan tekilt- millyenin salbetine inanmyorlard Cebn idiler; nk, yegne istindgh- halsn millet olduunu ve olacan takdir edemiyorlard. Padiaha tekpu ederek, ecnibe ho grnerek, mlyim ve nazik davranarak, byk gayelerin istihsl olunabilecei gafletini gsteriyorlard Bundan baka, efendiler; nankr ve hodperest idiler Fikr-i mill ve tekilt- millyenin, ksa bir zamanda temin ettii eref ve mevcudiyeti istisgar ediyorlard. Vcut bulmu olan vaziyet ve varln sehll-istihsl olduunu zan ve vehmetmekle irkin gururlarn tatmn sevdasna dnyorlard Erzurumda, Sivasda telffuz olunmu, tespit olunmu bir unvn aynen kabul etmek zl olmaz myd? O unvndan daha mnal unvn m yoktu?!. Evet, iittik efendiler; varm: Fellh- Vatan grubu. Bkz. Nutuk I, s. 360 vd. 23 24 25 26 528. 27 28 Tevfik Byklolu, Atatrk Anadoluda I (1919-1921), Ankara 1981, s. 63. Hamdullah Suphi Bey tarih konumasnda: Arkadalar! Mustafa Kemal Paa M. Gololu, a.g.e., s. 56. Bkz. Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcdele Hatralar, stanbul 2000, s. 310. smet nn, Hatralar I, Ankara 1985, s. 183. Bkz. M. Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber II, Ankara 1988, s.

Hazretlerinin bize gnderdikleri Misk- Mill metnini Hsrev Beyefendi okudular. Aramzda mzakereye balamadan evvel bir noktann tasrihini elzem addediyorum Trk vatan aleyhine tertib edilen suikastin mutlak esaret halinde karmza kacan bildiren deliller oktur. Biz kimleriz? szlerimizin kymet ve mahiyeti neden ibarettir? bunlar tayin edecek en esasl art temin etmeden, ne desek beyhudedir, ziyandr Biz, burada yalnz yzelli, yzaltm kiiden ibaretiz. Bir memleket namna sz sylemek iin bu kfi deildir Her eyden evvel kabul edilmesi zaruri olan bir karar vardr. onu size teklif ediyorum. Anadoluda, vatan mdafaas iin ortaya km olan kuvay milliyeyi tandmz, milli hareketi tasvip ettiimizi ve bu harekete istinat etmekte olduumuzu dnyaya kar iln etmeliyiz. phe yok ki, koskoca bir memleketin iinde, her dncede adama tesadf olunabilir. Fakat Trk milleti, esareti kabul etmediini ve etmeyeceini, herkesin anlamaa mecbur olduu fiili, beli ve mutantan bir lisan ile ifade etmitir. imizi dinlediimiz vakit, kendimiz nereye tutunuyoruz? Bize mit nereden geliyor? Dank srye yol gsterecek oban yldz, milli bir mit halinde Anadolu topraklarnn zerinde doup ykselmitir. Bugnk vazifesi vatan mdafaasndan ibaret

112

olan Millet Meclisi, bu mdafaada yalnz olmadn, son vazife iin yeni bir mcadelenin lzum gsterdii btn fedakarlklara raz olarak, mcadele ve istikll bayran eken Anadolu hareketiyle, bizim aramzdaki itirak ve vahdeti kayt ve iln etmelidir. Ancak bundan sonra sz sylemek, mzakere etmek, karar vermek hakkn haiz oluruz. Arkadalar, fevklade vaziyetlerin iltizam ettii fevkalde tedbirleri ittihaz etmee mstait bir heyet olduumuzu gsterecek byle bir karar, mstakbel mesaimizi mmkn klacak yegane karardr. Size ben her eyden evvel bu karar teklif ediyorum. 22 Ocak 1920 tarihli konumann tam metni iin bkz., Merkez Aratrma Ekibi, stanbul Meclis-i Mebusnnn Gizli Oturumunda Hamdullah Suphi Tanrverin Bir Konumas, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi I/3, (Temmuz 1985), s. 977 vd. ve yine Hamdullah Suphi Tanrver, Da Yolu I, Ankara 1928, s. 243. 29 30 Atatrk de bu telgraf dorulamaktadr. Bkz. Nutuk III, s. 1199, Belge No: 232. Hseyin Kzm Beyin bu konudaki dnceleri iin bkz. Hseyin Kzm Kadri,

Merutiyetten Cumhuriyete Hatralarm, (Haz. smail Kara), stanbul 1991, s. 262. 31 32 33 Yusuf Kemal Tengirek, Vatan Hizmetinde, Ankara 1981, s. 131. M. M. Kansu, a.g.e. II, s. 528. Rza Nur, Hayat ve Hatratm II, stanbul 1967, s. 515; Rza Nurun bu dncesi

komisyon tartmalarnda pek itibar grmemi olmal ki, misk- mill metninde bu tabirin yer aldn gryoruz. Ancak sonraki deerlendirmelerde bu tabirin ifade edilmedii ve metinden kartldn bilmekteyiz. 34 35 36 . Turan, a.g.e. II, s. 82. Rauf Orbay, Cehennem Deirmeni Siyas Hatralarm II, stanbul 1993, s. 20. T. Z. Tunaya, a.g.e., s. 189; S. Akin, a.g.e. II, s. 318; Hilmi Uran, Hatralarm, s. 130; M.

Gololu, a.g.e., s. 81 vd. 37 38 39 Cemal Kutay, Mehmet eref Aykut, stanbul 1985, s. 240 vd; M. Gololu, a.g.e., s. 79 vd. R. Nur, a.g.e. II, s. 519; M. Gololu, a.g.e., s. 82. rnein, Vakit Gazetesi Ahd- Mill Program, leri Gazetesi Ahd- Millnin Sulh

Esaslar, kdm Gazetesi Misk- Mill Program Sureti, Tevhid-i Efkr Mebusn Meclisinde Mill Haysiyet ahlan balklarn kullanrken, Alemdarda Meclis-i Mebsnda Ruzname Harici ttihadc Pervaszl balna yer vermitir. [Bu konuda bkz. lker Alp, Misk- Milli, Misak- Milli ve Trk D Politikasnda Musul, Ankara 1998, s. 192] Ayrca Refii Cevat Ulunay, 2 ubatta Alemdarda Yeni Bir Yavru Daha: Misk- Mill balkl ya

113

zsnda; Bereketi bol olsun, bamza bir Mill daha kt, geceler bir Mill daha dourdu. Millet anamz yine varln gsterdi. Ortaya bir Mill yavru daha att: (Misk- Mill) Aman Allahm! Telffuzu ne g, ne irkin, ne gayr- Mil bir kelime! (Misk)n elifini hafife ekti mi (Misk) gibi bir ey oluyor. Osmanllk devrinden kalma baba yadigr ahbap Manokyan Kumpanyasnda bir aktr vardr: Hac Misk. Bu terkip bana onu hatrlatyor. Mimin Ysn aa ekerek Snn Elifini yukarya uzatarak tecvit zere okumakta ustalk ve idman isteyen bir i, hepimiz yapmalyz. Galiba Milller yarm dzneyi geti: Mill Kongre, Mill Blok, Mill Hareket, Mill Talim Terbiye, Mill Ahrar, etti alt imdi (Mill Misk) ile tam dzinenin ikmaline girdiimiz anlalyor. Mill Kongrenin ne frldak olduunu seimlerde rendik. Mill Blok ta bir nevi dalavera idi. Mill Hareket deiti, (kakariko) oldu. Mill Talim Terbiye de nevi dier bir yaldzl hapt, yutmadk, Mill Ahrar korsan gemisi idi, karaya vurdu Hulsa bu Milllerin ne biim marifetler olduunu cmle alem anlad. Acaba Mill Misk nedir? Bkz. Nejat Kaymaz, Misk- Mill zerinde Yaplan Tartmalar Hakknda, VIII. Trk Tarih Kongresi, 11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler III, Ankara 1983, s. 1951. 40 Meclis-i Mebusn Zabt Ceridesi I, Devre IV, tim Senesi: I, TBMM Basmevi, Ankara

1992, s. 144-145. 41 42 Nutuk I, s. 421. Hseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri, Ankara 1989, s. 8; Seha L. Meray, Osman

Olcay, Osmanl mparatorluunun k Belgeleri, Ankara 1977, s. 47 vd. 43 Daha geni bilgi iin bkz. erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, mparatorluun

knden Ulusal Direnie I, Ankara 1991, s. 61 vd. 44 Kltr Bakanl, Atatrkn Milli D Politikas I, (Milli Mcadele Dnemine Ait 100 Belge)

1919-1923, Ankara 1981, s. 25. 45 Nejat Kaymaz, yapm olduu teferruatl aratrmasnda, yerli ve yabanc aratrmaclarla

hatra sahiplerinin Misk- Millye ykledikleri misyonu belirtmektedir. Bunlardan bazlar unlardr. Arnold Toynbee; Bu pakt (Ulusal Ant) salt bir sava amalar bildirisi ya da parti program deildi Bu , drt kuaktan beri Bat eitimi gren Trklerin ilerinde beslemi olduklar duygunun ak bir anlatmyd, Jean Sehliklin; Pacte National (Missaak-Millie) denilebilir ki, Yeni Trkiyein dou belgesidir. Ayrca bir yurttalk bildirgesi ve bir gler birlii szdr; Emin Muhammed Sad ve Kerim Halil Sabit; Meclis-i Mebsn 28 Ocak 1920de Misakul-Vatanil-Trkyi ilan etti. Bu Trklerin benimseyebilecekleri bar iin temel olarak koyduklar kurallarn bir toplam ya da siyasal bilanolarnn bir zeti idi. Daha geni bilgi iin bkz. N. Kaymaz, TBMMnde Misk- Millye Ballk And ilmesi Konusu - II, Tarih ve Toplum, S. 20, (Austos 1985), s. 50 vd. 46 Burada kasdedilen el, il, devlet demektir. Bel; hudut, snr (amlbel, Otlukbeli, Esenbeli

gibi) manasna gelmektedir ki siyasi hakimiyetin de alann belirler. Dil ise milleti, birlik ve beraberlii temsil eder.

114

47 48 1318. 49 50 51

Mesut Aydn, Misk- Mill ve Yeni Trk Devletinin Snrlar, Malatya 1998, s. 3. TBMM Gizli Celse Zabtlar III, 6 Mart 1338 (1922)-27 ubat 1338 (1923), Ankara 1985, s.

Atatrkn Milli D Politikas I, s. 38. Atatrkn Milli D Politikas I, s. 48. Londra Konferans ve Bekir Sami Beyin gerekletirdii ikili andlamalar iin bkz. M.

Aydn, a.g.e., s. 124 vd. 52 53 Nutuk II, s. 587 vd. TBMM Gizli Celse Zabtlar II, 17 Mart 1337 (1921)-25 ubat 1337 (1922), Ankara 1985,

s. 73; zzet ztoprak, Bekir Sami Beyin stifas Meselesi, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, IX/25, (Kasm 1992), Ankara 1993, s. 107. 54 Tamamen ngilizlerce dikte ettirilmi bir grnm sergileyen Bekir Sami-Robert Vansittart

arasnda imzalanan Tutsaklarn Hemen Salverilmesi iin Anlama adl belgenin birinci maddesinde kendi istekleri hilafna Trkiyede alkonan Britanyal sava esirleri ile dier Britanya vatandalarnn hemen salverilmesi isteniyor. Buna karn ngiliz makamlarnn elinde bulunan Trk sava esirleri ve sivillerinin yurtlarna iadesine hemen balanacak fakat 1 Austos 1914te Trk mparatorluunun paras olan topraklarda, sava halinin devam boyunca, sava yasalarna veya teamllerine kar iledikleri iddia olunan sulardan veya yaptklar krmlardan dolay, yarglanmalar kararlatrlm bulunan kiilere bu maddenin, uygulanamayaca ifade edilmi ve taraflar arasndaki hukuki eitlik ihlal edilmiti. Bu hususta geni bilgi iin bkz. Bilal N. imir, Malta Srgnleri, stanbul 1976, s. 401vd.; Gothard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Ankara 1971, s. 278 vd.; mer Krkcolu, Trk-ngiliz likileri (1919-1926), Ankara 1978, s. 175 vd. 55 56 57 58 59 60 61 B. imir, a.g.e., s. 450; Nutuk II, s. 587 vd. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1982ye), Ankara 1982, s. 202. Kara Kuvvetleri Komutanl, Atatrk Dnce ve Yaklam Tarz, Ankara 1982, s. 25. Atatrkn Sylev ve Demeleri II, Ankara 1989, s. 19 vd. Seil Akgn, Murat Ulutekin, Misak- Maarif, Atatrk Yolu, II/3, (Mays 1989), s. 287 vd. A. Afetinan, zmir ktisat Kongresi 17 ubat-4 Mart 1923, Ankara 1989, s. 13 vd. Misk- Millnin Birinci Maddesi hakknda bkz, Mete Tuncay, Misk- Millnin 1. Maddesi

stne, Birikim Dergisi, III/18-19, (Austos-Eyll 1976), s. 12-16.

115

62 63

Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s. 12. Mustafa ztrk, Osmanl Miri Rejimin Misk- Mill ile Mnasebeti, Beinci Askeri Tarih

Semineri Bildirileri I, Deien Dnya Dengeleri inde Askeri ve Stratejik Adan Trkiye (23-25 Ekim 1995), Ankara 1996, s. 189 vd. 64 Osman Olcay, Sevr Andlamasna Doru-eitli Konferans ve Toplantlarn Tutanaklar

ve Bunlara likin Belgeler, Ankara 1981 s. 597. 65 Birok aratrmac T. B. M. M.de 18 Temmuz 1920 tarihinde bir toplant yapld ve bu

toplantdan sonra Misk- Mill hududu dahilindeki milleti ve vatan istihls etmek hususunda Misk- Millye sadk kalnacana dair yemin edildii ifade etmilerdir. Nejat Kaymaz, yapm olduu teferruatl aratrma neticesinde bu tarihte Misk- Mill zerine byle bir yemin merasiminin sz konusu olmadn, bunun bir yanl anlama zerine daha sonraki aratrmalarda tekrarlandn ortaya koymutur. Bkz. Nejat Kaymaz, T. B. M. M.de Misk- Millye Ballk And ilmesi Konusu, I-II/3 Tarih ve Toplum, s. 19-23, (Temmuz-Kasm 1985). 66 67 68 69 Ahmet Kabakl, Temellerin Durumas, stanbul 1992, s. 52 vd. Tayfur Skmen, Hatayn Kurtuluu in Harcanan abalar, Ankara 1978, s. 63. T. Skmen, a.g.e., s. 66 vd. T. Skmen, a.g.e., s. 70 vd.; Hamdi Seluk, Btn Yerleriyle Hatayn O Gnleri, stanbul

1972, s. 71; Abdurrahman Melek, Hatay Nasl Kurtuldu, Ankara 1986, s. 9; Nuri Aydn Konuralp, Hatay Kurtulu ve Kurtar Mcadelesi Tarihi, skenderun 1970, s. 139; Mehmet Tekin, Hatay Tarihi, Antakya 1933, s. 126; Mehmet nder, Atatrkle Adm Adm Trkiye XE ", Ankara 1984, s. 9. 70 71 72 73 H. Rza Soyak, Atatrkten Hatralar II, stanbul 1973, s. 601 vd. Tan Gazetesi, 7 Ocak 1937. H. R. Soyak, a.g.e., II, s. 606 vd. M. Aydn, a.g.e., s. 296 vd.

116

Misk-I Mill'nin Snrlar / Yrd. Do. Dr. Erol Kaya [s.71-77]

Atatrk niversitesi Erzincan Eitim Fakltesi / Trkiye Son Osmanl Mebusan Meclisinde grlen ve kabul edilen ilkeler, kaynaklarda deiik tabirlerle isimlendirilmitir. Bunlar arasnda Misk- Milli, Milli Ant, Peyman- Milli, Ulusal Ant tabirleri ne kmaktadr. Ancak bunlar arasnda Misk- Mill tabiri tutmutur. Misk- Mill Beyannamesi, yeni milli ve bamsz bir devlet kurmak zere harekete gemi olan Trklerin akdettikleri, birlikte yaamak zere anlatklar artlar ihtiva eden bir sosyal mukaveledir. Misk- Mill Beyannamesinin nasl ortaya ktn anlayabilmek iin milli mcadelenin balangcna dnmek gerekecektir. Mustafa Kemal Paa, 19 Mays 1919da Samsunda Milli Mcadelenin ynetimini eline ald zaman, milli hareketin belirli bir hedefe ulatrlmas mecburiyetini gayet iyi kavramt. Bu nedenle, hedefe ulatracak plann ana hatlar Erzurum Kongresinden itibaren ekillenmeye balamt. Erzurum Kongresinin kararlarn aklayan 7 Austos 1919 tarihli bildiri ile, ileride Misk- Millnin temelini oluturacak olan baz nemli kararlar yaynlanyordu. Bu kararlar ierisinde yer alan snrlar ile ilgili blmde, Trk ordusunun 30 Ekim 1918 tarihinde tuttuu cephe hattnn snrlar iinde kalan yeni Trkiyenin tam bamszl istenmekte idi.1 Erzurum Kongresinde kararlatrlan bu ilkeler, Trk milliyetilerinin dzenledii milli kongreler dneminin doruk noktasn tekil eden Sivas Kongresince de aynen benimseniyor ve umulletiriliyordu. Kongre, Trk milletinin kurtarlarak tam bamszla kavuturulmas ynndeki ana ilkelerin ve milli d siyasann temellerini atyor; din, kltr ve rk birliine dayanan Mslman Trk ounluunun yaad blgelerde kurulacak, yeni badak bir Trk devletinin snrlarn iziyordu. Bazlar Erzurum Kongresinde ne srlen ve milli direnite milliyetilerin hedef ve emellerinin snrlarn izen bu ilkeler, daha sonra Misk- Milli adn alacak milli andn ilk ilkelerini oluturuyordu. 2 Bir Trk yazarnn, Milli tarihin byk rnesans, ihtill ve kurtulu kongresi3 olarak niteledii Sivas Kongresinde sekiz gn sren atmal ve hararetli tartmalardan sonra, Erzurum bildirisi tm lkeyi kapsyacak biimde geniletiliyor; Atekesin imzaland gn nfus ounluu mslman Trklerden oluan blgelerin milli snrlar iinde olduu aklanyordu.4 Grld gibi, Milli Mcadelenin hedef ve planlarn izen Misk- Mill, Meclis-i Mebusanda kabul edilip resmilemeden ok Kongresinden itibaren ekillendirilmeye balam, Sivas Kongresi kararlar ile de muhtevas byk lde belli olmutu.5 tarihte, Erzurum Artk bu muhteva erevesinde Misk- Millnin yazl hale getirilmesi gerekiyordu ki bu da, Ankarada, Mustafa Kemal Paa ile, stanbula gitmek zere Ankaraya gelen mebuslar arasnda yaplan grmeler sonucunda gerekleecekti. 1. Misk- MillninHazrlanmas daha nce bir

117

Mustafa Kemal Paa, Ankaraya geldiinin ertesi gn (28 Aralk 1919) ehrin ileri gelenlerine ok uzun bir konuma yapmtr. Gemi olaylar zetleyerek gelecekte nasl bir yol izleneceinin dile getirildii bu konumada; Wilsonun 14 maddelik programnn ve Osmanl Devleti iin nerilen 12. maddenin gerekte Trkiyenin durumu bakmndan kabul edilebilir nitelikte olduunu belirtir. Daha sonra, asl mesele olan milli snrlarn nasl izilmesi gerektii meselesine temas ederek bu konuda, atekesin imzalanmasndan beri grlen uygulamayla Wilson ilkelerinin nasl inenmi olduunu anlatr. Mustafa Kemal Paa, benimsenmesi ve salanmas gereken snrlarn 30 Ekim 1918 tarihindeki snrlar olduunu ifade etmektedir. Atekesin uygulamaya konulduu anda Trk ordusunun kontrol altnda bulunan snr izgisi iinde yaayan halkn her bakmdan ortak niteliklere sahip milli bir toplum oluturduunu, bunun Erzurum ve Sivas Kongrelerinde de belirtilmi bulunduunu ve yeni Trkiyenin gney snrnn skenderun Krfezi gneyinden Antakyada Halep ve Katma istasyonu arasnda Cerablus kprs gneyinde Frat rmana kavutuu, oradan Deyrizora indiini, sonra douya uzatlarak Musul, Kerkk ve Sleymaniyeyi ihtiva ettiini syler. Bu snr Trk ordusunca silahla savunulduu gibi bir de Trk ve Krt gelerinin yaad yurt kesimini snrlar. Bu snr iinde kalan lke kesimlerimiz Osmanl topluluundan ayrlmaz bir btn olarak kabul edilmitir..6 Damat Ferit, Paris Bar Konferansna verdii muhtrada 1914, hatta 1912 hudutlarn muhafaza hlyasn beslerken Mustafa Kemal, daha mtarekeden nce, mparatorluun Arap ksmlarndan vazgeilmesi gerektiini anlamt. Atatrk hatralarnda, gney hududunu 26 Ekim 1918de Halebin kuzeybatsnda, ngiliz svari tmenine kar kazand zaferle Trk snglerinin tayin ve tespit etmi olduunu anlatr. Erzurum ve Sivas Kongrelerinde milli hududu izmek gerekince, O, Trk snglerinin kanla izmi olduu bu hududu semitir. Mustafa Kemale gre, sng, kuvvet, eref ve haysiyetin muhafaza edemedii hatlar, baka hibir prensiple mdafaa edilemez.7 Mustafa Kemal Paa bu gr ve dncelerini, 3 Ocak 1920 tarihinden itibaren Ankaraya tek tek veya gruplar halinde gelip giden mebuslara da anlatr ve onlar bir maksat veya gaye etrafnda toplanabilmek iin uzun mnakaa ve mzakereler yaptktan sonra milletin emel ve maksatlarn da ksa bir programa esas olacak suretde ve toplu bir tarzda ifade edilmesi hususu da kararlatrlr. Mebuslarla yaplan bu grmeler neticesinde Misk- Mill ad verilen programn ilk msveddeleri de bir fikir vermek amacyla Ankarada kaleme alnr.8 Mustafa Kemal Paann, kendisi tarafndan kaleme alndn ifade ettii metin henz bulunabilmi deildir. Bu konuda, Hsrev Geredenin 28 Austos 1958de Tevfik Bykloluna gnderdii mektuptan anladmza gre, Mustafa Kemal Paa, Sivas Kongresi beyannamesine uygun bir metin hazrlam ve bu metin btn Heyet-i Temsiliye yeleri tarafndan imzalanarak heyette yazman ve szc durumunda bulunan Trabzon milletvekili Hsrev Bey ile stanbula gnderilmiti.9 Mustafa Kemal Paa tarafndan hazrlanarak Hsrev Bey ile stanbula gnderilen metin de ayn snrlar ihtiva etmekte idi.10

118

Bu ekilde msveddeleri hazrlanan Misk- Mill metni, 12 Ocak 1920 tarihinde alan Meclis-i Mebusanda, eitli gayrresmi ve gizli toplantlarda grlerek tartlmaya balanmtr. Nitekim, 22 Ocakta Meclis binasnda yaplan bir gizli zel toplantda, 11 Hsrev Bey, Mustafa Kemal Paann kendisine verdii Misk- Mill metnini okumutur.12 Ancak anlaldna gre, Hsrev Bey tarafndan okunan metnin baz ksmlar mebuslar arasnda tartmalara sebebiyet vermi ve bunun zerine konunun bir komisyonda ele alnmasna gerek grlerek bir komisyon tekil edilmitir. yeleri arasnda, Kastamonu Mebusu Yusuf Kemal Bey ile,13 Sinop Mebusu Rza Nur Bey, Sivas Mebusu Rauf Bey ve Karesi Mebusu Abdlaziz Mecdi Efendinin de14 bulunduu bu komisyon, kendi aralarnda yaptklar tartmalar sonucunda; Mustafa Kemal Paann hazrlad metinde baz deiiklikler yapmtr. Rza Nur, bu komisyonun almalar esnasnda, Suriyeyi de Misk- Mill hududu iine sokmak isteyen bir grubun olduunu belirterek bu grn ekseriyetle kabul edilmediini ifade etmektedir. 15 Komisyon tarafndan hazrlanarak mebuslarn grne sunulan Misk- Mill metni, zellikle Mdafaa-i Hukuk yanls mebuslarn srar zerine, yeniden gzden geirmek zorunda kalm ve sonunda her grteki yenin benimseyecei biimde bir forml oluturmutur.16 Meydana getirilen Misak- Mill metni ile Mustafa Kemal Paann hazrlad Misak- Mill metnini -orjinal metin elimizde olmadndan dolay- tam anlamyla karlatrma imkanndan mahrumuz. Ancak, Mustafa Kemal Paann Ankarada 28 Aralkta yapm olduu konumada zerinde durulan belli bal noktalarn asl Misk- Mill metnine de byk lde yansd muhakkaktr. Misk- Millnin Elviye-i Selse ve Bat Trakyaya ilikin maddeleri iin bu konumada zel bir aklama bulunmamakla birlikte, bunlarn Mustafa Kemalin grlerine uygun olduu kukusuzdur.17 Nitekim Mustafa Kemal Paa Nutukta stanbul Meclisinde bu ilkeler toplu olarak yazlm ve tespit olunmutur demek suretiyle, Ankarada kendi kaleme ald metinden fazla uzaklalmadn belirtmektedir.18 Hsrev Geredenin hatrladna gre de komisyon, Mustafa Kemal Paann metnini pek az bir deiiklikle kabul etmitir. Metin, stanbul Meclisinin baslaca haberinin alnmas zerine, Hseyin Rauf Beyin kararyla Ankaraya gnderilmitir.19 Ancak her iki metin arasndaki farklln balcasn, mtareke hattnn nereleri ierisine ald hususu oluturmakta idi. Nitekim bu husus, Rauf Bey ile Mustafa Kemal Paa arasnda bir mddet devam eden yazmalara sebebiyet verecektir. Mustafa Kemal Paa, Misk- Millnin tanzim edildii haberini, Rauf Beyin 4 ubat tarihli telinden renmitir. Rauf Bey bu telde; kararlatrlan ilkelerin ruhunu tayan ayr bir madde halinde yazlmak zere, mebuslarn byk bir ounluu ile bir Aht ve Misk- Millnin yaplabildii belirtiliyordu. Ayrca, yaynlanmasnn kararlatrlmasna kadar, metnin son derece gizli tutulmasna karar verildii de ilave ediliyordu.20 Bu yazdan iki gn sonra, 6 ubatta da Rauf Bey tarafndan, gizli kaydyla, 28 Ocakta yaplan toplantda kabul edilen Misk- Mill metni gnderilmiti.21 Mustafa Kemal Paa tarafndan, her iki yazya birden 7 ubatta verilen cevapta; Aht ve Misak- Millide, hatt mtarekenin dahil ve haricinde kalan memalikin gayri kabili infikk olduundan bahsediliyor. Eer

119

byle ise hudut hakkndaki prensiplerimizle esasl bir fark yaplmtr deniliyordu. 22 Rauf Beyin cevab 11 ubatta geldi. Bunda; Ahitte esasn milliyet olduu ve mtareke hududunun, bu milliyetler hududunu genel olarak gstermek frsatyla sz edildii, bu suretle Trk olan Sleymaniye ve Kerkkn de iddiaya dahil olduu ifade ediliyordu. Metnin bu ekilde deitirilmesine gereke olarak da, umumi heyetin bu fikirde olmasndan dolay srar edilmedii gsteriliyordu. Ayrca, stanbula gelmeden nce hazrlanan formlde mtareke hududuna dair bir kayt olmad da teyit ediliyordu. 23 Bu yazmalardan da anlald zere, Mustafa Kemal Paa tarafndan, Ankarada mebuslarla yaplan grmeler srasnda hazrlanan ve stanbula gnderilen Misak- Mill metninde, mtarekenin haricinde kalan memalikin gayri kabili infikk olduu hkm yer almamaktayd. Bu hkmn Misak- Mill metni ierisine konulmu olmas, Mustafa Kemal Paa tarafndan, hudut hakkndaki prensiplerde esasl bir fark yapld eklinde telakki edilmitir. Misk- Mill metni, 28 Ocak 1920 tarihinde, Meclis-i Mebusann gizli zel bir toplantsnda,24 katlan mebuslar tarafndan oybirlii ile kabul edilmi ve dzenlenen belge 121 mebus tarafndan imzalanmtr.25 Buna gre Misk- Milli metni yle dzenlenmiti: Zirde vazilimza Osmanl Meclis-i Mebusan azalar istikll-i devlet ve istikbal-i milletin, hakl ve devaml bir sulha nailiyyet iin ihtiyar edebilecei fedakrln hadd-i zamisini mutazammn olan esasat- atiyeye tamami-i riayetle mmkn-t-temin olduunu ve esasat- mezkure haricinde payidar bir Osmanl Saltanat ve Cemiyetinin devam- vcudu gayr mmkn bulunduunu kabul ve tasdik eylemilerdir. Birinci Madde: Devlet-i Osmaniyenin mnhasran Arap ekseriyyetiyle meskn olup 30 Terinievvel 1918 tarihli mtarekenin hin-i aktinde muhasm ordularn igali altnda kalan aksamnn mukadderat, ahalisinin serbeste beyan edecekleri raya tevfikan tayin edilmek lazm geleceinden, mezkr hatt- mtareke dahil ve haricinde dinen, rkan, emelen26 mttehit ve yekdierine kar hrmet-i mtakabile ve fedakrlk hissiyatyla mehun ve hukuk-u rkiyye ve itimaiyyeleriyle erait-i muhitiyyelerine tamamiyle riayetkr, Osmanl slm ekseriyetiyle meskn bulunan aksamn heyet-i mecmuas hakikaten veya hkmen hibir sebeple tefrik kabul etmez bir kldr. kinci Madde: Ahalisi ilk serbest kaldklar zamanda ray- mmeleriyle anavatana iltihak etmi olan Elviye-i Selse iin ledel-icap tekrar serbeste ray- mmeye mracaat edilmesini kabul ederiz. nc Madde: Trkiye sulhuna talik edilen Garbi Trakya vaziyyet-i hukukiyesinin tespiti de sekenesinin kemal-i hrriyetle beyan edecekleri raya tebaan vaki olmaldr. Drdnc Madde: Makarr- Hilfet-i slmiye ve Paytaht- Saltanat- Seniyye ve Merkez-i Hkmet-i Osmaniye olan stanbul ehriyle Marmara Denizinin emniyeti her trl halelden masun olmaldr. Bu esas mahfuz kalmak artyla Akdeniz ve Karadeniz Boazlarnn ticaret ve mnakalt- leme kad hakknda bizimle sair bilmum alkadar devletlerin mttefikan verecekleri karar muteberdir. 28 Kanunusani 1336.27

120

Bu ekilde hazrlanan Misak- Mill metni, Edirne Mebusu eref Beyin verdii bir takrir ile 17 ubat 1920 toplantsnn ikinci celsesinde, Meclis-i Mebusan huzuruna gelmitir. eref Beyin takririnde, Ahd-i Millinin parlamentolara ve umum matbuata tebli edilmesi ve tercihan mzakeresi teklif ediliyor ve arza-i cevabiye mzakereleri ertelenerek bu teklif kabul ediliyordu.28 Daha sonra eref Bey tarafndan Misak- Milli metni okunarak oya sunulmu ve Meclis-i Mebusann ayn gn, 17 ubat 1920 tarihinde yaplan itimasnda Misak- Mill umumen ve mttefikan kabul sedalar arasnda oybirlii ile kabul edilmitir.29 2. Misk- Millnin Snrlar Misk- Mill Beyannamesinde yer alan ve daha sonra tartmalara sebebiyet veren husus, mtareke hatt haricinde ibaresinden neresinin anlalmas gerektiidir. Krt davas yznden Osmanl mparatorluunun Trk olan ksmlar mefhumunu terk ederek onun yerine yarnki Trkiye iin daha sade olan hudut tayini yoluna gitmek daha mnasip grlmt ki, bu durum, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde kabul edilen 30 Ekim 1918 tarihindeki hududumuz dahilinde kalan mema liki Osmaniye formlnde yerini buldu.30 Buna karlk, 28 Ocak 1920 tarihli Misk- Milldeki hatt- mtareke dahil ve haricinde Osmanl slm ekseriyetiyle meskn bulunan aksam forml daha az aktr. Hari kaydyla ne gibi bir gaye gdlmtr? skenderun sanca bu hattn iinde idi. Bat Trakyaya ve Doudaki sancaa da Misk- Millide ayr maddeler konulmutu. Misk- Millde yer alan Mtareke hatt haricinde kayd, Mustafa Kemal Paann dnceleri ile Misk- Milli arasnda belirli bir farkllk olduunu gstermektedir. Bu durumda, bu ibareden neyin kastedildiini anlamak iin ncelikle, 30 Ekim 1918 tarihinde, Osmanl snrlarnn durumunu bakmak gerekecektir. Bu snrlar, Trk stikll Harbi Tarihinin ilk cildini meydana getiren Mondros Mtarekesi ve Tatbikat adl eserde yer alan bir haritadan izlenebilir. Buna gre; Batumu iine alacak ekilde balayan snrn, Musul-Miyadin hattn izleyerek skenderuna ulat grlmektedir. Bu haritaya gre Kerkk, 30 Ekim 1918 tarihihdeki snrlarmz dnda kalmaktadr.31 Ayn kaynak Kerkk, 31 Ekimde atekesin uygulamaya konduu srada ngiliz kuvvetlerinin eline gemi yerler arasnda gstermektedir.32 Bu nedenle, Misk- Mill metninde yer alan haricinde kelimesinden Kerkkn anlalmas gerektii ileri srlebilir. Nitekim bunu, Misk- Mill hususunda Mustafa Kemal Paa ile Rauf Bey arasnda yaplan yazmalarda da grmek mmkndr. Mustafa Kemal Paann, Misk- Millde mtareke hattnn haricinde kalan memleketlerin ayrlmaz bir btn olduu eklinde yer alan ibarenin aklanmasn istedii telyazsna33 Rauf Bey tarafndan verilen cevapta yle denilmektedir: Ahitte esas milliyettir. Mtareke hududu, bu milliyetler hududunu sureti umumiyede irae etmek vesilesiyle zikrolunmutur. Bu suretle Trk olan Sleymaniye ve Kerkkte iddiamza dahil oluyor. Heyeti Umumiyenin fikri bu merkezde olduundan, fazla srar mnasip grmedik. Biz gelmeden evvel hazrlanan formlde, mtareke hududuna dair bir kayt yoktu.34

121

Bu cevap ayn zamanda, Misk- Mill metni hazrlanrken Mustafa Kemal Paann gndermi olduu metnin dna klarak, birinci maddenin hatt- mtareke dahil ve haricinde eklinde dzenlenmi olmasnn gerekesini de izah etmektedir. Buna gre, Misk- Mill hazrlanrken temel alnan unsur Milliyet idi. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, Milliyet kelimesi ile kastedilenin, sadece bir milletin ismi olmayp, Anasr- slmiye ad altnda ok daha geni ve mull bir varlk olmasdr. Mustafa Kemal Paada, Milliyet unsuruna -bilhassa o dnem iin-35 bu anlamda geni bir mana yklyordu. Trkiye Byk Millet Meclisini a nutkunda; en byk deimenin gney snrnda olduunu vurgulayarak, bunun yalnzca asker mlahazalarla izilmediini, bir hudud- mill olduunu ve bu snr iinde eitli slm unsurlarndan oluan yalnz bir cins milletin varolduunu belirtir. Bu, karde milletlerin hudud- millsidir, iindeki siyasi rejim mill hakimiyet esasna dayanacaktr. Mustafa Kemal Paa a konumasnn devamnda yle demektedir: Fakat bu hudud- mill dahilinde tasavvur edilmesin ki anasr- slmiyeden yalnz bir cins millet vardr. erkes vardr ve anasr- slmiye-i saire vardr. te bu hudut memzu (karm) bir halde yaayan, btn maksatlarn, btn manasyla tevhit etmi olan karde milletlerin hudud- millsidir. Bu hudut meselesini tespit eden madde ierisinde byk bir esas vardr.36 Mustafa Kemal Paa, Trkiye Byk Millet Meclisinde 1 Maysta yapt konumada, gerek Misk- Mill snrlar ierisinde kalan ahali hakkndaki ve gerekse mill snrlardan kast edilenin nereleri olduu hususundaki dncelerini daha geni bir ekilde aklamakta ve yle demektedir:

Burada maksut olan ve Meclisi linizi tekil eden zevat yalnz Trk deildir, yalnz erkes deildir, yalnz Krt deildir, yalnz Lz deildir. Fakat hepsinden mrekkep anasr- slmiyedir, samimi bir mecmuadr. Binaenaleyh bu heyeti liyenin temsil ettii, hukukunu, hayatn, eref ve ann kurtarmak iin azmettiimiz emeller, yalnz bir unsur-u islma mnhasr deildir. Anasr- slmiyeden mrekkep bir ktleye aittir. Bunun byle olduunu hepimiz biliriz. Hep kabul ettiimiz esaslardan birisi ve belki birincisi olan, hudut meselesi tyin ve tespit edilirken, hudut-u millmiz skenderunun cenubundan geer, arka doru uzanarak Musulu, Sleymaniyeyi, Kerkk ihtiva eder. te hudut-u millmiz budur dedik! Halbuki Kerkk imalinde Trk olduu gibi Krt de vardr. Biz onlar tefrik etmedik. Binaenaleyh muhafaza ve mdafaasyla itigal ettiimiz millet bittabi bu unsurlardan ibaret deildir. Muhtelif anasr- slmiyeden mrekkeptir37 Grld gibi, Mustafa Kemal Paa vatan kavramnn kstas olarak, Bat siyasi dncesinde egemen olmaya balayan self-determinasyon ilkesinin dayand kltrel temelleri semi, bu aamada da belki evre artlarnn gerei ile sz konusu temeller iinde din unsuruna arlk vermitir. Misk- Mill, bu sebeple Osmanl-slm unsuruyla meskn yrelerin istiklline kavuturulmasndan ve yeni devletin vatan sathn oluturacandan bahsetmektedir. Burada Trk milletinden ise sz edilmemektedir. Trk yerine slm unsuruna yer vererek, ngiltere bata olmak

122

zere Byk Glerin Anadoludaki mslmanlar arasnda bir ayrlk yaratp, paralama teebbslerine kar emniyet sbab koymak istemiti.38 Corafi snr hususunda ise; dnce olarak Osmanl slm ekseriyetiyle meskn bulunan blgelerin elde edilmesi arzulanm iken, 30 Ekim 1918 tarihinde snrlarmz iinde kalan yerler istendii ve Kerkkte bu snrn dnda kaldndan dolay Misk- Mill metni, mezkr mtareke haricinde eklinde dzenlenerek bunun telafisi yoluna gidilmiti. Bylece Kerkkte mill snrlar ierisine alnm olmaktayd. Nitekim Rauf Beye, mtareke hatt haricinde tabirinin konulma gerekesini soran Mustafa Kemal Paa, verilen cevaptan tatmin olmu olmal ki, TBMM aldktan sonra yapt konumada Kerkk de mill snrlar ierisinde saymaktadr. Misk- Mill snrlar hususunda verebileceimiz bir belge de, Genelkurmay Askeri Tarih Bakanl Arivinde bulunan Misk- Mill haritasdr. Hariciye Vekaleti tarafndan, Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetine gnderilen bir yazda, Amerikan ticaret mmessili Gillespieye39 verilmek zere, tespit edilmi olan gney ve dou hudutlaryla Misk- Millye gre dier hudutlar gsterir bir haritann hazrlanarak gnderilmesi istenmiti.40 Bu istee binaen, Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyaseti tarafndan hazrlanan harita, Hariciye Vekaletine gnderilmitir. Harita hakknda yaplan aklamada ise yle denilmekteydi: 1- Moskova Antlamas ile tespit edilen ve teden beri ranla snr olan Dou hududumuzla gney hududumuzun Ankara Antlamasyla tespit edilen ksm iliikteki haritada gsterilmitir. 2- Misk- Mill hudutlarna gelince; bu hususta tespit edilmi belirli bir hudut hatt yoktur. Bununla birlikte, Misk- Mill esaslarna gre arzu edilen snr, iliikteki haritada kesik izgiyle gsterilmitir.41 Haritadaki dou snr Batumdan balayarak Bayezid ve emdinan iine alacak ekilde uzanmakta, daha aada Kerkk ve Musulu da iine alarak gney snrmza kmaktadr. Aklamada da bahsedildii zere, haritann dou snr Moskova Antlamas ile izilen snr, gney snr ise Ankara Antlamas ile izilen snr ihtiva etmektedir. Kesik izgiyle gsterilen snr ise, Misk- Millye gre dnlen snrlar gstermektedir. Misk- Millye gre istenilen snr ierisinde ise Kerkk ve Musul blgeleri yer almaktadr. Biz bunu, Misk- Millide yer alan mtareke hatt haricinde ibaresinin haritaya evrilmi hali olarak kabul edebiliriz. Zira bu harita, Milli Mcadelenin en scak gnlerinde yaplmt. Dolaysyla o gnlerde, milli mcadeleyi yrtenlerin snr konusundaki istek ve dncelerini en belirgin bir ekilde gstermesi bakmndan bu harita nemlidir. Haritada Misk- Mill snrlar bat ve kuzeybat blgelerinde ise, Bat Trakya ile Ege Denizinin bir ksmn iine alacak ekilde gsterilmektedir. Ancak, Bat Trakya blgesi farkl bir iaretleme ile gsterilmitir. Bunun sebebi ise, Misk- Mill hkmleri ierisinde Bat Trakya iin ayr bir madde konulmu olmasdr. Buna gre, Trkiye barna bal olan Bat Trakyann hukuki durumunun tespiti,

123

blge halknn serbeste beyan edecekleri oya gre belli olacakt. Bu durumu gstermek iin haritada Bat Trakya blgesi, Misk- Mill snrlar iinde, ancak durumu tam netlememi bir yer olarak gsterilmitir. Antakyann haritada yer almam olmas, o blgenin Misk- Mill snnrlar ierisinde olmad anlamna gelmemektedir. Zira, Antakya, Misk- Millnin hudutlarna temel tekil eden, 30 Ekim 1918 tarihi itibariyle Osmanl snrlar ierisinde bulunan topraklar arasnda yer almaktadr. Bunu, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat isimli eserde yer alan 3 nolu haritadan tespit etmek mmkndr. Bu haritaya gre Antakya, Atekes es nasnda Trk kontrolnde olan yerler arasnda gsterilmektedir. Ayrca Mustafa Kemal Paa tarafndan Bakumandanlk Erkn- Harbiye Riyasetine yazlan 6 Kasm 1918 tarihli telgrafta da, ngilizlerin skenderunu igal etmek istemelerinin sebebini, skenderun-Krkhan-Katma yolu ile hareket ederek Antakya-Dircemal-Ahterin hattnda bulunan 7. ordunun hatt ricatini kesmek olarak gstermektedir ki, bu belge, Antakyann mtareke esnasnda Osmanl hakimiyetinde bulunduunu tereddte yer brakmayacak ekilde aklamaktadr.42 Sonu olarak, mtareke hatt haricinde ifadesiyle kastedilen blgenin, Mslmanlarn yaadklar Kerkk olduu ve bu hususun, btn mebuslarn katlmyla gerekleen 28 Ocak 1920 tarihinde yaplan toplantda mebuslarn hepsi tarafndan da desteklendii ortaya kmaktadr. Ayrca Misk- Milli metnine dahil olan blgelerin, Osmanl Devleti zlp yeni bir devletin kurulmas mcadelelerinin verildii dnemde, Trk milletinin taviz veremeyecei ve geri adm atamayaca snrlar olduuna da dikkat ekmek gerekir. Artk Trkler, tarihin kendilerine dayatt bu yeni dnemde zerinde yaayacaklar son toprak paralarnn snrlarn tayin ve ilan etmilerdi. 1 Bu madde yle dzenlenmiti: tilf Devletlerinden, Atekesin imzaland 30 Ekim 1918

gnndeki snrlarmz iinde kalan ve her blgesinde olduu gibi, Dou Anadolu illerinde byk ounluu slm olan ve kltrel, ekonomik stnl Mslmanlara ait bulunan, birbirinden ayrlmalar imkansz z karde, dinda ve soydalarmzn oturduklar memleketlerimizin blnmesi dncesinden vazgeerek, varlmza ve tarih, rk, din haklarmza sayg gsterilmesi ve bu suretle hak ve adalete dayanan bir karar verilmesi beklenir. Erzurum Kongresi Kararlar iin bkz. Btnyle Erzurum Kongresi (Yay. Haz. M. Fahrettin Krzolu), Ankara 1993, s. 243-246; Mahmut Gololu, Erzurum Kongresi, Ankara 1968, s. 109-111. Halide Edip Advara gre, Erzurum Kongresinin, zerinde almaya karar verdii ana konulardan biri de Milli Misk hazrlamakt. Halide Edip Advar, Trkn Atele mtihan, stanbul 1979, s. 45. 2 Sivas Kongresi Beyannamesinin aslnn fotokopisi iin bkz. Tarih Vesikalar, I/I (Haziran

1941), s. 7-8. 3 211. Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, I, Ankara 1988, s.

124

Salhi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, I, Ankara, 1987, s. 135-136.

Mustafa Kemal Paaya gre bu snrlar, gelecekteki Trkiyenin snrlaryd. Mustafa Kemal (Atatrk), Nutuk-Sylev, I, Ankara 1986, s. 477. 5 Bu Misk- Mill, esasen Erzurum Kongresinde balam, Sivasta nemlandrlmt.

Rza Nur, Trk Tarihi, I, stanbul 1978, s. 191. 6 Mustafa Kemal (Atatrk), Nutuk-Sylev, III, Ankara 1989, s. 1721-1741 (Vesika 220).

Misk- Millnin hazrlan ve ihtiva ettii snrlar hususunda daha geni bilgi iin bkz. Erol Kaya, Son Osmanl Meclis-i Mebusan (Yaynlanmam Doktora Tezi), Samsun 1997. 7 Ayrca Mondros Mtarekesinde, Erzincan Mtarekesinin tersine olarak bir ayrc izgi

gsterilmemiti. Prof. Jaeschkeye gre, mtarekenin 7. maddesi varken byle bir izginin tesbit edilmesi de hibir deer tamazd. Tevfik Byklolu, Atatrk Anadoluda (1919-1921), Ankara 1981, s. 60-61. 8 9 10 11 Nutuk-Sylev, I, s. 483; Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s. 273. Byklolu, Atatrk Anadoluda, s. 170. Hamdullah Suphi Tanrver, Da Yolu, stanbul 1929, s. 223. Hamdullah Suphi Bey, Meclis-i Mebusannn gizli celsesinde diyor, ancak Meclis-i

Mebusanda 22 Ocak 1920 tarihinde resmi bir toplant yaplmsa da gizli bir oturum icra edildiine dair herhangi bir iaret bulunmamaktadr. Bkz. MMZC, D: 4, s. 5-19. 12 Hamdullah Suphi Bey, toplantda u ekilde balayan bir konuma yapmtr: Mustafa

Kemal Paa Hazretlerinin bize gnderdikleri Misk- Milli metnini Hsrev Beyefendi okudular. Tanrver, Da Yolu, s. 223. 13 14 15 16 Yusuf Kemal Tengirek, Vatan Hizmetinde, Ankara 1981, s, 131. Rza Nur, Milli Kyam, (Hazrlayan: Yaln Toker), stanbul 1994, s. 27. Rza Nur, Trk Tarihi, I, s. 191. Kayseri Mebusu Ahmet Rifat alka, bu hususta anlarnda unlar yazmaktadr: Bu Milli

Miskn bir maddesi de hilfet ve saltanata sadk kalnacana deiniyordu. Defterin ilk sayfalarnda yazl olan bu madde stanbulun son meclisinde yrtlm ve Kastamonu Milletvekili kr ve Amasya Milletvekili smail Hakk Beyler dnda, btn Trk milletvekilleri altn imza etmilerdi. Kurtulu Savanda Adalet Bakan Ahmet Rifat alkann Anlar, (Yayna Hazrlayan/Yorumlayan: Hurit alka), stanbul 1992, s. 57.

125

17

Nejat Kaymaz, Misk- Milli zerine Yaplan Tartmalar Hakknda, VIII. Trk Tarih

Kongresi (Ekim 1976), Ankara 1983, s. 1944. 18 19 20 21 22 23 24 Nutuk-Sylev, I, s. 483. Byklolu, Atatrk Anadoluda, s. 170. Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1977, s. 23. Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1977, s. 29-30. Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1977, s. 35. Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1977, s. 37. Meclis-i Mebusanda, 27 Ocak-31 Ocak gnleri arasnda herhangi bir gizli veya ak resmi

toplant gerekletirilmemitir. Bkz. MMZC, D: 4, s. 44-45. 25 atldn, Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1977, s. 45-50. Hseyin Kzm Kadri, hatralarnda, mebuslarn da bunu kabul etmeleri zerine Meclis-i Mebusanda grlerek

milli emelleri btn dnyaya bildirecek bir beyanname hazrlanmas fikrinin kendisi tarafndan ortaya kararlatrldn ve meclisin almas zerine Anadoludan gelen mebuslarn da bunu hemen olduu gibi kabul ettiklerini yazyorsa da bu bilgileri teyit eden kendisinden baka bir kaynak bulunmad gibi bylesine nemli bir hadisenin byle basit bir ekilde gereklemesi de mmkn grlmemektedir. Hseyin Kzm Kadri, Merutiyetten Cumhuriyete Hatralarm (Hazrlayan: smail Kara), stanbul 1991, s. 165. 26 Misak- Millinin birinci maddesi, kaynaklarda deiik ekillerde ifade edilmektedir.

MMZCde; dinen, rfen, emelen eklinde yer alyor. MMZC, D: 4, s. 144. Mete Tunay, rfen ve emelen eklinde okuyor. Mete Tunay, Misak- Millinin 1. Maddesi zerine, Birikim, No: 18/19 (Austos-Eyll 1976), s. 12. Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1977, s. 45de yer alan belgede, dinen, irfanen, emelen eklinde geiyor. Cevdet Kerim nceday, dinen, rkan ve aslen olarak veriyor. Cevdet Kerim nceday, Trk stikll Harbi, stanbul 1341, s. 28. Selahattin Tansel ise birinci maddeyi, mezkr hatt- mtareke dahilinde dinen, rkan ve aslen eklinde yazyor ki, burada, mtareke haricinde ifadesi yer almamaktadr. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, III, stanbul 1991, s. 19. Birinci maddeyi ayn ifadelerle veren bir dier kaynak da, Mehmet Gnlbol-Cem Sar, Olaylarla Trk D Politikas (1919-1973), I, Ankara 1969, s. 12-13. Atatrkn Milli D Politikasnda yer alan metin kliesinde mtareke dahil ve haricinde dinen, rkan denildii halde evirisinde mtareke dahilinde dinen, rkan eklinde yer almaktadr. Atatrkn Milli D Politikas, I, Ankara 1992, s. 131-133.

126

27 92-93. 28 29

ATASE Arivi, Klasr: 1617, Dosya: 341-189 A, Fihrist: 2; leri, 17 ubat 1336, No: 759;

Faik Reit Unat, Misak- Milli (Ahd- Milli Beyannamesi) , Aylk Ansiklopedi, No: 3 (Temmuz 1944), s.

MMZC, D: 4, s. 143. MMZC, D: 4, s. 144-145. Misk- Millnin metni, Meclis-i Mebusanda okunup kabul edildii

gnle ayn tarihte, 17 ubat 1920de Yenignde yaynlanmt. Gazeteye gre, Misk- Mill metninin daha nceleri yaynlanmamasnn sebebi, Misk- Millnin hazrlanmasna katlm bulunan mebuslar tarafndan, metnin yaynlanmamasnn kararlatrlm olmasyd. Yenign, 17 ubat 1336/1920, No: 334. 30 Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, Ankara 1991, s. 208-209.

Milli Mcadelenin znesi olan millet, Anadolu ve Rumelinin Mslman ahalisidir. Milli Mcadelenin temel belgesi olan Misk- Mill beyannamesi, hibir ekilde blnemeyecek olan mill araziyi, halk Arap olan ksmlar hari olmak zere Osmanl slm ekseriyetiyle meskn bulunan aksam diye tanmlamaktadr. Misk- Millde Trk deyimi gememektedir. 31 32 Tevfik Byklolu, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, Ankara 1962, (Harita No: 2). Byklolu, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, (Harita No: 4). Mete Tunay, Misk- Milli

metninin ilk eklinde yer alan hatt- mtareke dahil ve haricinde ibaresinden, Kerkkn durumu nedeniyle haricinde kelimesinin karlm olduunu iddia etmektedir. Bkz. Tunay, Misk- Millnin 1. Maddesi zerine, s. 12-16. Bu makaledeki iddialara kar bkz. Kaymaz, Misk- Mill zerinde Yaplan Tartmalar Hakknda, s. 1954-1958. Bu konuda Tevfik Byklolu ise unlar yazmaktadr: Byk Millet Meclisinde Misk- Millye sadakat yemini yapld ve daha sonra bu miskn Meclis Mdafaai Hukuk Grubu nizamnamesinin en nemli bir ksm olarak kabul olunduu sralarda birinci maddedeki hatt mtareke dahil ve haricinde hkmnden hari kelimesinin Mustafa Kemal Paa tarafndan karld anlalmaktadr. Misk- Millnin daha sonraki metinlerinde bu hari kelimesinin karld grlmtr. Byklolu, Atatrk Anadoluda, s. 171. 33 34 35 Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1977, s. 35. Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1977, s. 37. Mustafa Kemalin milliyetilik anlay, bu safhada dini, milleti oluturan temel kstas olarak

alan ve imparatorluktaki gayrimslimleri Millet Sistemi atsnda toplayan Osmanl siyasi dncesi dorultusundadr. Zamanla ve bilhassa evre artlarnn basksyla, Mustafa Kemalin milliyetilik anlay nce soy tabanna, daha sonra ise kltrel ve dier -maddi- unsurlara dayanan bir evrime, gelimeye tabi olacak ve nihai olgunlua ulaacaktr. Mim Kemal ke, Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu 1919-1926, Ankara 1992, s. 64.

127

36 37 38 39

TBMMZC, D: I, I, s. 16. Atatrkn Sylev ve Demeleri, I, Ankara 1989, s. 74-75. ke, Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu, s. 47. Amerikallar, Ankarada ne olup bittiini renmek iin nce yardmc ticari komiser Julian

E. Gillespieyi gndermilerdir. Gillespieye verilen talimat, kendisinin diplomatik yetkisinin olmadn belirtmesi, Amerikan Ticaret Bakanlnn bir memuru olarak sadece ekonomik imkanlar incelemek iin geldiini sylemesi yolunda idi. Gillespie, 1922 ylnn Ocak aynda nebolu zerinden Ankaraya gelmi ve orada youn bir ilgiyle karlanmtr. Gillespie, Ankarada, Yusuf Kemal Bey, Rauf Bey, Fethi Bey, Dr. Adnan Bey ve Celal Beyle yapt grmeler ve edindii intibalar hususunda stanbuldaki Amiral Bristola ve Washingtondaki Ticaret Bakanlna raporlar gndermiti. Bkz. Orhan Duru, Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar, stanbul 1978, s. 141-166. 40 41 42 ATASE Arivi, Klasr: 1617, Dosya: 341-189 A, Fihrist: 3. ATASE Arivi, Klasr: 1617, Dosya: 341-189 A, Fihrist: 3-1. Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, IV, Ankara, 1964, s. 19-20.

128

Mill Mcadelede Ayaklanmalar / Dr. Yunus Kobal [s.78-88]

Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits /Trkiye Giri Osmanl Devletinin girmi olduu 1. Dnya Savan noktalayan 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mtarekesi ile Trk tarihinde Milli Mcadele ad verilen yeni bir dnem balamtr.1 Bu dnem, mtareke artlarnn uygulanmas srasnda yaanan igaller, aznlk terr gibi her trl olumsuzluu ieren bir dizi uygulamaya kar Trk halknn balatt direnme ruhu ile alevlenen Kurtulu Savan ve ardndan gelen yeni Trk devletinin varlnn ve bamszlnn dnya devletlerince kabul ediliini kapsamaktadr. Mtarekenin imzalanmasndan sonra lke tam anlamyla bir kaosa srklenmitir. Btn devlet dengelerinin bozulduu bu ortamda birbiri ardna kurulan hkmetler uzun mrl olamam, 2 hibir kabine bu durumun zerine ykledii arl tayamam ve bu felaketten k iin salkl fikirler retememitir. tilaf Devletleri 1. Dnya Sava srasnda kat zerinde paylatklar Osmanl topraklarn bu defa fiilen blmeye balamlar ve yrttkleri igaller Trk halk iin zor bir dnemin balayacan ortaya koymutur. Bununla birlikte, imparatorluk bnyesinde yzyllardr bar ve huzur ortamnda yaam olan aznlklarn, zellikle Ermeniler ve Rumlarn Trk topraklarnda kendileri iin bamsz yeni yurtlar kurma giriimleri de silahl eteler vastasyla yeni bir boyut kazanarak Mslman ahali ile anlan aznlklar arasnda nemli olaylarn kmasna yol amtr. Bylesine byk bir otorite boluunun olutuu bir ortamda, yaanan olumsuzluklar arasnda Anadolunun eitli blgelerinde deiik zamanlarda ve farkl nedenlerle ortaya kan i ayaklanmalar ok nemli bir yer tutmaktadr. Tarih boyunca eitli milletler kendilerini smren yabanc devletlere kar ayaklanarak bamszlklarn elde etmilerdir. Bu, anlalmas kolay bir konudur. Ancak ayn lkenin insanlarn eitli sebeplerle kar karya getiren i ayaklanmalarn aklamas zordur. Zor olduu gibi dramatik olaylara ve kapanmas uzun srebilecek yaralara da sebebiyet vermesi mmkndr.3 1919-1923 yllar arasnda gerekleen i ayaklanmalarn temelinde eitli etkenler yatmaktadr. D etkenlerin zn tilaf Devletlerinin istek ve karlar olutururken, i etkenler daha fazla eitlilik gstermektedir. Ayaklanmalar tek tek incelendiinde de grlecei gibi balca etken olarak stanbul Hkmetleri ile Kuvay Milliye arasndaki ekime gze arpmaktadr. Bunun yan sra etnik farkllklar temelinde gelien ayaklanma giriimleri ve nihayet liderlik yar sebebiyle ba gsteren ayaklanmalara da tank olunmutur. Milli Mcadelede yaanan i ayaklanmalarn kronolojik sralamas aadaki gibidir.4 11 Mays 1919 Ali Bat Olay

20 Austos 1919 Ali Galip Olay

129

27 Eyll 1919 20 Ekim 1919 20 Ekim 1919 26 Ekim 1919 28 Ekim 1919 28 Ekim 1919 1 Kasm 1919

Birinci Bozkr Ayaklanmas kinci Bozkr Ayaklanmas Ahmet Anzavurun Milli Mcadele aleyhinde birinci defa saldrtlmas eyh Eref Ayaklanmas (Hart Olay) Kzlkuyu Olay Apa arpmas Dinek arpmas

15 Kasm 1919 Demirkap arpmas 16 ubat 1920 4 Nisan 1920 13 Nisan 1920 Ahmet Anzavurun Milli Mcadele aleyhine ikinci defa saldrtlmas Ahmet Anzavurun Gnene taarruzu Birinci Dzce Ayaklanmas

16 Nisan 1920 arpmas 18 Nisan 1920 19 Nisan 1920 25 Nisan 1920 8 Mays 1920 8 Mays 1920 11 Mays 1920

erkez

Ethem

kuvvetleriyle

Ahmet

Anzavur

kuvvetlerinin

Yahyaky

Kuvay nzibatiyenin kurulmas Ahmet Anzavurun Karabigadan ngiliz gemisiyle stanbula ka Tarakl arpmas Ahmet Anzavurun Adapazar ve Geyve Harekt kinci Dzce Ayaklanmas Anadolu Fevkalde Mfettii Umumiliinin ie balamas Mudurnu arpmas

12/13 Mays 1920 15 Mays 1920 20 Mays 1920 23 Mays 1920

Birinci Yozgat Ayaklanmas Cemil eto Olay Milli Mcadele kuvvetlerinin Kuvay nzibatiyeye taarruzu

130

25 Mays 1920 27 Mays 1920

Zile Ayaklanmas Sulusaray Olay

1 Haziran 1920 Milli Aireti Olay 13 Haziran 1920 Yozgatn asiler tarafndan igali 14 Haziran 1920 Kuvay nzibatiye Tmeninin taarruzu 20 Haziran 1920 erkez Ethem kuvvetlerinin Ankaradan Yozgata hareketi 21 Haziran 1920 opur Musa (ivril) Olay 27 Haziran 1920 Kula Olay 20 Temmuz 1920 5 Eyll 1920 8 Eyll 1920 8 Eyll 1920 23 Eyll 1920 25 Eyll 1920 2 Ekim 1920 6 Aralk 1920 7 Aralk 1920 6 Mart 1921 negl Olay

kinci Yozgat Ayaklanmas engelhan Olay Nogaykzkz Olay Ayvalkz arpmas Koyunculu arpmas Konya Ayaklanmas Demirci Mehmet Efe Ayaklanmas erkez Ethem Ayaklanmas Kokiri Ayaklanmas Aynacolu Olaylar

1918-21 11 1923

1918- 1923 Pontus Ayaklanmalar ve Olaylar Ali Bat Ayaklanmas 11 Mays-18 Austos 1919 tarihlerinde ba gsteren ve Midyat, Nusaybin, merkan, Dirilmer evresinde etkileen bu ayaklanma, ngilizlerin Osmanl topraklarnda ayrlk gleri kkrtarak, onlar araclyla blgede dolayl bir etkinlik salama politikasna uygun den tipik bir rnektir. Bu blgede yaayan sz sahibi kiiler, ngilizlerin kkrtmalaryla bir Krdistan oluturulmas fikrini yayma

131

abasnda bulunduklar srada, bu rzgardan etkilenen Ali Bat dier yandan da kendisinin stanbul Hkmetinin Mardin Temsilcisi olduu yolundaki propagandalarla etkinliini artrmaya almtr.5 11 Mays 1919 gn emrindeki yz silahl adam ile Nusaybine gelen Ali Batya le Kaymakam ve burada bulunan 24. Alay Komutan ilk mdahaleyi nasihat yoluyla yapmlarsa da, buradaki asker kuvvetin kendi saylarndan daha az olduunu anlayan Ali Bat her ikisini de tehdit etmi ve daha da ileri giderek hapishanedeki mahkumlar serbest brakm ve halktan zorla para ve insan toplamaya balamtr. Bunun zerine 5. Tmen Komutanlnn emri ile civardaki asker kuvvetler birletirilerek Ali Batnn zerine gnderilmitir. 4 Haziranda Mekre yaknlarnda bozguna uratlan Ali Bat, bir grup adamyla kamay baarmtr. 5. Tmen Komutan, 6 Haziranda bir bildiri yaynlayarak, kyllerin ve airetlerin bu ekyaya yardmda bulunmamak artyla serbest olduklarn ilan etmitir.6 Devam eden takip sonucunda Ali Bat 18 Austosta gizlendii Medah mevkiinde kstrlm ve yaplan arpma neticesinde l olarak ele geirilmitir. Ali Galip Olay (20 Austos-15 Eyll 1919) Mustafa Kemal ve beraberindekilerin Erzurumda topladklar Kongreyi engelleyemeyen Damat Ferit Hkmetinin, Amasya Tamiminde ars yaplan ve yurdun btnl iin kararlar alnacak olan Sivas Kongresini engelleme abasnn bir rn olmutur. Dahiliye Nazr Adil Bey ve Harbiye Nazr Sleyman efik Paann emriyle dnemin Elaz Valisi Ali Galipin grevlendirildii anlalmaktadr.7 Ayn dnemde ngiliz Binbas Noel, bamsz bir Krt nderleri Bedirhan Halil, Kamuran, Celdet ve Ekrem Beylerle toplanmtr. Bu gruba, grev emrini aldktan gn sonra 6 Eyllde Ali Galip de dahil olmu ve yaplan toplantda Malatya Mutasarrf Bedirhan Halilden 500 sekin atl hazrlamasn kararlatrmlardr.8 teden beri bu giriimleri izleyen Mustafa Kemal, Kazm Karabekir ve Ali Fuat Paalar, gelimelerin Krtleri ayaklandrmak ve Sivas Kongresini datmaktan baka Dou illerinde asayisizlik olduu gerekesiyle bu blgenin de igaline zemin hazrlanaca deerlendirmesini yapmlar ve bu nedenle Ali Galip ve beraberindekilerin Sivas zerine yrmelerini beklemeksizin onlarn ele geirilmeleri kararn almlardr.9 Bylelikle Elaz, Diyarbakr, Siverek ve Aziziyeden baz birlikler Malatya zerine gnderilmi ve bunun zerine nce Noel ile Kamuran, Celadet ve Ekrem, arkasndan Ali Galip ile Mutasarrf Halil Kahtaya doru kap, Bey Dadaki Revan Aireti Bakan Bedir Aann yanna snmlardr. Ali Galip kaarken maliye veznesinden alm olduu Mustafa Kemal ve avenesinin tenkili masarifine karlk olmak zere olbabdaki emrini tevfikan alt bin lira alnmtr ibareli senedi de unutmutur.10 Beydada da yeni kuvvet toplama giriiminde bulunduu anlalan Ali Galip zerine kuvvet gnderilince bu defa Urfaya kam, oradan da Noelin ars zerine Halepe gitmitir. Birinci Bozkr Ayaklanmas(27 Eyll-4 Ekim 1919)

132

Konyann Bozkr ilesinde meydana geldii iin bu adla anlan ayaklanmalar, ulusal direniin glenmesini ve gelimesini geciktirici trden ayaklanmalardr. Mustafa Kemal Paann, komutanlara Mondros Mtarekesinin uygulanmasna davet eden telgraflarna olumlu yant veren Cemal Paa, blgedeki halk milli mcadeleye katlmaya ve ordusunun eksiklerini tamamlamaya alrken stanbula arlmtr. Ardndan grevi devralan Albay Selahattin de ksa bir sre sonra grevinden ayrlnca, ngiliz Muhipler Cemiyeti ve Damat Ferite ballyla bilinen Vali Cemal Bey11 duruma hakim olmutur. Cemal bey bir yandan halk milli kuvvetlere kar gelmeye zorlarken, dier yandan da hapishaneyi boaltarak buradaki sulular silahlandrmtr. Bu gelimeler karsnda Heyet-i Temsiliye, Albay Refet Beyi (Bele) valinin tehlikeli faaliyetlerine son vermesi iin grevlendirmitir. Konya halknn da bu yeni gelimeye verdii destei gren Vali Cemal Bey 27/28 Eyll 1919 gecesi Konyay terk ederek stanbula dnmtr.12 Halife, Padiaha ballk ve milli harekete kar k temelindeki ilk rnei tekil eden Birinci Bozkr Ayaklanmas byle bir ortamda Vali Cemal ve stanbulda ngiliz Papaz Frew ile ilikisi olan Bozkrl Zeynelabidin ve arkadalarnn kkrtmas sonucu balamtr. Ksa srede Bozkra egemen olan yaklak bin kii, Seydiehirden zerlerine gnderilen askeri birlii de etkisiz hale getirince, blgeye bir nasihat heyeti gnderilmi ve Bozkra milli kuvvetlerin gnderilmeyecei garantisi verilerek isyanlar yattrlmtr. kinci Bozkr Ayaklanmas(20 Ekim-4 Kasm 1919) Birinci ayaklanmann yattrlmasnn ardndan yeni bir ayaklanmamann kmamas iin Afyondan Yarbay Arif (Karakeili) Mfrezesi de Seydiehire kaydrlmtr. Bu gelimeleri haber alan Zeynelabidinin adamlar, yeniden harekete geerek Bozkr basmlar ve zerlerine gnderilen nc birlikleri yenilgiye uratmlardr (24 Ekim 1919, Akkise civar). Ertesi gn Yarbay Arif asilerin sa kanadndan etkili bir harekat dzenlemi, 30 kadar l ve bir o kadar da yarals bulunan isyanclar geri ekilmeye balamlardr. Takip harekatnda Karaman-umra yolu zerindeki Kzlkuyuda geceyi geiren 30 kiilik bir mfreze, baskn sonucu ele gemi (28/29 Ekim 1919), asiler erlerin para, silah ve hayvanlarn alp serbest brakm, ancak balarndaki iki subay idam etmeye teebbs etmilerse de araya giren yallarn ve herhalde yaklamakta olan Yarbay Arif kuvvetlerinin etkisiyle vazgeerek kamlardr. Bu arada Yarbay Arif Mfrezesi ile asiler arasnda bir arpma da Apa ve dolaylarnda gereklemi (28 Ekim1919), 20 l ve 10 yaral veren isyanclar kamaya devam etmilerdir. Ayaklanmaclara son darbe de 1 Kasm 1919da Dinek yresinde vurulmu, dalan asilerin ele balar da dalara kamak zorunda kalm, asilerin btn kyleri igal edilince Bozkra bir tek silah patlamadan girilmitir (4 Kasm 1919).13 eyh Eref (Hart) Ayaklanmas (26 Ekim-24 Aralk 1919) Tipik bir irtica hareketi nitelii tayan bu ayaklanma, Bayburta 20 km. uzaklktaki Hart kasabasnda yaayan Eref adnda birinin kendine zel bir tarikat kurmas ve nnn evreye yaylmas sonucu ileri Bakanlnca soruturma almasn gerektiren bir durumun olumas ve

133

Erefin soruturmaya kar kmasyla balamtr. Bu konudaki ilk giriim Erzurum Valiliince balatlmtr. Valilik, Bayburt Kaymakamlna bu eyhin kkeni, meslei, mezhebi, mritlerinin kimlii ve faaliyetleri hakknda bilgi sormutur.14 Sonuta Dahiliye Nezaretinin emriyle harekete geen Bayburt Kaymakaml, ile mftsnn bakanlnda din adamlarnda oluan bir kurul oluturmutur. eyhin kurulun davetini reddetmesi ve mritlerinin ayaklanma iinde olduu yolunda duyumlar alnmas zerine 6 Aralk 1919da Bayburttaki 28. Alaydan 50 kiilik bir mfreze gz korkutmak iin Harta gnderilmitir. Harta gelen heyet, eyhin nceden ayrlmas sebebiyle kendisi ile temas edememi, halk yorgun den askerleri ikramda bulunmak vaadiyle birer ikier evlere datm ve Harta geri dnen eyhle birlikte harekete geerek onlar esir almtr. Bu olay, Alay Komutan Binba Nurinin ehit edilmesiyle yeni bir boyut kazanm, bunun zerine otuzar kiilik iki piyade blnden yeni bir mfreze oluturularak 9 Aralk 1919da Harta sevk edilmitir. 15 Bu mfrezeye de bir baskn dzenleyen Eref baarl olup askerleri tutsak ettikten sonra, kendisinin mehdi olduunu ilan edip daha da azgnlamaya balamtr. Askerlerin tedbirsizlii ve tecrbesizlii neticesiyle oluan bu durum karsnda hkmetin uzlama giriimlerinde bulunmu olmas da bir fayda salamamtr ve bu defa drt tabur ve iki blkten oluan 700 kiilik bir kuvvet Harta gnderilmitir. htiyaten biri Gmhanede, dieri Ofta iki tabur da hazr tutulmutur. 24 Aralkta Hart kuatan bu kuvvetler zellikle topularn isabetli atlar vastasyla sonuca gidebilmeyi baarmtr. Evine isabet eden top mermisiyle havaya uan eyh Erefin akbetini renen mritleri daha fazla direnemeyip teslim olmulardr.16 Birinci Anzavur Ayaklanmas (25 Ekim-30 Kasm 1919) Ahmet Anzavurun nderliinde eitli aralklarla gelien ayaklanmalar, esasen Anadoludaki direnii krmaya ynelen i isyanlar arasnda en nemlisi saylabilir. nk Bat Cephesinin oluturulmas ve Yunan igalinin durdurulmasnn gecikmesine sebep olmutur. Emekli Jandarma Binbas olan Ahmet Anzavur, Milli Mcadeleye kar tavr alarak saltanat ve halifelie ballnn karlnda, zellikle Biga, Gnen, Manyas ve civarndaki erkezleri tekilatlandrarak Kuvay Milliyeye kar bir g oluturmak amacyla bu blgeye gnderilmitir. Heyet-i Temsiliye Anzavur hareketini bastrmak iin 31 Ekim 1919da Albay Kazm (zalp) ve Salihli Cephesi Komutan Ethemi grevlendirmitir.17 2 Kasm 1919da Susurluka gelerek kuvvet toplamaya balayan Anzavur ile ilk temas 15 Kasmda Demirkap srtlarnda gereklemi, bir taraftan Albay Kazm komutasndaki 11. Tmen, dier taraftan da Yarbay Rahmi mfrezesi arasnda kalan Anzavur, 10 kadar l ve 40 kadar yaral brakarak kamtr. Takip harekatna bu aamada Salihli cephesinde bulunan erkez Ethem de katlarak 30 Kasmda Stalannda Anzavur yeniden sktrlm ve ancak birka adam ile kamay baarmtr. Birinci Anzavur Ayaklanmasnn 2/3 Aralk 1919da bittii kabul edilmektedir.18 kinci Anzavur Ayaklanmas(16 ubat-19 Nisan 1920)

134

Ahmet Anzavurun ikinci kez ayaklanma giriimi, Mdafaa-i Hukuk Heyeti Merkeziyesi yelerinden Edremit Kaymakam Hamdi Beyin katledilii ile balar. Hamdi Bey 26/27 Ocak 1920 gecesi dzenledii bir basknla Gelibolu yarmadasnn Akba mevkiinde Fransz askerlerinin gzetimi altndaki silah ve cephaneleri ele geirmi ve sabaha kadar tmn Anadolu kylarna tatm yurtsever bir kiidir. Daha sonra Bigaya geerek asker toplamaya balayan Hamdi Bey, yaklak 500 gen ile Bigadaki 190. Alayn 2. Taburu emrine girmitir. Birliin ihtiyalar iin halktan para toplamak zorunda kal, buradaki halk (ounlukla Pomaklar) honutsuzlua itmi ve Bigada bir isyan balatlmtr. Bu esnada 15 kadar adamyla Bigaya gelen Ahmet Anzavur, hkmet konana yerleerek ayaklanmann idaresini ele almtr. Hamdi Bey yalnz kalnca Yenice istikametine doru yola km, fakat yolda yakalanarak katledilmi ve cesedi halka tehir edilmitir. 19 Bu gelimeden sonra Anzavur ynetimindeki 800 kadar asi Yeniceye saldrarak, Akbatan karlan silahlar ele geirmek istemitir. aresiz geri ekilmek zorunda kalan yurtseverler silahlar ve cephanelii asilerin eline gememesi iin dinamitle havaya uurmutur. Bu arada stanbul Hkmeti de Anzavur etesine katlmak zere stanbuldan subaylar gndermi, mali destek salam, ngilizlerle birlikte bu ayaklanma rgtn geniletmeye almtr. 20 ok ciddi boyutlara ulaan ikinci Anzavur kuvvetlerinin bastrlmas konusunda Ankarada Mustafa Kemal Heyet-i Temsiliye bakan olarak kararl bir bildiri yaynlam21 ve isyann bastrlmas iin 2.000 civarnda asker toplanmtr. erkez Ethemin idaresindeki birlikler 16 Nisan 1920de Susurlukun Kuzeyindeki Yahyakyde karlamlar, tam gn sren iddetli arpmalar sonunda asiler datlabilmitir. Bunun zerine 19 Nisanda Karabigaya kaan Anzavur oradan da bir ngiliz gemisiyle stanbula dnmtr.22 Birinci Dzce Ayaklanmas(13 Nisan-31 Mays 1920) 7 Nisan 1920de Amiral de Robecki ziyaret ederek onunla milliyetilere kar alnmas gereken nlemleri ve bu konudaki tilaf Devletlerinin desteini aratran Damat Feritin 12 Nisan 1920de drdnc defa Sadrazamla getiriliinin hemen ardndan balayan bu ayaklanma da Anzavur, Yozgat ve Konya isyanlar ile ayn trden saylabilir.23 Dzce yresinde ba gsteren bu ayaklanmalar bir yandan hilafetin ve eriatn savunulmasna dayandrlmakla beraber dier yandan da erkezlik davas gdlen bir ierie de sahiptir. 24 Blgede yaayan erkez ileri gelenlerinin sarayla yakn ilikide olmalar gelien Anadolu hareketine kar olumsuz tavr almalarna sebep olmutur. Ayrca stanbul Hkmetinin buradaki erkez ve Abazalar ulusal direni hareketine kar kkrtrken, bu hareketi yrtenlerin ttihatlarn devam olduu yolundaki propagandalar da etkili olmutur. Btn bu gelimelerin sonucunda mer Efendi kynde toplanarak silahlanan erkez ve Abazalar Dzcedeki gvenlik mfrezesini basarak buradaki birlik komutan Mahmut Nedimi teslim alm ve Dzceye egemen olmulardr. Ayaklanmann nclerinden Berzeg Sefer Kaymakamla, emekli Binba Maan Ali de Jandarma Komutanlna atanm ve ayaklanma bu suretle seri bir ekilde ya

135

ylmaya balamtr. Ksa bir zaman iinde Bolu, Hendek, Adapazar ve Safranboluda insanlar Mslmanlk gayreti ile ya da padiah yanls olduklarn gstermek amacyla ayaklananlarn safna katlmlardr.25 Tehlikenin bykl karsnda yeni kurulan Byk Millet Meclisinin Muvakkat cra Vekilleri Heyeti (Geici Yrtme Kurulu) blgeye askeri birliklerle beraber halk yattrmak iin Ankaradan Husrev Gerede, Adapazarndan da Sait ve Kazm Beyler bakanlnda birer Nasihat Heyeti gnderilmitir. Fakat bu giriim sonusuz kalm, Gerede Heyeti asiler tarafndan tutuklanm, Sait ve Kazm Beyler ldrlmtr. Bunun zerine Geyvedeki tmenden sonra erkez Ethem birlii ve dier Kuvay Milliye birlikleri blgeye yollanm, Ali Fuat (Cebesoy) ile Refet (Bele) ayaklanmay bastrmakla grevlendirilmitir.26 23-31 Mays 1920 tarihleri arasnda balayan ayaklanmay bastrma harekat, 26 Maysta erkez Ethem kuvvetlerinin Dzceyi ele geirmesiyle ve ayaklanmann elebalaryla birlikte 53 kiiyi idam etmesiyle27 ve ayn gn Refet Bele kuvvetlerinin Boluya girmesiyle devam etmi, Refet Beyin 31 Maysta Geredeye girmesiyle sonulanmtr.28 kinci Dzce Ayaklanmas(19 Temmuz-23 Eyll 1920) Birinci Dzce ayaklanmasnn bastrld gnlerde Yozgatta da bir ayaklanmann balamas zerine erkez Ethemin ve Binba olak brahimin kuvvetleri Genelkurmayca Yozgat blgesine, dzenli orduya mensup birlikler de Yunan saldrlarn karlamak amacyla cepheye gnderilince bu blgede daha nce dalp sinen asiler yeniden toparlanmaya balamlardr. Bu defa ayaklanan erkez ve Abazalarn dnceleri, Hendeki almak, zmit ile balant salayp Yunanllarla birlemek ve gya kendi hayat ve geleceklerini milli kuvvetlerden kurtarp, garanti altna almak eklinde gelimitir.29 8 Austosta Dzceyi ele geirmeyi baaran asilerin zerine Ankara, Eskiehir, Bilecik ve Uaktan takviye birlikler gnderilince yok edileceklerini anlayan asiler hareketlerine son vermilerdir. Bunda Ali Fuat Paann Abaza bakanlaryla grmek zere gnderdii araclarn da olumlu katks olmu ve 66 gn sren ayaklanma bu ekilde sonulanmtr.30 Kuvay nzibatiye Harekat Drdnc kez 5 Nisan 1920de kabinesini kuran Damat Feritin milli mcadeleyi bomak iin bavurduu yollardan biridir. Kuvay nzibatiye ad verilen bu yar-resm askeri rgtn dier ad Hilafet Ordusudur. Komutanlna Sleyman efik Paann atand Kuvay nzibatiye piyade alay ve bir topu taburundan olumutur. 18 Nisan 1920de kurulan bu oluumun hemen ncesindeki nemli gelimeleri hatrlamak yararl olacaktr. 11 Nisanda eyhlislam Drrizade El Seyid Abdullahn fetvas ile Mustafa Kemal ve onunla beraber hareket edenlerin ldrlmelerinin slam dinince caiz olduu ilan edilmi, buna mukabil Ankara da Brekizade Mehmet Rifat Efendinin fetvas ile (16 Nisan 1920) haklln ayn zeminde kantlamaya girimitir. Artk stanbul ile Ankara arasndaki btn kprler atlm ve geri dn olmayan bir yola girilmitir. Bu arada ngilizler de

136

denetimleri altndaki Trk silah depolarndan Kuvay nzibatiyeye silah datlmasna izin vermektedirler.31 Sleyman efik Paa kendisine sonradan katlan Anzavur Ahmet ile anlamazla dnce stanbula dnm ve Kuvay nzibatiyenin bana Yarbay Senai gemitir. Kuvay nzibatiyenin bu dnemdeki amac Geyve boazn alarak Eskiehir istikametinin yolunu amaktr. Bu amala top ve makineli tfeklerle pekitirilmi 2 000 kiilik bir kuvvetle Geyve boazna taarruza karar verilmitir.32 Anzavur Ahmetin komutas altnda 15-16-17 Maysta saldrlar gerekletirilmi, her defasnda geri pskrtlen Anzavur Adapazarndan ayrlarak stanbula dnmtr.33 23 Maysta yeniden temas edilen Kuvay nzibatiye birlikleri ar bir yenilgiye uratlm, 3 subay, 40 kadar er esir edilmi, 4 topla 4 makineli tfek ve ok sayda malzeme ele geirilmi, Sapanca ve Adapazar kurtarlmtr. 34 Hilafet Ordusuna son darbe 14 Haziran sabah balayan taarruzla vurulmu, zaten yenilgiler ve askerden kaanlar nedeniyle iyice zayflayan birlikler tamamen etkisiz hale getirilmitir. Birinci Yozgat Ayaklanmas(15 Mays-27 Austos 1920) Yozgat ve evresinde kan bir dizi ayaklanma giriiminin gerisinde stanbul Hkmetini destekleyen Hrriyet ve tilaf Partisinin Yozgat bakan apanolu Edip ve kardei Celalin abalar yer almaktadr. Bu yrede nfuz alan geni olan apanolu Kardeler srekli olarak Ankarada toplanacak olan meclisin padiahn isteklerine ve yasalara aykr olduu yolunda propagandalarla halk Byk Millet Meclisi aleyhine kkrtmaya almlardr. Blgedeki karklklarn ilki Yldzelinde yaanmtr. Padiahn bildirge ve fetvalarn halka datan Postac Nazm, Yozgat beyleriyle de temas kurarak halk Kuvay Milliye aleyhine rgtlemeye balamlardr. Toplanan asileri datmak zere gnderilen tabur ile ilk arpmalar Sulusaray civarnda yaanm, ancak etkili bir sonu alnamamtr. Giderek g kazanan asiler zerine iki mfreze daha gnderilmi, amlbeldeki mfreze baskna uramtr. Bunun zerine Antep civarnda bulunan Kl Ali de Byk Millet Mecli si tarafndan 80 kadar adamyla blgeye sevk edilmitir. Kl Alinin birlikleri Akda Madeni civarnda asilere kk apta stnlk salarken, 14 Haziranda Yozgat asiler tarafndan igal edilmitir. Ayaklanma civar blgelere de yaylrken 15/16 Haziran gecesi Artova ve amlbel karakollarnn basld grlmtr. Durumun tehlikeli bir hal almas zerine Genelkurmay Bakanl 19 Haziran 1920de erkez Ethemi ayaklanmay bastrmakla grevlendirmitir. 70 subay, 2100 piyade, 1300 atl, drt kudretli da topu, bir sahra topu, sekiz makineli tfekle 23 Haziranda sabahn erken saatlerinde Yozgat nne gelen erkez Ethem Mfrezesi leye kadar sren arpmalarla Yozgat ele geirmitir.35 Yozgatta kurulan askeri mahkemede elebalardan 12 kii aslm, Celal ve Edip kardeler kamlardr. Kaanlar Yozgat-Alaca yolu zerindeki Arapseyfi civarnda Ethemin kuvvetleriyle yeniden karlam, burada da 300 civarnda kayp vermilerdir (27 Haziran 1920). Bu tarihlerde Yunan Ordusunun da Bursa ve Uak zerine doru byk bir saldr balatt dikkate alnacak

137

olursa, bu tr ayaklanmalarn nelere mal olduu anlalabilir. Direnleri byk lde krlan asiler bundan sonra kk apl arpmalarla datlmlardr.36 kinci Yozgat Ayaklanmas(5 Eyll-30 Aralk 1920) Birinci ayaklanma sonunda af dileyerek hayatta kalan asilerden oluturulan 500 kiilik Akmadeni Alay cepheye gnderilmek istenince kaarak yeniden asi durumuna gemilerdir. Bu asiler 8 Eyllde engelhanda yamaclk yapmlar, 9 Eyllde de Ortaky basmlardr. zerlerine gnderilen kinci Kuvay Seyyare ile Nogaykzkz, Ayvalkz ve Koyunculu arpmalar sonucunda asiler dalarak kamlardr (25 Eyll 1920). Bundan sonraki dnemde Akmadeni ve Zile yrelerinde yaplan taramalarda birok asi ele geirilmi ve ikinci Yozgat ayaklanmas Aralk ay sonlarnda tamamen bastrlmtr.37 Zile Ayaklanmas(25 Mays-21 Haziran 1920) Bu ayaklanma Yldzeli ve Yozgat olaylaryla i ie gelimitir. Buralardaki olaylardan cesaret alan Avukat Ali, eski Bucak Mdr Naci, eski mal mdrnn olu hsann 30 kadar atly toplamas ile balayan tehdit edici gelimeler zerine blgeye gnderilen 5. Tmen, Yarbay Cemil Cahit komutasnda duruma mdahale etmitir. Halk hkmet aleyhine kkrtmaya alan asilerle ilk ciddi arpmalar Zilede yaanm, 150 kadar asi l ve yaral olarak etkisiz hale getirilmi, 30 kadar da teslim alnmtr. Yakalananlardan 50 kii askeri mahkemede yarglanm ve 22si idam cezas almtr.38 Milli Aireti Olay(1 Haziran-8 Eyll 1920) zellikle ngilterenin ve Fransann olumsuz propagandalar, para yardm ve bir takm vaatler, Gneydou Anadolu blgesindeki airetleri Trklerden ayrarak bamsz bir Krdistan fikrine yneltmitir.39 Bu erevede Milli Airetinin ileri gelenlerinden Mahmut, smail, Halil, Bahur ve Abdurrahman Beyler gneydeki dmanlarla gizli temas ve balant kurmu ve harekete hazr hale gelmilerdir.40 Franszlarn Haziran ay balarnda Urfay ikinci kez ele geirme giriimleri srasnda Milli Airetinin de Siverek ynnde harekete gemesi TBMM Hkmeti iin ciddi bir sorun halini almtr. lk etapta 13. Kolordunun 5. Tmeni blgeye gnderilmi, 18 Hazirandaki arpmalardan sonra gneydouya kaan asiler dardan aldklar destekle glenerek 24 Austosta 2 000den fazla kuvvetle yeniden saldrmaya gemiler ve Viranehiri ele geirmilerdir. 7/8 Eyllde 5. Tmenin gerekletirdii taarruz karsnda tutunamayan asiler Suriye tarafna kamlardr.41 Cemil eto Olay(20 Mays-7 Haziran 1920) Garzanda Bahtiyar Aireti Reisi Cemil eto, baz airet reislerini kendi etrafnda toplayarak blgede hkmet kurma giriimlerine balamtr. Bu erevede Rekotan airetini kendi yanna

138

ekmek iin tehditkar teklifler gtrm, ancak Rekotan aireti bakan tehditlere aldrmayarak hkmete sadakatini vurgulamtr. Yine de harekete geen Cemil eto, bir sre Garzan yresine hakim olmusa da 13. Kolordunun ald nlemler zerine hakimiyetini yitirmitir. Adamlarnn ounu kaybeden Cemil eto 7 Haziran 1920de drt olu ile birlikte teslim olmutur.42 Konya Ayaklanmas(2 Ekim-22 Kasm 1920) Bu ayaklanma da Kuvay Milliyecileri asi ve kafir olarak gren, Anlama Devletlerine kar milli bir direniin mmkn olamayacana inanan kiilerin nayak olduu trdendir. Kaynan bir yl ncesindeki Konya Valisi Cemal Beyin Kuvay Milliye aleyhine yrtt faaliyetlere bulmak mmkndr. Ulusal glerin direniinin yaknda Konyann Anlama Devletlerince igal edilmesine yol aaca yolundaki propagandalar, Kuvay Milliyecilerin Yunanllarla savamak yerine Trk kylerini soyduu eklindeki sylentilerle beslenince beklenen gelime olmu, umrada Deliba Mehmet ou as ker kaa yaklak 500 kiilik bir eteyle baskn yaparak buraya egemen olmutur. Daha sonra Konyaya ynelen Deliba, bir yandan da kendi yandalarn Konyaya vali, polis mdr ve jandarma komutan olarak atamtr. syanclara Akehir ve Beyehirin de katlmas, Konya ve Isparta sancaklarnn Konyaya yakn yerlerinin asilerin eline gemesi durumu ciddiletirmitir. TBMM Hkmeti ayaklanmay bastrma grevini Albay Refete (Bele) vermitir. Refet Bele komutasndaki birlikler 6 Ekimde Konyay, 16 Ekimde Bozkr, Seydiehiri ve Beyehiri, 23 Ekimde iili ele geirmeyi baarmtr. Glerini nemli lde yitiren ve dalan ayaklanmaclarn etkinliinin tamamen ortadan kalkmas, 10 Ekimde Dinardan hareket eden Demirci Mehmet Efenin nce Aksekiyi almas, 22 Kasmda da Ispartaya varmasyla mmkn olmutur.43 Konya ayaklanmasna karanlarn yarglanmas Konya stiklal Mahkemesinde yaplmtr. Sular sabit grlen 24 kii idam cezasna arptrlmtr.44 Demirci Mehmet EfeAyaklanmas (1-20 Aralk 1920) eitli isyanlarn bastrlmasnda emei geen Demirci Mehmet Efe (1885-1959) Birinci Dnya Sava esnasnda kendisine yaplan onur krc bir muameleden dolay bulunduu yerden kaarak daa km, ksa zamanda toplad yaklak 200 kiilik bir eteyle demi civarnda n salmay baarmtr. Ulusal Kurtulu Sava srasnda Yunanllarn cazip vaatlerini reddederek milli kuvvetler safnda yer almtr. Kendisine 5 Ekim 1919da Aydn Cephesi Umum Kuvay Milliye Komutan ad verilmitir.45 Dzenli ordu kurulmas aamasnda milis kuvvetlerinin de lavedilmesi gerektii gereinin ortaya kmas Demirci Mehmet Efeyi tereddde drmtr. Mehmet Efe 22-23 Kasm gecesi ileri Bakan ve Gney Cephesi Komutan Refet Beyden yle bir ifreli telgraf alr: Artk milis tekilatnn imdiye kadar olduu gibi devamna sebep ve mahal kalmamtr. imdiye kadar bunlarn grd vazifeleri, imdiden sonra ordu greceinden, Kuvay Milliye tekilat lavedilmitir. Demirci

139

Efe bundan sonra askeri bir sfat ve nizam altnda atl takip kuvvetleri komutan olarak benim refakatimde vazife grecektir. Artk Demirci Mehmet Efe yerine Mehmet Beyefendi tabiri kullanlacaktr.46 Teklifi kabul etmeyen Demirci Mehmet Efenin bu sralarda Ankara ile ilikileri gerginleen erkez Ethemle birleme ihtimalinin ortaya kmas Albay Refet Beyi acil nlem alma durumuna getirmitir; Demirci Mehmet Efe tasfiye edilecektir. Demirci Mehmet Efenin yakalanmas iin Gney cephesi Komutanlnn 11 Aralkta balatt harekat iinde ilk temas 16 Aralkta Keiborlunun 20 km. kadar gneydousunda decik Kynde gereklemi, arazinin engebeli oluundan yararlanan Mehmet Efe kamtr. 18 Aralka sren takibatta Demircinin 800 adamndan 700 kadar yakalanmtr. Araya sokulan araclar vastasyla ikna edilen Demirci Mehmet Efe 30 Aralk 1920de teslim olmutur. Daha nceki hizmetleri karlnda hayat balanan Mehmet Efe kynde sakin bir hayat srdrerek 1959 ylna kadar yaamtr. 47 erkez Ethem ve Kardelerinin Ayaklanmas(27 Aralk 1920-23 Ocak 1921) Ethem Bey Bursada yerlemi olan, emlak ve arazi sahibi Ali Beyin kk oludur. Aabeylerinden biri Saruhan Milletvekili Reit, dieri ise Yzba Tevfik Beylerdir. Askerlik teskeresini baavu olarak aldktan sonra Balkan Savalar srasnda rksulu Mahmut Paa kolordusunda svari subay vekili olarak grev yapm, birka ay sonra da Bandrmaya ailesinin yanna dnm, fiili askerlik hizmetini tamamlamtr.48 zmirin Yunanllar tarafndan igali sonrasnda kurulan yerel direnme rgtleri arasna katlan erkez Ethem bir ksm atl kuvveti ile Salihli Cephesini kurmutur. Daha sonra Kuvay Seyyare ad verilen kuvvetleriyle zellikle Anzavur kuvvetlerinin datlmasnda, Dzce, Adapazar ve Yozgat isyanlarnn bastrlmasnda nemli hizmetleri olmutur. Ancak dzenli ordunun kurulmas aamasnda kuvvetlerinin datlmasn kabullenmeyerek, aabeyleri Tevfik ve Reit Beylerle birlikte Ankara Hkmetine kar cephe alma noktasna gelmitir.49 Bat Cephesi Komutanl snrlar iinde elde ettii hret ile birlikte Ethem ve kardelerinin Byk Millet Meclisi otoritesinin dna kmak istemelerinde eitli etkenler rol oynamtr. Bu etkenler yle sralanabilir: Yozgat isyann bastrmas srasnda yarglamak istedii Ankara Valisi Yahya Galipin bu ekilde usulsz yarglanmasna Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemalin engel olmas; Byk Millet Meclisinin 18 Eyll 1920 gn ve 42 sayl kararla kurduu stiklal Mahkemelerini asker kaaklarn yarglayacak tek makam olmasn kardeleriyle birlikte reddetmesi; ileri Bakanlna ait olan asker toplama yetkisini yasa d olarak kendi adamlaryla yrtmek istemesi; Bat Cephesinin ikiye blnmesine ve Gney Cephesi Komutanlnn Albay Refete verilmesine kar kmas; dzenli ordu fikrine iddetle kar durmas; Bakomutanlk emir ve komuta yetkisinin sadece Byk Millet Meclisine ait olduunun 18 Kasm 1920de ilan edilmesi; Ethem kuvvetlerini dierlerinden ayrt etmek iin verilen Birinci Kuvay Seyyare adn kmseme

140

sayarak srarla Umum Kuvay Seyyare ve Ktahya Havalisi Komutanl adn kullanmak istemesi; Byk Millet Meclisince geliigzel er toplanmasnn yasaklanmas; Bat Cephesi Komutanlnn oluturduu Simav ve Havalisi Komutanlnn reddedilmesi ve Komutan Yarbay brahim Beyin Yzba Tevfik (Ethemin aabeyi) tarafndan geri gnderilmesi; Bat Cephesi Komutanlnca birliklerdeki silah ve cephanenin denkletirilmesi iini reddetmeleri. 50 Bunlarn yan sra, Ethemin prestijinin en yksek olduu dnemde siyasal olarak da farkl bir yne eilmesi, bolevizm akmndan etkilenmesi Byk Millet Meclisi Hkmeti ile arasnn almasnda etkili olmutur. erkez Ethemin bu dnemde Sovyetlerin belirtilmektedir.51 Ankarada kendisini Mustafa Kemale ye tuttuklarna inand

Btn bu gelimeler kardeleri ve bir grup yanda ile erkez Ethemin tavrn kesinletirmesine ve kendisini Umum Kuvay Seyyare ve Ktahya Blgesi Komutan ilan etmesine yol amtr. Ankara Hkmeti balangta uzlama giriimlerinde bulunduu halde bundan bir sonu alnamamtr. Ethem bir yandan milli mfrezeleri kendisi ile ibirlii yaparak hkmete kar tavr almaya, dier yandan kta subaylarn kurmaylar aleyhine kkrtmaya almtr.52 Sonuta Bat ve Gney Cephelerinden toplam 796 subay, 14 596 er, 8 750 tfek, 63 ar makineli tfek, 32 top ve 4 111 hayvan salanarak erkez Ethemin zerine bir harekat dzenlenmitir. Bu srada Ethem kuvvetlerinin genel toplam 4 650 insan, 2 otomatik tfek, 6 ar makineli tfek ve 4 top eklindedir.53 Yaplan arpmalar sonunda Ktahyadan Gedize ekilmek zorunda kalan Ethem, nn mevziindeki Yunan saldrlarn etkisiz hale getiren dzenli ordunun tekrar kendisine ynelmesi zerine Yunanllara snmtr.54 erkez Ethemin isyan konusu eitli evrelerce srekli istismar edilmitir. Bu evrelerden gelen iddialar arlkl olarak siyasal amaldr. Bu nedenle de bilimsel olma kaygs tamamaktadr.55 Kokiri Ayaklanmas(6 Mart-17 Haziran 1921) Yaklak iki ay sren bu ayaklanma Sivas, Erzincan ve Tunceli yresini etkisi altna almtr. Merkezi Zara olmak zere 10 kaza ve 135 ky kapsayan bir blgede yaayan Kokirililer; bolar, Zazalar, Balular, Kerteliler ve Sarular isimli be byk kabileden olumaktayd. 56 Airet reisleri arasnda ad geen Mehmet zzet, Hasan Asker, Kazm, Aliir Beylerin yan sra Krt Teali ve Teavn Cemiyetinin mranl ube bakan Haydar Bey blgede egemen olarak ynetimi ellerinde bulundurma istei ile ayaklanmaya nclk eden isimlerdir. Ayaklanma, blgedeki 6. Svari Alaynn bir grup asker kaan yakalamak isterken baskna uramasyla 6 Mart 1921de balamtr. 8 Nisanda airet bakanlarndan Mehmet Naki, Aliir, brahim, Mustafa, Mahmut Mansur ve Seyithan imzal bir telgraf Byk Millet Meclisine gnderilir. Asiler bu telgrafla Kokiri (Zara) ile Divrii, Refahiye, Kuruay ve Kemah ilelerinin sekin bir vilayet haline konularak bir Krt valinin baa geirilmesini ve bunun yanna da bir Trk vali muavini vermek

141

suretiyle bir idarenin kurulmasn, henz nemli miktarda kan dklmemiken sorunun halledilmesini istemilerdir.57 11 Nisanda ayaklanmay bastrma harekatna balayan Merkez Ordusunu zor bir grev beklemekteydi: Taarruzlar, ayaklanmann dzenleyicileri ve kkrtclar olan elebalara ve onlarla birlik olanlara kar yneltilecek, ilikisi olmayan halkn gnl alnacak ve hkmet tarafna gemeleri salanacaktr. 22 Nisanda harekatn birinci evresi sona erdiinde asiler kk gruplar halinde dalarak kuzey ve kuzeydou ynnde kamlardr. Bundan sonraki ikinci etapta geni apl takip harekat ile asilerin etkinlii iyice krlm, 17 Haziranda asilerin elebalarndan Haydar Beyin kardei Alian ve 32 asi ileri geleni ile 500den fazla asi teslim olmu, bunlar muhakeme edilmek zere Sivasa gnderilmilerdir.58 Merkez Ordusu Komutan Nurettin Paa, bu tr olaylarn tekrarlanmamas iin Asi kylerini datmak, bunlar Anadolunun baka blgelerine, Trklerin arasna serpitirmek. tezini savununca Byk Millet Meclisinde zellikle Doulu milletvekilleri buna kar karak bir soruturma kurulunu grevlendirmilerdir. Bu gelimeler karsnda Genelkurmay Bakanl Nurettin Paay grevinden almtr.59 Pontus Harekat Pontus, Samsun-Trabzon evresinde yaayan Rumlarn kurduu eski bir kralln addr. Sadece M.. 281de bamsz olmu, bu da ancak 63 yl srmtr. Bu tarihten sonra hep baka devletlerin egemenlii altnda varln srdren Pontus Krallna, Fatih Sultan Mehmet Tarbzonu alarak son vermi ve bundan sonra buradaki Rumlar dier aznlklar gibi Osmanl Devletinde uzun yllar huzur ve bar iinde yaamaya devam etmilerdir.

Yaklak 2000 yl sonra yeniden bamsz bir Pontus lkesini kurmak iin ilk giriim 1904 ylnda kurulan Pontus Cemiyeti ile yaplmtr. Bu dernein kuruluunda Merzifonda faaliyet gsteren Amerikan Kolejinin byk katklar olmutur. Bu dernek tarafndan bastrlan bir haritaya gre; Pontus Cumhuriyeti, merkezi Samsun olmak zere, Batumdan nebolunun batsna kadar olan Karadeniz kylar ile bugnk Kastamonu, ankr, Yozgat, Sivas, Tokat, Amasya, orum, Gmhane ile ksmen de Erzincan vilayetini kapsamaktayd.60 Bu harita tek bana bile Yunan Megalo deas hakknda insan hayrete drecek boyutlara sahiptir. Blgede yaayan Rum nfusun Mslman nfusa orannn yaklak onda biri olduu gerei kolayca gz ard edilmitir. Birinci Dnya Sava srasnda Yunanistan ve Rusya lehine casusluk faaliyetine girien Karadenizli Rumlar Mtareke Dneminde de siyasi ve fiili eylemlerle amalarna hizmet etmeye almlardr. Dernek bakan Konstantinidisin uluslararas alanda, Rumlarn zulme urad yolundaki propagandalarla destek salama abalar nemlidir. Oysa durum tam tersidir. Kurulan Rum eteleri silahlanarak Mslmanlara kar Samsun, Amasya ve Tokat evresinde saldrmaya

142

balamlardr.61 Pontus konusunda Yunanistann tavr da ilgintir. 30 Aralk 1918 gn Venizelos tarafndan Bar Konferansna sunulan raporda u istek yer almaktayd: Ermenistan eyaletleri ile Rus Ermenistan, Milletler Cemiyetine bal byk bir devletin mandas altna konulmak zere bamsz bir devlet haline getirilmelidir. Trabzon vilayeti de bu Ermeni devletine balanabilir. Bylece 350 000 kiilik kesif Rum topluluu kendi snrlar iinde Trk idaresinden bundan byle kurtulma imkanna kavumu olacaktr.62 Ne yazk ki, tilaf Devletleri bu lgnca ve tehlikeli Pontus propagandasna set ekmek iin hibir teebbste bulunmamlardr.63 Bu tarihlerde Anadoluda kurulacak bir Ermenistan devleti iinde Rumlarn gvence altnda yaayabileceine inanan Venizelos, ayn zamanda Yunan Ordusu subaylarndan Albay D. Katenyotisi grevlendirerek, durumu yerinde tespit etmek ve Pontus Rumlarn askeri birlikler halinde tekilatlandrmak zere blgeye gndermitir. Yunan Albay daha ok Batum ve Tifliste faaliyet gstererek, Konstantinidis ve Trabzon Metropolidi Krisantos ile birlikte Pontus meselesine en ok hizmet eden kiiden biri olmutur.64 rgtlenen Rum eteleri 1921 yl sonuna kadar 1 641 Trk yaralam, 3723 evi yakm, 2000 000 lira deerinde hayvan alm, 2000 000 altn lira nakit, bir ok mal ve eyay yama ve tahrip etmilerdir.65 Bu durum karsnda ciddi tedbirlerin alnmas zorunlu olmutur. lk nlem olarak Aralk 1920de Merkez Ordusu oluturulmaya balanm ve civardaki birlikler bu orduya balanmtr. dar nlem olarak Rumlar zerinde etkili olan Ortodoks din adamlar snr d edilmi, bir blm istiklal mahkemelerinde yarglanm,66 Rum kyleri boaltlarak burada yaayan Rumlar Anadolunun i blgelerine yerletirilmitir. Merkez Ordusunun yeterince glenmesiyle balayan byk apl temizlik harekat 6 ubat 1923e kadar srm, ayaklanmaclarn btn elebalar ve de yardmclar yok edilmitir. Ayaklanmaclardan bir ksm da teslim olmak veya af dilemek suretiyle etkisiz hale getirilmitir. 67 Sonu Arlkl olarak 1919 ile 1921 yllar arasnda gze arpan i ayaklanmalar milli mcadelenin en sancl blmlerinden biri olmutur. k sebepleri ne kadar ok eitli olursa olsun, bu hareketler en byk zarar ulusal glerin birleme srecine vermilerdir. galci devletlerle ba etmek gibi hayati bir grevi stlenen Byk Millet Meclisinin ayn zamanda Anadoludan balayarak tm yurtta otorite ve etkinliinin salanmas nndeki engellerin nemli bir ksmn yine bu ayaklanmalar oluturmutur. Ayaklanmalarn saysnn okluu iteki mcadelenin ne denli yaygn, srekli ve tehlikeli olduunu da ortaya koymaktadr. Ayaklanmalarn yaand blgelerde kaydedilen felaketlere ramen Trk halknn bu sreci olumlu bir ekilde tamamlamas elde edilen en nemli kazan saylmaldr. 1 Mondros Mtarekesi her ne kadar bir atekes anlamas eklinde adlandrlsa da ierdii

hkmlere bakarak, gerekte byle tanmlanmasnn pek mmkn olmayaca aktr. Atekes anlamalar normalde savaan taraflar arasnda bar grmelerinin balayabilmesi iin yaplan bir eit n bar anlamalardr ve ierdii hkmler de genellikle ordularn ve silahlarn durumu ile ilgili olmaktadr. Oysa Mondros Mtarekesi, tilaf Devletlerine Osmanl Devletinin asker, siyas ve

143

ekonomik alandaki egemenliini kstlayc nemli haklar kazandrmaktadr ki, bu zellikleriyle adeta bir bar antlamas gze arpmaktadr. Mtareke grmelerinin ayrntlar ve anlamann tam metni iin bkz; Ali Trkgeldi, Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, Ankara 1948. 2 Mtareke Dnemi Kabineleri:. Ahmet zzet Paa 11 Ekim 1918-8 Kasm 1918 (25 gn). Ahmet Tevfik Paa 11 Kasm 1918-13 Ocak 1919 14 Ocak 1919-3 Mart 1919 (1 ay 20 gn). (2 ay 1 gn).

Damat Ferit Paa4 Mart 1919-15/16 Mays 1919(2 ay 13 gn). 19 Mays 1919-20 Temmuz 1919 21 Temmuz 1919-30 Eyll 1919 Ali Rza Paa (2 ay 2 gn). (2 ay 11 gn). (5 ay 3 gn).

2 Ekim 1919-8 Mart 1920

Salih Hulusi Paa 8 Mart 1920-2 Nisan 1920

(25 gn). (3 ay 25 gn). (2 ay 17 gn).

Damat Ferit Paa5 Nisan 1920-31 Temmuz 1920 31 Temmuz 1920-17 Ekim 1920

Ahmet Tevfik Paa 21 Ekim 1920-4 Kasm 1922 (2 yl 14 gn). Kaynak: Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, 2. Cilt, stanbul 1999, s. 61. 3 Bu konuda ilgin bir rnei smet nnnn hatralarnda grmek mmkndr. nn,

isyan kan bir yreye gnderecei bir binbay ayrntl bir ekilde aydnlatp, ikaz eder: Sylediim yere vardn zaman, mfrezen grnr grnmez, halk kardan grnecek, tekbir getirerek askerimiz geldi diye sizi karlayacaklar. Bunlar askerin iine sokmayacaksn. Askeri darda tutacaksn. Kim gelirse gelsin, ne sylerse sylesinler inanmayacaksn. Davet edecekler gitmeyeceksin. Yorgunsunuz, argnsnz diye size ziyafet vermeye kalkacaklar. Seni, askerini, hepinizi alacaklar, evlere datacaklar. Bu teklifi kabul etmeyeceksin. Sen orada isyan tertip etmek iin, hareket etmek iin hazrlananlar olduunu syleyeceksin, onlar isteyeceksin, seni istikbal edenleri bunun iin yardma aracaksn. Eer bunu yapabilirsen, ele geirdiin kimseleri oradan karrsn, kimlermi, nereden gelmiler tahkik edersin ve ona gre mahkemeye sevk edersin. Neticeyi byle alrsn. Buna ramen greve yollad binbann birka gn sonra sklm pklm geri dndn

144

aktaran nn, i isyanlarn aldatc grnts karsnda nlem alabilmenin zorluuna dikkat ekerek, ayn millet fertlerinin birbirini aldatp pusuya drmesinin son derece kolay bir ey olduunu ve btn i isyanlarn en zayf noktasnn bu olduunu vurgulamaktadr. smet nn, Hatralar, 1. Kitap, Ankara 1985, s. 204. 4 Trk stiklal Harbi, VI. Cilt, stiklal Harbinde Ayaklanmalar, T. C. Genelkurmay Harp Tarihi

Bakanl Resm Yaynlar, Ankara 1974, s. 325-326. 5 6 7 a.g.e., s. 41-42. Gnl. Kenan Esengin, Milli Mcadelede Hyanet Yar, Ankara 1969, s. 42. stanbul Hkmetinin Elaz Valisi Ali Galipe ektii telgraf emri iin bkz.; Mazhar Mfit

Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, 1. Cilt, Ankara 1988, s. 266-268. 8 9 10 11 erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, 1. Kitap, Ankara 1991, s. 247. A.g.e., s. 247. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk-Vesikalar, Ankara 1991, s. 668, vesika no: 66. Milli kuvvetlerin basks sonucu stanbula kamak zorunda kalacak olan Cemal Bey,

Damat Ferit Hkmetinde ksa bir sre Dahiliye Nazrl grevinde bulunacaktr. H. Adnan nelin, Nutukun inden, stanbul 1981, s. 36. 12 13 14 15 16 17 18 Trk stiklal Harbi, 6. cilt, s. 54. A.g.e., s. 55-60. Kazm Karabekir, stiklal Harbimizin Esaslar, stanbul 1951, s. 153-156. Trk stiklal Harbi, 6. Cilt, s. 62. Esengin, s. 36. Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, 2. Cilt, stanbul 1992, s. 104. Trk stiklal Harbi, 6. Cilt, s. 67-71. Anzavur Ayaklanmasn bastrmakla grevli

komutanlardan Albay Kazm zalpin (daha sonra orgenerallie kadar ykselmi, TBMMde Meclis Bakanl ve Bakanlk grevlerinde bulunmutur.) arpc aklamalar vardr: Bu arpmada biz Halife kuvvetini maalesef Trk milletinin karsnda ve Yunanllarn yan banda grdk. Anzavur Ahmetin maiyeti o zaman Halifenin askerleri unvan ile isimlendiriliyorlard. Bu halifenin kuvvetleri Milli Mcadeleyi nlemek zere toplanm bulunuyorlard. Her halde Halife ile Yunanllar birbirine

145

yaklatran sebep, tetkike deer bir faciadr. Kazm zalp, Milli Mcadele 1919-1922, 1. Cilt, Ankara 1988, s. 67. 19 s. 281-287. 20 Trk stiklal Harbi, 6. Cilt, s. 75. Bu konudaki grleri sarayn Bakatibi Ali Fuad Sofuolu Adnan, Kuva-y Milliye Dneminde Kuzeybat Anadolu 1919-1921, Ankara 1994,

Trkgeldinin hatralar da dorulamaktadr: Ali Rza ve Salih Paalar zamannda her gn gazetelerde aki Anzavur etesi filan yerde u cinayeti yapt, filan yerde bunu yapt diye yazarak Anzavurun ika eyledii fecayi ile kulaklarmz dolduu halde, Ferid Paa sadaretinde gelen maruzt meyannda uhdesine mr-i miranlk rtbesi tevcihi ile Karesi mutasarraflna tayini hakknda bir kararname geldiini grnce dayanamayp esny- takdimde Byle bir ekiyay ibadullahn bana taslit etmek revy- hak deildir efendim. diyerek son bir cret gsterdim. Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara 1987, s. 263. 21 Bu bildirinin tam metni iin bkz.; Ulu demir, Biga Ayaklanmas ve Anzavur Olaylar,

Ankara 1989, s. 100-101. 22 Trk stiklal Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, 2. Ksm, T. C. Genelkurmay Harp Tarihi

Bakanl Resmi Yaynlar, Ankara 1965, s. 42. 23 24 25 26 Taner Baytok, ngiliz Kaynaklarndan Trk Kurtulu Sava, Ankara 1970, s. 100-101. erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, 2. Kitap, Ankara 1992, s. 175. A.g.e., s. 175. Ali Fuat Paa bu tarihte Sivas Kongresi kararyla Bat Anadolu Umum Kuvay Milliye

Komutanl grevini yrtmektedir. Albay Refet ise Ali Fuat Paann yardmcln stlenmitir. 27 28 29 30 31 Rahmi Apak, stikll Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, Ankara 1990, s. 139. Trk stikll Harbi, 6. Cilt, s. 112-113. A.g.e., s. 115. A.g.e., s. 117-119. Salhi R. Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki

Eylemleri, Ankara 1995, s. 69-70. 32 Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s. 382.

146

33

Anzavur, Bat Anadolunun Yunanllarca igal edilmesinden sonra da Bursa, Balkesir,

anakkale, Bandrma blgelerinde etkinliklerde bulunmu, Sakarya zaferinden sonra Kprl Hamdi Beyin adamlar tarafndan Bigada ldrlmtr. 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 Trk stiklal Harbi, 6. Cilt, s. 129. Trk stiklal Harbi, 6. cilt, s. 142-153. A.g.e., s. 153-158. A.g.e., s. 158-161. Sreyya Hami ehidolu, Milli Mcadelede Zile Ayaklanmas, Ankara 1983, s. 33. Orhan Duru, Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar, stanbul 2001, s. 50. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, Ankara 1989, s. 300. Trk stiklal Harbi, 6. cilt, s. 179. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, 3. cilt, stanbul 1991, s. 142. Turan, 2. kitap, s. 178-179. Ergun Aybars, stikll Mahkemeleri, Ankara 1975, s. 165. Trk stiklal Harbi, 6. cilt, s. 202-203. Sabahattin Selek, Milli Mcadele (Ulusal Kurtulu Sava), 2. cilt, stanbul 1982, s. 892. Trk stiklal Harbi, 6. cilt, s. 210-212. erkes Ethem, Anlarm, stanbul 2000, s. 7. Trk stiklal Harbi, 6. cilt, s. 212-213. A.g.e., s. 214-222. Cemal ener, erkez Ethem Olay, stanbul 2001, s. 76. Selek, s. 952. Trk stiklal Harbi, 6. cilt, s. 236-237. Ethemin aabeyi Tevfik Beyin Yunan kumandan ile imzalad teslim tutananda

aadaki hkmler yer almtr:.

147

1) Ethem, birlikleriyle Yunan kesimine girecek; 2) Silahlar teslim edilecek; 3) Yunan Hkmeti teslim olanlarn yiyeceklerini salayacak ve subaylarn maalarn deyecek; 4) erkezlerin zel kyafetlerini giymelerine, kamalarn tamalarna izin verilecek; 5) Teslim olanlara kt davranlmayacak; 6) steyenlerin aileleri yanna dnmelerine izin verilecek; 7) Silahlarn tesliminde Ethemin kurmay bakan da hazr bulunacak; Kaynak: Zeki Sarhan, erkez Ethemin haneti, stanbul 1998, s. 87.

55

Y. Kk, C. Kutay, B. Bozgeyik, K. Msrolu ve C. ener gibi yazarlar etrafnda bu

konuda yaplan speklasyonlar yantlayan zakmann aratrmas bu konuda doyurucu bilgi vermektedir. Turgut zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele (Yalanlar, Yanllar, Yutturmacalar), Ankara 1997, s. 473-505. 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 Trk stiklal Harbi, 6. cilt, s. 260. A.g.e., s. 269. A.g.e., s. 281. Ebubekir Hazm Tepeyran, Belgelerle Kurtulu Sava Anlar, stanbul 1982, s. 77-79. Trk stiklal Harbi, 6. cilt, s. 282-283. A.g.e., s. 285-287. Dimitri Kitsikis, Yunan Propagandas, stanbul, s. 31-32. Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Ankara 1991, s. 58. A.g.e., s. 285-287. Trk stiklal Harbi, 6. cilt, s. 289.

148

66 67

Aybars, A.g.e., s. 33-34. Trk stiklal Harbi, 6. cilt, s. 294.

149

Yeil Ordu Cemiyeti / Yrd. Do. Dr. Ahmet Altnta [s.89-96]

Afyon Kocatepe niversitesi Fen-EdebiyatFakltesi /Trkiye I. Yeil Ordu Cemiyeti A. Yeil Ordu sminin Tarihi Kkenleri ve Anadoluda Yaylmas ilindii gibi ttihat ve Terkk ideolojisi, II. Abdlhamitin slm Birlii siysetinden Pan Turanizme doru kaym, ama dierinden de (Turan lksn gerekletirmenin bir yardmc yolu olarak) bsbtn ayrlmamtr. Birinci Dnya Savann hemen banda Enver Paann kurdurduu slm htilal Cemiyetleri ttihd adl bir tekilt, eitli mslman lkelere ve bu arada Orta Asyaya birtakm kimseler gndermiti. 1917 htillinin patlak vermesi ve Rus ordularnn cepheleri terk etmesi zerine, Kafkaslarda eski gyeleri canlandrmak iin hemen faaliyete geilmiti. Bu arada, Ermeni ve Bolevik hcumlarndan bunalan Azerbaycan Cumhuriyetinin Trkiyeden yardm istemesi bu faaliyetleri daha da hzlandrmtr. Nitekim Nri Paann komutasnda 6.000 mevcutlu 5. ve 36. Kafkas Frkalaryla, saylar 10.000-12.000e varan bayrakl slm Ordusu Azerbaycana doru fthata balam, 14 Eyll 1918de Bakye girmi1 ve Hazer kylarndan yukarya doru sarkmt. te buradan hareketle Kzm (Karabekir) Paa, Rusyadaki i sava srasnda, Kzl Ordunun yannda beyaz kar ihtillcilerle dmek zere ou Mslmanlardan kurulmu olan Yeil Ordunun, eskiden Nri Paann komutas altnda toplanm mahalli birliklerin kalntsyla bir ilgisi olabileceini dnmt.2 Ancak, savatan sonra Kafkasyada bulunmu olan evket Sreyya Aydemir bu aklamalar pheyle karlamakta ve Yeil Ordu sznn o sralar Ukraynada faaliyet gsteren kyl-anarist Maknhonun etelerine verilen ad olduunu ne srmekteydi.3 Genel kabl gren Aydemirin bu grne ramen zellikle Kafkas Mslmanlar tarafndan kurularak Bolevik Kzl Ordu ile birlikte General Denikin komutasndaki Beyaz Ruslara kar arpan Mslman birliklerin ad Yeil Ordu idi. Bu ordu ylesine bir efsane haline gelmiti ki, 1920 yaznda baz Anadolu gazeteleri, Trkiyenin dou snrlarn aarak Erzuruma gelmekte olan bir hayali Yeil Ordudan sz eder olmulard.4 Fethi Tevetoluna gre Yeil Ordu, Enver Paa komutasnda Kafkaslarda hazrlanan ve Anadolu hareketine destek verecek bir svri kuvvetinin adyd. Ayrca, Enver Paa komutasndaki bu Yeil Ordunun ngilizlere kar savaarak, btn slm dnyasn Bat emperyalizminin tutsaklndan kurtaraca propagandas da yaplyordu.5 Ancak btn bu haber ve deerlendirmelerden karabileceimiz kesin olan birey varsa o da, slmiyetin mukaddes rengi olan yeilin, Rusya Mslmanlarn kandrabilmek iin Boleviklerce sembol olarak kullanlm olmasyd. Mill Mcdele dnemi Anadolusunda da yukarda iret edilen ller nda, Misk- Mill snrlar iinde kalan vatan topraklarn emperyalist glerin iglinden kurtarmak amacyla bir Yeil Ordunun kurulmas kabl edilmiti. Ksacas, Rusyada kurulan Yeil Ordu, emperyalist Batl glere kar Boleviklerin yannda savaan Mslman bir orduydu. Buradan hareketle, Enver Paa da, ngilizlere kar savaacak btn

150

slm dnyasn Bat emperyalizminin tutsaklndan kurtaracak ve ilk snavn da Anadoluda verecek Yeil Ordu adyla bir mslman svari kuvvetinin kurulmasna nclk etmiti. Kzm (Karabekir) Paaya gre, Mill Mcdele dnemi Anadolusunda da Kafkaslarda baar kazanm Yeil Ordu gibi efsnev bir gce ihtiya vard.6 Ne var ki, bir zamanlar Osmanl ordusunda emir-komuta zinciri iinde ilikide bulunan kuaa mensup asker kkenli kiilerin liderlik mcdelesi buna izin vermeyecekti. Kzm Paa, daha sonra Yeil Ordu isminin Ankarada siys ama larla kurulmu olan Yeil Ordu Cemiyeti ile nasl kartn ve siys amalar iin tess edilmi olan Cemiyetin Yeil Ordu Mfrezesinin isminden nasl medet beklediklerini dile getirmiti.7 Yeil Ordu adnn Kzm Paann da tems ettii gibi o zamanlar Mill Mcdele devri Anadolusunda efsnev bir mhiyeti vard. Hi phesiz bunda Bolevik Yeil Ordu ile Anadoluda kurulan Yeil Ordunun ilikisinin de pay byk olmutur.8 Tm bu kaynak ve bilgilerden hareketle u sonulara varmamz mmkndr. Yeil Ordu Cemiyeti, ismini Rusyada Boleviklerle ibirlii yaparak Denikin ordusuna kar baarl savalar vermi, Mslman askerlerden meydana gelen ve slm birliini gye edinmi, Kafkaslarda bulunan Yeil Ordudan almtr. Kzm Paann gndermi olduu Yeil Ordu Mfrezesi de bunun minyatrn oluturmutu.9 B. Yeil Ordu Cemiyetinin Kuruluu Yeil Ordu Cemiyetinin kurulu tarihi zerindeki tartmalara gelince, bu konuda Cemiyetin kurulu tarihini aklkla gsteren bir delil yoktur. Ancak, hatralar ve stikll Mahkemelerinde verilen ifdeler bizi belirli noktalarda buluturmakta, Cemiyetin kuruluunu ay olarak tesbit etmemize yardmc olmaktadr. Cemiyetin kurulu tarihini kesin olarak tesbit edemeyiimizin en nemli nedeni, Cemiyetin gizli bir teekkl olmasndandr. Yeil Ordu Cemiyetinin yeleri iinde her ne kadar o devirde bakan, ordu komutan gibi kiiler bulunsa da cemiyet esas itibariyle gizli bir cemiyettir. Ancak Cemiyetin kurulu tarihi zerinde kesin olmasa bile bizim iin nemli kabl edilebilecek ipular mevcuttur. Biz bu ipularndan hareketle Yeil Ordu Cemiyetinin kurulu tarihi olarak, 1920 Maysn syleyebiliriz.10 Enver Behnan apolyo, Yeil Ordu Cemiyetinin 3 Mart 1920de kurulduunu kaynak gstermeden belirtiyor ise de11 bunu dorulayacak baka kaynaklara rastlanlmamtr. Genel olarak bu konu ile alkal kimselerin 1920 sonbaharn Yeil Ordu Cemiyetinin kurulu tarihi olarak belirtmelerine ana delil olarak gsterdikleri, Nureddin Paann uyar mektubu, yorum ve deerlendirmeye olduka aktr. Nureddin Paann Genelkurmay uyarmas, ilerin en son safhasdr. Yeil Ordunun yeminli kurulu ve yaylma faaliyetleri, propaganda ileri, gazete ve beyannmelerini neri, bildiriler datmas, yurtii ve yurtd gizli komnist kurulularla temslar ve nihyet orduya szma gayretleri en az 8-9 aylk bir zamanda olmudur. Emniyet-i Ummiyyenin resm tezkeresiyle 7 Knn- Evvel 1336 (1920) Halk tirakiyyun Frkasnn resmen tannd bildirildiine gre Yeil Ordunun da 1920 sonlarnda kurulduu iddias yanltr. stikll Mahkemesi huzurundaki ifdesinde Vakkas Feridin

151

Yeil Ordu Cemiyetini Eyllde terk ettiini gz nne aldmzda da, Yeil Ordunun Eyll 1920den nce kurulduu ikrdr. Baytar Slihin mahkemedeki ifdesi de bu hususu dorulamaktadr. Resmi Trkiye Komnist Partisinin Yeil Ordudan sonra, btn bu muzr cereyanlar kontrol altna almak zere kurulduu katiyetle bilindiine ve bu resmi parti 18 Ekim 1920de kurulduuna gre, Yeil Ordunun bu tarihten nce varl kabl edilmelidir.12 C. Yeil Ordu Cemiyetinin Gayesi Yeil Ordu Cemiyetinin isminin ortaya k, efsanev yn ve kurulu tarihi zerindeki tartmalar ortaya koyduktan sonra, bizce en az bunlar kadar nemli olan, cemiyetin niin ve hangi gyeye hizmet iin kurulduu, kurulu amalarna uygun hareket edip etmediinin ortaya konulmasdr. Cemiyetin kurulu gyesinin iyi ekilde tahlilinin, bizim Cemiyeti daha iyi anlamamz bakmndan son derece faydal olaca inancndayz. Yeil Ordu Cemiyeti Talimatnmesine gre Cemiyet, emperyalist Avrupann fakir Asya halkn smrmesine mni olmak, Avrupann bu yndeki almalarna kar koymak ve Asyann kendi zelliklerine uygun bir birlik meydana getirmek iin kurulmutur. 13 Talimatnmenin bir dier yerinde de, Yeil Ordunun btn elemanlarnn ana gyesi, insanln huzur ve sadetini temin ve Asya halklarn birletirmektir, diye ifde edilir.14 Yeil Ordu Nizmnmesi Cemiyetin kurulu amacnn, Avrupa emperyalizminin igl ve smr siysetini Asyadan karmak ve etkisini ortadan kaldrmak amacyla kurulduunu aklar.15 Mustafa Keml Paa ise, Yeil Ordu Cemiyetinin kurulu gyesinin, i isynlar ve bu isynlara kar gnderilen dzenli ordunun tutumundan kaynaklanan nedenleri gsterir. Mustafa Keml Paa, isynclarn, zerlerine gelen askerlere, halifenin fetvasn, padiahn askerlii kaldrdn, Ankaradaki hkmetin gayrimeru olduunu sylediklerini, bunun sonucunda askerlerin, silhlarn brakarak memleketlerine dndklerini bundan dolay Yeil Ordu Cemiyetinin kurulduunu, bu Cemiyetin o zaman iin yaplmak istenen inklplara sadk olup bunlar daha iyi anladn sylemektedir.16 Yeil Ordu Cemiyetinin ileri gelen faal yneticilerinden biri ve Mustafa Keml Paaya yakn mebslardan olan Yunus Nd Bey, Yeil Ordunun Kzl Orduya benzetilerek Boleviklerden yardm alma amacyla kurulduunu ileri srmektedir.17 Halide Edib Advar ise, Mill Mcdele yllarndan sonra kaleme ald hatralarnda, ei Dr. Adnan Beyin de kurucularndan biri bulunduu Yeil Ordu Cemiyetini, Bat yanllar, ulem ve komnist taraftarlarnn idellerini gerekletirebilecekleri dncesiyle kurduklar bir cemiyet olarak niteler.18 Bulunmu olduu vazifelerden dolay Yeil Ordu Cemiyeti hakknda en salkl bilgilere ship olan Ali Fuat Paa da kurulu sebeplerini genel olarak Mustafa Keml Paa ile ayn gerekelere dayandrr. Ali Fuat Paa da, kurucularn, i ekimeler ve isynlar karsnda yeni zihniyete gre yetitirilmemi bir ordu ile i grlemeyeceini, inklb gayesini daha kolay anlayabilecek bir tekilt

152

kurmay kararlatrdklarn gyelerinin bu tekilt vastasyla i isynlar bastrmak olduunu ifde etmitir.19 Yeil Ordunun u ana kadar dile getirilen grnrdeki gyelerinden baka dile getirilmeyen hedefleri de vard. Bunlar arasnda Yeil Ordu Tekiltnn, Batnn memleketi yok etmek isteyen siysetine karlk Douya ve Bolevik devrimine yaklamakta memleket iin byk faydalar bulduu noktas idi.20 Yeil Ordunun kurucular slm Dnyasnda Rus devrimine uygun olarak bir sosyalist birlii fikrini oluturmaya alyorlard. Yeil Ordu ayn zamanda, kendi gyelerine paralel faaliyetlerde bulunan hudut dndaki tekiltlar da Anadoluda bulunan birimlerine balama giriimlerinde bulunmutu.21 Tm bunlardan elde edeceimiz sonu, Yeil Ordu Cemiyetinin biri ak dieri gizli iki ana gyeyi gerekletirmek amacyla kurulduuydu. Cemiyetin ak gyesi, Anadoludaki i isynlar bastrmak ve yaplmas dnlen inklplara destek olmakt. Gizli gyesinin ise Rusyadaki Bolevik devrimine benzer bir sosyal hareketi yrrle koymakt. II. Yeil Ordu CemiyetininYaps A. Yeil Ordu Tekilt Yeil Ordu Cemiyetinin ortaya kmasnda nemli etkenlerden biri olan stanbul Hkmetinin Mill Mcdeleyi Boleviklikle sulamas ve buna kar yaplan isynlarda Mustafa Keml Boleviklii getiriyor veya Bolevikler gelecekler22 gibi cmeleler sarf ve tm bunlara ilave olarak Anadoludaki hareketin Boleviklerle ilikisinden dolay dinsizlikle sulanmaya kadar gtrlmesi, 23 Mill Mcdeleyi olumsuz ynde etkilemeye balamt. Bunun yannda dzenli ordu kurmada da bu tr propagandalarn olumsuz tesiri sonucunda glklerle karlalmaktayd. te btn bu gelimeler, Mill Mcdele uurunu benimsemi yeni birliklere duyulan ihtiyac artrm, bunun neticesinde Mustafa Keml Paann yakn arkadalar ona yardmc olmak dncesiyle bu ie girimilerdi.24 Cemiyetin balangtaki kurulu sebebi, daha nceki ksmlarda da belirttiimiz gibi, stanbulun Ankaradaki harekete kar olumsuz tavrn ve padiah taraftar Cemiyet-i Ahmediyenin kar propagandalarn25 bertaraf etmek, bunun yannda Bolevikliin Mslmanln uygulanmasndan baka bir ey olmadn anlatmakt. Mustafa Keml Paann da onayyla kurulmu olan bu cemiyet, Sovyetlerle yaplmas dnlen ibirliine olumlu bir ortam hazrlamak amacn da gtmekteydi.26 Bu ibirliinden kastedilen ise, emperyalistleri Anadoludan kovmakt. Fakat, ilk gnlerdeki amac bu olan Yeil Ordu Cemiyeti, kuruluundan ksa bir sre sonra esas gyesinden ayrlarak, gizli bir ihtill cemiyeti halini almt.27 Yeil Ordu Cemiyeti gizli olarak teekkl etmi olmasna ramen, cemiyetin kuruluu Mustafa Keml Paann bilgisi dnda olamazd. Zten cemiyetin kurucular28 onun yakn evresindeki kiilerdi. Yukarda ksaca zetlemeye altmz gyeleri gerekletirmek dncesiyle, hkmete resmen mrcaat etmeksizin ve kendi blgesinde sevilen, herhangi bir kt olayda ad duyulmam, emperyalizmle ilikisi olmam, sermyeye her zaman mesfeli kalabilmi, byk tccar olmayan, komisyonculuk, sarraflk, ortaklk vb. yapmam kiilerden kurulan cemiyetin genel merkezi u

153

yelerden oluuyordu; Tokat Mebsu Nzm (ztelli-Resmor, 1868-1935), zmir Mebsu Yunus Nd (Abalolu, 1879-1945), Bursa Mebsu eyh Servet (Akda, 1880-1962), Saruhan Mebsu Reit (erkes Ethemin aabeyi), Bursa Mebsu Muhittin Bah (Pars, 1885-1954), zmit Mebsu brahim Sreyya (Yiit, 1880-1952), Eskiehir Mebsu Hsrev Smi (Kzldoan, 1884-1942), Eskiehir Mebsu Eyp Sabri (Akgl, 1876-1950), zmit Mebsu Srr (Belliolu, 1876-1958), Kozan Mebsu Mustafa (Cantekin, 1878-1955), Maliye Vekli Hakk Behi (Bayi, 1882-1943) ve Shhiye vekli Dr. Adnan (Advar, 1882-1955).29 Cemiyetin, genel sekreterlik grevini ise Tokat Mebsu Nzm Bey yapmt.30 Yap olarak Yeil Ordu Cemiyeti yelerinin byk bir ksm ttihat idi. yelerin bir ksm smim olarak Boleviklie balanmlard.31 Genel merkezin grevi, Talimatnme ve Nizmnmede ak ekilde yer almaktayd. En nemli grevleri, yelerin genel gidiatn denetlemek, sulu yeleri cezlandrmak, fedi tekiltnn mal giderlerini karlamak, dul ve yetimlerini korumak, faal heyeti (Heyet-i Faale) semekti. Merkezin tm bunlarn yannda d lkelerle de tems kurmak ve var olan ilikileri srdrmek vazifesi de vard. Genel merkez, fiilen harekete geme zamann d merkezlerle haberleerek koordine edecek ve bu tarihi tm tekilta bildirecekti. 1. Ankara Tekilt Yukarda aklamaya altmz biimde kurulan Yeil Ordu Cemiyeti, bnyesinde, genel merkezin yannda Ankara ve Eskiehirde iki besi bulunuyordu. Bunlarn grevi genel merkezin emirlerini yerine getirmekti. Bu heyetleri oluturan kiilerde de genel merkezi oluturan yelerdeki gibi zellikler aranyordu.32 Yeil Ordunun Ankara Merkez Heyetini kurmakla, Eskiehir Mebsu Hsrev Smi Beyle, Hayvan Hastahnesi Mdr Binba Hacolu Slih Bey grevlendirilmiti. Hacolu Slih Bey, daha balangta azl bir Bolevikti. Nitekim ileride, 1927 Bolevik tevkiflerinden sonra, Sovyetlerin stanbul Konsolosluundan vize alarak Moskovaya kam ve Stalinin 1930 yllarnda srdrerek veya kuruna dizdirerek tasfiye ettii 1000 kadar Trkiyeli komnistler arasnda bir kolhozda ldrlmt.33 Mlkiye Kaymakamlarndan Vakkas Ferid, retmen Manastrl Mustafa Nri, Gazeteci Arif Oru, Meclis Matbaas Mdr Ferudun Bey de Ankara Merkez Heyetinde bulunuyorlard.34 Yeil Ordunun Ankara besinde bulunan yelerle ilgili farkl grler bulunmaktadr. Vakkas Ferid, Ankara stikll Mahkemesinde son zamanlarda genel merkeze kar vaziyet alan Ankara Merkez Heyetinde eyh Kudbettin Efendi, Muallim Nri ve Binba Slih Hacolunu sayarken Yunus Nd Bey yine ayn mahkemede verdii ifdede genel merkezle pek ilgisi olmayan Ankara besinin yelerinden sadece, Slih Hacolunu bildiini, dierlerini tanmadn sylemiti. Slih Hacolu ise, asker baytar Kenann adn vermiti. Tevetolu ise, bu yelerle ilgili olarak; Vakkas Ferid, Mustafa Nri, Gazeteci Arif Oru ve Feridun Beyler eklinde bilgi vermekteydi. Cemiyetin faal yelerinden birisi olan eyh Servet Efendi ise, Afyon Mebsu Mehmet kr Bey ve Sivas Mebsu Memduh Beyi nce evine dvet ederek, onlarla grm, daha sonra ise Nuirevnn evinde yaplan toplantya onlar dvet ederek, Merkez Heyeti ile almay teklif etmiti.35

154

Ankara besinin genel merkez ile tam bir uyum iinde olmad gze arpmaktadr. Daha sonra, cemiyetin Ankara besinin Gizli Trkiye Komnist Frkasna dntn gryoruz.36 2. Eskiehir Tekilt Cemiyetin ikinci besi Eskiehirde idi. Genel sekreter olan Nzm Bey ve genel merkez yelerinden birka kii bayram tatili dolaysyla bulunduklar Eskiehirde, Yunus Nd Beyin Nzm Beye tantrd retmen Behram Ltfiye, brahim Sreyya ile anlaarak Eskiehir besinin kurulmas iini vermilerdi. Behram Ltfi ise, Mustafa Nri ile birlikte alarak Eskiehir Merkez Heyetini meydana getirmilerdi.37 Eskiehir bu tr faaliyetler asndan Anadolunun dier ehirlerinden oranla daha msait bir ortama sahipti. Nitekim Trkiye Sosyalist Frkas38 Anadoludaki besini bu ehirde am ve yine frkann yayn organ olan ci gazetesi de bu ehirde faaliyetlerde bulunmutu. Ayrca, Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas 1919 yl genel seimlerine bu ehirden Ethem Nejat aday gstermiti. Yine Ethem Nejat, Dou Halklar Kurultayna ve 10 Eyll 1920 tarihinde toplanan I. Trkiye Komnist Partisi Kongresine Eskiehir ve Ankara tekiltlarn temsilen katlmt.39 Ksacas Eskiehir, bu tr faaliyetlerin youn olduu bir blgeydi. Eskiehirdeki tekiltn kurulmas iin ayrca erif Manatovun da almalar olmutu. 40 Btn bunlarn yan sra Eskiehir, o gnlerde en gl birlikleri elinde bulunduran erkes Ethemin de etki alanna giren bir blgeydi. Bu gten yararlanmay dnen Eskiehir tekilt, Ethemi de etkileme yoluna gitmiti. Gerekte, Yeil Ordu besi Eskiehir deillerdi.41 ile Gizli Trkiye Komnist Partisi tekiltlar birbirinden farkl kurulular

Yeil Ordu Cemiyeti, ayrca Sivasta da be amak istemi ancak bu giriim sonusuz kalmt.42 Ayrca Bursada da Yeil Ordu Cemiyetinin bir besinin ald yolunda sylentiler vard.43 III. Yeil Ordu Cemiyetinin Kapatlmas 1920 ylnn Maysnda faaliyete balayan Yeil Ordu Cemiyeti, esas amalad gyelerin dnda almaya balam ve tekiltlanmasn da Mustafa Keml Paann adn kullanarak hayli geniletmiti. Cemiyete daha sonra erkes Ethemin alnmas, o zaman iin cemiyetin elinde dzenli olmayan ancak eitli ayaklanmalarla gcn kantlam bir kuvvet olumasn temin etmiti. Tm bunlarn yannda cemiyetin Ankara ve Eskiehir belerinin birer gizli komnist rgt gibi almalar, Mustafa Keml Paann dikkatinden kamamt. Mustafa Keml Paann dikkatinin cemiyet zerinde younlamasnn bir dier nedeni de, cemiyetin Byk Millet Meclisindeki temsilcisi konumunda bulunan Halk Zmresinin Dr. Nzm Beyi Dhiliye Vekli setirmesi idi. Mustafa Keml Paa, tm karizmasna ramen kendi adayn setirememiti. Bunun yannda cemiyet yelerinden bazlarnn Sovyet sefretiyle olan ilikileri ve Sovyetler adna gelen temsilcilerin kkrtma ve yardmlaryla cemiyet, tekilta gerekli olan para temini iin yardm isteine kadar gtrmesi, cemiyetin kapatlmasnn mesfe talar olmutu.

155

Ayrca, Mustafa Keml Paa, cemiyetin kapatlmas istei konusunda, ahsen tand Erzurumlu Nzm Nzmi Beyin grevli bulunduu Malatyadan gnderdii bir mektubunu almt. Paa, Nzm Beyin gnderdii mektubda Yeil Ordu tekiltnn genilemesinden sevinle bahsetmesinden sonra, cemiyet hakknda aratrma yapma ihtiyacn hissedip neticede cemiyetin faydal olmaktan kt izlenimini edindiinden kapatl masnn faydal olacana inandn ifde etmiti.44 Mustafa Keml Paa, bundan sonraki gelimeler konusunda da, cemiyetin kapatlmas iin gerekli emirleri verdii halde, genel sekreter Hakk Behi Beyin bunun mmkn olmadn kendisine sylediini ifde etmektedir. Mustafa Keml Paa, daha sonraki gelimelerle ilgili olarak, kendisinin cemiyetin kapatlmas konusunda srarl olduunu Hakk Behiin kendisine bunun mmkn olmadn sylediini kapatlamama gerekesinin ise, tekiltn kendisinin tahmininden daha byk ve kuvvetli olduunu cemiyeti kuranlarn sonuna kadar gyelerinden ayrlmayacaklarna dair birbirine sz vermi olduklarn sylediini, tm abalarna ramen Hakk Behiin sylediklerinin doru ktn ifde etmektedir. 45 Mustafa Keml Paann cemiyetin kapatlmas konusundaki bu birinci istei,46 genel merkezde yaplan bir grmede deerlendirilmi ve paann durumu yanl anlad kanaatine varlarak cepheden dnne kadar faaliyetin geici olarak durdurulmas ynnde karar verilmiti. Ankara Merkez Heyetine ise, durum Konya Mebsu Refik (Koraltan) Bey araclyla duyurulmutu.47 Nzm Bey ise, kapatlma ile ilgili olarak Mustafa Kemlin cemiyetin faaliyetlerine imdilik artyla msade ettiini belirtmekteydi. 48 Yunus Nd Bey de Nzm Beyin aksine, Mustafa Keml Paann, Yeil Ordunun kapatlmas isteinin geici olmadn kesin kapatlmas olduunu yelerden bazlarnn bu karara uyduunu ifde etmektedir.49 Cemiyete erkes Ethemin girmesiyle, faaliyetlerin Eskiehirde younlamas zerine, Gizli Trkiye Komnist Partisi ile i ie girmi oluyordu. Btn bu gelimelere engel olmak dnesiyle Trkiye Komnist Partisi, Mustafa Keml Paa tarafndan kurdurulmusa da, bu frkaya girmeyen baz Yeil Orducular Gizli Trkiye Komnist Partisiyle birleerek, 7 Aralk 1920de Trkiye Halk tirakkiyn Partisini kurmulard. te, bu gelimelerden sonra 1920 yl sonuna gelindiinde artk Yeil Ordu Cemiyetinden fiil olarak sz etmek imkn kalmamt. Ancak, Yeil Ordu mensuplarn eitli sol kurulularn iinde grmek mmknd.50 O zamanki siys atmosfere gelince; Mustafa Suphi, erkes Ethemle ayn anda artlarn olgunlatna inanarak, Sovyet elilik heyetiyle birlikte Anadoluya gelmiti. erkes Ethemin dzenli orduya girmeyi kabl etmeyerek, Bat Cephesi ile olan anlamazlnn had safhaya gelmesi zerine, ona kar dzenli birlikler sevk edilmiti. Bu tarihlerde Ankarada Resmi Trkiye Komnist Frkasnn yayn organ olan Yeni Dnya Gazetesi, Ethemi destekler bir tutuma girmiti. Bunun zerine, 2 Ocak 1921 tarihinde gazete idresi hkmet taraftarlarnca baslm ve tahribata uratlmt, gazetenin sorumlusu Arif Oru ve arkadalar da tutuklanmlard.51 erkes Ethemin bastrlmas ve dzenli ordunun I. nn Zaferini kazanmas, Anadoludaki hareketin, kuvvetlendiini gstermi olmas asndan nemliydi. Bu durum Batl devletlerin dikkatini ekmi ve ilk olarak milletleraras platformda

156

Londrada yaplacak olan bar grmelerine Ankara Hkmetinin de bir temsilcisi ile katlabilmesi sonucunu dourmutu. Bylece Ankara Hkmeti, Batl devletlerle ilikilere girmeden nce, I. nn Zaferinin avantajyla, Anadoludaki hareketin Bolevikliin kabl konusundaki mevcut endieleri milletleraras ortamda gidermek imknna kavumutu.52 Artk, btn bu gelimelerden sonra Yeil Ordu Cemiyetinin yeniden faaliyete gemesi imknsz hle gelmiti. Nitekim Ankara Hkmeti, 1921 yl banda artk kesin olarak cemiyeti kapatmaya karar vermiti. Bundan sonra olaylarn gelimesi ksaca u ekilde zetlenebilir. Merkez Ordusu kumandan Nurettin Paa, 19.1.1921 tarihli Erkn- Harbiye-i Ummiye Riysetine ektii ifreli telgrafta53 grevli veya grevli olmadan giden baz mebslar tarafndan teye beriye verilen iki rislenin sretinin takdim edildiini haber veriyordu. Erkn- Harbiye-i Ummiye Reisi Fevzi Paa, harekete geerek bu bilgiyi reisliin 24.1.1921 tarihli tezkeresiyle bildirmiti.54 Bunun zerine Byk Millet Meclisi Hkmeti Reisi sfatyla Mustafa Keml Paa da Ankara stikll Mahkemesine evrklar sevketmiti.55 Ankara stikll Mahkemesi ise yapt aratrma sonucunda ad geenlerden Tokat Mebsu Dr. Nzm, Bursa Mebsu eyh Servet ve Afyonkarahisar Mebsu Mehmet kr Beylerin dokunulmazlklarnn kaldrlmasn istemiti. Bu istek yerine getirilerek, ad geenlerin Ankara stikll Mahkemesine sevkleri yaplmt.56 Ankara stikll Mahkemesi de, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetini devirmek, milletin isteine aykr olarak yeni bir hkmet kurmaya almak, sularndan erkes Ethem, aabeyleri Tevfik ve Reitten baka dokuz kiinin idmna, Gizli Komnist Partisini kurmak sretiyle yine hkmeti devirmek suunu ileme giriiminde bulunduklar anlalan Tokat Mebsu Nzmn tutukland tarih olan 21 Nisan 1921 tarihinde, Matbuat Mdrl memurlarndan Ziynetullah Nuirevann da 27 Ocak 1921den itibren cez knnun 46. maddesine dayanarak Hiynet-i Vataniyye Knnunun 12. maddesi gereince 15er yl kree konulmalarna ve dier zanllardan Bursa Mebsu eyh Servet Efendi ve Afyonkarahisar Mebsu Mehmet kr Bey ile dierlerinin susuzluklarna karar vermiti. Bu arada Yeni Dnya Gazetesi bayazar Arif Oru da tutuklu kald sre yeterli grlerek, serbest braklm ve mill amacn elde edilmesine kadar hkmetin uygun grecei bir yerde ikmete tbi tutulmutu.57 Anadoludaki Boleviklik akmn bastrma hareketi Sovyet Rusya ile kurulan ilikilere bir engel tekil etmemi ve 16 Mart 1921 tarihinde Trkiye ile Sovyet Rusya arasnda Moskova Anlamas imzlanmt.58 Tutuklanarak hkm giyen bu kiiler 29 Eyll 1921 de affedilmilerdi. Sovyet yardmnn yapld esnada affedilmelerini ilgin bulanlar da vardr.59 Mill Mcdelenin balangcnda artlarn oluturduu bu tr sol faaliyetlere zellikle Trk-Sovyet ilikileri erevesinde msade edilmi, bununla hem Sovyetlere ho grnmek hem de yurt dndaki ttihatlarn Anadoluya ynelik btnletirme abalarna engel olmak istenmiti. Ancak baz ahslar, Ankara Hkmetinin bu siyseti ya kavrayamadklarndan veya gerekten Boleviklie inandklarndan

157

Mustafa Keml Paann isteine aykr olarak komnist faaliyetleri srdrmek istemilerdi. Daha sonra Mustafa Keml Paa bunlar tasfiye etmiti. 1 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, C. III, ksm IV. TTK. Basmevi, Ankara 1991, s.

4; evket Sreyya Aydemir, Enver Paa: Makedonyadan Orta Asyaya, C. III. stanbul 1972, s. 381; Kamuran Grn, Trk Sovyet likileri (1920-1953), TTK. Basmevi, Ankara 1991, s. 6. 2 583, 593. 3 Mete Tuncay, Trkiyede Sol Akmlar (1908-1925), Bilgi yaynlar, 3. bask, Ankara 1978 s, Karabekir, stikll Harbimiz, Trkiye Yaynevi, stanbul 1960, s. 435, 472, 532, 571, 572,

75; Stphane Yerasimos, Sur Les Origines Du Mouvement De LArme Verte En Anatolie, Etudes Balkanique, Academie Bulgare des Scinces nstitut dEtudes Balkaniques, no. 1, Sofia 1977, s. 100. 4 5 129. 6 Bu ihtiyacn Anadolu iin ne denli byk bir hzla karlanmas gerektiini Kzm Karabekir Aksz Gazetesi, 12 Temmuz 1920; t, 10 Austos 1920. Tevetolu, Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler (1910-1960), Ankara 1967, s.

Paa yle anlatr. Hakikatte gnderebileceim kuvvet Erzurum kabadaylarndan Harb-i Ummi faciasndan sa kalabilenlerinden ufak atl bir mfreze olabilecektir. Bunu manen bytmek, fakat hareketlerinden evvel manevi kuvveti ia edip vaktinden evvel kltmemek de ihtiytl bir harekettir. Bu mfrezeye pekl kuvvetli bir isim verebilirim: Yeil Ordudan bir mfreze! Rusyada bir Yeil Ordunun Denikin Ordusu gerisinde birok iler yaptn iitmitik. Yeil! Bunun milletimiz zerindeki tesiri de dehetlidir. Kzl ismi dahilen ve haricen fena olabilir ve Bolevikler geliyor diye bsbtn halk ayaklandrabiliriz. Yeil Ordu! bu nedir? bilen yok, rengi ayan- ihtiram ite Ankaraya hediye edebileceim Erzurum dadalarndan atl mfrezeciin ismi, buna bir de bycek bir yeil bayrak, mesele halledilmitir. Bugn 20de derhal bu mfrezeye kumanda edebilecek olan Erzurum civarnda Ebulhindi kyl Cafer Beyi Erzuruma istedim ve hazrlk iin icb edenlere emir verdim Karabekir, a.g.e., s. 647. 7 Kzm Paa Cemiyetin tesirleri konusunda unlar nakleder. Yeil Ordu Mfrezesine 14

Maysta merasimle ismini verdim. Otuz atl olarak Erzurumdan hareket etti. ocuklar ordusu talimhnesinde mfrezeyi tefti ettim ve kendilerine talimat verdim. O gnde yazldr. Ne gariptir, Yeil Ordu ismi ve bayra tasavvurumdan fazla tesir yapt, Ankarada baz aklllar (Yeil Ordu) diye bir cemiyet bile tekil etmek garabetini yapmlar! Yani bu akgz efendiler Yeil Ordunun kuvveti karsna mekkel bir ubudiyet arz iin tetik davranmak istemiler! Karabekir, a.g.e., s. 647-654; Yeil Ordunun ilk kayna Bolevik Rusyadayd. Vaktiyle Rusyada Denikin Ordusu gerisinde, yerli Mslman Trklerden kurulmu bir Yeil Ordunun destn menkbeleri duyulmutu. Lord Kinross, Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu (eviren: Ayhan Tezel), Sander Kitabevi, stanbul 1970, s. 380, 381.

158

Hsamettin Ertrk konu ile ilgili olarak Meral Fevzi akmakn kendisine anlattklarn

yle nakletmitir: Bolevik Rusya, kuruluunu medyun bulunduu Trklere kar hibir minettarlk duymuyordu. Bunun iin trl arelere bavurmutu. Kafkasyada akdedilen ve Azerbaycan Trklerinin itirk ettii rlar Kongresi, Yeil Ordu fikrini ortaya atmt. Anadoluda kurulan Mill Hkmet de Yeil Orduya yeterince kuvvet ayracakt. Anadoludaki bozguncular, Mustafa Keml Paann muhlifleri ise, Yeil Ordunun Kafkasyadan inerek evvela Anadoluyu igl edeceini ileri sryorlard. Hakikatte bu Yeilin altnda Kzl renk srtyordu. Boleviklerin, slm ttihad propagandas gln bir tertipti. slm dnyas bu takdirde yalnz efendi deitirecek, ngilizlerin idresinden Boleviklerin boyunduruu altna geecekti. Moskova, hergn talepleriyle Ankaray mkl bir duruma sokmu bulunuyordu. Mustafa Keml Paa, bu fikre iddetle kar kan Kzm Karabekir ve Cafer Tayyar Paalarn srarlarna ramen yle bir pln dzenlemiti. Bat demokrasilerini, Trkler Bolevik olacak diye korkutmak, onlarn daha ileri gitmelerine mani olmak idi. Fakat, Byk Millet Meclisinde bilhassa ikinci grubun bu oyuna bile tahamml yoktu. Onlar, kelimenin bile aza alnmasn istemeyecek derecede ar mill bir taasuba mliktiler. Dier taraftan ayn oyunla Mustafa Keml Paa, Moskovann sempatisini kazanarak Yeil Ordunun snrlarmzdan ieri girmesine, Boleviklerin Anadoluyu istila etmelerine mani olmutu. Hatta Yeil Ordunun bir modeli de Anadoluda kurulmutu. Samih Nafiz Tansu, ki Devrin Perde Arkas (Anlatan: Hsamettin Ertrk), Pnar Yaynevi, stanbul 1964, s. 530-554. 9 Kzm Paa propaganda ile ilgili olarak u hususlara tems etmektedir: 14 Maysda

Cafer Bey Mfrezesini yola kardm. Benim kumandam da Yeil slm Ordusu geliyor diye propaganda yapacaklar. Yollardaki btn mevkilere ak telgrafla Yeil Ordu Mfrezesinin hareketini yazdm, resm makamlara kuvvetini bildirdim. Karabekir, a.g.e., s. 729; ayrca propaganda ile ilgili olarak bkz. Hkimiyet-i Millye Gazetesi, 2 Austos 1336, s. 3. 10 Hakk Behi Bey, vermi olduu ifdelerinde Yeil Ordu Cemiyeti 23 Nisan 1920den

sonra kurulduunu belirtmektedir. Yerasimos, Yeil Ordunun Mays 1920de kurulduunu ifde etmektedir. LArme Verte est une organisation fonde en Anatolie en mai 1920. Yerasimos, a.g.m., s. 98; Kurulu tarihi konusunda eitli grler mevcuttur. Yeil Ordu Cemiyetinin kuruluu 1920 yazdr. Tevetolu, Trkiyede s. 144; evket Sreyya Aydemirin ise kurulu tarihi olarak 1920 sonunu zikrettiini grrz, bu zayf bir ihtimldir. Cemiyetin kurulu tarihi ile ilgili olarak, TBMMnin Ankarada kadndan hemen birka hafta sonra (Yeil Ordu) nm altnda bir komnist cemiyet kurulmutur., Remzi Balkanl, Mukayeseli Basn ve Propaganda, Ankara 1961, s. 487, 488; Tunay da, Tekilatn kurulu tarihi olarak 1920 ilkbaharn kabl etmektedir. Tunay, Trkiyede Sol Akmlar, s. 74. 11 123. 12 Tevetolu, a.g.e., s. 145. Enver Behnan apolyo, Mustafa Keml ve Mill Mcdelenin Alemi, stanbul 1967, s.

159

13

Yeil Ordu Cemiyeti Talimatnmesi, Madde 1. TBMM Arivi, stikll Mahkemesi, T-2

Dosya 27-2; Mustafa Ylmaz, Milli Mcadelede Yeil Ordu, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 738, Ankara 1987, s. 168-170; 3. 14 15 Talimatnme, Madde 2. Yeil Ordu Cemiyeti Nizmnmesi, Madde 1. Tevetolu, a.g.e., s. 228-230; Kandemir,

a.g.e., s. 155-157; Yeil Ordu Cemiyeti, Yakn Tarihimiz, C. I, s. 103. 16 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C. II, Milli Eitim Basmevi, Ondrdnc Bask, stanbul

1982, s. 467-471, 495; Kutay, Trkiyede lk Komnistler, stanbul 1956, s. 14. 17 Yunus Nd Bey konu ile ilgili olarak, Yeil Ordu Cemiyetinin hikmet-i teekkl

giritiimiz istikll ve kurtulu mcdelesinde Garp emperyalizmine kar byk ark inklbyla daha sk, makl ve mantk bir yaknlk temininden ve zaten vaziyetin icb bu olduuna gre, ayet bir gn Ruslarla hudutlarmzda tahripkr tesirler yapabilecek mehul inkilba meydan vermemekten ibaretti, demektedir. Yunus Ndi Abalolu, erkez Ethem Kuvvetlerinin hneti, stanbul 1955, s. 11; Kandemir, Trkiye Komnist Partisi, s. 145; Balkanl, Mukayeseli Basn ve Propaganda, s. 489. 18 Halide Edib Advarn tesbitleri u ekildedir. Byk Millet Meclisine bal iki trl ama,

mcdele halindeydi. Bunlardan birine Ba t Mefkresi, tekine Dou Mefkresi denirdi. Bat Mefkresine dayanm olanlar, Byk Millet Meclisine ekil vermekte daha fazla baar salam olmalarna ramen iktisad, sosyal ve mill eitim sorunlarnda 1839da balayan Bat rneine doru giden yolu tamamen tutamamlard. Bunlar, Bat Mefkresine bal olmakla beraber, d siysette Dou ve zellikle Rusyaya eilimli idiler. Fakat, Rusyann i eklini katiyyen Trkiyeye uygulamak istemiyorlard. O zaman Ankarada bulunanlarn yksek renim grm ve ilim kafallar pek az olmakla beraber, hepsi Batya bal adamlard. Bunlar, iddetle Sovyet ekline kar idiler. Bilhassa, muntazam olmayan kuvvetlerin orduya tesir etmelerine muhlif idiler. nk, tek dayanabileceimiz kuvvet ordu idi. Bu aralk, Dou Mefkresini zmlemek gt. nk ok karkt. Bu Dou Mefkresinin eitli blmlerinden biri de komnizmdi. Bunun en nemli tarafdar, belki Hakk Behidi. Bu adam, ttihat ve Terkknin idealist yelerinden ve ayn zamanda maliye ile uraan kiilerindendi. Ruhen ok samimi bir insand. Trkle ok bal olmakla beraber, snf, servet ve din gibi eylerin aleyhinde idi. Biraz da kafasnda anormallik vard. Bu aralk, Batnn siysetinden dolay arm olan halk da, dou siysetini, muhtelif ekillerde ve kendilerine gre yorumluyorlard. Mesal dzensiz kuvvetlerin efleri, bunlar, Yeil Ordu ad altnda bir kuruluu Hakk Behiin bakanlnda kurdular. Bunun dnda bir de ulem snf vard ki, bunlar da Dou Mefkresini eski slm demokrasisi halinde diriltmek istiyorlard. te bunlardan dolay Mustafa Keml Paann emir ve arzusuyla Komnist Partisi kuruldu. Buna kendisini iten ey, bana gre, Rusyada bulunan Trkler arasndaki komnist unsurlara kar vaziyet almakt, Halide Edib Advar, Trkn Atele mtihan, stanbul 1971, s. 134-137.

160

19

Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcdele Hatralar, stanbul 1953. s. 150, 151; Ceml Kutayn bu

konudaki fikirleri de Ali Fuat Paa ile paralellik arzetmektedir: Yeil Ordunun gizli siysetini takip etmi olanlar, bir taraftan Trkiyenin btn slm ktleleri ile mttehiden haraket ettiklerini gstermek sretiyle harice kar kuvvetli tannacaklarn sanmlard. Dier taraftan ise, Ruslar, ayrca Mslman memleketleri ile siyset yapmaktan kurtarp Trkiyeyi tutmakla btn slm Alemini tutacaklar iin Ruslar hesabna da krl bir i olaca kanaatini tamlard, Ceml Kutay, Mill Mcdelede Yeil Ordu Efsanesi, Yakn Tarihin Mehul Sahifeleri, stanbul 1956, s. 35. 20 21 Cebesoy, a.g.e., s. 150. Ali Fuat Paa da bu konudaki tesbitlerini u ekilde dile getirmektedir. Cemiyetin kurulu

gyesi, dahili isynlara kar imanl ve uurlu bir tekiltn vcuda getirilmesinden ibaretti. Cemiyetin bu d grnyd. Gerekte ise bambaka idi. Cemiyetin lavndan sonra ve Moskovaya gideceim sralarda ziyaret ettiim Yeil Ordu Ummi Katibi Hakk Behi Bey bana, Cemiyetin i yz hakknda unlar anlatmt. Sivas Kongresini mteakip Heyet-i Temsiliyede az bulunduum zaman, d politikamz birok cephelerden tetkik ederken Garbn memleketimizi yok etmek isteyen siyseti karsnda arka ve Rus inklbna yaklamakta memleket iin byk bir necat midi grmdm. Mslman aleminde Rus inklabn tadilen vcuda getirilecek bir sosyalist ittihat fikrine balydm. Bu fikrimi Mustafa Keml Paaya da amtm. Paa taraftar grnmt. Memleket dahilinde Rus Bolevizmine mvazi bir cereyan hazrlamaya balamtk. Heyet-i Temsiliyede hkmet ileriyle megul olmak vazifesini zerime aldm zaman, bir tarafdan bu mesleimi tervice alrken, dier tarafdan da haricen efkr hazrlamak zere gizli bir tekilat vcuda getirmitik. Gizli olarak vcuda getirdiimiz tekiltn ad Yeil Orduydu. Ayn zamanda Trkistanda, randa, Azerbaycan da dier birok kurulularn bulunduunu haber almtk. Oralardan faliyette bulunan arkadalarmzla haberleerek onlarn almalarndan da faydalanmak ve hududlarmz dndaki tekilat memleket iine balamak istedik. Bu sretle bir taraftan yeni kabl edecekleri sosyalist siyseti ile korumay, dier tarafdan bizi btn bu slm kitleleri ile birlikte hareket eder gibi gstererek kuvvetlendirmeyi dndk. Eer biz bu siysetimizde muvaffak olursak, Ruslar, Mslman memleketleriyle ayr ayr siyset yapacaklar yerde, bizimle siyset yapmak veyahut bizi tutmakla btn slm alemini tutacaklarna kni olacaklard. Bu hareketimizle dier mhim bir nokta-i nazar da halledecektik. Harite alan arkadalarmz bu memleketin bizim kadar hak sahibi evladlaryd. Dmanlarmzn tkip ve tazyikinden firra mecbur olmu kimselerdi. Memlekete dnemedikleri bir zamanda kendilerine az veya ok muavenet imknn vermi olacak ve onlar daha byk bir gayretle bulunduklar muhitlerde altracaktk. Trkiye Byk Millet Meclisi aldktan sonra meydana Cemiyet olarak km ve ben de Ummi Katibleri olmutum. Cemiyetin tekilt bir hayli byyp geniletikten sonra Mustafa Keml Paann gvenini kaybetmitik. Bunun zerine Cemiyeti datmak mecburiyetinde kaldk. Bizi dinlemeyerek faliyette devam ve sebat edenler birer vesileyle mhkum oldular, Cebesoy, a.g.e., s. 150, 151. 22 Aydemir, Tek Adam, s. 370.

161

23 24 25

Ergn Aybars, stikll Mahkemeleri, Ankara 1975, s. 91. Tunay, Sol Akmlar, s. 134. Ceml Kutay, Trkiyede lk Komnistler, stanbul 1956, s. 14; Ali Keml Meram, Trk Rus

likileri Tarihi, stanbul 1969, s. 280. 26 27 28 Tunay, a.g.e., s. 136. Aclan Saylgan, Soldaki atlaklar, Ankara 1966, s. 157. Daha nceki ksmlarda da belirttiimiz gibi, Mustafa Keml Paa, Nutukta, konuya ilikin

olarak, Ankarada Yeil Ordu ad altnda bir cemiyet teekkl etti. Bu cemiyetin ilk kurucular, pek yakn ve bilinen arkadalard, Atatrk, Nutuk, C. II, s. 41; Aydemir ise, resmen olmasa bile, Yeil Ordunun kuruluundan hkmetin haberinin olduunu sylemektedir. Aydemir, Tek Adam, C. II, s. 371. 29 Nzm Beye gre, Yeil Ordu Cemiyeti Merkez tekilt, u ekildeydi. Yeil Ordu, hepsi

mebs olmak zere 14 kiiden ibarettir. Ben de oraya dahilim; Hakk Behi Bey, Muhittin Bah Bey, bendeniz, Srr Bey, Yunus Nd Bey, Eyp Sabri Bey, brahim Sreyya Bey, Reit Bey, eyh Servet Efendi Hac kr Bey, zmit Mebsu Hamdi Beydir, TBMM Gizli Celse Zabtlar. C. II, s. 19. v. d; Tevetoluna gre Bayar ye deildir. Yeil Ordunun yeleri arasnda Cell Bayarn ismi de zikredilmekle beraber, bu yanltr. Rahmetli Rza Nurdan ahsen bu konuda sorduum ve rendiim husus, Cell Beyin ne Yeil Orduya ne de Trkiye Komnist Partisine girmedii eklindedir. Tevetolu, Trkiyede, s. 146, 147; Mehmet Saray, Cell Bayarn ye olmadn bheye mahl vermeyecek lde ortaya koymutur. Atatrk, benim bu Yeil Ordu hareketini tkip etmemi istemiti. Ama bana resmen git ve yap demedi. stedi ki, ben kendiliimden gideyim. Ama yapmadm, bu ii kabl etmeyiimin sebebi yeni bir mesuliyet almtm: ktisad Vekillii. Bu sahdan baka yerlerde alarak mesimi datmak istemedim. stedim ki, mesuliyeti benim zerimde olan ite kendimi gstereyim. Bunun iin Yeil Ordu meselesine karmadm.; Mehmet Saray, Atatrkn Sovyet Politikas, stanbul 1990., s. 51. 30 Cemiyetin genel sekreterinin Hakk Behi olduu yolundaki yanl bilgi iin bkz. Atatrk,

Nutuk, C. II, s. 42; Nazm Beyin cemiyetin genel sekreteri olduu yolundaki ifdesi iin bkz. Yakn Tarihimiz, C. I, 15 Mart-3 Mays 1962, s. 70. 31 Cemiyetin genel sekreteri olan Nzm Beyin ideolojik yaps iin bkz. Nzm Beyin

Mahkemesi, Nzm Beyin biyografisi iin bkz. Ali Mcellitolu ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, C. III, Ankara 1968, s. 405; Nzm Beyin Bolevik fikirlerle ilgilenii ve Boleviklie sembatisi Sivas Kongresi sralarnda balam, daha sonra Ankaraya mebs olarak gelmesiyle bu dnceleri gelierek, kurulmaya allan her siys faliyetle ilgilenir olmutu. Dier taraftan, bizzat dolayl olarak yabanc evrelerle ilikilerde bulunarak, o evrelerden tevik ve yardm imkn

162

salamt. Atatrk, bu konuya Nutukda deinmektedir: Bu zatn yabanc evrelerine casusluk ettiinden asla phe etmiyordum., Atatrk, Nutuk, C. II, s. 78-79. 32 33 Talimatnme, Madde 11. Tevetolu, a.g.e., s. 147; Aclan Saylgan, SSCB ve Sultan Galiev, Ankara 1966. s. 64;

Aclan Saylgan, Soldaki atlaklar, Ankara 1966, s. 6-7. 34 Ankara Merkez Heyeti yesi olan Kandemir bu konu ile ilgili olarak, kendisine gelen Slih

Hacoluyla Vakkas Feridin Yeil Ordu Cemiyeti nmna bu cemiyetin Ankara Merkez Heyetine katlmasn istediklerini, ayrca Mustafa Keml Paann bu teebbslerden haberi olduunu sylediklerini zikretmektedir. Kandemir, Trkiye Komnist Partisi, s. 9-11; Tevetolu, Mill Mcdele., s. 221. 35 Sivas Mebsu Memduh Beyin konumalar iin bkz. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. III, s.

358-359. Erzurum Mebsu Azmi Beyin de bulunduu bu toplantda kadnn bulunmas, zellikle ok dindar olan Basri Bey tarafndan iddetle karlanmt. Tansu, Ertrkn hatralarnda bu kadnla ilgili olarak, Ziynetullahn kars ve baldz, kadnlar irad ve hanmlar arasnda faliyet yaparak Bolevik fikirleri Trk kadnlar arasnda yaymaya almlardr. eklinde bilgi vermektedir. Tansu, a.g.e., s. 559; Tunay, Ankaradaki bu kadnn Cemile ve Rahime Hanm ile Slih Hacolunun ei Fatma hanm olduunu sylemektedir. Tunay, 1979da Sovyetler Birliine yapt bir gezide Cemile Hanm gremediini, ancak, Rahime Hanmla grme frsat bulduunu, Rahime Hanmla Cemile Hanmn zmirli olduklarn, annelerinin muhtemelen Tatar gmenlerinden olabileceini babalarnn ise Trkiyeli Sleyman Selim olduunu Cemile Hanmn Bezm-i Alem Valide Sultanisinde retmenlik yaparken Ziynetullahla evlendiini, Rahime Hanmn ise, 1922 gznde Kominternin IV. Kongresine katlmak zere Sovyetler Birliine giden enitesi ile birlikte Rusyaya gittiini ve burada Kayserili smil Hakkyla evlendiini ifde etmektedir. Mete Tunay, Eski Sol zerine Yeni Bilgiler, stanbul 1982, s. 193, 194. 36 37 Ylmaz, Mill Mcdelede Yeil Ordu, s. 93. Nzm Bey Ankara stikll Mahkemesindeki ifdesinde Manastrl Mustafa Nrinin

getirdii bir mektupta, Eskiehir Merkez Heyetinin oluturulduunun bildirildiini ve ayrntl bilginin Mustafa Nriden alnabileceinin de ifde edildiini sylemekteydi. 38 39 40 Geni bilgi iin bkz. Tunay, Sol Akmlar, s. 158-160. Yeil Ordu, Yakn Tarihimiz, C. I, s. 133. Tevetolu, a.g.e., s. 173.

163

41

stikll Mahkemesi dosyalar arasnda bulunan Sar Defterden bunu anlamak

mmkndr. Gizli raporda, Eskiehir rgtnn 1920 Temmuz aynn ortalarna doru, daha nce de bu ehirde bulunmu olan erif Manatovun hazrlad zemin zerine i Gazetesi evresiyle Ankaradaki Yeil Ordu Cemiyetinden gelen Vakkas Ferid tarafndan kurulduu belirtilmekteydi. Btn bunlar Gizli Trkiye Komnist Partisiyle Yeil Ordunun Eskiehir Heyet-i Merkeziyesinin iie olduklarnn iretleridir. Sadi Borak, lk Trk Komnistleri stikll Mahkemesinde, Gnaydn Gazetesi, 25 Temmuz-14 Austos 1976. 42 Lazistan Mebsu Necti Bey, bu konuya ilikin olarak: Sivasta Sultani mullimlerinden

Ruen Efendi nmnda bir zat ordu kumandan tarafndan mahkemenize verilmitir. Bu zata Haf Komnist Tekiltyla birleiniz ve bu tarz da alnz diye kendisine talimat verilmi. eklinde bilgi vererek, bu zatn kendisine verilen direktifler dorultusunda altn bildirmiti. Geni bilgi iin bkz. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. II, s. 22. 43 Bursada Yeil Ordu Cemiyeti besinin almas ile ilgili iddia u ekilde ortaya

kmaktadr. Bursa Zirat Mdr Refet Beyin anlarna dayanarak Mmtaz kr Eilmezin hatralarnda u bilgilere rastlamaktayz. erkes Ethemin kardei Reitle Kozahannda sk sk gryorduk. Ankaradan gelen Muhittin Bah (Pars) bize lkenin kurtarlmas iin Bursada Yeil Ordu ad altnda Bolevik rgtnn hemen kurulmasndan sz etti. Birgn belediyede valinin yannda toplandk, Albay Bekir Smi, Jandarma Komutan Remzi beylerle birka arkada bu yolda karar aldk, yemin ettik. Sonra da Hill Matbaasn bir gn kapatarak Yeil Ordunun tzn bastrdk. Gizli olan bu cemiyet yeleri birbirlerini tanyabilmek iin (Esselm) kelimesini syleyecekti. Ben bu kuruluun propagandasn yapyor, her gn blgede dolaarak kurulua alnmas gerekenlere amac, salayaca yarar, lke iin bunun bir grev olduunu, diller dkerek anlatmaya alyordum. Kurulua girmeyi kabl edenleri Kozahannda Sezi Beyin yazhnesine gnderiyordum. , Mmtaz kr Eilmez, Mill Mcdelede Bursa, (Yayna hazrlayan; hsan Ilgar), stanbul 1981, s. 202. 44 Atatrk, Nutuk, C. II, s. 45-46; Saray, Cell Bayarla yapm olduu zel mlkata tfen

Bayarn konu ile ilgili olarak kendisine unlar naklettiini zikretmektedir: Atatrkn Yeil Ordu ile ilgilenilmesini istemesinin ess gayesi, Trkiye Komnist Frkasnda olduu gibi, hem bu partiyi kontrol altnda bulundurmak, hem de partiye mmkn olduu kadar adam sokarak faliyetlerini, bilhassa TBMMnin gaye ittihaz ettii esslar erevesinde yrtmesini, yni kuv-y milliyetilii desteklemesini temin etmekti. Yeil Ordu ile ilgilenmesinden maksat bu idi. Fakat, bir mddet sonra bu maksadn hasl olmad, hatt bz komnistlerin bu partiye szd grlnce, Atatrk, Yeil Orduyu kapattrmtr., Saray, Atatrkn Sovyet Politikas, s. 51. 45 46 Atatrk, Nutuk, C. II, s. 45-46. S. George Harris, Trkiyede Komnizmin Kaynaklar (ev: Enis Yelek), 2. bask, stanbul

1976, s. 105.

164

47 48 49 50

TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. II, s. 20. Tevetolu, Trkiyede Sosyalist, s. 158. Tevetolu, a.g.e., s. 162-163. Gizli Trkiye Komnist Partisi ile Yeil Ordunun birleerek, Trkiye Halk tirakkiyn

Frkasn kurduklar, beyannme ve nizmnme nerettikleri yolunda bilgi iin bkz. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. II, s. 23. 51 52 53 54 55 Tunay, Sol Akmlar, s. 246. Sabahattin Selek, Anadolu htilali, C. I, stanbul 1963, s. 486. Tevetolu, a.g.e., s. 155; Kandemir, a.g.e., s. 134; Aybars, a.g.e., s. 93. Kandemir, a.g.e., s. 135; Tevetolu, a.g.e., s. 155. Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, Ankara 1975, s. 93; Kandemir, a.g.e., s. 135-136;

Tevetolu, a.g.e., s. 155. 56 Kandemir, a.g.e., s. 135-136; Tevetolu, a.g.e., s. 135-136; Arkolu bu konu ile ilgili

olarak, Nzm Beyin Byk Millet Meclisindeki konumasnda kendini deil komnizmi ve bunun slm prensiplerden baka eyler olmad yolundaki konumasnn Meclisde olumsuz tesir yaptn syleyerek, dokunulmazlnn kaldrlmasna yardmc olduu yolunda bilgi vermektedir. Arkolu, a.g.e., s. 221-222. 57 Aybars, a.g.e., s. 93-94; Tevetolu, a.g.e., s. 180; Kandemir, a.g.e., s. 183. Nait Ulu,

Siysal Ynleriyle Kurtulu Sava, stanbul 1973, s. 271, 273. 58 smil Soysal, Trkiyenin Siysal Antlamalar (1920-1945), C. I, 2. bask, TTK. Basmevi,

Ankara 1989, s. 25-31. 59 Aybars, a.g.e., s. 93.

165

Byk Taarruz'dan nce Ankara le stanbul Arasnda Saltanatn kbetini Tayin Eden Bir Grme / Yrd. Do. Dr. mer Akda [s.97-105]
Karadeniz Teknik niversitesi Giresun Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Milli mcadele, Trk Milletinin yediden yetmie her ferdinin btn imkanlarn seferber ettii bir direnitir. Bu mcadelede nemli hizmetler stlenmi gerek siyasi gerekse askeri ahslar tanmak, millet olarak her ferdin grevi olmaldr. Milleti iin hayatn ortaya koymu ahsiyetler, o milletin ba tacdrlar ve onlara sayg duymak, onlarn hatralarn yad etmek bizim milli grevlerimiz arasndadr. Bir millet, tarihiyle btnletii oranda glenir ve saygdeer olur. Bu topraklar bizlere can ve kan pahasna brakan ahsiyetlere minnet duymak her Trk iin ncelikli bir grev olmaldr. Tarihi ahsiyetlerin unutulduu toplumlarda idealist bir genliin zemin bulmas mmkn deildir. dealist ve mefkure sahibi olmak iin ncelikle mazi ile salkl bir ekilde btnlemek esastr. Mazi ile yani tarihle btnleemeyen toplumlarda gelecee gvenle bakmak mmkn deildir. Zira gelecek denilen kavram mazi ile g bulur. Tarihimiz ile sorumlu tarih anlay erevesinde btnlemek milli btnlk asndan bir gerekliliktir. Sorumlu tarih anlay, dne mhlanp kalmak deil, dnden ibret alarak hatalarn tekrarn nlemek ve vakur bir hayat realize etmektir. Milli Mcadele, bilindii gibi sadece silahla yaplmamtr. Belki son sz silah sylemitir, ancak btn olumsuz artlara ramen bata Mustafa Kemal Paa olmak zere Milli Mcadelenin nderleri daima siyasi teebbslerde bulunma yolunu tercih etmilerdir. Bu almamzda balmzdan da anlalaca gibi saltanatn akbeti ile ilgili sarayda gerekleen bir grme inceleme konusu yaplacaktr. Hemen belirtelim ki, bu grmede gndemin konusunu saltanat meselesi tekil etmemekteydi. Aslnda Ankara hkmetinin Hariciye Vekili, Avrupaya kendi ifadesiyle tenvir ve tenevvr seyahati yapacakt. Yani Byk Taarruzun arefesinde tilaf Devletleri kamuoyunun bak asn yerinde tespit etmek amacyla bir seyahati dnmekteydi. Bu seyahatin gzergah stanbuldan geecekti. Dolaysyla Hariciye Vekili stanbulda baz temaslarda bulunacakt. Bu temaslardan birisi ve en ilginci Sarayda gerekleen bir akam grmesiydi. Bu akam grmesinde ilgin gelimeler yaand. Bu makalemizde bu grmenin detaylaryla ilgili bilgiler verilmeye allacaktr. Yusuf Kemal (Tengirenk) BeyKimdir? Konumuza gemeden nce bahse konu grme esnasnda ilk meclisimizin Hariciye Vekaleti grevini yrten Yusuf Kemal Bey hakknda ksaca bilgi vermenin gerekliliine inanyoruz. Milli Mcadele tarihimizde Yusuf Kemal Bey ile ilgili olarak yeterli bilgi verilmedii kanaatindeyiz.

166

stiklal Sava esnasnda birinci TBMMde Hariciye Vekili olarak Lozan grmelerinin arefesine kadar iki hariciye vekili grev yapmtr. lk hariciye vekilimiz Bekir Sami (Kunduh) Beydir. Bekir Sami Bey, bu grevi 16 Mays 1921 tarihine kadar deruhte etmi, bu tarihten sonra Hariciye Vekillii grevi Yusuf Kemal Beye intikal etmitir. Milli Mcadele Dneminin en kritik gnlerinde bu grevi baaryla yrten Yusuf Kemal, maalesef yakn tarihimizde layk olduu mevkide deildir. Yusuf Kemal Bey, birinci TBMMnin ilk ktisat Vekilidir. 1921 ylnda bu grevi yrtrken Bolevik Rusya ile Moskova Muahedesini imzalamtr. Dou snrlarmzn bu antlama ile gven altna alnmasndan sonra Yusuf Kemal Bey, Moskovadan vatana dnerken gyabnda Hariciye Vekaletine seilmitir. Yusuf Kemal Bey, Lozan arefesine kadar bu grevde kalmtr. Yusuf Kemal Bey, sadece Milli Mcadelede nemli grevler stlenmi deildir.1908 ylnda kinci Merutiyetin ilanyla birlikte oluturulan Meclis-i Mebusanda milletvekili olarak bulunmutur. Bu mtevaz ve ayn zamanda ilim adam olan milli ahsiyetimiz, 1925 ylnda alan Ankara Hukuk Fakltesinde nklap Tarihi derslerini vermitir. Demokrat Partinin ilk kurucular arasnda bulunmutur. 1947 ylnda kurulan Millet Partisinin de ilk kurucular arasndadr. 1961 ylndaki Kurucu Mecliste en yal ye sfatyla bakanlk yapmtr.1 Yusuf Kemal Beyin AvrupadaBaz Temaslar Yapmak zereGrevlendirilmesi Sakarya Zaferinden sonra siyasi gelimeler hzl bir seyir takip etmeye balamt. Ankara tilafnamesinin imzalanmasyla tilaf Devletleri arasnda gedik almt. l922 yl Ocak ve ubat aylarnda ngiltere, yaplacak bir bar antlamasn Mustafa Keml Paaya kabul ettirebilmek iin bask yapmaya hazrlanmaktayd. stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri H. Rumbold, l5 Ocak 1922 tarihli ifre yazsnda Mustafa Keml Paann Misak- Millinin kabul edilmedii bir bar antlamasna yanamayacan bu sebeple yeni bar artlarnn Padiaha teklif edilmesini belirtiyordu. Bylece Padiah, Anadoluya arda bulunacak ve Misak- Milliden baka art kabul etmeyen Ankara Hkmeti zor durumda kalacakt. Ayrca ngiltere, Yunan ordusunun 30 Aralk 1921de Anadoludan ekilebileceini Fransaya teklif etmiti ama bunu geciktirmeyi dnyordu. Mttefikler, zellikle de ngiltere, Ankara hkmetine kar oyalama siyaseti uygulamay planlyorlard. Bu arada talyadan M. Tuozzi bakanlnda bir heyet Aralk l92lde Ankaraya gelmiti. talyan Heyeti ile yaplan grmelerde bu devletin Anadoludaki nfuz blgeleri konusunda direndii grlmekteydi. Bunun zerine Hariciye Vekili Yusuf Keml Bey, Romadaki TBMM Hkmeti temsilcisi Cami Beyin konuyla ilgili grn istedi. Cami Bey, Ankaraya ayet talya ile anlama salanamazsa vakit kazanlmas gerektii konusunda grlerini bildirmekteydi. 2 Sonuta talyanlarla anlama salanamad ve grmeler sona erdi.

167

Ankara Hkmeti bir yandan Byk Taarruz iin askeri hazrlk yaparken dier yandan da bar dorultusunda diplomatik giriimlerde bulunuyordu. Bunun iin Hariciye Vekili Yusuf Keml Beyin Londra ve Parise grmeler yapmak zere gnderilmesi dnlyordu. Yusuf Keml Bey, bu konuda 2 ubat l922 gn Meclisin gizli oturumunda unlar syledi: Bu hususta hakikaten biraz ge kalnd. Ama ge de olsa faydal olacan zannediyoruz. Avrupadaki rzgardan da istifade edeceim. Yani orada bulunan btn Trklerden ve orada bulunan btn slamlardan istifade edeceim. Bu heyet, bir heyet-i mahsusa halinde deil yalnz Hariciye Vekilinin seyahati halinde olmas dnlmektedir.3 Ayn oturumda Hafz Mehmet Beyin (Trabzon) Yusuf Keml Beyin, ark siyasetini takip ile muvaffak olduu kadar Garp siyasetinde de muvaffak olacana ahs itibariyle itikad var m? sorusuna Yusuf Kemal Bey, u karl verdi: Arkadalar, bu hususta dndk tandk, en muvafk olarak oraya Garba ark siyasetini yapan bir adamn gitmesini muvafk bulduk. ark siyasetini yapan bir adam (kendisini kastediyor), bu memlekete bir dost yapt buraya geldi ve bunu meclisiniz de kabul etti ve elhamdlillah memleketi hi bir yere esir etmedi ve etmeyecektir.4 Bu grmelerden sonra Yusuf Kemal Beyin Avrupaya seyahatiyle ilgili konu TBMMnin genel kuruluna sunuldu. Grmeler sonunda seyahat karar oy birliiyle kabul edildi.5 Avrupaya gitmesine karar verilen Hariciye Vekili Yusuf Keml Beyle birlikte yle bir heyet oluturuldu: 6 Yusuf Keml Bey (Hariciye Vekili, Heyet Bakan), Mnir Bey (Hukuk maviri), Hikmet Bey (Siyasi iler mdr), Ferid Bey (zel kalem mdr vekili), Keml Bey (Siyasi iler katibi), Binba Tevfik (Siyasi iler katibi). Yusuf Keml Beyin stanbul zerinden Avrupaya gitmesi kararlatrld. Aslnda bunu Yusuf Keml Bey kendisi istemiti. Bunun sebebini kendisi yle aklamaktadr: Eer stanbul Hkmetini raz edebilirsem, Ankara Hkmetinin Dileri Vekili bizim admza konumaya da yetkilidir, dedirtebilirsem bu byk bir faydadr. stanbul zerinden bunun iin gitmek istiyorum.7 Ankara Hkmetinin Hariciye Vekilinin yol gzergah bylece belli olduktan sonra stanbuldaki grmelerin erevesi tespit edildi. stanbuldaki grmeler u erevede olacakt: Hariciye Vekili, yalnz Tevfik Paa (Sadrazam) ve Padiah ile grecek bunlarn dnda kimseyle grmeyecek. Nazrlardan ziyarete gelen olursa iade-i ziyaret yapmayacak. Padiah ile yaplacak olan grmede, TBMMnin Hilafet makamn tand ifade edilecek, Halifenin de Ankaradaki meclisi tanmas teklif edilecek.8 Ankara bu hususta son derece hassast. Ta limatn uygulamasnda en kk ihmal, mecliste ar tenkitlere sebebiyet verebilirdi. Nihayet Yusuf Keml Bey, 7 ubat l922 gn Ankaradan ayrld.9 Yolculuk esnasnda heyete halk tarafndan iki muhtra verildi. Bunlardan birisi, 9 ubat l922 tarihliydi ve Bahecik Nahiyesine mensup Hamidiye, cadiye, evketiye, Mururiye, radiye, Ayvazpnar ve Ahmediye ahalisi adna verilmekteydi. Sz konusu muhtrada Yunan vahetinden bahsedilmekte, Avrupaya Misak- Millinin tantlmas belirtilerek bu konunun Dveli Mttefikaya ibla rica edilmekteydi. 10 kinci muhtra l4 ubat l922 tarihliydi ve zmitin Kandra kazas ahalisi adna verilmiti. Ayn konular ihtiva ediyordu.11

168

Yusuf Keml Bey ve beraberindeki Heyet, l5 ubat l922 gn stanbula geldi. Haydarpaa Garnda kalabalk bir halk tarafndan cokuyla karland.12 Yusuf Keml Bey, kendisini karlayanlar arasnda bulunan Tbbiyeliler tarafndan Tbbiye Mektebine gtrlerek orada kendisine okulla ilgili bir albm hediye edildi. nk kendisi de eski bir Tbbiyeliydi.13 Daha sonra ikamet etmek zere Dr. Akl Muhtar Beyin evine geldi ve stanbuldaki temaslar srasnda burada kald.14 Yusuf Kemal Beyin stanbuldaki Temaslar Yusuf Keml Bey, stanbula vardktan sonra l6 ubat gn sabah saatlerinde Hamit Beyle birlikte Tevfik Paann konanda bir grme yapt. Yusuf Keml Bey, Hariciye Vekaletine gnderdii raporda grme yeri olarak, Hamit Beyin evini belirtmekle beraber gerek kendi hatralarnda (Vatan Hizmetinde) gerekse A. zzet Paann eserinde grme mahalli Tevfik Paann kona olarak belirtilmektedir.15 Ankara hkmetinin Hariciye Vekilinin byle davranmasnn sebebi akt; Ankara, stanbul hkmetini ve Sultan tanmyordu. Sadece Hilafet makam tannyordu. Bu bakmdan Yusuf Kemal Bey, grme mahallini raporda Hamit Beyin evi olarak belirtmektedir. Daha sonraki yllarda yazm olduu hatralarnda grme mahallini belirtmekte saknca grmemitir. Grmede Hamit Bey, A. zzet Paa ve Tevfik Paa bulunmaktayd. Yusuf Keml Bey, raporunda grmeyle ilgili olarak unlar yazmaktadr; zzet ve Tevfik Paalarda ngiliz korkusu ve ngilizlerle anlamak arzusu var. zzet Paa, devletlerle olan mnasebatnda (ilikilerinde) ismini zikretmeksizin aa yukar Misak- Milli esaslarn istemekte srar ettiklerini sylyor. Bir ara Byk Millet Meclisinin Makam- Hilafete merbut (bal) olduuna dair sylediim sz fevkalade memnuniyetlerini mucib oldu (memnun oldular). Sulh iin devletlerin karsna ktmzda ezcmle (ksaca) benim seyahatim esnasnda Byk Millet Meclisi Hariciye Vekili olarak serdedeceim tekliflerin kendilerinin de fikirleri olduunu suret-i mnasebede (yeri geldike) buradaki komiserlere bildirmelerine dair olan teklifimizi prensip olarak muvafk grdler. Arkadalaryla grp bir cevap verecekler.16 Yusuf Keml Beyin gerek Ankaraya gnderdii raporlarnda gerekse hatralarnda yer vermemekle beraber grmelerde bulunan bir kii olarak A. zzet Paann belirttiine gre sz konusu grmede, Yusuf Keml Beyin verdii bilgilere ilaveten, adli kapitlasyonlar ve buradaki grmelerin gazetelerde yaynlanmas konular da mzakere edilmiti. Yusuf Keml Bey, adli kapitlasyonlarn kaytsz artsz kaldrlmasn istiyordu. Siyasi konularda A.zzet Paann grlerine katlyordu. A.zzet Paann naklettiine gre Hariciye Vekili (Yusuf Kemal Bey) unlar sylyordu: Bu derece dnce birlii meydana geldikten sonra, bunun gazetelerle ilan edilmesini ve kendisinin (Yusuf Keml Bey) stanbul hkmeti adna aklamalarda ve savunmalarda bulunabileceinin de eklenmesini istedi. Bunun zerine A. zzet Paann Padiah tarafndan bir izin belgesi ister misiniz? eklinde bir soru sordu. Yusuf Keml Bey buna gerek olmadn yalnzca gazetelerde bu konuda aklama yaplmasnn yeterli olabileceini syledi. Ahmet zzet Paa bundan sonra Yusuf Keml Beye Byk Millet Meclisinin ilk kurulduu zamanki programa yani Saltanat ve Hilafeti tutsaklktan kurtarmaya halen sadk olup olmadklar, bartan sonra Tekilat- Esasiye

169

Kanununun deitirilmesi veya dzeltilmesi hakknda gvence verip veremeyeceini sordu. Yusuf Keml Bey bu soruya bu meselenin gnln istedii ekilde bir barn imzalanmasndan sonra sz konusu olabileceieklinde karlk verdi.17 Ahmet zzet Paa, grmeyi byle aktardktan sonra bak alarnda tam bir beraberlik olduu konusunda Havas Ajansna bir telgraf gnderdi.18 A.zzet Paann verdii bilgiye gre Y. Kemalin istedii dorultusunda basna bilgi verilmiti. Fakat Y. Kemal Bey, bu konulara temas etmemektedir. Yusuf Keml Bey, ayn gn (16 ubat 1922) leden sonra ngiliz Komiseri Rumbold ile bir grme yapt. Bu grmede seyahatin mahiyeti Yusuf Kemal Beyin karar almaya yetkili olup olmad,19 Yunanistan ile arazi meselesi, kapitlasyonlar, aznlklar, boazlar, gibi meseleler grld. Bundan sonra Yusuf Keml Bey, General Pelle ile bir grme yapt.20 Hariciye Vekili Ankaraya gnderdii raporunda bu grmeyi yle anlatmaktadr: General Pelle, iki gn evvel Paristen gelmi olduunu orada Millerand, Poincare, Mareal Liautey ve General Gouraud ile bizim mesele hakknda grtn, Poincarein gelmesiyle Fransann bize kar siyasetinde herhangi bir deiiklik ol madn, slam Fransz tebasn (Smrgelerindeki Mslman unsurlar) tatmin etmek, bizi tamimiyle Boleviklerin eline drmemek, Trkiyeyi yeniletirmek hususlarnn Fransann yararna bulunduunu, binaenaleyh Yunanllar himaye eden ngilizlere kar Fransann Trkiye avukatln yapacan, adli kapitlasyonlar konusunda geici bir sre iin fedakarlk yapmamz gerekeceini syledi. Fransa, boazlar konusunda Trkiyenin tezini kabul etti. ark Meselesinin hallinde Fransa ile ngiltere arasnda anlamazlk olduu grlmekte olduundan ayet bu hususta ngiltere, Fransann fikirlerine meyletmezse bu durumda ne olacann sorulmas zerine; Fransann bizim avukatlmz son dereceye kadar yapacan fakat bir cihetten Almanya meselesi dier taraftan arada bir ittifak bulunmasnn Fransann ellerini baladn belirtilerek her halde Trkiye aleyhinde bir tazyika (bask) Fransann itirak etmeyeceini syledi.21 Ankara hkmetinin Hariciye Vekilinin bu grmelerdeki intibalar olduka olumluydu. Franszlarn stiklal Savanda bizim tarafmza temayl etmelerini gerektiren hususlardan iki nemli nokta vard: Bolevik meselesi ve Mslman kamuoyu. Trkiyenin yenilemesi meselesi biraz mulak bir ifade olmakla birlikte gelecekle ilgili bir konuydu. Btn bu gerekeler ngiltere iin de geerliydi. Ama Fransann Ankaraya eilim gstermesinin nemli bir sebebi daha vard; ngiltere, Yunanistan himaye ediyordu. Franszlar ise Yunanllara olumlu bakmyorlard. Nitekim bir yl nce Ankara tilafnamesi ile TBMM Hkmeti siyasi bir yaknlk tesis etmiti.22 Yusuf Keml Bey, General Pelleden sonra Amiral Bristol ile grt. Bu grmede gndemin arlk noktasn Pontus Rumlar tekil etti. Amiral Bristol ile grmesini tamamladktan sonra

170

kendisiyle grmek iin gizlice haber gnderen Japon komiseriyle grme yapt. Komiser, Hariciye Vekilimize zetle unlar syledi: Adalet ve hakkaniyet sizdedir. Fakat dnyann meselelere yaklam adalete gre deil menfaate gredir. Onun iin ben size iki meselede, yani mali murakabe ve kapitlasyonlar meselelerinde pek ziyade mukavemete urayabilirsiniz. Bu meselelerde uysal davranmazsanz bar elde edemezsiniz. Yusuf Keml Bey, buna karlk olarak; mali meselede istiklalimizi tehdit edecek eylerin kabul edilemeyeceini fakat imparatorlua nazaran pek kk kalm olan Trkiyeye hak ve adalet dairesinde isabet edecek dyunumuzun (borlarmzn) tesviyesi iin alacaklarmza istiklal ve hakimiyetimizle kabil-i tevfik (uygun bulunabilecek) olacak teminat vermeye hazr bulunulduu, kapitlasyonlar meselesinde Japonyann yabanc imtiyazlar tedricen (zamann akna brakarak) ilga etmenin Trkiye asndan birok sebepten dolay model olamayacan izah etti.23 Yusuf Keml Bey, bundan sonra talyan temsilcisi Marke Garroni ile grme yapt. Garroni, ngiltere ile Fransann ark Meselesinde adeta kar karya geldiklerini ve nc olan talyann bunlarn arasn bulmakta byk bir rol olduunu beyandan sonra Birinci Dnya Savandan mttefiklerin cepleri dolu olarak ktklar halde talyann eli bo olarak ktn ve yalnz iktisadi imtiyazat (ayrcalklar) elde etmek istediini syledi.24 Padiah ile Grme Yusuf Keml Bey, tilaf devletlerin temsilcileriyle grtkten sonra Sultan Vahdettin ile bir grme yapt. Bu grmeye gemeden nce grme talebinin tarihi ve kimden geldii konusunda baz aklamalarn yaplmas yerinde olacaktr. Yusuf Keml Bey, gerek hatralarnda gerekse Nait Hakk Ulu ve Sabahattin Selekle yapm olduu mlakatlarnda Sultanla grme meselesinin l7 ubatta Hamit Beyin evinde Tevfik Paa tarafndan gndeme getirildiini belirtmektedir.25 A. zzet Paa da grmenin gndemi konusunda bilgi vermektedir. Hariciye Nazrnn belirttiine gre, Ankara ile stanbulun hariciye yetkilileri Avrupadaki temaslar konusunda fikir birliine varmlard ve bu husus padiah tarafndan tasdik edilecekti.26 Yusuf Kemal Bey ise Ankaraya gnderdii ifrede byle bir konsenssten bahsetmemektedir. Zira Yusuf Kemal Bey unun farkndadr; padiahn onaynn olmas demek saltanatn tannmas demek olacaktr. Halbuki Ankara, sadece hilafet makamn tanmaktayd. Padiahla grme meselesinde grme teklifinin hangi taraftan geldii hususunda ok duruyoruz. Zira bu konu TBMMde ok eletirilecektir. Sultanla grme yaplmas iin teklif, Ahmet zzet Paa tarafndan Yusuf Keml Beye yaplmt.27 Daha sonra zzet Paa ile birlikte saraya gidildi. Tevfik Paa da orada beklemekteydi. Biraz sonra Sultann huzuruna kabul olundular. Yusuf Keml Bey, hatralarnda ve dier iki mlakatnda grme ann yle anlatmaktadr: mz birlikte Vahdettinin bulunduu odaya girdik. Vahdettin, bir koltukta oturuyordu. areti zerine ben de karsndaki koltua oturdum. Paalar

171

ayakta duruyorlard. Padiahn gzleri kapal idi. Bir ey sylemiyordu. Ben cra Vekillerinden aldm talimata tevfikan (uygun olarak) Byk Millet Meclisi Hkmeti, taraf- ahanelerinden Byk Millet Meclisinin tannmasn istiyor dedim. Vahdettin, gzlerini amad ve hibir cevap vermedi. Biraz bekledikten sonra kalktm msaade istedim.28 Ancak Yusuf Kemal Bey, Mustafa Keml Paann ahsna gnderdii 23 ubat tarihli gizli ve acele ka ytl ifresinde grme ile ilgili daha ilgin bilgiler vermektedir: Hnkar, redingot giymi, nn iliklemi, ayakta duruyordu. Yer gsterdi cmlemiz oturduk. Hnkar sze balad. Tevfik Paann benim geldiimi kendisi ile grmek istediimi sylediini, riyaset etmekle mftehir (iftihar ettii) olduu milletinin efradndan (fertlerinden) biri ile grmekten haz duyduunu29 beyandan ve halihazr nazara itibara alarak bu mlakatn gece olmasn tercih ettiini beyandan sonra ihanet deil itihat (gr) hatas olarak harbe girdiimizi syledi. Bu arada hemen zzet Paa sze kararak bu mlakatn faydal olacan kendisiyle Tevkif Paann dnm olduklarn syleyerek Padiahn szlerini tashih ettikten sonra benim (Y. Kemal Bey) Padiaha Ankarann komnist ve cumhuriyeti olmadn sylemekliimi benden evvelce suret-i mahsusada rica eylediini beyan ile bunu bey de tekrar ediyor diyerek sz bana brakt. O zamana kadar gzleri kapal olarak sz syleyen Hnkar, oturduu yerden biraz ilerledi. Kulan bana tevcih ederek dikkatle dinlemeye balad. Ben de u szleri syledim. Payitahtn (bakentin) igali Makam- Hilafetin maruz olduu tazyik zerine milletin ie balad Byk Millet Meclisini nasl teessr ettii malum-u Hmayunlardr. Byk Millet Meclisi ne komnisttir, ne de cumhuriyetidir. Byk Millet Meclisi Makam- Muallay- Hilafeti tanr ve Zat- Hmayunlarndan kendisinin tannmasn istirham etmektedir. Bu szlerimden pek ok memnun grnd. Yine uzun bir nutuk irad ederek, kendisinin hibir suizana (kt dnceye) dmediini milletin Hanedan- Osmaniden ayrlmasnn her eye nihayet vermek demek olduu iin bu hususun kimsenin zihninden gemeyeceine emin olduunu, birlemek meselesine gelince milletle kendi arasna menhus (uursuz) Yunanllarn girmi olduklar iin bunlar defedilmedike bu cihete gitmek muvafk olmadn zannettiini belirterek, itidal (soukkanllk) ile hareketi tavsiye etti. Ben ikinci defa ve sonuncu olarak sze balayarak Byk Millet Meclisinin ifratperest (fanatik) olmadn yalnz milletin en meru haklarn istemekte olduunu ve pek mutedil bulunduunu syledim.30 Yusuf Keml Bey, grmeyi bylece aktardktan sonra raporunun sonuna kendi

deerlendirmesini yle belirtmektedir: Hnkar, son derecede milletperver grnmek istedi. Fakat imdi Byk Millet Meclisini tanmak hususunda bir ey yapmad. Mlakattan pek memnun olduu zahir(ak)idi. Yanlmyorsam pek ok korkulara, endielere dm bir adam tavrn gsteriyordu. 23 ubat akam sarayda gerekleen bu grmede olduka ilgin diyaloglar yaanr. stiklal Savann son aylarna yaklald bir devrede padiahn ve stanbul hkmetinin TBMMyi nasl grdn tespit bakmndan bu grme hayli aydnlatcdr. phesiz bu grme sadece stanbulun Ankaraya bakn resmetmez, Ankarann stanbula bakn da fotoraflar.

172

23 ubat tarihli akam grmesinde padiah I. Dnya Savana giriimizin ihanet olmadn, itihad hatas olduunu ifade ediyor. Padiahn savaa giriimizi itihad hatas olarak nitelendirmesi olduka manidar grnmektedir. yle ki, padiahn grt kii Ankaray temsilen gelen Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beydir. Her ne kadar Yusuf Kemal Bey, ifade etmese de her iki taraf da biliyor ki, stiklal Savan yrten kadro, byk bir ekseriyetle ttihat Terakki mensubu veya sempatizandr. Nitekim bundan sene nce Mustafa Kemal Paa, henz stanbuldan Samsuna gitmeden nce Padiah ile grmesinde Padiah, douda ttihatlarn organize olduunu gndeme getirmi, bu hususta Mustafa Kemal Paann dikkatli olmas gerektiini ifade etmiti. 1919 ylnn Mays aynda devleti gereksiz yere savaa soktuklar iin ttihatlar hakknda iyi dncelere sahip olmayan padiah bu akam acaba niin savaa giriimizi ctihad hatas eklinde yumuatma ihtiyac duymutu? Bizce padiah, Anadoluda balayan stiklal Savann sonulanmasna ramak kaldn grmtr. Sultan Vahdettin bir noktay daha grmtr; stiklal Savan organize edenlerin byk bir ounluu ttihat Terakki mensubudur. 23 ubat akam kendisiyle grmeye gelen Hariciye Vekili de bu mensubiyetin bir parasdr. u halde meseleyi biraz yumuatmak gerekiyordu. Padiah da yle yapmt. Birinci Dnya Savana girmemizi ihanet deil ctihad hatas eklinde yumuatmakla Ankaraya kar mutedil hissini vermeye almaktayd. zzet Paa araya girmeseydi belki daha farkl bir eyler syleyecekti. 23 ubat akam gerekleen grmede zzet Paann szleri stanbulun Ankaraya bakn biraz daha net resmediyordu. zzet Paa, padiahn sznn arasna girerek unlar sylyordu: Ankara komnist ve Cumhuriyeti deildir bunu bey de (Yusuf Kemal Beyi kast ederek) tekrar etsin. zzet Paann bu szlerinden sanki Ankaray savunuyormu gibi tavr var. Ona gre stanbulda Saray ve hkmet nezdinde Ankarann Cumhuriyeti ve komnist bir grnts vardr. Kendisi zaten stanbul hkmetinin Hariciye Nazrdr ve hkmet nezdinde Ankaray kendince savunmaktadr. Padiahn huzurunda Yusuf Kemal Beyin Ankarann cumhuriyeti ve komnist olmadn ifade etmesini talep etmesi zzet Paann Ankaray savunmas olarak yorumlanabilir.

Sz konusu grme esnasnda Yusuf Kemal Bey, kendisini TBMMnin Hariciye Vekili olarak tantmyor. zzet Paa da padiaha Yusuf Kemal Beyi iaretle bunu Bey tekrar ediyor ifadesinden anlalaca gibi onun iin herhangi bir sfat belirtmemektedir. Her ne kadar gerek Yusuf Kemal Bey gerekse stanbul hkmetinin ricali ile padiah, Ankarann temsilcisi iin bir sfat belirtmese de 23 ubat akam gerekleen grmenin tamamn dikkate alarak unu istidlal edebiliriz: stanbul hkmeti ve saray, Yusuf Kemal Beyi Ankarann bir temsilcisi olarak kabul etmektedir. Ancak bu kabul resmi bir anlam tamamaktadr. Ayrca stanbul cenah henz tereddtlerden kurtulmu deildir.

173

Ankaraya gelince TBMMnin tavr nettir. Ankara, ncelikle stanbul hkmetini tanmadn ok ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Yusuf Kemal Beyin stanbul hkmetinin nazrlaryla grmemek temaylnde olmas, ziyaret edildii takdirde iadeyi ziyarette bulunmamas gibi hususlar, bu tavrn izdmleridir. Ankarann sergiledii bir dier net ve kesin tavr vardr ki, ok nemli ve tarihi bir kararn habercisidir. Bu tutum udur: stanbulda sadece makam- hilafet vardr. Hilafet makamnn da TBMMyi tanmas beklenmektedir. Yusuf Kemal Bey, TBMMnin komnist ve Cumhuriyeti olmadn ifade etse de her iki taraf gayet iyi bilmektedir ki, ynetim millete intikal etmitir. TBMMnin komnist olmad hususu kesin olmakla birlikte Cumhuriyeti olmad henz bu kadar ak deildi. Nitekim bu endiesini padiah hi bir suizana dmediini belirtmekle olumlu dncelere sahip olmadn ters adan ifade etmektedir. Padiaha gre en nemli mesele hanedana son verilmesidir. Padiahn TBMMyi tanmasna gelince; Sultan Vahdettin, bunun henz erken olduunu dnmekteydi. Yunanllar, Anadoludan atlncaya kadar bu mesele askya alnmalyd. Padiah bunlar ifade ettikten sonra Yusuf Kemal Beyin ahsnda Ankaraya itidali tavsiye ediyordu. Sultan Vahdettinin bu szlerinden sonra Yusuf Kemal Bey tekrar sz alarak u iki noktann altn izdi. Birincisi, TBMM ifratperest (radikal) deildir. yle ki, en meru haklarn isterken bile mutedildi. kincisi, meclis komnist de deildi. Sarayda gerekleen bu grmeler esnasnda padiahn ruh haletini Yusuf Kemal Kemal Bey yle aktarr: Sultan Vahdettin, son derece milletperver (milliyeti) grnmek istedi. Padiah grmeden son derece memnundu. Ancak onun pek ok korkulara ve endielere dar olmu bir hali vard. Grmeden HemenSonraki Gelimeler Yusuf Kemal Bey ile padiah arasnda geen bu grmeden Ankara asndan istenilen sonu elde edilememiti. stelik Yusuf Kemal Beyin baka bir endiesi vard; TBMM bu grmeyi nasl deerlendirecekti? Gerekten bu grmeden iki hafta sonra Yusuf Kemal Bey, meclis tarafndan ar eletirilere maruz kalacaktr. Hariciye Vekili bu muhtemel tepkileri tahmin ettiinden bir tedbir olmas itibariyle Ankaraya gnderdii raporun sonuna yle bir kayt dt: Bizce, ifasna lzum- kati olmadka Hnkar ile benim aramda mlakat vuku bulduunun mektum (gizli) tutulmasn muvafk grmekteyim. Raporun sonuna dlen bu kaytn, dnemin hassasiyetleri dikkate alndnda yadrganacak bir ynnn olmadn syleyebiliriz. Kald ki, Yusuf Kemal Beyin kiilik yaps gerei haddinden fazla pheci olmas onu daha tedbirli olmaya sevk ediyordu. Ancak Yusuf Kemal Beyin btn hassasiyetine ve bu grmenin mektum tutulmas konusundaki titizliine ramen mesele basna yansd.

174

Yusuf Kemal Beyin zerinde durduu nemli noktalardan birisi, kendisinin mracaat olarak gsterilmesidir. Nitekim 23 ubat akam padiahn huzurundan ayrlr ayrlmaz zzet Paaya, niin kendisinin padiaha takdim edilirken grmek istedii eklinde ifade edildiini sordu. Bu soruya karlk zzet Paann verdii cevap uydu, Bu mlakatn faydal olacan Tevfik Paa ile birlikte dndk. zzet Paann ve dier kiilerin gerek grme esnasndaki tavrlar gerekse grme sonrasndaki tavrlar Yusuf Kemal Beyin ve dolaysyla Ankarann hassasiyetleri ile rtmemekteydi. Yani dnemin stanbul Hkmeti ile Sarayn kanaatleri bu grme erevesinde deerlendirirsek henz netlememiti. Fakat Ankarann tavrlar nettir ve bu tutumunun izdmleri de barizdi. Yusuf Kemal Bey, 23 ubat akam yaplan bu grmeden kar kmaz yukarda belirtilen endielerini beyan ettikten sonra zzet ve Tevfik Paalara u iki nemli konuyu ifade etti: Padiah bana TBMMyi tandn bildirseydi cra Vekillerinden aldm talimata gre stanbulun o zamanki Heyet-i Vkalas azalarna eref ve haysiyetlerine mtenasip makamlar verecektik. Madamatlhayat (hayat boyu) maalarn temin edebilir ve icabedenleri mebus yapabilirdik. kinci konu, Avrupaya gnderilmesi dnlen komisyonla ilgiliydi. stanbul Hkmeti, Avrupaya mmessil gndermek vesaire gibi harekette bulunmamaldr. Bu cihet kabul edilmezse murahhaslarmzn kendilerinin de murahhas olduu kabul edilmelidir.31

stanbuldaki GrmelereTrkiye Byk MilletMeclisindeki Tepkiler Ankara Hkmetinin Hariciye Vekili stanbulda bu ekilde grmelerde bulunurken TBMMde frtnalar kopmaktayd. Yusuf Keml Beyin Padiahla yapm olduu grme TBMMde tepkiyle karland. Konu, 6 Mart l922 tarihli gizli oturumda grld. stanbul Hkmeti diye bir hkmetin kabul edilmedii, Padiahlk makam ile btn balarn kesilmek istendii bir ortamda Hariciye Vekilinin Meclise haber vermeden stelik varlnn bile kabul edilmedii stanbul Hkmetinin aracl ile Padiaha giderek Ankara Byk Millet Meclisini tanmas dileinde bulunmas, Trkiye Byk Millet Meclisinin genel kurulunda akln almayaca bir gelime olarak deerlendirildi. Konu ile ilgili arka arkaya soru nergeleri verildi. Trabzon Mebusu Hafz Mehmet Bey, Diyarbakr mebusu Hac kr Bey ile Aydn mebusu Tahsin Bey ve arkadalarnn vermi olduklar soru nergeleri ele alnd. Sorulan sorulara cevap vermek zere krsye Hariciye Vekaletini vekaleten yrten Celal Bey geldi. Celal Bey, unlar syledi: stanbuldakileri son defa olmak zere vatan ve vicdan grevine armay Heyet-i Vekile uygun grd. Avrupaya giden Yusuf Keml Beye stanbul zerinden geerek gerekli ahslarla ve isterse Halife ile de grme yetkisi verildi. zzet Paa, 20 ubat l922 gn Padiahn kendisiyle grmek istediini bildirerek Yusuf Keml Beyi saraya

175

gtrmtr. Yusuf Keml Bey Halifeye, biz sizi tanyoruz, sizin de bizi tanmanz isteriz demise de ters cevap almtr. Gensoru sahiplerinden Aydn Mebusu Tahsin Bey unlar sylyordu: Ben nce Heyet-i Vekilenin bu konuda grevini yapmadn ispatlayacam. Altnc Sultan Mehmet denen imdiki Padiah Vahdettin, Halifelik bayran Yunanllara teslim eden adamdr. Byle bir adamla grmek ve anlamaktan iyi bir sonu beklenir mi idi? te Heyet-i Vekilenin birinci yanl budur. kinci yanllk, Ahmet zzet Paaya gven duyulmas ve onun aracl ile Padiahla pazarla giriilmesidir. Halbuki Padiah stanbulda esirdir. Esirle deil efendisiyle anlamak gerekirdi. Efendisi ise Harringtondu. Onun efendisi de L. Georgedir. Btn bu yanllklar Heyet-i Vekilenin grevini bilmemesinden ve bu gibi meselelerde Meclisin dnce ve kararn almamasndandr. Bundan tr Hariciye Vekilinin geriye arlmasn Hkmetin dmesini teklif ederim. Trabzon Mebusu Hafz Mehmet Bey; Heyet-i Vekile, hibir zaman yksek Meclisin ve Hkmetinin meruluunu Padiaha tasdik ettirme ihtiyac olduunu karar veremez derken Mustafa Keml Paa, yle bir ey yoktur, yle bir karar alamaz diye karlk vermekteydi. Bu sert hcumlar karsnda sz alan Heyet-i Vekile Reisi Fevzi Paa, Yusuf Keml Bey, Avrupaya Milli gayemizi, Milli mcadelemizi anlatmaya giderken Halifeye uramadan svp gidemezdi. Birlik ve beraberlik gstermek gerekirdi.eklinde konutu. Son sz Mustafa Keml Paa alarak zetle unlar syledi: Meclisimizin, btn milletle beraber izlemi olduu bir esas vardr ki, yce Hilafet makamna balyz. nk Hilafet ve Sultanlk makam herhangi bir kimsenin deildir, bizimdir. Onu koruduk, sonuna kadar da koruyacaz. Bundan dolay bu makamda oturan kimse meclis kararlarna, milletin taleplerine uyacan bildirirse onunla da grebilir diye Heyet-i Vekile karar almtr. Bu da hkmetin yetkisi iindedir. stanbuldakiler bir oyun evirmise Yusuf Keml Beyin ne sebeple kabahati olur.32 TBMMnin gizli oturumunda cereyan eden bu grmelerden hatiplerin tepkisini iki noktada toplamak mmkndr. ncelikle hatiplerin zerinde durduklar husus, stanbul Hkmeti eklinde bir varln tannmak istenmemesiydi. Varl bile kabul edilmeyen bir hkmetin padiahla grmede arac klnmas tepkileri daha da artrmtr. stelik meclise haber verilmeden byle bir grmenin yaplmas meseleyi daha da nazik hale getirmiti. Hatiplerin dile getirdii ikinci husus, padiahn konumu ile ilgiliydi. stanbulda bulunan padiah esirdi. Esaret konumunda bulunan bir kiiyle grme yapmak mantkla badaamazd. Aydn milletvekili Tahsin Bey, eletirisinin dozunu daha da artrarak Padiahn Yunanllarla ibirliini yaptn iddia edecek kadar ileriye gidiyordu. Tahsin Beyin padiah ile ilgili bu szleri maksadn aan szler olarak deerlendirmek gerekir. Meclisteki bu tepkilere hkmetin elbette bir savunmas olacakt. Bu konudaki savunma yetkiliden geldi. Bunlar srasyla Hariciye Vekaletini vekaleten yrten Celal Bey, Heyet-i Vekile Reisi Fevzi Paa ve Mustafa Kemal Paa idi.

176

Mecliste Yusuf Kemal Beyin stanbuldaki grmesi ile ilgili olarak ortaya konulan savunma orijinli konumalarn esasn tekil eden husus, Ankarann hilafeti tanmas meselesidir. Btn konumalarda perspektif bu minvalde teekkl ettirilmektedir. Denilebilir ki, meclisteki yetkili mercilerin btn aklamalarnda halifelik kurumunun tannd eklindeki aklamalar dikkati ekmektedir. Celal Bey, sterse (Yusuf Kemal Bey) halife ile grme yetkisi verildi ifadesiyle, Fevzi Paa, halifeye uramadan svp gidemezdi ifadesiyle, Mustafa Kemal Paa, yce hilafet makamna balyz ifadesiyle halifelik konusundaki resmi gr ortaya konulmaktayd. Anlalmaktayd ki, TBMMi 1922 ylnn knda o zamanki konjonktr gerei hilafet makamnn bir ahs tarafndan temsil edilmesine karar vermiti. Saltanat, yaklak bir sene sona kaldrlacakt fakat 23 ubat 1922 tarihli saraydaki grmede Yusuf Kemal Beyin tavrlar bunun ayak sesleriydi. Sonu Trk milleti ve onu temsil eden TBMMyi Milli Mcadeleyi gerekletirirken sadece silaha dayanmamtr. Milletimizin gzel geleneklerinden birisi de barsever bir yapya sahip olmasdr. Trk milleti btn areleri tkettikten sonra silaha mracaat eder. Bu metot hem taarruzda hem de savunmada geerlidir. Bu makalede ele aldmz grme, planl bir ekilde dnlmemiti. Aslnda yukarda da belirtildii gibi, TBMM hkmeti, byk taarruz iin gerekli hazrl yaparken dier taraftan Yusuf Kemal Beyin deyimiyle Avrupaya tenvir ve tenevvr gezisi yaplmas gerektiini dnmt. Bu amala Hariciye Vekilini Avrupa merkezlerine gndermeyi planlamt. tilaf Devletlerinin resmi grleri, gerek stanbuldaki temsilcileri araclyla gerekse baka yollarla alnmaktayd. Bu grler, tilaf kanadnn askeri arlkl grleriydi. Bir de Avrupada sivil kamuoyu vard. Bilinmekteydi ki, Avrupada nihai karar askeri merciler tarafndan deil sivil karar mekanizmalar tarafndan verilirdi. Bu itibarla Avrupann efkar- umumiyesi tespit edilmeliydi. te bu tespit, Milli Mcadelemizin siyasi boyutunda bize taktik avantaj verecekti. zetle belirtmek gerekirse bu amalar iine alan maksatlarla Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyin Avrupa merkezlerine seyahat etmesi dnld. Bu dncelerle balayan seyahatin ilk dura stanbuldu. 1922 yl knn sonlarna doru stanbul, TBMM iin artk bir payitaht deildi. Buradaki hkmet, 16 Mart 1920 tarihin stanbulun resmen igal edilmesiyle tamamen fonksiyonunu yitirmiti. Bu bak asnn en keskin izgilerini Yusuf Kemal Beyin stanbuldaki hkmet ricaline kar taknd tavrdan anlamak mmkndr. nceleme konumuz olan 23 ubat 1922 tarihli saraydaki grmeden ortaya kan sonular iki noktada toplamak mmkndr. Bunlardan birincisi stanbuldaki siyasi ahsiyetlerin kesin ekilde tannmamasdr. yle ki, bu tutum son derece kararldr ve hem sze hem de fiile taalluk etmektedir. Yani TBMMyi temsil etmekte olan Yusuf Kemal Beyin btn davranlar ve szleri bu kararlln bir

177

gstergesi olarak kendisini hissettirmektedir. Siyasi kiilerden padiah istisna edersek sadece sadrazam ve Hariciye Nazr ile grmesine msaade edilmiti. Dier nazrlarla grmeyecek ve bu kiiler Yusuf Kemal Beyi ziyaret ederlerse iade-i ziyaret yaplmayacakt. Tevfik ve zzet paalarla grmelerde de son derece dikkatli bir tavr taknlacakt. Btn bunlar TBMM hkmetinin Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey tarafndan yerine getirilmiti. 23 ubat 1922 tarihli akam grmesinin ikinci ve daha nemli bir sonucu daha vardr. Bu, saltanat makamna kar ortaya konulan tutumdu. TBMMyi ak ve net bir ekilde Hilafet makamn tandn belirtiyordu. Israrla ve net bir ekilde hilafet makamnn tannd belirtilirken dier taraftan zimnen saltanat makamnn tannmad ifade ediliyordu. Bunun en nemli gstergesi stanbul Hkmeti ricaline Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyin tavrlaryd. Tabii bu meselenin bir uzantsyd. Saltanatn artk TBMMce tannmadna dair en nemli gsterge Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyin Padiaha ifade ettii szlerdi. Bu szleri nemine binaen tekrar hatrlatalm. Hariciye Vekili 23 ubat akam sarayda Padiaha unlar sylemiti: gal, Makam- hilafetin maruz kald tazyik Byk Millet Meclisini nasl teessr ettii.Byk Millet Meclisi Makam- Muallay- Hilafeti tanr ve zat- hmayunlarnn dan da kendisinin tannmasn istirham etmektedir. Bu szlerden kesin bir ekilde saltanat makamnn tannmadn fakat meselesinin diplomatik bir ekilde ifade edildiini karabiliriz. 1 Konuyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. mer Akda, Yusuf Kemal Tengirenkin Hayat ve

Faaliyetleri, Konya-1997 (Yaynlanmam Doktora Tezi). 2 3 4 5 Selahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, C. II, Ankara-1991, s. 210. TBMM GCZ, Devre. 1, Cilt. 2, s. 672-673 (Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zapt). TBMM GCZ, D. 1, C. 2, s. 673. TBMM GZC, D. l, C. l5, s. 211 (TBMM Zabt Celsesi); Yusuf Hikmet Bayur, TBMM

Hkmeti Umur- Hariciye Vekili Yusuf Keml TENGRENKin l922 Martnda Yapt Avrupa Gezisiyle lgili Anlar Belleten, C. XL, N. l6, Ekim-l976, s. 625.

Bayur, a.g.m., s. 626; Heyetle ilgili harcamalar iin bk. cra Vekilleri Heyetinin 5. 2. l338

tarih ve 1372 sayl kararnamesi. Babakanlk Cumhuriyet Arivi; Ayrca, Dstur, Tertip 3, C. 3, s. 2l8. 7 8 Bayur, a.g.m., s. 624. M. Kemal Atatrk, Nutuk. c. 2. Ank-1984 s. 437; A. zzet Paa, Yusuf Keml Beye verilen

talimat konusunda unlar sylemektedir; Hkmet dairelerinde, hkmete ait binalara (maksat Hariciye kona olacak) ayak basmayacak, hkmet ricalinin ahslaryla mnasebete giriecek fakat

178

mevki ve makamlarn tanmayacak. Bu ilkeleri Hamit Beyle Yusuf Keml Bey mi kararlatrd yoksa Ankaradan m emrolundu bilmiyorum. Bk A. zzet Paa, Feryadm,. C. 2, st-1995, s. l56. 9 Yusuf Kemal Tengirenk,. Vatan Hizmetinde, stanbul 1981, s. 241; Bayur, Belleten,

a.g.m., s. 626; Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, stanbul-l990, s. l0l8; Nait Ulu, Cumhuriyet Gazetesi, 27 Ekim-l968. 10 Sz konusu muhtrann tam metni iin bk. Atatrkn Milli D Politikas, (Milli Mcadele

Dnemine Ait l00 Belge) l9l9-l923, C. 1, Ank. l992, s. 388-389 (Ksaltma; Ata. MDP). 11 12 Muhtrann tam metni iin bk. Ata. MDP. s. 391. Bayur, a.g.m., s. 626; Karlamaya gelenler arasnda zzet Paann zel kalem mdr

de bulunmaktayd. Bk. Yusuf Keml Beyin Ankara Hariciye Vekaletine gndermi olduu l8 ubat l922 tarihli ifre telgraf (Ata. MDP, c, l. c. 397); Tengirenk. a.g.e., s. 241; Ahmet zzet Paa, Yusuf Keml Beyin stanbula gelii konusunda unlar sylemektedir: Byk Millet Meclisi Hkmetinin byk Hariciye Vekili Yusuf Keml Beyin stanbula eref vermesi, zel artlar altnda vukuu gzel bir olay oldu. bk A. zzet Paa, Feryadm. C. 2, s. l56. 13 Y. Kemal Bey, 1892 ylnda Kuleli Askeri Mektebine kayt olmutu. Bu okulda tahsiline

devam ederken arkadalaryla birlikte bir av partisi esnasnda av tfeinin patlamas sonucunda parmaklarndan yaralanmt. Bunun zerine Askeriye-i Tbbyeye nakli yaplmt. Bir sre de burada tahsiline devam eden Y. Kemal, derslerinde stn bir baar gsterdii iin o zamann gelenei gerei snf avuu yaplmt. Daha sonra Gizli Cemiyetin organize ettii renci olaylarnda direkt ilgisi olmad halde Y. Kemal, snf avuu olduundan sorumlu tutuldu. Bunun zerine bu okuldan parmaklarnn sakat olduunu gereke gstererek ihracn talep etti ve ayrld. Bk. TBMM Ariv., TK DN. 3 SN, 266; Nur, (1992), I, s. 300; Ulu, a.g.m., Cumhuriyet, 22 Eyll 1968; Y. Kemlin Tbbiyedeki arkada Ethem Ruhi, Y. Kemlin siyasi sulu olarak okuldan ihra edildiini belirtmektedir. Bk. leri Gazetesi, 13 Haziran 1337. 14 15 zzet Paa, a.g.e., s. 256. Terginenk, a.g.e., s. 241; Sabahattin, Selek, Anadolu htilali, C. II, stanbul-1987. s. 702;

Ayrca A. zzet Paa, sadaret kona devletin deil Tevfik Paann kendi malyd ifadesini kullanmaktadr. Bk. A. zzet, a.g.e., s. l56. 16 Yusuf Keml Beyin Ankara Hariciye Vekaletine gndermi olduu l8 ubat l922 tarihli

ifre telgraf; Tengirenk. a.g.e., s. 241. 17 18 zzet Paa, a.g.e., s. l57. zzet Paann gndermi olduu aklamann tam metni iin bk. A. zzet Paa, a.g.e., s

410; Bayur, a.g.m., s. 627.

179

19

Rumboldun Yusuf Kemal Beye sorduu sorular arasnda kendisinin karar almakta yetkili

olup olmad sorusu anlamlyd. Yani bu soruyu sormakla kendince stanbul ile Ankarann mesafesini test etmekteydi. 20 21 Yeni Gn, 20 ubat l338. Yusuf Keml Beyin Ankara Hariciye Vekaletine gndermi olduu l8 ubat l922 tarihli

ifre telgraf; Selahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, C. II, Ankara-1991, s. 205. 22 Fransz basn Yunanllar hakkndaki olumsuz intibalarn Byk Taarruzun zaferle taland gnlerde de gstermiti. O gnlerde Yunanllarn kalarn yi koan aletler olarak karikatrize etmiti. 23 Yusuf Keml Beyin Ankara Hariciye Vekaletine gndermi olduu 23 ubat l922 tarihli

ifre telgraf. 24 25 Ayn tarihli rapor. Tengirenk. a.g.e., s. 242; Selek, a.g.e., c. 2. s. 702-703; Yusuf Keml Beyle birlikte

heyette bulunan Yusuf Hikmet Bayurda Yusuf Keml Beyin ifadelerini tekrar etmektedir. bk. Bayur, a.g.m., s. 627-628; Ulug, Cumhuriyet, 27 Ekim l968. 26 27 zzet Paa, a.g.e., c. 2, s. 158. Yusuf Keml Beyin Ankara Hariciye Vekaletine, Mustafa Keml Paaya verilmek zere

gndermi olduu Gizli ve Acele kaytl 23 ubat l922 tarihli ifre telgraf; Tengirenk. a.g.e., s 241; Bayurun ngiliz Yksek Komiserine atfen verdii bilgiye gre, (bu bilgi de Tevfik Paa tarafndan ngiliz komiserine verilmiti) Yusuf Keml Bey, A. zzet Paa ile birlikte Tevfik Paaya gelerek, Sultanca kabul edilmesini istedi. Sadrazam, herhalde Sultann Yusuf Keml Beyi Ankara Hkmetinin Hariciye Vekili sfatyla kabul edemeyecei karln verince O, Majestenin her hangi bir uyruu gibi kabul edilmek istendiini syledi. bk. Bayur, Belleten, s. 648; Selek, a.g.e., C. 2, s. 703; A. zzet Paa, Sultanla grlmesi konusunda kendisinin nasl arac olduunu araya baka kimler girdiini ayrntl bir ekilde anlatmaktadr. bk. A. zzet Paa, a.g.e., C. 2, s. 159-159. 28 Tengirenk. a.g.e., s. 242; Selek, a.g.e., c. 2. s. 703; Bayur, a.g.e., s. 628; Nait Hakk

Ulu, a.g.m., Cumhuriyet, 28 Ekim l968; Karabekir, Paalarn Kavgas, st-l992, s. 85. 29 Padiahn bu ekilde hitap etmesi karsnda Yusuf Kemal Beyin hibir ekilde cevap

vermemesini, Bayur, bizi artt, bizde adeta bir ok etkisi yapt. Hele konuma srasnda ulusun herhangi bir bireyi olarak kabul etmesi ve Yusuf Keml Beyin kendisini Hariciye Vekili olduunu belirtmeden, direnmeden Hilafet konusunu am olmas bsbtn yersiz ve anlamszdr demektedir. bk. Bayur, Belleten, s. 629-630.

180

30

Yusuf Keml Beyin Ankara Hariciye Vekaletine, Mustafa Keml Paaya verilmek zere

gndermi olduu Gizli ve Acele kaytl 23 ubat l922 tarihli ifre telgraf; Ahmet zzet Paa da ayn bilgileri zet bir ekilde vermektedir. Yusuf Keml Beyden farkl olarak Tevfik Paann daha nce huzurda bulunduunu belirtmektedir. Bk. A. zzet Paa, a.g.e., c 2. s. l59. 31 32 Tengirenk, a.g.e., s. 243. TBMM GCZ, D. 1, C. 3, s. l4-l9.

181

stanbul'da Trkiye Byk Millet Meclisi daresinin Kurulmas / Yrd. Do. Dr. Betl Aslan [s.106-115]
Atatrk niversitesi Kzm Karabekir Eitim Fakltesi / Trkiye stanbul dnyann en nemli stratejik blgesinde kurulmu bir ehirdir. 1453 ylnda Trk hakimiyetine giren ehir, I. Dnya Savanda Osmanl Devleti, mttefikleri ile beraber yenilgiye uraynca 13 Kasm 1918de ngiliz, Fransz ve talyan donanma ve ordular tarafndan savasz igal olunmutur. Bu tarih resmen olmasa bile, fiili olarak stanbulun esaret altna giriinin ilk gndr. Mustafa Kemalin (Atatrk) nderliinde verilen Milli Mcadelenin sonucu olarak, stanbulun yeniden Trk hakimiyetine girii ve esaretten kurtuluunun en nemli ilk adm olan bir sre balamtr. Bu sre Mudanya Mtarekesi gereince Trakyay teslim almakla grevlendirilen Refet Paann stanbula gelmesi (19 Ekim 1922) ile balam ve stanbulun Trkiye Byk Millet Meclisi idaresine balanmas ile sonulanmtr. Bu sre iinde Osmanl Saltanat ve onun hkmeti de tarihe karmtr. Bu almamzn konusu; yzyllardr, nce Roma ve Bizans mparatorluklarna, sonra da Osmanl mparatorluuna Bakentlik yapm bir ehir olan stanbulun, drt yllk bir esaret hayatndan sonra, TBMM idaresine bir Vilayet olarak balanmas, yani stanbulun bakentlikten, vilayet haline dntrlmesi ve stanbulun idaresi meselesidir. Trkiye Byk Millet Meclisinin 1 Kasm 1922de, Saltanat kaldrmasndan sonra artk faaliyetine devam edemeyeceini anlayan stanbul Hkmeti, istifa etmek zorunda kalmt. Zaten TBMMni temsilen stanbulda bulunan Refet Paa, daha stanbul Hkmeti istifa etmeden Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti adna stanbulun idaresine el koyarak, bu durumu Ankaraya bir telgrafla bildirmi ve stanbulun idaresi ile ilgili talimat istemiti. Refet Paa, 4 Kasm 1922 tarihinde, Ankaraya ekmi olduu telgrafta; ayn gn leden nce stanbul Vilayet Meclisi dare Heyetleri, Merkez ve Umum Jandarma Kumandanlar, Polis Mdr, Cinayet Mahkemesi, stinaf Mdde-i Umumilii, cra Memurluu Heyetlerinin nezdine gelerek; bundan sonra TBMM Hkmetinden baka hibir hkmet tanmayacaklarn ve bu suretle grevlerinin sona erdiini beyan ederek, bugnden itibaren TBMM Hkmeti adna stanbul Vilayeti ve ehrinin idaresini tayin ve tanzim iin talimat talebinde bulunduklarn bildirmiti.1 Aslnda stanbulun idaresi meselesinin, daha buradaki hkmet istifa etmeden, Ankarada baz evrelerde, hatta Mecliste ele alndn gryoruz. Nitekim bu konuda Vakit gazetesinde kan bir haberde yle denmekte idi: stanbulun ekl-i idaresi hakknda Byk Millet Meclisinden henz bir karar sdr olmamtr. Yalnz Mecliste irad olunan nutuklarla, cereyan eden mzakereler stanbulun bir vilyet halinde idaresinden baka bir ekl-i husus olmamak gibi bir netice-i tabiinin takarrb ettiini teyid etmektedir.2 Grld zere daha stanbul Hkmeti istifa etmeden, yaklak 469 yldr Osmanl mparatorluuna bakentlik yapm olan stanbulun bir vilyet olarak Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetine, yani Ankaraya balanmas dnlyordu. Yine ayn gazetede, bu vilayetin stanbul, Beyolu ve skdar livalarndan teekkl edecei ve bu vilayete Kzm Karabekir Paann3 vali tayin

182

edilecei sylentilerinin gereklemesinin muhtemel olduu belirtilmekte idi. Btn bu gelimelere ramen stanbul Hkmeti 4 Kasm gnne kadar, resmen istifa etmeyecek, ayn gn Refet Paann stanbul idaresine el koymasndan sonra istifasn bildirecektir. te 4 Kasmda stanbulun idaresine Trkiye Byk Millet Meclisi namna el koyan Refet Paa, bu durumu Ankaraya bildirerek talimat istemesi zerine, Mustafa Kemal Paann bakanlnda toplanan Heyeti Vekile durumu grp, bir talimat hazrlayarak Refet Paaya gndermilerdir. 1. Refet Paaya Ankaradan Gnderilen Talimtlar

stanbulun idaresi hakknda Refet Paann Ankaradan istemi olduu talimat, 4/5 Kasm 1922 tarihinde Mustafa Kemal Paa, Refet Paaya bildirmitir. Ancak Mustafa Kemal Paa, bu genel talimat vermeden nce Hazine-i hmayunla, mukaddes emanetlerin muhafaza edilmesini Refet Paadan isteyen bir tel-graf ekmi4 ve daha sonra, stanbulun idaresi ile ilgili aadaki talimatlar Refet Paaya gndermitir.A. Genel Talimatlar Refet Paaya 1- Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan 1 Kasmda alnan karar zerine BMMnin tanmad tekilatn, stanbulda grevini brakmas ve belediye ile stanbul Vilayeti Meclisi idare heyetlerinin Ankaradan talimat beklediklerini beyan etmeleri zerine, TBMM Hkmeti stanbulun idaresine el koymutur. 2- BMM namna ehremini (Belediye Bakan) Ziya Bey, stanbul vilayetine vali tayin olunmutur. stanbulda mevcut btn Polis ve Jandarma vilayete bal olarak her zamankinden daha fazla asayii temin ve inzibat vazifelerine ihtimamla devam edeceklerdir. 3- skdar, Beyolu, atalca Mutasarrflklar stanbul vilyetine baldr. 4- Merkezi Daireler faaliyetlerine ara verecekler. Bu dairelerin memur ve alanlarnn ne suretle vazifeye devam edecekleri hakknda ayrca talimat verilecektir. 5- Merkezi Dairelerde evrak ve dosyalarn muhafazaya alnmasndan her dairenin mstear ve en byk memuru ahsen mesldr. Bu dairelerin mstear ve riyet-i umumiyesine malmat mahalli evkaf, stanbul Evkaf daire amirleri, ismen ve ahsen vazifelendirilecek ve isimleri bildirilecek.5 6- Harbiye ve Bahriye Daireleriyle, Liman Bakanl ve Seyr-i Sefain (Gemicilik) daresi dorudan doruya Mdafa-i Milliye Vekletine bal olmak zere mstearlar tarafndan idare olunacak. Mevcut ktalar, Merkez Komutanlna ve Sefain-i Harbiye Hali Komodorluuna bal bulunacaktr.

183

7- lmiye Medreseleri btn snflaryla eitime devam edecek, Umur- eriyye Vekletinde bulunan Tedrisat Mdriyet-i Umumiyesine malumat verecektir. stanbuldaki mahalli vakflar, stanbul Evkaf Mdr tarafndan idare olunarak, Evkaf Vekletine malumat verir.6 B. stanbul Vilyeti stinaf Mahkemesi Mdde-i Umumiliine Ait Talimat

1- stanbul Vilayeti ile, bir igal sahasnda kalan blge hakimleri, memurlar ve hizmetlileri, Adli Tp Messesesi, stanbul stinaf Mahkemesi Mdde-i Umumiliine bal olarak ve adli kaptlasyonlar katiyyen nazara almayarak, BMMnden gelecek kanunlar dairesinde ve bunlarn tebli tarihinden itibaren TBMM namna faaliyet gstereceklerdir. 2- TBMM namna kan hkmler, usulen doruca Sivasta Temyiz Mahkemesine gnderilecektir. 3- Temyiz Mahkemesi ile Birinci Ticaret Mahkemesi gibi adli kaptlasyonlara dayanarak tekil edilen mahkeme ve eklam ile merkezi dairelerin memurlar ve hizmetlileri yeni bir karar bildirilinceye kadar vazifeden men edilmilerdir. 4- Sicil Mdr evket Beyin nezareti altnda vazifelerine geici olarak son verilmi olan mahkeme ve dairelerin mmeyyiz ve baktiplerine birer ktip verilerek, mevcut kayt ve dosyalarla nakitler, muhafaza ettirilecek ve bu kiiler muhafaza konusunda ahsen mesul olacaklardr. 5- bu talimat gereince vazifelerine devam edecek olan nizami ve er hakimler, memurlar ve hizmetliler mevcut kadrolar zerinden maa miktarlar ve isimlerinin telgrafla, hl tercmelerinin ise posta ile bildirilmesi. 6- stinaf Mdde-i Umumilii, Vekletle derhal haberleme tesis edecek ve stanbulda merci olarak yalnz vilayet makamn tanyacaktr.7 C. stanbul Darlfnn Emanetine (niversite) Ait Talimat

stanbul vilayetindeki ilkokul ve dier okullar dorudan doruya vilayet Maarif Mdriyetine bal olacaklardr. Maarif Nezaretine Darlfnn ve ubeleri, Mektib-i liye, Galatasaray Sultanisi ve Matbaa Mdriyeti gibi messeseler, mevcut ve yrrlkte olan nizamnameleri dahilinde Maarif Vekleti ile mnasebet kuracaklardr. Mzelerde, Matbaat Mdriyeti ve Maarif Nezareti evrak mahzenlerinde ve depolarnda mevcut sicil ve eyann muhafazasndan bu grevlerle ilgili memurlar mesul tutulacaktr.

D. stanbul Vilayeti Sermhendisliine Ait Talimat

184

1- Umur- Nafiaya (Bayndrlk leri) ait btn evrak ve dosyalara el koyarak zarar grmesine meydan vermeyiniz. 2-Mhendis Mektebi eitimine devam edecektir. Dier hususlar hakknda ayrca talimat verilecektir. E. Ziraat, Baytarlk, Maden, Sanayi ve Ticaret Dairelerine Ait Talimat

1- stanbul vilyetinin zirat, baytarlk, maden, snai, ticaret muamelatna vilayet nezdindeki memurlar bakacaklardr. 2- Ziraat ve Ticaret Nezaretine bal Bakteriyolojihane, Halkal Ziraat Mektebi, Snaiyye-i Nefise Mektebi gibi messeseler mevcut ve yrrlkte olan nizamnameler dahilinde ktisat Vekleti ile irtibat kuracaktr. F. Shhiye ve Muavenet-i Talimat 1- Shhiye Mdriyet-i Umumiyesinde mevcut nakitler, dosyalar vesaire stanbul Shhiye mdrnn mesuliyeti altnda muhafaza edilecektir. 2-stanbul Shhiye Mdr eskisi gibi vazifesine devam edecektir. 3- stanbulda mevcut btn salk messeseleri dorudan doruya Shhiye ve Muaveneti timaiye Vekletine baldr ve ora ile irtibat kurar. 4- stanbulda mevcut btn salk kurulular dorudan doruya Shhiye ve Muavenet-i timaiye Vekletine baldr ve oradan talimat alrlar. 5- Muhacirin Mdriyet-i Umumiyesi, Muavenet-i timaiye Mdriyeti adyla Shhiye Vekletine bal olarak devam edecek, memur ileri ve darleytamlar gibi ilere bakacaktr. 8 Ankaradan Refet Paaya stanbulun idaresini tanzim iin, 5 Kasm 1922 tarihinde, bir genel talimatnme, Hariciye Vekletinin Mttefik Kuvvetlerinin stanbuldan ayrlmasn isteyen bir nota ve hazinenin ve kutsal emanetlerin muhafazas ve memurin-i mlkiye ve inzibatiye ile ilgili iki ifre telgraf gnderilmitir.9 stanbulun idaresi ile ilgili bu talimatlar alan Refet Paa, bir yandan bunlar uygulamaya koyarken, dier yandan Mustafa Kemal Paaya bir telgraf ekerek, talimatnameyi uygulamaya koyduunu, fakat baz hususlar hakknda ayrca maruzatta bulunaca iin, bu durum sonulanncaya kadar bu talimatnamenin herkese duyurulmamasn istemitir.10 Mustafa Kemal ise Refet Paann telgrafna karlk, talimatn mecliste gizli celsede grld ve vekletlere zata mahsus kaydyla verildiini belirten bir telgraf gndermitir.11 timaiyeye (Salk ve Sosyal Yardm) Ait

185

Gerekten de Refet Paann bu istei zerine talimatnme gizli tutulmu ve 6 Kasmda, Meclisin gizli oturumunda mebuslara bilgi verilmitir. Bu durum Mecliste birok mebusun tepkisine yol aacak ve hkmet Meclisten bilgi saklamakla sulanacaktr. Fakat bu talimat gnderilirken Refet Paa tarafndan ok acele istenmesi, durumun beklemeye elverili olmamas ve Meclisin o gnlerde tatilde bulunmas da12 bu bilgilendirme ileminin gecikmesinde etkili olacaktr. Bu yzden Heyet-i Vekile Resi Rauf Bey ancak Meclisin 6 Kasm tarihli ilk toplantsnda konuyu Meclise getirebilmitir.13 Bu arada Amasya Mebusu mer Ltfi Bey de stanbulda gelien olaylarla ilgili aklama yapmas iin Hkmete bir soru nergesi vermiti. te bu durum karsnda stanbulun idaresi hakknda cr Vekilleri Heyetince hazrlanp, stanbula tebli edilen talimat, Meclisin 6 Kasm 1922 tarihli gizli oturumunda 14 grlmeye baland. Birinci Reis Vekili Vehbi Beyin bakanlnda yaplan Meclisin ikinci oturumunda ilk sz, aklama yapmas iin Heyet-i Vekile Resi Rauf Beye verilmitir. Krsye gelen Rauf Bey, 5 Kasmda Refet Paaya gnderilen stanbulun idaresi ile ilgili talimatnameyi okumutur.15 Rauf Bey bu talimatnameyi okuduktan sonra, Milletvekillerinin talimatla ilgili eitli sorularn cevaplandrm ve stanbulda bulunan tilaf Devletlerinin durumuyla ilgili konulara da deinerek; Hariciye Vekleti tarafndan stanbulda TBMMnin temsilcisi olarak bulunan Hamit Bey aracl ile tilaf Devletleri temsilcilerine; stanbulda TBMM idaresinin kurulduunu artk asayi iin kendilerine ihtiya olmadndan stanbuldan ekilmelerini isteyen bir nota gnderildiinden bahsetmitir. Rauf Bey, hedeflerinin stanbulda TBMM hkmeti idaresini tesis etmek olduunu, bunu gerekletirmek iin sonuna kadar mcadele edeceklerini syleyerek, gnderilen talimatn ok acele hazrlandn, bunun iin maliye ileri ile ilgili geni talimat verilemediini, ancak bunun daha sonra Maliye Vekleti tarafndan gnderilecek talimatlarla telafi edileceini de vurgulamtr. Bu arada imdiye kadar stanbul igal altnda bulunduu iin Anadoluya gelen mallardan alnan verginin bundan sonra da alnp alnmayaca konusunda sorulan bir soru zerine de Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey cevap vermi ve meselenin Rsumat Mdrl ile uzun uzadya grldn, stanbulun TBMM idaresine getikten sonra artk stanbuldan Anadoluya gelecek eyadan gmrk almann sz konusu olmayacan, yalnzca sigara kd ve kibrit gibi gmr olan fakat, stanbulda vergisi alnmam olan maddelerin gmrnn Anadoluda alnacan belirtmi ve stanbuldan gelecek mallara, yabanc lkeden gelen mallar gibi gmrk koymann imkn olmadnn bilhassa zerinde durmutur. Meclis daha sonra, Rauf Bey ve dier hkmet yetkililerinin bu konulardaki aklamalarn yeterli bularak oturumuna son vermiti

186

2. Refet Paann stanbul daresi ile lgili Dzenlemeler

Temsilciliine Atanmas ve

stanbul

Vilayetinin

Refet Paa stanbulun idaresine el koyarak, burada idari dzenlemeleri yapmaya balamasna ramen, henz stanbul ile ilgili herhangi bir resm grev ve yetkisi bulunmamaktayd. Bunun stanbulda bulunan Mttefik temsilcileri tarafndan yanl yorumlara yol aaca endiesini duyan Refet Paa, bu sebeple Mustafa Kemal Paaya bir telgraf ekerek;16 stanbulun idari yapsn kurmaya alrken, stanbul ile ilgili resmi bir yetkisinin bulunmasnn gerekliliini belirtmitir. Bu durum zerine Mustafa Kemal Paa bakanlnda toplanan Heyet-i Vekile durumu grm, o srada TBMMnin stanbul temsilcisi olan Hamit Beyin Lozana gidecek olmas da gz nne alnarak Refet Paaya daha nce verilen Mudanya Mtarekesi uyarnca Trakyay Yunanllardan teslim alma grevinin17 yannda bir de TBMM Hkmeti stanbul Mmessillii vazifesini uygun grmtr.18 3. stanbul Vilyetine Trkiye Byk Millet Meclisi Yaplan Tayinler tarafndan alnan kararla stanbul, bir vilyet haline

dntrlmt. stanbulun idaresinin Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine gemesi ile stanbuldaki Nezaretler zaten kendiliinden tarihe karm oluyordu. Yllardr Osmanl Devletine Bakentlik yapan stanbulun idari yapsnn, gelien bu durum karsnda, bir vilyet idaresi ekline dntrlmesi gerekiyordu. te Refet Paa, Ankaradan ald 5 Kasm 1922 tarihli talimatnme ile idar yapy dzenlemek iin faaliyete geti. Bu arada, eskiden intikal eden ve yeni oluturulacak idar birimlere eitli tayinler yaplmas da gerekiyordu. nk nceki idar kadro, stanbul Hkmeti tarafndan greve getirilmi kimselerden oluuyordu. imdi ynetim deitiine gre, idareyi yrtecek kiilerin de Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti tarafndan tayin edilmesi gerekiyordu. Bu yzden 5 Kasm 1922 tarihinden itibaren stanbul vilyetine birok tayin yaplmt. A. stanbul Valiliine Yaplan Tayin

stanbul vilyetine her eyden evvel bir vali tayin edilmesi gerekiyordu. Aslnda Kasm aynn ilk gnlerinden itibaren stanbulun idaresi meselesi Ankarada konuuluyor ve bugnlerde Ankarada bulunan Kzm Karabekir Paann stanbul Valiliine atanaca basnda yer alyordu.19 Ancak bu tayin meselesi 7 Kasm tarihli gazetelerde tekzip ediliyor ve Kzm Karabekir Paann stanbul Valiliine tayin olunduuna dair hibir karar bulunmad belirtiliyordu.20 Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin 5 Kasm 1922 tarihinde Refet Paaya gnderdii talimatnmede, stanbul Vilyeti Valiliine ehremini Ziya Beyin tayin edildii bildiriliyordu.21 Ancak bu talimatnme hakknda Refet Paa, stanbuldaki idare mdr ve memurlarna bilgi verirken, stanbuldaki vilyet ilerini, vali vekilliine atanan mektupu Abdlhk Hakk Beyin idare edeceini belirtmi, fakat Ziya Beyin stanbul Valiliine atandna dair bir ey sylememitir.22 Burada yle bir durum ortaya kmaktadr. Acaba Refet Paa Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin 5 Kasm

187

1922 tarihli talimatnmesine aykr olarak m hareket etmitir. Yoksa Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Ziya Beyi, stanbul Valiliine atamaktan m vazgemitir. Biz aratrmamzda bu konu ile ilgili herhangi bir belge bulamadk. stanbul Vali Vekilliine getirilen Abdlhk Hakk Bey, bu grevde iki gn kalacak, 7 Kasmda onun yerine eski Polis Mdr-i Umumisi Miralay Esat Bey getirilecektir.23 7 Kasmda bu grevi devralan Esat Bey, ayn gn gazetecilere verdii beyanatta, nceden en snk halde olan vilayetin, en fazla faaliyet gstermesi gereken bir makam olduunu, daha nce nezaretlerle idare edilen stanbul ilerinin ise bundan sonra yalnzca bu makam tarafndan idare edileceini belirtmitir. Beyanatnda vilayetin mali ileri ve devlet dairelerindeki memurlarn durumuna da deinen Esat Bey, mevcut memurlarla, nezaretler zamanndaki memurlarn madur olmayacan sylemitir. 24

B. stanbul Vilyetine Yaplan

Dier Tayinler

stanbulda Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti idaresinin kurulmasndan hemen sonra Polis Mdr-i Umumisi olan Esat Bey, bu sefer Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Polis Mdr-i Umumiliine atanmt.25 Esat Bey, bu greve getirildii gn Polis Tekilatna bir tamim yaynlayarak, Tekilatn bugnden itibaren Trkiye Byk Millet Meclisi adna faaliyet gstereceini bildirmitir.26 Esat Bey 7 Kasmda, stanbul Vilyeti Vali Vekilliine atannca, yerine yeni Polis Mdriyeti Vekletine Sadi Bey tayin olunmutur.27 Refet Paa, 7 Kasm 1922de yapt bir tamimle stanbul Vilyetine yaplan dier yeni tayinleri aklamtr. Buna gre stanbul Merkez Kumandanlna Miralay Abdurrahman Nafiz Bey, Beyolu Mutasarrfl Vekletine ve Mntka Kumandanlna Miralay Edip Bey, skdar Mutasarrfl Vekletine ve Mntka Kumandanlna Erkn- Harp Kaymakam Cemil Bey tayin olunmutur.28 stanbul Evkaf Mdriyetine Eski Evkaf Mstear Mnir Bey, Karargh- Umum Evrak Mdrlne yzba Remzi Bey, Matbuat Mdriyetine Ankara Matbuat ve stihbarat Mdriyet-i Umumiyesi Mmessili sfatyla Abdltalip Bey atanmtr.29 4. stanbuldaki Memurlarn Durumu

Byk Millet Meclisinin 1 Kasm tarihli karar ile stanbuldaki eitli dairelere mensup memurlar daha stanbul Hkmeti istifa etmeden, Byk Millet Meclisine tbi olduklarn, telgraflarla veya Refet Paaya bizzat mracaat ederek bildirmilerdir. Bunun zerine Refet Paa, kendisine gelerek ballklarn belirten memurlara, durumlarnn ne olaca konusunda baz aklamalar yaparak;

188

stanbul ehri ileriyle megul olan daire ve messeselerin yerinde kalacaklar ve bunlarn mevcut durumlarna gre stanbul vilayeti idaresine ait makam ve messeselere bal olacan sylemitir. 30 Refet Paa ayrca, nezaretler kaldrld iin buralardaki memurlarn maa ve tahsist hakk bak kalmak zere izinli saylacaklarn belirtmitir. Refet Paa daha sonra Ankaradan talimat gelmesi zerine, ark Mahfilinde eitli dairelerin mdr ve mstearlarn kabul ederek, gelen talimat hakknda onlara bilgi vermitir. Bu talimata gre; stanbulun resmi unvan Byk Millet Meclisi Hkmeti stanbul Vilayetidir. Vilyet ileri eskisi gibi Vali Vekili Abdlhk Hakk Bey tarafndan idare edilecektir. Daha sonra bu greve Miralay Esat Bey atanacaktr. Dier btn daireler kaldrlm olup, bunlara mensup memurlar geici olarak eskisi gibi vazifelerine devam edecekler, fakat hibir mumele ile megul olmayacaklardr. Bu durum geici olacak ve bu hususta yeni kararlar alnacaktr.31 stanbulun bir vilyet halinde idaresine karar verildikten sonra, hatra gelen ilk meselelerden birisi akta kalacak olan memurlarn yeni bir vazifeye tayin edilinceye kadar geimlerini nasl temin edilecei konusu olmutur. stanbulda, bilfiil hizmette bulunacak memurlardan ayr, dier memurlarn maalarnn verilip verilmeyecei hakknda Ankaradan gelecek olan talimata gre hareket edilecekti.32 Bu husus stanbul memurlar ve halk arasnda da merak konusu olmutu. 6 Kasm tarihli Vakit Gazetesinde kan bir yazda Byk Millet Meclisi hkmetinin stanbul memurlarnn vaziyetini, bir memleket meselesi olarak telkki ettiini, bu memurlarn memleketin stnde bir yk olarak kalmayacan, bunlarn yava yava yeni memuriyetlere nakl veya dier mnasip suretlerle terfi ettirileceini, ayrca stanbul ehrinin idaresi, baka hibir vilyet merkezine benzemedii iin burada zaten pek ok memur istihdamna lzum grleceini bildiriyordu.33 Yine ayn gazetede kan bir haberde stanbulda vazifesi kalmayan memurlarn dier bir hizmete tayin edilinceye kadar maan vermenin, Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti btesi iin, byk bir yk getirmeyeceini, bu yzden stanbulun bir vilyet halinde idaresine karar verildikten sonra, burada isiz kalan memurlarn maalarn verip vermeme meselesini halledebilmek iin, stanbul vilyeti tekiltn tamamen ikml etmek ve buradaki memurlara hakikaten lzum olup olmadn anlamak gerektiini yazyordu.34 stanbuldaki memurlarn durumunun ne olaca hakknda TBMMnde de uzun sren grmeler yaplmtr.35 Bu grmeler sonucunda, Heyet-i Vekilenin stanbuldaki memurlarn durumu hakknda hazrlam olduu nerge Meclis tarafndan kabul edilerek stanbula gnderilmitir.36 TBMMnin stanbuldaki memurlarn durumu ile ilgili olarak gndermi olduu talimata gre; isiz kalan memurlar izinli saylarak, kendilerine o suretle maa verilecek ve mmkn olan en ksa sre ierisinde yeniden bir ie yerletirilmelerinin salanmasna allacaktr. Talimatta ayrca yetim, dul ve emekli maalarnn verilmesine devam edilecei belirtilmitir.

189

Bu talimat stanbula geldikten sonra stanbul Vali Vekili Esat Bey yapm olduu aklamada stanbul me murlarnn ayn birinci gn aldklar maalarnn ayn ekil ve miktarda ayn yirmisinde deneceini, bu maatan sonra verilen maalarn daha iyi olacan mit ettiini syleyerek, stanbulun gelirleri ile giderlerinin birbirini karlayabilecek durumda olduunu belirtmitir.37 5. Refet Paann Bb- liye Yerlemesi ve Yeni Daireler Refet Paa stanbula geldiinde, karargh iin merkez olarak ark Mahfili hazrlanm ve o da faaliyetlerini buradan srdrmtr. stanbulda Byk Millet Meclisi idaresinin kurulmas zerine kararghn, bir resmi daireye nakli gerekli grlmt. Bu sebeple Refet Paa maiyeti ve erkn- harbiyesi ile beraber, Bb- lide Sadaret Dairesine yerlemitir.38 Bylece 8 Kasmdan itibaren, Bb- li Sadaret Dairesi, Refet Paann karargh olmutu. Paann karargh u ekilde idi: Erkn- Harbiye Reisi: Miralay Abdurrahman Nafiz Bey, Birinci ube: Binba zzet Bey, kinci ube: stihbarat Kaymakam Hseyin Hsn Bey, Shhiye: Fahri Bey, Umur- Dahiliye: botur, Levazm: Hakk Bey, rtibat Zabitlii: stihbarat ubesi Mdr Hseyin Hsn Beyin uhdesindedir, Karargah Kumandanl botur.39 Ayrca ortadan kalkan Nezretler tekiltndan eitli dairelerin vazifesi, stanbul vilyeti Maarif, Shhiye, Nafia, Ziraat, Baytariye vesaire mdriyetleri tarafndan grlecei iin, bu dairelerin bir daire altnda toplanmalar lzmu hissedilmi ve stanbul vilayeti binas olarak, kaldrlan Maliye Nezareti binas, Belediye Meclisi ve ehramenetinin, kaldrlan Ziraat ve Ticaret Nezretine ait binada vazife yapmalar kararlatrlm, ehramenatinin imdiki bulunduu bina ise Beyolu Mutasarrflk Vekletine verilmitir.40 Refet Paa ve karargahnn Bb- liye yerlemesiyle burada bulunan Jandarma Blnn vazifesine son verilerek, stanbul Jandarma Alayna dahil edildi. Bb- li Kumandan Kaymakam Mahmut Bey ile refakat zabitinin vazifelerine de son verilerek, bunlar Merkez Kumandanl emrine verildi. Bb- lideki polis kadrosu deitirilerek, yerlerine ark Mahfilinden beri Refet Paann maiyetinde bulunmakta olan Cemal ve Osman Efendiler tayin edildi. Refet Paa Kararghna mensup olan Jandarma Bl de Bb- liye yerletirildi.41 Grld zere Bb- liye yerleen Refet Paa, burada yeni bir idar tekilt kurmutur. Kendi deyimiyle Saltanat- Milliye idaresini, stanbulda fiilen tesis ettiini42 belirtirken, kurmu olduu tekilt da Heyet-i Vekilecik olarak adlandrmtr.43 6. stanbul Vilyetinin daresi le lgili Dzenlemeler Trkiye Byk Millet Meclisinin 5 Kasm 1922 tarihli talimatnamesine gre, stanbul, Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetine bal bir vilyet haline dntrlm ve skdar, Beyolu, atalca

190

Mutasarrflklar da stanbul Vilyetine balanmtr.44 stanbulun idaresinde bir takm dzenlemeler ve tayinler yaplarak, vilayetin kadrosu yeniden oluturulmu, stanbulda, Dahiliye Nezartine ait ilerin hepsi stanbul vilayetinin eitli dairelerine devr olunmutur. Vilayette halkn eitli iktisdi meselelerini halletmek ve eskisi gibi normal yaam dzenini temin etmek amacyla, Refet Paa tarafndan bir Danma Kurulu oluturulmu ve bu kurul iktisad meselelerin halli iin ilk teebbs olarak Ticaret Odas ve tccarlarla temasa gemitir.45 stanbul vilyeti idaresinde yaplan dier dzenlemeler ise yledir: A. stanbulda Bulunan Polis ve Jandarma Kuvvetlerinin Tanzimi stanbulda Umum Jandarma Kumandanl, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinden gelen talimata gre lavedilmitir. Jandarma Kumandan Ali Kemal Paann bizzat kendisine gnderilen bir telgrafta, iki gne kadar Ankaraya doru yola kmas tebli edilerek kaldrlm olan Jandarma Kumandanl emrindeki btn zabitan, Byk Millet Meclisi Jandarma Kumandanl emrine verilmitir. Haklarnda yeni bir karar verilinceye kadar, bu zabitler stanbulda kalacaktr. stanbulda, yalnzca bir alay vazifesine devam edecek ve btn jandarma ktaat, bu alaya balanacaktr. Alay Kumandanlna eski Kumandan Halil Refet Bey tayin edilmi olup, Jandarma ile ibirliinde bulunan eitli heyetler, imdilik grevlerine devam edeceklerdir. Ayrca bu zabitan, Mdafaa-i Milliye Vekletince kabul edilen niformay giyecektir. Bu daireye ait eya ve levazm stanbul vilyetine teslim edilecektir.46 stanbul Polis Mdriyeti de vaziyetini muhafaza edecek ve dorudan doruya Byk Millet Meclisi Hkmetinin talimatlarna gre hareket etmesine karn Vilyet Makam ile de temas olacaktr. merkezi mutasarrflklara, idari hususta ise Polis Mdriyetine bal olacaktr.47 Beyolu, skdar ve atalca, asayi ve inzibat hususunda mahalli

B. Heyet-i yan ve Meclis-i Mebusan Dairelerinin Kaldrlmas Ankaradan gelen talimatta baz dairelerin ekil ve idaresi, hkmete tespit edilmedii iin, bu gibi daireler hakknda dorudan doruya Refet Paann karar vermesi gerekmitir. Bu sebeple Refet Paa, Meclis-i yan ve Mebsn Dairesi hakknda kendi yetkilerine dayanarak baz kararlar alm ve yan Baktibi Seyit Beyi kabul ederek, ona Tekilt- Essiye Kanununda bir Heyet-i yann mevct olmadn, bu yzden Byk Millet Meclisi hkmetinin, yan tekilt ile memurlarn tanmadn bildirmitir. Bundan sonra esasen faaliyet halinde bulunmayan Meclis-i Mebsan ve yndaki memurlar dier devlet memurlar gibi muamele greceklerdir. ki dairenin muhafz blkleri Kumandanlk emrine, zabta memurlar da Polis Mdriyeti emrine verilecektir. yan ve Mebsan Postahanesi yeni bir emre kadar vazife yapmayacaktr.48 C. Dileri le lgili Dzenlemeler

191

stanbulda kaldrlm olan Hariciye Nezretine ait iler, Refet Paa ile Hamit Bey tarafndan grlecekti. Fakat Hamit Beyin daha sonra Lozan Konferansna katlmak zere stanbuldan ayrlmas ile bu grev Refet Paa tarafndan yaplmtr. Refet Paa kendi kararghna bal olarak bir Umur- Siyasiye ubesi kurmu ve bu ubeye, Hamit Bey ile birlikte vazife yapmakta olan Macit ve Ltfullah Beyler ile Erkn- Harbiye ikinci reisi Naci Beyi memur etmitir.49 stanbul Hkmetinin Paris, Londra ve Romada bulunan temsilcilerinden, Hariciye Nezretine hitaben baz resmi evraklar halen gelmekteydi. Kaldrlm olan Hariciye Nezaretinin memurlarna, grevlerine imdilik devam etmeleri bildirilmi ise de bu evraklar ap okumak yetkileri bulunmamaktayd. Bunun iin konunun bir an nce halledilmesine allm50 ve stanbul Hkmetinin d lkelerdeki temsilcilerinin hepsinin memlekete dnmeleri iin emir verilmitir. 51 Bunlarn dnda, Refet Paa karargahnda istihbarat ve matbuat tekilt kurularak, karargha bal olmak zere bir Matbuat Mdriyeti tekil edilmitir. Bu Matbuat Mdriyeti stihbarat ubesine bal olarak alacaktr.52 D. Maliye le lgili Dzenlemeler stanbulun bir vilyet halinde idaresine karar verilmesinden sonra stanbula gnderilen ilk talimatta, kaldrlm olan Maliye Nezaretinin btn ileri stanbul Vilayeti Defterdarlna havale olunmutu.53 Bu srada stanbula gelen Ankara Hkmeti Maliye Vekili Hasan Beyde, gazetecilerin, stanbul maliyesinin durumu ile ilgili sorularna cevap verirken bu konuya aklk getirecek ve stanbul anavatana balandktan sonra her iki yer iin ayr ayr bte olamayaca gibi stanbul ve Anadolu iin de ayr ayr memur olamayacan bildirmitir. Hasan Bey, lke btesinin genel bir mahiyet tadn ve TBMM hkmetinin kararlarnn her iki yer iin de geerli olduunu belirtmitir.54 Yukarda verdiimiz talimattan ayr olarak, Ankara Hkmeti Maliye Vekletinden de bir talimat gnderilmitir. Bu talimat u hkmlerden olumaktadr: 1- stanbul Maliye Nezreti ve ubelerinin faaliyetine son verilmitir. Maliye ileri, mevcut defter kaytlar ve resmi belgeler Murakp Seyfettin Beyin kontrol ve nezareti altnda bulunacaktr. 2- Hkmetin daha nce denmesine izin verdii ve ksmen denmesi yaplm olan maalarn kalan ile, askeri personel, polis ve jandarma malar, avans olarak dairelerin mutemetlerine verilecektir. 3- Hastahaneler, hapishaneler ve milli mekteplerin masraflar avans olarak verilecektir.

192

4- Defter-i Hakni Emaneti kaldrlmtr. Bu kurulua ait defter ve eski kaytlar, bu emanet dairesinde vazifeye devam edecek olan stanbul Defter-i Hakani Mdriyetine, memurlar tarafndan teslim edilecektir. 5- Dersadet kayt kalemi ile haciz kalemi, defter-i hkan kalemi stanbul Defter-i Hkni Mdriyetine balanacak ve eskisi gibi vazifelerine devam edeceklerdir.55 Maliye Vekletinden gelen bu talimat uygulamaya konulurken, dier taraftan Refet Paann Kararghnda kurulmu olan Danma Kurulu da stanbulun mali durumunu inceleyerek, mevct gelirler ile vilyet masraflarnn kapatlmas iin baz tedbirler almtr. Komisyonlarn yapm olduu inceleme neticesinde, stanbul vilayetinin yllk gelirinin, harcamalarda tasarrufa dikkat edildii takdirde, maalar ile dier masraflar karlayabilecei grlmtr. 56 Bu arada stanbulda mal ileri dzene sokacak ve bunlar kontrol edecek bir de Maliye Murakpl (kontrolrl) kurulmutur. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Maliye Vekletine bal olarak kurulan ve bana eski Muhasebe Maliye Mdr Seyfettin Beyin tayin edildii bu tekilat, kaldrlan Maliye Nezaretine ait muameleleri tasfiye edecek ve stanbulda Maliye Vekletini temsil edecektir. te bu amala kurulan Maliye Murakplnn vazifeleri yle sralanmtr:

1- Son gnlere kadar py- taht addedilen stanbulun Maliye ileri pek mhimdir. lk nce, stanbulda ne kadar resmi daire varsa bunlardaki demirba eya, hesap aralar ve btn mali vesikalarn muhafaza altna alnmas lzmdr. Sonra mracaat halinde, karlacak ve lzm gelen makamlara gnderilecektir. Maliye Murakplnn birinci derecede vazifesi budur. 2- stanbul, imdiye kadar py- taht olmas itibaryla memur yata olmutur. Bunlarn birok istekleri, alacaklar ve hkmet hazinesi ile alkalar vardr. Bunlar toplayp icmlini yapmak, devletin dank olan borlarn bir yerde toplayp, eski hkmetin, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine devrettii eitli ve dank borlarnn miktarn tespit etmek ve tespit ettii miktarlar Byk Millet Meclisi Maliye Vekletine arz ederek, oradan talimat almas gerekmektedir ki, bunlarda Maliye Murakplnn vazifelerindendir. 3- stanbul vilyeti gelirlerinin eitli olmas bakmndan da, dier illere benzemez. Bu yzden imdiki haliyle stanbul Defterdarl kald takdirde devletin zarar edecei muhakkaktr. nk bu zamana kadar Maliye Nezreti tekilat, kendi vastas ile stanbul Vilyeti Defterdarlnn vazifesini yapmasna yardm ediyordu. imdi Maliye Nezareti tekilat ilga edilince tabi ki Defterdarlk tekiltnn yeniden tanzim edilmesi gerekecektir. 4- stanbulda Dyn- Ummiye idaresi gibi baz messeseler vardr ki, Defterdarlk bunlar ile mnasebtta bulunmaz. Dyn- Umumiye idaresi dorudan doruya Maliye Vekleti ile mnasebet kurmak zorundadr. te Maliye Murakpl imdilik bu gibi mnasebetleri de temin edecektir. 57

193

Grld gibi Maliye Murakpl, maliye ile ilgili birok ii zerine alan bir messese olarak kurulmutu. Fakat icr edecei vazifenin mahiyetine gre bu tekiltn kadrosu henz tayin edilmemi ve imdilik Maliye Murakpl yalnzca Seyfettin Beyin ahsndan ibaret kalmtr. E. stanbul Gmrk lerinin Dzenlenmesi

stanbulda bulunan gmrk ileri ile sorumlu Rsmt Mdriyeti kaldrlm, stanbul, Galata, Haydarpaa Rsmt Mdriyetleri ile Muhafaza Mdriyeti dorudan doruya Byk Millet Meclisi Hkmeti Rsmt Mdriyet-i Umumiyesine balanmtr. Byk Millet Meclisi Hkmeti Rsmt Mdriyeti, stanbuldaki bu mdriyetlere aadaki talimat gndermitir: 1- stanbul Gmrklerinde vergilerin toplanmasnda, Mart 1332 (1916) tarihli tarife kanunu ile ekleri ve Nisan 1334 (1918) tarihli Gmrk Kanunu hkmleri tatbik olunacaktr. Gmrklere gelmi ve fakat henz muamelesi ikml edilerek sahiplerine verilmemi olan ticari eya hakknda da ayn kanunlara gre muamele yaplacaktr. 2- Ziynet eyas, kanunu gereince ithli yasaktr. Gmrk ve transit ambarlar ve Antrepolarda58 mevcut olup henz muamelesi yaplmam olanlarn bir ay zarfnda ait olduu tarifenin on be misli zerinden resmi istif edilmek artyla ithle msade olunacaktr. 3- ubat 1335 (1919) tarihli kanun ile, gmrk vergisi ile birlikte istifs, gmrk idarelerine tevdi edilmi olan istimlk resmine tbi mevaddan gmrk ambar ve depolarnda bulunup da muamelesi henz yaplmam olanlarn kezalik bir ay zarfnda fark resmi ile istimlk resminin denmesi halinde ithline msaade olunacak ve bu mddetin sonunda sahipleri bunlar k yerlerine iadede serbest olacaktr.59 Bu talimatnme stanbula geldikten sonra, Refet Paa stanbulun iinde bulunduu istisnai durum sebebiyle, gmrkler hakkndaki talimatnme hkmlerinin ertelenmesinin mmkn olup olmad hakknda Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetine bir telgraf ekmi, fakat buna cevap alamamtr.60 Durum byle olmasna karn Refet Paann Trkiye Byk Millet Meclisi gmrk tarifesi haricinde, bir gmrk tarifesi de uygulad anlalmaktadr.Bu uygulama hakknda geni bir bilgi bulunmamakla beraber Refet Paann vermi olduu bir beyanatndan anlalmaktadr ki; Refet Paa btn mesuliyeti zerine alarak un, eker, pirin gibi gda maddelerinin vergi tarifelerinde bir deiiklie gitmi ve buna sebep olarak da; nceki gmrk tarifesinin deimesini frsat bilen baz tccarlarn mallarn depoladklarn bu sebeple stanbulda ancak bir aylk ihtiyac karlayacak kadar bu gda maddelerinden bulunduunu ifade etmitir. Bu aklamaya ramen, Refet Paann Trkiye Byk Millet Meclisi gmrk kanununa aykr olarak bir gmrk tarifesi uygulamas Mecliste byk tepkilere sebep olacaktr. Baz milletvekilleri, kanunlar deitirmek ve kaldrmak yetkisinin yalnzca TBMMne ait olduunu, Refet Paann bu yetkiyi kimden ve ne suretle ald eklinde eletiriler getirerek Heyet-i Vekilenin istifasn dahi istemilerdir.61 F. Adl Dzenlemeler

194

Adliyenin eitli ubeleri, stinf Mdde-i Umumiliine balanm ve Mdde-i Umumiliin Adliye Vekle tiyle ibirlii iinde bulunmas kararlatrlmtr.62 Adl ilerdeki dier dzenlemeler Ankaradan gelen 5 Kasm tarihli talimata gre yaplmtr. Yaplan bu dzenlemeler sonucunda stanbul artk TBMM idaresine gemitir. Ancak igal kuvvetlerinin stanbulda bulunmas ve tilaf Devletleri ile bir bar anlamasnn henz imzalanmam olmas, stanbulun idaresine dier vilayetlerden ayr bir zellik veriyordu. Ayrca yllarca bakentlik yapm bir ehrin idari mekanizmalarnn bir vilayet idaresi ekline dntrlmesi de kolay deildi. te Refet Paa bu artlar altnda stanbulda yeni idareyi gerekletirmi ve kendi deyimiyle Saltanat Milliye idaresini stanbulda tesis etmeye alm ve bunda da baarl olmutur. Byle tarihi ve zor bir grevi baaryla tamamlayan Refet Paa, 16 Aralk 1922de stanbul Mmessillii grevini Dr. Adnan (Advar) Beye brakarak stanbuldan ayrlmtr.63 stanbul ancak bundan tam bir yl sonra, Lozanda yaplan anlama ile 2 Ekim 1923te gal Kuvvetlerinin stanbuldan ayrlmas ve 6 Ekim 1923 gn kr Naili Paa komutasndaki Trk birliklerinin stanbula girmesi ile bamszlna kavuacaktr. 64 Bundan bir hafta sonrada TBMM, Ankarann yeni Trk Devletinin bakenti olmasna karar vermi ve stanbulun artk bir vilayet merkezi olduu resmen de ilan edilmi oluyordu. 1 2 3 Cumhurbakanl Atatrk Arivi (Ks. C. A. A. ), A: IV-17-a, D: 68, F: 3-30. Vakit, 4 Terin-i sani 1338/4 Kasm 1922, Numro: 1758. 15 Ekim 1922 tarihinde Ankaraya gelen Kzm Karabekir Paa, bu sylentilerin kt

tarihlerde de Ankarada bulunmakta idi. (Utkan KOCATRK, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, 1918-1938, Ankara, 1983, s. 357. ). 4 C. A. A. A=IV; 17-a, D: 68, F: 2. ifre Makine Banda Ankara. 5. 11. 338

Refet Paa Hazretlerine.

Hazine-i Hmayunda bulunan zkymet eya ile emanat- mbarekenin her vakitten ziyade taht- muhafazaya alnmas lazm olduundan, icab ederse emin bir zabt kumandasnda bir mfreze asker ile suret-i mahsusada muhafaza ettirilmesini muvafk grmekteyim. Bakumandan (mza)

195

Mustafa Kemal 5 6 7 8 9 10 11 12 C. A. A., A: IV-17-a, D: 68, F: 3-13, 14, 15, 16. C. A. A., A: IV-17-a, D: 68, F: 3-35. C. A. A., A: IV-17-a, D: 68, F: 3-17, 18, 19, 20. C. A. A., A: IV-17-a, D: 68, F: 3-37, 38. C. A. A., A: IV-17-a, D: 68, F: 3-5. C. A. A., A: IV-17-a, D: 68, F: 3-8. C. A. A., A: IV-17-a, D: 68, F: 3-8. Byk Millet Meclisi 1-3 Kasm 1922 gnleri arasnda grmelerine hi ara vermeden

geceli gndzl devam ettii iin, almalarna 6 Kasm 1922 tarihine kadar ara vermitir. (Bkz. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi (Ks. Z. C. ), Devre. I, Cilt. 24, 3. Basl, 1981, s. 376. ) 13 Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar (Ks. G. C. Z.), D: I, C. III, 2. Bask,

Ankara, 1985, s. 1008. 14 Mersin Mebusu Salahattin Bey, bu talimatn ak celsede grlmesini istemi, ancak

konunun neminden dolay bu teklif kabul edilmemitir. (G. C. Z, D. I, C. III, s. 1008.). 15 16 17 18 19 20 21 G. C. Z, D: I, C. III, s. 1009-1019. C. A. A., A: IV-17-a, D: 68, F: 3-5. Z. C. , D: 1, C. 23, s. 336. C. A. A., A: IV-17-a, D: 68, F: 3-2. Vakit, 4 Terin-i sani 1338/4 Kasm 1922, Numro: 1758. kdam, 7 Terin-i sni 1338/7 Kasm 1922, Numro: 9210. C. A. A., A: IV-17-a, D: 68, F. 3-14, 15. Fakat Heyet-i Vekile Resi Rauf Beyin Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda Meclise sunmu olduu talimat suretinde Ziya Beyin stanbul Valiliine atanmas konusunda herhangi bir bilgi yoktur (G. C. Z., D: I, C: III, s. 1010-1011). 22 Vakit, 6 Terin-i sni 1338 / 6 Kasm 1922, Numro: 1760.

196

23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36

kdam, 8 Terin-i sni 1338 / 8 Kasm 1922, Numro: 9211. kdam, 8 Terin-i sani 1338 / 8 Kasm 1922, Numro: 9211. Vakit, 5 Terin-i sni 1338 / 5 Kasm 1922, Numro: 1759. Vakit, 5 Terin-i sni 1338 / 5 Kasm 1922, Numro: 1759. kdam, 8 Terin-i sni 1338 / 8 Kasm 1922, Numro: 9211. kdam, 8 Terin-i sni 1338 / 8 Kasm 1922, Numro: 9211. Vakit, 14 Terin-i sni 1338 / 14 Kasm 1922, Numro: 1768. kdam, 5 Terin-i sni 1338 / 5 Kasm 1922, Numro: 9208. Vakit, 6 Terin-i sni 1338 / 6 Kasm 1922, Numro: 1760. Vakit, 15 Terin-i sni 1338 / 15 Kasm 1922, Numro: 1769. Vakit, 6 Terin-i sni 1338 / 6 Kasm 1922, Numro: 1760. Vakit, 12 Terin-i sni 1338 / 12 Kasm 1922, Numro: 1766. Grmeler iin bkz. Z. C., D: I, C. XXIV, s. 456-464. TBMMnce kabul edilerek stanbula gnderilen talimat udur: 1-stanbulda eytm ve

ermil ve tekad maalarnn tediyesine devam olunacaktr. Bu hususta miktar tahkik olunarak stanbul Btesine tahsisat konulacak ve Trkiye Byk Millet Meclisinin tasvibine arzedilecektir. 2- Deviri merkeziyenin tatil-i faaliyet etmesi dolaysyla isiz kalan memurlarmzn hukuku mktesebeleri mahfuzdur ve istihdamlar dnlmektedir. imdiden vekletlerce, bu gibi memurlarn istihkak ve ihtisaslar nazar itibara alnarak, mevct mnhllata tayinleri derdesti tefhimdir. 3- bu memurlarn hl hazrdaki vaziyetleri mezuniyet addedilerek, ona gre maa ve tahsisatlar tesviye olunacaktr. Bu hususta dahi iktiz eden tahsisat ledel tahkik Meclisi liye arzedilmek zere stanbul Btesine vaz edilecektir (Z. C., D: I, C. XXIV, s. 464. Ayrca bkz. Vakit, 13 Terin-i sni 1338 / 13 Kasm 1922, Numro: 1767. ). 37 38 39 Vakit, 14 Terin-i sni 1338 / 14 Kasm 1922, Numro: 1768. Vakit, 9 Terin-i sni 1338 / 9 Kasm 1922, Numro: 1763. Vakit, 9 Terin-i sni 1338 / 9 Kasm 1922, Numro: 1763.

197

40 41 42

Vakit, 9 Terin-i sni 1338 / 9 Kasm 1922, Numro: 1763. Vakit, 9 Terin-i sni 1338 / 9 Kasm 1922, Numro: 1763. Ali Fuat CEBESOY, Siyasi Hatralar, C. I, stanbul, 1957, s. 135.

43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53

G. C. Z., D. I, C. III, s. 1072. C. A. A., A: IV-17-a, D: 68, F: 3-15. Vakit, 8 Terin-i sni 1338 / 8 Kasm 1922, Numro: 1762. Vakit, 8 Terin-i sni 1338 / 8 Kasm 1922, Numro: 1762. kdam, 8 Terin-i sni 1338 / 8 Kasm 1922, Numro: 9211. Tevhid-i Efkr, 6 Terin-i sni 1338 / 6 Kasm 1922, Numro: 507-3535. Vakit, 13 Terin-i sni 1338 / 13 Kasm 1922, Numro: 1767. Vakit, 10 Terin-i sni 1338 / 10 Kasm 1922, Numro: 1764. Vakit, 14 Terin-i sni 1338 / 14 Kasm 1922, Numro: 1768. Vakit, 10 Terin-i sni 1338 / 10 Kasm 1922, Numro: 1764. Bu karara gre: stanbul Vilyeti Mal Sand tarafndan cibayet edilmekte olan varidat,

eskisi gibi Mal Sandna varidat kaydedilecek ve devir-i marifetiyle tahsil edilmek olan mebla da, badema dorudan doruya Defterdarlk kasasna girecektir. Ayrca mlga Maliye Nezreti vezne-i umumisi btn meblayla beraber Defterdarla devredilmi ve hussat- ztye idaresi de memurin-i mevcudiyetiyle beraber Defterdarla rabt olunmutu. kdam, 7 Terin-i sni 1338 / 7 Kasm 1922, Numro: 9210. 54 55 56 57 58 59 kdam, 8 Terin-i sni 1338 / 8 Kasm 1922, Numro: 9211. Vakit, 13 Terin-i sni 1338 / 13 Kasm 1922, Numro: 1767. Vakit, 15 Terin-i sni 1338 / 15 Kasm 1922, Numro: 1769. Vakit, 12 Terin-i sni 1338 / 12 Kasm 1922, Numro: 1766. Ticar mallarn muhafaza ve depo edildii yere Antrepo denir. Vakit, 13 Terin-i sni 1338 / 13 Kasm 1922, Numro: 1767.

198

60 61 62

Vakit, 13 Terin-i sni 1338 / 13 Kasm 1922, Numro: 1767. G. C. Z., D: I, C. III, s. 1072. Vakit, 6 Terin-i sni 1338 / 6 Kasm 1922, Numro: 1760.

63 Salahattin Adil Paa, stanbulun Kurtuluu, Yakn Tarihimiz, C. III, S. 32, (Ekim 1962), s. 161. 64 Hsn Erkilet, 6 Ekimde stanbula Nasl Girmitik?, Yakn Tarihimiz, C. III, S. 32, (4 Ekim 1962), s. 163-164.

199

C. Mill Mcadele Dnemi'nde Sosyal ve Ekonomik Durum Birinci Meclis'in Sosyal Politika Gndemi ve Milli Mcadele Dneminde Trk Halknn Sosyo-Ekonomik Durumu / Dr. Rdvan Akn [s.116-127]
Boazii niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits / Trkiye Osmanl Devletinin son dnemi iki byk sava, Balkan ve Birinci Dnya Savalarn gslemekle gemiti. Dnya Sava yllarnda lke abluka altnda olduundan zellikle ehirlerin ve Payitahtn iaesi byk bir organizasyonu gerektirmiti. ttihat ve Terakki Hkmeti bu ileri ynetmek zere ae Nezareti ad altnda yeni bir bakanlk kurmutu.1 Livadan livaya izinsiz iae sevki yasaklanm, gda datm merkeziyeti bir mantkla yrtlr olmutu. Zahire nakillerinde partizanlk ve suiistimaller yaplm, vagon tahsisinde kayrmalar ve levazm tekilatnn eitli istismarlar sz konusu olmutu.2 Kt idare yznden iae ambarlarda rtlm, halk ala mahkum olmutu.3 Savalar, beeri ve maddi altyapy byk lde ypratm, Kemalist nderlik her manada enkaz ile milli kurtuluu gerekletirmek zorunda kalmtr. Bunun yan sra, erkek nfusun silah altna alnmas, Dou ve Bat Anadolunun muharebelerin kabul edildii alanlar olmas, igal ordularnn yaratt tahribat ve msadereler, her alanda retim ve verimlilii daraltm bulunmakta idi. Bu balamda gda retimi, baz blgelerde ciddi bir sorun oluturmakta idi. Anadoluda Zahire Ktl Gda temini skntsnn en temel olan hi kukusuz zahire idi. Ragp Bey (Ktahya) Seferberlikte iae ambarlar lebaleb dolu olduu halde halk a kalmtr Halkn devlet tarafndan yardm grp kendisine bakacak hale getirilmesi salanamamtr. diyerek sorumluluu idare cihaznda bulurken, Emin Bey (Bursa) ise, aar ambarlarnn ordu tarafndan muhafaza altna alndn, ordunun kendi ihtiyac ktktan sonra gerisinin ahaliye tohumluk olarak verilmesi gerektiine iaret etmitir. Zahire zerinden alnan aar vergisi oranlar da skntnn bir baka kaynan oluturmakta idi. dari takdir hatalar da olay daha karmak hale getiriyordu. rnein, Bilecik mutasarrf toplanan aar bir hamama depo etmi ve orada saklamaya alm, halkn son derece muhta durumda bulunmasna, toplanan zahire rmeye yz tutmasna ramen, Ankaradan talimat beklediinden mdahale edilemiyor ve zahire asker tarafndan halka kar korunabiliyordu. Buna ek olarak, aarn iltizam usul ile tahsil edildii yerlerde aar ambarlar mltezimlerin elinde bulunuyor, ve atl kapasite yaratyordu. Baz somut rnekler vermek gerekirse Adana livasnda, ktlk karsnda Silifke ve Antalyadan zahire nakledilememi ucuz Amerikan unu getirtilmek zorunda kalnmtr. Baz livalarda retim fazlas varken hemen yan banda byk yokluk yaanabiliyordu. Yine Eskiehir, Ankara ve Afyonda zahire bolluundan sz edilirken Sivasta ktlk olabiliyordu.4 Fakat ilgin bir ekilde, baz yreler

200

yokluk iinde kvranrken Antalya livas Rodos, zmir ve Kuadasna elindeki zahireyi igal koullarna ramen ihra edebiliyordu.5 Zahire ktlnn nedenlerinden biri yollarn ktl, ulam olanaklarnn kstll ve pahall6 iken bir bakas ise erkeklerin silah altna alnmas ve kadnlarn harman kaldrmada zorlanmalar nedeniyle hububatn yzde ellisinin harmanda kalmas idi.7 Sinop Mebusu Hakk Hami Bey Sivas mranlda8 Trabzon Mebusu Ali kr Bey Cide, Ara ve Kastamonuda9 Sinop Mebusu Rza Nur Bey kendi seim blgesindeki alk tehlikesinden10 Bolu Mebusu kr Bey de Geredede yokluk ve ktlktan sz ederken11 ukurovadan (Adana ve havalisi) gelen alk haberleri, bu blgeye ktisat Ercmeni Mazbatas gereince Konya Vilayetinden 130 vagon zahire gnderme zaruretini ortaya karabiliyordu.12 Dou Karadeniz ahalisinin iktisadi ilikileri byk lde Rusya ile ayn ekonomik daire iinde yer almakta idi. Lazistan ve Trabzon livalar halk sava ncesi Rusyaya gidip balklk, ttnclk, frnclk yapabiliyorken, seferberlik ile birlikte bu kazan kaps kapanm;13 Karadeniz sahillerinin msr unu ihtiyac Romanya, Rusya ve Kuzey Kafkasyadan, Tayka ve Vuak gibi ehirlerden salanyorken bu yol kapanmt. Blgenin ortalama 5.000 uval buday, 10.000 uval msr unu ihtiyacnn tatmini iin yollar aratrlmaya balanmtr. Blge mebuslar Lazistan livasnn alk tehlikesi ile kar karya kaldn belirtecektir.14 Alk tehlikesi btn Karadeniz sahillerinde, Ordu, Giresun hatta Bartna kadar yaygnlk gstermekteydi.15 zm olarak ktisat Encmeni bir mazbata ile Karadeniz limanlarndan ithal olunacak msr ve msr unlarnn gmrk resminden istisna edilmesini nerecektir. 16 Keza Doubeyazt livas da zahire ktl sorunu ile kar karya gelecektir. Buna sebep Ermenistanla bar salandktan sonra bu lkeye zahire ihracna kaymakamlka izin verilmesi olmu, Idr ve Kulp kazalarnda ktlk balamtr.17 Bunun zerine randan ithalata izin verilmek zorunda kalnmtr.18 Blgeler aras fiyat farkllklarna gelince, arpa sahillerde 2-9 kuru aras deiirken, Bartnda 14 kuru, buday ise ortalama 17 kurutan alc bulmakta idi.19 Orta Anadolu Gerekten Zahire Deposu mu?

Bir zahire tccar olan Konya Mebusu Hac Bekir Efendi Ankara-Konya hatt zerinde kylnn elinde piyasaya arz edilebilecek 6.000 vagona yakn buday bulunduunu, bu milli varln istasyonlara 20-30 saat mesafede olduu iin piyasaya verilemediini iddia edecektir.20 Hac Bekir Efendi Orta Anadolunun tahminlerden daha fazla buday kayna olduunu Keskin, Krehir ve Aziziyenin iki defa igale uramasna ramen hala orduyu besleyebildiini; Ereli, Konya,

201

Karaman, Akehir, Kadnhan, Sarayn, Kohisardan eer toplanabilirse 5-6 bin vagon zahire kabilecei dncesindedir.21 Hac Bekir Efendi Dnya Savandan kalma 18-20 milyon lira deerinde zahirenin Anadoluda varolduunu, rnn nebolu-Antalya limanlarna kabilmesi halinde sorununun zleceini ne srecektir.22 Konya havalisinin evre livalar besleyebileceine kant olarak, Konya tccarlarndan biri 1.500 vagon unu zahire ktl eken livalara nakletmek istemi, fakat retimin ancak vilayetteki ahaliye ve orduya yetecei gerekesi ile Konya Valisi zahirenin vilayet snrlar dna kna izin vermemitir. 23 Oysa ki ktisat Vekili tarafndan Konya, Bozkr, Seydiehir, Ermenek 153.357.000 kilo retimini aar kaytlarna dayanarak aklam, istihsalin 26.000 tonu mahalli tketime, 6.000 tonu Tekalif-i Milliyeye, 3.000 tonu ordu levazmna sarf edileceinden, 22.000 tonu vilayet dna daha nce karlan rndr. Elde 85.000 ton daha rn olmasna ramen zahirenin vilayet snrlar dna karlmasna msaade edilmemitir.24 Buna sebep olarak Milli Mdafaa Vekili Kazm Paa, Byk Taarruz ncesinde yapt aklamada, ordu zahireye ihtiya duyduunda, cepheyi Konya zahiresinin besleyeceini, zahirenin ordu iin saklandn, bu bakmdan vilayet dna kna izin verilmediini aklayacaktr. 25 Vekil, Bat Cephesine demiryolu balants olan zahire memba Konya vilayetinin kaynaklarnn ordu iin nemini vurgularken, ne ilgintir ki bu ar tedbirlilie karn ordu ambarlarnda, 1333-37 yllarndan kalma ryen zahireden sz edilebiliyordu.26 Ordunun zahire ihtiyacn gidermek zere yararlanlan bir baka hat ise, Franszlarla yaknlama salandktan sonra Mardin, Urfa, Diyarbakr hatt olacaktr.27 Ktlk Tehlikesine TBMMnin El Koymas

TBMMnin 4.2.1922-9.2.1922 aras yaplan gizli celseleri tamamen alk ve ktlk tehlikesinin giderilmesine tahsis edilmitir. Hkmet ve mebuslarn aklamalarndan kan sonu, Karadeniz sahillerinde ciddi alk tehlikesi, Adana, Konya ve civar vilayetlerde ise nakil sorunlarndan kaynaklanan ksmi darlk olduudur. ktisat Vekili Srr Beye gre Krehir, Yozgat, Ankara havalisinde bile ekim yzde seksen azalmtr. Abdlkadir Kemali Bey (Kastamonu) kimsenin Anadolunun i blgelerindeki zahireyi ktln olduu mahallere sevk edemeyeceini, nk bunun iktisadi olmadn belirterek, sorunun retim deil datm ve ulatrma sorunu olduuna iaret edecektir.28 Zahire ktl ile ilgili genel deerlendirmeden zetle u sonular kmtr: 29 Aar ve Tekalifi Milliye tahsilat sonraki ekim ve hasat dnemlerini olumsuz ynde etkilemitir. Dnya Sava koullar Karadenizin havzasnn geleneksel zahire ticaret yollarn deitirdiinden ciddi alk tehlikesi ortaya

202

kmtr. Bat Karadeniz hattnda Sinoptan Zonguldaka, Kastamonudan Geredeye kadar ise zahire speklasyonu yaplmaktadr. Ordu ihtiyalarna ncelik verildiinden baz blgelerde livalar aras zahire hareketliliine msaade edilmemektedir. Bu yzden Anadolunun birok yerinde pazara srlemeyen binlerce vagonluk zahire fazlasndan sz edilebilmektedir. Bundan dolay, dman saldrsndan tahrip olmayan Orta Anadolunun kaynaklarnn Nafa Vekaletinin hzla ina edecei bir dekovil hatt ile harap ve muhta Bat Anadoluya, aktarlabilecei Yozgat mebusu Sleyman Sudi Beyin nerisi olacaktr. Zahire ithalat ise tehlikeli bulunmaktadr. Temelde i piyasay hareketlendirecek nlemler dnlmekle birlikte, bu seenek pahal nakliye nedeniyle ktlk ekilen blgeleri ksa dnemde i piyasa ile beslemek mmkn grlmemektedir. zellikle, ktisat Encmeni Reisi Konya Mebusu Hac Bekir Efendi ile ye Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey buday ve un ithalatnn Anadolu iktisadiyatn kertebileceini dnmektedirler.30 Bu arada, Amerikan ve Romanya unlar kalite olarak pek beenilmemekle birlikte, Anadolu zahire piyasasn kertebilecek bir maliyetle piyasalar doldurmalarndan endie edilmekteydi. zellikle Amerikan buday ve unu ile Anadolu rnnn maliyet fark yznden rekabet edebilmesi mmkn deildi.31 nk yerli unlarn Amerikan unu ile rekabet edebilmesi iin 1-1.5 lira daha ucuza mal edilmesi gerekmekteydi. Eer bu gerekleir, ithal una ihtiya kalmaz ise darya 5 milyon liraya yakn milli servet kmam olacakt.32 Ktlkla ilgili alnan son tedbirler ise unlar olacaktr: zmit ve Zonguldak limanlarndan yaplan un ithalat zerinden alnan gmrk resmi indirilirken Karadenizin dier limanlarnda gmrk indirimi sadece msr ve msr unu ile snrl kalacaktr.33 stanbulda Gmrk Rejimi ve ae Sorunu34

Anadolunun igal glerinden temizlenmesi ve stanbulun Ankara ynetimine iltihak etmesi, mttefik igaline ramen ehrin Anadolu hkmeti tarafndan bir temsilci vastasyla ynetilmesini olanakl klar. TBMM Hkmeti 12.11.1338 tarihi itibariyle stanbula ithal edilecek yabanc un, buday, arpa, yulaf, pirin ve hububattan 1332 tarihli Gmrk Tarife Kanununun ngrd nispette vergi alnmasn kararlatrr. stanbulun iae buhran zel bir rejime tabi tutulmasn gerektirir. Bir yandan bu byk ehrin ihtiyacn giderirken te yandan Anadolu iktisadiyatn stanbul mallar karsnda kertmemek iin uygulanan i gmrkte yumuatmalar yaplr. stanbul iin 28 Temmuz 1336 tarihli eski tarifeye dnlr.35 Fakat stanbul kkenli olarak Anadoluya karlan mallarla ilgili skntl bir sre yaanmaktadr. rnein Mudanya Gmrne gelen 15 bin uval dakik, Gmrk resmi denemediinden mahalli

203

belediyenin verdii teminat senedi ile piyasaya verilebilmektedir. Bu ifte gmrk rejimi, 12 Nisan 1923 tarihli stanbuldan Anadoluya Giden Eyadan Gmrk Resmi Alnmamasna Dair 383 Sayl TBMM Kararna kadar devam edecektir.36 Trabzon ve Mersin limanlarndan giri yapan mallara ynelik olarak Anadolu gmrklerinde tarifenin on be misli gmrk vergisi alnmaktadr. Bu uygulama Anadolu tccarnn ezilmesine neden olmaktadr. Yani bir tarafta halkn iaesi, te tarafta bundan speklatif kazan salayacak pek ou gayrimslim stanbul tccarlar. Anadolu tccarn haksz rekabetten korumak iin sadece unun istisnas nerilecektir.37 O arada, ngiliz askeri gemileriyle kaaklk yaplmaya devam edilmektedir. ngiliz askerleri el altndan eker, kahve ve hatta giysi satmakta, ehirde mttefik igali devam ettiinden bunlarn denetlenmesi mmkn olamamaktadr.38 Anadoluya iltihak eden stanbulda,39 Maliye Vekaleti Mstear Zekai Bey, Osmanl idaresi dneminde Dyun-u Umumiyeye bal resim uygulandn, gmrkleri Milli Hkmet devraldktan sonra ilk ay 300 bin liralk gelir salandn belirtir, ancak endiesini Biz hududu milliyemizdeki gmr kaldrdk m (Anadolu snrndaki i gmrk) hudutlarmzdan hcum olur. szleriyle ifade eder.40 Dahas, Reji Muhafaza Tekilat ve Dyun-u Umumiye gmrk gelirlerinden kendi paylarn tahsile devam etmek istemektedirler; stanbul gmrne giren mallara Rsumat daresince etiket usul uygulanarak kaakln nlenmesi nerilir.41 stiklal Sava sresince, Amerikan ve Romanya unlarnn Anadoluda rekabet etmesi istenmez. Piyasada hibir rekabet ans olmayan Erzurum buday Trabzonu beslemeye balar. Samsun ve Giresun limanlarndan da Anadoluya hububat girii sz konusu olmaz. retim daralmas ve ktlk ekilen blgeler, i kaynaklarla beslenmeye gayret edilir. Ancak stanbul iin durum olduka farkldr. Bir kere stanbul, idare olarak Anadoluya katlsa da mttefik igali bara kadar devam edecektir. stanbulun Anadoludan iaesi kolay deildir. stanbul mtareke boyunca ucuz Amerikan unu ile beslenmitir. stanbul limanlarna giren gnlk zahire miktarnn 6.000 uval civarnda olduu tahmin edil mektedir. stanbulun zel durumu buna hemen mdahaleyi imkansz kldndan sadece buday ithaline izin verilmesi, bylece hi olmazsa iilik, kepek retimi ve deirmen giderleri iin ayrlan paralarn lke iinde kalmas dnlr. Erzurum Mebusu Salih Efendi 1923 mali yl banda yeni gmrk tarifeleri yrrle girinceye kadar Bulgaristan, Romanyadan bile speklatif buday geleceini dnmektedir.42 Soysallolu smail Bey (Burdur), tarifeleri yle ayarlamal ki Anadolu buday stanbula girsin ve gnlk 60-70 bin lira milli servet kayb nlensin derken,43 zahire tccar olan Konya Mebusu Hac Bekir Efendi, demiryolu hatlarnn tamirine ncelik verilerek Anadolunun iktisaden stanbula

204

balanmasn isteyecek ve Anadolunun stanbula 1910da bile 18.000 vagon buday sevk ettiini hatrlatacaktr.44 K. Sahip Mebusu Mehmet kr Bey ekonomide zorlama tedbirlere inanmaz. ktisadi kanunlara iktisadi tedbirlere bavurmak lazmdr. Yasaklama faydal deil. Korunacak bir yerli retim yoktur ki yasaklama rejimi koyuyorsunuz. Bir menfez buluyor. szleri ile grlerini pekitirir. stanbuldan Anadoluya gelen mal eer hi gmrklenmemi ise transit muamelesi grmekte, stanbulda muamele grm ise, Dahiliye Beyannamesi alnmaktadr.45 Dnya Sava yllarnda abluka nedeniyle ayn okkas 14 lira ekerin okkas 3.5 liraya km olmasna ramen yine de tketim devam etmitir. Bu yzden Mfit Efendi (Krehir) gmrk duvarlarn ar ykseltmeyi gereksiz bulur. Yksek gmrk vergisi i piyasay olumsuz etkilemekte fiyatlarn frlamasna sebep olmaktadr.46 Nihayet, Muvazene-i Maliye ve ktisat Komisyonlar nerileri erevesinde 7 Mays 1921 tarihli yasaklama rejimi listeleri gzden geirilerek gncelletirilmesine karar verilir.47 stanbul Gmrklerinden Un ve Buday Muafiyetinin Kaldrl48

Refet Paa Ankara hkmeti adna stanbul ynetimini devraldktan sonra, geici bir gmrk rejimi yrrle koyar. Bu hogrl ortamdan yararlanan baz evreler ok miktarda buday una evirerek 2 milyon lira kadar kar elde ederler. lerinde TBMM yelerinin de bulunduu bir irketin bu iin iinde bulunduu iddia edilir. Mustafa Durak Bey (Erzurum) milletvekillerinin ticaret yapmalarn yakksz bulur. stanbula uygulanan zel gmrk rejiminin devam hakknda kulis yaplmasn olumlu bulmaz.49 1923 mali ylbandan itibaren stanbul dahil olmak zere btn vergi ve resimler eitlenir. Sadece stanbula ithal edilecek un ve buday bundan istisna edilecektir. 50 Bu dnemde stanbulda ekmein kilosu 10 kuru, bir ailenin ortalama gnlk ekmek gideri 4550 kurutur. Speklasyonlara frsat tanmamak iin Hkmete her an 6 Austos 1331 tarihli kararnameyi uygulama yetkisi verilir. Bir baka nlem de un ve buday stoklarnn beyanname kapsamna alnmasdr. Yaptrmlar epey ar gzkmektedir. Beyanname vermeyen tccarn mal msadere edilecek, gerek d beyanlar be misli vergi alnarak cezalandrlacaktr. Ayrca karaborsa, ktlkla kar karya gelmemek iin stanbul ehremini son derece geni yetkilerle donatlr.51 Bolu milletvekili kr Bey ve Lazistan milletvekilleri stanbulda ekmek 10 kurua tketilirken Karadeniz sahillerinde piyasann 20 kuru olduunu, Lazistann da istisna gmrk rejiminden yararlanmasn isterler, neri kabul edilmez.52 Bir tahmine gre, mtarekede iae sknts yznden Trkiye ABDye 80 milyon kaptrmtr.53 Oysa ki Trkiye bir tarm lkesidir. Anadolu limanlarna Amerikan buday stanbul ve Trakya limanlarndan kaaklk suretiyle sevk edilmektedir.54 te yandan mttefik igali dneminde stanbul deirmenlerinin byk apta Rum iletmecilerin eline getii bilinmektedir. 55 stanbulun gnlk

205

ihtiyac tahmini olarak 26-30 vagon un civarndadr. Amerikan unu yerine hkmet Anadolu aar ambarlarndan buday ekerek stanbula gnderebilir. Fakat iki engel vardr: Ordunun iaesi ve demiryolu ebekesinin zayfl.56 Anadolu mahsullerinin stanbulu besleyebilmesi demiryolu tarifelerinin mal sevkiyatn destekledii lde olanakl grnmektedir. Tarifelerin Anadolu tccar lehine dzenlenmesi zerinde durulur. Ksmi bir baar salanr. rnein alnan tedbirlerden sonra Adapazar patatesinin stanbul piyasasnda rekabet eder hale geldii anlalr.57 1923 yl kinci Avans Kanunu ile birlikte stanbul Gmrkleri iin uygulanan istisnai hkmler kaldrlr. stanbul ekonomisi denetlenebilir hale gelmitir. stanbulu Anadoludan ekonomik olarak ayran 2. gmrk kordonu kaldrlr.58 Bylece lkenin her tarafnda eit bir gmrk rejimi ve birleik bir pazar sz konusu olacaktr. Kurtulutan sonra zmir ve hinterlandn saran byk toplumsal ve iktisadi kargaa, stanbul tccarlarn blgeye vapurlarla mal gtrmeye sevk eder. Karklklar fahi karlar birlikte getirir. 59 Bu arada Yunan adalarndan Anadolu sahillerine yaygn kaaklk sz konusudur. zmirin geri alnmasndan sonra kaakl azaltmak iin Rsumat Muhafaza Tekilat geniletilir.60

Kurtarlm Vilayetler (Vilayt- Mstahlasa)

Ahalisine Ynelik Sosyal

Yardm Tedbirleri

Milli Mcadelede Yunan ordusuna kar yrtlen askeri harekatlar nedeniyle savan kabul edildii blgeler ahalisi igalin ar sonularna katlanmak zorunda kalmtr. Yunan ordusunun tahliyesini salamak iin yrtlen harekatlar Bat Anadolunun birok livasn ak sava alan haline getirmi, zellikle Byk Taarruz birok yerleim alannn tahrip olmas ile sonulanmtr. Byk Taarruzun yaratt kaos ortamnda zmirde 20.000 civarnda evin yand, baz mahallelerin yamaland, Uak, Afyon, Saruhan, Bilecik livalarnn ar biimde tahrip olduu bilinmektedir.61 Anadolunun birok livasnda nitelii deiik olsa da igaller ar bir tablo yaratmtr. Bu alanlar zaman iinde igalden kurtarlmlar, igal dneminin yaratm olduu sorunlar zmek Ankara hkmetinin belli bal uralarndan biri olmutur. Bu balamda ilk sorun Rus igaline uram, Ermeni ayrlklnn eylem alan olmu blgelerde kmtr. Mstahlas ilk livalar, Kars, Ardahan, Batum livalar (elviye-i selase) olmu; bu livalar ahalisinin vergi, askerlik vb. sorumluluklar Meclisin ilk dneminde tartma konusu olmutu. zellikle belli vergilerden bir sre iin muafiyet kabul edilmemi, blge vekillerinde bu durum krgnlk yaratmt. Benzeri koullar, daha geni lekte, Byk Taarruzdan sonra ortaya kacak, mstahlas Bat vilayetleri iin baz geici ayrcalklar tartma konusu olacaktr.62 Bat Cephesinde kurtarlan blgeler ahalisinin temel sorunu yaplacak sosyal yardmlar ve salanacak vergi muafiyeti olacaktr. Bu balamda stihlas Olunan Arazi Ahalisi iin Maliye Vekaleti 1.5 milyon lira tahsisat ayrm ve 1921 yl vergilerinin aff gndeme gelmitir.63

206

Dnya Sava yllarnda Erzurum-Van-Bitlis ve Trabzon vilayetleri ahalisine 1334-5 dneminde Romanya ganimeti sosyal yardm olarak datlmt. Bu dnemde gda ve barnma ihtiyacnn acil olarak giderilmesi Hkmetin en nemli sorunu olmutur. Milli Mcadelenin banda anavatana iltihak eden elviye-i selase ahalisinin vergi mkellefiyetlerinin bir sre iin kaldrlmas nerisi reddedilmi olmasna ramen, kurtulutan sonra Bat Anadolu ahalisinin vergilerinin affedilmesi Doulu mebuslar tarafndan infial ile karlanacaktr. Milli Mcadeleye damgasn vuran zelliklerden biri hi kukusuz blge ayrmcldr. Zaman zaman bu durum iddetlenmitir. rnein Trabzon Mebusu Ali kr Bey, Dou livalar zamannda hibir muavenet grmezken Batnn lehine kaynaklarn zorlanmasn ahlaken doru bulmayacaktr. Ona Adana ve Erzurum mebuslar da katlacaktr.64 Bu tepkiler zerine servet sahipleri iinde sadece duar hasar olan iftliklerin vergi ykmll kaldrlacaktr.65 Meclisteki bu gergin tartma ortam, Vilayat- Mstahlasa Ahalisine Verilen Tohumluklarn Aff Hakknda Kanununun tefsiri ile noktalanm; karlan Tefsir Kanunu, igal grm yerler ahalisinin yan sra, ate hattnda olan dier mahalleri de bakla dahil etmitir.66 TBMM 1921 ylnda, Dmandan stihlas Edilmi ve Edilecek Mahallere Muavenet hakknda bir dzenleme yapm, bu dzenleme kurtulutan sonra daha ayrntl hale getirilmitir. Dzenlemenin amac, dman igalinden kurtarlm blge ahalisinin ektii skntlar bir an evvel gidermek, tahrip olan alanlar imar ve ina etmek idi. Bu balamda ilk dikkat eken esir askerlerin emek gcnden yararlanma isteidir. TBMM Genel Kurulu Yunanl esirleri kullanlarak yakp yklan mahalleri imar etmeyi dnecektir. Soysallolu smail Bey (Burdur) devletin imar iin ayraca tahsisatn son derece kstl olmas dolaysyla sava esirlerinden yararlanmasnn zorunlu olduundan sz etmi; Balkan savalar srasnda Bulgar ve Yunan hkmetlerinin Trk esirlerini yol yapmnda kullandklarn hatrlatmtr. Mehmet kr Beyin (Karahisar Sahip) bunlara beyhude ekmek yedirmemek lazm szleri genel kabul grmse de, yine de sava esirlerinin kullanlmasnn bar masasnda sorun yaratabilecei kukusu Meclise hakim olmutur. Sonuta, Milli Mdafaa Vekaletinin savan gazabna uram her kazaya bir blk esir asker verecei kesinlik kazanr. Garp Cephesi Kumandanlnn Yunanl esirlerin inaatta kullanlmalarna izin verdiine dair bir yazs Muvazene-i Maliye Encmenine ulatrlr. Esir askerlerle birlikte, ihtiya fazlas eratn da imar ilerinde istihdam edilecei bildirilir. Anlalan odur ki nakdi kaynaklarn son derece kstl olduu bu ortamda bedeni bir seferberlik balatlmak istenmektedir.67 Malup Yunan ordusundan esir alnan on bin esirin mesken inaatnda altrlaca kesinlemekle birlikte, bunlara Lahey Konferans Kararlar uyarnca 40 kuru yevmiye verilmesi hkmete kararlatrlacaktr. Bu da esir iilerin hkmete ayda 600 bin liraya mal olaca anlamna gelmektedir. Hkmetin, bar grmelerine oturulduunda sava hukukuna riayet etmeyen bir devlet imaj vermeme abas iinde olduu grlmektedir.68

207

Hkmet, savata ar hasar grm, Eskiehir, Afyon, Uak livalarnda halkn akta kalmamas iin geici barakalar yaptracan ilan eder. Bu proje ile ilgili olarak, Almanlarn Dnya Savanda tahrip ettikleri Kuzey Fransadakine benzer prefabrik evler yapabilecek byk inaat irketlerine ihale almas nerisi ortaya atlr.69 Bir zamanlar Muhacirin Dairesi yneticilii yapm bulunan Tunal Hilmi Bey (Bolu) kurtarlan Dou vilayetlerinde Hkmetin doru drst tedbir alamadn, hi olmazsa Bat Anadoluda bir eyler baarlmas gerektiini, rnein Fransadan toplu konut uzman getirtilebileceini belirtir.70 Hamdi Namk Bey (zmit) ise iyimser deildir. Karamrsel sakinlerinden gelen bir telgraf Meclisin bilgisine sunar. Karamrsel, ekilen Yunan ordusu tarafndan tahrip edilmitir. stanbuldan ivi ve cam getirtmek isteyen halk stanbula bu kadar yakn olmalarna ramen, Anadolu hkmetinin stanbul mallarna koyduu ikinci bir gmrk vergisi demek zorunda kalmaktadr. Sknt sadece o blge ile snrl deildir. lkenin aa yukar her yerinde inaat malzemesi karaborsadadr. ivi bile ithal edilmek zorundadr. Hkmetin n ayak olduu toplu almlarda kayrma ve suiistimal iddialar son derece yaygndr. Aydn livas iddetle ihtiya duymasna ramen ayda zmirden kereste getirtemeyecek durumdadr.71 rnek olarak Belika ve Fransa gsterilir. Dnya Savanda harap olan bu lkeler prefabrik baraka reterek barnma sorununu hzla zmtr. Besim Atalayn bu ii Trkiyede de uygulamak zere Avrupal irketlerin Hkmet tarafndan davet edilmeleri teklifi mteebbis milletvekillerinden onay grmez. rnein Emin Bey (Eskiehir) Trkiyenin insan ve sermaye kaynann imar faaliyetleri iin yeterli olduunu ne srer.72 Egeli milletvekilleri kaynaklarn Batya aktarlmas iin ayak diremektedirler. Dou Anadoluyu temsil edenler srarda onlardan aa kalmazlar. Hatta Bitlis milletvekili Yusuf Ziya Bey ile Karesi milletvekili Hasan Basri Bey iddetle tartrlar.73 Doulular ncelik srasnn kendilerinde olduunu dnmektedirler. Osman Kadri Bey hkmetin deprem geiren Aydn, Denizli ve Konyaya hatta ayn depremden etkilenen talyan depremzedelerine bile yardm ettiini, Dnya Sava ve Mtarekede harabeye dnen Douya gelince yeterince hassas davranlmadn belirtecektir.74 Douyu temsil eden milletvekillerinin btn itirazlarna ramen, yine de Vilayat- arkiyye tatmin edici bir ekilde desteklenmez. Destek, Bat vilayetleri ile karlatrldnda snrl kalr. Miri ormanlardan karlksz kereste kesimi olana dnda Dnya Savandan itibaren, Ermeni ve Rus hercmerci nedeniyle Anadolu ilerine ekilmi bulunan Vilayat- arkiye ahalisine czi nakdi yardm yaplabilir. Muhacirin Mdriyeti Umumiyesi tarafndan memleketlerine iade programna alnan bu kitlelerin dn pek kolay olmaz.75 Byk zaferden sonra, kt kaynaklara ramen imar faaliyetleri younlaacaktr. Yol ve su ileri bunlarn banda gelmektedir. Baz ehir merkezlerinde su ebekeleri bakmszlktan iyice

208

bozulmulardr. Bunlarn tamirine ihtiya duyulmaktadr. Konya Belediyesi yaklak saatlik mesafeden Mukbil Pnar suyunu ehre getirmek istemektedir. Bunun iin Belikaya sipari edilmi 300 ton madeni boru ithalat salayan Emil Kantaran tarafndan stanbul Basiret hannda bekletilmektedir. Belediye maliyetin drlmesi iin TBMMden gmrk vergisi muafiyetini salayacak zel bir yasa karlmasn istemektedir. Salih Efendi (Erzurum) ve Refik evket Beyin (Saruhan) nerileri zerine bu gibi ilerde kamu yarar sz konusu olduundan muafiyet genelletirilerek kabul edilir.76 Ordunun Elinde Kalan Hayvanlarn Muhta Halka Datlmas Anadolu halk asndan hayvan varlnn ne denli nemli olduu kuku gtrmez bir gerektir. Uzun sren seferberlik yllar ve Milli Mcadele hayvan varln daha da zayflatacaktr. Gndelik hayatn yeniden retiminin byk lde tarm ve hayvancla dayal olduu bu dnemde, halkn iftilik yapmasnn asgari koullarnn yaratlmasna aba gsterilecektir. ncelikle vurgulanmas gereken bir gerek de, 1921 yazndan itibaren, Milli Mdafaa Vekaleti dmann Anadolu ilerine ilerlemesinin telayla, nakliyede kullanmak zere ihtiyatan fazla hayvan iftinin elinden almtr. Fakat arpa ve saman tahsisatnn snrl oluu, gdasz kalan binlerce hayvann kt bakm koullar nedeniyle telef olmasna yol amtr. 77 Sevki Hayvanat Komisyonlarnn nakliye kollarna abartl sayda hayvan celbi buna yol amtr.78 Byk zaferden sonra ordunun elinde bulunan ve malup Yunan ordusundan ganimet olarak ele geirilen hayvan varlnn iftiye datlmas gndeme gelecektir. 79 Konuyla ilgili baz rakamlar ifade etmek gerekirse, yaklak 100.000 hayvann kt bakm nedeniyle telef olmasnn yan sra, igal ordusunun el koyduu hayvanlarla birlikte halkn gnlk ihtiyalarn giderecek hayvan kalmam bulunmakta idi. Bu durum halkn iae snrna dayandn gstermektedir. 80 Dalan Yunan ordusundan ele geirilen hayvan ganimetinin iyi deerlendirilmemesi, Kapda yarmadasnda 6.000, Urla yarmadasnda 10.000 hayvan saym iin bekletilirken telef olmas ile neticelenmitir. 81

iftiliin tekrar canlanabilmesi iin kylnn hzla hayvan sahibi yaplmas gerei ortaya km bulunuyordu. Bir taraftan ahalide hayvan alacak para bulunamaz iken, te taraftan devlet para salasa bile hayvan satn alabilecek piyasa henz oluamam bulunmaktayd. 82 Bu dar boazn almas iin ne yaplmas gerektii Mecliste tartma konusu olunca, Besim Atalayn nerisi ve btn mebuslarn destei ile Byk Taarruz ncesinde toplanan ve hala ordunun elinde bulunan hayvan fazlasnn halka bir an evvel datlmas ve bu hayvanlarn zirai faaliyette ie yarar hale getirilmeleri Hkmetin dikkatine sunulacaktr.83 Mal memurluklar aracl ile ganimet hayvanlarn saymlarnn hemen yaplp ihtiya sahibi ahaliye datlmalar iin, Operatr Emin Bey (Bursa) bir nerge verecektir.84 Durum o kadar vahimdir

209

ki ift hayvan ktl yznden, rnein Sivrihisarn Babada blgesinde ahali bel ile topra ekmee almaktadrlar. Bizzat Hoca kr Efendinin (Karahisar Sahip) gzlemidir bu. zetle, Bavekalet statistik Dairesi kaytlar lkenin hayvan varlna ilikin ac bir gerei haykrmaktadr: Savatan nce 3 milyon civarnda bulunan bykba hayvan miktar Sakaryadan sonra 750.000e kadar dmtr. Sr vebas salgn ok ciddi ykma sebep olmutur.85 Ktahya, Aydn, ukurovann yksek verimli rklar yok olmutur. Vilayat- arkiyyenin 20-30 milyon hayvan besleyecek kadar geni bakir otlaklar sava ncesi, 240.000 koyun ihra edebilirken artk 40.000 koyun zor ihra edebilmekte, bu arada rana hayvan kaakl devam etmektedir. 86 Bu koullar altnda, ordunun elindeki lagar hayvanatn muhta ahaliye datlmas nerilerinin yan sra, Macaristandan damzlk getirtme, ve hayvan ithalatndan gmrk vergisi almama fikri genel kabul grecektir.87 Bu arada ktisat Vekaleti, Anadolunun her yerinde sr vebasnn yaygnlatna dair haberler almaktadr.88 Bunun zerine, hayvan salgn hastalklarn nleme ve serum retim merkezleri kurmak zere zel bir tahsisat karlr.89 stila Grm Yerler Ahalisine Hayvan, Tohum, Ziraat Aleti Destei ve Ziraat Aletleri thalatna Gmrk Bakl gal ve direni, Anadoluda retim faktrlerinin daralmasna yol amt. Meclis 1921den itibaren hasadn zayf olaca endiesi ile mdahalelerde bulunmutu. Bat Cephesinde dmann imhas ve asilerin yamas nedeniyle byk sosyal sorunlar ortaya kacandan endie edilmekteydi. Hkmet, rnein, ift hayvan ve tohumluk ihtiyacnn giderilmesi iin igal altna dtkten sonra kurtarlan Yeniehir, Ktahya ve Vilayat- arkiyye ahalisi iin 300.000 lira sarfn kararlatracak ve uygulamaya koyacaktr.90 Byk Taarruz Bat Anadoluda ok ciddi bir retim ve iae sorunu yaratmt. retim faktrlerinin hzla gelitirilmesi iin ayni yardmdan zirai krediye kadar deien bir dizi tedbir yrrle konulacaktr. Vilayat- Mstahlasada yedi vilayet ve drt liva bulunduunu aklayan ktisat Vekili Fevzi Bey yaplacak yardmlar Meclise yle ilan eder: Tohumluk iin Afyona 660.000, hayvanat iin 960.000, yine tohum bedeli olarak Manisa ve Aydna 1.036.000 lira ayrlm bulunmakta, 1338 btesinden harcanmas gereken ancak aksaklklar nedeniyle tamamen sarf edilmemi tahsisatlar Erturul, Manisa, zmit, Konya, Karesi, Ktahya ve anakkkaleye verilmi bulunmaktadr. Ancak bu rakamlarn geree dnmesi vergi tahsilat ile doru orantl olacaktr. Bununla birlikte, baz mebuslar ilk uygulama olarak ngrlen 500 bin lirann vekaletin tara tekilatna havale kartmak, kat zerinde mal sand hesaplarnda deiiklik dnda bir anlam ifade etmeyeceini belirteceklerdir.91

210

Bu arada Hoca kr Efendi (Afyon) gibi, verimsiz zirai artlar yeniden retmeye almak yerine, tanesi 1.000 liradan 100-200 traktr getirtip tahrip olan yerlerin de tarma sokulmasnn daha faydal olacan dnen mebuslar da vard. Bu suretle, kyller mterek hayata alacak, makineli tarm hakknda da fikir edinecekler, tarm ilkel teknolojiden kurtularak verimli hale gelecektir.92 Anlalan o ki iktisadi ve zirai hayatn normalletirilmesi, retimin canlandrlmas devletin en nemli sorununu tekil etmektedir. Emvali Metruke Kanunu yaplmak suretiyle, sahipsiz kalan yerlerin aklc ynetimi ve ekonomiye kazandrlmas kanunu kmasna ramen anlaml bir dzelme sz konusu olamamtr.93 Sonu itibariyle TBMM, sene mddetle ve eit taksitle tahsil edilmek zere tohumluk, ift hayvanat, zirai aletleri salayacak bir yasa karm ve ktisat Vekaleti btesine 500.000 liralk bir tahsisat koymutur.94 retimi arttrmak iin alnan acil nlemler kalemine ziraat aletleri ithalatn kolaylatrmak da dahil edilir.95 Dzenlemeye gre, Ziraat Bankasnn ithal ettii trpan, makine kay, yedek para, benzin, benzol, potasyum karbonat sodas, gzta, za kbrs, kkrt ve nakliyede kullanlabilecek her eit makinenin gmrk ve istihlak resmi Ziraat Bankasna zimmet kaydedilerek ktisat Vekaleti btesinde iftilere yardm faslndan mahsup edilecektir. Dier bir ifade ile Bankann ithal ettii tarmn gelitirilmesine ynelik hereyden fiilen vergi alnmayacaktr. 96 Aydn milletvekili Dr. Mazhar Beyin ifadesiyle devlet birka yz bin lira vergi geliri kaybedecek ama yasa baarl olursa lke milyonlar kazanacaktr.97 Yetim ocuklar Sorununa zm Araylar

Balkan savalarndan Milli Mcadeleye dein sren savalar, olduka geni bir bakma muhta ocuklar kitlesi ortaya karmt. Bu ksz ve yetim ocuklarn gda, giyim ve barnma ihtiyalarnn devlete karlanmas sava ortam iinde olduka g bir iti. Buna ramen, Dnya Sava srerken deiik livalarda olanaklar lsnde bakmevleri kurulmaya allmt. Cephelerde hayatlarn yitirenlerin arkalarnda braktklar ocuklara sahip klmas gibi sorunlarn yan sra, zellikle Dou Anadolunun her mahallinde Ermeni bakaldrs, Ermeni Tehciri gibi olaylar, geni bir sahann sava alan olmas, sivil halka ynelik saldrlar, vur ka eylemleri nedeniyle ksz ve yetim ocuklar sorunu genileyecekti. zm olarak baz yerlerde kamu kurulular eliyle, ocuklarn gvence altna alnmalar sz konusu olurken, pek ok yerli ve yabanc hayr kurulular da bu ekilde ortada kalm ocuklara sahip kmaya alacaklard. Amerikan misyonlar, youn bir Ermeni ocuklarn himaye kampanyas balatmlard. Mtareke ile birlikte, Tehcir srasnda Mslman aileler tarafndan el konulduu iddia edilen Ermeni ocuklarn, Ermeni Patrikhanesi tarafndan geri alnmas kampanyas almt. zellikle stanbulda Patrikhanenin destei ile birok ailenin ocuklarnn Ermeni asll olduu iddiasyla mttefik gvenlik kuvvetleri tarafndan ocuk av balatlmt. Bu kapsamda, mezon ntr (nesebi kukulu) denilen 90100.000 civarnda Mslman ocua Ermeni asll olduu iddias ile el konulmutur. Bu ocuklarn

211

ailelerinin bulunup iade edilecekleri ifade edilmitir. Mtareke Hkmetlerinin bu uygulamalar karsnda sessizlii, ttihat ve Terakki iktidarlarnn tilaf cephesince varsaylan sava sularn affettirme tavr biiminde alglanabilir.98 Mttefik cephesinde genel kabul gren iddiaya gre, Ermeni Tehciri srasnda ailelerinden ayrlan ocuklar Mslman ailelerin yanlarna verilmi slamlatrlmlardr. zellikle ABDde bu durumda olan ocuklar bulma iini kendine misyon edinmi baz kurulular ortaya kmtr. ocuklara ynelik misyon faaliyetlerinin Milli Mcadele dneminde de zelikle Amerikallar tarafndan srdrldn gzlemliyoruz. Bu arada, Pontus ayrlk eylemlerinin youn olduu blgelerde Mslman ocuklarnn da misyonerler tarafndan korunduklarna dair bilgiler mevcuttur. 350 civarnda kz ocuunun Merzifon Amerikan Koleji ve Misyonu tarafndan himaye grd bilinmektedir. Milli hayr kurumlar tarafndan gzetim ve bakm altna alnm ksz ve yetimlere ilikin baz verilere gz atmak gerekirse, Amasya efkat-i slamiye Yurdu bunlardan biridir.99 Yine, Konya vilayetinde kurulan bir Darleytamda 5961 ehit ocuu bakm altnda tutulmakta; Shhye ve Muaveneti timaiye Vekaleti bu Darleytamn tamiri iin TBMMden tahsisat istemektedir.100 Birinci Meclis Dneminin Gaziantep Mebusu Ali Cenani Bey Antepin Franszlar tarafndan muhasara edilmesi srasnda Kvlcm Alay ad altnda Rumkalede Franszlara kar direnmi 800 kadar ocuk iin bir Darleytam kurma talebinde bulunmu, ve TBMM bunu gerekletirmek iin kaynak yaratmaya almtr.101 Kurtulutan sonra, zellikle eski payitahtn stanbul vilayetine dntrlmesi ve kamu giderlerinin her alanda art kaynak sknts yaratmasna ramen, 1923 yl bte almalar kapsamnda, yetim ocuklarn barnma ve beslenme giderlerini karlamak zere Mart-Temmuz dnemi iin Darleytam Genel Mdrlne 250 bin lira avans olarak tahsis edilmesi karar altna alnacaktr.102 Savan At Sosyal Yara: Malul Gazilerin Gelecei103 Balkan Savalarndan Kurtulua kadar yaylan on yllk dnem baka bir sorunu daha gndeme tamtr: Malul gazilerinin toplumsal hayata kazanlmas. Malul Gaziliin Balkan Savalarndan itibaren youn bir ekilde artmas zerine, 1917de stanbul Malulin-i Guzata Muavenet Heyeti kurulmutur.104 Sava srasnda esir dm ve malul olarak mtarekede iade edilmi askerlerin durumunun da olduka vahim olduu sylenebilir. zellikle ngiliz esir kamplarnda kt muameleye tabi tutulmu, eitli uzuvlarn kaybetmi askerlere, dnlerinde hayatlarn idame ettirmek iin seferberlik balatlacaktr.

212

Dnya Sava dneminde ngilizler tarafndan Msrdaki esir kamplarna gtrlen binlerce asker Hseyin Avni Beyin iddiasna gre ikenceye maruz kalmt. Malta srgnlerinden Edirne Mebusu eref Beyin bu iddiay, bizzat kendisinin Seytbeir sera Karargahnda kimyevi bir madde iine batrlarak gzleri kr edil mi Trk askerlerini grdn syleyerek pekitirdii grlmektedir. Mtarekeden sonra lkeye iade edilen bu insanlarn fakr u zaruret iinde yardma muhta bir ekilde yaadklar anlalmaktadr.105 Malul gazilerin vahim yaam koullarn Milli Mdafaa Vekili Kazm Paann harcrah verilemediinden memleketlerine gidemeyen zabitlerin bulunduu itiraf ok iyi aklamaktadr. 106 zellikle malul gazilere kk bir gelir kayna yaratmak zere 1922 ubatndan sonra Ttn Rejisi ubelerinde sigara satcl, bir eit acentelik verilecektir. Reji idaresinin Ankara hkmetinin hkmran olduu alanda fiilen devletletirilmi olmas bu kararda etkili olmutur. 107 Ankara Hkmeti malul gazilerin sosyo-ekonomik durumunu dzeltmek zere bir dizi nlem almak isteyecektir. Ancak rahatszlk douran ve zm zorlatran bir nokta vardr; Balkan, Seferberlik, anakkale savalar neticesinde malul olan btn erat ve zabitann karlacak kanun kapsamna dahil edilmesi ile altndan kalklamayacak bir tablo ortaya kmasndan korkulmaktadr. Onun iin sadece Milli Mcadele dnemi gazilerine ynelik bir dzenleme iin bte ii imkanlar zorlanmaya allacaktr.108 Sonuta konuyu dzenleyen bir kanun kabul edilir. kan kanuna gre, 1-6. derece aras maluller tekat edilmeyerek mezun addedilerek (izinli kabul edilerek) mali bakmdan maduriyetleri nlenmeye allacaktr.109 Ereli Kmr Madeniilerinin Sosyal Gvenlii Kurtulu Sava dneminde asker ve sivil kamu grevlileri dnda sosyal gvenlikleri iin tedbir alnan en nemli rnek kmr madeni iileri olmutur. ilerin gayrimslim teba ve yabanclarca iletilen kumpanyalar tarafndan ar smrlmelerini nlemek amacyla Ankara Hkmeti kapsaml bir dzenleme yapm, 25.8. 1303 tarihli Maadin Nizamnamesini deitirmitir. 110 ileri devlet vesayetinde amele birliklerinde rgtleyerek, bir eit devlet sendikacl ile iverene kar korumak dzenlemenin temel hedefi olmutur. Devletin Amele Teavn Sandklarna nclk ve vesayet etmesi fikri Ali kr Bey (Trabzon) ve bir ksm muhalif mebusun tepkisini alm, Hkmetin amele birliine delalet etmemesi gerektii belirtilmitir. Ali kr Bey, her snfn kendi karlarn kendisinin gzetmesi gerektiini, devlet mdahalesinin yanl olduunu ileri srmtr. Egemen gr ise, devletin iilerin hukukunu muhafaza etmek adna teavn sandklar ve amele birliklerine nclk etmesini savunacaktr. Yani sosyal politikann doru ve yararl olduunu dnenler olduu gibi, tersini savunanlar da olmutur.111

213

Sonuta on be maddelik bir yasa ile iilerin hukukunun velayeti amme adna korunaca bir sistem kabul edilmitir.112 Bylece, ii maalarndan mahsup edilen yzde bir kesintiler ile Teavn ve htiyat Sandklar ve Amele Birlii Mfettilii kurulmu oluyordu. Dzenleme ile, cebren istihdam ve angarya yasa tekrarlanyor, i kazasnda lenler iin tazminat davas almasna ktisat Vekaleti nayak oluyordu.113 Hkmetin konuya el att bu dnemde Ereli Havza-i Fahmiyesinde yaklak 5.000 iinin almakta olduu tahmin edilmektedir. Sosyal gvenlik politikasnn uzants olmak zere ii sal da ele alnm, hkmet i Hastanesi amak iin giriimde bulunmutur. lgintir ki blgede Franszlar hkmetten nce bir hastane amlardr. Kamu Sal Sorunlarna zm Bulma abalar

Yoksulluk ortamnn doal sonucu genel salk koullarnn zayfl olmaldr. Frengi, stma ve verem olduka yaygndr. Osmanl Hkmetinin bu hastalklarla mcadele etmek iin kurduu idari tekilatlardan yararlanlr ve gelitirilmeye allr. rnein frengi konusunda, Osmanl topraklarna bu hastalk Krm Sava ile sirayet etmi, zellikle baz livalarda yaygn olarak grlmeye balamtr. Kastamonu ve Bolu livalarna 1269 (Krm Sava) savanda114 mttefik talyan ve Franszlar ile geldii ve Tefenni ve aycuma kazalarnda hastaln yaygn bir ekilde seyrettii bilinmektedir. Osmanl Hkmeti dneminde blgede bir Umumi Mfettilik kurulmu, Merutiyette, Dr. Abdullah Cevdetin Shhiye Umum Mdr olduu dnemde, frenginin %75lere kadar trmand Ayan Meclisinde iddia edilmitir.115 Ankara hkmetinin Shhye Vekillerinden Dr. Adnan Beyin yapt aklamaya gre, frenginin baz livalarda bu nispette olmasa da olduka yaygn olduu anlalmaktadr.116 dari bir tedbir olarak, Hkmet Kastamonu, Bolu Frengi Tekilatnn lgas Hakknda Nizamnameyi kararak, eski tekilat kaldrm ve personeli Shhiye Vekaleti emrine vermitir. 117 Bu aamadan sonra, iki livada frengi ile mcadele dorudan Shhiye Vekaleti tarafndan yrtlmtr.118 Frenginin men-i sirayeti iin alnan tedbirler zaman iinde daha da yaygnlatrlacaktr.119 Orduda yaplan bir frengi istatistii, sonularn olduka rktc olduunu gstermektedir. rnein, Ktahya cephesinde askeri hastanelerde yaplan aratr malar 120 mevcuttan 45inin frengili olduunu gstermektedir.120 Hastaln yaygnlamasna engel olmak iin evlenme akti ncesinde herkese muayene zorunluluu ve her frengiliye vesika tama mecburiyeti getirilmesi nerilmitir. Bunun dnda, hekimler iin btn frengi vakalarn hkmet veya belediye tabibine bildirme zorunluluu getirilecektir.121

214

Bu trden zorlayc nlemler baka hastalklarla ilgili olarak Dnya Sava yllarnda alnm, Bursa ve stanbulda iek ve tifo salgnna ramen halk aya rabet etmemi; a olmayanlara ekmek vesikas verilmeyince ahali a olmak zorunda kalm, bu suretle 300.000 kii alanmtr. Frengi ile mcadele etmeyi amalayan kanunun messiriyetini salamak zere cezai nlemler de dnlmtr.122 Frengi mcadelesi iin sulfato esman ve devlet kinini tahsisat konulacak 123 ve frengi hastaneleri alacaktr. Ergani Bakr yataklar iletmesinin mlk olan bir bina frengi hastanesi olarak hizmete alnacaktr.124 Stma da olduka yaygn baka bir hastalktr. Stmann Karadeniz sahillerinde yaygnlk orannn %75 civarnda olduu tahmin edilmektedir.125 Keza Kuduzla mcadele iin de Sivasta bir kuduz as imalathanesi kurulacaktr. Bu arada, Seyyar Etibba Kollar Eczay Tbbiye ve nakliyesi iin zel bir tahsisat karlacaktr.126 Sonu itibariyle, milli Kurtulu Sava, Trkiye tarihinde halkn btn kaynaklarn sonuna kadar seferber ettii bir dnemi ifade eder. Dnya Sava yllarnn yaratt maddi ve manevi knt ortam, yoksulluk, beeri imkanlarn daralmas, Anadolunun eitli blgelerinde ortaya kan yokluk ve ktlklar halkn gnlk yaamn alabildiine skntl bir hale getirmi bulunmaktayd. Buna Kurtuluu gerekletirecek yeni ykmllk ve skntlarn eklenmesi gerekiyordu. Ankara Hkmetinin en temel gelir unsurlar geleneksel aar, anam vergilerinden teye gitmiyor, Bakomutanln Tekalif-i Milliye Emirleri127 cephenin acil ihtiyalarnn giderilmesinde bavurulmas zorunlu bir kayna oluturuyordu. Bir yandan, Anadolu halk bu koullar altnda yaamn idame ettirmeye alrken, te yandan TBMMde halk bir nebze de olsa rahatlatacak tedbirleri mzakere etmi, kt kaynaklar halkn en ok ihtiya duyan kesimlerine datmaya almtr. Birinci Meclisin sosyal politika gndemini ite bu abalar oluturmutu. 1 312. 2 3 4 Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar (TBMMGZC), C. II, 7. 2. 1338, s. 705. Ibid., s. 686. Ankara-nebolu-Kastamonu-ankr Turuk-u Umumiyesinin Tamiri dolaysyla yaplan Zafer Toprak, Trkiyede Milli ktisat 1908-1918, (Ankara: Yurt Yaynlar, 1982), s. 21, 308-

mzakereler. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi (TBMMZC), C. 6, 11. 12. 1336, s. 304, 329. 5 Zahire thalatndan Alnmakta Olan Gmrk Resmi Hakknda 195 Sayl Kanun. TBMMZC,

C. 17, 25. 2. 1338, ss. 132-133, 145, 158-159; ayrca 4-13. 2. 1338 arasnda zahire sorunu ile ilgili

215

gizli celseler yaplmtr. TBMMGCZ, C. II, 4. 2. 1338, 7. 2. 1338, ss. 680-688, 693, 701, 703, 756, 757. 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 TBMMZC, C. 6, 11. 12. 1336, s. 304. TBMMGCZ., C. II., 13. 2. 1338, s. 761. Ibid., s. 755, 757, 758. Ibid., 757, 758. Ibid., ss. 766-67. TBMMGCZ., C. II. 23. 2. 1338., s. 867. TBMMGCZ., C. II., 13. 2. 1338, s. 750, 752. TBMMGCZ., C. II., 7. 2. 1338, s. 704. Ibid., s. 703. TBMMGCZ., C. II., 4. 2. 1338. s. 681. TBMMGCZ., C. II., 7. 2. 1338, s. 702. Bayezid Livasna thal Olunacak Zahair Hakknda 214 Sayl Kanun. TBMMZC, C. 19, 11.

4., 1338, ss. 129-133, 133-138. 18 19 20 21 TBMMZC, C. 16, 4. 2. 1338, ss. 211-213, 219-220. TBMMZC, C. 4, 16. 9. 1336, ss. 160-164. TBMMGCZ., C. II, 7. 2. 1338, s. 710, 711. Konya mebusu Kurrazade Hac Bekir Efendi Akehirli bir tccar olup Merutiyette liva

idare meclisinde alm, stanbulda faaliyet gsteren ark Deirmenleri Anonim irketi ynetim kurulu bakanl yapmtr. bkz. Ahmet Atalay, Milli Mcadelede Konya Kuvay Milliyecileri (lk Meclise Girenler) Cilt. I, (Konya: 1997) ss. 124-125. 22 23 TBMMGCZ., C. II., 13. 2. 1338, s. 764, 775. 1336 (1920) yl Bte Kanunu Mzakeresi. TBMMGZC, C. II, 4. 2. 1338, ss. 687-688;

TBMMZC, C. 7, 3. 1. 1337,; 26. 1. 1337, ss. 131-135, 393-397. 24 TBMMGZC, C. II, 6. 2. 1338, s. 693.

216

25 26 27 28 29 30 31 32 33

Ibid., s. 696. Ibid., s. 698. TBMMGCZ., C. II, 7. 2. 1338, s. 708. TBMMGCZ., C. II, 6. 2. 1338, s 690, 697. TMMGCZ, C. II, 4. 10. 1337, ss. 262-263, 265. TBMMGCZ., C. II., 13. 2. 1338, s. 751. TBMMZC, C. 9, 9. 4. 1337, ss. 435-437, 438. TBMMGCZ., C. II., 7. 2. 1338, s. 702-703. TBMMZC, C. 17, 25. 2. 1338, 26. 2. 1338, ss. 124-126, 145; Zahire thalatndan Alnan

Gmrk Rsumunun Temdidi Hakknda 238 Sayl Kanun. TBMMZC, C. 20, 17. 6. 1338, ss. 455-456. 34 Milyon Lira Avans tasna Dair 285 Sayl Kanun. TBMMZC. C. 25, 6. 12. 1338, ss.

209-221, 227-237, 245-270, 301, 305, 311; 133 milletvekilinin katld ilk tur oylamada karar nisab olmaynca ikinci tur yaplacak, ve bu turda 144 kabul ile kanun gemitir. Ibid., 9. 12. 1338, s. 270, 305. 35 Anadolu Hkmetinin Gmrk Tarifeleri kategoriye ayrlr. Birincisi asli cetvelin 5 misli

olanlar; ikincisi ziynet eyasdr ki yasaklanmtr. ncs B Cetveli olup 15 misli vergi konulmutur. Ibid., s. 268. 36 37 38 39 Ibid., s. 217, 260. Ibid., s. 261. Ibid., s. 260. stanbulda kaytl 270 bin bina vergi kaytlarnda mevcut grnyor. stanbul Hkmeti

gelir arttrmak iin baz vergiler koymu Mkeyyifat ve Temaa vergisi gibi. Alnan karara gre, bu vergileri 1 Mart 1923e, yani mali yl sonuna kadar Ankara hkmeti tahsil etmeye devam edecek o tarihten sonra vergilerde eitlik ilkesi yrrle konulacaktr. 40 Gmrk rejimi ile ilgili speklasyonlar piyasalar allak bullak etmitir. rnein Ankarada

ekerin okkas 120 kr olmutur. Ibid., s. 263, 266. 41 42 Lazistan Mebusu Osman Beyin nerileri iin bkz. Ibid., s. 262, 264. TBMMZC, C. 26. 27. 12. 1338, s. 65.

217

43

1 Mart 1923 tarihine kadar stanbula ithal olunacak unlar gibi budaydan da tarifedeki

resmi asli tahsil edilecektir. Bkz. Dstur., nc Tertip, Cilt. 3-4, ss. 187-189. 44 TBMMZC, C. 26. 8. 1. 1339, s. 243, 244; Buday fiyatlar Anadoluda 7-8 kuru,

stanbulda 14-15 kuru olmasna ramen ulam pahaldr. Onun iin rekabet ans yoktur. Yerli sermaye zahireyi un haline getirmek iin nakliye giderleri dnda %40a varan kmr paras vermektedir. 45 TBMMZC, C. 26. 30. 12. 1338; s. 68, 69; 122, 244. Bu sralarda Avrupa kambiyolarnda

ok istikrarl olmasa bile ABD dolar 800 kuru, ngiliz poundu 900 kurutan ilem grmektedir. 46 47 Ibid., s. 70, 125. Ibid., s. 130; Geni bir vergi kanunu olduu iin birka kez deiik maddeler oylanr. Karar

yeter says bulunamadndan ikinci turda greceli oyla (rey-i izafi) kabul edilirler. 152 kii katld son oylamada 119 kabul 25 ret, 18 ekimser oy kar. TBMMZC, C. 26, 4. 1. 1339, 8. 1. 1339, 11. 1. 1339, s. 292-307. 48 311 Sayl 1339 Senesi Birinci Avans Kanunu. TBMMZC., C. 27, 28. 2. 1339, ss. 484-485

506-545, 546, 549, 550-551. 49 50 Ibid., s. 540, 546. Eer kanun karlmaz ise stanbula verilen baklk son bulacak ve yeni mali yldan

itibaren budaydan asli tarifenin 12 misli gmrk vergisi alnacaktr. Ibid. s. 510, 532. 51 52 53 Ibid., s. 531. Ibid., s. 537. Lazistan milletvekili Ziya Hurit Bey uluslararas ticaretin artk ABD merkezli dndnn

farkndadr. stanbulda birtakm Amerikan trstlerinin temsilcileri vardr. Ibid., s. 548. 54 55 56 57 Ibid., s. 535. Ibid., s. 548. TBMMZC., C. 27. 28. 2. 1339, s. 529. Anadolu ve Badat ve Uak-Afyon Karahisar Demiryollar Tarifeleri Hakknda 280 Sayl

Kanun. TBMMZC, C. 24, 28. 10. 1338, s. 420. 58 59 331 Sayl kinci Avans Kanunu. TBMMZC. C. 29, 12. 4. 1339, ss. 82-95, 129-136. TBMMZC, C. 26, 30. 12. 1338, s. 124.

218

60 61 62

Ibid., s. 125. TBMMGCZ, C. III, 29. 11. 1338., s. 1132. Vilayat- Mstahlasa Ahalisine Verilmi Olan Tohumluklarn Aff Hakknda 120 Sayl

Kanun. TBMMZC, C. 10, 21, 30. 4. 1337, ss. 60, 165-166, 170. 63 Dmandan Geri Alnan ve Alnacak Olan Mahaller Ahalisine Yardm Hakknda 161 Sayl

Kanun. TBMMZC, C. 14, 24. 10. 1337, ss. 2-6, 16, 17, 28; Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, (Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, 1990), s. 500. 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 edilecektir. 74 75 Ibid., s. 263-265. Meccanen Kereste Katna Msaade tasna Dair 239 Sayl Kanun. TBMMZC, C. 20, 17. TBMMZC., C. 13, 24. 10. 1337, s. 269. Ibid., s. 271-273. TBMMZC., C. 14, 10. 11. 1337, s. ss. 145-146. Ibid., ss. 173-174. Ibid., s. 492. Ibid., s. 175. Ibid., s. 176. Ibid., s. 261, 270. Ibid., s. 259, 264. 145 kabul, 4 ret, 8 ekimser oyla kabul edilen kanun uyarnca memleketlerine dnmek

isteyenlerin nakli iin 150.000; Bat Anadolunun imar iin 1.000.000 lira z. 99 faslna tahsis

6. 1338, ss. 463-484. 76 htiyacat- Umumiye in Celp Olunacak Madeni Borularn Gmrk Resminden Muaafiyeti

Hakknda 336 Sayl Kanun. TBMMZC. C. 29, 16. 4. 1339, s. 153, 206-208, 210-211. 77 Cihet-i Askeriye Emrinde Bulunan Lagar Hayvanatn Bilabedel Muhtacini Zrraa tas

Hakknda 178 Sayl Kanun. TBMMZC, C. 15, 20. 12. 1337, s. 177. 78 Ibid., ss. 173-185, 326-329.

219

79

267 sayl Dmandan stihlas Edilmi ve Edilecek Mahallere Muavenet Hakknda 31

Terinievvel 1337 Tarihli Kanuna Mzeyyel Kanun. TBMMZC, C. 23, 25. 9. 1338, ss. 173-176. 80 281 Sayl stilazedelere Tavizen Verilecek Tohumluk Bedeli Hakknda Kanun. TBMMZC.,

C. 24, 13. 11. 1338, ss. 462-496. 81 82 83 84 85 Ibid. Ibid., ss. 481, 482. Ibid., s. 486. Ibid., s. 490, 493. Hariten thal edilecek Hayvanatn ki Sene Mddetle Gmrk Resminden Muafiyetine

Dair 330 Sayl Kanun. TBMMZC., C. 29, 12. 4. 1339, ss. 69-72, 81, 95, 99, 101. 86 87 Ibid., s. 95. 88 Bkz. ktisat Vekaleti Btesine 30.000 Lira lavesine Dair Kanun TBMMZC, C. 21, 24. 7. Ibid., s. 78. Maliye Bakanlnn binek, mekkari, kouma elverili her cins hayvan ithalatnn vergiden

muaf tutulmasna dair kanun tasars 161 olumlu, 10 olumsuz 8 ekimser, 179 oyla kabul edilmitir.

1338; 26. 7. 1338, ss. 488-490, 498-503. 89 90 91 kinci turda 124 kabul 4 red, 2 ekimser oyla kanun kabul edilmitir. Ibid. 498-503. TBMMZC, C. 7, 29. 12. 1336, ss. 72-73. stilazedelere Tavizen Verilecek Tohumluk Bedeli Hakknda 281 Sayl Kanun. TBMMZC,

C. 24, 13. 12. 1338, s. 483. 92 93 94 95 Ibid., s. 491. Ibid., s. 495, 489. Yaplan oylamaya 174 kii katlm 170 kabul, 4 red oyu verilmitir. Ziraatte Mstamel Olup Hariten thal Edilecek Mevaddin Gmrk ve stihlak Resmine

Dair 329 Sayl Kanun. TBMMZC., C. 29, 12. 4. 1339, ss. 69-72, 81, 95, 99, 101. 96 Banka aracl ile ald tarm aletini kullanmayp satanlardan 3 misli vergi cezas

alnacan hkme balayan kanun 145 lehte, 29 aleyhte, 4 ekimser olmak zere 178 oyla kabul edilmitir. Ibid., s. 95.

220

97 98 99

Ibid., s. 71. TBMMGCZ, C. III, 1. 1. 1338, s. 1173. Amasyadaki efkat-i slamiye Yurdu in Shhiye Btesine 5. 000 lira Tahsisine Dair 157

Sayl Kanun. TBMMZC, C. 13, 15. 10. 1337, ss. 150-154. 100 TBMMZC, C. 16, 28. 1. 1338, ss. 159-161. 101 Gaziantep Ahalisine Muavenet Hakknda 169 Sayl Kanun. TBMMZC, C. 15, 8. 12. 1338, ss. 21-26, 42, 61, 78. 102 Darleytam Mdriyeti Umumiyesi in Avans tas hk. 322 Sayl Kanun. TBMMZC. C. 28, 5. 4. 1339, ss. 161, 369, 370, 382. 103 Bkz. Malulin-i Guzatn Terfih ve kdar Hakknda Kanun. TBMMZC, C. 22, 23. 8. 1338, ss. 298-313, 320-321, 332, 358-9. 104 Ibid., 358-359. 105 Ibid., s. 301, 302. 106 Ibid., s. 309. 107 Beyiye Hakknn ve Gie Memurluklarnn Malul Gazilere Tahsisi Hakknda 166 Sayl Kanun. TBMMZC, C. 14, 3. 8. 1337, ss. 50, 245-252, 268. 108 1920de kan Tekat ve stifa Kanunnamesi ile snrl sayda malul maa sahibi olmutur; bu kapsamda da erlere 150-270 kuru; zabitlere rnein bir binba iin 1840 kr civarnda maa balanmtr. 109 Askeri Tekat ve stifa Kanununun Tadili Hakknda Kanun TBMMZC, C. 22, 24. 8. 1338, s. 313. Ayrca bkz. kinci Tertip Dstur, C. 3, s. 403. 110 Dstur, kinci Tertip, C. 6, s. 106; Maadin Nizamnamesi iin bkz. Lahika-i Kavanin Mecmuas, 25. 8. 1303, s. 406; TBMMZC, C. 10, 2. 5. 1337, ss. 205-206. 111 Ibid., s. 209-212. 112 TBMMZC, C. 12, 10. 9. 1921, s. 172; Dstur, nc Tertip, C. II, ss. 140-141. 113 Ibid.

221

114 Mehmet Temel, gal Yllarnda stanbulun Sosyal Durumu, (Ankara, Kltr Bakanl Yayn, 1998), s. 257; Nuran Yldrm, Tanzimattan Cumhuriyete Koruyucu Salk Uygulamalar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. 5, (stanbul, 1985), s. 1329. 115 Tokatta Emlak-i Emiriyeden Metruk Kalhanenin Bedel-i Mukadder Mukabilinde Mahalli Belediyesine Terki Hakkknda 126 Sayl Kanun mzakere edilirken bahis konusu olmutur. TBMMZC, C. 10, 28. 4. 1337, ss. 140-143. 116 Ibid. 117 Dstur nc Tertip, Cilt. I, 28 Eyll 1336, no. 247, s. 79. 118 Frenginin Men-i Sirayeti Hakknda 90 Sayl Kanun. TBMMZC, C. 7, 26. 12. 1336, ss. 3347, 66-67, 112, 122. 119 Ibid. 120 Ibid. 121 TBMMZC, C. 7, 26. 12. 1336, s. 38. 122 TBMMZC, C. 8, 5. 2. 1337, s. 85. 123 TBMMZC, C. 8, 27. 2. 1337, ss. 286-288, 497-498, 500. 124 TBMMZC, C. 10, 28. 4. 1337, ss. 140-141. 125 Ibid., s. 143. 126 TBMMZC, C. 8, 27. 2. 1337, ss. 286-288. 127 Hikmet zdemir, Tekalif-i Milliye (stanbul, 2001), ss. 24-53.

222

Mill Mcadele Dneminde alma Hayat ve Ekonomi / Yrd. Do. Dr. Sleyman nvar [s.128-136]
Gaziantep niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Tanzimat Fermanna kadar Osmanl Devletinde yaayan halk, genel bir snflandrma ile iki gruba ayrabiliriz. Bunlardan birincisi, devlete vergi vermeyen ve hizmeti karl devletten belli bir cret alan kesimdir. Bunlar, askerler, memurlar ve ilmiye snfnda olanlardr. Dieri ise, devlete vergi veren ehirliler, kyller ve gebelerdir. ehirde oturanlar, esnaf, meslek erbab ve tccarlarn oluturduu kesimdir. Kyde oturanlar, tarm ve ziraat ile urarlard. Gebeler, hayvanclkla uramakta ve srekli yer deitirmektedirler. Devlete vergi veren gruba reaya diyoruz.1 ehirlerde oturan esnaf, meslek erbab ve tccarlar, lke ekonomisinin vazgeilmez unsurlardr. Vergileriyle devlet maliyesine nemli katk salamaktadrlar. Ayrca yanlarnda kalfa ve rak istihdam ederek alma hayatn dzenlemilerdir. Bunlar, retimleri ve tketimleri ile canl bir ekonomik hayat yaratmlardr. Kyller de rettikleri rnleri yakn pazarlarda satarak bu ekonomik canlla katk salamaktadrlar. Ayn ekilde gebeler de hayvan ve hayvan rnlerini satarak dierleri kadar olmasa da onlar da bu ekonomik canlla dier karlayabilmektedir. Devlet de bu ekonomik canllktan vergi yoluyla faydalanmaktadr. 2 katkda bulunmaktadrlar. Herkes fazla rnlerini satarak ihtiyacn

Tanzimat Fermanndan sonra her alanda olduu gibi ekonomi ve alma hayatnda da nemli deimeler yaanmtr. Bu deiime Kapitlasyonlarn etkisi ve 1838 ylnda ngiltere ile daha sonraki yllarda dier devletlerle de imzalanan ticaret anlamalar etkili olmutur. Bu deiim, nce byk ehirlerde ardndan da ky eridindeki liman ehirlerinde ve bu ehirlere yakn yerlerde olmutur. Bunun sonucunda byk lde ev ve el tezgahna dayanan Osmanl sanayisi durgunlam ve daha sonra da kmtr. yle ki bu k, sadece sanayi ile snrl kalmam, i ticareti de etkilemitir.3 Tanzimat Fermanyla birlikte deimeye balayan retim ve tketim alkanlklar, klsik dneme gre deiiklie uramtr. Avrupa mallarnn girii, yerli reticilerin aleyhine gelimitir. Bundan ilk nce, deri ve deri ileme tesisleri etkilenmitir. Osmanl ekonomisinin ve i hayatnn bel kemii olan dokuma sanayi bir mddet diren gstermi, ancak Avrupa mallarna kar rekabete daha fazla dayanamayarak kmtr. Bu k, ky eridinde abuk gerekleirken, i blgelerde XX. yzyln ilk eyreine doru gereklemitir. Bu kle birlikte doal olarak isizlik artm ve gelirlerde azalma olmutur.4 Osmanl sanayisi klsik retim anlayndan kurtulamad gibi, Tanzimatla birlikte ekonomide grlen merkeziyeti yap, kn hzlanmasnda etkili olmutur. Bununla birlikte Tanzimattan sonra

223

160 civarnda fabrika kurulmutur. Fabrikalarn ou, askeri ihtiyalar (giyim) karlama amacna yneliktir. Ancak rekabete dayanamad iin XX. yzyln banda birka hari kapanmtr. 5 Yine Osmanl sanayisi zerinde olumsuz etki eden nedenlerden birisi de Avrupa mallarnn demir yollar ile tanmasdr. Demiryollarnn tamaclkta kullanlmaya balanmas ve kara yoluna gre hem ucuz hem de gvenli oluu, Avrupa mallarnn hzl bir ekilde i blgelere girmesine etkili olmutur.6 XX. yzyla girerken kapitlasyonlarn etkisi, sermaye yetersizlii, teknoloji gerilii veya yetersizlii, bilgisizlik, istikrarl bir ynetimin kurulamamas ve srekli savalar, Osmanl ekonomisini da baml hle getirmitir.7 Btn bu olumsuzluklarn bir araya gelmesi neticesinde el ve ev tezgahlar ile retim sekteye uramtr. Birer aile iletmesi olarak yzyllarca devam eden bu iletmeler kapanmtr. Bunun sonucunda da isizlik had safhaya ulamtr. II. Merutiyetle birlikte sosyal alanda olduu gibi ekonomik alanda da bir hareketlilik grlmeye balanmtr. ttihat ve Terakki Hkmeti, yerli sanayii canlandrmak iin pln ve program hazrlad. Bunun sonucunda on ylda (1908-1918) 139 milli (yerli) anonim irketi kurulmutur.8 Bu dnemde devlet, toplumda uyanan milli bilin dorultusunda yerli mal kullanma fikrinin yaygnlamasna aba gsterdi. stihlk- Milli Cemiyeti (Yerli Mal Koruma Dernei) aracl ile ithal mallara ve Rum mallarna kar boykot uygulamalarn tevik etti.9 Ancak rekabete dayanacak gc olmad iin bu hareket etkili olmad. Tarm ve ziraatte de durum pek parlak deildir. Osmanl Devletinde XIX. yzyla girerken tmar sisteminin tamamen bozulduunu gryoruz. Bunun zerine, 1858 ylnda Arazi Kanunnamesi kartlmtr. Devlet, elindeki bir ksm topraklar bu kanunla ahslara devretmitir. Ancak kyllerin ounluu datlan arazilerden yararlanamamlardr. nk bu araziler, fiilen eraf ve aann elindedir. Kyl, bu topraklarda ortak maraba, kirac gibi statlerle almaktadr. Tarmda ilkel usullerle retim yaplmaktadr. Verim son derece dk ve rekabet edemez durumdadr.10 Ksaca kyl, kyndeki arazide bir ii gibi almaktadr. Arazisi olan kyllerin arazileri de yetersizdir. Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinde ticari faaliyetlerde nemli bir baar elde edilememitir. Ticari faaliyetlerin byk bir blm, yabanclarn veya aznlklarn elindedir. XX. yzyln balarnda ticarette Trklerin pay %4 civarndadr.11 Sanayinin yetersizlii ve ilkel usullerle retim yaplmas, hizmet sektrnn de gelimesini engellemi, dolaysyla alma hayatn ve alanlar olumsuz ynde etkilemitir. nk birok kurulu yetersiz kapasite neticesinde hizmet sektrnn gelimesini engellemitir.

224

Hizmet sektrnn gelimemi olmas, mesleki gelimeyi ve yeni mesleklerin olumasn engellemitir. Bu, sanayi tesislerinin bymesini engellemitir. Sanayi kurulularnn ounluu 10 kiiden az ii altrmaktadr.12 Osmanl Devletinde alma hayatnda rgtl bir ii hareketinden sz edilemez. Sendika ve sendikalama yoktur.13 Sanayide ve ticarette Trk giriimcilerinin az olmas, dier taraftan tarmdaki verimsizlik ve retim dkl yerli sanayinin 1930lara kadar kurulmasn geciktirmitir. XX. yzyla girerken, bilhassa ehirlerde oturan Trk unsurlarnn askerlik mesleine rabet ettiini gryoruz. Bunlar daha ok, orta dzeyde ve orta dzeye yakn ailelerin ocuklardr. Askerlik meslei, maddi ve manevi adan tatminkr ldedir. I. Dnya Savandan nce 190.000 civarnda bir memur kitlesi mevcuttur. Bunlarn ounluu askerdir.14 I. Sanayi Sektr Milli Mcadele Dnemine girilirken, Trkiyedeki sanayi tesislerinin grnts ekonomik gereklerden uzak, plnsz, da baml ve belirli yerlerdeki ham maddeleri ancak yar maml hle getirebilen bir yapdadr. Kald ki sanayi dediimiz bu ilkel ve geri tesislerin hemen hepsi de igal altndadr. gal altnda olmayan i blgelerde, sanayi tesisleri yok denecek kadar azdr.15 Milli Mcadeleye girerken lkemizde gda, toprak, deri aa ve mobilya, krtasiye, kimya ve madeni (imalat) sanayi alanlarnda ilkel artlarda faaliyet gsterilmektedir. A. Gda Sanayi Gda sanayinde arln byk bir blm deirmenciliktir. Su ile alan deirmenler, hemen hemen her yerde bulunmaktadr. Ancak bu alanda fazla bir istihdam yoktur. Gda sanayinin ikinci srasnda, ekercilik ve tahin imalat gelmektedir. Az miktarda makarna ve konserve de yaplmaktadr. Nfusun byk blm tarm alannda almasna ramen, gda sanayi ve retimi yetersizdir. htiyalar, ithalat yoluyla karlanmaktadr. B. Dokuma Sanayi Bu sanayi kolunda yn iplik, pamuk ve ham iplik imalat bir de pamuk ve ipek dokumacl mevcuttur. pek dokumacl, Bursa ve evresinde toplanmtr. Evlerde hal ve bez dokuma tezgahlar vardr. Tezgahlarda dokunan bezler, giyim alannn ihtiyacna cevap verememektedir. Halbuki pamuk ihracat yaplmaktadr. Giyimdeki ak, ithalat yoluyla karlanmaktadr. C. Aa Sanayi Bu alan, marangozluk, doramaclk, semer ve araba yapmndan ibarettir. Ege Blgesinde az miktarda kuru zm ve incir kutular imal edilmektedir. Mble yapm da nemli bir yer tutmamaktadr.

225

D. Toprak Sanayi Tula, kire, porselen ve imento kollarnda yerli retim, ihtiyac karlayacak durumdadr. Bu alanda sava ve igaller dolaysyla tketim azalmtr. Tula ve kiremit yapm, genelde Anadolu ile Ege blgelerindedir. Ktahyadaki porselen imalat, durma noktasndadr. E. Deri Sanayi Bu sanayi kolunda ok ilkel usullerle retim yaplmaktadr. Yeni teknikler kullanlmadndan, retim tketimi karlayamaz duruma gelmitir. Anadoludaki debbahaneler, ancak kendi ihtiyalarn karlayabilmektedirler. Byk ehirlerde, ayakkab ihtiyac, ithalat yoluyla karlanmaktadr. Tekalif-i Milliye Kanununun kmasyla (7-8 Austos 1921) bu sanayi kolu tamamen askeri ihtiyalar karlamaya ynelmitir. Ancak bu gelime, retim artna neden olmamtr. F. Kimya Sanayi Milli Mcadele Dnemi Trkiyesinde kimya sanayi dalnda ilkel usllerle elde edilen birka boyann dnda herhangi bir kimya sanayiinden bahsetmek mmkn deildir. lke ihtiyacna yetecek kadar zeytin aac olmasna ramen zeytinya ve sabun retimi yeterli deildir. Ege Blgesinin Yunanllar tarafndan igal edilmesi, bu alandaki retimi olduka etkilemitir. Sabun ithal edilmek zorunda kalnmtr. Bunun yannda zamk, mrekkep ve mum gibi maddeler, az da olsa retilebilmektedir. G. Madeni (malat) Sanayi Bu sanayi kolu sadece stanbul ve zmir ehirlerinde toplanmtr. Bu ehirlerin limanlarnda gemi tamiratlar yaplmaktadr. Ayrca eitli boy iviler ve baz makine aksanlar retilmektedir. Atlyeler eklinde ounluu nal, matbaa harfleri, mutfak eyalar ve dier let ve avadanlk yapan yerler de mevcuttur.16 Anadolu, her trl sanayi tesislerinden teknik ara ve gerelerden, bu alanda yetimi insan gcnden yoksundur. Hatta en basit tamirci ve soba ustas bile bulmak gtr.17 1919 Trkiyesinde esnaf loncalarnn ve hizmet veren i kollarnn isimlerini burada sralarsak o dnem Trk sanayi mamullerinin ne olduu hakknda bir lde fikir verecei kanaatindeyiz. Esnaf loncalarnn belli bal kollar unlardr: Keeciler, Bakrclar, Demirciler, Prptlar, Semerciler, krklar, Nalburlar, Tiftikiler, Oraklar, Dvenciler, Debbalar, Kilciler, Kabatuzcular, Kasaplar, Terziler, Saralar, Urganclar, Kunduraclar, Sofcular ve Dokumaclardr.18 Milli Mcadele yllarna gemeden nce Milli Mcadele yllar ile ilgili baz istatistiki bilgileri ortaya koymaya alalm.

226

Osmanl Devletinin son yllarnda hazrlanan Vilayet salnamelerine gre (1912); faaliyette olan 18.000 i yerinin %49u Rumlara, %23 Ermenilere, %19u Levantenlere ve %15i de Trklere aittir. Yine 1919 ylnda Bat Anadoluda yaplan bir saymda 3300 imalat sanayi i yeri vardr. Bu i yerlerinin %73 Rumlara aittir. Burada alan 21.914 iinin ise %85ini Rumlar tekil etmektedir.19 Bu rakamlar da gsteriyor ki, Osmanl Devletinde yaayan Trk unsur nfusuna gre, sanayide olduka geridir. Bunda nfusun byk ounluunun tarmda istihdam edilmi olmas ve dier i ve d etkenlerin etkisi vardr. TBMM kendi denetiminde olan yerlerde 1921 ylnda imalat sanayine giren i kollarnda bir saym yaptrmtr. Bu saymda deiik i kollarnda kurulu bana den ortalama ii says 2 ile 5 kii arasndadr. Bu i kollar ve ii saylar yledir: Toplam 33.058 i yerinde 76.200 ii almaktadr.20 Marmara ve Bat Anadolunun dnda kalan yerlerde toprak, tula, kiremit, halclk, dokumaclk, tiftik, deirmencilik, debba, nal, mutfak eyalar sanayi yaygndr. kinci srada ise bakr ileri, demircilik, nal yapm, sara ileri, marangozluk gibi alet ve avadanlk yapm mevcuttur. 21 Kastamonu Krede birka demirci dkkn ve bir iki de kasap dnda baka bir i yeri yoktur.22 Bu Anadolunun hemen hemen her yerinde grlebilecek bir rnektir. Milli Mcadele boyunca sanayi alannda herhangi bir yeni iletme veya tesis yaplamam, mevcutlarla idare edilmitir. Mevcut sanayi de eldeki imkanlarla ordunun ihtiyacn karlayabilmek amacyla geici bir retim art yaanmtr. Ancak bu art yatrma dnememi, sadece belli bir amac gerekletirmek iin yaplmtr. stanbuldan kaan ustalar Ankarada sng, kama gibi askeri malzeme retmeye balamlardr. Dier taraftan Ankarada i amar, ark gibi malzemeler imal eden dkknlar grlmeye balanmtr. Dkknlarn says Sakarya Savasndan sonra artmtr. 23 Konyada katl harp imalat yapan bir atlye vard. Atlyede 150 kii almakta elbise ve ayakkab yaplmaktadr.24 ngilizlerin zmitteki dokuma fabrikasn tahrip etmeleri zerine fabrikada alan ustalar, iki tezgah gizlice Ankara zerinden Kayseriye tayarak burada kurmular ve ordunun ihtiyacn, bu tezgahlarda dokunan kumalardan karlamlardr.25 TBMMnin alndan sonra Ankarann Samanpazar semtinde sng yapan demirci dkkanlarnn saysnda art olmu, sarg bezi yapan, ark diken dkknlar almaya balamtr. Barakalarda kadnlar fiek dolduruyordu.26 Kastamonuda kurulacak sanayi takmnn kundura kalplarn, vilayetteki kundurac ustalar temin etmilerdir.27 Sanayinin yetersizlii konusunda TBMMde tartmalar yaanmtr. 1 Ocak 1921 tarihinde Ktahya milletvekili Ragp Bey Yerli kuma yapan fabrikalarmz nerede? Memleketin ihtiyacnn %5ini karlayacak dokuma ve ayak tezgahlarmz bile yoktur28 diyerek durumu btn akl ile

227

ortaya koymutur. 1922 ylnda Vakit gazetesinin Avusturya yolunun kapanmasyla fes fiyatlar ykseldi29 haberi, herhalde bu durumu aklamaya yeterlidir. Dier taraftan TBMM hkmeti, 10 Mart 1921 tarihinde kabul ettii bir kararname ile btn memurlarn yerli mal kumatan elbise giymelerini kararlatrmtr.30 Bununla birlikte 1919 ylnda stanbulda Kurban Bayramnn ikinci gnnde bir sergi alaca haberi yer almaktadr. Sergide: Mobilya takm, Mutbah (mutfak) takm, Saralk, Terzilik, Debba ve Kunduraclk, Kahve deirmenleri, Terazi, Kantar, Kimya, Mensucat ve Hal, Tezhip ve Nakka, Oyuncaklk, Dkmecilik, Kamaclk, Oymaclk, Kuyumculuk, ivi, Testi, anak, mlek bulunacaktr.31 Baka bir gazete de 1921 ylnda Giresunda bir Fabrika aldn haber vermektedir.32 Yine bu yllarda alan i yerleri, kendi tantmn yaparken Trk ve slm ibarelerini kullanmaktadr. Beyolunda yeni bir islm ticarethanesi33 Elektirik pazarnda yegane Trk messesesi34 gibi. Bu ilnlardan u sonucu kartabiliriz: Trklerin i yerleri az olduundan Trk mteri ekmek amacyla sk sk byle ilnlar grmek mmkndr. II. alanlar (iler) Osmanl Devletinin eitli nedenlerle sanayisini kuramamas ve i alanlar yaratamamas, 19191922 yllar arasnda Milli Mcadeleye byk bir ekonomik sknt ile girilmesine neden olmutur. Btn bunlarn yannda bir de igal ve istilann balamas ile her ey felkete dnmtr. sizlik had safhadadr. arayanlarn says gn getike artmaktadr.35 1919-1922 yllar arasnda sanayi kurulularnda herhangi bir kapasite art olmadndan, istihdam art da grlmemitir.36 Milli Mcadele dnemi Trkiyesinde tekiltl bir ii snfndan sz etmek mmkn deildir. iler, zaman zaman stanbulda greve gitmilerse de etkili olamamlardr. Hem stanbul hkmetleri hem de igal kuvvetleri grevlere izin vermemilerdir.37 cilerin, herhangi bir sosyal gvenceleri yoktur. Bununla birlikte stanbulda Beykoz Ayakkab fabrikasnda iiler, cret art iin greve gitmilerdir. Ancak grev etkili olmamtr.38 stanbulda tramvay, tersane, telefon irketi iileriyle limanda alan hamallar greve gitmilerdir. Bilhassa tramvay iileri ve yolcu vapurlarnn bal olduu irket-i Hayriye iilerinin grevleri, halk etkilemi, ancak hkmetin izin vermemesiyle grevler uzun srmemitir.39 stanbulda 1923 ylnn Ocak aynda tramvay iilerinin ksa sren grevinde arabaclar bu frsattan yararlanarak tama cretlerini 4-5 kat arttrmlardr. Ksa sre de olsa bu durum arabaclar sevindirmitir.40 1913 ylnda deri sanayi (debba) kolunda alan bir ii stanbulda 9, Anadoluda 13.6 kuru alrken, 1921 ylnda bu rakam 73 kurua kadar ykselmitir.41

228

stanbuldaki fabrikada alan iiler, ok dk cret almaktadrlar. stanbulda 1919-1920 yllar arasnda 13 fabrikada 2850 ii almaktadr. Erkek iilerin yannda kadn ve daha alma yana gelmemi ocuklar da ii olarak almaktadrlar. Erkek iiler iin denen ortalama aylk cret 25 lira civarndadr. Kadn ve ocuk iiler, aylk 10 lira civarnda cret almaktadrlar. Bundan dolay birok i kolu; ayakkabclar, terziler, otel ve lokanta gibi iletmeler ile, ttn ileme ve sigara fabrikalar, ocuk ve kadn iileri altrmay tercih etmektedirler. Bir ayakkab imalathanesinde alan bir ocuun haftalk creti 250 kurutur. Kk imalathanelerde ise ocuklara, haftalk 5 kuru cret denmektedir. Vasfl olan ustalar da dk cret almaktadr.42 alma artlar ok kt olmasna ramen, cretler dktr. Dk cret alanlarn ounluunu, i bulmak amacyla Anadoludan stanbula g edenler oluturmaktadr. Bu arada, Yunan igalinden kaanlarn bir ksm da stanbula snmlardr. Dolaysyla stanbulda youn bir isizlik yaanmaktadr. Baz i yerlerinde iiler, gnlerce cret almadan almaya devam etmilerdir.43 1919-1922 yllar arasnda igal altnda olmayan blgelerde ii cretleri ile ilgili elimizde istatistiki bir bilgi yoktur. Ancak normal bir iinin 50 ile 75 kuru civarnda cret aldn tahmin edebiliriz. Bu dnemde, baz i kollarnda kalifiye ii a grlmektedir. letmeler baz mesleklerde gazetelere ilnlar vererek, usta ve kalfa istihdam edileceini bildirmilerdir. Terzi ustas aranyor, tc kalfas aranyor44 gibi ilnlara rastlyoruz. Bu ilnlardan da anlalaca gibi yetimi eleman sknts ekilmektedir. Dier taraftan alma Dernei ile Kadnlar altrma Dernei kadnlarn da i hayatna girmesini ve erkeklerle ayn ite almasn talep ederek, bu ynde faaliyette bulunmulardr.45 Kalifiye eleman yetitirmek amacyla Kadnlar altrma Dernei, Kastamonuda gen kzlar ve kadnlar iin diki yurtlar amtr. Kastamonuda bu diki yurtlarnda ayda biki diki retilerek, kadnlarn retime katkda bulunmalar amalanmaktadr.46 Bu dnemde, birok ehirde Drl- acezeler, marangozluk kurslar aarak marangoz ustas ve kalfas yetitirmitir.47 Konyada raklarn bilgi ve beceri kazanmalar amacyla gece eitimi balatlmtr. Bu olay, Milli Mcadele dneminde raklarn iyi yetimesi asndan ok nemlidir. lm kalm mcadelesi srerken byle bir gece eitiminin yaplmas ok dikkat ekicidir. Savan btn hzyla srmesine ramen, raklarn gece eitimine alnmas ve ilginin de byk olmas, kaliteli eleman yetitirilmesi asndan kayda deer bir olaydr. 1921-1922 yllarnda devam eden gece derslerini, o gnk gazeteler yle haber vermektedir: Umumi esnaf raklarnn talim ve terbiyelerinin gelimesi iin gece dersleri almtr;48 Esnaf raklar iin yaklak ay sreyle ehrimizde alm olan ve

229

byk bir ilgi gren gece okuluna, her gece en az yz renci devam etmektedir. 49 Gece eitimi halka duyurulmu ve zendirilmitir. A. alma Sresi alanlarn alma gn ve saatlerinde belirli bir dzen yoktur. Hafta tatili kavram gelimemitir. O. Nuri Ergin, Trkiyede yaayan insanlar haftada gn tatil yaparlard50 diyerek gnlk tatilin, Trkiyede yaayan insanlarn din inanlarnn bir sonucu olduunu belirtmitir. Bununla birlikte 1919 ylnda henz Hafta Tatili Kanunu kabul edilmemitir. Baz ii sendikalar hkmete mracaat ederek, Hafta Tatili Kanununun bir an nce karlmasn istemilerdir.51 Trkler, Cuma gnleri tatil yaparlard. Aznlklar da kendi din inanlarna gre hafta tatili yapyorlard. Aksz Gazetesinin haberine gre; Samsunda esnaf, Cuma gnleri dkknlarn kapatmaya balamtr.52 Babalk Gazetesi de Cuma gnlerinin tatil olduunu haber vermitir.53 Din bayramlarda resm kurulularda olduu gibi ar pazarda (esnaf) dkknlar kapanrd. 54 Ancak dzenli bir tatil anlay yoktu. alanlar iin belli bir alma saati yoktur. Gn doumundan gn batmna kadar geen sre alma saatidir.55 Fabrikalarda ise, alma sresi genelde 9-10 saattir. Kadn ve ocuk iiler de ayn sre almaktadrlar.56 lkede yaz ve k saati uygulamas vardr. Kasm ay banda k saati, Mart ay ortas veya Nisan ay balarnda yaz saati uygulamas yaplmaktadr. Gazeteler bunu saatlerinizi bir saat ileri veya geri aln57 diyerek vatandalara duyurmaktadr. Saatlerin geri alnmas, daha ok alan kesimi ilgilendirmektedir. III. Memurlar Devlet memurlar (sivil, asker), I. Dnya Sava ve onu takip eden Milli Mcadele Dneminde en fazla sknt eken kesimlerden birisi olmutur. Memurlar, ister stanbulda isterse Anadoluda grev yapsnlar maddi ynden skntl yllar geirmilerdir. Memurlarn zaman zaman maalarnn yarsn alabildikleri, bazen de maalarn iki ay alamadklar olmutur.58 TBMM hkmeti, 1920 ylnda ilkokul retmenleri ile memurlarn maalarn zaml alabilmeleri ve bir an nce maalarn denebilmesi iin vakflardan yardm istemek zorunda kalmtr.59 Osmanl Devleti, devlet memurlarnn durumunu iyiletirmek amacyla 3 Aralk 1919 tarihinde memur maalar ile ilgili yeni bir dzenleme yapmtr. Buna gre; 10 lira maa alan memurlara %300; 10 ile 30 lira maa alanlara ilk 10 liras iin %300, geri kalan blm iin ise %100; maa 30 lirann stnde olan memurlar iin ise ilk 10 liras iin %300, geri kalan blmler iin %75 zam yaplmtr. Maa ve cretlerin zamannda denememesi ve pahallk, yaplan bu zamlar yetersiz klmtr. Dar gelirli baz memurlar, tefecilerin eline dmtr.60

230

TBMM 27 Temmuz 1920 tarihinde bir kararname kartarak igal blgelerinden kaan ve iki aydr maa alamayan memurlar bo kadrolara geici olarak atam ve bunlara daha sonra mahsup edilmek zere iki aylk maa denmesini kararlatrmtr.61 Ankara Hkmeti 14-11-1336 (1920) tarihli bir kararname ile Zonguldakta grev yapan memurlara olduu gibi Antepte grevli memurlarn maalarna bir misli zam yaplmasna62 karar vermitir. Ayn ekilde Adana, Cebelibereket (Osmaniye) ve Mersinde alan memurlara 6 Kasm 1921 tarihli kararname ile iki ay mddet ile bir misli zam yaplmas iin TBMMne kanun tasars sunulmutur.63 Ankarada grev yapan memurlara da bir maa fazla deme yaplmas karalatrlmtr.64 Yine de memurlarn sknts devam etmitir. TBMM, devlet memurlar ile emeklilerinin iinde bulunduu artlar dikkate alarak emanet sandklarndan 6 ay vade ile 100 lira bor vermeyi karalatrmtr.65 Milli Mcadele Dneminde Ankarada baz branlarda retmen a grlmektedir. TBMM Hkmeti, bu a kapatabilmek iin gazetelere ilnlar vermitir. Ankarada Lisede grevlendirilmek zere 2000 kuru (20lira) maala, Corafya, Matematik ve Arapa retmeni ile 1500 kuru maala Franszca ve Beden Eimi retmenleri aramaktadr.66 Mesleki alanda ise; Demircilik, Marangozluk, Kunduraclk ve Terzilik branlarnda 6000 kuru maala, tesviye brannda ise 3000 kuru maala retmen67 istihdam iin iln verilmitir. Kastomonuda da eitli branlarda retmen ann giderilebilmesi iin gazetelere iln verilmitir.68 Bu dnemde eitli illere gre deimekle birlikte bir ilkokul retmenin maa, 200 ile 1000 kuru arasnda deimektedir.69 Bir salk memuru da 800 kuru maala hemen ie balama imknna sahiptir.70 Memurlarn alma saatleri ile ilgili eitli dzenlemeler yaplmtr. TBMM, 2.11.1920 tarihinde kartt bir kararname ile le tatilini kaldrarak memurlarn gnde 10.30-16.30 saatleri arasnda almalarn71 kararlatrmtr. 1921 ylnda le tatili tekrar konularak sabah ie balama saati 9.30 olarak72 deitirilmitir. 19 Kasm 1921 tarihinde kan bir kararname ile alma sresi 6 saate indirilmitir.73 Bu sre ksaltma tasarruf amacyla yaplmtr.74 1922 ylnda devlet memurlarnn alma sreleri yeniden dzenlenmitir.75 Yukarda belirttiimiz yaz ve k saati uygulamas doal olarak memurlar da ilgilendirmektedir. Ramazan aynda baz memurlarn ie gelmemesi, iten erken ayrlmas nedeniyle hkmet bir kararname yaymlamtr.76 Gazete, memurlarn ie ge gelmesinden yaknarak, hkmetin yaymlad kararnameye btn memurlarn uymasn istemektedir. 77 Devlet memurlarnn greve gitmeleri yasaktr ve grev yapamazlar. Ancak Konya adliyesindeki bir grup memur, zam isteklerinin karlanmamas zerine greve gitmilerdir. Ayn nedenle posta memurlar da greve gideceklerini bildirmilerdir.78 IV. Tarm ve Ziraat XX. yzyln ilk eyreinde lke nfusunun %82sinin tarmda alt veya bu alanda geimini salad gz nne alnrsa, Trkiye ekonomisi ve dolaysyla toplumun refah dzeyi konusunda

231

genel bir fikir verir.79 Bu dnemde tarmda gzken bu nfusun yars fiili olarak alabilmektedir. Yallar ve ocuklar tketici durumdadr. Milli Mcadele yllarna ait elimizde istatistiki bir bilgi mevcut deildir. Bu alanda ilk ciddi bilgiler 1927 ylna aittir. lkede, 1.187.000 karasaban mevcut iken pulluk says 211.000 civarndadr.80 Milli Mcadele dneminde pulluk saysnn daha az olduunu tahmin etmek mmkndr. lke tarmnda grlen bu olumsuz tablonun kkeninde, XVIII. yzyldan beri grlen kt ynetim, iltizam usulnn bozulmas, tarmda makine kullanlamamas, tarm retiminin ancak aile iine yetecek ekilde yaplmas ve ekilebilir topraklarn byk bir ksmnn aa bey denilen o blgedeki birka kiinin eline gemi olmasdr.81 Bunun yannda sulama ve gbreleme yaplamamas da tarmda olumsuzluun yaanmasnda etkili olmutur. Dier taraftan pazara sunulabilecek rnlerde eit azdr ve kalite yoktur.82 Son 10 ylda sre gelen savalar, Trablusgarp (1911), Balkan (1912-1913) ve I. Dnya Sava (1914-1918) kyllerin durumunu iyice sarsmtr. Askere giden kyller, hem insan gcnden kayplara uramlar, dolaysyla tarmda kol gc azalm- hem de hayvan gckayplar olmutur. Kyller, savalarn getirdii ekonomik ykn altnda ezilmilerdir.83 I. Dnya Sava balarnda 66 milyon dekarlk olan, hububat alan, savan sonunda 35 milyona dmtr. Buday mahsul 1913-1914 sezonunda 3.903.000 ton iken, 1921 ylnda 2.042.000 tona dmtr.84 I. Dnya Savann insan gc kayb, 18-35 ya arasndaki erkeklerden olumaktadr. Bu olay, tarmda insan gcnde byk bir gedik amtr. Tarmda alabileceklerin byk bir blm kadnlardan ibarettir. Kadnlar, Milli Mcadele boyunca tarlada alarak, rn elde edip, aar vergisini vermilerdir. Kadnlar, stlenmilerdir.85 sadece tarlada deil bilindii gibi cephede de nemli grevler

Tarmda alan nfus, igaller neticesinde hem topran kaybettii gibi hem de g neticesinde tketici durumuna dmtr. Bunun rnekleri Ege Blgesinde ve ukurovada yaanmtr. Ege Blgesinde, hububatn yannda incir, zm, zeytin ve pamuk ziraati yaplmaktadr. Milli Mcadele boyunca Yunanllarn bu blgeyi igal etmeleri sebebi, ifti, tarlasn, ban, bahesini brakarak ierilere doru kam ve btn bu verimli araziler. Yunanllarn elinde kalmtr. Bunlar, yeni gittikleri yerlerde yardma muhta hle gelmilerdir.86 ukurovaya nceki yllarda hasat mevsimi Sivas, Mara, Malatya gibi civar illerden birok ii gelir buralarda drt ay altktan sonra geri dnerlerdi. galle birlikte gelenlerin says azalmtr.87 Sakarya Savandan hemen nce (7-8 Austos 1921) Tekalif-i Milliye emirleri kartlmtr. Bu emirle, halkn elinde bulunan eitli ara ve gereler, geici olarak ordunun emrine verilmitir.88

232

Halkn o dnemlerde elinde kz, at, eek gibi hayvanlarla bunlar tarafndan ekilen kan ve arabalar vardr.89 Bunlarn ordu emrine verilmesi, tarm az da olsa olumsuz ynde etkilemitir. Kurtulu Savann kazanlabilmesi iin bunun dnda bir zm de grlmemektedir. Kylnn ve hayvanlarn cepheye gitmesi ekim yaplmasna engel olaca gibi eldeki mevcut rnlerin pazara ulatrlmasnda da engel tekil etmitir.90 Ancak Kurtulu Savann kazanlmas iin bu durum kanlmazd. TBMM, bu olumsuzluklar giderebilmek ve tarm iyiletirebilmek iin baz tedbirler almtr. 9 Ekim 1921 gn karlan bir tzkle, il ve ilelerde mlki amirlerin bakanlnda bir Tarm Ykmll Kurulu oluturulmutur. Bu kurulda, askerlik dairesi bakan, tarm fen memuru, jandarma komutan ve halktan seilen (ziraatle uraan) iki ye grevlidir. Kurulun grevi, arazi, tarm ara ve gerelerini, tohumluk miktarn ve hayvanlar, ky ve mahalle ihtiyar heyetleri aracl ile tespit ettirerek bir envanter karlmasn salamtr. Tzkte bir ift hayvan olana 40 dnm topra ekmesinin salanmasn, ayrca ne cins ve miktarda tohumla ekim yaptnn belirlenmesini, bunlarn kaynaklarnn tutulmasn kuruldan istemektedir. Ayn tzkle askerde bulunanlar ile dul ve yetimlere ait arazilerin bo kalmasn nlemek, onlara yardmc olmak amacyla haftada bir gn imece usul ile bu gibi ailelere yardm edilmesinin salanmas getirilmitir. Ziraat bankas da kylye tohumluk kredisi verilmesini salayacaktr. Bu grev de ky ve mahalle ihtiyar heyetlerine verilmitir.91 Milli Mcadele dneminde kyllerin skntsn gidermek iin tarmla uraanlarn askere alnmalar geciktirilerek tarma destek salanmaya allmtr. TBMM, anam (hayvan) vergisinin artrlmasn reddetmitir.92 Tarmla ilgili teknik bilgi eksiklii ve dier eksikliklerin yannda, ziraat aletlerine de ihtiya vardr. Ziraat okullar ve ziraat memurlar yetersizdir.93 Baz illerde ziraat okullar mevcuttur. Ancak mezunlara istihdam salanamamaktadr. Bir ziraat mhendisi, alannda uzman olduunu ve i aradn ilnla duyurmutur.94 Aksz gazetesinde; Kastamonuya o dnemin tarm aletleri olan pulluk ve kalbur makinelerinin getirilecei95 haberi yer almtr. Bu, o dnem iin byk bir haberdir. nk ifti, tarmda makinelemeyle yeni yeni tanmaktadr. Samsuna da ilk traktr, 1922 ylnda gelmitir.96 Kyl, kiralad topra ekip bierek, kirasn demektedir. rn az da olsa toprak sahibinin payn deyecek ve devlete de vergisini verecektir. Kyl, boaz tokluuna almaktadr. 97 Tarmdaki bu olumsuz durum, yer yer ktlklara rastlanlmasna neden olmutur. Baz yerlerde, arpa ve buday ununun iine mee palamutu kartrlarak ekmek yaplm, ihtiyalar bu ekilde karlanmtr. Cephe gerisinde zellikle kylerde halk, karnn kt kanaat doyurabilmektedir. Birok aile arpa, avdar ve yulaf unu bulmakta glk ekmektedir. Gnlerce a kalanlar olmutur. Antepte ac zerdali ekirdei ile arpa kartrlarak ekmek yaplmtr. 98 Bununla birlikte kyller, az da olsa pazar yerlerine getirdikleri rnleri satarak karlnda ihtiya duyduklar eker, gazya, sabun gibi

233

mallar almaktadrlar. Ankarada Tahta Kale meydannda kyller getirdikleri mallar satarak ihtiyalarn karlyorlard.99 Btn bu olumsuzluklarn yannda, bazen de yle bir haber yer almtr: Adanada ziraat sergisi ald100 Milli Mcadele yllarnda sanayide olduu gibi tarm sektrnde de herhangi bir retim art grlmemitir. En fazla sknt eken kesimlerden birisi de kyllerdir. Milli Mcadele byle bir ortamda baarya ulamtr. Sonu Osmanl Devleti XIX. yzylda ortaya kan sanayi devrimini yakalayamamtr. nk sanayide ve tarmda klsik retim anlay, bu yzylda da devam etmitir. Ticaret alannda ise yabanclar ve aznlklar egemendir. Trk giriimcilerin pay bu alanda olduka azdr. Btn bunlarn yannda savalarn uzun srmesi ve alt yap eksiklii, Osmanl ekonomisini byk lde etkilemitir. lke nfusunun %82sinin tarmda alt ve tarm retiminin verimsiz olduu bir memlekette, gl ekonomiden sz edilemez. Gl ekonominin olmad bir yerde de istihdam yaratacak byk kapasitede alan tesislerin de olmas mmkn deildir. Milli Mcadeleye girilirken bu tablo, daha da arlamtr. nk yetimi insan gc kalmamtr. Kalanlarn ou da sakat ve i yapamaz durumdadr. Tarm ve sanayisi byk lde kol gcne dayanan bir lkenin byle bir ortamda ekonomisinin ayakta kalmas da mmkn deildir. Milli Mcadeleye girilirken herkes her eyini kaybetmitir. Milli Mcadele nderleri, hem cephede hem de cephe gerisindeki bu olumsuzluklarla mcadele etmek zorunda kalmlardr. Btn bu olumsuzluklar, itilaf devletlerinde Milli Mcadelenin baarl olamayaca kanaatini oluturmutu. Ancak Trk milleti Mustafa Kemalin liderliinde bu onurlu mcadeleden zaferle km ve bunu da btn dnyaya kantlamtr.

Halil nalck, Osmanllarda Raiyet Rsmu Belleten XXIII/92, Ankara 1992, s. 598; Yusuf

Halaolu, XIV-XVII Yzylda Osmanllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, Ankara 1995, s, 101-103. 2 103-113. 3 Rifat nsoy, Tanzimat Dneminde Osmanl Sanayii ve Sanayileme Politikas, Ankara Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, C. II. s. 145-146; Halaolu, a.g.e., s.

1988, s. 15-16; Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VI Ankara 1975. s. 216.

234

Niyazi Berkes, 100 Soruda Trkiye ktisat Tarihi, C. II. stanbul 1970, s. 269; Musa

adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara 1991, s. 6; Karal, a.g.e., s. 239; nsoy, a.g.e., s. 7. 5 Gran, Tanzimat Dneminde Devlet Fabrikalar 150. Ylnda Tanzimat (Haz. H. Dursun

Yldz) Ankara 1992, s. 235-237; nsoy, Tanzimat Dneminin ktisat PolitikasTanzimatn 150. Yl Dnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara 1994, s. 259. 6 adrc, a.g.e., s. 360; nsoy, a.g.e., s. 25; A. D. Novievi, Osmanl mparatorluunun

Yar Smrgelemesi (ev. N. Diner), Ankara 1979 s. 50. 7 lker Birdal, Tanzimat sonras Trk Ekonomisi Tanzimatn 150. Ylnda Uluslararas

Sempozyumu, Ankara 1992 s. 343; nsoy, a.g.e., s. 25; adrc, a.g.e., s. 334. 8 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, C. II Ksm 4, Ankara, 1983, s. 493; Zafer

Toprak, Trkiyede Milli ktisat, Ankara 1982, s. 37. 9 Vedat Eldem, Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, Ankara

1970, s. 75. 10 Halil Cin, Osmanl Toprak Dzeni ve Bu Dzenin Bozulmas, stanbul 1985, s. 286; Dou

Ergil, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi, Ankara 1981, s. 115; mer Ltfi Barkan, Trk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi (Trkiyede Toprak Meselesinin Tarihi Esaslar), stanbul, 1980, s. 293; Gran, Zira Politika Ve Ziraatte Gelimeler, 150. Ylnda Tanzimat (Hazrlayan H. Dursun Yldz), Ankara 1992 s. 225; Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, stanbul 2000, s. 102. 11 Feridun Ergin, I. Dnya Savanda ve Atatrk Dneminde Fiyatlar ve Gelirler, AAMD, C.

III. S. 7den ayr basm, Ankara 1986, s. 63; Tezel, a.g.e., s. 98. 12 Eldem, a.g.e., s. 95; A. Gndz kn, Osmanl Sanayi 1913-1915 statistikleri, stanbul

1985, s. 32. 13 14 15 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C. II stanbul 1986, s. 401. Tezel, a.g.e., s. 94. Tevfik avdar, Milli Mcadele Balarken Saylarla Vaziyet ve Manzara-i Umumiye,

stanbul 1971, s. 50; Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Ankara 1974, s. 50. 16 Eldem, Harp ve Mtareke Yllarnda Osmanl mparatorluunun Ekonomisi, Ankara 1994,

s. 174; Mderrisolu a.g.e., s. 62-64; Tezel, a.g.e., s. 104-105; avdar, a.g.e., s. 50. 17 M. Sreyya ehitolu, Milli Mcadelenin Maddi Dayanaklar, Ankara, 1965, s. 7.

235

18 19 20 21 22

Mderrisolu, a.g.e., s. 67. Tezel, a.g.e., s. 98-99. Eldem, Osm. mp. Eko., s. 174; Tezel, a.g.e., s. 104. Mderrisolu, a.g.e., s. 62. Enver Behnan apolyo, Mustafa Kemal Paa ve Milli Mcadelenin Alemi, stanbul

1967, s. 38. 23 24 25 26 eref Erdodu, Ankaram, Ankara 1965, s. 58. S. . Aralov, Bir Sovyet Diplomatnn Hatralar (ev. M. Ali Ediz), stanbul 1967, s. 25. erif Gralp, stikll Savann Yz, stanbul 1958, s. 64. Kamil Erdaha, Milli Mcadelede Vilayetler ve Valiler, stanbul 1975, s. 60; Mderrisolu,

a.g.e., s. 291. 27 28 29 30 Aksz Gazetesi 5 Mays 1337 (1921). Mderrisolu, a.g.e., s. 292. Vakit Gazetesi, 2 Nisan 1338 (1922). Cumhuriyet Arivi (bundan sonraki dipnotlarda C. A. olarak gsterilecektir) Dos. No. 730.

030. 18. 1. 1den aktaran, Sleyman nvar, Milli Mcadele Dneminde Anadoluda Gnlk Hayat (Baslmam Doktora Tezi), Ankara 1996, s. 78. 31 32 33 34 35 36 37 38 Trk Dnyas Gazetesi, 29 Temmuz 1335 (1919). Aksz Gazetesi, 28 ubat 1337 (1921). Vakit Gazetesi, 9 ubat 1335 (1919). Ahali Gazetesi 2 Kanun- evvel 1335 (2 Aralk 1919). Vakit Gazetesi 23 ubat 1335 (1919); Trk Dnyas Gazetesi, 24 Austos 1335 (1919). avdar, Milli Mcadelenin Ekonomik Kkenleri, stanbul 1974, s. 130. Tunaya, a.g.e., s. 401. avdar, Milli Mc. Ba. s. 215; Vakit Gazetesi, 2 Nisan 1338 (1922).

236

39 (1922). 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 373. 55 56 57

Vakit Gazetesi, 26 ubat 1335 (1919); Tercman- Hakikat Gazetesi, 27 Ocak 1338

Aydede Dergisi, C. I, S. 9-30 Kanun- Sani 1338 (30 Ocak 1922), s. 4. Eldem, Osm. mp. ktisadi art. s. 204. avdar, Milli Mc. Ba. s. 125-126. kn, a.g.e., s. 35. Aksz Gazetesi, 24 ubat 1337 (1921); Babalk Gazetesi, 26 Nisan 1337 (1921). Trk Dnyas Gazetesi, 16 Terin-i evvel 1335 (16 Ekim 1919). Aksz Gazetesi, 10 Kanun- sani 1337 (10 Ocak 1921). Tercman- Hakikt Gazetesi, 17 Terin-i evvel 1336 (17 Ekim 1920). Vakit Gazetesi, 2 Kanun- evvel 1337 (2 Aralk 1921). Babalk Gazetesi, 6 Mart 1338 (1922). Osman Nuri Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, C. I, stanbul 1977, s. 113. Vakit Gazetesi, 29 Kanun- evvel 1335 (29 Aralk 1919). Aksz Gazetesi, 2 Austos 1336 (1920). Babalk Gazetesi, 27 Haziran 1338 (1922). Rauf Orbay, Rauf Orbayn Hatralar Yakn Tarihimiz, C. III. S. 38, 15 Kasm 1962 s.

Ergil, a.g.e., s. 57. avdar, Milli Mc. Ba. s. 125; kn, a.g.e., s. 35. Tercman- Hakikt Gazetesi, 9 Nisan 1335 (1919), 4 Mart 1337 (1921), 31 Terin-i evvel

1337 (31 Ekim 1921). 58 Bu konuda baz gazetelerde eitli tarihlerde haberler yaymlanmtr; Aksz Gazetesi, 2

Kanun- evvel 1335 (2 Aralk 1919); Tercman- Hakikat Gazetesi, 25 Mart 1337 (1921); Vakit Gazetesi, 20 Kanun- sani 1337 (20 Ocak 1921); Hkimiyet-i Milliye, 25 Nisan 1337 (1921), Vakit Gazetesi, 12 Mart 1338 (1922).

237

59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73

C. A. Dos. No: 56. 0. 30. 18. 1. 1. aktaran nvar, a.g.e., s. 84. avdar, Milli Mc. Ba. s. 119. Mderrisolu, a.g.e., s. 267. C. A. Eski Defter, Karar No: 351-347 C. No: 2. S. No: 46, 116-2. 030, 18. 1. 1. C. A. Eski Defter, Karar No: 290-1162 C. No: 3 S. No: 302, 030, 18. 1. 1. C. A. Eski Defter, Karar No: 290-1392 C. No: 4 S. No: 175, 030, 18. 1. 1. Mderrisolu, a.g.e., s. 269. Hkimiyet-i Milliye Gazetesi, 27 Terin-i evvel 1337 (27 Ekim 1921). Hkimiyet-i Milliye, 29 Austos 1338 (1922). Aksz Gazetesi, 24 ubat 1337 (1921). apolyo, a.g.e., s. 104. Hkimiyet-i Milliye Gazetesi, 11 Kanun- evvel 1920 (11 Aralk 1920). C. A. Eski Defter No: 281-324, C. No: 2. S. No: 32, 030. 18. 1. 1. C. A. Eski defter No: 286-717, C. No: 2 S. No: 71, 030. 18. 1. 1. C. A. Eski Defter No: 291-1201, C. No: 3 S. No: 342, 030. 18. 1. 1.

74 75 76 77 78 79 80 81

Mderrisolu, a.g.e., s. 266. C. A. Eski Defter No: 295-1522, 030. 18. 1. 1. C. A. Eski Defter No: 288-833, C. No: 2, S. No. 512, 030. 18. 1. 1. Aksz Gazetesi, 10 Mays 1337 (1921). Vakit Gazetesi, 20 Mart 1335 (1919). avdar, Milli Mc. Eko., s. 119; Tezel a.g.e., s. 113. Tezel, a.g.e., s. 102. Cin, a.g.e., stanbul 1985, s. 287.

238

82 83 84 85 86 87 88 89

Erdeha, a.g.e., s. 266; Noviev, a.g.e., s. 140; Gran, a. g. m. s. 230. Ergil, a.g.e., s. 22; Mderrisolu, a.g.e., s. 72. Eldem, Osm. mp. k. art., s. 160-161. Gralp a.g.e., s. 200; Halide Edip Advar, Trkn Atele mtihan, stanbul 1962, s. 187. Celal Bayar, Ben de yazdm, C. VII, stanbul 1971, s. 2102. Recep Dalkr, Milli Mcadelede ukurova, stanbul 1961, s. 32. Lord Kinross, Atatrk-Bir Milletin Douu (ev. N. Sander), stanbul 1988, s. 33. A. Emin Yalman, Kurtulu Sava Ekonomisi ve Maliyesi, Atatrk Yolu Dergisi, C. III,

Kasm 1993, s. 12; Mderrisolu, a.g.e., s. 375. 90 91 92 F. Ergin, a.g.e., s. 63. C. A. Dos No: 410. 030. 1. 1. den aktaran Mderrisolu, a.g.e., s. 491-492. nsoy, Milli Mcadele Ekonomisi ve Milli Mcadelede KonyaMilli Egemenlik

Sempozyumu, Ankara 1991, s. 28; Aksz Gazetesi, 29 ubat 1336 (1920). 93 94 95 96 97 98 s. 399. 99 apolyo, a.g.e., s. 187; Vakit Gazetesi, 15 ubat 1338 (1922). Hkimiyet-i Milliye Gazetesi, 18 Mart 1337 (1921). Bahevan Dergisi, 18 Mart 1338 (1922). Aksz Gazetesi, 2 Mays 1337 (1921). Anadoluda Yeni Gn Gazetesi, 6 Mart 1338 (1922). Ergil, a.g.e., s. 53. Fahri Can, Gaziantep Mdafasnda Bir Sahife Yakn Tarihimiz C. IV, S. 52 ubat 1963,

100 Vakit Gazetesi, 3 Temmuz 1335 (1919)

239

AKDA, Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, C. II. T. T. K Yaynlar, Ankara 1971. ADIVAR, Halide Edip, Trkan Atele mtihan, stanbul 1982. ARALOV, S. I., Bir Sovyet Diplamatnn Trkiye Hatralar (ev. M. Ali Ediz) stanbul, 1967. BARKAN, mer Ltf, Trk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi, stanbul 1980. BAYAR, Celal, Ben de Yazdm, C. VII. stanbul 1971. BAYUR, Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi, C. II Ksm 4, T. T. K. Basmevi, Ankara 1983. BERKES, Niyazi, 100 Soruda Trkiye ktisat Tarihi, C. II stanbul 1970. BRDAL, lker, Tanzimat Sonras Trk Ekonomisi Tanzimatn 150. Ylnda Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 1992. CAN, Fahri, Gaziantep Mdafaasndan Bir Sahife Yakn Tarihimiz, C. IV S. 52, ubat 1963. ADIRCI, Musa, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, T. T. K. Yaynlar, Ankara 1991. AVDAR, Tevfik, Milli Mcadele Balarken Saylarla Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, Milliyet Yaynlar, stanbul 1971. , Milli Mcadelenin Ekonomik Kkenleri, Kz Yaynlar, stanbul, 1974. CN, Halil, Osmanl Toprak Dzeni ve Bu Dzenin Bozulmas, stanbul 1985. DALKIR, Recep, Milli Mcadele ukurova, stanbul 1961. ELDEM, Vedat, Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1970. , Harp ve Mtareke Yllarnda Osmanl mparatorluunun Ekonomisi, T. T. K. Yaynlar, Ankara 1994. ERDEHA, Kamil, Milli Mcadelede Vilayetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, stanbul 1975. ERDODU, eref, Ankaram, Alkan Matbas, Ankara 1965.

240

ERGL, Dou, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi, Turhan Kitapevi, Ankara 1981. ERGN Feridun, Birinci Dnya Savanda ve Atatrk Dneminde Fiyatlar ve Gelirler. AAMD, C. III. S. 7den Ayr Basm, Ankara 1986. ERGN Osman Nuri, Trkiye Maarif Tarihi, C. I, Eser Matbaas, stanbul 1977. GRALP erif, stiklal Savann Yz, Dizerkonca Matbaas, stanbul 1958. GRAN Tevfik, Tanzimat Dneminde Devlet Fabrikalar 150. Ylnda Tanzimat, Ankara 1992. , Zira Politika ve Ziraatte Gelimeler, 150. Ylnda Tanzimat (Haz. M. Dursun Yldz), T. T. K. Ankara 1992. HALAOLU, Yusuf, XIV ve XVII Yzyllarda Osmanlda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, T. T. K. Yaynlar, Ankara 1995. NALCIK, Halil, Osmanllarda Riayet Rsumu, Belleten, XXIII/92, Ankara 1959. KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C. VII T. T. K. Yaynevi, Ankara, 1975. KNROSS, Lord, Atatrk Bir Milletin Douu (ev. N. Sander), stanbul 1988. MDERRSOLU, Alptekin, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Maliye Bakanl Yaynlar, Ankara 1974. NOVEV, A. D., Osmanl mparatorluunun Yar Smrgelemesi (ev. N. Diner), Onur Yaynlar, Ankara 1979. ORBAY, Rauf, Rauf Orbayn Hatralar, Yakn Tarihimiz, C. III, S. 38, 15 Kasm 1962. KN, A. Gndz, Osmanl Sanayi (1913-1915) statistikleri, Milliyet Yaynlar, stanbul 1988. NSOY, Rfat, Tanzimat Dneminde Osmanl Sanayi ve Sanayileme Politikas, Ankara 1988. , Tanzimat Dnemi ktisat Politikas, Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara 1994. , Milli Mcadele Ekonomisi ve Milli Mcadelede Konya, Milli Egemenlik Sempozyumu, Ankara 1991. APOLYO, Enver Behnan, Mustafa Kemal Paa ve Milli Mcadelenin Alemi, stanbul 1967. EHTOLU, H. Sreyya, Milli Mcadelenin Maddi Dayanaklar, Ankara 1965.

241

TEZEL, Yahya Sezai, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 4. Bask, stanbul 2000. TOPRAK, Zafer, Trkiyede Milli ktisat, Ankara, 1982. TUNAYA, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler, C. II stanbul 1986. NVAR, Sleyman, Milli Mcadele Dneminde Anadoluda Gnlk Hayat (Baslmam Doktora Tezi), Ankara 1996. YALMAN, Ahmet Emin, Kurtulu Sava Ekonomisi ve Maliyesi Atatrk Yolu Dergisi, C. III, Kasm 1993. Dier Kaynaklar Aksz Gazetesi (Kastamonu). Ahenk Gazetesi (zmir). Anadoluda Yenign (Ankara). Aydede Dergisi. Babalk Gazetesi (Konya). Bahevan Dergisi. Cumhuriyet Arivi, Eski Dosya. Hkimiyet-i Milliye Gazetesi (Ankara). Tercman- Hakikat Gazetesi (stanbul). Trk Dnyas Gazetesi (stanbul). Vakit Gazetesi (stanbul).

242

Mill Mcadele Bteleri, Vergi Politikas ve D Yardmlar (1919-1923) / Yrd. Do. Dr. Ahmet Tekin [s.137-150]
Dumlupnar niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye Giri Osmanl mparatorluunda, kamu harcamalarna bte ile yn verme anlay esas itibariyle 1908 ylnda II. Merutiyetin ilan ile balamtr. Bu yllarda gider mevzuatnda nemli deiiklik ve yenilikler yaplarak kamu harcamalar belli ilkelere balanmtr. mparatorluk, I. Dnya Sava yllarnda bile meclislerden geirmek suretiyle bte dzenlemeleri yapmaya devam etmitir. 1918 yl Osmanl bteleri iin bir dnm noktasdr. Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclisinin kabulnden geerek kanunlaan 1918 btesi, Osmanlnn mzakere yoluyla onanan son btesi olarak nitelenebilir. 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesi, Anadolu ve Rumelinin igaliyle mparatorluun varlnn fiilen sona ermesi sonucunu dourmu ve 1919 ylnda meclisler toplanamadndan bte kanunu hazrlanamamtr. Ancak, Osmanl Hkmeti 1918 yl btesinin 1919 ylnda da uygulanmasna devam karar almtr. Trk Milli Kurtulu Savann finansman iin kullanlan en nemli aralardan biri bte olmutur. Milletin gerek temsilcisi olan Byk Millet Meclisinin almas ile birlikte bir genel bte yaplmas gerei de ortaya kmtr. Bu erevede dzenlenen ilk bte 1920 ylna ilikin bulunmaktadr. Birinci Dnya Savann hemen ardndan Anadolu igal edilmiti. nl syleiyle Vatann btn kaleleri kuatlm, tersaneleri zaptedilmi ve askerleri terhis edilmiti. Ordunun terhisi ve silahlara el konulmas, balangta silah ve sayca kyaslanamayacak kadar stn durumda bulunan igal gleriyle savamay mecbur klmaktayd. Ancak, dzenli bir silahl g de yoktu. Bu nedenle Trk ulusu esaret zincirini krmak, bamsz ve zgr karakterinin gereini yerine getirmek zere, dmanla eit artlarda savaabilecek bir ordu temeli oluturmak zorundayd. Bu temel de ulusun kendi z kaynaklarnda mevcut idi. Sava yorgunu ulusumuz, Mustafa Kemal Paann nderliinde tm kaynaklarn seferber ederek -tabiri caizse can vergisi, kan vergisi, ter vergisi ve mal vergisi deyerek zetle cann diine takarak- kesin zaferi kazanacak 590 bin kiilik bir ordu kurmay baarabilmitir. Trk Kurtulu Savann finansman, savan fiilen balad ve Atatrkn Samsuna k tarihi olan 19 Mays 1919dan savan kazanlmasna kadar olan sre zarfnda eitli farkllk ve zellikler gsterir.

243

Dmana kar ilk bakaldr olan Kuvayi Milliye birliklerinin savam, kongreler dnemi ve dzenli ordu birlikleri dnemlerinde gelir salayc ve gelir artrc dzenlemeler deiiklikler gstermitir. I. 1920-1923 Dneminde Devlet Btesi veHarcamalarna likin Dzenlemeler A. 1920 Yl Btesi ve Mali Dzenlemeleri 23 Nisan 1920de Byk Millet Meclisinin alndan ksa bir sre sonra devlet gelirlerinin tahsilat Maliye Bakanlnca yaplmaya balanm, bylece Dyunu Umumiye ve Ttn Rejisinin gelir toplama faaliyetlerine son verilmitir.

Hkmet bir yandan gelir toplamakta, dier yandan da kamu harcamalar yapmaktadr. Bunun iin bir devlet btesi hazrlanmas gerekiyordu. Ancak iinde bulunulan artlar Mecliste grmek suretiyle bir bte hazrlna olanak vermiyordu. Yllk bte yaplamamas nedeniyle avans kanunlar ve geici bte kanunlar ad altnda geici bte uygulamalarna gidilmitir. nce Ocak-ubat aylarn kapsayan avans kanunu ve Mays-Ekim aylarn kapsayan alt aylk geici bteler yaplm, sonra da Kasm-Aralk aylarn iine alan ikinci bir avans kanunu karlmtr.1 Bte ylnn son gnnde karlabilmi bulunan bu kanun bir bte kanunundan ok, bir nceki yl deneklerini amamak kaydyla illere verilen harcama yetkileri ile karlm olan avans kanunlarnn mahsubunu kanunlatran bir metin niteliindedir. Bu bte ayn zamanda bir kesin hesap nitelii de tamaktadr. 1920 Btesi olaanst koullarn olaanst btesidir. Btenin Meclis genel kurulunda grlmeye baland Ocak 1921 gnleri aslnda Trk tarihinin en karanlk gnleridir. Bu srada zaten asker ve techizat asndan ok yetersiz olan ordu bir taraftan erkes Ethem kuvvetleriyle uram, dier taraftan da bunu frsat bilen Yunanllar I. nn Sava ile sonulanan bir taarruz balatmlardr.

Tablo 1:

1920 Yl Gider Btesi (A Cetveli) LRA

244

Zati Hazreti Padiahi ve Hanedan Saltant Divan Muhasebat (Saytay) Maliye Vekaleti 26.696 6.413.629

551.012

Mdafaai Milliye Vekaleti (Milli Savunma B.)

27.576.039

malat Harbiye (Sava aralar yapm)752.969 Bahriye (Deniz Kuvvetleri) 289.548

Nafa Vekaleti (Bayndrlk Bakanl)620.396 Maarrif Vekaleti (Milli Eitim Bakanl)577.061 Hariciye Vekaleti (Dileri Bakanl)303.748 Adliye Vekaleti (Adalet Bakanl)2.759.274 Posta ve Telgraf 1.427.898

eriye Vekaleti (Diyanet leri) 522.062 Shhiye Vekaleti (Salk ve Sos.Y.Bakanl) Dahiliye Vekaleti ktisat Vekaleti 2.731.023 1.264.921 613.141

Rsumat Vekaleti (Gmrk daresi)356.160 Dyunu Umumiye 7.680.696 1.354.688

Emniyeti Umumiye (Emniyet Genel Md) uray Devlet (Dantay) -

Defteri Hakani (Tapu ve Kadostro)403.311 Jandarma (Jandarma Genel Komutanl) 4.858.976

Riyaset (Byk Millet Meclisi Bakanl) 18.375 Meclis Btesi (Byk Millet Meclisi)953.996 Matbuat ve stihbarat (Basn Haberalma G.M. 88.000

245

Aair ve Muhacirin Kabileler ve Gmenler) TOPLAM 63.018.354

874.735

Kaynak: Cihan Duru, Kemal Turan ve Abdurrahman ngeolu, Atatrk Dnemi Maliye Politikas, I.Kitap Mondrostan Cumhuriyete Mali ve Ekonomik Sorunlar, TSA Matbaaclk San.Ttd.., Ankara,Nisan 1982, s. 278 1920 mali yl btesinin genel zellikleri ylece sralanabilir:2 - 1920 yl btesi bir sava meclisi niteliinde olan Byk Millet Meclisince karlm bir sava btesi grnmndedir. Savunma hizmetleri iin btede ayrlan para tm deneklerin %53n oluturmaktadr. Giderlerinin 63.018.358 lira, gelirlerinin de 51.388.626 lira olduu bte 11.629.732 lira akla balanmtr. - Bte an kapatmak iin Maliye Bakan Merkez Bankas konumundaki Osmanl Bankasndan avans alabilecek ve hazineye ait tanmaz mallar satabilecektir (Md. 7) - Bu kanunla devlet gelirlerinin toplanmas merkeziletirilmi ve nceki uygulama olan Mdafai Hukuk Cemiyetleri, Heyeti Temsiliyeler ve Kuvayi Milliye Birlik Komutanlarnn gelir toplayabilme yetkileri kaldrlm, bylece ikili mkellefiyet sistemine son verilmitir. - Kanun, birlik komutanlar ve yneticilerinin ok skk durumlarda, Ziraat Bankasndan bor alma yolunu da kapatmaktadr. Bankann sermayesine el konulmas da kesin bir ekilde yasaklanmaktadr. Aykr hareket edenler Vatana hanet Kanunu hkmlerine gre cezalandrlacaklardr. (Md. 9) -Kanunun 20. maddesiyle, Ankara Hkmetinin Misak- Milli snrlar iinde kalan yatrmlara ilikin olan d borlar demesi konusunda gvence verilmekte, ancak bu borlarn denmesi milli ve mali bamszln gereklemesine ertelenmektedir. Bu nedenle bteye bor demeleri iin denek konulmamtr. Gelir btesi iinde en byk arl vastasz vergiler, tekel gelirleri ve devlet mallar haslat izlemektedir. Aar ve hayvan vergisi gibi ayni vergiler bte gelirlerinin yaklak %40n oluturmaktadr.

Tablo 2: Daire

1920 Yl Gider Btesi Miktar ve Yzde Dalm Tutar-Lira G. T.

246

indeki Oran % Milli Savunma B.33.477.532. Milli Sav. Bak.27.576.039 Jandarma G. Komt.4.858.976 Sava Aralar Yp.752.969 Deniz Kuvvetleri289.548 Dyunu Umumiye7.680.696 Maliye Bakanl6.613.629 Adalet Bakanl2.759.274 53,0 12,2 10,2 4,4

ileri Bakanl2.731.023 Posta ve Telgraf1.427.898 Emniyet Gen. Md.1.354.688 Ekonomi Bakanl1.264.921 Dierleri TOPLAM 5.908.693 63.018.354

4,3 2,3 2,1 2,0 9,4 100,0

Kaynak: Cihan Duru ve di., Atatrk Dnemi Maliye Politikas, I.Kitap Mondrostan Cumhuriyete Mali ve Ekonomik Sorunlar, TSA Matbaaclk San. Ttd. ., Ankara, 1982, s. 278 Tablo 1 ve 2de de grld gibi btede en fazla harcama Mdafai Milliye Vekaletine aittir. Bu kuruluu Dyunu Umumiye daresi ve Jandarma Genel Komutanl izlemektedir. lgili dnemde Byk Millet Meclisinin en ez denee sahip olmas dikkat ekici nemli bir konudur. Dyunu Umumiye btesinden askeri emekli, dul ve yetimlerinin aylk ve ikramiyelerinin denmesi iin konulan 2.602.000 liralk denein yannda Bayndrlk Bakanl, Posta ve Telgraf Genel Mdrl ile Kabileler ve gmenler deneklerinin bir blmn dolayl sava harcamalar olarak sayabiliriz. Bylece denekler de dikkate alndnda, 1920 yl btesinden ulusal savunma iin ayrlan denekler tm deneklerin %67sini bulmaktadr.

247

Tablo 3:

1920 Yl Gelir Tahminleri B Cetveli MKTAR LRA Vergiler 2.540.689

KISIM VEALINAN VERG FASILLARTRLER 1. Ksm 1 2 3 7 8 9 10 11 12

Msakkafat ve Arazi Vergileri (Dolaysz V.) Temettat Vergisi Harp Vergisi 2.083.756 200.000

Anam-Deve-Camus ve Canavar (Hayvanlar V.) Aar Hissei ane 13.641.079 1.860.146 30.000 375.000

5.783.586

Hususi Ormanlar Vergisi

Maadin (Madenlerden Alnan Vergiler) Vergi Tezakiri (Vergi Tezkereleri)75.000 Birinci Ksm Toplam 26.589.256

2. KsmDamga-Harlar-Kaydiyeler Cezay Naktiler 13 14 15 17 18 Damga Resmi Hazine Pullar Harlar Kaydiyeler Cezay Naktiler kinci Ksm Toplam 272.137 175.000 237.055 241.265 43.437 968.894

3. KsmBilvasta Alnan Vergiler (Dolayl Vergiler) 20 21 Tmbeki Beyiyesi 48

Gmrk Resmi (Gmrk Vergisi)10.361.221

248

23 24 25

Rsumu Bahriye (Deniz Vergileri)4.000 Rsumu Shhiye (Salk Vergileri)5.000 Saydi Berri ve Bahri (Deniz ve Kara Avcl V.) nc Ksmn Toplam10.438.895 68.626

4. Ksm 26 27 31 Tuz Ttn Post-Telofon-Telgraf

nhisarlar 3.500.000 808.095 475.149

Drdnc Ksm Toplam4.783.244 5. Ksm 32 34 35 38 Messesat (Kurulular Geliri)

Mekatip ve Mes. Snai ve Zraiye Has. 45.000 Shhiye Mdiriyeti Haslat 100 50.000

Hkmet Kinini (Stmaya Kar la Sat G) Maadin (Maden letmeleri G.)15.386 Beinci Ksm Toplam 110.486

6. KsmEmlak ve Eyay Emriye Haslat 40 41 42 43 Emlaki Emriye Haslat (Devlet Mallar G.) Miri Ormanlar Haslat (Devlet Ormanlar G.) Furuht Olunan Eya Bedeli (Satlan Eya Gel) Konya Ovas Ameliyat skaiye Varidat Altnc Ksm Toplam 7. Ksm 8. Ksm 46 2.015.650 12.000 666.000 908.200 400.000

Maktu Vergiler Haslat Mtenevvia

Hazinei Muamelatndan H.O.506.443

249

48 49 51

Haslat Mteferrika (eitli G.)400.000 Tekat Tevkifat (Emekli Kesenekleri) darei Hususiye (zel dare G.)150.000 Sekizinci Ksm Toplam 1.758.443 702.000

9. Ksm 53

stirdadat 35.00

Tavizata Mukabil stirdadat (Dat. Kr Alnan G.) Dokuzuncu Ksm Toplam35.000

10. Ksm 56

stihlak Resmi

Sigara Kad stihlak Resmi100.000.

57A Oyun Kad stihlak Resmi 5.000 57B Bilardo Dama vs. Resmi Onuncu Ksm Toplam 5.000 140.000

GENEL VARDAT TOPLAMI46.839.868 Kaynak: Milli Mcadele Dnemi Bteleri ve Mali Mevzuat (1920-1923). Maliye Bakanl

Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl Yayn No: 1994/27, Ankara, Aralk 1994 Tablo 4: 920 Yl Btesinde Devlet Gelirlerini %Dalm Tutar Lira 26.589.256 Gelirler iindeki Pay % 26,77 2,07 22,29 10,21 0,23 4,30 3,75

Gelir Blmleri Dolaysz Vergiler

Damga V.-Harlar Para Cez. 968.894 Dolayl Vergiler Tekel Gelirleri Kurulu Gelirleri Devlet Mallar Haslat eitli Gelirler 10.438.835 4.783.244 110.486 2.015.650 1.758.443

250

Geri Almalar Tketim Vergileri Toplam 46.839.868

35.000 140.000 100,000

0,08 0,30

Kaynak: Cihan Duru, Kemal Turan ve Abdurrahman ngeolu, Atatrk Dnemi Maliye Politikas, I.Kitap Mondrostan Cumhuriyete Mali ve Ekonomik Sorunlar, TSA Matbaaclk San. Ttd. ., Ankara, Nisan 1982, s. 283 Tablo 3 ve Tablo 4 incelendiinde Birinci ksmda yer alan vergilerin en byk paya sahip olduu grlmektedir. Birinci ksmda nisbi olarak en yksek tutar Aar vergisine aittir. Aar Anam, Deve, Camus ve Canavar gelirleri izlemekte, arazi vergileri ile temettat vergisi de dier nemli gelir kayna olmaktadr. 1920 Btesinde gelir kaynaklar yeterli olmad iin Bat Cephesindeki orduya ayrlan 1.200.000 TL, 3 ay iinde verilmesi gerekmesine karn 6 ay sonra denememitir.3 B. 1921 Mali Yl Btesi ve Mali Dzenlemeler Trk Kurtulu Savann kukusuz en nemli dnemi nn Savalarnn ve Sakarya Meydan Muharebesinin yapld dnemdir. Bu dnemde iinde bulunan artlarn gerei olarak uzun bte grmesi yaplamayacandan sreli olan avans kanunlar (bir nevi geici bteler) dzenlemesi yoluna gidilmitir. Tm harcamalarn %68,4 Milli Savunmaya, %31,6s da dier dairelere ayrlm olmaktadr. Tablo 5: 1921 Yl Avans Kanunlar Kanun Ad Tarih No Harcama Yetkisi (lira) 104 108 2.000.000 8.000.000 119 129 130 10.000.000 150.000 10.000.000

Birinci Avans Kanunu 28.2.1921 kinci Avans Kanunu 24.3.1921 nc Avans Kanunu Drdnc Avans Kanunu Beinci Avans Kanunu

30.4.1921 2.6.1921 2.7.1921

Kaynak: Cihan Duru vd., Atatrk Dnemi Maliye Politikas, I.Kitap Mondrostan Cumhuriyete Mali ve Ekonomik Sorunlar, TSA Matbaaclk San. Ttd. ., Ankara, Nisan 1982, s. 283

251

5 Temmuz 1934 tarihinde kabl edilen 2568 sayl 1921 yl Kesin Hesap Kanunuyla 1921 yl giderleri 57.128.834 TL belirlenmitir. Bu ylda, yeni hizmetlerin ortaya kmas ve deneklerin yetmemesi durumunda ek denek kanunlar karlarak hizmet yrtlmeye allmtr.4 C. 1922 Mali Yl Btesi ve Mali Dzenlemeleri 1922 ylnda da olaanst koullar devam etmektedir. Bu nedenle mali yln balangcnda bte kanunu karlamam, harcamalar avans kanunlaryla yaplmtr. Balangta snrl miktarda harcama yetkisi verildii iin kesin zaferin saland Bakomutanlk Meydan Muharebesine (Dumlupnar) kadar alt adet avans kanunu da karlmtr. Bu avans kanunlar tam bir bte kanunu durumunda olmayp, gelir gider tahminlerinin gsterir cetvellerini kapsamaktadr. 5 Tablo 6: 1921 Ek denek Yasalar Ek denek Yasas - Amac Erzurum-Erzincan, Samsun Havza Demiryalu n.-Kzlrmak Kefi28.4.1921 115 ehit ocuklar-Gmenler15.10.1921157 5.000 Dmandan alnan Blgelere Yardm. 31.10.1921 ileri Bak. memur Gndelikleri3.12.1921 167 Darleytam ve Darlmesai -Antep 8.12.1921 Adana Blgesi Jandarmas19.12.1921171 897.454 Adana Blgesi Polis Kadrolar20.12.1921 172 Adana Yatl Lisesi ve Antep Ticaret Lis. Maliye Mfettilii Kurulmas22.12.1921 22.605 1.751 161 30.000 169 80.000 1.000.000 400.00 Tarih No Tutar (lira)

20.12.1921 173 175 2.010 176 675

Anadolu Posta Telgraf Tek Kurulmas24.12.1921 Buhara D Temsilcilii almas23.1.1922 184 Posta Telgraf Gen. Md. Btesine eklenen Yetimler Yurdu Yapm28.1.1922 187 10.000 6.2.1922

100.000

23.1.1922

185 40.000

Bar Grmeleri iin Dileri Banlna

190

160.000

252

ileri Bakanl Btesine Eklenen7.2.1922

191

4.010

Kaynak: Cihan Duru, Kemal Turan ve Abdurrahman ngeolu, Atatrk Dnemi Maliye Politikas, I.Kitap Mondrostan Cumhuriyete Mali ve Ekonomik Sorunlar, TSA Matbaaclk San. Ttd. ., Ankara, Nisan 1982, s. 283 Birinci Avans Kanunu dier avans kanunlarna da temel oluturan kapsaml bir dzenlemedir. Kanun verilen harcama yetkisi ynnden snrl bir dnemi kapsamakta, ancak gelirlerin tahsiline yetki veren maddesi bir genel bte kanun dzenlemesi niteliini tamaktadr. Daha sonra karlan avans kanunlar, birinci avans kanunuyla verilen snrl harcama yetkisini tamamlayc niteliktedir. Alt ve yedi numaral son avans kanunlaryla askeri harcamalar yava yava ksntya urayarak yerini sava yaralarnn sarlmasn ngren harcamalarna brakmaktadr.6 1922 ylnda, avans kanunlaryla verilen harcama snrnn almas ya da yeni ihtiyalarn ortaya kmas nedenleriyle ek denek kanunlar da karlmtr. Bu kanunlar eitli bakanlk ve idarelerin ortaya kan ilave ihtiya nedeniyle deneklerin artrlmasn ngrmektedir. D lkelere bor anlamas Dileri Bakanl ve bulac hayvan hastalklaryla mcadele iin Ekonomi Bakanl btesine deneklerinin artrlmas bunlar arasnda saylabilir. Tablo 7: 1922 Yl Avans Kanunlar Kanun Ad Tarih No Harcama Yetkisi 7.000.000 15.000.000 12.000.000 8.000.000 14.000.000 2.000.000 26.000.000

Birinci Avans Kanunu28.2.1922 198 kinci Avans Kanunu6.5.1922 230

nc Avans Kanunu3.7.1922 241 Drdnc Avans Kanunu21.8.1922 250 Beinci Avans Kanunu20.9.1922 266 Altnc Avans Kanunu11.10.1922 269 Yedinci Avans Kanunu14.12.1922 289

Kaynak: Cihan Duru, Kemal Turan ve Abdurrahman ngeolu, Atatrk Dnemi Maliye Politikas, I.Kitap Mondrostan Cumhuriyete Mali ve Ekonomik Sorunlar, TSA Matbaaclk San.Ttd.., Ankara, Nisan 1982, s. 283 1922 ylnn en nemli uygulamas bte gelirlerini artrc etkisinden ok, savan finansmannda en nemli pay oluturan Tekalifi Milliye gelirleridir.

253

Tablo 8: 1922 Yl Bte Giderleri (TL) Daireler denek Harcama

Byk Millet Meclisi167.645 834.657 Hilafet ve Hanedan1.144.455153.624 cra Vekilleri Heyeti Riyaseti 18.721 Maliye Vekaleti8.084.300 5.381.533 Dyunu Umumiye2.263.7111.521.525 Ziraat Bankas1.245.458 602.327 12.176

Muhassasat Zatiye4.924.2174.359.785 PTT M.U 2.129.657 1.580.453 701.509

Rsumat M.U.1.141.163

Dahiliye Vekaleti2.451.1912.045.705 Emniyet U.M.1.682.348 1.395.424 4.914.246

Umum Jandarma Komutanl5.845.176 Hariciye Vekaleti970.257 674.269

Matbuat ve stihbarat M.U. 107.494 Shhiye Vekaleti948.578 620.30

83.140

Muaveneti t. Muhacirin Mdireyiti1.139.338 eriye Vekaleti 632.226 413.175

600.649

Adliye Vekaleti2.792.695 2.180.457 Maarif Vekaleti1.432.245 1.136.064 Nafia Vekaleti 928.724 617.547

ktisat Vekaleti2.523.353 1.555.026 Mdafaai Milliye Vekaleti 55.829.136 42.119.265

254

Bahriye Dairesi1.117.868

826.771

Askeri Fabrikalar M.U.1.554.285628.448 TOPLAM 100.974.541 74.957.848 Dyunu Umumiye vd. Ek denek4.669 GENEL TOPLAM100.979.210 Kaynak: Cihan Duru, Kemal Turan ve Abdurrahman ngeolu, Atatrk Dnemi Maliye Politikas, I.Kitap Mondrostan Cumhuriyete Mali ve Ekonomik Sorunlar, TSA Matbaaclk San. Ttd. ., Ankara, Nisan 1982, s. 371 Tablo 9: 1922 Bte Harcamalarn Yzde Dalm Harcama TrleriTutar TL Tutar TL%Oran I-Savunma Harcamalar Milli Savunma B.(42.119.265) Deniz Kuvvetleri(826.771) Askeri Fabrikalar(628.447) Jandarma(4.914.246) II-Dier Harcamalar 26.469.119 Toplam 48.488.72974.957.848 35 100 48.488.729 65

Kaynak: Cihan Duru, Kemal Turan ve Abdurrahman ngeolu, Atatrk Dnemi Maliye Politikas, I.Kitap Mondrostan Cumhuriyete Mali ve Ekonomik Sorunlar, TSA Matbaaclk San. Ttd. ., Ankara, Nisan 1982, s. 283 Tablo 8 ve 9da 1922 yl bte harcamalarnn yzde dalm gsterilmitir. Grld gibi, tm harcamalar iinde savunma harcamalarnn pay %65e ulaarak 1921 ylndaki dzeyine yaklamtr. 5 Temmuz 1934 tarih ve 2569 sayl 1922 Yl Kesin Hesap Kanunu na gre de 1922 ylnda gerekleen harcama miktar 74.957.848 TLdir. Tablo 10 ve 11de 1922 yl gelir tahminleri ve yzde dalmlar gsterilmitir. 1922 ylnn tm gelirleri iinde en byk paylar srasyla dolaysz, dolayl vergiler ve tketim vergilerine ilikindir. Bu gelir blmnn tm gelirler iindeki pay %79u bulmaktadr. Dier gelirler tm gelirler iinde ancak %21lik bir yer tutmaktadr.

255

Tablo 10: 1922 Yili Gelir Tahmin ve Tahsilati KISIM-FASIL-GELR TRTahmin TL Tahsilat TL 1: Dolaysz Vergiler Msakkafat ve Arazi Vergisi1.700.000 Akarat Bedeli ve car Vergisi500.000 1. Fasl Toplam Temettat Temett Vergisi 1.200.000. 1.462.000 2.200.000 2.506.000

Harp Kazanlar Vergisi600.000403.000 2. Fasl Toplam Harp Vergisi 1.800.000 1.865.000 300.000 334.000

Mecceliyeti Askeriye Vergisi2.000.00011.374.000 Mkellefiyeti Nakliyei Askeriye Vergisi800.000 777.000 4. Fasl Toplam 2.800.000 2.151.000

Muafiyeti Askeriye Vergisi200.0001.007.000 Davar, Deve, Camuz, Canavar R.3.502.000 Aar Ttn Aar pek r 15.200.00021.305.000 950.000 50.000 54.000 71.000 4.608.000

8. Fasl Toplam 16.200.00021.340.000 Haslai ane 2.000.000 931.000

Hususi Ormanlar Haslat30.000 45.000 Maadin 25.000 46.000

256

Vergi Tezakiri

5.000

37.000

1. Ksm Toplam 29.062.00034.960.000 2.Ksm: D. V., Harlar, Kaydiyeler, Cezai Nakd. Damga Resmi Hazine Pullar Harlar htira Berat Kaydiyeler Cezai Nakdiyeler 2. Ksm Toplam 360.000 570.000 250.000 322.000 230.000 488.000 -

250.000 276.000 300.000 190.000 1.390.000 1.846.000

3. Ksm: Dolayl Vergiler spirto Tmbeki Beyiyeleri 115.000 2.000 25.000 12.717.000

thalat, Transit, hracat Resimleri8.500.000 hracat Resmi Fevkaladesi Rsumu Bahriye Rsumu Shhiye 44.000 30.000 60.000 86.000 95.000

Saydi Berri ve Bahri 173.000 3. Ksm Toplam 4. Ksm: Tekeller Tuz Resmi Ttn

8.864.00012.983.000

3.500.000 3.864.000 60.000 4.000 1.000

malat Harbiye Sat1.300.000 Meskkat -

257

Tedavlde Nakit Pullar PTT 4. Ksm Toplam

1.165.000 1.389.000 6.565.000 5.258.000 -

5. Ksm: Messesat

6. Ksm: Emlak ve Eyai Emriye Hazinesi 7. Ksm: Maktu Vergiler -

2.610.000 1.713.000

8. Ksm: Haslat Mtenevvia3.805.0005.320.000 9. Ksm: stirdadat 34.000 62.000

10. Ksm: stihlak Resmi4.803.0008.633.000 11. Ksm: Tekalifi Cedide Temae Vergisi Mkeyyifat Vergisi 11.Ksm Toplam Ticaret Vergisi 500.000 27.000 20.000 47.000 -

Elviyei Selase Maktu Vergisi250.000136.000 Varidat Fevkaladesi2.500.000 440.000 Harp Ganimetleri 7.000

GENEL TOPLAM 60.169.00071.730.000 Kaynak: Cihan Duru, Kemal Turan ve Abdurrahman ngeolu, Atatrk Dnemi Maliye Politikas, I.Kitap Mondrostan Cumhuriyete Mali ve Ekonomik Sorunlar, TSA Matbaaclk San.Ttd.., Ankara, Nisan 1982, s. 315-316 Tablo 11: 1922 Yl Bte Gelirlerinin Yzde Dalm GELR TR Tahsilat TL %Pay

258

Dolaysz Vergiler34.960.000

48,8

Damga Resmi, Harlar, Kaydiyeler, Para Cezalar 1.846.000 2,6 18,1 7,3 0,5

Dolayl Vergiler 12.983.000 Tekeller Kurulu Gelirleri 5.258.000 325.000

Emlak ve Eyai Emiriye Hazinesi1.713.000 2,4 Maktu Vergiler eitli Gelirler stirdadat 5.320.000 62.000 7,4 0,1 12,0 0,2

Tketim Vergisi 8.633.000 Tekalifi Cedide 47.000

Elviyei Selase Maktu Vergisi136.000 Olaanst Gelirler440.000 Harp Ganimetleri TOPLAM 7.000 71.730 0,6 100,0

Kaynak: Cihan Duru, Kemal Turan ve Abdurrahman ngeolu, Atatrk Dnemi Maliye Politikas, I. Kitap Mondrostan Cumhuriyete Mali ve Ekonomik Sorunlar, TSA Matbaaclk San.Ttd.., Ankara, Nisan 1982, s. 317 1922 yl gelirlerinin nemli bir blmn 9 gelir tr oluturmaktadr. Bunlar srasyla Aar, Dalm, transit, dsatm resimleri, tketim vergileri, tuz resmi, msakkafat ve arazi vergisi, temett vergisi, PTT ve mecceliyeti askeriye vergisi bu 9 gelir kaleminin toplam iindeki pay %74,1 olmaktadr. Dier gelirlerin ise pay %25,9dur. Gelirler iinde en nemli pay %29,7 ile aara aittir. Dikkat eken dier bir nokta ise tuz resminin ykseklii olup oran %5,4 olmutur. Bu durum Kurtulu Sava srasndaki mali skntlarn, devleti ne denli ilgin alanlara bavurmak zorunda braktn gstermek bakmndan dikkat ekicidir.

259

5 Temmuz 1934 tarihinde kabl edilen 2569 sayl 1922 yl Kesin Hesap Kanunuyla 1922 yl gelir tahsilat 71.729.636 TL olarak belirlenmitir.7 D. 1923 Yl Btesi ve Mali Dzenlemeler

Trk Kurtulu Sava srecinde 1923 yl, bar dneminin balamas iin youn diplomatik temaslarn gerekletii bir yldr. Bu ylda askeri zaferler siyasal zaferlere dntrlme durumundadr. Lozan Bar Antlamas imzalanacak, rejim nitelii deierek Anadolu topraklar zerinde yeni Trk Cumhuriyeti ekillenecektir. Bununla birlikte, 1923 yl belli llerde bir belirsizlikler dnemidir. Kurtulu sava ile kazanlan askeri zaferin siyasal zaferle tamamlanmas sreci skntlarla doludur. stanbul ve Boazlar hala ngiliz igali altndadr. Bu ylda karlan avans kanunu, 28 ubat 1339 (1923) tarih ve 311 sayl olup, Mart ay bandan itibaren genel hizmetlerde kullanlmak ve ayn yln btesinden mahsubu yaplmak zere 30.114.250 lirann avans olarak harcanmasna yetki vermektedir.8 Kanun zellikle ithal edilecek un ve budaylardan asl tarifenin be misli gmrk resmi alnmasn ngrerek i retimi tevik etmeyi amalamtr. 1923 ylnda karlan ikinci avans kanunu 15 Nisan 1339 tarih ve 311 sayldr. Bu kanunla birinci Avans Kanunuyla verilene ek olarak Bahriye, Mdafai Milliye ve askeri fabrikalar iin 22 milyon, dier daireler iin de 15.500.000 lira olmak zere 37.500.000 lirann daha avans olarak harcanmasna yetki verilmektedir. Ayrca, Dileri btesine Lozan Bar grmelerine katlan heyetin giderlerini karlamak zere, 150.000 lira denek konulmutur.Btede yeni ve geici bir dzenleme de Yunan birliklerince kaarken yaklan yada harp nedeniyle harap olan ehirleri yeniden ina etmek zere ehirler belediyelerine ikraz verilmesidir. Tablo 12: 1923 Yl Bte Giderler (TL) Daireler denek Harcama

Byk Millet Meclisi2.182.697 1.990.740 Riyaseti Cumhur Divan Muhasebat 82.440 158.380 76.420 26.206 435.691

Hilafet ve Hanedan 436.695

cra Vekilleri Heyeti Riyaseti54.56243.462 Maliye Vekaleti 13.033.830 9.467.177

Dyunu Umumiye 6.000.000 4.340.508 Ziraat Bankas 642.891 642.890

260

Muhassasat Zatiye10.550.9448.614.272 Dyunu Umumiye Variidat Mahsusa d.3.174.651 2.124.200 Rsumat M.U. Dahiliye Vekaleti PTT M.U. Emniyet U.M. 2.521.358 1.623.094 3.815.668 2.922.644 3.346.482 2.540.758 3.215.552 3.032.506 7.559.307

Umum Jandarma Komutanl 9.892.133 Hariciye Vekaleti 1.254.955 670.958

Matbuat ve stihbarat M.U.107.13690.283 Shhiye Vekaleti 1.449.619 1.016.216 1.225.990

Muaveneti t. Muhacirin Mdireyiti1.884.839 eriye Vekaleti Adliye Vekaleti Maarif Vekaleti 1.185.414 915.266

4.763.200 3.878.515 3.640.042 3.033.002

Nafia Vekaleti ktisat Vekaleti

2.018.001 1.528.122 3.033.151 2.158.915 866,667

Mbadele,mar skan Vekaleti 6.095.083 Mdafaai Milliye Vekaleti54.172.61241.096.440 Bahriye Dairesi 3.173.054 1.948.232

Askeri Fabrikalar M.U.2.876.8732.058.430 TOPLAM 144.802.262105.926.911

Kaynak: Cihan Duru ve Di., Atatrk Dnemi Maliye Politikas, I.Kitap Mondrostan Cumhuriyete Mali ve Ekonomik Sorunlar, TSA Matbaaclk San. Ttd. ., Ankara, 1982, s. 371

261

1923 ylnda karlan bu iki avans Kanununa ilave olarak mali yln sonuna kadar uygulamalar kapsamak zere ikinci alt aylk tahsisat kanunu karlmtr. Kanuna bal cetvelde her daire ve idarenin denekleri sralanmaktadr. Byk Millet Meclisi iin ayrlan denek tutar 238.323 lira olduuna gre ayrlan denein nemli dzeyde olduu sylenebilir.9 Tablo 12de 1923 yl bte giderleri yer almaktadr. 1923 yl Hazine Genel Hesabna gre 1923 yl iin 144.802.602. denek ayrlm ve 105.926.911. TL harcama yaplmtr. En fazla harcama 1921 ve 1922 yl btelerinde olduu gibi Milli Savunma Bakanlna aittir. Dier yandan, uzun bir sre sonra 5 Temmuz 1934 tarihinde kabul edilen 2570 sayl 1923 yl Kesin Hesap Kanunuyla 1923 yl harcamalarnn kesin tutar 105.926.911 olarak belirlenmitir.10 Tablo 13: 1923 Yl Gelir Tahmin ve Tahsilat (TL) KISIM-FASIL-GELR TR 1: Dolaysz Vergiler Msakkfat ve Arazi Vergisi5.000 5.148 Akarat Bedeli ve car Vergisi 1. Fasl Toplam Temettat Temett Vergisi 2.500.00 3.355 5.000 5.148 Tahmin TL Tahsilat TL

Harp Kazanlar Vergisi1.000.000764.000 2. Fasl Toplam 3.500.000 4.119.000 Harp Vergisi 700.000 2.014.000 357.000 1.263.000

Mecceliyeti Askeriye Vergisi 400.000

Mkellefiyeti Nakliyei Askeriye Vergisi500.000 4. Fasl Toplam 900.000 1.620.000

Muafiyeti Askeriye Vergisi350.000381.000 Davar,Deve,Camuz, Canavar R.4.002.000 3.657.000 Aar 25.000 28.702

262

Ttn Aar pek r

600.000 140.000

8.000 217.000

8. Fasl Toplam25.740.00028.927.000 Haslai ane -

Hususi Ormanlar Haslat78.000110.000 Maadin Vergi Tezakiri 10.000 39.000 256.000 43.000

1.Ksm Toplam40.319.00046.275.000 2. Ksm: D. V., Harlar, Kaydiyeler, Cezai Nakd. Damga Resmi Hazine Pullar Harlar htira Berat Kaydiyeler 1.300.000 -

800.000 1.743.000 522.000 10.000 685.000 864.000 1.000 719.000 323.000

Cezai Nakdiyeler 700.000

2. Ksm Toplam4.017.000 3.650.000 3. Ksm: Dolayl Vergiler spirto 100.000 -

Tmbeki Beyiyeleri100.000

thalat,Transit, hracat Resimleri16.600.000 25.402.000 hracat Resmi FevkaladesiRsumu Bahriye 520.000 Rsumu Shhiye 100.000 249.000 87.000

Saydi Berri ve Bahri1.100.000203.000

263

3. Ksm Toplam18.520.00025.942.000 4. Ksm: Tekeller Tuz Resmi Ttn 5.000.000 3.977.000 4.203.000 -

malat Harbiye Sat1.500.000107.000 Meskkat 200.000 -

Tedavlde Nakit Pullar PTT

2.175.000 2.935.000

4. Ksm Toplam13.078.0007.019.000 5. Ksm: Messesat649.000 692.000 6. Ksm: Emlak ve Eyai Emriye Hazinesi 7. Ksm: Maktu Vergiler-8. Ksm: Haslat Mtenevvia4.000.000 9. Ksm: stirdadat908.000 66.000 4.917.000 2.395.000 6.425.000

10. Ksm: stihlak Resmi9.612.00015.759.000 11. Ksm: Tekalifi Cedide Temae Vergisi 70.000 19.000 19.000 449.000 59.000

Mkeyyifat Vergisi 70.000 11. Ksm Toplam 140.000 Elviyei Selase Maktu Vergisi Varidat Fevkaladesi Harp Ganimetleri -

GENEL TOPLAM93.638.000111.272.000

264

Kaynak: Cihan Duru, Kemal Turan ve Abdurrahman ngeolu, Atatrk Dnemi Maliye Politikas, I.Kitap Mondrostan Cumhuriyete Mali ve Ekonomik Sorunlar, TSA Matbaaclk San. Ttd. ., Ankara, Nisan 1982, s. 372-373 Tablo 14: 1923 Yl Bte Gelirlerinin Yzde Dalm GELR TR Tahsilat TL %Pay 41,6

Dolaysz Vergiler46.275.000 Damga Resmi,Harlar,

Kaydiyeler, Para Cezalar3.650.000 3,3 Dolayl Vergiler 25.942.000 Tekeller Kurulu Gelirleri 7.019.000 692.000 23,3 6,3 0,6 5,8

Emlak ve Eyai Emiriye Hazinesi6.425.000 Maktu Vergiler eitli Gelirler stirdadat Tketim Vergisi Tekalifi Cedide 4.917.000 66.000 15.759 19.000 4,4 0,1 14,2 59.000 0,4 100,0

Elviyei Selase Maktu Vergisi Olaanst Gelirler449.000 TOPLAM 111.272.000

Kaynak: Cihan Duru, Kemal Turan ve Abdurrahman ngeolu, Atatrk Dnemi Maliye Politikas, I.Kitap Mondrostan Cumhuriyete Mali ve Ekonomik Sorunlar, TSA Matbaaclk San. Ttd. ., Ankara, Nisan 1982, s. 374 Tablo 13te 1923 Yl Bte Gelirleri ve Tablo 14 te bte gelirlerinin yzde dalm gsterilmektedir.

265

Tm gelirler iinde en byk paylar srasyla dolaysz vergiler, dolayl vergiler ve tketim vergisine aittir. Bu gelir blmnn toplam gelirler iindeki pay %80e ulamaktadr. 1923 yl btesi, kesin hesaba gre 5.345.034 TL fazla vermitir. Ayrca sava ekonomisi yntemleri ile Sultann ve brokratik aristeokrasinin devlet rgt iinde ve toplumsal haslat zerindeki keyfi egemenliini bir kalemde deilse bile kk darbeler ve kemirmelerle ortadan kaldran uygulamalarn hukuki dayanan oluturan bir dizi kanun ve kararname, bu dnemin nemli zellikleri arasnda yer almtr.11 Milli Mcadele, emperyalist saldrya kar yrtlen silahl bir kar koymayd. Bu mcadele boyunca lkedeki gayrimslm aznlklar emperyalist glerle ayn safta yer almlar; Rum, Levanten ve Ermeni sermaye evrelerinin ak ibirlii grlmtr. Yukarda da belirtildii gibi Milli Mcadele Anadolu Halknn katks ve destei ile yaplmtr.12 II. 1919-1923 Dneminde Vergi ve Gelir Artrc Politikalar A. 19 Mays 1919-23Nisan 1920 Dnemi Bu dnem Anadolunun hkmetsiz ve devletsiz kald on bir aylk bir sreyi kapsamaktadr. 15 Mays 1919da zmire karak Anadoluyu igale balayan Yunan Ordusu, Bat Anadoluda ilerlemesini srdrrken, bir taraftan halk Kuvayi Milliye Birlikleri oluturarak az saydaki direniileriyle dmann ilerlemesini durdurmaya almakta, dier taraftan Mustafa Kemal Paa nderliinde Anadolu btnleme hareketi gelimekte ve gereklemektedir. Anadolu btnleme hareketi aslnda Amasya Tamimi ile balam, Heyeti Temsiliyenin Anadolunun ynetimine el koymas ile de sonulandrlmtr.13 B. Erzurum ve SivasKongrelerinin Finansman 23 Temmuz 1919 tarihinde Erzurumda toplanan kongreye, Van, Bitlis, Sivas, Trabzon ve Erzurumdan toplam 56 temsilci katlm olup, bunlarn yolluklar kendilerini seen Mdafai Hukuk ve Reddi lhak Cemiyetlerince denmiti. Erzurum Mdafai Hukuk Cemiyetide ev sahibi olarak arlama giderlerini stlenmiti. Kongre giderlerini karlamak zere halkn balarna da bavurulmu ve 1500 lira civarnda bir para toplanabilmiti. Erzurumdan sonra Sivasta da bir kongre yaplarak Anadolunun btnlnn aama aama salanmas gerekiyordu. stanbul Hkmeti, yabanc igal kuvvetleri ve milli mcadeleye kar her trl giriimlerine ramen 4 Eyll 1919 gn kongre almalarna balamtr. Bu kongrenin nemi ulusal amac izlemek ve ynetmekle grevli Mustafa Kemal Paann bakanlnda on bir kiiden oluan bir Temsil Heyetinin oluturulmasdr.14

266

Sivas Kongresinde ok byk mali skntlar yaanm, mtevazi bile saylamayacak bir ortamda kongre almalar srdrlmtr. Bu kongrede de giderler mahallen ve Mdafaai Hukuk Cemiyetleri yoluyla karlamaya allmtr.15 C. Kuvayi Milliye Dnemi Kuvayi Milliye, halk kuvvetlerini, Mdafai Hukuk ve Reddi lhak Kurulularn da iine alan geni bir rgtlenmedir. Dar anlamda Yunan ordusuna kar savaan yerel milis birliklerini ifade eder. 15 Mays 1919dan 1920 yl sonlarna kadar Yunan ordusuna kar direni Kuvayi Milliye tarafndan yrtlmtr. Kuvayi Milliye 16 Mays 1920 tarih ve 7 nolu kanunla Milli Savunma tekilatna balanarak, tm silahl birlikler birletirilmitir. Bu suretle dzenli ordu yoluyla Yunan igali ve dier igallere kar mcadele balatlmtr.16 Kuvayi Milliye 40 ay sren Kurtulu Savamzn 18 aylk bir dnemini kapsamakta olup bunun en ilgi ekici dnemi de 15 Mays 1919-23 Nisan 1920 arasndaki 11 aylk sredir. Bu srede Kuvayi Milliye gleri sadece cephede arpan halk birlikleri deil ayn zamanda halkn kendi kendini ynetmesi ve ynetime el koymas eklinde ortaya kan bir ynetim biimidir. Kuvayi Milliye balangta Yunan igaline kar nemli baarlar kazanmtr.17 D. Byk Millet Meclisi Dnemi 1. Sakarya Meydan Muharebesine Kadar Olan Dnem

23 Nisan 1920de almalarna balayan Byk Millet Meclisi olaanst yetkilere sahip bir sava meclisi idi. Meclisin asl amac Anadoluyu dmandan kurtarmak olduu halde birbiri ardna karlan i isyanlar nedeniyle nceleri Meclis kendi varln korumak zorunda kalmtr. 13 Mays 1920de Bolu ve Dzce isyanyla balayan i isyanlar, Anzavur, Konya, Yozgat ve Douda Milli aireti isyan ile devam etimi, toplam gc 40-45 bin sava olan milli direni gleri i isyanlar bastrmak zorunda kalmt. Aksi takdirde, isyanc glerle Yunan ordusunun amalar bir noktada aktna gre Kurtulu Savan rgtlemek ve baarmak mmkn olmayacakt.

isyanlarn mevcut silahl gleri megul etmesi nedeniyle, Yunan Ordusu Bat Anadoluda hzla ilerleyebilmi ve 22 Haziran 1920de genel taarruza kalkabilmitir. 9 Austos 1920de Bursann igali ve Uak blgesinin ele geirilmesi tamamlanmtr. 26 Mart 1921de Yunan kuvvetleri bir kez daha nnde Trk mevzileri nne gelmi ve be gn sren ok kanl arpmalardan sonra yenilerek geri ekilmek zorunda kalmtr.

267

Olaylarn bu tarihi ak iinde Byk Millet Meclisi ynetimi i isyanlar bastrr, Yunan ilerleyiini durdurur, Doudaki topraklar Ermenilerden kurtarr, erkez Ethem kuvvetlerini datr. Yunanllara kar Birinci ve kinci nn Muharebelerini kazanrken hangi mali imkanlara sahipti, bu savalar neyle yrtmt? Savalarda varn younu tketmi yorgun Anadolu halk son derece fakr zaruret iinde idi. Bir kurtulu mcadelesi de olsa aslnda verecek pek fazla bir eyi yoktu. Bir taraftan halkn bu durumu dier yandan da i isyanlarn olumsuz etkilerine halkn kaplmasn nlemek amacyla Byk Millet Meclisi zellikle gelir Kanunlarnda yumuak bir tutum izlemek zorunda kalmtr. Bu nedenle geni halk kitlelerini byk lde etkilemeyen tketim ve gmrk vergilerine yaplan zamlarla gelirler artrlmaya allmtr. Byk Millet Meclisinin alndan 2. nn Muharebesinin son gn olan 12 Nisan 1921 tarihine kadar olan yaklak bir yllk sre zarfnda 109 adet kanun karlm olup, bunun 56 adedi mali kanundur. Bu 56 adet mali kanununun 30u gelir 26s gider kanunu olup, gider Kanunlarnn byk ounluunu geici bte ve avans Kanunlar oluturmaktadr.18 Bunlardan gelirlerle ilgili olan uygulamalar aadaki balklarda belirtilmitir:19 A) Vergi Dzenlemeleri ve Uygulamalar Byk Millet Meclisi, aldktan sonra 24 Nisan 1920de 1 sayl Kanunla Anam Resmini (Hayvanlar Vergisini) drt kat arttrmtr. 17 Austos 1920 tarih ve 12 nolu Aarn Teslise Rapt Hakknda Kanun ile de nakden ihale olunamayan aar bedellerinin tahsil usl ve esaslar dzenlenmektedir. Sava dneminin balangcnda zellikle Sakarya Meydan Muharebesine kadar olan dnemde daha ok mevcut vergilerin oran ve miktarlar zerinde deiiklikler yaplarak vergi gelirleri artrlmaya allmtr. Byk Millet Meclisince gelir artrc anlamda karlan ilk vergi kanunu 28 Temmuz 1920 tarih ve 8 sayl olandr. Bu Kanunla gmrk resmine be misli zam yaplmaktayd. Gelir artrc deiikliklerin en nemlisi 21 Eyll 1920 tarih ve 24 sayl Temett Kanunu ile yaplmtr. Kanunla 30 Kasm 1914 tarihli Temett Kanununda deiiklikler yaplmaktadr. Buna gre, gelir eidine gre alnan vergilere 5 ve 10 kat zam yaplm, ayrca daha nce vergiden muaf olan ehir ve kasabalar dndaki snai messeseler kylerde bulunsalar dahi vergi kapsamna alnmtr. Byk Millet Meclisi dneminde, zellikle Sakarya Meydan Muharebesine kadar, genelde yrrlkte bulunan vergi ve resimlerin miktar ve oranlarna zam yaplmak suretiyle gelir artrmaya alldna yukarda deinilmiti. Bu dzenlemeleri yle sralayabiliriz:20

268

- 9 Kasm 1920 tarih ve 48 sayl Kanunla emlak ve arazi ve temett vergisi tezkere esman artrlmtr. - 10 Eyll 1929 tarih ve 31 sayl Kanunla sigara kad istihlak resmi on paradan yirmi paraya ykseltilmitir. - 30 Eyll 1920 tarih ve 32 sayl Kanunla elliden altma kadar kibriti ihtiva eden bir kutu iin alnan resim be paradan on paraya ykseltilmitir. - 30 Eyll 1920 tarih ve 33 sayl Kanun, oyun katlarndan alnan be kuru istihlak resminin yirmibe kuru olarak alnmasn ngrmektedir. Kanunla kahve ve gazinolarda bulunan bilardo, tavla, dama ve satran tahtalarnn adedinden yz kuru resim alnmas hkme balanmaktadr. - 27 Kasm 1920 tarih ve 58 sayl Kanunla anam resmine bir misli zam yaplmaktadr. - 23 Eyll 1920 tarih ve 26 sayl Kanunla tuzun beher kilosunun kurua satlaca hkm altna almtr. - 2 Austos 1920 tarih ve 10 sayl Kanun ile arziye resmi artrlmaktadr. Buna gre ticari eyann ambara teslim gn dahil olmak zere iki gn amndan sonra geecek gnler iin alnmakta olan arziye resmi on misli olarak alnacaktr. 22 Temmuz 1920 tarih ve 96 sayl kararname ile, memlekete vrut edecek eyann gmrk resmine tbi tutulmas ngrlmtr.21 2. Sakarya Meydan Muharebesi ve Sonras Yunanllarn Anadoluyu igallerindeki amalar zellikle Kzlrmakn dousuna kadar uzanp buraya kadar olan blgede srekli kalmakt. Bu adan kinci nn Savanda Yunan Ordusu yenilmesine ramen balca hedefi olan Ankaray ele geirip milli direnii krarak Kayseriye kadar uzanmay salamak zere, geni apta taarruz hazrlklar iindeydi. Dman ordusunun Afyon ve Eskiehir hattndaki bu taarruzu tahmin edildii iin, muharebe yaplabilecek yerlerdeki aarn tahsil edilmesi zel nem tayordu. Bu nedenle hazrlanan kanun tasars ivedilikle grlerek 16 Temmuz 1921de yasalatrlmt. 16 Temmuz 1921 tarih ve 138 sayl Garp Cephesi Bilfiil Harekat Askeriye Sahas Olan Mevaka Mnhasr Olmak zere Aarn Sureti Cibayetine Dair Kanuna gre, Bat Cephesinde fiilen askeri harekat alan olan yerlerde, mahalli idare meclislerince seilen bir, ky ve mahalle ihtiyar kurullarnca seilen iki kiiden oluan bir kurul tarla veya harmanlarda bulunan rn miktarn tahmin ederek, bu rn miktarna gre hesaplanacak aarn aynen yada mkellefin kabl etmesi kaydyla para olarak tahsilini salayacakt. Ancak, kanun yrrle girdii gnlerde Yunan taaruzu iddetlenmi ve sol kanat Trk savunmas krlarak, ordu ember iinde kalma tehlikesi iinde

269

bulunduundan Sakaryann dousuna ekilmeye balamt. Bu suretle Afyon, Ktahya ve Eskiehir illerinin rnleri Yunanllarn eline gemi ve Trk ordusu nemli bir finansman kaynandan yoksun kalmt.22 Yunan ordusu Sakarya nehrinin dousuna dayanmt. Bu dnemde karlan gelir artrc Kanunlarn en nemlisi 21 Temmuz 1921 tarih ve 139 sayl Muafiyeti Askeriye Vergisi Hakknda Kanundur.23 Sakarya Savann olaan gelirlerle karlanamayaca aktr. Bu nedenle olaanst gelirlere ihtiya vardr. Dorudan Mustafa Kemal Paann imzasyla kanun kuvvetinde emirlerle halktan mal eklinde toplanmas ngrlen bu gelirler Tekalifi Milliyedir. Tekalifi Milliye Emirleri Gazi Mustafa Kemal Paaya Bakomutanlk grev ve yetkisinin verildii tarih olan 5 Austosu izleyen 7-8 Austos 1921 tarihlerinde karlmtr. Mustafa Kemal Paa, kanun kuvvetinde emirler verme yetkisini ilk kez Tekalifi Milliye Emirleri ile kullanmtr. Emirler on ayr konuyu kapsamaktadr. Bu emirlerle Trk ulusunun Anadolunun tm kaynaklar Milli Kurtulu Savamz iin harekete geiriliyordu. Bu ynyle Tekali Milliye Emirleri vergi kavramnn ok tesinde anlam ifade etmekte olup, maddi ve manevi varln ortaya koyarak arpmay gze alm bir ulusun yaratt zveriler btndr. Bu kapsamda Tekalif-i Milliye Emirleriyle alt tr ykmllk getirilmitir:24 Birinci tr emirler, mal eklinde deme ykmll ngrmektedir. Her haneye belli baz giyecek eyalar verme ykmll veren 2 numaral emir bu tre rnektir. kinci tr halk ve tccarn elindeki temel gda maddeleri ve ordunun ihtiyac olan maml ve yar maml maddelerin %40nn devlete verilmesini ngrmekteydi. Bu emirler bir eit cebri i borlanma olarak nitelenebilir. Devlet bunlarn bedelini demeyi taahht etmi ve sava sonrasnda da demitir. nc tr ykmllk bir tr hizmet vergisi olup, 5 numaral emir buna rnektir. Bu emirle halkn elinde kalan tat aralaryla yz kilometrelik bir uzakla kadar ayda bir kez asker nakliye yaplmas ngrlmtr. 6 sayl emrin rnek olarak gsterilecei drdnc tr emirler ordunun giyimine ve beslenmesine yarayan btn sahipsiz mallar ile lkeyi terketmi olanlarn mallarna devlete el konulmasna ilikindir. 7 sayl emrin oluturduu beinci tr emirler dorudan bir el koyma niteliinde olup, bu emirle, halkn elinde bulunan ve sava iin gerekli btn silah ve cephanenin gn iinde teslimi istenerek, her trl silah ve cephaneye el konulmas ngrlmtr. Altnc tr emirler, belli bir cret karlnda baz sanatkarlarn ve imalathanelerin ordu ihtiyalarn karlamak zere altrlmasna ilikin bulunmaktadr. 9 Sayl emir buna rnek oluturmaktadr.

270

Tekalif-i Milliye Emirleri, ilelerde kurulan Tekalif-i Milli Komisyonlar tarafndan uygulanmtr. yelerinin hibir cret almadan alt bu komisyonlar Mahalli Mdaf- Hukuk cemiyetleri temsilcileri, imamlar, muhtarlar ve mahallin en byk askeri amiri, malmdr gibi devlet memurlarna ilave olarak halk tarafndan seilen on yeden oluturuldular. Komisyonlarn ye ve memurlarndan, en kk bir ihmal ve grevini ktye kullananlarn vatana ihanetle sulandrlp cezalandrlmas ngrlmtr. Tekalif-i Milliye Emirlerinin uygulanmasn salamak zere stiklal Mahkemeleri kurulmutur. Tekalif-i Milliye Emirleri yukarda da deinildii zere Sakarya Meydan Muharebesi ncesinde alnmtr. Halkn tasarruflarna bavurma ve yeni vergilerin konulmas imkanlar da olmad iin bu lm-kalm mcadelesinde Trk ulusu kann, cann, terini Kurtulu Savana kaynak olarak vermitir. Bu sayede nemli miktarda mal ve hizmet kazanmyla Sakarya Sava kazanlm ve ulus maks talihini yenmitir. 1921 ylnda yaplan kinci nn Muharebesi ve Ktahya-Eskiehir Muharebesi hemen hemen bte olanaklaryla yrtlmken Sakarya Meydan Muharebesi byk lde bte d finansman kaynaklaryla kazanlmtr. Tekalif-i Milliye Emirlerinin bizzat yaratcs Mustafa Kemal Paa, Milli Mcadelenin amacn ve Sakarya Zaferinin nemini, vurgulayc bir anlat tarzyla anlatmaktadr. Tekalif-i Milliyenin nemini anlatan beyannamenin ayrntsna girmeyip yukardaki ksa zetiyle yetiniyoruz. Bu emirler 10, 11, 12 Austos 1921 tarihli Hakimiyet-i Milliye ve Kurtulu Savanda en fazla ehit ve gazi veren yerlerden biri olan Kastamonuda yaymlanan Aksz gazetelerinde tam metin olarak yaynlanmtr.25 Tekalif-i Milliye Emirleri ordumuzun, her trl olanaklara sahip, asker says, silah ve mhimmat asndan kyaslanamayacak lde stn ve ngiltere Hkmetince desteklenen dman karsnda ne denli g koullar altnda savatnn ak gstergeleridir. Bu emirler savan ne pahasna olursa olsun kazanlmas gerektiini gstermektedir. Tekalif-i Milliye Emirleri iinde Atatrkn szn ettii amac salamaya ynelik olan iki numaral emirdir. ki numaral emir gereince Anadoluda bacas tten, oca yanan her ev cephedekiler iin bir ift orap, bir bez, i amar ve bir ift adr hazrlayacakt. Bylece, Trk ordusu topluca bir mkellefiyeti yklenmi bulunuyordu. 22 gn gece ve gndz sren arpmalar boyunca ordumuzun iae ve ikmal ileri son derece iyi yrtlmtr. Tekalif-i Milliye Emirleri baar ile uygulanm, halkn verdii veya el konulan ordu ihtiyac mallar, ykml ulam kanallaryla cepheye devaml yetitirilmitir. Cephenin hemen gerisindeki ikmal kollar dzenle almlar, askerin yiyeceini ve suyunu, hayvanlarn saman ve arpasn mevzilere ulatrmlardr. 3. Byk Taarruz ve Sonras

271

Sakarya Meydan Muharebesi kazanlmtr ancak henz Kurtulu Sava sonulanmamtr. Dman ordular Anadoludan karlncaya kadar sava devam edecektir. Bu nedenle Tekalif-i Milliye Emirlerinin uygulanmasna bir sre daha devam edilecektir. Sakarya Savann son gnnde genel seferberlik ilan edilmi olup, bu atmosfer iinde ordunun moralinin yerinde olmas, halkn Tekalif-i Milliye Emirleri ile tm gcn Savaa hasretmesi, yaplacak taarruzun baar gstergeleriydi. Artk taarruz sras Trk ordusunda idi. Ordu genel seferberlik artlar altnda Byk Taarruza hazrlanmaktadr. Byk Taarruz dnemi de bir ok mali sknt ile gemitir. Tm bu skntlara ramen borlanma yoluna gidilmemi, ulusun zkaynaklarna bavurulmutur. Byk Millet Meclisi ve Hkmet yeni kaynaklar bulunmasnn aresizlii iindedir. Genel seferberliin ilan ile yzbinlerce sava silah altna alnm, bunlarn yedirilmesi, giydirilmesi ve silahlandrlmas iin ek gelir kaynaklarna gerek duyulmaktadr. Mevcut bte olanaklar ile bu giderleri karlamak imkansz olduundan ek gelir kaynaklarna bavurulmutur. Ek gelir salamak amacyla karlan Kanunlarn ou mevcut vergilerde gelir artrc deiiklikleri ngrmektedir.26 A. Mevcut Vergilerde Art ngren Dzenlemeler Mevcut vergilerde art ngren dzenlemeleri alt balk altnda inceleyebiliriz: - Sigara kad, kibrit ve kav kutularndan alnan tketim vergisine ait cezalarn artrlmas. - eker, ay, kahve ve petrolden alnan tketim vergisinin miktarnn artrlmas ve vergi kapsamnn geniletilmesi. - Sigara kadndan alnan istihlak resminin artrlmas. - Kibrit stihlak Resmine zam yaplmas. - Konsolosluk harlarnn (ehbenderler rsumu) artrlmas. - Para cezalarnn artrlmas. B. Yeni Vergi Dzenlemeleri Byk Taarruz ncesinde mevcut vergilere miktar ve oran ynnden zam yaplmasnn yansra yeni dzenlemeler yaplmas da zorunlu grlmekteydi. aa) Deniz Tatlar Vergisi 15 Nisan 1923 tarih ve 216 sayl Kanunla tm yelkenli ve yelkensiz gemiler ile motor, mavna, kayk ve benzeri deniz tatlar, mruriye resmi, vize resmi, ehriye resmi, tayfa tezkeresi ve senedi bahri olmak zere be ayr vergilendirmeye tbi tutulmutur.

272

bb) Askeri Ulatrma Ykmll Kanunu 18 Nisan 1338 (1922) tarih ve 223 sayl szkonusu kanun 1922 mali ylnda uygulanm sreli bir kanun olup, byk taarruz iin hazrlanmakta olan ordunun en nemli ihtiyalarndan birini karlamak amacyla hazrlanmtr. Kanunla, Byk Taarruza hazrlk dneminde nemli miktarda gelir salanmtr. Kanun, 1922 mali ylna ve bir defaya zg olmak zere askeri ulatrma ad altnda parasal ykmllk ngrmektedir. Bu ykmllk maktu ve nisbi parasal snrlara balanm ve dier taraftan da ordunun parasz ulatrma yaptrabilecei ngrlmtr. cc) Mecceliyeti Askeriye Vergisi Mecceliyeti Askeriye Vergisi 2 Mays 1922 tarih ve 228 sayl Kanun ile getirilmitir. Askerlik hizmeti ykmllnde bulunanlar bu vergiye tbi tutulmulardr. Verginin mkellefiyetini as kerlik hizmeti ykmllne tbi olup da eitli nedenlerle bu hizmeti fiilen yapmayanlar oluturmaktadr. III. D Yardmlar A. Sovyet Yardmlar Kurtulu Savann balangcnda Trk ulusu herhangi bir d yardmdan yoksundu. Aslnda bu sava ulusun kendi zkaynaklaryla kazanldndan d yardm konusunda Byk Millet Meclisi Hkmeti zellikle Galata Bankerlerinden ve eitli d finansman evrelerinin bor verme tekliflerini aka reddedilmitir. Ancak, Kuvayi Milliyenin baarlar ve Ankarada Byk Millet Meclisinin ekillenmesinden sonra Sovyet Rusya Hkmeti, Byk Millet Meclisi Hkmeti ile temas arayna girmitir. Sovyet Rusyann Anadoluda ekillenmeye balayan yeni Trk Devletinden baz niyet ve beklentileri sz konusu idi. Hereyden nce yeni Sovyet Rejimi Birinci Dnya Savanda arlk Rusyasna kar savaan devletlerce kuatlmt. Rusyada i sava olanca iddetiyle sryordu. Anadolu direniinin baar kazanmas yeni rejimin yaama ansn artracakt. Sivas Kongresinden sonra Ruslarn yardm olanaklarn aratrmak zere Mustafa Kemal Paann istei ile Halil Paa Rusyaya gitmi ve Temmuz 1920de yz bin lira deerinde altnla Moskovadan ayrlmtr. Bu para yardmnn yansra Sovyet yneticileri silah ve cephane yardmn da ilke olarak kabul etmilerdir. lk Silah ve cephane yardm 1920 Eyll aynda 3387 adet tfek, 3623 sandk cephane ve 3000 dolaynda sng olarak ulatrlmt. Sovyet yneticileri Moskova

273

anlamasnn imzalanmasndan sonra yardm artrma karar almlar, kinci nn Muharebesinin kazanlmas zerine de 30.000 altn ruble dorudan Mustafa Kemal Paaya ulatrlmtr. Bu veriler altnda Moskova Antlamasndan nce Sovyet hkmetince yaplan para yardmlarnn 11 milyon altn ruble ve 100 bin lira deerindeki kle altn olduu sonucuna varlmaktadr. Bu para yardmlarna ilave olarak silah ve cephane yardm da yaplmtr. Silah ve cephane yardm, 37.912 adet tfek, 324 adet ar ve hafif makineli tfek, 44.587 sandk mermi, 66 adet top ve 141.733 adet top mermisinden ibarettir. Sovyetler Birliinden alnan silah yardmlar da Kurtulu Sava asndan byk nem tamaktadr. Sovyetlerden alnan tfekler Kurtulu Sava boyunca salanan tm tfeklerin drtte birini oluturmaktadr. Makineli tfeklerin drtte biri, toplarn te biri Sovyetlerden salanmtr. Ayrca Sovyetlerden gelen tfek mermisi says, Kurtulu Savanda kullanlan mermilerin ok zerindedir.27 B. Fransz Yardmlar Ulusal Kurtulu Sava srasnda Yunanistan destekleyen ve yer yer Trkiye ile savaan ngiltere, Fransa, talya gibi devletlerden ve yandalar olan dier bat devletlerinden yardm alnmas szkonusu olamazd. Ancak Batl devletler iinde Trkiye ile ilk olumlu ilikilere giren devlet Fransa olmutur. Dolays ile Kurtulu Sava dneminde yardm alabilen tek batl lke de Fransadr. 28 Tablo 15: Fransz Balar ve Satnalmalar Tfek - Adet 4.484 3.865 10 Cinsi Trk Alman Manlihar Byk apl Mavzer Gra Schneider Muhtelif Fiek-Sandk 574 247 101 577 6 1.505 10

1.730 Byk apl Martn 10.089 TOPLAM

Brege Tayyaresi(*)

274

Hangar(*) Yedek Motor(*) Telsiz stasyonu(*) Telsiz stasyonu(*) (*)

10 4 3 3

aretli olanlar satn alma, dierleri batr. Kaynak: Cihan Duru vd. Atatrk Dnemi

Maliye Politikas, Mondrostan Cumhuriyete Mali ve Ekonomik Sorunlar, Tisa Matbaaclk San. Ltd .. Ankara Nisan 1982, s.361 Ankara Hkmetini resmen tanyan ilk Bat devleti Fransa olmu ve 20 Ekim 1921 tarihinde Ankarada Trk-Fransz Antlamas imzalanmtr. Franszlar, Adanay terk ederken ellerinde bulunan silah, cephane ve dier sava aralarnn bir blmn ba olarak brakmlardr. Ara ve gerelerin dier blm satn alnmtr. Ba ve satn alma yoluyla elde edilen sava aralarnn miktar aadaki tabloda gsterilmitir.29 C. Hint Yardmlar Ulusal Kurtulu Sava srasnda Trklere yardm uzatanlar arasnda Hint Mslmanlarn da anmak gerekiyor. Burada sz edilen Hint Mslmanlar uzun mcadelelerden sonra, 15 Austos 1947de bamszlklarn kazanarak Pakistan Devletini kurmulardr. 8-10 Temmuz 1921 tarihinde Karaide 5.000 temsilcinin katlmasyla Hindistan Hilafet Konferans topland. Konferans sonunda Hindistann bamszl zerine alnan kararlar yan sra Ankara Hkmetine yardm toplanmas da ngrlmtr.30 Hindistan Kongresinin kararna kout bir gr 1921 Temmuzunda ibirliinden kanma komitesi raporunda belirtildi.

1921 Eyllnde Gandi, Young ndia gazetesinde, yazd Sadakata karmak adl bir makalede Mslmanlar, zmire ve Ankara Hkmetine yardm fonlarna yardm toplamallar demitir.31 Hint yardmlarnn 500-600 bin lira olduunu ve bunun 70 bin ngiliz liralk ksmnn da Mart 1922 tarihinde gnderildii belirtilmitir. Dier bir kaynaa gre Hint Mslmanlarnn, gnderdikleri toplam yardm 125 bin ngiliz lirasdr.32 Oysa, Hindistan Hilafet Cemiyetince Trk Kzlayna yardm olmak amacyla toplanan ve talyada bulunan Cami (Baykurt) Bey araclyla Ankaraya gelen yardm sadece 300 bin liradr. Mslman Hintlilerin bu amala Hilafet cemiyetine yaptklar ban daha fazla olduu, fakat Trkiyeye gelinceye kadar kayba urad sylenmektedir. Hint yardmlarnn Osmanl Bankasnda muhafaza edildii ve savunma harcamalarnda kullanld Savunma bakan Kazm zalpn anlarnda da belirtilmektedir.33

275

Sonu Milli Mcadele bteleri olaanst dnem olan Kurtulu Savann koullarn gstermektedir. Bu dnemde igalciler ve Anadoluda yer alan bunlarn yerli ibirlikileri ile mcadelede lkenin milli kaynaklar devreye sokulmu ve Anadolu halknn maddi ve manevi katklaryla bu sava baaryla sonulandrlm, bamsz Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulmutur. 1920-1923 yllarn kapsayan btelerin ortak zellii sava bteleri olmalardr. Tm btelerde Milli Savunma Bakanl harcamalar sava nedeniyle en byk paya sahip olmulardr. Ayn dnemde bu olaanst durum nedeniyle bteler srelerinde hazrlanp yrrle girememi, harcamalar avans Kanunlaryla yaplmtr. Yine ok sayda ek denek yasalarnn karldn gryoruz. Ancak uzun yllar sonra karlan kesin hesap yasalaryla ilgili dnemlerin bteleri kesinletirilmitir. 1 s. 18. 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Maliye Bakanl, s. 19. Sabahattin Selek, Anadolu htilali, Cem Yaynevi, stanbul, 1976, s. 523. Duru vd., s300-306. Maliye Bakanl, s. 21-22, DURU vd., 308-315. Duru vd, s. 310. Dstur 3. T., C: XV, s. 1414. Maliye Bakanl, s. 24-25. Maliye Bakanl, s. 25. Dstur, 3. T., C. 15, s. 1415. Mete Tunay, Korkut Boratav ve Di., ada Trkiye 1908-1980 Trkiye Tarihi 4, 5. Maliye Bakanl, Milli Mcadele Dnemi Bteleri ve Mali Mevzuat, Ankara, Aralk 1994,

Basm, Cem Yaynevi, stanbul, Temmuz 1997, s. 274. 12 13 Korkut Boratav, Trkiyede Devletilik, Sava Yaynlar, Ankara 1982, s. 8-9. Utkan Kocatrk, Atatrk ve Devrim Kronolojisi, Trk nkilap Tarihi Enstits Yaynlar,

Ankara, 1973, s. 35. 14 Maliye Bakanl, Milli Mcadele Dnemi Bteleri ve Mali Mevzuat, Bte ve Mali Kontrol

Genel Mdrl Yayn No: 1994727, Ankara, Aralk 1994, s. 26-27.

276

15 108-109. 16 30-31. 17

Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1969, s.

Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C: 1, Trk Tarihi Enstits, 13nc Bask, stanbul 1973, s.

Maliye Bakanl, Milli Mcadele Dnemi Bteleri ve Mali Mevzuat, Bte ve Mali Kontrol

Genel Mdrl Yayn No: 1994727, Ankara, Aralk 1994, s. 27-28. 18 19 20 21 Maliye Bakanl, s. 29. Mali Kanunlar, C: I, s. 12-13. Maliye Bakanl, s. 30. Fikret nl, Muzaffer Tra, Zafer Kkrer, 1920-1929 Bteleri, Maliye Bakanl Tetkik

Kurulu Yayn No: 19787190, s. 45-46. 22 23 Mali Kanunlar. C: I, s. 46. Harbi Umumi Esnasnda Kura Ahalisine Zimmet Koydolunan Aarn Sureti Cibayeti

Hakknda Kanun, s. 46. 24 25 26 27 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, Cilt: II, s. 615. Kazm zalp, Milli Mcadele, 1919-1922, Trk Tarih Kurumu Yayn C: I, s. 190. Maliye Bakanl, s. 47-53. Stefanos Yerasimos, Trk-Sovyet likileri (Ekim Devriminden Milli Mcadeleye), Gzlem

Yaynlar, stanbul, 1979, s. 635. 28 29 30 31 32 Cihan Duru vd., s360. Cihan Duru vd. s361. R. K. Sinha, Mustafa Kemal ve Mahatma Gandi, Milliyet Yaynlar, 1972, s. 118. Sinha, s. 118-119. Lord Kinross, Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu, Sander Yaynlar, Beinci Bask,

stanbul, 1973, s. 457. 33 Kazm zalp, Milli Mcadele 1919-1922, C: 1, Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan Seri XVI,

Say 13, Ankara, 1971, s. 213.

277

Armaolu Fahir, Siyasi Tarih, SBF Yaynlar, Ankara, 1964, Atatrk Kemal, Nutuk, C: 1, Trk Tarihi Enstits, 13. Bask, stanbul 1973, Aysan Mustafa, Atatrkn Ekonomi Politikas, stanbul, 1970, Boratav Korkut, Trkiyede Devletilik, Sava Yaynlar, Ankara, 1982, elik Edip, 100 Soruda Trkiyenin D Politika Tarihi, stanbul, 1969,

Duru Cihan ve Di., Atatrk Dnemi Maliye Politikas, I. Kitap Mondrostan Cumhuriyete Mali ve Ekonomik Sorunlar, TSA Matbaaclk San. Ttd. ., Ankara, Nisan 1982, Dstur 3. T., C: XV, Erolu Hamza, Trk Devrim Tarihi, Beinci Bask, ATA Yayn, Ankara, 1977, demir Ulu, Sivas Kongresi Tutanaklar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1969, Kinross Lord, Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu, Sander Yaynlar, Beinci Bask, stanbul 1973, Kocatrk Utkan, Atatrk ve Devrim Kronolojisi, Trk nkilap Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara, 1973, Mali Kanunlar, C: I, Milli Mcadele Dnemi Bteleri ve Mali Mevzuat (1920-1923), Maliye Bakanl Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl Yayn No: 1994/27, Ankara, Aralk 1994, Mumcu Ahmet, Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi, nkilap ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1982, Mderrisolu Alptekin, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Maliye Bakanl 50nci Yl Yaynlar, Ankara, 1974, zalp Kazm, Milli Mcadele 1919-1922, C: 1, Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan Seri XVI Say 13, Ankara, 1971, Selek Sebahattin, Anadolu htilali, 6. Bask, Cem Yaynevi, stanbul, 1976, Sinha R. K., Mustafa Kemal ve Mahatma Gandi, Milliyet Yaynlar, 1972, imir Bilal N., Atatrk ile Yazmalar I (1920-1923), Kltr Bakanl, Ankara, 1981,

278

Tunay Mete ve Di., ada Trkiye 1908-1980 Trkiye Tarihi 4, 5. Basm, Cem Yaynevi, stanbul, Temmuz 1997, nl Fikret, TIRA Muzaffer, KKRER Zafer, 1920-1929 Bteleri, Maliye Bakanl Tetkik Kurulu Yayn No: 19787190, Yerasimos Stefanos, Trk-Sovyet likileri (Ekim Devriminden Milli Mcadeleye), Gzlem Yaynlar, stanbul, 1979

279

D. Mill Mcadele'de Cepheler ve Zaferler Mill Mcadele'de Dou Cephesi / Prof. Dr. Yaar Akbyk [s.151-156]
AtatrkAratrma Merkezi Bakan /Trkiye Kafkaslardaki gelimeler: Dou Anadoluyu yakndan ilgilendiren bu blgedeki gelimeleri ksaca gzden geirmekte fayda vardr. Kafkaslarda Rusya faktr her zaman etkili olmutur. Rusya XVII. yzyln sonlarnda denizlere alma politikas izlemeye balamt. Amac, Karadenize kap amakt. Rusya 19 Temmuz 1696 tarihinde Azak kalesini ele geirmeyi baarmtr. 1 Azak kalesinin alnmas ile Rusya Karadenize kmak yolunda ilk adm atm bulunuyordu. 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile Krm elden kmt.2 Ruslar bundan sonra koldan gneye inmeye almlardr. Bunlardan birincisi Balkanlar, ikincisi Karadeniz ve Boazlar yolu, ncs ise Kafkas istikmetidir. Rusyann Kafkaslarda g kazanmasnda Grclerin rolleri byk olmutur. Grc Beyleri Osmanl ve ran basksndan Rusyann himayesine girerek kurtulmay dnyorlard. Grclerin istei zerine II. Katerina bu blgeye Rus askeri birlikleri gndermitir. Bylece, Grcistan 1783 ylnda Rusyann himayesine girmitir. Ruslarn amac Kafkaslar ele geirdikten sonra Dou Anadoluya girmekti.3 1829 ylnda Osmanl topraklarna saldran Rusya Erzuruma kadar ilerlemi, Edirne Antlamas ile Kars ve Erzurumu Osmanl Devletine brakarak Poti, Anapa, Ahska ve Ahlkeleki topraklarna katmtr. Rusya, Krm Savanda Kars ele geirmise de, Paris Antlamas ile geri ekilmitir.4 1877-1878 Osmanl-Rus Sava Kafkaslarda nemli gelimelere sahne olmutu. Bunun sonucunda, 13 Temmuz 1878 tarihinde imzalanan Berlin Antlamas ile Kars, Ardahan, Artvin ve Batum Ruslara braklmtr.5 Ruslar Dou Anadoluya indikten sonra yaylmac siyasetlerinde Ermenileri kullanmlardr. 1877-1878 Osmanl-Rus Savanda, Ermenilerin yzyllar boyunca birlikte yaadklar Trklere kar, Ruslarn yannda yer almalar, Dou Anadoluda Trk Ermeni gerginliine neden olmutur. Dnya Sava, Trk-Rus savalarndan birine daha sahne olmutur. 1 Ocak 1915te yaanan Srakam bozgunundan sonra sava kabiliyeti Rus kuvvetlerine gemitir. Ruslar 25 Temmuz 1916da Erzincana girmilerdir.6 Ancak Mustafa Kemal komutasndaki Trk birlikleri Bitlis ve Muu Ruslardan geri almlar ve Rus ilerleyiini durdurmulardr.7 Bir sre sonrada, 1917 ubat aynda Rusyada ihtill kmtr. htillin k Rusya karsnda yeni bir malubiyeti ve belki de zlmeyi nledi. nk, yaplacak bir Rus taarruzuna kar koyacak kuvvet kalmamt.

280

Dou Anadoluda Ruslarla yaplan savalarda, milyonlarca insan Rus ve Ermeni igali nnde Anadolu ilerine doru g etmek zorunda kalmtr. Ruslarn ve Franszlarn desteinde Ermeni zulmne urayan ve ldrlen Trklerin says bir milyonun zerindedir. Bu sebeple Dou Anadoluda igaller byk can ve mal kaybna ve Dou vilayetlerimizin tamamen harap olmasna yol amtr. 7 Kasm 1917 tarihinde Bolevikler Rusyada idareyi ele geirmilerdir. Bunun sonucu Rusya savatan ekilmitir. Brest-Litovsk ehrinde 3 Mart 1918 tarihinde imzalanan antlamaya gre Ruslar Dou Anadoluda 1914 ncesi snrlara ekilecei gibi Elviye-i Selase diye bilinen Kars, Ardahan, Batumu boaltacaklard. Antlamaya gre bu blgenin gelecei halkn grleri dorultusunda belirlenecekti. Ancak, Rus askerinin blgeden ekilmesini takiben, yerlerini Ermeni ve Grc kuvvetleri almaya balaynca, Osmanl Devleti, 15-28 Austos 1918 tarihli Padiah buyruu ile Ardahan, Kars ve Batumu ilhak ettiini aklamtr.8 Dier taraftan, gney Kafkasyada Grc, Ermeni ve Azer Trkleri bir araya gelerek 1917de Mveray Kafkas Komiserliini kurmulardr. Her millet de kendini des tekleyecek bir byk devlet aramaktayd. Ermeniler Rusyadan, Grcler ise duruma gre Rusya, Almanya veya ngiltereden destek aryordu. Azerbaycan ise Trkiyeden destek bekliyordu. Bolevik htillini takiben geri ekilen Rus ktalarnn yerini Ermeni ve Rus askerleri almt. Rus kuvvetleri savaa son verilmesini istiyordu. Ruslara mtareke teklifinde bulunulmu ve 18 Aralk 1917 tarihinde Erzincan Mtarekesi yaplmtr. Erzincan Mtarekesi, Mvera-y Kafkas Komiserlii ve Kafkas Cephesi Rus ordusu kumandanl adna yaplmtr. Trk birlikleri hibir direnile karlamadan, 13 ubatta Erzincan, 16 ubatta Erzurumu geri almlar ve 14 Mart 1918de Rus snrna dayanmlardr. Mvera-y Kafkas Bar heyeti ile Trk heyeti, 14 Mart-14 Nisan 1918 tarihleri arasnda Trabzon Konferansn dzenlemilerdir. Burada Trklerin teklifini kabul eden Mvera-y Kafkas Cumhuriyeti temsilcileri, Osmanl delegeleri ile 11 Mays - 14 Haziran tarihleri arasnda Batum Konferansn dzenlemilerdir. Bu arada Trk kuvvetleri 25 Nisan 1918de Kars ehrini geri almtr. Bylece Kars 40 yl sonra tekrar anavatana kavumutur. Ahska ve Ahlkelek Osmanl Devletine balanmtr. Bylece Trk snr Brest-Litovsk Antlamas ile tespit edilen snrlar am9 ancak Sovyet Rusya Batumda alnan kararlar tanmayacan bildirmitir. Mvera-y Kafkas Cumhuriyeti ise 26 Mays 1918de kendini feshettiini aklamtr. Bu gelimelerden sonra Azerbaycan 27 Mays 1918de bamszln ilan etmitir. Kafkaslardaki gelime, Osmanl Devletinin istedii gibi olmutu. Batum grmelerinde Azerbaycan ile Osmanl Devleti arasndaki yaknlk iyice artmt. Kafkaslarn Hazar Denizi sahillerindeki Dastan ve Terek nehrine kadar uzanan blgedeki eenler, Osetinler, Kumuk, Balkar ve Karaay gibi Trk kkenli kavimleri de yardm istiyorlard. Bu blgelerde kurulan Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti 11 Mays 1918de ilan edilmiti. Osmanl Devleti Kuzey Kafkasya Cumhuriyetini tanynca bu durum Sovyet Rusya tarafndan iyi karlanmamtr. Sovyet Rusya byle bir devleti tanmadn belirtmesine ramen Trk ordusunun Kafkaslardaki harekt devam etmitir. 15 Mays 1918de Gmr alnmtr. Trk ordusunun dorudan doruya mdahalesi sorun yarataca dnldnden Trk kuvvetleri ile

281

Azerilerden ordu oluturulmutur. Bu ordu, 15 Eyll 1918de Bakye girmitir.10 1918 Ekim aynda Derbent alnm ve Kafkaslarda byk bir baar kazanlmtr. I. Dnya Savann kaybedilmesi zerine, 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesi gerei Trk kuvvetleri Azerbaycan ve Dastandan tamamen ekilmilerdir. Mondros Mtarekesinden iki ay sonra da Trk kuvvetleri Kars boaltmak zorunda kalmtr. Trk kuvvetlerinin ekilmesinden sonra Kars merkez olmak zere, Gneybat Kafkas Geici Hkmeti kurulmutur.11 19 Mays 1919 tarihinde ngiliz kuvvetleri Karsa girerek Gney-Bat Kafkas Hkmeti meclis binasn kuatmlar ve hkmet yelerini tutuklayarak Maltaya srmlerdir. Bir ay sonra da Kars ngilizler tarafndan Ermenilere teslim edilmitir. Almanyann malubiyeti kabul ederek 11 Kasm 1918de mtareke imzalamas zerine, Sovyet Hkmeti de Brest-Litovsk Barnn geersiz olduunu ilan etmitir. Bu defa Trkleri Dou Anadoluda yeni bir mcadele bekliyordu. Bu mcadele Ermenilere kar olacakt. Ermeniler gemite ounlukla bu gnk Ermenistan, Dou Anadolu, Bat ve Kuzeybat ran ile ksmen Suriye ve ukurova blgesinde yayorlard. Bir dnem Roma hakimiyeti altnda kalan blge, ran ve Roma arasnda, daha sonrada Bizans, ran ve Araplar arasnda mcadeleye sahne olmutu. Trkler 1071de Anadoluya girdiklerinde Ermenilerin nceden kurmu olduu kk prenslikler Bizans ve ran tarafndan yklm bulunuyordu. XI. yzylda Seluklu Trklerinin Anadoluya girmeleri sonucunda Dou Anadoluda yaayan Ermenilerin bir ksm ukurova ve Orta Toroslarn dank blgelerine yerlemilerdi. Osmanl Devletinin kurulu dneminde Ermeniler Dou Anadoluda ukurova ve Kafkaslarda kk cemaatler halinde varlklarn srdryorlard. Osmanl Devletinin Bursay almas ile Ktahyada bulunan Ermeni Ruhani Reislii Bursaya nakledilmiti. Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethinden sonra, burada Ermeni Patrikhanesi kurulmutu.12 Ermeniler Osmanl Devleti iinde rahat bir hayat srmlerdi. Ticaret ve sanatla megul olmular, bu nedenle zengin bir snf haline gelmilerdi. Askerlikten muaf olmalar onlar ekonomik adan glendirmiti. Ermeniler Osmanl Devletinin sadk vatanda olmulard. Bu sebeple de kendilerine Millet-i Sadkadenilmiti. Bu durum XIX. yyzyla kadar devam etmiti. Ermeniler genellikle Trke konuuyor, kiliselerdeki ayinlerini Trke yapyorlard. Trkler gibi her hakka sahip olan Ermenilere bu sebeple Batda Hrstiyan Trkler deniyordu. 1839 Glhane Hatt- Hmayunundan sonra Osmanl Devleti iindeki Hristiyanlarn

koruyuculuunu stne alan Batl devletler; Ermeniler zerinde etkili olmaya balamlardr. Protestanlarn koruyuculuunu zerine alan ngiltere kilise ve kolejler aarak Ermeniler zerinde propagandaya balamlardr. 1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonras Ruslarn Dou Anadoluya inmesi ile Ermeni sorunu yeni bir boyut kazanmtr. Rus ordusu iinde bulunan Ermeni asl l askerler Anadoludaki Ermenilerle temasa gemi ve onlar isyana tevik ederek isyanlarn Rus ordusu tarafndan desteklenecei vaadinde bulunmulard. Osmanl Devletini ykmaya alan

282

Batl devletler, Balkanlarda Slavlar ve dier Hristiyan gruplarn isyanna destek verdikleri gibi; Dou Anadoluda da Ermenilere destek salyordu. Bu gelimeler sonucu Yeilky (Ayastafanos) Antlamas ile Rusya Ermenilerin koruyuculuunu zerine almtr. Daha sonra imzalanan ve Ayastefanos Antlamasnn yerini alan Berlin Antlamas ile Ermeniler hakkndaki madde deitirilmiti. Buna gre Osmanl Devleti Ermeniler hakknda iyiletirici tedbirler alacak ve byk devletleri bilgilendirecekti. Bu antlamada yer alan Ermenilerin durumunun iyiletirmesi hususu nce isyanlara, arkasndan bamszla giden srecin balangc olmutu. Ama Ermenilerin durumunun iyiletirilmesi deil, nce zerklik, sonra bamszlk elde etmekti. Ermeniler bu amala tekilatlandrlmlar, gerek Osmanl Devleti snrlar iinde, gerekse darda komite ve dernekler kurma yoluna gitmilerdi. Berlin Kongresinden sonra Avrupa politikasnda n plana kan Ermeni sorunu Batl devletler kendi karlar dorultusunda kullanmak istiyordu. Ruslarn Ermenileri kullanarak Dou Anadoludan gneye inme dncesi ngiltereyi rahatsz ediyordu. Bu sebeple ngiltere Ermenileri bamsz bir devlet olarak desteklemekte yarar gryordu. Zamanla Ermeni sorunu Ermenilerin meselesi deil, Osmanl Devleti zerinde emelleri olan ngiltere ve Rusyann zamanla da Fransann kendi menfaatleri erevesinde ynlendirdikleri bir sorun halini almt.13 Ermeni komiteleri ve patriin kkrtmas ile 1888de Vanda bir ayaklanma km ve Osmanl Devleti bunu baar ile bastrmtr. 1890da bu defa Erzurumda bir ayaklanma kmtr. stanbuldaki Ermeni htill komiteleri baz Ermenileri Osmanl Devletinin casusu diye ldrmtr. Btn bu olaylar nlemeye alan Osmanl Devleti, 1894 ylnda Sasunda Rus ve Ermeni komitelerinin kkrtmasyla byk bir isyan knca sert tedbirler almak zorunda kalmtr. Bu isyan hareketlerini Rusya ve ngilterenin desteindeki Hnak ve Tanaksutyun komiteleri yrtyordu. Amalar, Osmanl Devleti, Rusya ve randaki btn Ermenilerin birletirilip bamsz bir Ermenistan kurulmasn salamakt.14 I. Dnya Savana gelinceye kadar Ermeni meselesi Osmanl Devletinin bir i meselesi olarak grnmesine ramen bu olay byk devletlerin karlkl rekabeti meselesine dnmt. Ermeni meselesini byk devletler kendi karlar asndan ele alrken Ermeniler de byk devletlerin izledikleri politikann aleti haline gelmilerdi. Ermeni meselesinin trmanmasna sebep olan I. Dnya Sava Batl devletlerle olduu kadar, Ruslarla Trkler arasnda yzyllardr sren bir seri savan sonuncusu idi. XVIII. yzylda Kafkaslara dayanan Ruslar, smrge politikalar gerei blgenin nfus yapsn deitirmeye balamlardr. Rus politikas iki ynlyd. Blgedeki Trk ve Mslman halkn srlmesi ve yerlerine Ermeni ve Ruslarn getirilerek yerletirilmesiydi. Srgn hem sava hem bar zamannda tm hzyla devam etmitir. 1828-1920 yllar arasnda iki milyondan fazla Trk nfus srlm ve bir ou ldrlmtr. Srgn ve lmden kaan Kafkas Trkleri ise Osmanl Devletine snmlardr.

283

Ruslar 1828 ve 1854 yllarnda Dou Anadoluya girmiler ve geri ekilirken beraberlerinde yz bin kadar Ermeniyi de Kafkaslara gtrmlerdir. Gtrlen bu Ermeniler, yerlerinden srlm veya ldrlm olan Trklerin topraklarna yerletirilmilerdir. 1828den evvel, bu gnk Ermenistann bakenti Revann nfusunun yzde sekseni Trk olup, eski Trk Revan Hanlnn devam idi. 18771878 sava srasnda Ruslar Kars-Ardahan blgesini igal ederek Trkleri Anadoluya srmler ve onlarn yerlerine Ermenileri yerletirmilerdir. I. Dnya Sava srasnda ise Dou Anadoludaki drt yz bin Ermeni ile Kafkaslardaki drt yz bin Trk yer deitirmitir. Ruslarn yaylmaclk politikas sonucu 1820-1920 yllar arasnda alt yz bin Ermeni Osmanl Devletinden Rusyaya, iki milyon Trkte Kafkasyadan Trkiyeye g etmitir.15 I. Dnya Sava srasnda Ermeniler bamszlklarn kazanmak iin hazrlklar yaparak silahl birlikler oluturmulardr. Ermeniler sava srasnda tilaf Devletleri ile birleerek lke iinde Trklere kar cephe amlardr. Trkler iin artk bu mesele ncelikle bir i gvenlik ve devletin varln koruma meselesi haline gelmitir. lk isyan 17 Austos 1914de Maraa bal olan ve ismi daha sonra Sleymanl olarak deitirilen Zeytunda kmtr. Marataki Osmanl niformal Ermeni askerleri de silahlar ile bunlara katlmlardr. Olaylar Kayseriye de intikal etmi, Erzurum ve Beyazttaki Ermeni askerleri Kafkasyaya kamlardr. Van ve Bitlis dolaylarndaki Ermenilerde harekete geince, isyanlar karsnda Osmanl Devleti, tedbir almak zorunluluu duymu, halkn ve askerin gvenliini salamak iin 21 Mays 1915 tarihli Tehcir Kanununu uygulamaya koyulmutur.16 karlan Techir Kanunu zerine tilaf Devletleri, Ermenilerin yer deitirmesinden dolay Osmanl Devletini knayp ilgililerin sorumlu tutulacan aklamlardr. Osmanl Devleti de bildiriye, bunun kendi i meselesi olduunu ve bu konuda hi kimseye hesap vermek zorunda olmadn ve devleti hkmranlk hakla rn kullanmaktan kimsenin alkoyamayacan bildirmitir. Ayrca bu uygulamann tamamiyle bir gvenlik uygulamas olduunu, Ruslarn, ngilizlerin ve Franszlarn idareleri altnda bulundurduklar milletlere bilhassa Trklere ok zulmettiklerini rnekler vererek aklamtr. 17 I. Dnya Sava srasnda, Dou Anadoluda ve Kafkaslarda 1.200.000den fazla Trk yerinden srlmtr. Kafkaslar ve Dou Anadoluda bir milyondan fazla Trk hayatn kaybetmitir. Vilayt- Sitte diye geen Dou Anadoludaki alt vilayetteki (Van, Elaz, Diyarbakr, Erzurum, Sivas, Bitlis) Ermeniler zorunlu ge tabi tutulmutu. Btn bir sava boyunca bir ok Ermeni hayatn kaybederken, Rus, ngiliz ve Fransz desteinde sivil halka ynelik olarak Ermeniler tarafndan yaplan soykrm sonunda bir milyondan fazla Trk hayatn kaybetmitir. Dier bir ifadeyle, Ermenilerden daha ok Trkler kayp vermitir. 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan sonra g ettirildikleri yerlerden eski yerlerine geri dnen Ermeniler igalci Batl Devletlerden cesaret alarak, Trklere ynelik saldrlara yeniden balamlardr. Bunun sonucu olarak Dou ve Gneydou Anadolunun

284

baz blgelerinde olaylar ba gstermitir. Dou Anadoludaki Trk halk da kendine ynelik bask ve zulm karsnda nlem almak zorunda kalmtr. Dou Cephesinde Ermeni sorunu bylece zlmesine ramen Gney Cephesinde Fransz igal kuvvetlerinden cesaret alan Ermeniler Trklere saldrlarn srdryorlard. Milli Mcadelede Ermeni sorunu zm Franszlarn Adana blgesini boaltmas ile noktalanmtr. Eskiden beri Ermeni isyan merkezlerinden olan Hain Saimbeyli (hain) ve Sleymanl (Zeytun) Ermenileri direnilerini srdryorlard. Fransz igal kuvvetleri iinde yer alan Ermeniler bu blgelerde Trklere saldrlarda bulunuyorlard. Bu sebeple yzlerce Trk hayatn kaybetmiti. Ermeniler 16 Ekim 1920de Saimbeyliden, 25 Haziran 1921 tarihinde de Sleymanldan geri ekilmek zorunda kalmlardr. Buralardan ekilen Ermeniler Fransz igal blgesine kamlardr. Franszlarn 20 Ekim 1921 Ankara Antlamas sonucu Gney ve Gneydou Anadoludan ekilmesi ile, Ermeniler de onlar takip etmi ve Suriyeye gemilerdir.18 Mondros Mtarekesinden sonra, byk gler Trkiyenin gelecei zerinde tartmay srdrrken, Trk milleti Mustafa Kemal nderliinde Milli Mcadeleyi balatmt. Dou Anadoluda yaayan Trk halk da topraklarn savunmak zere tekilatlanmaya balamt. Kuzeydou Anadoluda bu amaca ynelik tekilatlar kurulmutur. Milli ra ad verilen bu kurulularn en etkilisi Karsta gerekletirilmitir. 17 Ocak 1919da toplanan kongre Gney Bat Kafkas Geici Milli Hkmetini oluturmutur. 13 ubat 1919da Karsa giren ngiliz kuvvetleri Karstaki Milli ray tanm, fakat komutanln bu blgeye Ermeni gmenlerin getirilmesini ve vali olarak da bir Ermeninin atanmasn istemesi zerine ilikiler kopmutur. 19 Nisan 1919da blgedeki ngiliz generali Thomson, parlamentoyu basm ve hkmet yelerini Maltaya srmtr. Bu olaydan sonra ngilizlerin Kafkasyaya ynelik siyasetleri aka ortaya kmtr. Gelimeleri takip eden 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paa ngilizlerin destei ile Ermenilerin blgedeki nfuslarn arttrmaya altklar ve idarenin Ermenilere verildiini ifade ettikten sonra, Trklere bask ve zulm yapldn bildirmitir. ngilizler nce iddetli bir propagandaya tabi tuttuklar Ermenileri Trk hedeflerine doru ynlendirmilerdi. ngilizlerin bu politikasnn sebebi Mtareke artlarn inemeden Dou Anadoluyu ve Kafkaslar nfus blgelerine dahil etmekti. ngiliz subaylarnn bazlar Ermeni gnll alaylarnn ban geerek Van, Bitlis, Erzurum, Kars ve Nahcivanda saldrlar dzenlemilerdir. Bu durum karsnda Kazm Karabekir hemen harekete geilmesini istiyordu. Kazm Karabekir Erzurumda Enver Beyin son Kafkasya ordusunun birliklerinden gl bir askeri kuvveti kurtarp ayakta tutmay baarmt. Halkn Ermenistan tehdidi altnda dorua ulam bamszlk duygularn besleyerek blgeyi tatllkla yneten Kazm Karabekir, ok seviliyordu. Bu blge, savata btn dier

285

yerlerden daha ok zarar grmt. Rus igali yrenin yklmasna ve halkn g etmesine neden olmutu. Kazm Karabekir ocuklara ilkretim ve yararl bilgileri vermek iin okullar da kurmu, drt ile on drt ya arasndaki ocuklara, Trk subaylarn eitim vermekle grevlendirmitir. 19 zmirin igali duyulur duyulmaz, tilaf Devletlerinin bu blgede buna benzer bir harekete kalkmalar ihtimaline kar, Erzurumda Mdafaa- Hukuk Cemiyetleri kongresi toplamak iin almaya balamt. Erzurum Kongresinin toplanmasnda da nemli rol alm olan Kazm Karabekir, Mustafa Kemalin askerlikten istifa etmesinden sonra onun yannda yer almt. imdi Dou Cephesi Komutan olarak Ermenilere kar yaplacak harekt yrtmekle grevliydi. 24 Eyll 1920de verilen emir gereince, Dou Anadoluda Kazm Karabekir komutasndaki Trk ordusu bir ok cephede saldrya gemitir. 1920 Eyllnde Sarkam, 30 Ekimde Kars, 7 Kasmda da Gmr Trk birlikleri tarafndan geri alnmtr. Dou harekt boyunca Kazm Karabekirin yannda bulunan yabanc gzlemciler Trk ordusunun, son derece medeni ve insani davrandklarn, Ermenilere kar olumsuz bir hareket iinde olmadklarn ve intikam duygusu ile hareket etmediklerini belirtmilerdir.20 Trk askerinin baarl harekat sonucu fazla tutunamayan Ermeni hkmeti bara yanamak zorunda kalmtr. 3 Aralk 1920de Gmr Bar Antlamas imzalanmtr. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetince imzalanan bu ilk antlama olmas ve Mesak- Millinin dou snrlarn ksmen belirlemesi bakmndan nemlidir. Antlamaya gre Sevr Antlamas ile Ermenilere braklan Dou illeri ve 1878 Berlin Antlamasyla Rusyaya braklan Kars ve dolaylar da Trkiyeye braklyordu. Ayrca Ermeni hkmeti de Sevr Antlamasnn geersiz olduunu bu antlama ile kabul etmi oluyordu.21 Bu antlama sonucu Milli Mcadelenin Dou Cephesi baar ile kapanm, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin saygnl artm, Dou Cephesindeki birliklerin bir ksm Bat Cephesine nakledilmitir. Gmr Antlamasn takiben Sovyet Rusya Misak- Milliyi tanmtr. Moskova ve Kars Antlamalar Sovyetler Birlii ile bir dostluk anlamas imzalamak ve ihtiya duyulan maddi kaynak ve sava malzemesini temin iin Dileri Bakan Bekir Sami Bey bakanlnda bir heyet, 11 Mays 1920de Moskovaya hareket etmitir. Dostluk anlamasnn artlar hazr olmasna ramen, Sovyetler Birliinin Bitlis, Van, ve Mu illerinin Ermenilere terk edilmesi ve Ermeni haklarn koruyan talepte bulunmas nedeniyle antlama imzalanmamtr.22 Fakat Sovyet Rusya ile diplomatik iliki kesilmemi, Sovyetler 1920 Ekim aynda Ankaraya eli gndermi ve Ankara Hkmetide 14 Aralk 1920de Ali Fuat Cebesoy bakanlnda Trk heyetini

286

Moskovaya yollamtr. Trk elilik heyeti ile Sovyet Rusya arasnda yaplan grmeler sonucunda 16 Mart 1921de Trkiye Sovyetler Birlii Dostluk Antlamas imzalanmtr. 23 16 Mart 1921 tarihli Trk-Sovyet Dostluk Antlamas, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin Batya kar durumunu kuvvetlendirmitir. Moskova Antlamas ile Sovyetler, Sevr Antlamasn geersiz sayyor, Misak- Millide belirlenen snrlar iinde Trkiyeyi tanyordu. Kars, Ardahan, Artvin Trkiyeye, Batum Grcistana, Nahvan Azerbaycana braklyordu. Ayrca, Sovyet Rusya Byk Millet Meclisinin tanmayaca hibir antlamay tanmayacakt. Bu antlama ile Trk Rus snr izilmi ve Kapitlasyonlarn kaldrlmas Sovyet Rusya tarafndan kabul edilmiti. Trkiyeye iki tmen askere yetecek kadar silah ve cephane yardm, on milyon altn ruble verilmesi karar alnmtr. Bunlarn yannda boazlarn Trk hakimiyetinde kalmas, Boazlar statsnn Karadenize ky devletler tarafndan belirlenmesi kabul ediliyordu.24 Taraflar dou da yaayan halklarn milli kurtulu hareketi ile Rus iilerin yeni bir toplum dzeni kurmak uruna giritikleri savata ortak noktalar bulunduunu gz nnde tutuyordu. Milletlerin bamszlk hareketlerini tanyarak diledikleri hkmet eklini semek konusunda zgr olduklarn kabul ediyorlard. Her iki tarafta birbirlerinin topraklarnda bozguncu almalar yapmamaya sz veriyorlard. Moskova Antlamas Byk Millet Meclisi Hkmetinin d politikada kazand bir zaferdir. Bu antlamayla Trkiyenin dou snr izilmitir. Sovyet Rusyadan alnan mali ve askeri yardm Milli Mcadelenin kazanlmasnda ve her iki devletin dman kabul ettikleri Batl devletlerle yaplan mcadele de nemli bir rol oynamtr. Trkiye ve Rusya birbiri ile anlaarak aralarnda ki btn sorunlar deilse bile, snr meselesini zerek, iki devlet arasndaki geleneksel dmanl dostlua evirmilerdir. Ancak Moskova Antlamasna ramen Trkiye ile Sovyet Rusya arasndaki huzursuzluklar tamamen son bulmamtr. 6 Nisan 1921de Sovyet Rusya Azerbaycanl kar devrimcilerin Trkiyede faaliyetlerine izin verilmemesini istemi, Trk-Fransz ilikilerinin dzelmeye balamasndan sonra, Yunanllarla, Trkiyeye kar i birlii yapma giriiminde bulunmutur. 25 Ayrca Sovyet Rusya, Trkiyede Bolevik propagandas giriimlerinde de bulunmu, ancak bir sonu elde edememitir.26 Moskova Antlamasndan sonra Sakarya Savan izleyen gnlerde 13 Ekim 1921de Karsta Trkiye, Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri ile Kars Antlamas imzalanmtr. Kars Antlamas ile ad geen devletler Moskova Antlamasnda belirlenen snrlar onaylamtr. Ermeni meselesi denilen ve Ermeni ulusunun gerek karlarndan ok smrgeci devletlerin ekonomik karlarna gre ekillenen bu mesele, Kars Antlamas ile zm yolunu bulmutur.27

1 2

A. Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara, 1990, s. 13. Kurat a.g.e., s. 27.

287

3 4 5 6 7

Kurat a.g.e., s. 36. Kurat, a.g.e., 74. E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VII. cilt s. 76. Karal, Osmanl, a.g.e., s. 291. Sava meydanlarnda bir ok madalya kazanm olmasna ramen Mustafa Kemal,

Cumhurbakan seildikten sonra zerinde hep sar, krmz, yeil renklerdeki ve Ruslara kar Dou Anadoluda ald bu madalyasn tamtr. Altn Madalya, Antkabir Mzesinde bulunmaktadr. 8 9 Karal, Osmanl, a.g.e., s. 493. Karal, Osmanl, a.g.e., s. 475.

10 Karal, Osmanl, a.g.e., s. 538. 11 Geni bilgi iin baknz, A. Ender Gkdemir, Cenub-i Garbi Kafkas Hkmeti, Ankara, 1988, s. 123. 12 Sadi Koa, Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk Ermeni likileri, Ankara, 1967, s. 59; Hamza Erolu, Trk nklap Tarihi, stanbul, 1982, s. 217. 13 Fahir Armaolu, Siyasi Tarih (1789-1960), Ankara 1964, s. 298; Hamza Erolu, a.g.e., s. 222. 14 Mehmet Hocaolu, Ariv Vesikalaryla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, Ankara, 1976. 15 Justin Mc. Carthy, Ermeni Terrizmi-Zehir ve Panzehir Olarak Tarih, Ottoman Archives

Yldz Collection The Armanian Question I, stanbul, 1989, s. 74. 16 17 18 Ssl, Ermeniler, a.g.e., s. 110. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul, 1976, s. 618-622. Yaar Akbyk, Ariv Belgeleri Inda Zeytun Ermeni Meselesinin Hali, Belleten, C. LIV,

Nisan 1990, s. 209; Kemal elik, Milli Mcadelede Adana ve Havalisi (1918-1922), Ankara. 19 Kazm Karabekirin blgedeki eitim faaliyetleri iin baknz. Nuri Kstkl, Kazm

Karabekirin At Okullar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Temmuz, Austos 1985, say: 5-6. 20 21 22 23 24 25 M. Kemal ke, Ermeni Meselesi, stanbul, 1986 s. 198. Atatrk, a.g.e., C. II, s. 40. Cebesoy, Moskovaa.g.e., s. 61. Kamuran Grn, Trk-Sovyet likileri (1920-1953), Ankara, 1991. Dstur, 3. Tertip, C. 2s. 102. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, II, Ankara, 1977, s. 71.

288

26

Mehmet Gnlbol-Cem Sar, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), Ankara,

1990, s. 23.

27

Atatrkn Sylev ve Demeleri I, Ankara, 1987, s. 233.

289

Mill Mcadele'de Elviye- Selse / Sancak Meselesi Kars, Ardahan, Batum) / Do. Dr. S. Esin Derinsu Day [s.157-167]

Atatrk niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits / Trkiye Elviye-i Selse/ Liv/ Sancak ifadesi genellikle 1877-78 Osmanl-Rus Savandan sonra Kars, Ardahan ve Batum iin kullanlmtr.1 Elviye-i Selsenin merkezi durumunda ve Anadolunun Kafkaslara alan kaps olan Kars, zellikle 1828-29, 1853-56, 1877-78 Osmanl Rus Savalar ve 1914-1918 I. Dnya Savanda doudaki byk hareket ss ve mdafaa noktas olmas sebebiyle mcadelenin en youn yaand blge olmutur.2 Tanzimat Fermannn ilanndan sonra Eylet usul kaldrlnca Kars, Sancak yaplarak Erzuruma balanmtr.3 1871 ve 1874 tarihli Erzurum Vilayeti Salnmelerine gre Kars Sancann kazalar; Merkez, regel, Zarat, Kazman4 (Merkez Kazman imdiki Sarkam ve Arpaay dahil)5dir. Yine 1877de Erzurum Vilyetine bal bir Sancak olan ldr Sancann merkezi Oltu olup bal kazalar; Oltu (Nahiyeler; Narman, Penek, Bardz, Tavusker/Olur), Ardanu (Nahiyesi: avat, Ardahan, (Nahiyeleri: Gle, Poskov, ldr) dr.6 1877de Trabzon Vilayetine bal bir sancak olan Batum Sanca; Batum, rksu, Aa Acara (Merkez Keda Ky), Yukar Acara (Nahiyeleri: Khula/Hulo, Maakhel; Livana (Merkezi Artvin, imdiki Yusufeli dahil), Arhavi, Gnye/Gonya nahiyeleri ile Khopa/Hopa, Hemin nahiyesi ve Pazardan ibaretti.7 Trkiye corafyasndaki yerini ksaca belirttiimiz Elviye-i Selse/ Sancakn Milli

Mcadeledeki yeri ve nemi ne idi? Milli Mcadelede Elviye-i Selse Meselesi ne idi? Hereyden nce Sancak/Kars, Ardahan ve Batum Sancaklar Anavatann bir paras idiler. Ta ki 1878 ylna kadar. 1877-78 Osmanl-Rus Sava sonras 3 Mart 1878de imzalanan Ayastefanos Antlamasnn 19. maddesi; 13 Temmuz 1878de imzalanan Berlin Antlamasnn 58. Maddesine gre Kars, Ardahan ve Batum Sancaklar Rusyaya sava tazminat olarak verilmiti. 3 Mart 1918de Brest-Litovsk Antlamas ile tekrar Anavatana kavuan Sancak ne yazk ki Mondros Mtarekesi artlarnn ngilizlerce keyfi uygulamas ve ihllleri sebebiyle, tekrar terk edilmek zorunda kalnmt. Oysa Elviye-i Selse Anadolunun nemli bir stratejik blgesiydi. Nitekim,

290

Bakumandanlk Erkn- Harbiye Reisi Enver Paa, 29 Austos 1918de Osmanl lkesini askeri, mlk ksma ayrdnda; dmann her an tehdidine maruz kalan, dmann casusluk faaliyetlerine elverili bulunan Kars, Ardahan ve Batum ile Dou Anadolu askeri blgede braklmt. Grc ve Ermenilerle, ngilizlerin topraklarn geniletmek istemelerine kar burada bulunan ktalar sevk edilecekti.8 Mondros Mtarekesinin uygulanmasyla Trk vatannn btnlne ve Trk milletinin istiklaline ynelik tehdit ve igaller zerine ilk milli tekilatlanma Elviye-i Selsenin merkezi olan Karsta gerekletirildi. 5 Kasm 1918de Karsta kurulan Kars Milli slm rs ksa srede Kars, Ardahan ve Batum Sancak ve kazalarnda ubelerini amaya balad. IX. Ordu Komutan Yakup evki Paa, Trk Ordusuna Kafkaslardan ekilme emrinin verildii tarihten itibaren, blge halkna Trk ordusunun halkn ca nn, maln ve namuslarnn koruyacana dair teminat vermesinden baka; blge halknn milli mdafaa cemiyetleri hatta Milli hkmetler kurmalarn destekleyerek; halkn Ermeni ve Grc saldrlarna kar silahlanp kendilerini korumalarn da salamtr.9 Kars Mutasarrf Hilmi (URAN) Bey ile Kars Milli slm ursnn kurulmasn destekleyen Yakup evki Paa, Elviye-i Selsedeki halkn tekilatlanmasn salayarak askeri ve idari konularda yardmc olmutur. 15 Kasm 1919da I. Kars Kongresini yapan Kars Milli slm uras bir Muvakkat Heyet oluturmu;10 30 Kasm-2 Aralk 1918de toplanan II. Kars Kongresinde Cihangirolu brahim Beyin bakanlnda merkezi Kars olan Kars Milli slam uras Hkmeti kurulmutur.11 1 Aralk 1918 tarihli Milli slm r Meclisinin kararnda Kars-Batum Vilyetleri ile Ahska, Ahlkelek, erur, Nahvan, Srmeli, Gneydou-Revan Sancaklar halknn katlm ile Cenb-i Garbi Kafkas Hkmetinin kurulduu belirtiliyor ve hazrladklar 5 maddelik bildirinin 5. Maddesinde Meclis-i Mebusan alncaya kadar (Cenub-i Garb Kafkas) Cumhuriyetini idare eden Milli radr ifadesi kullanlyordu.12 Dolaysyla Cenb-i Grbi Kafkas Hkmetinin II. Kars Kongresinde gizli kurulup, yerine Kars Milli slm rs Hkmetinin kullanld anlalyor. 17/18 Ocak 1919da toplanan III. Byk Kars Kongresinden sonra Cenb-i Grbi Kafkas hkmeti adnn resmen kullanld ve ilan edildii grlyor.13 Cenb-i Grbi Kafkasyann snrlar Batum Vilayeti (Acara, Artvin dahil) Kars Vilyeti (Poskov, ldr, Gle, Ardahan, Oltu, enkaya, Kazman dahil), Ahska Sanca (Kobliya, Adgan, Azgur, Hrt dahil), Srmeli Sanca (Idr, Kulp, Tuzluca, Aralk dahil) ve Ahlkelek Sancann batsn kapsyordu.14

291

Bu durumda Cenb-i Grbi Kafkas Hkmetinin snrlar iinde; Kars, Ardahan, Batum, Kazman, Oltu (enkaya dahil) Nahvan, Artvin, Borka, Murgul, rksu, Yukar Acara, Aa Acara, Ardanu, avat, Posof, Ahska (Azgur, Kobliya, Hrt dahil) Ahlkelek, ldr, Akbaba (Arpaay balar), regel, Zorad, Penek, Sarkam, Horasan (Aa Pasinden saylan Karaurgan Buca), Digor, Srmeli (Idr, Kulp/Tuzluca, Aralk ileleri gibi Arasn sandaki yerler), Idr, erur, ahtaht, Yenice, Culfa, Ordubad bulunuyordu.15 Cenb-i Grb Kafkas Hkmeti Parlamentosu Devlet Bakan, Hkmeti, Anayasas, Bayra, askeri ve sivil tekilat ile demokratik bir cumhuriyet idi. Nitekim Mart 1919 ayndan itibaren resmi yazmalarda Cenb Grbi Kafkas Hkmeti Cumhuriyesi isminin kullanld grlmektedir. Kars merkez olmak zere gney Kafkaslar da iine alarak Elviye-i Selse topraklarnda kurulan bu hkmetin iki zellii vardr. Birincisi, Mtareke sonras Anavatandan koparlarak istila edilen ve asla ayrl kabul etmeyen vatan topranda yaayanlar, bu topraklarn Trk yurdu ve nfus ounluunun Trklere aid olduunu ve hibir devletin himayesi altnda yaamayacaklarn gstermek, yaplan her trl igal ve mdahaleyi reddederek daha sonra uygun artlar olutuunda tekrar Anavatan ile birlemek amacyla ayr bir hkmet kurmulardr. te bunlardan Anadoluda kurulan ilk hkmet, Cenb-i Grbi Kafkas Hkmeti Cumhuriyesidir.16 Biri dier zellii ise; 28 Mays 1918de bamszln ilan eden Azerbaycandan sonra ikinci Trk Cumhuriyeti olmasdr. Gerek Kars Milli slam uras, gerekse Cenbgrb Kafkas Hkmeti, Elviye-i Selseyi igal edip sonra da Ermeni ve Grclere peke eken ngilizlere ramen Ermeni ve Grclere kar hem askeri, hem de siyasi mcadeleyi srdrerek, bir Milli Mcadele sava vermilerdir. Trkiyenin kuzeydousunda gney Kafkasyadaki Elviye-i Selse halknn bu mcadelesi Ermenileri ve Grcleri oyalam; katliam ve igallerinin Dou Anadoluya yaylmasna engel olmutur. Erzurumda askeri personeli ve tehizat ile tam donanml olan 15. Kolordunun ypranmasn nlemi; en nemlisi, Ankara Hkmetinin douda Ermeniler zerine yapaca Dou Harekt iin uygun askeri ve siyasi ortam beklemesi iin frsat vermitir. Erzurumda Milli Mcadelenin geliimini salam, Anadoludaki Milli Mcadeleye zaman kazandrmtr. O gnleri yaayan, Milli Mcadelenin iinde yer alarak olaylara ahit olan Cevad Dursunolu, Milli Mcadelede Erzurum adl hatratnda; Ardahan, Oltu, ldr ve Kazman hududlarnda den birok halk ocuklar byk fedakarlklar gsteriyorlard. Bu U Beyleri memleket dahilinde tekilatlanmak iin bize vakit kazandryorlard. Bunun deerini bugn lmek ok gtr. Fakat unu

292

bilmeliyiz ki, bu mdafalar orduya nemli imkanlar kazandrm ve dolaysyla netice zerine byk tesirleri olmutur. demektedir.17 Ruslarn, ngilizlerin ve Almanlarn hakimiyet mcadelesinin ok youn yaand bir blge olan Kafkaslar ve Elviye-i Selse halknn, anavatan, Trkiyeden asla koparlmay kabul etmemeleri zerine balattklar Milli Mcadele, hem blge tarihi hem de Milli Mcade le tarihi iinde byk bir nem arzetmektedir. Ancak, Elviye-i Selsedeki bu milli tekilatlanma ngilizleri rahatsz ediyor, Ermeniler lehindeki siyasetlerine engel gryorlard. ngiliz Generali Forestier Walker, 6 Ocak 1919da Gmrde Ermenistan Dileri Bakan Tigranian ile grtnde, ona ngiliz himayesinde, Oblast eklinde bir Ermeni Hkmeti kurma planlarndan bahsetmiti.18 7 Ocak 1919da Karsa gelen General Walker, ayn gn IX. Ordu Komutan Yakup evki Paa ile grtnde; IX. Ordunun 25 Ocaka kadar Kars boaltmasn, Erzuruma ekilirken bir ay yetecek kadar yiyecek almasn, 12 Ocakta birka ngiliz subay, 200 asker ve 7 Ermeni hkmet yesinin Karsa gelip hkmet idaresini ve telsiz-telgraf istasyonunu teslim alacan, btn demiryollarnn 15 Ocakta Ermenilere teslim edilmesini, huduttaki Osmanl birliklerinin toplanmasn, geiin serbest braklmasn, ordunun yannda ancak Osmanl silah ve cephanesini gtrebileceini, Rus mal olanlarn ise braklmasn istemitir.19 26 Aralk 1918de, Kars Hkmetini tanmaya raz olduunu beyan eden ngiliz Askeri Murahhas General V.H. Beach, yannda Vali S. Korganov/Karganovun idaresinde kurmay dndkleri Ermeni hkmetini oluturacak; elli-altm kiilik bir heyetle 13 Ocak 1919da Karsa gelmiti.20 Generalin Ermenilerle birlikte Karsa gelecei haber alndnda yaklak iki bin kiinin katlm ile Karsta pretosto mitingi yaplmt.21 ngilizlere verilmek zere, daha nce Hkmet tarafndan hazrlanan raporda; Elviye-i Selsede ounluun tekil ettii bir Hkmetin kurulduu; tek bir Ermeninin dahi Arpaaydan bu tarafa geirilmeyecei; Ermenilerin isknna ve Karsta hkmet kurmalarna asla izin verilmeyecei bildirilmiti.22 Generalin yerine brakt ve Hkmetin de onun emri altnda almasn istedii Albay C.E. Temperley,23 Karsta kald bir ay boyunca, Ermenileri Karsa getirip yerletirmek iin uram ancak, Hkmetin sert ve tavizsiz tavr ile karlamtr.24 ngilizler, bask ve srarla isteklerini kabul ettiremiyeceklerini anlam olmallar ki; General G.F. Milne, 6 ubat 1919 tarihli raporunda; Karsta zecri (zorlayc) tedbirler almak lazmdr 25 diyerek, bundan sonra uygulayacaklar metoda aklk getirmiti.

293

1919 ubat sonlarnda, ngiliz Askeri Valisi olarak Temperleyin yerine General V. Asserin gelecei haber alndnda; Gmr Hududundaki grevliye, gelecek katarda hibir Ermeninin bulunmamas emri verilmiti. Generalin tm itirazlarna ramen, vagondaki Ermeni mhendisler indirilerek Karsa gitmelerine engel olunmutu. Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti Bakan brahim Cihangirolunun bulunduu bir heyetle gren, General V. Asser; Size kim emretti ki, Arpaaydan hududa gemisiniz dediinde brahim Bey; Wilson Prensiblerine riayet ederek %90 Trk olan Elviye-i Selsede hkmetimizi kurduk ve snrlarmz bekliyoruz26 cevabn vermitir. Hatta Generalin huduttaki olay kastederek barp armasna brahim Beyde Resmi Tercman Ahmet Robenson aracl ile Bu adama syle terbiyesizce barp aryor. Buras Hindistan deil. Buras Kafkasyadr. Barmalarla kimi korkutmak istiyor cevabn vermiti. General V. Asser, Cenb-i Garb Kafkas Hkmetinin Karstan baka yere karmamasn, Karstan g eden Ermenilerin Karsa dnmesine izin verilmesini, eer Ermeniler kabul edilmezse, Kars hududunda bir yer verilerek, bar antlamasna kadar orada kalmalarn teklif etti. 27 Hkmet, birinci maddeye verdii cevapta; ngiliz Hkmetini mantksz ve hkmet ilerine karmakla sulayarak; Hkmete, (Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti) bu ismi milletin verdiini; Nahcivan ve Batumun, kendi istekleri ile Hkmete katldklarn; Batum ve Kars halknn, ayrlmaz bir btn olduunu; General Beachn, daha nce hkmeti adna Karstaki Hkmetin i ilerine karmayacana sz verdiini ve bu nedenle ngiliz memurlarn kabul ettiklerini bildirdi. kinci istee verilen cevapta; dnyann en alak insanlardr dedikleri bu muhacirleri asla kabul etmiyorlard. nc istekte reddedilmiti. Gereke olarak: Ermenilerin hicret ettikleri zaman, Kars ehrinin drtte n, geride kalan seksen sekiz kyden te birini yaktklarn, geriye salam kalan kylere de, Erivandan drtyzkrkdrt ky terkederek gelen Trk muhacirleri yerletirdiklerini; bundan baka, babalar, kardeleri Ermeniler tarafndan kesilmi, Trkiyeden gelen felaketzedelerinde bulunduu belirtilerek, bu tafsilat bilmeyen ngiliz memurlar, bu dehetdengiz teklifte nasl bulunurlar cevab verilmiti.28 Ayrca, Drtyzellibin kii bu dar sahada iskn olunur da; Kars terkeden bir avu Ermeni, Trklerin ve Mslmanlarn terkettikleri drtyzkrkdrt kyde neden iskn edilmiyor? sorusunun ardndan; bunu ayrca bilesiniz ki; sizin bu siyasetiniz, ikinci defa Kafkasyada kan dklmesine sebep olacaktr denilerek; bundan sonraki olaylarn tek sorumlusu olarak ngilizler gsterilmitir.

294

Ayrca ngilizler, Hkmetin adnn deitirilmesi konusunda da srarl idiler. Karstaki Hkmetin Kars ile snrl kalmasn, Elviye-i Selsenin de Batum Vilayeti adyla vasflandrlmasn istiyorlard.29 Bylece, Elviye-i Selse ile birlikte tm Gneybat Kafkasyada hakim olan Cenb-i Garb Kafkas Hkmetinin nfuzunu kracaklar; yetkilerini, Kars ile snrlandracaklar, hem de Kafkas gal Komutanlnn merkezi konumda olan Batumdan dolay ngilizler blgede daha hakim olacaklard.30 Mart 1919da General V. Asser, Kars-Sarkam demiryolunu amak iin bin kadar Ermeniyi amele ad altnda Karsa getirmek istemi; reddedilince de, bu defa bin Rus amelesi getirme istei de, yine Cenub Garb Kafkas Hkmeti tarafndan iddetle reddedilmitir.31 26 Mart 1919da Kafkasyadaki ngiliz Umum Kumandan General W.M. Thampson Karsa gelmiti. Hkmet Bakan brahm Bey, Ahskada Grclerle yaplan savata olduundan,32 dier hkmet yelerinin bulunduu bir Heyet, General ile grmt. Bu Heyette bulunan Polis Mdr Tevhididdin Mamilolu; Kars Vilyetine getirip yerletirmek istediiniz Ermenilerin nisbeti %15dir. Mslmanlar ise %85tir. 85 kiiyi, 15 kiinin idaresine vermek hangi insanlk esasna dayanr 33 diyerek, Ermenilerin Karsa getirilmesine kar kmtr. Karsa gelen tm ngiliz askeri yetkililerinin devaml ve deimeyen istekleri Ermenilerin Karsa gelmeleri, Kars ve Sarkamtaki erzakn bir ksmnn Ermenilere verilmesiydi. Trk yurdu olan bu blgede, halkn kendini temsil ettii ve kurduu bir hkmeti Wilson Prensiplerine ramen kabul etmeyen ve Cenb-i Garb Kafkas Hkmetine isteklerini zorla ve tehditle kabul ettiremeyen ngilizler, 13 Nisan 1919 gn toplant halinde olan Cenubgrbi Kafkas Hkmeti Parlamentosunu basarak; Hkmet Bakan brahim Cihangirolu Hasan Bey, Dahiliye Nazr Ali Rza (Ataman) Bey, Kars Valisi Alibegolu Mehmet Bey, Polis Umum Mdr Mamilolu Tevhidddin Bey, Muhacir Mdr Rum stefan Vafyeddin Efendi, Maliye Nezareti yesi Cihangirolu Aziz Bey, Kars Polis Komiseri Salaholu Musa Bey, Rum Milletkvekili Pavlo Camaso/Comuov, Parlamento yesi Polonyal Gmen Simon Rainski, Kars ras ae Mmessili Yusufolu Yusuf Beyi 34 tutuklayarak Kars, Tiflis, gndermilerdir.35 Batuma stanbul yoluyla 28 Mays 1919da Maltaya srgne

Tutuklanan Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti yetkililerinden sadece Dahiliye Nazr Ali Rza Bey, daha sonra Batumdan kaarak Oltuya gelebilmitir. Bylece Elviye-i Selse ve tm Gney Kafkasyay temsil eden Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti datlm, yklmt. Ama, ok deil, Hkmetin yklmasndan hemen on gn sonra, 23 Nisan 1920de Ankarada alan Byk Millet Meclisine Elviye-i Selseden; Batumdan 5, Karstan 3, Ardahandan 2, Oltudan 2, toplam 12 milletvekili seilerek katlmlardr.

295

Bu durum, o tarihlerde Elviye-i Selsenin snrlarmz dnda olmasna ramen, milli snrlar iinde kabul edildiinin ve Meclisin de bunu gerekletirmek iin mcadele edeceinin iareti idi. En nemlisi, Elviye-i Selse, artk Trkiyenin Byk Millet Meclisinde temsil ediliyordu. Zaten, Elviye-i Selse halknn da istedii bu idi. Anavatan ile birlemek; tek bir yurt, tek bir bayrak, tek bir devlet olmakt. Bu fikir fiili olarak gereklemiti. Kafkasya ngiliz Ordusu Bakumandan General Thomson imzas ile 13 Nisanda uaklarla ehre atlan bir bildiride; ngiliz askeri kuvvetlerinin Kafkasyada asayii temin iin buraya geldikleri, Kars ursnn bu konuda kendilerine yardmc olmamasndan dolay rnn ngiliz Kumandanl tarafndan azledildii; bundan sonra idarenin ngiliz Kumandanlnda olduu ve General Davienin grevlendirildii, onun emrine uymayanlarn cezalandrlaca, Sulh Konferansnn her milletin istiklali hakknda verecei karara gre davranlacann belirtildii bir ilan datlmt. 36 General Davie, ngilizlerin daha nce aldklar karar olan Ermeni yneticileri gelip, btn vilayet Ermeni Cumhuriyeti tarafndan teslim alnncaya kadar, mahalli konseyin tavsiye edecei kiilerden37 oluacak ve ngiliz Hkmetinin emri altnda alacak paravan bir hkmet kurdular. 14 Nisan 1919da Mehedi Samed Aann bakan, Dr. Esat Beyin bakan yardmcs olduu, 6 Trk, 1 Rum ve 1 Rus (Malakan)dan oluan 8 kiilik bir Halk dare Heyeti ad ile geici bir hkmet kuruldu.38 ngilizler Kars igal ettikleri gnden beri srekli, ngiliz niformas altnda Ermenileri Karsa getiriyorlard. Nihayet General Osebyans ve General Korganovu Karsa getirerek, Karsn idaresini 30 Nisan 1919 gn Ermenilere teslim ettiler.39 Kafkasyann Ermeni vilayetlerinde Tatarlarn (Trklerin) haiz olduu byk ekseriyete ramen, yaayabilecek bir Ermeni Hkmeti tesis etmek iin ngiliz dare-i Makmat40 Trkleri tehdit ederek, hatta onlar aresiz ve basz brakmak iin Cenb-i Garbi Kafkas Hkmetini datm, blgeyi Ermeni idaresinde terk ederek blgeden ekilmiti. Gya blgede asayii temin iin igal eden ngiliz gal Kuvvetleri, ekildikleri blgelerde idareyi Ermeni ve Grclere terk etmekle, bir Trk soykrmna ortam hazrlamlard.

zellikle Ermenilerin 1919-1920 tarihleri arasnda Kafkaslarda ve Elviye-i Selsede yaptklar vahet ve katliam sonuca tam bir Trk soykrm yaanmtr. Cenb-i Grbi Kafkas Hkmetinin datlmasndan sonra Karsta kurulan Ermeni Hkmeti sadece Kars, Sarkam, Kazman ve Zarata hakim olabilmi; Akbaba, ldr, Oltu, Gle, Allahuekber Da, Karakurut/Ortakale, Pernavut ve Ardahandaki Milli ura ubeleri blgenin kurtuluuna kadar Ermenilere kar savamlardr.41

296

Bu rlar iinde, hkmet gibi faaliyet gsteren ve Oltu r Hkmetini kuran, dier rlar kendisine balayan irtibat kuran Oltu ursdr.42 I. Dnya Sava esnasnda Erzincan Mtarekesi gereince igal ettii Dou Anadolu, Elviye-i Selse ve Kafkaslardan ekilen Ruslarn yerlerini Ermenilere brakmalar sonucu Ermeniler tarafndan 1918 ylnda youn bir Trk katliam balatlmt. Bu katliam ve vahete son vermek ve igal altndaki topraklarmz kurtarmak iin ubat 1918de Trk ileri harekt balatlm ve baar ile sonulanmt. 1919 ylnda da tarih tekerrr ettiinden, ayn eyler tekrar yaanyordu. Ermenilerin blgede yaptklar mezalim ve vahetin artmas zerin XV. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa, 8 Temmuz 1919da Zivinde bulunan ngiliz Mmessili Yarbay A.Rawlinsondan Ermenilerin Kars ve evresinde yaptklar mezalimi grmesi iin Sarkama gitmesini istemiti.43 Kzm Karabekir Paann 11 Temmuzda Harbiye Nezaretine gnderdii bir yazda Ermenilerin, Trklere yapt mezalimi Rawlinsonun da doruladn,44 belirtmitir. Rawlinson da, Temmuz aynda Zivinden ayrlmadan nce Kars civarnda Ermeni askerlerinin gerekletirdii korkun hadiseler hakknda fazlaca kesin belgelerin eline getiini; Ermenilerin davranlarnda grd disiplin eksekliini Zivinden Tiflise ektii telgraflarla u ekilde belirttiini yazar: Ermeni birliklerinin disiplinden uzak olduklar ve etkili bir ynetim altnda olmadklar iin Ermenilerin Mslman nufusu idare edebilecek bamsz bir ynetime terk edilmemeleri gerektiini, insani boyutlar iinde sylemek gerekir. Ayrca onlar, bizim de er ge hakkaniyetle ahlaki olarak sorumlu tutulabileceimiz mezalimleri ilediler.45 Eserinden de anlalaca zere tm Yakndouyu gezen, dolaysyla Kafkaslar ve Dou Anadoluyu kar kar dolaan Yarbay Rawlinson; Ermenilerin, Trklere yaptklar mezalimin korkunluunu ve younluunu gzleri ile grd gibi tm bunlardan ngilizlerin sorumlu olduunu da itiraf etmektedir. 17-19 Temmuz 1919da hazrlanan Erzurum Kongresi Ruznmesi msveddesinin 6. Maddesinin e kknda; Elviye-i Selse (Kars, Ardahan, Batum) ve Nahcivanda vukubulmakta olan katliamlara kar tedbir-i ittihzna karar verilerek; incelemeler yapmak zere bu blgelere heyet gnderilmitir.46 Kzm Karabekir Paa, 19 Temmuz tarihli bir baka ifre yazsnda ise; Ermeniler, Nahvan, Kars ve Kazman havalisinde, halka yaptklar mezalim gittike arttn bildirmekteydi. 47 Ermenilerin Temmuz ayndaki mezalim ve vahetleri o derece korkun bir boyuta ulamt ki, Osmanl Erkn- Harbiyesi, XV. Kolordunun bu konudaki raporlarna dayanarak bir bror bile bastrmt.48 XV. Kolordu Komutanlnn 27 Austos 1919 tarihli istihbarat raporunda; Ermeni Tanak Cemiyetinin Revan, Aras mntkas ve Elviye-i Selsede bir tek mslman brakmamaya karar

297

verdikleri, Ermeni Hkmetinin dzenli askeri kuvvetlerinin dahi Mslmanlar katl ve ifn hareketlerinde bulunarak her trl feca ve mezalime itirak ettikleri belirtilerek; Kars, Sarkam, Idr taraflarnda ve Revan, Aras mntkasnda slamlara kar yaplan mezalim son dereceyi bulmutur49 deniliyordu. zellikle ngilizlerin, Karstaki idareyi Ermenilere brakp blgeden ekilmelerinden sonra, Ermenilerin halka yaptklar korkun mezalim ve katliam sonucu halk Kars ve evresinden hatta Erzurumdan dahi daha batya g etmeye balamt.50 Trk Ordusunun blgeden ekilmek zorunda braklmas ve Cenb-i Garb Kafkas Hkmetinin de datlmasndan sonra, dzenli askeri kuvvetlerden yoksun olarak, sadece milis kuvvetleriyle Ermenilere kar mcadele sz konusu idi. stelik, Ermenilerin halka uyguladklar bask, zulm ve katliam sonucu halk yldrarak ge zorlamak ve blgede Trk nfusunu azaltmak istemeleri de ayr bir sorundu. Bu durum, askeri ve sivil yetkilileri rahatsz etmekte idi. Ermeni mezalimi ve vaheti altnda inleyen Elviye-i Selse halknn bir ksm Anadoluya kaarken bir ksm da Azerbaycana kamaktayd. Azerbaycan Hkmeti Dileri Bakan Han Hoyski Ermeni Hkmeti Dileri Bakanna verdii nota da; bu gibi vahi ve korkun davranlara son verilmesi iin gereken tedbirlerin alnmasn, yoksa doacak sorumluluun Ermeni Hkmetine ait olacan bildiriyordu.51 Ermeni mezalimi 1920 ylnda da artarak devam ediyordu. Kzm Karabekir Paann 22 Mart 1920de Erivan Cumhuriyeti Askeri Kumandanlna gnderdii protesto mektubunda; Ermenilerin Kars ve evresinde yaptklar mezalimlere Yarbay Rawlinson ve General Harbordun dahi ahit olduunu belirterek; mezalim ve krgnlara son verilmesini istemiti.52

Yine ayn tarihte Mustafa Kemal Paada Heyet-i Temsiliye adna Medeni Devletlere gnderdii protesto telgrafnda; Ermenilerin tohumluk istemek, vergi almak, silah toplamak gibi bahanelerle zulm ve ikence yaptklar, Ermeni frka kumandanlar tarafndan sevk ve idare edilen eitli snftan oluan askeri kuvvetlerin taarruzlar ile Kars vilayetine bal olan ldr, Zarad, regel, Akbaba kazalarnda isimleri bilinen krk kyn tamamen tahrib ve imha olunduunu, bu kylerin halkndan iki bin kiiden fazlasnn pek feci bir ekilde katledildii, katliama urayan halkn mallarnn Kars pazarlarnda satldn, Ermenilerin Ordubad, Ahur, Civa, ivi, Vedi ve Oltu mntkalarn yeniden taarruza baladklarn belirterek; iddetle protesto ettikleri bu taarruzlarn, katliam ve fecainin derhal durdurulmasn istiyordu.53

298

Karstaki paravan hkmette grev yapan Mehedi Samed Aa Bakanlndaki slam-ra Heyeti, Ocak 1920de Ermenilerin ldr, Gle, regel, Zarat ve Akbaba ve evresindeki mezalim ve tecavzlerini Tifliste bulunan Amerikan Heyeti nezdinde protesto etmilerdi.54 Karstaki slam ra Heyetinin Tiflisteki temsilcisi olan Zeynel Aann olu Aa da, Ermenilerin Arpaayda yaptklar mezalim, Tifliste yaynlanan Zarayavostok Gazetesinde; Arpaay kan iinde yatyor55 ifadeleri ile, uzun makaleler yazarak mezalimin korkunluunu anlatyordu. Elviye-i Selsede, Ermenilerin yaptklar Trk soykrmna, artk askeri bir harektla son vermekten baka are kalmamt. stelik, Rus Bolevik Hkmeti Kzlordusu 1920 Martn da Denikin ve Wrangel ordularn bozguna uratp, Kafkaslara ynelince, 28 Nisan 1920de Azerbaycan Sovyetletirmiti. Kafkaslara hakim olmak arzusunda olan Rus Bolevik Hkmeti, Kzlorduya Azerbaycandan sonra Grcistan ve Ermenistan da Sovyetletirme grevi verildiinden; her iki devletin igali altnda bulunan Elviye-i Selsenin, tamamen kaybedilmesi sz konusu idi. nk Kzlordu igaline girecek olan bu topraklarmz tekrar almak zor olabilirdi. XV. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paann eitli tarihlerde, gerekeleri ile douda askeri bir harekta izin verilmesi iin yapt teklifler sonucu, 6 Haziran 1920de Vekiller Heyetince Kzm Karabekir Paann Elviye-i Selseyi kurtarmas iin askeri harekta izin verildii bildirildi.56 Kzm Karabekir Paa, 26 Nisan 1920 tarihinden beri birliklerini hududa yanatrmaya balayarak, 7 Haziranda seferberlik ilan etmiti.57 B.M.M Reisi Mustafa Kemal Paann 13/14 Haziran 1920de Erivan Cumhuriyeti Askeri Kumandanlna gnderdii mektupta Daha nce harp tazminat karl olarak verilmiken, Brest-litovsk Antlamas ile Trkiyeye geri verilen ve ayrca Trkiyeye ait olduu Erivan Cumhuriyeti tarafndan da kabul edilmi bulunan Sancaktaki Trk halk, Ermeniler tarafndan devaml olarak katliam edilmektedir. Ermenilerin byle hareket ettiklerini Avrupallar da kabul etmektedirler. Uyruumuz, bu zulmlere kar devaml olarak feryat etmekte ve yardm istemektedir. Uyruumuzun hayatlarn korumak maksadyla memleketimizin paras olan Sancak iindeki gereken yerleri igal altna almak zorundayz. Kan akmasna meydan vermemek iin hemen askeri ktalarnz ekmenizi hkmetimden aldm emir zerine bildiririm.58 diyerek, Ermenilere kar yaplacak askeri harekt hakknda uyarda bulunmutu. Dou Harekt hazrlklar srd srada, XV. Kolordunun ismi; Dou Cephesi Komutanlna evrilerek;59 Kazm Karabekir Paa da, Ordu Komutanlna ykseltildi.

299

Ancak bu tarihlerde Mustafa Kemal Paann 26 Nisan 1920de I.V. Lenine yazd mektubun ierin imzal 3 Haziran 1920 tarihli cevabnn 15 Haziranda Ankaraya ulamas harektn ertelenmesine sebep olmutu. Mektupta; Trkiyenin istikllinin kabul edildiinin bildirilmesine ramen, ileri srdkleri baz isteklerle Misk- Milliden taviz verilmesi, Trkiyenin Azerbaycan ve Ermenistan ile olan hudud meseleleri grmelerine Rusyann da katlmasna izin verilmesi isteniliyordu.60 B.M.M Reisi Mustafa Kemal Paann 20 Haziran 1920 tarihli mektubunda; Ermenilerin Trk olmayan araziyi tahrip ve ahaliyi katlettikleri, Bat Emperyalistlerine has usullerle, suni kitlelerle ounluu salamaya altklarndan bunlara son vermek iin Elviye-i Selsede baz yerleri igale karar verildii ancak, alnan mektup zerine vazgeildii belirtilerek; Ermenilerin ahalimiz aleyhindeki saldrlarnn nlenmesi rica ediliyordu.61 Oysa Leninin, Ermeniler ve ihtillci komiteleri oyunda gerekli olan ahmaklardr. Sznden de anlalaca gibi, Sovyet Hkmeti Ermeni mezlimini nlemeyi dnmedikleri gibi, Ermeniler lehine Bitlis, Mu ve Van istiyorlar.62 Ruslarda aldklar maddi ve manevi destekle iyice azgnlaan Ermenileri Trk hududlarna yaptklar ta aruzlar ve sivil halka yaptklar mezalimlere ancak askeri bir harekt ile son verilebilirdi. Nitekim Mustafa Kemal Paa, 20 Eyll 1920de Kzm Karabekir Paaya taaruz iin izin verdi.63 Bylece Ankara Hkmetinin siyasi ve askeri hedefi olan Elviye-i Selsenin kurtarlarak, tekrar anavatana katlmasn salamak amacyla balatt ilk resmi, askeri harektt. 28 Eyllde balayan Dou Harekt ile 28 Eyllde Sarkam, 30 Eyllde Merdenik kurtulmu, fakat baz nedenlerden dolay ordumuz 28 Ekim 1920 tarihine kadar Sarkam-Lalolu hattnda bekletilmitir.64 Ordumuzun Ermenistan zerine yapt harekt durdurulmutu ama, blgedeki milis kuvvetlerinin askeri birliklere yardmlar ile 1 Ekimde Kazman,65 Kulp, Tuzluca, 22 Ekimde de Digor66 Ermeni igal ve mezaliminden kurtarlmt. Ruslarla yaplacak antlama grmeleri iin Moskovada bulunan Trk heyetine Ruslar devaml olarak Trkiyeden Ermeniler lehine toprak isteklerinde srarl davranyorlard. Ruslarn bu istekleri, Genelkurmay Bakan smet Bey tarafndan 14 Ekim 1920de Dou, Bat, Elcezire ve Adana Cephe Komutanlklarna bildirilerek, konu hakknda fikirleri sorulmutu.67 Kzm Karabekir Paa Elviye-i Selsenin igaline devam, en iyi cevap olur.68 eklindeki cevab vermitir. 28 Ekim 1920de tekrar ileri harekta geen ordumuz 30 Ekim 1920de Kars69 Ermenilerin igal ve mezaliminden kurtard.

300

Bylece Avrupada en gl ve en modern istihkmlara sahip bulunan70 Ermenilerin savunma sistemlerinin anahtar olarak grlen71 ancak Trkn Alp-Kalesi, serhat ehri Kars tekrar Anavatana katlmt. Karsn kurtarlmas ile ileri harektna devam eden ordumuz, 7 Kasm 1920de Gmrye girmi ve ayn gn Ermenilerle mtareke imzalanmt. Mtarekeye gre; Ermeni Ordusu, Gmry boaltarak Arpaayn 15 km. dousuna ekilecek; Trk Ordusu, Gmr kalesi ile 10 km apnda kentin evresini ve demiryolunu igal edecekti.72 Ayrca, 8 Kasmda da, Ermenilerden silah, tehizat, lokomotif ve tren istenilince;73 bu teklifleri kabul etmeyen Ermenilerle, tekrar arpmalar balamt. 17 Kasmda Ermenilerin ikinci bir mtareke istemeleri zerine 18 Kasmda mtareke, 3 Aralk 1920de de Gmr Antlamas imzalanmtr.74 Bylece Ankara Hkmeti, Anavatandan koparlmak istenen Trk topraklarn kurtarmak hedefi dorultusunda; ilk nce Elviye-i Selseye ynelerek, baarl bir askeri harekt sonras ilk resmi antlamasn da imzalam oldu. Gmr Antlamas ile Kars, Kazman, Sarkam, Kulp ve Idr Anavatana katlm oluyordu. Ermenistan, Sevr Antlamasnn geersizliini kabul ederek; Trkiyenin btnlne ynelik toprak isteklerinden vazgeiyordu. Bununla birlikte, elindeki silah ve cephane alnarak nufusu azaltlan Ermeni Ordusu zararsz hale getiriliyordu. Gmr Antlamas, Ankara Hkmetinin imzalad ilk resmi antlama idi. Ama, Erivan (Tanak) Hkmetinin de imzalad son antlama idi. nk 5 Aralk 1920de Ermenistan Sovyetletirildi.75 Bylece, Tanak Hkmet Meclisinin bu antlamay onaylamas nlendii gibi; Sovyet Ermenistan Hkmet Bakan Bekzadian, 10 Aralkta Trk Hkmetinden Gmr Antlamasnn maddelerinin deitirilmesini istedi.76 Bu tarihten itibaren Trk-Ermeni meselesi Trk-Rus meselesi haline gelmitir. Trkiyenin Dou Harekt, Grc Hkmetini korkutmutu. Grc Hkmetine Dou Harektnn gerekelerini aklanmas ve onlarn gveninin salanarak, hem iki lke arasndaki toprak meselesinin dosta halli hem de Grc Hkmetinin ngiliz emperyalizminden uzaklatrlmas amacyla iki taraf arasnda anlamazlklarn giderilmesi iin Ardahan Mebusu Filibeli Hilmi Bey, Ardahana gnderilmiti. Hilmi Beyin grevleri arasnda Grc Hkmetinin Ankaraya bir heyet gndermesini salamakta vard.77 Hilmi Beyin Ardahandaki Grc mutasarrf ve Askeri Kumandan ile yapt grme ile ilgili olarak Kzm Karabekir Paaya sunduu 14 Ekim 1920 tarihli raporda; Ardahan Grc mutasarrfnn Tiflisteki Ermeniler, Trklere kar Grc Ordusunda savamalarna izin verilmeyeceini, Grc Hkmetinin Mslmanlarn bulunduu yere Ermeni aya bastrmayacan, Trklerin Kura Nehrinin dousunda askeri harektlarna izin verildiini belirttiini bildiriyordu.78

301

Buna ramen Grc Hkmeti 12 Ekim 1920de seferberlik ilan etmiti.79 Grc Dileri Bakan Ramivilinin 20 Ekim 1920de Moskovadan M. Kemalin Gney Kafkasyadaki harektn nedeni ve Trk Ordularnn Grcistana girip girmeyeceini renmek istemesinin80 haber alnmas zerine; 21 Ekimde verilen cevapta Ermeniler zerine yaplan taaruzun sebepleri ve Ardahan blgesine kar hibir harektta bulunulmayaca belirtilerek, Grc Hkmetinin seferberlik ilannn nedenleri soruluyordu.81 23 Ekim 1920de de Albay Kzm (Dirik) Bey, Grc Hkmetinin dostluunu kazanmak ve Ermenistana yardm engel olmak iin Tiflise eli tayin edilmiti.82 13 Kasmda Tiflise ulaan Kzm Beyin Grc yetkililerle yapt grmelere gre; Grcler, Batumu Trk lere verilmesi teklifini ingilizlere gvenerek reddediyorlard. Dou Harektnn baarl olmas ve Ermenistann yenilgisi zerine, ngiliz Dileri Bakanlnn, Trk Hkmeti ile Rusyann arasnn da almasna sebep olaca hesabn yapan ingiliz siyasetinin gerei olarak Grc Hkmeti Trk Hkmetine yaklamaya balad.83 Bunun sonucu olarak Grcistan Millet Meclisi Bakan S. Medivani, Grc Hkmeti Elisi olarak 30 Ocak 1921de Ankaraya geldi.84 Trkiyenin Grcistan ile antlamasndan korkan Sovyet Rusya, 14 ubat 1921de Grcistana taarruz ederek, 19 ubat tarihinde de resmen Rusya sava ilan etmitir.85 Rus Grc Savann balamas ile Kzl Ordunun kuzeyden ve doudan harekete gemesi Batumun gelecei iin tehlikeli olabilirdi. Rus Hkmeti ile askeri bir atmaya girmek istemeyen Trk Hkmeti, Grc Hkmeti elisi Medivaniye nce ifa daha sonra 20/21 1921de verdii yazl bir nota ile Ardahan ve Artvinin tahliyesini istemiti.86 Genelkurmay Bakan Fevzi (akmak) Paann Kzm Karabekir Paaya gnderdii 20 ubat tarihli yazda; Artvin ve Ardahann igaline, Batumun ise halkoyuna mracaat etmek zere imdilik igalinin dnlmedii, blgenin igali iin arpmaya mecbur kalnrsa Ahlkelek blgesine de kuvvet sevk edilmesini istiyordu.87 lk Trk notasna cevap vermeyen Grc Hkmetine 22/23 ubat 1921de ikinci bir nota verilerek88 bu topraklarmzn neden kaybedildii ve neden istendii belirtilerek, kesin bir Trk tavr sergilendi.89 23 ubat sabah Medivan, Trk Hkmetinin notasnn kabul edildiini, Artvin ve Ardahann terkedileceini bildirmesi ile Grc askerleri ve mlki memurlar ehri terk etmeye baladlar. 23 ubat 1921de Trk Ordusu Ardahan ve Artvine ulat.90

302

Ardahan ve Artvinin Anavatana kavumasndan sonra sra Batuma gelmiti. Trk Hkmetinin tavr kesinlikle bu meseleyi barc yollarla zmekti. Philadephia Public-Ledger muhabiri K. Streit Clanarcenin 26 ubat 1921de Mustafa Kemal Paaya Grcistan ve hususiyle Batum meselesi hakknda mnasebetiniz nedir? sorusuna Paa u cevab vermitir: Grcistan ile ilikilerimiz iyidir. Ardahan ve Artvin meselesi gibi Batum meselesi de uzlama yolu ile Batum ahalisini arzularna bizim meru haklarmza keza Kafkas memleketlerinin menfaatlerine uygun barc bir hal aresine ulamasn arzu etmekteyim.91 Kzlordunun Tiflisi igalinden sonra Batuma yaklamas zerine Kzm Bey, Kzm Karabekir Paaya Batumun igalini teklif etmitir. Ancak Kzm Karabekir Paa 2 Mart 1921de Genelkurmay Bakanlna Batumu almak isteyen Rusyann Trkiyeye hi sormadan buray igal edeceini, Batumu elde tutabilmek iin yeterli kuvvet olmadn nce igal edip, sonra terketmenin halkn gvenini sarsacan belirterek; ordunun oruh Vadisinden daha kuzeye gememesini teklif etmiti.92 Grc Hkmetinin Batumu artl igali teklifi ve Albay Kzm Beyin srarla Batumun igalini istemesi zerine, Vekiller Heyeti 3 Mart 1921de ald bir kararla; Batumun igalinden sz edilmeyerek, Dou Cephesinin emniyeti asndan Ahska ve Ahlkelekin tarafsz blge ilan edilmesini ve buraya Kzlordunun girmemesini ve bunun Moskovaya bildirilmesine karar verdi.93 ngilizlerin gdmnde olan Menevik Grc Hkmetinin Batumun artl igali isteinin asl nedeni Trk Ordusu ile Kzlorduyu kar karya getirmekti. Batum meselesi, Trk-Sovyet Hkmetleri arasnda antlama grmelerinin olduu bir srada itilaf konusu olabilirdi. Genelkurmay Bakan Fevzi Paann Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paaya gnderdii 8 Mart 1921 tarihli emirde Vekiller Heyetinin Grc Hkmetinin teklifi zere Batum Sanca ile Ahska ve Ahlkelekin geici olarak igal edilmesine karar verdii; bu igalin Grcistan ve Kafkasya meselesinin halline kadar devam edeceini ve igalin 9 Marta kadar yaplmasn istiyordu.94 leri harekta geen ordumuz 9 Martta Ahskay kurtarmt. 95 10 Martta da B.M.Mde bir konuma yapan Dileri Vekili Ahmet Muhtar Bey, Batum ehri limannn igaline karar verildiini; belki u anda igal edilmitir96 dediinde gerekten Trk nc ktalar Batuma girmiti.97 11 Martta Fevzi Paada gelen emirle Batum ve Ahlkelekin igali istenmiti. Nihayet 11 Martta Trk Ordusu Batuma girdi.98 Kzm Bey, 12/13 Martta ald emir zerine Anavatana yeni katlan bu blgelerde Ankara Hkmeti adna idareyi tesis etme almalarna balamt.99

303

15 Mart 1921de Tiflis Sovyet-Grc Hkmeti ile Batumdaki Menevik Grc Hkmeti 24 saatlik bir mtareke imzalam;100 16 Martta Bolevikler Batum ehri ve liman hari tm evreye hakim olmulard. Son kez toplanan Menevik Grc Meclisi, 16 Martta, bir gn Sovyetler mahvolacandan, Grcistann limann kaybetmeyecei, ancak Trklerin eline geen Batumun daima Trk kalaca dncesiyle Batumun Ruslara teslimine karar vermiti.101 17/18 Martta Batumda Trk idaresini kuran Kzm Bey, Batum Mutasarrf olarak greve balamt.102 Ancak 18 Martta Kzlordu Batuma girmi, 18/19 Mart gecesi Tiflisteki Rus Siyasi Komiseri Orjanikidze, hem Ankara Hkmetine hem de Kzm Karabekir Paaya gnderdii mektupla Trk Ordusunun Batumu terkini istemiti.103 Oysa ok nceden Trk Ordusuna Batumu terk etmeme emri verilmiti. Tm bu gelimeler, Batumun Trk idaresinde kalmasn zorlatracakt. Oysa, Misk- Millinin 2. Maddesi gerekletirilmi; Kars ve Ardahanda sonra Batum da tekrar Anavatana katlm; Ankara Hkmeti, siyasi ve askeri adan byk bir hedefi gerekletirmi; Elviye-i Selse Meselesi, halledilmi grlyordu. Batumdaki askeri kuvvetlerimiz bir yandan Menevik Grclerle arprken 20 Mart gn Bolevik Svari Alaynn saldrsna uramt. Trk kuvvetleri bu saldrlar pskrtecekken bu defa da Kzl Svari Alaynn saldrs sonucu ehit, yaral ve esir vermiti.104 Batumdaki bu olaylar zerine Kzm Karabekir Paa, XVIII. Kafkas Svari Tmeni Komutan Jlobaya; Batumun bir zamanlar Trklere ait olduunu bilmeniz gerekir. Menevik Grc Hkmeti btn bu topraklar bize braktn105 hatrlarak; Trk askerlerine kar yaplan bu saldr hakaretleri, Kzlordunun Batumun igalini protesto eden bir mektup gndermitir. Ancak, 20 Mart 1921de Moskovadaki heyetimizden gelen ifrede; 16 Mart 1921de Ruslarla antlama incelendii bildirilmiti.106 Antlamann 2. ve 12. Maddesine gre Batum Grcistana braklyordu.107 Bu nedenle Batuma takviye kuvvetler gnderilmemiti. 21 Martta da Dou Cephesi Komutanlna Moskova Antlamas Vekiller Heyetince kabul edilerek Meclise sunulduu bildirilmiti.108 Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paa, 22 Martta Kzlordu Komutan

Gekker/Hekkere; Antlama gereince Grcistan idaresine braklan bu yerlerde askerlerimizin ekileceini bildirerek; bu blgelerde kalan Mslman halka kar her trl tecavz ve baskdan uzak, antlama hkmne gre serbeste yaamasnn teminini rica etti.109

304

28 Martta IX. Alay Batum ve Acaradan Borkaya ekilirken Batum mutasarrf Albay Kzm Beyde Batumdan ayrlmt. 30 Martta da Kzlordu, Sarp Ky snr noktasna kadar gelmiti.110 Bylece Elviye-i Selsenin Batum ksm hari mesele bu ekilde sonulanmt. Vekiller Heyetinin 5 Temmuz 1921 tarihli kararyla Moskova Antlamas, 21 Temmuz gn grlrken; reddedmilerdir.111 Mecliste Batum Mebuslar, bir takrir sunarak; Moskova Antlamasn

Bunun zerine sz alan Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Batum Mebuslarnn hislerini anladklarn ancak, Trkiyenin ve Trkln menfaatlerinin bunu gerektirdiini aklamtr. 112 Meclisin oyuna sunulan takrir reddedilmitir. 7 Eyll 1921de de Batum Mebusu Arif Bey, Batumun kaybedilmesinin sebeplerini sralarken; bunun askeri malubiyetten ziyade, siyasi bir malubiyet olduu eklinde bir deerlendirme yapmtr.113 O gnn artlarnda Batumun terkedilmesi, Misk- Millinin yara almas; hem Trkiye, hem de Batumlular iin hi de kolay olmamtr. 1878de Anavatandan zorunlu ayrl nasl Padiaha ballklarndan dolay kabul ettilerse; imdi de, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine ballklarndan dolay bu defa ki ayrl da kabul etmek zorunda kalmlard.114 Moskova Antlamasnn 3.Maddesine gre; Trkiyenin, Azerbaycan ve Ermenistan ile olan hududunun ortak bir komisyon tarafndan dzenlenecei esasnn kabul ve yine antlamann 16. Maddesine gre; Antlamann, en ksa zamanda Karsta onaylanmas isteniliyordu.115 Bu nedenlerle, 26 Eyll 1921de Karsta Trkiye, Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan Hkmet temsilcilerinin katlmyla Kars Konferans toplanmt. Konferansta Kzm Karabekir Paann bakanlk ettii Trk Heyeti, Batum limanndan zel, ticari ve askeri adan yararlanmak teklifinde bulunduunda; Rus Heyeti, ayn eylerin kendileri iin de bir hak olduunu belirterek; zerk bir idareye sahip Acarann merkezi olmak zere Batumu terketmekliimiz Kafkas milletlerinin hayati bir liman olduundandr. Fakat bizim de faydalanmamz artyla,116 diyerek Trk teklifini kabul etmiti. Grc Hkmeti ile Acara halkn uzlatrmak ve Acarallarn birok konuda haklarn korumak iin Trk Heyeti, Grc Murahhasna u tekliflerde bulunmutur: 1- Herkesin bir oyu olmaldr. Yabanclar oya itirak etmemelidir. Yabanc demek, Umumi Harp baladktan sonra Acaraya gelenler demektir. Hariciye ve Harbiye Komiserlerini Grcistan tayin ederse de, Hkmetin dier yelerini Acara Milli Meclisi tayin eder. 2- Dil; Resmi dil Trke ve Grcce olmak artyla retim her cemaatin isteine gre serbesttir.

305

3- Mterek menfaatlere hizmet eden imendifer ve liman idareleri ve haslat, merkezi hkmete ait olduu gibi, nemi kez umumi ve btn Grcistana yaygn olan Acara oselerinin korunmas ve tamir masraf dahi merkezi hkmete aittir. 4- slam halknn, eri ve dini ilerinde serbest ve zerk olmalar ve ihtiya halinde eriyye Vekletimizle mnasebette bulunabilmeleri hakknn da teslim edilmesine allmal.117 Bu teklifler zerine, Grc Murahhas lyva; Moskova Antlamasnn, Acara zerklii konusunda kendi lerine bir mecburiyet yklediini belirterek; 16 Temmuz 1921de, Hkmet tarafndan yaymlanan bir emirnme ile Grcistan ve Acara Cumhuriyetinin ilikilerinin dzenlenecei bildirilmi ve bu emirnme konferans tutanaklarna geirilmitir.118 Kars Konferansnda btn murahhaslar adna Rus Murahhas Ganetzkynin, Grcistann Elviye-i Selsede eski eser aratrma; Ermenilerin, Kulp tuz madenlerinden yararlanma; tebann, kltr ve dini gelimelerini koruyacak haklarn verilmesi, Gmrden alnan imendifer malzemelerinin geri verilmesi eklindeki teklifleri reddedilirken; Trk tarafnn da, tebaamzdan alnan eyalarn geri verilmesi, tanmaz mallarn milliletirilmemesi ve Bak gazlarndan faydalanlmas teklifleri reddedilmitir.119 10 Ekim 1921 gn sona eren Kars Konferansnn ertesi gn, Kzm Karabekir Paa, Acarallarn; Acarada hemen genel af; transitin (Karstan tuz, Artvinden sr ve meyve) balamas, 15 gnlk geici pasaport uygulamasnn hemen uygulanmas isteklerinin zel bir grmede Grc Murahhasna kabul ettirmitir.120 Nihayet, 13 Ekim 1921de taraflar arasnda Kars Antlamas imzalanmtr.121 Kars Antlamas, daha nce imzalanan Moskova Antlamasnda yer alan, Trkiye ve Kafkas Hkmetleri hakkndaki maddelerinin grlerek; taraflarca kabul edildiini gsteren bir antlamadr. Antlamann 4. Maddesine gre; Trkiyenin kuzeydou snr, Sarp Kynden balayarak Kars ve Ardahan iine alyordu. 6. Madde ile Batum liman ve ehri Grcistana terk edilerek bu durum baz artlara balanyordu. Antlamann 7. ve 8. Maddelerinde de Trkiye ve Grcistan Hkmetlerinin snr blgelerindeki halkn durumu ile ilgili dzenlemeler yaplmtr. Trk Tarihindeki Elviye-i Selse Meselesi, 1878 ylndan balayp, 1921 ylna kadar srmtr. Milli Mcadele Dneminde de, Misk- Milli hedefleri ierisinde yer alan Elviye-i Selsenin Kars, Ardahan blm Anavatana katlm; Batum, Moskova ve Kars Antlamalarna gre snrlarmz dnda kalmtr. Ancak, Batumu terketmek zorunda kalmak Trkiye iin; Anavatandan ayrlm olmak ta Batumlular iin ok zor olmutur.

306

Elviye-i Selsenin uzun sren bu milli mcadelesinin ve hasretliinin her dneminde, her kademesinde hizmet etmi olan fedakar kahramanlar ve onlarn kutsal mcadeleleri, Trk Tarihinde daima zel bir yere ve neme sahip olacaklardr. 1 Elviye-i Selse ifadesi ayrca Makedonyada Selnik, Manastr ve Kosova Sancaklar iin

kullanlmtr. Bkz. Mahir Aydn, Elviye-i Selse Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, XI, stanbul, 1995, s. 68. Elviye-i Selse ifadesinin bir sre Yanya, Trhala ve Manastr iinde kullanld da bilinmektedir. Bkz. Mehmet Z. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I., stanbul, 1983, s. 523; Mithat Sertolu, Osmanl Tarih Lgat, stanbul, 1986, s. 97. 2 1997, s. 1. 3 4 S. E. Day, Elviye-i Selsede., s. 1. Slnme-i Vilyet-i Erzurum 1288 (1871), s. 133; Slnme-i Vilyet-i Erzurum, 1291 S. Esin Day, Elviye-i Selsede (Kars, Ardahan, Batum) Milli Tekilatlanma, Erzurum,

(1874), s. 153. 5 Fahrettin Krzolu, 93 (1877)de Kars Sanca Memurlar ve Baz statistikler, Dou,

Say: 65 (Nisan 1950), s. 2. 6 7 8 26. 9 10 S. E. Day, Elviye-i Selsede, s. 81. Fahrettin Krzolu, Cenubgrb Kafkas Cumhuriyeti Trk Kltr, Say: 72, (Ekim S. E. Day, Elviye-i Selsede, s. 1. S. E. Day, Elviye-i Selsede, s. 2. Zekeriya Trkmen, kinci Merutiyet Dneminde (1909-1919) Osmanl Ordusunda

Mfettilik Tekilatna Gei ve Uygulamalar, V. Askeri Tarih Semineri Bildirileri, I, Ankara, 1996, s.

1968), s. 959; S. E DAYI, Elviye-i Selsede, s. 92-93. 11 F. Erdoan, Trk Ellerinde Hatralarm, stanbul, 1954, s. 168-169; Fahrettin Krzolu,

Kars Tarihi, I, stanbul, 1953, s. 556; Fahrettin Krzolu, Milli Mcadelede Kars, I, stanbul, 1960, s. 8; Fahrettin Krzolu, Cenb-i Grb Kafkas Cumhuriyeti, Trk Kltr, Say: 72, s. 957; S. E. Day, Elviye-i Selsede, s. 93-95. 12 Yavuz Aslan, Trk Tarihinin kinci Demokratik Cumhuriyeti Karsta Kuruldu. Cenub-i

Grbi Kafkas Cumhuriyeti, Toplumsal Tarih, Say: 67, (Temmuz 1999), s. 39.

307

13

Hseyin Kyc, Oltu slm Komitesi, Kars Milli slam ras ve Cenb-i Garb Kafkas

Hkmeti, enkaya Gazetesi, 15 Eyll 1951, Say: 55. 14 15 16 Fahrettin Erdoan, s. 259; Fahrettin Krzolu, Milli Mcadelede Kars, s. 38. Kzm Karabekir, stiklal Harbimiz, stanbul, 1988, s. 55-56. 29 Ekim 1918de Ahskada Ahska Hkmet-i Muvakkatas kuruldu. Bkz. Ahmet Ender

Gkdemir, Cenubigrb Kafkas Hkmeti, Ankara, 1989, s. 38. 18 Kasm 1918de de Idrda Aras Trk Hkmeti kuruldu. Bkz. S. Esin Day, 1918-1920 Yllar Arasnda Idr ve evresinde Siyasi Gelimeler, Atatrk niv. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Say: 5, Erzurum, 1996, s. 8-9. Bu Hkmetler, Kars Milli rs Hkmeti kadar etkili olamamlar, nitekim II. Kars Kongresinde hepsi Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti ad altnda birlemilerdir. 17 18 Cevad Dursunolu, Milli Mcadelede Erzurum, stanbul, 1998, s. 41-42. Richard Hovanissian, The Republic of Armenia, The First Year 1918-1919, I, Berkeley,

Los Angeles, London, 1971, s. 202. 19 20 S. E. Day, Elviye-i Selsede., s. 131. brahim Cihangirolu, Elyazmas Hatralar, s. 1.; ATASE Arivi, Kls. 63, Ar, 1-2, D. 17-

244, F. 85-1. 21 22 23 24 25 26 27 . Cihangirolu, s. 1.; F. Erdoan, s. 177-181. S. E. Day, Elviye-i Selsede, s. 132. R. Hovanissian, I, s. 204. S. E. Day, Elviye-i Selsede, s. 132. Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, I, Ankara, 1970, s. 16. S. E. Day, Elviye-i Selasede, s. 133. . Cihangirolu, s. 1-2.

28 29 30

. Cihangirolu, s. 3. S. E. Day, Elviye-i Selasede., s. 134. S. E. Day, Elviye-i Selasede., s. 134.

308

31 32 33 34

F. Erdoan, s. 190. F. Erdoan, s. 193. Tevhidddin Mamilolu, Elyazmas Hatralar, s. 15. T. Mamilolu, s. 1-2; Bu hatrada, ilk on kiinin ismi verilmitir; F. Erdoan, s. 207;

Yukardaki listenin tamam verilmitir. F. Krzolu, Cihangirolu brahim Aydn, s. 143. 35 36 S. E. Day, Elviye-i Selsede, s. 150. Fahrettin Krzolu, zel Arivi, Belge No: 1; C. Dursunolu, s. 42.; S. E. Day, Elviye-i

Selsede, s. 150. 37 38 R. Hovannissian, I, s. 216. F. Krzolu, Milli Mcadelede Kars, s. 54; Fahrettin Krzolu, Karsl Kahramanlar, Kars

Eli, Say: 16 (Kasm 1965), s. 5; R. Hovannissian, I, s. 220; A. E. Gkdemir, s. 160; S. E. Day, Elviyei Selsede., s. 151. 39 40 F. Krzolu, Milli Mcadelede Kars, s. 12, 54. A. Poidebard, ran Yollar Mltekasnda Seyahat, ev. I. H. Bnb. Nazmi ve Emin, stanbul,

1341, s. 112. 41 42 43 44 45 46 S. E. Day, Elviye-i Selsede, s. 152. S. E. Day, Elviye-i Selsede, s. 206-242. K. Karabekir, s. 68. Atase Arivi, Kls. 82, A. 1-2, D. 210-304, F. 24-1. Alfred Rawlinson, The Adventures in the Near-east (1918-1922), Newyork 1923, s. 218. Fahrettin Krzolu, Yaynlanmam Belgelerle Erzurum Kongresinin lk Gn Belgelerle

Trk Tarihi Dergisi, S. 35 (Austos 1970) s. 10.; Fahrettin Krzolu, Btnyle Erzurum Kongresi, II, Ankara, 1993, s. 5.; S. Esin Day, Erzurum Kongresi ve Elviye-i Selse Meselesi, Erzurum 1997, s. 23. 47 48 Atase Arivi, Kls. 82, A. 1-2, D. 210-304, F. 23. Bkz. 335 Senesi Temmuz Ay Zarfnda Kafkasyadan slamlara Kar cra Olunduu Haber

Alnan Ermeni Mezalimi, Osmanl Erkn- Harbiyye-i Umumiye Dairesi, Austos 1919.

309

49

Atase Arivi. Kls. 91, A. 1-2, D. 137, F. 10; K. Karabekir, s. 286; Harp Tarihi Vesikalar

Dergisi, Say: 9, (Eyll 1954), Belge No: 200. 50 51 52 53 Atase Arivi, Kls. 76, A. 1-2, D. 4-285, F. 48-1. Fahrettin Krzolu, Edebiyatmzda Kars, stanbul, 1958, s. 157. K. Karabekir, s. 525-26. K. Karabekir, s. 526; Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, Haz. N. Arsan,

Ankara, 1991, s. 281-282. 54 55 56 S. E. Day, Elviye-i Selsede, s. 243. F. Erdoan, s. 241. K. Karabekir, s. 744-745.; Trk stiklal Harbi, Dou Cephesi, III, Ankara, 1965, s. 84.;

Atatrkn T. T ve B., IV, s. 352-353. 57 58 59 60 181. 61 Azmi Ssl, Ruslara Gre Ermenilerin Trklere Yaptklar Mezalim, Ankara, 1987, s. 9.; S. K. Karabekir, s. 745. T. . H., III, s. 92. T. . H., III, s. 91. K. Karabekir, s. 751-752; Stefanos Yerasimos, Trk-Sovyet likileri, Ekim Devriminden

Milli Mcadeleye, stanbul, 1979, s. 238-239; Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava, Ankara, 1983, s.

Yerasimos, s. 240.; Atatrkn Milli D Politikas (1919-1938), I, Haz. Mehmet Gnlbol ve dierleri, Ankara, 1969s. 165. 62 Yusuf Kemal Tengirek, Vatan Hizmetinde, Ankara, 1981, s. 158.; Ali Fuat Cebesoy,

Moskova Hatralar, stanbul, 1955, s. 81. G. Jaeschke, s. 116. 63 64 65 66 67 K. Karabekir, s. 847., T. . H., III, s. 146. K. Karabekir, s. 847.; Mustafa Kemal ATATRK, Nutuk, II, Ankara, 1983, s. 487. K. Karabekir, s. 851.; Atase Arivi, Kls. 587, A. I. 4282, D. 7-117, F. 42-2. F. Krzolu, Kars Tarihi, I, s. 558. Selahattin TANSEL, Mondrostan Mudanyaya Kadar, III, Ankara, 1978, s. 255.

310

68 69 70

K. Karabekir, s. 854.; H. T. V. D., S. 55., Vesika No. 1264. K. Karabekir, s. 856.; M. K. ATATRK, II, s. 488. Tiflisteki ngiliz yetkilisi Albay G. B. Stokesin 28 Ekim 1920de Lord Curzona gnderdii

kapal telgraf yazsnda bu ifadeyi kullanyordu. Bkz. Salahi SONYEL, Kurtulu Sava Gnlerinde Dou Siyasamz, Belleten, XLI/164, s. 690. 71 72 73 74 S. E. Day, Elviye-i Selsede, s. 250. T. . H, III, s. 213. K. Karabekir, s. 859-861. Gmr/Aleksandrapolda Trkiye ile Ermenistan Arasnda Mnakid Muahede-i Sulhiye

metni iin Bkz. Albayrak, 13 Aralk 1920, s. 122.; Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, I/VI, Ankara, 1943, s. 199-200. 75 76 77 78 580- 581. 79 80 81 s. 29. 82 83 84 85 86 87 G. Jaeschke, s. 125. S. E. Day, Elviye-i Selse, s. 269. M. K. ATATRK, II, s. 489.; G. Jaeschke, I, s. 138. T. . H., III, s. 231.; G. Jaeschke, I, s. 141. T. B. M. M., Z. C., I/VIII, Ankara, 1945, s. 424. Kars Tarihini Tantma Dernei Aratrma Kolu, Kurtulu zerine Belgeler Kars li zel T. . H., III, s. 177. Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, III, Ankara, 1995, s. 252. T. . H., III, s. 179.; Salahi SONYEL, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, I, Ankara, 1991, G. Jaeschke, s. 131. T. B. M. M., Z. C., I/VII, Ankara 1944, s. 140.; S. YERASMOS, s. 266. T. . H, III, s. 180. G. Jaeschke, s. 124. Serpil Srmeli, Trk-Grc likileri (1918-1921), Ankara, 2001, s.

Says: 1, s. 13.

311

88 89 90 91 92

M. K. ATATRK, II, s. 489. Cevdet Kerim nceday, Trk stikll Mcadelesi Konferanslar, stanbul, 1927, s. 109-112. K. Karabekir, s. 881., T. . H., III, s. 232.; Atatrkn Milli D Politikas, I, s. 252, Atatrkn Milli D Politikas 1919-1923, I, s. 275. T. . H., III, s. 233.; Tevfik Byklolu, Osmanl-Trk Dou Hudud Politikas, stanbul,

1958, s. 32. 93 94 95 96 97 98 99 T. . H., III, s. 234. T. . H., III, s. 234.; T. Byklolu, s. 234.; K. Karabekir, s. 883. K. Karabekir, s. 883. T. B. M. M., Z. C., I/IX, Ankara, 1954, s. 67. G. Jaeschke, I, s. 144.; A. Poidebard, s. 131. K. Karabekir, s. 844.; T. Byklolu, s. 37.; T. . H., III, s. 240. K. Karabekir, s. 884.

100 K. Karabekir, s. 884. 101 A. Poidebard, s. 132. 102 K. Karabekir, s. 888.; T. . H., III, s. 241. 103 K. Karabekir, s. 888.; Y. Hikmet Bayur, Genel Savatan Sonra Yaplan Bar Antlamalarmz, Belleten XXX/117, 1966, s. 155. 104 K. Karabekir, s. 888.; T. Byklolu, s. 37., F. Erdoan, s. 257. 105 S. . Aralof, Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Anlar, ev. Hasan A. Ediz, Ankara, 1985, s. 22. 106 K. Karabekir, s. 888. 107 Dstur, 3. Tertip, II, Ankara, 1929, s. 105-110. 108 T. Byklolu, s. 37. 109 T. . H., III, s. 244.

312

110 T. . H., III, s. 243. 111 T. B. M. M., Z. C., I/XI, Ankara, 1958, s. 332. 112 T. B. M. M., Z. C., I/XI, s. 332-333. 113 T. B. M. M., Z. C., I/XIV, Ankara, 1958, s. 114. 114 S. E. Day, Elviye Selsede., s. 283. 115 Dstur, 3. Tertip, II, s. 105-106, 112. 116 K. Karabekir, s. 963. 117 K. Karabekir, s. 963. 118 K: Karabekir, s. 963. 119 K. Karabekir, s. 962. 120 K. Karabekir, s. 966. 121 K. Karabekir, s. 967.; Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatralar, Ankara, 1982, s. 335-336; Atase Arivi, Kls. 1039, A. I, 4283, D. 25-121, F. 26-6; M. K. ATATRK, II, S. 488; S. Yerasimos, s. 420; . Soysal, s. 41.

313

MLL MCADELE'DE BATI CEPHES, SAVALAR VE ZAFERLER / PROF. DR. NUR KSTKL [S.168-182]
Seluk niversitesi Eitim Fakltesi / Trkiye Blindii zere Mondros Mtarekesi sonras Anadoluda Trk varln tehdit eden oluum karsnda Trk milleti yeniden bir mcadeleye girdi. Birinci Dnya Savann bir devam niteliinde dnebileceimiz bu yeni sava dneminde douda Ermeniler, gneyde Franszlar ve batda da Yunanlarla etin mcadeleler oldu. Ama, doudaki ve gneydeki mcadeleler ok uzun yllar almad. Ermenilerle 03 Aralk 1920de Gmr Antlamas ve Franszlarla 20 Ekim 1921de yaplan Ankara Antlamas ile bu blgelerde bar ve gvenlik salanm oldu. Bat cephesinde ise sava uzun sre devam etti. Antalya ve Gneybat Anadolu blgelerinde talyan igali varsa da Bat Cephesi dendiinde Trk-Yunan sava akla gelir. Mill Mcadelede kesin sonuca Trk-Yunan savayla ulalmtr. Bu bakmdan -Dou ve gneydeki mcadeleler gzard edilmemekle birlikte- stiklal Savana Trk-Yunan sava da denebilir. Byle bir sava, dolaysyla Bat Cephesini anlayabilmek iin burada ncelikle Yunanistann Trkiyeye ynelik emellerini ve tilaf Devletlerinin Yunanistan ile ilgili politikalarn ksaca hatrlamakta fayda vardr. Osmanl Devletinden bamszln kazanan Yunanistann, bir trl tatmin edilemeyen ksa vadede de tatmin edilemeyecek olan, zellikle Anadoluya, Trk yurduna ynelik arzu ve istekleri vard. Yunanlar her frsatta, bilhassa Osmanl Devletinin en skk zamanlarnda bu isteklerini gndeme getirmeyi ve biraz da bu skk an kollamay mill bir grev saymlardr. 1 Kuruluundan itibaren Yunanistann yle bir snrlarna bakacak olursak devaml olarak douya doru genilediini grrz. Birinci Dnya Sava da douya doru genileme niyetinde olan Yunanistan iin bulunmaz bir frsat idi. Zaten savan devam ettii gnlerde tilaf Devletlerinin de Yunan ordusuna olan ihtiyalar artyordu. Nihayet ngiltere Dileri Bakan Lord Edvard Grey 11 Ocak 1915te Yunanistana yapt teklifte, Srbistana yardm artyla Anadolu kylarndan hatr saylr bir ksmn Yunanistana balanacan vaadetti.2 ngiltere Ortaelisi Elliot da 12 Nisanda Mttefikler adna sunduu bir notada Yunanistana Trklere kar savaa katlma bedeli olarak Ocakta vaadedilen Aydn vilayeti dahilindeki araziyi garanti etmeye hazr olduklarn bildirdi.3 Takip eden gnlerde Yunanistanda ynetimi eline geiren Venizelos, 11 Haziran 1917de Yunanistan savaa soktu. Bylece Yunanistan, tilaf Devletleri safnda savaa katlmann bedeli olarak, daha nce hayal etmi olduu Trk topraklarna sahip olacakt. Yunanistan, Mtareke ve sonrasnda da bu isteklerini zaman zaman dile getirdi. tilaf grubu iinde inisiyatifi elinde tutan ngiltere de Yunanistann Anadoluya kmasn kendi menfaati iin daha uygun buluyordu. Nihayet 15 Mays sabahndan itibaren Yunan kuvvetleri zmire kmaya baladlar. Gya Mondros Mtarekesinin 7.

314

maddesine dayanlarak zmire karlan Yunan kuvveti, daha nce kendilerine verilen vaadi yerine getirmek iin, tilaflarn Venizelosa verdikleri msaadeden baka birey deildi. nk zmir ve havalisinde tilaf Devletlerinin emniyet ve selametini tehdit eden hibir durum yoktu. Bylece Batnn mark ocuu Yunanistan, daha kuruluundan itibaren hayal ettii Bat Anadolu topraklarna kolayca sahip olacan dnerek, ileride kendilerine ok pahalya mal olacak bir maceraya giriti. Szde medeniyeti ve insan haklarn dilinden drmeyen Batllarn bazen alen bazen de elaltndan verdii destek ve kkrtma ile zmire kan Yunanlar, belki de tarihin nadir kaydettii, insanlk d vahet ve katliam sergileyerek Anadoluyu igal etmeye baladlar. 1. Yunan galleri, MillGaleyan ve Kuva-y MillyeFikrinin Douu Yunan kuvvetlerinin zmire kmasyla balayan igallere kar Anadoluda mill bir galeyan olumaya balad. Bir taraftan Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri kurulurken ayn zamanda da gnll mill kuvvetler yani Kuva-y Millye teekkl iin hazrlklara giriildi. Denizlide Mft Ahmet Hulusi Efendi ve Askerlik b. Bk. Tevfik Beyin nderliinde zmirin igalinden yaklak drt saat sonra yaplan mitingde silahl mcadeleye karar verildi.4 Nitekim ayn gnn akam Denizli halk srarla resmi makamlardan silah talebinde bulundu ve mutasarrfn da onayyla Sarayky Topu Alayndan silahlar gnderildi.5 Zaten bu tarihlerde Harbiye Nazr da silahl mcadele fikrinde olacak ki, 16 Mays 1919da asker birlik ve ubelere gnderdii telgrafta silahlarn terk edilmemesini tavsiye ediyordu. Ancak nasl bir sistem dahilinde mcadele edilecei ak deildi. te tam bu srada Kuva-y Millye fikri ortaya atld. Burdur Ask. b. Bk. Bnb. smail Hakk Bey 17 Maysta 57. Tmen komutanna bir telgraf gndererek; sadk ahalinin ounluuna istinad edecek ekilde halk arasnda tekilat yaplmas ve bunlarn mmkn mertebe silahlandrlmasn teklif etti. smail Hakk Bey telgrafnda ayrca, tilaf Devletlerinin nazarnda gizli olarak 12. Tmen dairesinde 80.000 mkellefiyet meyannda gnll ve fedai tekilatnn yaplmasnn mmkn olduunu belirterek bu konuda 57. Tmen komutannn emir ve grlerini sordu. smail Hakk Bey, bir gn sonra ayn telgrafa ilave olarak gnderdii birbaka telgrafta da; her ube dairesinde cihet-i mlkiye ve askeriye marifetiyle gizli yaplacak mukavemet-i millye merkezlerinin tekilatn ekirdei olacan belirtti. 6 57. Tmen Komutan M. efik Bey, smail Hakk Beyin bu teklifini uygun buldu. Be gn sonra 23 Maysta Harbiye Nezaretine bu konuda bir rapor gnderdi. efik Bey raporunda; olaylar anlattktan sonra zellikle durumu dzeltmek iin Kuva-y Millye tekilat vcuda getirmenin en iyi tedbir olacan belirtti. Gn. Kur. Bk. Cevat Paann bu raporun altna son fkra gayet mhimdir. Acele etmek lazmdr diye kayt koymu ve bu fikri desteklemitir. 7 Bylece aradan fazla bir sre gemeden, Yunan igali karsnda hemen her tarafta Kuva-y Millye birlikleri teekkl etti ve Bat Anadoluda Yunan ordusu karsnda cepheler kurulmaya baland. 15 Maysta zmire kan Yunan kuvvetleri bir taraftan bu ynde Anadolu ilerine doru igallere giriirken, bir taraftan da Ayvalk igal ederek Bat Anadolunun kuzeyinden ikinci bir kol ile igali

315

geniletmek istiyordu. Bu igal hareketleri karsnda; Aydn-Nazilli, Ayvalk, Bergama-Soma, Akhisar, Salihli ve demi cepheleri ald. Yunan kuvvetleri 18 Mays akamna kadar zmir ve Urla yarmadasna hakim oldular. 26 Maysta Manisa, Takip eden gnlerde Turgutlu, Tire, Saruhanl, bir gn sonra da 27 Maysta da Aydn igal edildi. Aydndan sonra Nazilli istikametine taarruza geen Yunan kuvvetleri Umurlu, Kk ve Sultanhisar igal ederek 4 Haziranda Nazilliye girdiler.8 Nazillideki Rumlar Yunanlar karlad ve kahrolsun Trkler diye sokak sokak bardlar. Zaten zmirin igalinden itibaren, gerek zmirde gerek Aydnda ve dier yerlerde Yunanlar, yerli Rumlarn da ibirliiyle tarihin hibir zaman unutmayaca bir katliam sergiliyorlard. gal blgeleri ateler iinde idi. Irza geme, ldrme ve soygun olaylar alabildiine artt.9 Btn bu olaylara dnya seyirci kalrken Trk milleti byk bir infial iinde idi. Nitekim, daha nce bahsettiimiz Kuva-y Millye fikri ksa srede filizlenmeye balam, igal blgelerine yakn yerlerde adeta mantar biter gibi milis-gnll kuvvetler teekkl etmeye balamt. Daha 29 Mays 1919da Denizli Redd-i lhak Cemiyeti, kurulur kurulmaz gnll yazmna balamt. Pek ok kimse gnll yazld. Bu arada polis komiseri Hamdi Bey de gnll yazld ve Cemiyet tarafndan oluan kuvvetin bana kumandan olarak tayin edildi.10 Bu srada Molla Bekir adnda Saraykyn civar kylsnden bir vatanperver bana toplad kyl genlerle, ileride Sarayky Mfrezesi olarak temayz edecek bir gnll birlii oluturdu. Bnb. Hakk Beyin emrine verilen bu gnll kuvvet 8 Haziranda dualarla cepheye uurland.11 ki gn sonra Mzrakl Svari Bl, Denizliden kendilerine katlan vatanperver gnlllerle birlikte Saraykye geldi ve yeni kurulan Sarayky Mfrezesine katld. Belki de Bat Anadoluda ilk gnll kuvvetlerden biri olarak kabul edebileceimiz bu mfrezeye civar sancaklardan da gnlller gelmeye balad. Korkuteli, Hafzpaa, Bucak kaza ve nahiyelerinden pek ok gnll itirak etti. Baz asker birlikler de asker ve silah ynnden bu gnll milis kuvvetlere byk destek verdiler. 175. ve 176. Alayn birer taburlar Saraykye hareket ettiler. 12 Mulallar da Mutasarrf Hilmi Beyin desteiyle bir mfreze kurarak Aydna gnderdiler. Tavaslzade mer Bey ve Yrk Ali Efe, gnllleriyle birlikte toplanan kuvvete iltihak etti. Denizlideki tekilatlanma faalyetlerinde bata Mft Ahmet Hulusi Efendi olmak zere Mutasarrf Faik Bey, Askerlik b. Bk. Alb. Tevfik ve 57. Tmen Kom. Albay efik Beyin nemli hizmetleri oldu. teyandan Trk Oca ats altnda toplanan memleket aydnlar, yedek subaylar, vatanperver eraf bunlarla birlikte hareket etti.13 Nihayet btn kuvvetler 29 Haziranda Aydn kurtarmak iin taarruza geti ve 30 Haziran sabah Aydn geri alnd. Bu baar, bol ve modern silah ve techizata sahip, stn sayda Yunan kuvvetlerine kar Kuva-y Millye tarafndan taarruzla kazanlm ilk sava olmas itibaryla, stiklal Sava tarihinde erefli bir yere sahiptir.14 Ancak eitli imkanszlklar yznden takip edilemeyen Yunanlar tekrar toparlanarak Temmuz balarnda stn kuvvetlerle yaptklar saldr sonucu Aydn yeniden igal ettiler.

316

Btn bu gelimelerden sonra bata Sarayky Mfrezesi olmak zere dier kk gnll kuvvetler arpa arpa Nazilli istikametine geri ekildiler. Yunanlar, 3 Temmuzda Nazilliyi arkasndan da Buldan igal ettiler. Bu hadiseler iitilince Kuva-y Millye ruhu gittike alevlendi. Her tarafta yeniden gnll kuvvetler toplanmaya balad ve Umurluda yeni bir cephe kuruldu. Demirci Mehmed Efe de kzanlaryla vatan savunmasna katld. Gittike oalan bu gnlller sayesinde Temmuzun ortalarnda Yunan ilerleyii durduruldu. Austos (1919) ortalarna gelindiinde Denizlinin batsnda Yunana kar gl bir cephe olumu idi. 11 Austos 1919 tarihli cephe yevmiye defterine gre bu tarihte az saydaki ordu birlikleriyle birlikte btn mcahitlerin toplam says 2900 idi. Bu rakamn %83n gnlller oluturuyordu. Bu gnlller; Tavas, Arpaz, al, Nazilli, Yenipazar, Karacasu, Honaz, Koarl, Karahayt, Buldan, Kuyucak, Akaky, Ortak, Pirlibe, Bademiye, Mendegme ve blgedeki dier yerlerden gelen gnlller idi.15 Yrk Ali Efe, Skeli Ali Efe, smail Efe, Mestan Efe, Zurnac Efeler de kzanlaryla bu mill kuvvete iltihak etmilerdi. Yunanlar Bat Anadoluyu atee verip, Denizliyi de tehdit etmeye balaynca Anadolunun daha i ksmlarndan gnll milis kuvvetler akn akn cepheye kotular. Bunlardan Isparta, Burdur, Afyon mntkalarndan gelen Isparta Mcahitleri, Demiralay, elikalay adl gnlller adlar ska duyulanlardandr. Grlecei zere, zmir-Aydn-Denizli hattndaki dman igalleri karsnda bu blge insan adeta yedisinden yetmiine vatan savunmasna komutur. Yukarda bahsettiimiz zere, Yunanlar bir taraftan igallerini Aydn-Denizli hattnda geniletmek isterlerken dier taraftan da Ayvalka asker karp Bat Anadolunun kuzeyinden igallere balamlard. zmirin igalinden sonra 26 Mays 1919da Yunan ve ngiliz sava gemileri Ayvalka gelerek keiflerde bulundular ve gn sonra da Yunanlar Ayvalk igal ettiler. Fakat igal kuvvetleri, 172. Alay Komutan Yarbay Ali Beyin (etinkaya) komutasndaki Trk kuvvetlerinin direnii ile karlatlar. Bu direni, stiklal Savanda bir ordu birliinin ilk silahl mukavemeti olarak kabul edilmektedir.16 Bu savalarda dier igal blgelerinde olduu gibi Ayvalk ve civarndaki yerli Rumlarn ou Yunan askerlerinin safnda yer alm onlarla birlikte savaa katlmlardr. 17 Bu ilk direniin hemen arkasndan Edremit, Burhaniye, Ayvalk ve civar halknn oluturduu gnlllerin de katlmyla Kuva-y Millye 500-600 kiiye ulat. Ayvalk Cephesinde Kuva-y Millyenin teekklnde Ali Beyle birlikte Edremit eski Kaymakam Kprll Hamdi Bey, Peli Kyl Mehmed, Ayazmendli Nazmi ve Krkaal Mehmed Emin Beylerin byk himmet ve yardmlar oldu. Zaman iinde gnlllerin artmasyla gittike glenen bu cephede arpmalar bir yldan fazla srd. Yunan kuvvetlerinin Ayvalk igalinin 5 Haziranda Akhisar ve arkasndan da 13 Haziranda Bergamay igal etmeleri zerine, Akhisar, Bergama ve Soma mntkasnda dmana kar yeni bir cephe ald. Bata Balkesir Mdafaa-i Hukuk Heyeti yeleri olmak zere, 61. Tmen Komutan Albay Kazm, Yzb. Kemal (Balkesir), Akhisarl Parti Pehlivan ve Hafz Hseyin Beylerin ve blgedeki dier nizami birlik komutanlarnn bu blgede mill direni ruhunun teekkl ve cephenin olumasnda ok byk gayret ve hizmetleri oldu. Ksa bir sre iinde bu blgede askeri birliklerin de itirakiyle gnll mill mfrezeler yani Kuva-y Millye teekkl etti. Bu kuvvetler, 15/16 Haziran

317

gecesi Bergamadaki Yunan kuvvetlerine baskn yaptlar. Yunan taburunun nemli bir ksm imha edildi. Byle bir saldry hi beklemeyen ve baskndan kurtulan igalci Yunanlar etraftaki sivil Trklere kar katliama giritiler. 17 Haziran gn Menemende katliam yaptlar. Menemen Kaymakam Kemal Beyi ve ok sayda Trk katlettiler. Bat Cephesi hakknda pek ok gelimelere ahit olan Rahmi Apak, Bergama baskn hakknda; mill harekat tarihinde en n safta yer alacak bir hadisedir. Ve adeta mill ayaklanmann ilk anl hadisesidir18 deerlendirmesini yaparak, sz konusu baarnn Mill Mcadele de nemli bir yeri olduuna iaret etmitir. Ancak Yunanlar, stn kuvvetlerle 19 Haziranda yaptklar bir taarruzla Bergamay yeniden igal ettiler. Temmuz 1919dan sonra Soma, Bergama ve Akhisar cephelerinde mill kuvvetlerin de gittike oalmasyla dmana mukavemet daha da artm idi. Soma, Krkaa, Bergama kazalarndan ve Balkesir merkeziyle Giresun ve Geline nahiyelerinden srekli cepheye gnlller gelmeye balad. Mevcudu 700 bulan bu gnlllerin banda, Soma Cephesinin ilk kurucularn dan olarak bilinen ve maiyyetindeki gnllleri kendisi besleyip doyuran Krkaal Mehmet Emin Bey ve Hulusi Bey bulunuyordu. Akhisar mntkasnda da banda Manisal Karaosmanzade Halit ve Hafz Hseyin Beylerin bulunduu, 188. Alaydan bir miktar asker ile Akhisar kazas ve Marmara nahiyesi ahalisinden mteekkil mill kuvvetler vard. Bu iki vatanperver daha sonra ehit oldular.19 Ethem Bey ve Alaehir erafndan Mustafa Beyin gayretleriyle Salihlide de Yunana kar cephe ald. Daha sonra cephenin hakimiyeti Ethem Beye geti. Ethem Bey, Kuva-y Seyyare olarak adlandrlan ve tmen dzeyine ulaan kuvvetleriyle kuzeyde Akhisar, gneyde Sart harabeleriyle Salihli-Alaehir-Uak mntkasnda Yunanlara kar koydu.20 Salihlinin gneyindeki demi mntkasnda da smail Efe ve Bayndrl Gken Efeler kzanlar ve maiyyetine katlan gnlllerle vatan savunmasnda yer aldlar. demi ve civarnda Kuva-y Millye ruhunun teekklnde Kaymakam Bekir Sami (Baran) Beyin de ok nemli himmet ve gayretleri oldu. Buraya kadar, zmiri igal ettikten sonra igallerini Anadolunun ilerine doru geniletmek isteyen Yunan kuvvetlerine kar, Trk milletinin zamann kt imkanlaryla verdii mcadeleye ana hatlaryla temas edilmitir. tilaf Devletlerinin zellikle ngilizlerin, bazen aleni bazen de el altndan verdikleri destekle Anadoluyu igale balayan ve Megali dea peinde koan Yunan kuvvetleri, girdikleri yerlerde sivil-halk demeden, yal, oluk-ocuk demeden adeta bir soykrma girimi, Anadoluyu bir yangn yerine evirmitir. Bu durum karsnda silaha sarlan Trk milleti, blgedeki komutanlarn da destek ve ynlendirmeleri ile Kuva-y Millye ad verilen gnll silahl gleriyle dman igallerine set ekmek istemitir. Yukarda da ksaca baz rneklerle belirtildii zere, Kuva-y Millye Yunanlara byk darbeler vurdu. Bu baarlar o yre insannn moralini dzeltti ve kendine gven duygusunu artrd. Hatta unu rahatlkla syleyebiliriz ki, zmirin igalinden 1920 ortalarna kadar aa yukar 1,5 yllk bir srede dman igallerinin karsnda en byk engel Kuva-y Millye idi. Ancak, dzenli ve silah-techizat asndan olduka zengin olan Yunan kuvvetlerine kar Kuva-y Millye ile mcadele etmek phesiz ok zor idi. Nitekim, 1920 ortalarna gelindiinde Yunan igalleri,

318

Bursa-Uak-Denizli hattna kadar yaylma gstermiti. Bu durum karsnda Kuva-y Millyeden dzenli orduya gei almalar balad. imdi, Kuva-y Millyeden dzenli orduya geii zorunlu klan sebeplere bir gz atalm; 2. Kuva-y Milliyenin Tasfiyesive Dzenli Orduya gei Kuva-y Millyenin tasfiye edilip, dzenli orduya geilmesini gerekli klan bellibal sebepleri u noktalarda toplamak mmkndr:21 A-Kuva-y MillyeninKarakteristiinden Kaynaklanan Sebepler nceki konularda da ksmen bahsettiimiz zere, Kuva-y Millye, dzenli bir birlik gibi, disipline edilemiyordu. Emir komutaya her zaman riayet etmiyorlard. Hatta bu durum, mevcud dzenli ktalarda da disiplinin bozulmasna yol ayordu. Kuva-y Millye iindeki baz kontrolsz kiilerin zaman zaman kanunsuz uygulamalara girip halk rahatsz ettikleri de grlyordu. teyandan Kuva-y Millyenin says ve kadrosu kesin olmayp ska deikenlik gstermesi lojistik ynden bir dezavantaj idi. B-Yunan Ordusuna Kar Dzenli Orduyla Mukavemet htiyac Bilindii zere, Yunan igal kuvvetleri, zamann her trl modern ara-gerelerine sahip olup, askerlik sanatnn gerektirdii ekilde sevk ve komuta ediliyordu. Pek tabiidir ki, kesin baarya ulaabilmek iin, byle bir kuvvete kar milislerle deil, ayn malzeme ve tekilatla kar koymak lazm geliyordu. Mustafa Kemal Paa Mecliste yapt konumalarda bu nokta zerinde durarak, yalnz mill ve gnll askerlerle, Avrupa tarafndan ok iyi techiz edilmi, muntazam Yunan tmenlerine mukabele iin dzenli bir Trk ordusuna ihtiya olduunu rneklerle srekli dile getirdi. C-TBMMnin Otoritesini Tesis ve Hukuki Varln Tescil ve sbat Etmek in Orduya htiya Duymas Bilindii gibi, devlet ve onun icra organ olan hkmet milletin can ve mal gvenliini salamakla mkelleftir. Byle bir grevi ise ancak, orduya ve emniyet glerine sahip olmakla yerine getirebilir. Baka bir ifade ile hkmet olabilmek, hkmetin gereklerini yerine getirebilmek iin kuvvete sahip olmak gerekiyordu. Bu husus, meclis yelerince de sk sk dile getirilmitir. Mesela, dzenli orduya gei almalar srasnda stanbul milletvekili Hamdullah Suphi Bey mecliste yapt bir konumada! Hakikaten bir orduya malik olduktan son ra, hkmeti kurdum demeye TBMMnin hakk olacaktr22 diyerek, hkmet olmakla dzenli orduya sahip olmak arasndaki balanty veciz bir ekilde dile getirmitir. Buraya kadar deindiimiz faktrler, dzenli orduya gemeyi lzumlu hatta zorunlu klan belli bal sebeplerdir. Yaplan hazrlklar sonunda 1920 Ekim ayndan itibaren Kuva-y Millyenin

319

tasfiyesine baland. 9 Kasmda Bat Cephesi; Bat ve Gney Cephesi olmak zere ikiye ayrld. 10 Kasmda Albay smet Bat Cephesi, 11 Kasmda Albay Refet Gney Cephesi komutanlna atandlar.23 Mustafa Kemal Paa, her iki cephe komutanna sratle muntazam ordu ve byk svari ktlesi vcuda getirmek24 iin kesin direktif verdi. Takip eden gnlerde bir taraftan dzenli ordu organize olup genilerken bir taraftan da Kuva-y Millye birlikleri dzenli ordu bnyesine alnmaya baland.25 Bu tasfiye ileminde baz problemler yaanmtr. Banda Ethem Beyin bulunduu Kuv-y seyyarenin tasfiyesi pek kolay olmamtr. O zamana kadar serbestlie alm efe ve ete pisikolojisinin hakim olduu baz milisler gelimelerden rahatsz olmaya baladlar. phesiz bu rahatszlk, onlarn yeterince bilgilendirilmediklerinden veya eski inisiyatifi kaybetmek istemeyen yapsndan kaynaklanmakta idi. Uzlama abalarna ramen Ethem Bey ikna edilemeyince zerine ordu birlikleri gnderildi. Sonuta Ethem Bey Yunanlara snd fakat Kuva-y Seyyarenin byk bir blm Ethem Bey ile birlikte hareket etmeyip ordu birliklerine teslim oldular. Dzenli ordu dndaki glerin varl her zaman bir tehlike oluturabileceinden Demirci Mehmet Efe kuvvetleri de kimseye zarar gelmeyecek biimde datlm ve kzanlarn hemen hepsi dzenli orduya katlmlardr.26 Bu ekilde dzenli orduya gei sreci fazla sancsz bir ekilde tamamlanm ve Bat Cephesinde dzenli ordu birlikleriyle Yunana kar sava srdrlmtr. Dzenli Ordunun Yunan kuvvetleriyle ilk scak temaslar nnde oldu. 3. I. nn Zaferi I. nn Muharebesi, dzenli Trk ordusunun Bat Cephesinde Yunan ordusu ile yapt ilk muharebedir. Savan balca sebebi; Anadoludaki mill kuvvetlere kar harekete gemek iin uygun frsat kollayan Yunanlarn Ethem ayaklanmasnn da yaratt bunalmdan yararlanarak henz kurulmu olan dzenli ordunun daha fazla glenmesine frsat vermemek ve bylece Sevri zorla kabul ettirmek suretiyle bu antlamadan paylarna deni bir an nce elde etmek istemeleriydi. Yunanlarn ayrca mttefiklerine Venizelosun iktidardan dmesinin Anadoludaki saldrgan politikalarn etkilemeyeceini gstermek istemilerdi.27 6 Ocakta Bursa ve Uak blgelerinden Eskiehir-Afyon istikametinde harekete geen Yunan kuvvetleri, 9 Ocakta nn mevkiine geldi. Trk kuvvetlerinin kat olan 15 civarnda Yunan kuvveti leden sonra saldrya geti. Yunanlarn ok stn kuvvetlerle nn mevzilerine kar giritikleri bu taarruz, etin Trk direnii karsnda krld ve dman 11 Ocakta eski mevzisine ekilmek mecburiyetinde kald.28 Bu baar TBMMde ve bata Nutuk olmak zere yakn tarihimizin bellibal kaynaklarnda I. nn Zaferi olarak adlandrlmtr. Fakat Yunanlar, bunu bir yenilgi olarak kabul etmeyip bu harekata taarruz keif adn verdiler. Hatta kendilerinin malub olmadklar anlamnda uaklarla bildiriler attlar.29 General Fahri Belenin de hakl olarak dedii gibi; Ne derlerse desinler

320

strateji kurallarna riayet etmedikleri iin Yunanlar dnya efkarnda malup duruma dtler. 30 Kald ki, Yunanlarn kendi dediklerine gre bu keif!te 8 Yunan subay ile 49 Yunan eri lm, 9 subay ve 145 er de kaybolmutu.31 Bu zafer, yurtta ve yurtdnda fevkalade yanklar uyandrd. Zafer haberi duyulur duyulmaz, BMM adna Mustafa Kemal Paa, Albay smet ve ordu efradna bir kutlama telgraf gnderdi. Meclisin 13 Ocak gnk oturumunda nn Zaferi byk bir coku ile kutland. Zaferi deerlendiren heyecanl ve hararetli konumalar oldu. Bu konumalar srasnda, nn Muharebesinde fedakrl grlen subay ve askerin 1 derece terfi ettirilmesi ve orduya ttn ve 25 lira gnderilmesi teklif ve kabul edildi.32 Trk ordusunun nn baars zerine Anadolunun her tarafnda vatann kurtuluu iin gsteriler yapld, TBMMye vatan corafyasnn hemen her tarafndan kutlama telgraflar gnderildi.33 Tebriklerin ve madd yardmlarn yan sra Anadolunun hemen her tarafnda bir bayram havas esmeye balad. Mesela memleketin her tarafnda olduu gibi, Ispartada zafer haberi duyulunca Cuma gecesi zaferi kutlamak zere renciler ve halk tarafndan fener alaylar yapld. Bunu takip eden gnlerde de hemen btn Ispartallarn katld camilerde yedi Hatm-i erif ve bin Fetih suresi okundu, 70 bin kerre Allah ad zikredilerek dualar yapld.34 I. nn Zaferinin TBMM, kamuoyu ve halktaki btn bu yanklarn deerlendirecek olursak u neticeleri varabiliriz; 1- Hereyden nce bu baar, TBMMnin ieride ve darda otoritesini artrmtr. Yunan ileri harekat sebe biyle zor durumda kalm olan Ankara hkmeti rahatlamtr. Meclis yelerine gven duygusu gelmitir. 2- Dzenli ordunun Batda kazand ilk zafer olup, dzenli orduya gven artm ve bundan sonra ordu teekklne hz verilmitir. 3- Bir muharebenin, gerek Mecliste gerekse halk arasnda pek byk oku iinde kutlanmas; yakn Trk tarihinde yenligilerin okluu yznden psikolojik bir eziklik iine giren Trk milletinin, zaferle birlikte bu halet-i ruhiyeden aniden kurtuluu ile izah edilebilir. Bu bir bakma Trk milletinin malubiyeti hazmedemeyen, istiklale hereyin stnde nem veren bir karaktere sahip olduunun delilidir. Bu zafer, milletin moral kazanmas ve Mill Mcadele azmini kamlamas asndan kamuoyu zerine fevkalade tesir brakmtr.35 I. nn Zaferi yurt iinde bu tr etkiler uyandrrken, yurt dnda da nemli yanklar oldu. Bata ngilizler ve Franszlar olmak zere Bat alemi, I. nn Muharebesinin Yunanlar iin bir hezim olduunu kabul edip, Ankara hkmetini eskisine gre daha da dikkate almaya baladlar. Le Tems

321

gazetesi 20.01.1921 tarihli nshasnda I. nn Sava ile ilgili u haberi verdi; ...amac Eskiehiri almak olan Yunan kuvvetleri nn mevkiine kadar ilerlediler. Orada komutan smet Bey ynetiminde bekleyen millyetilerin bir orduzsu saldrarak Yunanlar yendi. Yunan ordusu Bursa civarndaki eski mevkilerine ekildi, oralarda arpmalar millyetiler lehine geliiyor. .36 Bylece Trkn gcn idrak etmeye balayan tilaf devletlerinin bu zamana kadar takip edegeldikleri politikalarda Trkiye lehine baz deiiklikler grld. Morning Post gazetesi, Yunan siyasetinin esasl bir ekilde deitiini Sevr Antlamasnn yeniden dzeltilmesi gerektiini yazd.37 Nitekim ksa bir sre sonra tilaf Devletleri Trkiye ile mnasebetlerini yeniden gzden geirip, ark Meselesine yeni bir hal tarz bulmak iin, Londrada bir konferans toplamay kararlatrdlar. Ankara hkmetinin bu konferansa davet edilmesi, nn Zaferinin Yurt dndaki siyasi etkilerini gstermektedir.38 teyandan, Rusya ile dostluk antlamas imzalamak zere Moskovada yaplan grmeler, nn Zaferinin akabinde gelime kaydetti ve bu gelimeler antlamann imzalanmasyla neticelendi. Moskovadaki Trk heyeti bu antlamay yapmadan yaklak iki hafta nce Afganistan ile de bir dostluk antlamas imzalam idi.39 4. Londra Konferans nn baars ile dzenli Trk ordusunun kendini ispat etmeye balamas ve ierideki baz muhalif hareketlerin de bertaraf edilmesiyle Ankara hkmetinin gittike kuvvetlendiini gren tilaf Devletleri, bir taraftan kendi lehlerine olan Sevr hkmlerinin ufak baz deiikliklerle bir an nce uygulamaya gemesini salamak, bir taraftan da Yunana nefes aldrmak iin szde bar planlar hazrlamaya baladlar. Bu maksatla Londrada bir konferans dzenlemeyi uygun gren tilaflar, 26 Ocak 1921de stanbul hkmetini Londra Konferansna davet ederken Ankarann da temsilci gndermesini istediler. tilaf Devletlerinin bu tutumu bir bakma Ankara hkmetini tandklar anlamn tayordu. Sadrazam Tevfik Paa, durumu 27 Ocakta TBMM Reisi Mustafa Kemal Paaya bildirdi. 29 Ocakta da yine ayn mahiyette bir telgraf daha gnderdi. Durum, TBMM tarafndan deerlendirildikten sonra, cra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi imzasyla, Tevfik Paaya gnderilen cevapta; mill menfaatlerimize en uygun sonularn elde edilmesinin, Londra Konferansna katlacak delegelerin dorudan doruya mill iradeyi temsil eden Byk Millet Meclisince seilip gnderilmesine bal olduu40 bildirildi. Nitekim, 20 Ocak 1921de TBMMnin kabul ettii ilk anayasa ile, Trkiyenin tek meru hkmetinin TBMM hkmeti olduu ifade edilmiti. Dier taraftan Mustafa Kemal Paa, Tevfik Paaya yollad zel mektupta ise, mr boyunca memlekete hizmet etmi bu zata, eski hizmetlerini tamamlayacak mstesna ve tarihi bir frsat ktn belirterek, Konferansa iki ayr heyetle gidilmemesi, milletin gerek temsilcisi Ankara hkmetinin tek heyetle katlmasnn doru olacan yazd. TBMM Reisi Mustafa Kemal Paa ve cra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paann stanbulda Tevfik Paa arasnda yaplan yazmalar Mecliste okunarak deerlendirildi. Yaplan mzakereler sonunda Hariciye Vekili Bekir Sami Beyin bakanlnda bir heyet kuruldu. Bu heyet, Londra Konferansna zel olarak davet geldiinde, gecikmi olmamak ve

322

zamannda Londraya ulamak iin Antalya zerinden Londraya gnderildi. Heyet, Romada iken resmi davet alnca buradan Londraya hareket etti. Konferans 27 ubatta ald. Grmeler srasnda sz sras Trkiyeye gelince, millyeti ve gereki olan Sadrazam Tevfik Paa takdire ayan bir fazilet rnei ortaya koyarak: Ben sz Trk milletinin hakiki temsilcisi olan TBMM badelegesine brakyorum demi ve sz Bekir Sami Beye brakmtr. Konferans srasnda yaplan mzakerelerde, tilaf Devletleri, zmir ve Trakya nfuslar ile ilgili olarak kendilerince yaplacak bir tahkikatn neticesini kabul edeceimize dair, bizden sz almak istediler. Murahhas heyetimiz nce bunu kabul etmise de Ankaradan yaplan ihtar zerine, Yunan igalinin kaldrlmas artyla kabul edeceimiz bildirildi. tilaf Devletleri ayrca szde baz ufak deiikliklerle Sevr antlamasnn uygulanmasn bizden istediler. Delegelerimiz bunu reddetti. Londra Konferans bir sonu vermeden dald. Konferansn dalmasn takiben Bekir Sami Bey, orada bulunan tilaf devletleri delegeleriyle yapt ikili grmeler sonunda onlarla ayr ayr baz antlamalar imzalad. Ancak, Bekir Sami Beyin Ankarann grn almadan kendiliinden imzalad bu antlamalar, karlkl menfaat ve bamszlk ilkelerine uymad ve Trkiyenin tezine ters dt iin TBMM ve hkmetince onaylanmad. Kald ki, Bekir Sami Bey heyeti Ankaraya dnnceye kadar artlar da ok deimiti. Daha delegelerimiz, Trkiyeye dnmeden yolda iken Yunanlar btn ordusuyla cephelerimize saldrmlard, Trk ordusu aada ayrntl olarak anlatlaca zere, nnde Yunanlara ikinci bir ders daha vermiti. Her ne kadar Londra Konferans, bir karar alamadan dalmsa da aslnda Trkiye asndan baz olumlu sonular ortaya karmtr. Her eyden nce, ilk defa Ankara hkmeti, resmen tannm ve Misak- Millnin dnya kamuoyuna duyurulmas ynnden iyi bir frsat olmutu. Grnte de olsa tilaf Devletleri arasnda Sevr Antlamasnn yle kolayca uygulanamayaca ynndeki pheler, daha belirgin hale gelmeye balad. Hatta, bu noktada Fransa ve talya ile ngiltere arasnda baz fikir ayrlklar ortaya kt. br taraftan stanbul hkmetinin o gnlerdeki ba olan Tevfik Paann Ankara hkmeti lehindeki tavrlar, Anadoluda iki ballktan ziyade Ankara hkmetinin ba ekecei bir birlie doru gidiin mesajlarn tayordu. phesiz btn bu gelimeler Ankara hkmetinin meruluunun pekimesi ve dolaysyla Trk milletinin hakl davasnn gereklemesinde kmsenmeyecek nemli kazanmlardr. 5. II. nn Zaferi ve Yanklar tilaf Devletleri Londra Konferansnda Trk heyeti araclyla yaptklar teklifin karln almay beklemeden, daha Trk delegeleri yolda iken, Yunanlar btn ordularyla saldrya getiler. Aslnda Trk Genelkurmaynca da bir Yunan saldrsnn olaca nceden istihbar edilmi ve durum Bat ve Gney Cephesi komutanlklarna bildirilmiti.41 Nihayet Yunan ordusunun Bursa ve Uak gruplar, 23

323

Mart 1921 gn ileri harekata baladlar. lerleyen Yunan kuvvetleri 26 Mart akam Trk kuvvetlerinin tuttuu mevzilere yaklat. 27 Martta yrede iddetli arpmalar balad. 30 Marta kadar geen srede Yunanlar stnlklerini srdrdler.42 Saldrnn balad 23 Marttan itibaren Yeniehir, Pazarck, Bzyk, Bilecik ve Dumlupnar Yunanlarn eline geti. Bu saldrlarda asrlardr Trkn emsiyesi altnda yaayan yerli Rumlar ve Ermeniler Yunanlarn safnda yer aldlar. smet Bey komutasndaki Bat Cephesinde durum bu merhalede iken, aada ayr bir konu olarak ele alacamz zere, Refet Beyin (Bele) komutasndaki Gney Cephesinde de Dumlupnar ve Aslhanlar mevzilerinde Trk kuvvetleri geri ekilmek durumunda kalmt. Ancak buna ramen Gney Cephesinden seme askerlerden kurulu bir svari taburu Bat Cephesine nn mevkiine sevkedildi. Trk ordusu, 31 Mart gn kar saldrya geti. Yunanlar, 31 Mart 1 Nisana balayan gece geri ekilmek zorunda kaldlar. Yunan askerinin geri ekilii srasnda onu izleyen Trk svarileri Yunana byk kayp verdirdiler.43 Bat Cephesi komutan smet Beyin ifadesiyle Dman binlerce lleriyle doldurduu muharebe meydann silahlarmza terketmi44 idi. Ancak bu ekili srasnda Yunanlar, daha nce yaptklar gibi, getikleri Trk ehir ve kylerini atee verdiler. Bilecik, Bozyk ve St adeta kl yn haline geldi.45 Bu blgedeki camilerin hemen tamam atee verildi. Mustafa Kemal Paann, bylece nklap tarihimizin bir sayfas kinci nn Zaferiyle yazld 46 dedii, Fevzi Paann da Bat cephesinde savaan ordunun erinden komutanna varncaya kadar gsterdii yksek sava kabiliyeti ve kudretinin eseri47 olarak grd bu baar siyasi, askeri ve psikolojik adan Mill Mcadelenin bundan sonraki seyrini olumlu ynde etkiledi. II. nn Zaferi, yurtdnda ve Anadoluda pek byk yanklar uyandrd. Trkiyeye Sevri kabul ettirmeyi amalayan Yunan ordusunun bu nc genel saldrsnda da istenilen baar elde edilemeyince tilaf Devletleri birliinde belirgin bir atlama ortaya kt. Fransa, Ankara hkmetiyle grmelere balad ve Zonguldaktan ekildi. talyanlar Anadoludan ekilmeye baladlar. Yunanistann en byk destekisi olan ngiltere tutum deitirdi; Maltadaki Trk tutuklulardan 40 serbest brakld. Bat basnnda Anadolu ordusunun mkemmel olduu ynnde yazlar yaynlanmaya balad.48 Netice itibaryla tilaf Devletlerinin Yunana gveni azald ve Trkiye ile politikalarn yeniden gzden geirmek durumunda kaldlar. Zafer Anadoluda halk arasnda, TBMMde ve basnda da byk yanklar uyandrd. Zafer haberi Anadoluya yaylr yaylmaz en cra yerlere kadar btn millet bu zaferi kutlamaya balad. Cepheye en yakn olan Eskiehirde Yunan kuvvetlerinin hezimete urad renilince herkesi sevin ve heyecan kaplad. Yaklak 10.000 kii idman alannda topland ve burada byk bir miting dzenlendi. Mitingden sonra halk hastanedeki yarallar ziyaret etti ve onlara sigara ikram etti. 49 Hemen arkasndan Eskiehirde bulunan Bursa Milletvekili Muhiddin Baha Bey, Eskiehir Belediye Reisi, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yeleri ve Eskiehir Musevi Cemaati TBMMye ayr ayr gnderdikleri telgraflarda zaferi kutladlar.50 Eskiehirdeki bu kutlamalardan bir gn sonra 2 Nisan Cumartesi gn btn Ankara halk sokaklara dkld. Btn okullar, esnaf cemiyetleri, halk ve ulemadan oluan binlerce kii hkumet civarna topland, tekbir sesleriyle TBMM nne gelen bu binlerce kiinin

324

itirakyla bir miting yapld. Mustafa Kemal Paa ve milletvekillerinin de hazr bulunduu mitingde, bugnk zaferi bize baheden Cenab- Hakkn son zaferi de bize bahetmesi iin dualar edildi, stiklal Mar sylendi, koyunlar kesildi ve halk sevin gzyalar iinde dald.51 Ayn gn Anadolunun dier yerleri de zafer haberlerini almaya balad. Nitekim Kastamonulular zaferi renince ehirde byk enlikler dzenlediler.52 Samsun Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti 2 Nisan gnk toplantsnda TBMMnin tebrik edilmesine ve bir kran duygusu olarak Mustafa Kemal Paa, Refet Paa, Fevzi Paa hazretlerine 4500 ve Garp Cephesi kumandanlarna 11.000 olmak zere toplam 15.500 adet ekstra sigarann takdim edilmesine karar verdi.53 Muhtemelen ayn gn veya 3 Nisanda Bafra ve Alaam ahalisi zaferi trenlerle kutlad ve akabinde askerlere bir hediye olarak o anda toplanan 4000 kilo ttn sigara haline dntrlp Cepheye gnderilmesi iin Samsun Reji Fabrikasna teslim edildi.54 Bir kran duygusu olarak halkn yapt bu yardmlar, mevzi nitelikte olmayp, Anadolunun her tarafnda grlyordu. Kocaeli Grubu Komutan olan Kazm Bey (zalp) nn Zaferinin duyulduu gnlerde ahit olduu olaylar yle anlatyor: Sarky-Nallhan-Mudurnu-Bolu yolu ile Dzceye giderken bu blgelerde fevkalade gnler yaandn gryordum. Getiim yerlerde halk, kinci nn Zaferinin enliklerini yapyordu. Yollarda grtm vatandalar; her ne hizmet ve fedakrlk lazmsa fya mdeyiz diyorlard. O zaman Bolu Mutasarrf Halil Bey, cephe iin vaadettii yardmlar tamamen yapt.55 4 Nisanda Ktahyada byk enlikler yapld. Muhtemelen yine bugn Karamrsel kazasnda orduya kran ve zaferlerin devam iin camilerde mevlid ve hatimler okundu.56 Zaferin ilk gnnden itibaren olaanst kutlamalarn yaplageldii Ankarada 6 Nisan aramba gn, nn Muharebesinde istiklal-i mill urunda ehid olan zbitn ve efradmzn ruhlarna ithaf edilmek zere Ankara Mekteb-i Sultanisinde mevlid okundu.57 Bir gn sonra yine Ankarada Hacbayram Camiinde ehidler iin, ule-i Terakki nas Mektebi retmenlerinden Kudret Hanm tarafndan mevlid kraat edildi.58 7 Nisanda Krehirde,59 8 Nisan Cuma gn, Burdur, Isparta,60 Konya61 ve Kastamonuda62 mevlidler okundu, parlak trenler yapld. 9-10 Nisanda Ankarada kk Shhiye Mektebinden 50 kadar renci hastaneleri ziyaret ederek, yarallara pansuman yapt.63 Grlyor ki, zaferden sonra aradan 10 gn gemesine ramen, zaferin yanklar devam etmektedir; yediden yetmie herkes byk bir sevin iindedir. Bu ekilde Anadoluda kutlamalar, dualar yaplrken, stanbul da buna kaytsz kalmad. stanbullular mitingler dzenlediler. Anadoluya gnderilmek zere Kzlay iin nemli miktarda para topladlar. Padiah bile 10.000 liralk bata bulundu ve nn ehitleri iin mevlit okuttu.64 Buraya kadar baz rneklerini verdiimiz kutlamalardan baka Anadolunun hemen her tarafndan TBMMye kutlama telgraflar gnderildi. Yalnzca ilk 3 gnde gnderilen telgraflarn says 30u bulmutur. Bu telgraflara ayr ayr cevaplar yazld.65 te yandan 14 Nisan Perembe gn TBMM tarafndan Hac Bayram Camiinde ehitler iin mevlit okutuldu.66

325

Halkta ve TBMMde grlen bu kutlamalara basn da ayn heyecanla katld. Gerek stanbul, gerek Anadolu basn bir haftay akn bir sreyle haberlerinde ve bayazlarnda srekli nn Zaferini yazdlar.67 Btn bu gelimeler gstermektedir ki, kinci nn Zaferi lke genelinde heyecanl ve cokulu bir ekilde kutlanmtr. Bunun sebebi ise, I. nn Zaferinde de olduu gibi, yakn Trk tarihinde malubiyetlerin okluu yznden psikolojik bir eziklik iine giren Trk milletinin zaferle birlikte bu ruh halinden aniden kurtuluu olarak aklanabilir. Bu da Trk milletinin istiklaline dknln gstermektedir. 6. Dumlupnar, Aslhanlar,Ktahya ve EskiehirMuharebeleri Bursa civarndaki Yunan birlikleri, nn ynnde harekata geerken, ayn zamanda Uak tarafndaki kuvvetleri de Trk Gney Cephesine doru yrmlerdi. Refet Bey komutasndaki Trk kuvvetleri dman kuvvetleri karsnda istenen baary gsteremedi. Yunanlar 26 Martta Dumlupnardaki mevzileri ele geirip 27 Martta Balmahmutu ve arkasndan 28 Martta da Afyonu igal ettikten sonra ay-Bolvadin hattna dein ilerlediler. Bu durum karsnda, nnde Yunanlar yenen Trk birliklerinden bir ksm hemen Eskiehir-Altunta istikametinden Dumlupnara doru kaydrld. Bylece Yunan kuvvetlerinin yan ve gerileri tehdit altna alnd.68 Gelimeleri yakndan takip eden Mustafa Kemal Paa, strateji ve taktik bakmndan bu durumu deerlendirirken, Yunan ordusunun bu genel saldrsnda, Uak grubunun Dumlupnardan sonra Eskiehir istikametinde yrmesi gerekirken, Afyon zerinden Konya istikametine ynelmesiyle asl kesin sonu alanndan kuvvetlerini uzaklatrarak atl ve tehlikeli bir duruma dtn ve bunun da gze batan bir hata olduunu belirtmektedir.69 Nitekim, arkadan ve yanlardan kuatlan Yunan kuvvetleri 7 Nisan 1921 gn Afyonu boaltmak zorunda kaldlar. Fahreddin Bey, ay ve Afyondan ekilen dman kovalayp zorlarken, Refet Bey de emri altndaki kuvvetlerle Aslhanlardaki Yunan alayna saldrd. Ancak Yunanlar bu saldry durdurdular. Ald takviyelerle kuvvetlerini artran Yunan birlikleri Dumlupnar mevzilerine yerletiler. Trk kuvvetleri, Dumlupnarn 10 km. kuzeydousuna ekildi. Aslhanlar Muharebesi olarak bilinen bu harekatta Mustafa Kemal Paann ifadesiyle, Trk kuvvetleri taarruzda baarl olamadlar bilakis fazla zayiat verildi.70 Gerek Aslhanlar ve gerek Dumlupnar Muharebeleri Yunan kuvvetlerinin Trk kuvvetlerini oyalamas eklinde cereyan etti ve sonunda taktik stnl Yunanlarda kald. br taraftan bu muharebeler, Yunan komutanlarn uyarm ve gelecekte yaplacak genel taarruz harekat hakknda onlara bir fikir vermi oldu.71 Dumlupnar ve Aslhanlar muharebelerinin sonrasnda Yunan kuvvetleri yeni bir harekatn hazrl iine girdiler. Yunanlar, nn-Ktahya-Der mevziini tutmu olan Trk kuvvetlerini gney kanattan kuatmak zere 8 Temmuzda ileri harekata getiler. 14-18 Temmuz gnlerinde KtahyaNasuhal mevzilerinde ok iddetli arpmalar oldu. Ancak personel ve lojistik bakmdan fevkalade

326

stn durumda olan Yunan kuvvetleri karsnda bu mevzilerde kesin bir netice elde edilemeyecei anlalnca, geri ekilmenin uygun olaca dnld. Cephenin durumuyla yakndan ilgilenen BMM Bakan Mustafa Kemal, Ankaradan hareketle 18 Temmuzda Bat Cephesi karargahna geldi. Burada durumu yakndan inceledikten ve Bat Cephesi birliklerini Eskiehir ve gneyinde topladktan sonra, gerekli hazrlklarn tamamlanmas iin Sakarya dousuna ekilmenin uygun olaca direktifini verdi. Bylece, Bat Cephesi birlikleri, 18 Temmuz 1921 akam Eskiehir dousu-Seyitgazi hattna ekildi. Bu ekilite dmann takipte gsterdii yavalk ve duraksama btn birliklerimizin ekilmesi imkann vermiti. Ktahya muharebesi bu ekilde sonulanm oldu. Ancak dman kesin neticeye ulamak iin ileri harekatn srdrerek Eskiehir ve gneyi kesimine yanat ve 20/21 Temmuz akam btn cephede Trk kuvvetleriyle temasa geti. Yunan kuvvetlerinin ald mevzi durumu, Trk taarruzu iin uygun bir durum olarak deerlendirildi ve Trk kuvvetleri 21 Temmuzda Yunana kar Eskiehir istikametinde taarruza geti. Taarruzun ilk saatlerinde Trk kuvvetleri baarl oldu. Ancak baskna uramann verdii aknlktan kurtulan Yunan birlikleri toparlanarak Trk taarruzunu durdurdular. Trk kuvvetleri, mevzileri tutmakla birlikte, Yunanlarn cephenin yan ve gerilerinde gittike etkili olmalar zerine, geri ekilmek zorunda kaldlar. 21 Temmuzda balayan Eskiehir Muharebesi Bat Cephesi birliklerinin 25 Temmuzda Sakarya gerisine ekilmesiyle sona erdi. Bu harekatlar sonunda Eskiehir, Ktahya, Afyonkarahisar dman eline geti. Yunanlar bu igaller srasnda her zamanki gibi, girdikleri ky ve kasabalar atee verdiler. nsanlkla hibir ekilde badamayacak tarzda sivil halka kar katliama giritiler. Bu muharebeleri ksaca deerlendirecek olursak; Bu muharebeler sonunda Eskiehir, Ktahya, Afyonkarahisar gibi byk ve stratejik nemi olan ehirlerin elden kmas, sava gcnn zayflamasna sebep olmu ve yurtta byk bir moral krklna yol amt. Hatta bu durum Meclise kadar yansd, Mecliste ok iddetli tartmalar oldu. Meclisin 24 Temmuz tarihli gizli oturumunda, Ankarann boaltlmas ynnde ileri srlen grler, tansiyonu iyice artrd. Ordu nereye gidiyor! elbette bunun sorumlular vardr! O nerededir diye Bakomutan hedef alan hararetli konumalarla Bakomutanlk zerine eitli tenkidler yapld. Bylece stiklal Harbinin seyrinde kritik bir dneme girildi. Ancak, zellikle Bakomutanlk zerine yaplan tartmalar ve tenkitler karsnda Mustafa Kemal Paann kararl tutumu ve makul aklamalar sonucunda Mustafa Kemal Paaya yetki veren kanun 5 Austos 1921 gn kabul edilerek buhranl gnlere bir mddet iin de olsa son verilmi oldu.72 Sz konusu muharebeler ve sonularnn d politikada pek etkili olmadn syleyebiliriz. Ancak bu gnlerde yaplmakta olan Franszlarla olan grmeler ksa bir sre kesintiye uram idi. 25 Temmuzda Sakaryann dousuna ekilen Trk ordusu ypranmlna ve yorgunluuna ramen yeni bir diriliin destann yazmann hazrlna balad. Bu destan Sakarya Meydan Muharebesi olacak idi. 7. Sakarya Zaferi ve Sonular

327

I. ve II. nn Muharebelerinde yenik duruma den Yunan ordusu, Ktahya ve Eskiehir baarlarndan ald moral ile Trk ordusuna kesin darbeyi vurup, Sevri tartmasz kabul ettirmenin hazrlna girdi. Trk kuvvetleri de beklenen bir Yunan taarruzuna kar savunma tedbirlerini glendirmeye balad. Mustafa Kemal Paa, ay sreyle Bakomutanlk grevine atanr atanmaz ilk i olarak ordunun baarya ulamasnda en nemli faktr olan lojistik destek kaynaklarn artrmak iin Tekalif-i Millye Emirlerini yaynlad. Bir taraftan da Dou Cephesinden ve merkez ordusundan sekin baz birlikler Bat Cephesine kaydrld. Ordunun ekiliinden itibaren geen bir aylk srede beklenen bir Yunan genel taarruzuna kar kkl savunma tedbirleri alnm oldu. II. Viyana yenilgisinden itibaren ekile ekile artk Anadoludaki varlnn son izgisine gelmi olan Trklere son darbeyi vurmann planland Sakarya Meydan Muharebesini aamada deerlendirmek mmkndr. Birincisi; 23-31 Austos arasnda Yunanlarn srekli taarruzda bulunup, Trk kuvvetlerinin bu taarruzlara baarl bir ekilde karlk verdii arpmalar. kinci aama; 1-5 Eyll arasdr ki, bugnlerde Yunanlar baz tepeleri ele geirmi ve Trkler aleyhine baz mevzi deiiklikleri olmutur. nc ve son aama; 6-12 Eyll arasnda Trk kuvvetlerinin taarruza getii ve kesin sonuca ulat muharebelerdir. imdi bu gelimelere ksaca bir gz atalm; Yunan ordusu hazrlklarn tamamladktan sonra 23 Austos 1921de Trk mevzilerine taarruza balad. Meydan muharebesi 100 kilometrelik cephe zerinde cereyan ediyordu. 25 Austosa kadar aralksz 20 saat devam eden muharebe sonucunda, Yunan ordusu umduunu bulamad ve olduka fazla kayp vererek geri ekilmek zorunda kald. Takip eden gnlerde arpmalar btn iddetiyle devam etti. Austosun 23. gnnden 31. gnne kadar bir hafta gece gndz btn cephede iddetli muharebeler devam etti ve dman stn kuvvetleriyle devaml olarak taarruzlarda bulundu. Bu muharebeler her iki taraf iin de byk kayplara sebep oldu. Taarruz hareketi yaptklarndan Yunanlarn kayb tabii olarak fazla oluyor, yokluk ve zorluklara ramen Trk ordusunun mukavemeti ise gittike artyordu. Kazm zalpn anlattna gre zaten az olan tabur mevcudlarmz muharebedeki kayplarla daha da azalmt. yle ki, baz taburlarmzn mevcudu 70 askere kadar dmt. Bozok Mebusu Sleyman Srr Bey, Svari Frkasnda gnll er olarak grev ald. Harp srasndaki lojistik destek faaliyetleri artk fedakrln en son raddesine gelmiti. Trk milleti ordusunun galibiyeti iin btn imkanlarn seferber etti. Top ve cephane sarfiyat olduka fazla idi. Kanlarla, kucanda bebei veya hamile kadnlar Trk ordusuna cephane tayorlard. Yarallar hemen Ankaraya gnderiliyor ve imkan nisbetinde tedavi ediliyorlard. Meclis yeleri yarallar ziyaret ediyor ve hediyeler veriyorlard. Yalnz Ankarada deil btn vatanda millet muharebeyi bir hayat meselesi olarak dnmekte ve her taraftan orduyu destekleyen telgraflar cepheye gelmekte idi. 73 Yunan taarruzlaryla geen bu ilk aamada, Trk direnii Yunann tahmin edemedii etinlikte idi.

328

Muharebenin uzamasyla lojistik kaynaklar azalan ve morali bozulan Yunan ordusu, ii bir an nce bitirmek iin 1 Eyllde Trk kuvvetlerinin sa kanad ile merkezine taarruza geti. 2 Eyllde al da ve baz mevziler Yunanlarn eline geti. Trk kuvvetleri al dann 500-1000 metre dousundaki bir hatta ekildi ve bu suretle ok kritik bir durum ortaya kt. Bu gelimeler Mustafa Kemal Paann bile midini olumsuz ynde etkiledi. Hatta geri ekilme konusu bile gndeme geldi. Ancak, Genelkurmay Bakan Fevzi Paann Mustafa Kemal Paa ile telefonla yapt grmede durumun Trklerin lehinde olduunu ve Yunanlarn ekileceklerini bildirmesi, ordu psikolojisinde fevkalade mspet tesir yapt, snmek zere olan mit ateini yeniden alevlendirdi.74 4, 5, 6 Eyll gnleri yaplan dman taarruzlar ancak ok byk kayplar verilerek durdurulabildi. Kesin sonuca ulaamayan ve Bat kamuoyunda da prestij kaybeden Yunanlar, zaferden mitlerini kesmi grnyorlard. Hatta muhtemel Yunan malubiyetine klf hazrlamak iin Yunan basn bu gnlerde; Sakarya dousundaki tahkimatn Ktahya ve Eskiehirdeki tahkimattan daha kuvvetli olduunu, Yunan karargahnn byle iddetli bir Trk direnii karsnda kalacan mit etmediini ve Trklerin nemli sayda yedek kuvvetlerini ve hatta Bolevik askerlerini yardma getirdiini 75 bile yazmaya balad. Fransz, talyan ve ngiliz basn da Yunan kayplarnn byk olduunu ve Yunanlarn Trk ordusunu malup etmeleri ihtimalinin azaldn yazyorlard. te yandan, dmann Trk savunma hatlarn zaman zaman krd byle bir ortamda Bakomutan Mustafa Kemal Paa izgiye bal cephe sistemini deitiren o mehur emrini verdi: Hatt mdafaa yoktur, sath mdafaa vardr. O sath btn vatandr. Vatann her kar topra vatandan kanyla slanmadka dmana terk olunamaz. Bakomutann bu emrini alan Trk ordusu, yapaca keif taarruzlarnn neticesine gre genel bir taarruzla Yunana kesin darbeyi indirmenin planlarn yapt. Bylece nc aama olarak niteleyebileceimiz, Trk taarruzu safhasna gelindi. Trk komuta heyeti dman ordusunun tepelenmesi zamannn geldiine kanaat getirerek 10 Eyll 1921de genel taarruz emrini verdi. Beylikkpr, Duatepe ve Kartaltepe muharebeleri pek iddetli ve kanl geti. Bu muharebelerde Yunan ordusu tam anlamyla hezimete urad. 13 Eyll gn Sakarya nehrinin batsnda Yunan ordusundan eser kalmamt. Bu suretle 23 Austos gnnden 13 Eyll gnne kadar 22 gn ve 22 gece aralksz devam eden Sakarya Melhame-i Kbras, yeni Trk devletinin tarihine, cihan tarihinde ender olan byk bir meydan muharebesi olarak geti.76 Trk ordusu Sakaryada bozguna urayan Yunan ordusunu Eskiehir ve Afyon hattna kadar kovalad. Bozgun halinde kaan dman, yenilginin acsn sivil halktan karrcasna getii kyleri atee veriyor, halk kaltlediyor ve nakledebildiini beraberinde gtryordu. Ailin evlatlar diye kahramanlatrlarak, Anadolunun ortasnda zafer macerasna srlen marurlar, manevyat krlm ve mitleri snm olarak, tahripkr eteler halinde perian durumda geri ekiliyorlard. 77

329

Buradaki galibiyet Sevri, daha geni anlamda ark meselesini bir an nce gerekletirmek isteyen Bat emperyalizmine ve bunun srekli lokomotifi olagelmi ngilizlere kar elde edilen bir galibiyet idi. Bu yzden Zaferin yurt dnda ve yurt iinde ok byk yanklar oldu. ngiliz ve Fransz gazeteleri Yunanlarla alay eden yazlar yazdlar. Mesela, Le Petit Journaldeki kou sporunun tarihi ile ilgili yazsnda Prof. Mac Hamomill, malup Yunan ordusunun bozgun halinde kan; Yunanllar savata kendilerine ok fayda salayan bu sporu severlerdi, geenlerde de bunu ispatladlar78 diye yazd. Sakarya Zaferi, d politikada Trkiye lehine nemli sonular dourdu. O zamana kadar Trkiye ile antlama yapmakta ekimser davranan Franszlar, Trkiye ile diyaloa girip anlamay tercih ettiler. 20 Ekim 1921de Franszlarla Ankara Antlamas imzaland. Ankara Antlamas, Zaferin d politikada ilk neticesi olarak siyasi nemi vard. Bu antlama ile tilaf devletleri blokunda bir atlama ve delik alm ve bundan sonra Bat dnyas Sevri gerekletirmek konusunda eski mit ve heyecann kaybetmeye balamtr. Fransa, bu antlama ile Trk devletini resmen tanm oluyordu. Bylece Fransa ile olan sava hali sona erdiinden Gney cephesinin boaltlarak blgedeki kaynaklarn Bat cephesine kaydrlmas imkan domu oldu. te yandan, Sovyet Rusya hkmeti her ihtimale kar Gmr Antlamas ile Trkiyeye braklan topraklarn kaderi hakknda son sz sylemeyip bir mddet beklemeyi tercih etmiti. Ancak, Sakarya Zaferi ile Trklerin en son zaferi kazanacaklar hakknda kukular kalmaynca birer Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olan Kafkas Devletleri, Sovyet Rusyann araclyla Trkiye ile 13 Ekim 1921de Kars Antlamasn imzaladlar. Bylece Trk-Sovyet ilikileri bir dostluk ortamnda gelimeye balad. Sakarya Zaferi TBMMde, Anadoluda, hatta stanbulda byk bir cokuyla kutland. Zaferin kazanld ilk gn yani 13 Eyll gnk TBMMnin oturumunda, zaferi deerlendiren cokulu konumalar yapld. Mustafa Kemal Paann verdii, ordunun taltif edilmesine dair kanun kabul edildi. Bakumandan Mustafa Kemal Paann zafer dolaysyla millete yaynlad beyanname, 15 Eyll gn Mecliste okundu. stiklal mcadelemizde inayeti samedanisini (himaye ve yardmlarn) Trk milletinden esirgemeyen Cenab Hakka hamd sena ile dman saldrlar karsnda Trk milletinin fedakrln dile getiren Bakomutann beyannamesi mecliste coku iinde okundu. ki gn sonraki oturumda ise TBMM tarafndan orduya bir teekkrname gnderildi.79 Kozan Mebusu Fevzi Paa (akmak) ile Edirne Mebusu smet Paa (nn), Bakumandan Mustafa Kemal Paaya mirlik rtbesi ve gazilik unvan verilmesine dair bir nerge verdiler. Saruhan Mebusu brahim Sreyya Bey ve 62 arkada ayn konuda kanun teklifi hazrladlar. Meclis bu istei 19 Eyll tarihli oturumunda yerine getirdi.80 Sakarya Zaferi dolaysyla muhtelif yerlerden TBMMye tebrik telgraflar geldi.81 Konyada enlikler yapld. neboludan cepheye enliklerle asker sevk edildi. Trabzonda gndz mevlit okundu, dua edildi, gece fener alay dzenlendi. Kastamonu, Zonguldak, Glpazar, Sinop, Adapazarnda da

330

heyecanl kutlamalar oldu.82 Ksacas bunun gibi Anadolunun hemen her tarafnda zafer enlikleri yaplyordu. Ordusuna gveni artan Trk milleti yedisinden yetmiine kadn-ihtiyar, oluk-ocuk btn gcyle cepheye yardm ediyordu. Gnlerce uzak mesafelerden yola kan kan arabalar, ayaklar plak kucaklarnda kk ocuklar bulunan Trk kadnlar ve gen kzlar tarafndan cephelere getiriliyordu. Ankarada hastanelerde bulunan ve byk bir dikkat ile tedavi edilen yarallarn ou, yaralar kapanmadan biran evvel cepheye gitmek istiyorlard. stanbulda da yabanc basksna ramen, birok ileri grl kimse ordumuzun zaferini kabul etti. 83 Daha Eyll aynn 9. gn Ayasofya Camiinde ordumuzun zaferi iin dualar okundu. Bu gn Ayasofya tarihi bir gn yaad. stanbul Mslmanlar, Matbuat Cemiyetinin Sakaryada ehit olanlar iin dzenledii mevlide katld. Sakarya boylarnda Trklere kar harp eden dman askerlerini kahhar isminle kahret yarabbi! duasna binlerce kii amin! sesleriyle karlk verdi. Veliaht Abdlmecit ve ehzade mer Hilmi Efendi de trende hazr bulundu. Fatih Camiinde de on binlerce kii Trk ordusunun kesin zaferi iin dua etti.84 Ksacas btn Trkiye zafer enlikleri yapt ve kazanlan moral ile dmann Anadoludan atlmas iin madd-manev btn imkanlarn seferber etti. Aa-yukar bir yllk bir hazrlk neticesinde, dmana son darbeyi vurmak iin Byk Taarruzun arefesine gelindi. 8. Byk Taarruz veyaYunan Macerasnn Sonu Sakarya Zaferinden sonra Yunanlar Eskiehir-Afyon hattna kadar takip edilebilmiti. nk bugnlerdeki Trk ordusu gerek say itibaryla gerekse lojistik imkanlar asndan Yunan ordusuna kesin bir darbe vurmak iin hemen taarruza geecek durumda deildi. Mevsimin de ka yaklat dikkate alnarak, ancak ok iyi bir hazrlk yapldktan sonra taarruza geilmesi planlarna baland. Bu durum, asker durumu pek iyi bilmeyen ve dmann bir an nce lkeden atlmasn isteyen sabrsz evrelerin tenkitlerine yol at. Bakomutan Mustafa Kemal Paa, bir taraftan bu eletirilere cevap verirken bir tararftan da byk bir gizlilik ierisinde orduyu, ileride dnlen taarruza hazrlyordu. Yunan ordusunun zldn ve bu ordu ile Trklere Sevri zorla kabul ettiremeyeceklerini farkeden tilaf devletleri, zararn neresinden dnlrse kar anlayndan hareketle, Trkiye ile anlama zemini aramaya baladlar. tilaf devletlerinin oyalama taktii yaptnn farknda olan Ankara hkmeti, bir mtareke iin hakl olarak Anadolunun boaltlmasn art kotu. tilaf devletleri bu art kabul etmediler.85 nk, ngilterenin ba ektii szde bar teklifinin asl amac, Trkiyenin menfaatlerinden ziyade Yunana biraz nefes aldrmak ve inisiyatifi eline geiren Trk ordusunun yeni zaferler elde ederek, Sevrin tamamen rafa kaldrlmasn nlemek idi. lgintir, Mill Mcadelede kazandmz her zaferden sonra igalci mttefikler, Mill hkmet ile anlamak ve uzlamak ister grntsn vermiler, fakat her seferinde mzakere masasna Sevr Antlamasn srmlerdir. Birinci nn, kinci nn ve imdi de Sakarya Zaferinden sonra ayn taktik uygulanyordu. tilaf Devletleri birka gn sonra 26 Martta yeni bir teklif daha sundular. Buna gre zmir ve Bat Anadolu Trklere, Tekirda dndaki Trakya Yunanlara braklyor, Douda bir Ermeni devleti kurulmas ngrlyor, Boazlar mntkasnda askersiz bir blge oluturulmas teklif ediliyordu. Sevrin

331

sulandrlmasndan baka hibir anlam olmayan ve Misak- Millye ters den byle bir teklifin BMMde kabul edilmesi dnlemezdi. Nitekim yle oldu. 1683ten beri srekli ekilme durumunda kalan Trk milletinin, Anadoludaki varln kazmaya ynelik Hal zihniyeti karsnda tam bamszlk ve bar iin savatan baka aresi yoktu. Zaten tilaf Devletlerinin gerek niyeti iyi bilindii iin Trk ordusu genel bir taarruzun hazrlklarna balamt bile. Bu srada TBMM Bakomutanlk kanununu yeniledi. Taarruz iin lojistik hazrlklar btn hzyla devam ediyordu. Hazrlklar tamamlanmak zere olmakla birlikte, Bakomutan Mustafa Kemal Paa, daha Haziran ortalarnda saldr karar vermiti. Bu karar, yalnzca Cephe Komutan smet Paa, ile Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisi (Genelkurmay Bakan) Fevzi Paa ve Mdafaa-i Millye Vekili (Mill Savunma Bakan) Kazm Paa biliyorlard. Mustafa Kemal Paa, szde gezi amacyla geldii Sarky istasyonunda bu kiilerle bir durum deerlendirmesi yapt ve burada genel taarruzun Austosun sonlarnda yaplmas kararlatrld. Yunan kuvvetleri, byk ve kuvvetli bir grupla Afyonkarahisar-Dumlupnar arasnda

bulunuyordu. Bir dier kuvvetli grubu ise Eskiehir blgesinde idi. Bunun dnda Menderes blgesinde ve znik gl civarnda kuvvetleri vard. Yani dman cephesi Marmaradan Menderese kadar uzanyordu. Yunan kuvvetleri 12 tmenden oluan toplam kolordu ve tmene eit saylabilecek birtakm bamsz birliklerden ibaretti. Trk ordusu ise iki ordu ve cepheye bal dier birliklerle birlikte 18 tmen, bundan baka 3 tmenli svari kolordusu ve ayrca er saylar daha az olan 2 svari tmeninden ibaretti. Kurulular baka baka olan iki dman ordu karlatrrldnda, iki tarafn insan ve tfek gleri aa-yukar birbirine denk bulunuyordu. Yalnz Yunan ordusu, dnyann zgr ve kendisine yardmc olan sanayiine dayand iin- makineli tfek, top, uak, tat, cephane ve teknik gere bakmndan, Trk kuvvetlerine gre daha stn bir durumda bulunuyordu. te yandan Trk ordusunun da svari says bakmndan stnl vard.86 Yunanlar, esas arlk merkezleri olan Afyon-Dumlupnar ve Eskiehir kesimlerinde hendek ve tel rglerle salam bir mdafaa hatt kurarken, zmirde de aknlklarndan yonya Hkmetini ilan ettiler (30 Temmuz 1922). zmir Metropoliti Hrisostomos, bu teebbsn elebalarndand. Aslnda byle bir hazrla Mart-Nisan aylarnda balamlard. Ama, Bat Anadoluyu, Anadolunun btnlnden koparmakt. Ankara, Yunanistann bu oldu bittisini 9 Austosta protesto etti. tilaf Devletleri bile 15 Austosta yonyay reddettiklerini bildirdiler.87 Bu gibi siyasi gelimeler olurken, Mustafa Kemal Paa, Konyaya gelmi olan General Townshendn grme isteinden yararlanarak, Ankaradan ayrlp 23 Temmuz akam Bat Cephesi Karargahnn bulunduu Akehire gitti. Ertesi gn Konyaya hareket etti ve 27 Temmuzda yine Akehire dnd. Daha nce arm olduu Genelkurmay Bakan Fevzi Paa da Akehire gelmiti. O gnn akam Bat Cephesi karargahnda birlikte yaplan grmede hazrlanm plan gereince taarruz etmek zere 15 Austosa kadar hazrlklarn tamamlanmas kararlatrld. Dikkat ekmemek iin 28 Temmuz gn yaplacak bir futbol ma vesilesiyle dier komutanlar da Akehire arld. Yaplacak taarruz btn ayrntlaryla grlerek kararlatrld.88

332

Byk taarruz 26 Austos Cumartesi sabah saat 5. 30da topu ateiyle baskn biiminde balad. Mustafa Kemal Paa, Genelkurmay Bakan Fevzi, Bat Cephesi Komutan smet ve I. Ordu Komutan Nurettin Paalarla birlikte sava ynetmek zere Kocatepedeydi. Her iki tarafn gc u ekilde idi;89 Yunan kuvvetleri: 6564 subay, 218.000 er, 83.000 tfek, 1300 kl, 3113 hafif makinal tfek, 1280 ar makinal tfek, 418 top ve 50 uak.

Trk kuvvetleri: 8659 subay, 199.283 er, 100.352 tfek, 2.025 hafif makinal tfek, 839 ar makinal tfek, 5000 kl, 340 top ve 8 uaktan ibaretti. Grlecei zere, Yunan kuvvetleri top, ar makineli tfek, uak bakmndan stn durumda idi. Cephane, tat ve salk malzemeleri bakmndan da stnl vard. Gazinin Kocatepeden ynettii taarruzun ilk gn Yunan cephesi yarld. Ertesi gn Afyon kurtarld. ki gn iinde Afyonkarahisarn 40-50 km. civarndaki btn dman mstahkem mevzileri ele geirildi. Malup dman kuvvetlerinin byk blm 30 Austosta Aslhanlar civarnda kuatld. Burada Gazinin idare ettii Dumlupnar Meydan Muharebesinde dmann ana kuvvetleri imha edildi, pek ok esir alnd. ok gemeden Yunan ordusu Bakomutan General Trikopis de esir alnd. Yunan ordusu 5 gn gibi ksa bir sre bozulup dalrken, geride brakt manzara adeta bir felaketi andryordu. Savan yapld blge, Yunanlar tarafndan terk edilmi top, tfek, motorlu ara, erzak, eya ve Yunan askeri lleriyle doluydu. Perian olan dmann durmasna ve toparlanmasna frsat tanmamak iin Bakomutan Mustafa Kemal Paa, 1 Eyll 1922de herkese bilinen o mehur emrini verdi: Ordular ilk hedefiniz Akdenizdir, leri!. zmire doru hzla ekilen Yunan ordusunu Trk ordusu takip etmeye balad. 30 Austos Zaferi ve Yunan kuvvetlerinin zmire doru kamaya baladklar haberi btn Anadoluya yaylrken, sadece Bat Anadolu Rumlar ve Ermenileri arasnda deil, ayn zamanda Marmara ve Dou Karadeniz blgesindekiler arasnda da tam bir panik havas yaratt. Yunann zmire kyla birlikte Mill Mcadele aleyhinde ve Yunan hesabna alan asrlardr Trk idaresinde huzur iinde yaayan Rum ve Ermeniler yaptklarnn hesabn verme tela iinde idiler. te yandan, Trk ordusunun kesin zaferi tilaf Devletlerini akna uratt. Taarruzun cumartesi gn balam olmas tesadf olmayp zellikle seilmiti. Bugn dmann tatil gnne rastlad iin ngilizler bu taarruzdan ancak gn sonra haberdar olabildiler ve o zaman da i iten getii iin sonuca mdahale edemediler. zmir istikametinde kaan Yunan ordusu, her zaman yapt gibi, bir taraftan ekildii yerleri atee verirken, sivil halk da katlediyordu. Amerikann zmir konsolosu Horton felaketin bykl karsnda, 2 Eyllde Washingtonda Dileri Bakanlna ektii telgrafta; Yunan kuvvetlerinin tkenmi ve moralinin zayflam olmas dolaysyla askeri durum son derece vahim grnyor.

333

Yunan kuvvetleri Uak, Ktahya ve Aydndan ekilmilerdir. ekilirken de bu ehirleri yakmlardr. Yaknda buray (zmir) da terk edecekler ve ayrlrken de ehri yakacaklar. Morali km olan Yunan ordusu zmire ulaacak olursa. ehrin yaklaca sylentileri ok yaygndr90 demekten kendini alamamtr. Byk taarruz Fransz kamuoyu iin bir srpriz oldu. nk kamuoyu Trk ordusunun giderek glendiini bilmekle beraber, savunmay brakp bir taarruza geebileceine ihtimal vermiyordu. 30 Austostan itibaren Fransz basnnda Trk taarruzu haberler arasnda n plana geti. Hemen btn Fransz Gazeteleri Trk Yldrm Taarruzu adn verdikleri savaa, stunlarnda byk balklar altnda yer verdiler. Pek ok gazete, Trk zaferini ngilizlerin hezimeti olarak deerlendirdi.91 30 Austos Zaferinden sonra Yunan ordusunu takibe balayan Trk kuvvetleri 1 Eyll 1922de Uak geri ald. Uaktan ekilen Yunan kuvvetleri Alaehir istikametinde takip edildi. te yandan, Eskiehir cephesindeki 3. Yunan Kolordusu Bursa istikametinde hzla kayordu. Dmann bu kolunu takip eden Trk kuvvetleri Bileciki, arkasndan 6 Eyllde negl ve Yeniehiri igalden kurtard. Uak istikametinden kaan Yunan birliklerini takip eden Trk kolordusu 4 Eyll gn Kula, 5 Eyllde Alaehir, 7-8 Eyll gnlerinde Manisa ve Menemen ve nihayet 9 Eyll leden evvel zmire girdi. Torbal ve Menderes vadisinden ekilen Yunan birlikleri ksa arpmalardan sonra teslim olmak zorunda kaldlar. Yunan kolordusundan arta kalanlar deniz yoluyla canlarn zor kurtarabildiler. 10 Eyllde Bursa dman igalinden kurtarld. Bir dman kolu da Marmara blgesinde idi. Kocaeli Grubu ile I. Tmen, Mudanyada 11. Yunan Tmenine taarruz ederek bu tmeni esir ald ve kaanlar ve dier birliklerini Bandrma istikametinde takibe koyuldular. Erdek kasabasna ve Kapda yarmadasna kadar ekilen Yunan birliklerine 18 Eyll gn son darbe vuruldu ve bu blge dmandan temizlendi. Bylece Bat Anadoluda harp esirlerinin dnda bir tek Yunan eri kalmam oldu. 26 Austos gn balayan ve 9 Eyll gn Yunann denize dklmesiyle sonulanan bu Trk zaferinin, insan mantn zorlayan ynleri vardr. Bugn Afyon-zmir karayolu 325 km. kadardr. Trk ordusu takip hareketine getii vakit zmire 300 km. vard. Bu yol 10 gnde katedilmitir. Bu da gnde ortalama 30 km yol alndn gsteriyor. stelik Yunan ordu krntlaryla savaa savaa tabii olarak insan hafsalas bu sratin srrn zmekte zorlanmaktadr. Tek bir izah yolu olabilir, o da Trk askerinin vatann kurtarma akyla neleri yapmaya muktedir olduudur. stiklal Sava boyunca her Yunan bozgununda szmona bar ve mtareke talebi ad altnda araya girerek Yunana nefes aldrmak isteyen Bat emperyalizmi, 30 Austostan itibaren balayan Yunan bozgununda da yine ayn taktikle devreye girmek istedi. ngiltere meseleyi Anadolu Hristiyanlarnn himaye edilmesi ekline dntrmeye alp bu ie ABDyi de mdahil etme gayreti iine girdi. Amiral Bristol, Babakan Rauf Beyle (Orbay) yazmalarnda Yunanlarn kaarken her taraf yakp ykmalar ve Trk kyllerini diri diri yaktndan ikayet ederken, Trklerin bir intikam iine girmemeleri ve Hristiyan halkn korunmas iin gerekli tedbirlerin alnmas ynnde Ankaray uyarc ifadeler kullanmaktan da kanmamtr. Kilise de ie karmaktan ekinmedi. Amerikan

334

Episcopal Protestant Kilisesi Bakan Rahip James Cannon, sonralar stanbula yapt ziyaretin sonunda 30 Eyll ve 2 Ekim 1922de verdii demelerde; Yunanlarn aa-yukar 2,5 yldr Anadoluyu yakp ykmalar ve masum insanlar katletmelerini grmezlikten gelerek neredeyse Yunan igalini mazlum gsteren bir tavrla unlar syleyebiliyordu; eer Amerikan donanmas zmir nlerinde olmu olsayd zmirdeki yangnlar ve katliamlar asgari dzeye indirilebilirdi. una inanyorum ki, binlerce insan ldrlp yerlerinden kovulurken, kalpsiz Kemalistler btn mlteciler bugn tahliye edilmezse hepsinin ldrleceini (sylyorlar). Amerikann hareketsiz kalmasndan Yce Allah Amerikan hkmetini sorumlu tutacaktr. Fahir Armaolunun da hakl olarak dedikleri gibi; Papaz Cannon, Yunan ordularnn, ekilirken her taraf yakp yktn, Trkleri diri diri yaktn gz ard ettii gibi, zmirde olan bitenleri ve zmirin yaklmas sorumluluunu da Trklerin srtna yklemek gibi bir Hristiyan kinini kusmutur.92 Trk ordusunun byk taarruzdaki kayb 2318 ehit, 9360 yaral, 101 esir ve 1697 kayptan ibaretti. Bu kadar az kaypla kazanlm bir imha meydan savan gstermek mmkn deildir. 26 Austos 1071 Malazgirt Zaferiyle Anadolunun kaps Trklere ardna kadar alm ve bir vatan kurulmu idi. Yine bir 26 Austosta (1922) ise kurulan bu vatan yok olmaktan kurtarlm oldu. Byk zaferle tam bamszlk nnde engeller kaldrlm ve Osmanl Devletinden yeni mill bir Trk devleti domu oldu. Mudanya Mtarekesi ve arkasndan imzalanacak Lozan Antlamasyla bu Trk devleti dnya devletlerince de tescil edildi. 1 1986, s. 1. 2 Trk stiklal Harbi (=TH), (T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi Resmi Yaynlar Seri Ycel Aktar, Yunanistann Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetine Ynelik

Geleneksel Politikalarnda Temel Yaklamlar, 3. Askeri Tarih Semineri-Trk Yunan likileri, Ankara

No: 1). C. 2, Ksm: 1, s. 13. 3 4 Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Ankara 1986, s. 60. Nuri Kstkl, Milli Mcadelede Denizli Isparta ve Burdur Sancaklar, Kltr Bakanl

yay., Ankara 1990, s. 122. 5 Fihrist: 44. 6 7 ATASE Ar., Klasr: 401, Dosya: 3, Fihrist: 42; Nuri Kstkl, a.g.e., s. 122-123. TH 2/1, s. 79. Burada, M. efik Beyden Kuva-y milliye fikrini ilk ortaya atan kumandan Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Arivi (=ATASE Ar.), Klasr: 401, Dosya: 3,

olarak bahsedilmektedir. Halbuki, yukardaki vesikalardan anlaldna gre bu fikri ilk syleyen Burdur Ask. b. Bk. smail Hakk Bey olmaldr. 8 Nuri Kstkl, a.g.e., s. 34.

335

zmir Fecayii, (Yazar belli deil, tarihsiz, eski harfli), s. 5; TH 2/1, s. 133. Yunanlarn

zmirden Nazilliye kadar igal hareketleri srasnda yerli Rum ve Ermenilerle ibirlii yaparak Trklere kar yaptklar katliam, ikence, rza geme, soygunculuk, yakp-ykma vb. insanlk d uygulamalarndan baz rnekler ve belgeleri iin bkz.; Ariv belgelerine gre Balkanlarda ve Anadoluda Yunan Mezalimi II-Anadoluda Yunan Mezalimi, (T. C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl yay.) Ankara 1996, s. 41-100. 10 11 M. Akif Ttenk, Milli Mcadelede Denizli, zmir 1949, s. 12 vd. M. efik Aker, stiklal Harbinde 57. Tmen ve Aydn Milli Cidali, Ankara 1937, C. 2, s. 46;

Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, zmir 1955, s. 178. 12 13 14 15 ATASE Ar., Klasr: 243, Dosya: 16, Fihrist: 93. Rahmi Apak, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, Ankara 1990, s. 89. TH 2/1, s. 153. Bu gnll kuvvetlerin tek tek isim ve saylar hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Nuri

Kstkl a.g.e., s. 130-131. 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 TH 2/1, s. 105. A.g.e., 2/1, s. 103. Rahmi Apak, a.g.e., s. 61. A.g.e., s. 113-114. A.g.e., s. 114-115. Nuri Kstkl, a.g.e., s. 266-273. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. 1, s. 256. Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava, 2. Bask, Ankara 1983, s. 549. Nutuk, C. 2, s. 676. Bat Anadoludaki bellibal Kuva-y Milliyenin hangi adla veya hangi dzenli ordu birlii

bnyesine alndna dair ayrntl bilgi iin bkz., Nuri Kstkl, a.g.e., s. 273-288. 26 280-286. Demirci Mehmed Efenin tenkili hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Nuri Kstkl, a.g.e., s.

336

27 28

Ali hsan Gencer-Sabahattin zel, Trk nklap Tarihi, stanbul 1991, s. 132. Bu muharebenin asker adan gn gnne deerlendirilmesi ve ayrntl bilgi iin bkz., .

Hakk Tmerdem, Yunanlarla stiklal Harbi, stanbul 1939, s. 9-39. 29 30 31 32 33 34 smet nn, Milli Mcadele, Ulus Gazetesi, 14. 05. 1968. Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava, Ankara 1983, s. 279. TH 2/3, s. 247. TBMM Zabt Ceridesi, C. 7, Ankara 1944, s. 278-286. TBMM, Zabt Ceridesi, C. 7, s. 291. Nuri Kstkl, a.g.e., s. 291.

35

Nuri Kstkl, Birinci nn Muharebesi ve Siyasi Sonular zerine Baz Dnceler,

Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Temmuz 1991, say: 21, s. 603-607. 36 37 Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, Ankara 1988, s. 212. Ycel zkaya, I. ve II. nn Baarsnn Avrupa Kamuoyundaki Yanklar, Ahmet kr

Esmer Armaan, Ankara 1981. 38 Mustafa Kemal Paann bu konudaki deerlendirmeleri iin bkz., Nutuk, C. 2, Ankara

1987, s. 770 vd. 39 40 41 42 43 44 smail Soysal, Trkiyenin Siyasi Antlamalar, C. I, Ankara 1983, s. 24. Nutuk, C. 2, s. 760. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, say: 55, vesika nu: 1274. Nutuk, C. 2, s. 772-774. HTVD, say: 55, belge nu: 1255. Bat Cephesi komutan smetin 1 Nisan 1921 tarihiyle Metristepeden Ankaraya

gnderdii telgraf metni iin bkz., Nutuk, C. 2, s. 774. 45 46 HTVD, say: 57, belge nu: 1300. Nutuk, C. 2, s. 774.

337

47 48 49 50 51

TH 2/3, s. 472. Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Ankara 1970, s. 147-152. Hakimiyet-i Milliye, 06. 04. 1921. TBMM Zabt Ceridesi, Devre 1, C. 9, Ankara 1954, s. 335. Nuri Kstkl, kinci nn Zaferinin Anadoludaki Yanklar, Milli Kltr, Nisan 1991,

say: 83, s. 53-54. 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 TBMM, Zabt Ceridesi, C. 9, s. 335. Hasan Umur-Adil Pasin, Samsunda Mdafaa-i Hukuk, 1944, s. 34. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. 4, Ankara 1985, s. 176. Kazm zalp, Milli Mcadele (1919-1922) I, Ankara 1985, s. 176. Nuri Kstkl, kinci nn Zaferinin., s. 55. Hakimiyet-i Milliye, 07. 04. 1921. Hakimiyet-i Milliye, 08. 04. 1921. A.g.e. ATASE Arivi, Klasr: 709, Dosya: 22, Fihrist: 55, 57. d, 10. 04. 1921. Aksz, 11. 04. 1921. Nuri Kstkl, kinci nn Zaferinin., s55. Selahattin Tansel, a.g.e., C. 4, s. 85. Bu kutlama telgraflar TBMMnin 04. 04. 1921 gnk birinci oturumunda Meclis Reisi

tarafndan tek tek okundu. TBMM, Zabt Ceridesi, Devre 1, C. 9, s. 335. 66 67 Hakimiyet-i Milliye, 11. 04. 1921. Basndan ayrntl rnekler iin bkz., Ycel zkaya, Trk stiklal Sava ve Cumhuriyet

Tarihi, Ankara 1981, s. 136. 68 Nutuk, C. 2, s. 776-780.

338

69 70 71 72 73 74 952. 75

A.g.e., s. 778. A.g.e., s. 780. TH 2/3, s. 580. TH, C. 7, s. 303-304; Selahattin Tansel, a.g.e., C. 4, s. 100-107. Kazm zalp, a.g.e., s. 198-199, 206. Selahattin Tansel, a.g.e., C. 4, s. 114; Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, stanbul 1988, s.

Kazm zalp, a.g.e., s. 204.

76 Nutuk, C. 2, s. 826. 77 78 279. 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 TBMM Zabt Ceridesi, C. 12, Ankara 1958, s. 216-217, 225. A.g.e., s. 263-264. A.g.e., s. 254. Hakimiyet-i Milliye, 13, 14, 15 Eyll 1921. Kazm zalp, a.g.e., s. 216. Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, C. 4, Ankara 1996, s. 39. Nutuk, C. 2, s. 864. Nutuk, C. 2, s. 889. Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi I, Ankara 1970, s. 183, 187-189. A.g.e., s. 896. TH, C. 7, s. 493-494. Fahir Armaolu, Amerikan Belgelerinde 30 Austos Zaferi ve Amerika, Byk Taarruz Kazm zalp, a.g.e., s. 213. Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu 1919-1922, Ankara 1988, s.

70. Yl Armaan (Genkur. yayn), Ankara 1992, s. 4-5.

339

91 92

Ayrntl bilgi iin bkz., Yayha Akyz, a.g.e., s. 291-305. Fahir Armaolu, a.g.m., s. 17. 21. yzyl girdiimiz bugnlerde bile baz ngiliz tarih ders kitaplarnda 9 Eyllle birlikte

Yunan igalcilerin Anadoludan atln veyahut Trklerin vatanlarn kurtarn; Trkler, 20. yzyln ok daha zalim milliyetileri iin vahiyane bir rnek tekil etti (The Turks had set a brutal example for the more crude nationalist of the twentieth century) eklinde deerlendiren ifadelere rastlanmaktadr. Yani, Trklerin vatanlarn kurtarmak yolundaki verdii mcadele, insan haklar ve etik deerlerden ok uzak koyu bir Hristiyan yobazl iinde ar ifadelerle knanmaktadr [Nuri Kstkl, ngilterede Tarih retimi zerine Baz Dnceler ve Trkiyedeki Tarih retimiyle lgili Karlatrmal Bir Deerlendirme, Seluk niv. Eitim Fak. Dergisi (Sosyal Bilimler), 1997, say: 8, s. 15; Nuri Kstkl, Sosyal Bilimler ve Tarih retimi, 3. Bask, Konya 2001, s. 135].

340

MLL MCADELE'NN DENZ CEPHES / YRD. DO. DR. RAHM DOANAY [S.183-201]
Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi /Trkiye Brinci Dnya Sava sonrasnda savan galibi devletler Osmanl Devletine kar acmasz ve hayalci bir yaklam gstermilerdi. Yzyllarn rn ark Meselesini kendi programlar erevesinde zme konusunda, adeta yama edercesine Osmanl topraklarn paylamaya ynelmiler, Mondros Atekes Andlamasn yrrle koyarak igaller srasnda kendilerine bir zorluk karlmasn engellemek istemilerdi. stanbulu avularna alp Orta ve Yakn Douda istedikleri dzeni kuracaklar, Anadoluyu da bu dzenin gereklerine uyduracaklard. tilaf Devletleri, Trk Milletinin bu oldu bittilerle kolayca teslim alnabilecek, kle ruhlu bir toplum olmadn hesaba katmamlard. Anadolunun her kesinde ksa sre iinde igallere ve Trklerin istiklaline ynelik hareketlere kar tepkiler ortaya kt. Trk milleti organize olmasa bile topyekn bir savaa hazrlanmakta ve bunun iaretlerini vermekteydi. 19 Mays 1919da Mustafa Kemal Paann Anadoluya gemesiyle bu direniler programl bir ekle dnm, bamszlk iin, baz zorluklar yaansa bile milli bir hareket balatlmt. te bu noktada tilaf Devletlerinin karlar ve programlar tehlikeye dt iin, Anadoluda balayan bamszlk savan sndrmek zere harekete gemilerdi. Smrgeci Batl lkelerin ekonomik, siyasi, askeri, stratejik hedeflerine ulamalar Milli Mcadelenin bastrlmasna balyd. Bunun iin ngiltere, Yunanistan Bat Anadoludan ierilere gnderirken, Boazlar, Karadeniz ve Kafkaslar zerinden uygulad kuatma politikas ile Onun can damarlarn kesmek yoluna gitmi, Amerika, Fransa, talyada ganimetten pay alma yarnda geri kalmamak iin bu uygulama iinde yer almlard. 1918 Ekim ay sonundan, 1922 Eyllne kadar bu abalar srdrld. Bu zaman dilimi iinde Karadeniz yoluyla Anadoluya Rusyadan ve stanbuldan gelen sava ara-gerelerinin gelmesini engellemek, Anadoluyu, yaratt etnik ayrlklarla paralamak, Milli Mcadelenin inancn krmak iin, sava gemilerini Karadenize gnderip Trk tamacln engellemek, Trk liman ve ehirlerini topa tutmak, yerli ve yabanc pek ok kimseyi casus olarak Anadoluya sokmak, gayrimslimlerle bir dayanak noktas bulmak, Trk halkn Milli Mcadeleye kar ayaklanmaya ynlendirmek, kylara bildiriler atmak, olumsuz propaganda yapmak gibi faaliyetlerde bulundular. Anadoludaki Milli Hareket de ylmadan, btn bu zorluklara kar gerekli nlemleri alarak savat. tilaf Devletlerinin her trl faaliyetine kar alnan nlemlerle bu ykc faaliyetlerin etkisi krld. Bu faaliyetler siyasi ve askeri alanlarda yrtld. Siyasi alanda casusluk, Pontus ve Ermenicilik hareketlerine kar propaganda ve milli kurulularn kar faaliyetleri yer ald. Askeri alanda da nakliye, gvenlik ve lojistik faaliyetleri yrtld. 1. Kar Propaganda A. Casusluk Faaliyetlerinin Engellenmesi

341

tilaf Devletleri Karadenizdeki faaliyetleri srasnda, eitli kimliklerle kendi adamlarn Anadoluya gndererek mesajlarn ibirlikilere ulatryorlar veya Anadolu ilerinden haberler alyorlard. Bunun iin yerli ve yabanc, uygun ahslar kullanyorlard. Zararl cemiyet yesi Trkler ve hatta Anadoluya geecek Milli Mcadele taraftar asker, subay ve siviller arasna da casuslar sokulmaya allyordu.1 stanbuldan silah karma ilerinde yardmc olan baz yabanc uyruklular veya yerli Rum ve Ermeniler de casus olarak alyorlard. ngiliz casusu iken, sonra Trk tarafna geen Pandikyan adndaki Ermeni bunlardan biriydi.2 Gerek stanbuldaki gizli cemiyetler ve onlarn nemli noktalarda elde ettikleri adamlar, ge rekse byle ikili oynayan casuslar aracl ile Anadolu bu gelimelerden haberdar oluyor ve gerekli tedbirler alnyordu. Bu tr bilgiler Ankarada toplanyor ve ilgililere nlemleri ile birlikte bildiriliyordu. Bu konuda en sk rastlanan olay, gerek Karadeniz kylarna ve gerekse Anadolu ilerine ve dousuna casuslar gnderilmesi oluyordu. Bunlar etnik, dini, kltrel ayrlklar kkrtarak halk blp paralamak zere gnderiliyorlard. Ankara bunlar kendi rgtleri aracl ile reniyor, durumlar pheli grlenler soruturmaya tabi tutulup, stiklal Mahkemelerinde yarglanyorlard.3 Karadeniz ky ehir ve limanlarnda mevki kumandanlar Polis Tekilat temsilcileri, stihbarat subaylklar bu gibi gelimeleri izleme grevleri yapyorlar, elde ettikleri bilgilerin gereini yapyorlard. Milli Mcadele iin zararl kiilerin ve basn yayn organlarnn Karadeniz yoluyla Anadoluya girmelerini engellemek iin Karadeniz kylar blmlere ayrlp, her blgenin bana bir sorumlu atanmas yoluna gidilmiti. Buna gre; Birinci Ksm: Sakarya batsndan Akaehir dousuna kadar olup, Dzce Kuvay Tedibiye Kumandanlna kinci Ksm: Akaehir ile Kozlu aras olup, Ereli Mevkii Kumandanlna nc Ksm: Kozlu ve Amasra dahil aralarndaki blge, Bartn Havali Kumandanlna Drdnc Ksm: Amasra ile Cide aras, Cide Ahz Asker ubesine Beinci Ksm: Kerempe-Ayanck aras, nebolu Mevkii Kumandanlna Altnc Ksm: Ayanck-Gerze dahil, Sinop Mevkii Kumandanlna balanacakt. Sahiller gece ve gndz devriyeler karlarak gezdirmek yoluyla gzetlenecekti.4 Bu tedbirlere, Anadoluya gelen Rum, Ermeni gmenler yannda yabanc uyruklu ahslarn ve Anadoluya gemek isteyen Trkler arasnda stanbul ve tilaf yanls kiilerin bulunduu haberlerinin alnmas dolaysyla bavuruluyordu. Baz pheli kiiler de daha yolculuklar srasnda, vapurlarda izlenerek hem onlardan bilgi szdrmak, hem de etkisiz hale getirmek amalanyordu. 5

342

Bu konuda yabanclarn en ok kullandklar unsur da Anadoludaki aznlk ve misyoner okullar olmutu. Amasyadaki Merzifon Amerikan Koleji, Kayseri-Talastaki Ermeni Okulu, Bafra Rum Okulu bu konuda rnek gsterilebilir. Okullarn tilaf desteine sahip olmas ve bunlarn adeta dokunulmazlk statsne sahip olmalar, faaliyetlerinin kontroln gletiriyordu. Ancak Trkler zararna faaliyetleri sabit grldnde gereken ilemin yaplmasnda tereddt edilmemiti. Ankara Hkmeti, sadece bunlar kapatmakla kalmam, personelini tutuklam veya snr d etmi olduu gibi, yabanc uyruklular iin Trkiyeye girmeyi yasaklam, Trkiyedekileri snr d etmiti.6 Ankara kendisinden habersiz Anadoluya hi kimsenin kmasn istemiyordu. Daha nce bahsedilen tedbirlerin alnmasnda, Samsuna gelen bir Amerikan ve bir talyan temsilcisinin habersiz olarak Samsuna gelip yerlemesi nemli bir rol oynamt.7 1920 yl sonlarnda bu faaliyetler o kadar artm olmalyd ki, Kastamonu Havalisi Kumandanl, Wrangel ordusundan snanlar, kk kayk ve motorlarla karaya kmak isteyen ngiliz casuslar, olumsuz propagandalar, Rusya ile Anadolu kylar arasnda silah kaakl yapanlarn engellenmesi iin, Sinop-nebolu-Ereli limanlar arasnda birka motor bulunmasnn gereini Erkan- Harbiye Riyasetine bildiriyordu.8 Bu konuda yaplm giriimler vard, ancak Trk deniz gcnn yetersizlii kylarn tam kontrol edilebilmesine engel oluyordu. Sk bir kontrol uygulanmasna kar, yeterli ara gerecin bulunmay alnan tedbirleri zaman zaman etkisiz brakyordu. ngiliz casusu Mustafa Sagir, Hintli bir Mslman olmasnn da salad avantajla nebolu zerinden Ankaraya kadar gitmi ve bir sre altktan sonra casus olduu anlalabilmiti.9 Bu olaydan sonra Milli Mcadeleye katlmak zere gnll olarak gelen baz Hintli ve Mslman askerler zerinde daha sk bir kontrol yaplmt.10 Trk limanlarna gelen tilaf gemilerinin halk ile iliki kurmalarna engel olunmas, kk limanlarn ve kylarn kontrol ve bu gibi ilikiler ile Rum, Ermeni veya casus karlmasna engel olunmas, kydan gemilerle veya gemiden kanlarla gren veya onlara ifre ve iaret verenlerin cezalandrlmas, Ermeni ve Rum ete yeleri ile casus tadklarndan phelenilen vapurlarn limanlara sokulmamas11 gibi nlemler alnarak, bu gibi gelimeler nlenmeye allmt. Bu konularda bilgiler, ncellikle blgedeki grevliler aracl ve stanbulda faaliyet gsteren gizli gruplar kanalyla elde ediliyordu. Blgede olayla yz yze gelen yetkililer normal olarak bilgi sahibi olurken, zaman zaman stanbuldan gelen baz kiilerden, Karadenizde seyreden vapur kaptanlarndan da baz istihbaratlar alyorlard. Ancak bunlarn gvenilirlii tartlabilirdi. stanbuldaki gizli rgtler yapabildikleri lde, casusluk faaliyetleri ile ilgili haber toplayp, bunlar Ankaraya ulatryorlard. Bu bilgiler iinde, ngilizlerin stanbuldaki aznlklar ve ibirliki baz Trklerden de casus olarak faydalandklar belirtiliyordu. Casuslarn hangi yoldan, hangi kimlikle Anadoluya geeceklerinin bildirildii bile oluyordu.12 Bunlar arasnda Krtlk, Ermenicilik ve Rumculuk davalarn kkrtacak ahslarn eitli klk ve kimlikler altnda, Karadeniz ve zellikle neboludan karaya kacaklarn bildiren raporlar da vard.13 Bu bilgileri alan

343

Ankara, casusluk faaliyetlerini nlemede yetersiz ara-gere durumuna gre nemli baarlar elde etmiti. Bilgi toplama iinde, uygun den durumlarda Rusya temsilcileri de Trklere baz duyumlarn anlatarak yardmc olmulard. Rus elisi Medivanni Trabzona geldiinde, Batumdaki gelimeleri Trabzon valisine anlatm, ngilizlerin Batuma getirdikleri casuslar Rumlar arasnda Anadoluya karacaklarn bildirmiti.14 B. Pontus Faaliyetlerine Kar Alnan nlemler Milli Mcadele srasnda tilaf Devletleri, zellikle Yunanistan ve ngiltere Ermeni sorununda olduu gibi, Karadeniz kylarnda bir Pontus sorunu ortaya atarak, Trk ordusunu arkadan vurmak, Yunan ordusu karsndaki orduyu ikiye blmek iin bir cephe amaya altlar. Amerika ve Fransa da Hristiyanlar kurtarma grntsyle bunlar desteklediler. Milli Mcadele balarken, Pontus Rum etesi yirmi be bin kiilik bir gce ulam bulunuyordu. Yunanistan ve Rusyadan da hala bu etelere eleman tanyordu. Bu etelerin saldrlarna kar dzenli bir Trk gc yoktu. Bask altnda bulunan Mslman halk bunlara kar koymaya alrken, Giresunda ortaya kan Osman Aa (Topal Osman) Rumlara kar en nemli g oldu ve saldrlarna kar koymaya alt.15 Trabzon, Amasra, Zonguldak, Giresun gibi dier ky ehirlerinde oluturulan Milli Cemiyetler bunlara kar savunmay stlendiler. lerleyen zaman iinde bu cemiyetler, Karadeniz limanlarna gelen silah ve cephanenin ierilere tanmasnda da nemli grevler stlendiler. Milli Mcadele etkinliini arttrdka, dzenli birlikler Rum hareketlerini nlemek iin organize edildiler. Ky karakollar ve denizde faaliyet gsteren motorlar Rum etelerine ve bunlar tayan kayk ve motorlara kar mcadele ettiler. Pontusular Karadeniz kysnda bir devlet kurmak istiyorlard ve bunlarn engellenmesi ve yabanclarn desteklerinin ektirilmesi iin siyasi bir boyut iinde de ele alnmas gerekiyordu. Erzurum Kongresinin toplanma gerekelerinden biri de buydu.16 Daha 1918 Aralk aynda, Trabzonda Faik Ahmet (Barutu) tarafndan stikbal adnda bir gazete karlarak, Rum isteklerine kar kamuoyu oluturmaya ynelinmiti. 1919 ubat aynda kurulan Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti de bu paralelde almalarna balamt. Bu gelimeler Pontus sorununa ve igallere kar blgede ilk tepkiler olarak ortaya km ve kamuoyunun dikkatini bu konuya ekmilerdi. Karadeniz kylarndaki Trk ehirlerinde, zellikle 1920 yl balarnda stanbulun igali ile birlikte, Pontus ve Ermeni faaliyetleri de mitingler ve telgraflarla protesto edilmiti.17 tilaf Devletleri desteinde Trabzon ve Karadeniz kylarna Rum gmenlerin getirilmesine kar blgedeki yneticilerin dikkatli davranarak, zellikle Kafkasya ve Rusyadan getirilecek ok sayda Rumu kabul etmemeleri, Trklerin kendi insanna yetemezken, bunlarla da ilgilenmesinin mmkn olmad belirtiliyordu. 1919 Aralk aynda, Trabzondaki yneticilere ve ngiliz temsilcisine bu konuda uyar yazs gnderiliyordu. 18 Gerek stanbul, gerekse Batum yoluyla Karadenize kan Rum ve Ermeni gmenler ve eteler hakknda nceden haber alnmas zerine, hemen Karadeniz liman ve ehirleri uyarlp, bunlarn Anadolunun herhangi bir noktasnda karaya kmalarna engel olunmaya allyordu.19

344

Bu bilgilerin toplanmasnda P. rumuzuyla alan gizli istihbarat tekilatnn nemli hizmetleri oluyordu. Sadece yerli gayrimslimler ve Trkler hakknda deil, Anadoluya eitli grev ve sfatlarla gelen yabanclar hakknda da bilgi toplayabiliyorlard. 1919 ve 1920 yllarnda bu gibi faaliyetlerle Pontus hareketlerine kar konulmaya allrken, 1921 balarnda 3. Kolordu, Birinci Merkez Ordusu ekline sokularak Pontus faaliyetlerini nleme grevi verildi.20 Rumlarn tilaf Devletleri destei ile Trklere kar saldrgan hareketlerde bulunmalarn nlemek ve Trk ordusunun gvenliini salamak iin 15-55 ya arasndaki Rumlar i blgelere yerletirildi.21 Tabi ki, bu da tilaf tarafndan bir Rum kym olarak propaganda edildi. Halbuki Trkler, Karadenizin herhangi bir yerine Yunan karmas yaplaca haberleri zerine, Mslmanlarn galeyana gelip Hristiyanlara kar bir eylem yapmalarn da her zaman elinden geldiince nlemeye almlard. Bu konuda Ankaradan Samsun, Giresun, Trabzon, nebolu gibi ehirlere kesin talimatlar gnderiliyordu. Rumlara kar saldrgan hareketlerde bulunan Trkler de kanuni ileme tabi tutulup, suluysa cezalarn ekiyorlard.22 Ankara Hkmeti, Hristiyanlarn kyma urad iddias ile yaplan propagandalar dier devletler katnda da zaman zaman protesto edip, kamuoyuna gerekleri bu yolla gstermek yolunu denemiti. 16 Temmuz 1921de, Hariciye Vekili Yusuf Kemal byle bir muhtra vermiti. Bir taraftan Yunan ordusu igal eyledii vatanmz tahrip ve Mslmanlar katl ve imha eylemektedir. Dier taraftan gizli Yunan Cemiyetleri ve bunlar yannda Pontus, Karadeniz sahillerinde de bir hkmet kurmak maksadyla ayn suretle Trk ve Mslman unsura kar suikastler tertibi ile meguldr Yunan silahlar ile donatlm olan bu etelere Mtarekeyi takiben youn silah ve mhimmat verilmitir Yunan ordusunun nden ve Pontus etelerinin arkadan Trk ordusunu kuatmaya karar vermi olduklar anlalr 23 diyordu. Bu gibi protestolarn salam delillere dayandrlmasna da zen gsteriliyor, Yunan donanmas ve etelerle ilikileri hakknda ayrntl bilgi toplanmas isteniyordu.24 1922 Haziran aynda Yunan gemilerinin Samsunu bombardmanndan sonra da Yusuf Kemal, tilaf temsilcilerine ak sularn ihlali ile ilgili bir nota vermiti. Blgede alnan nlemler ve Kurtulu Savann genel geliiminin sonucu olarak, 1922 balarndan sonra Karadeniz blgesindeki Rum halk Yunanistana tanmaya baland. C. Propaganda Karadeniz kylarnda, Mtarekeden sonra Pontus ve Ermeni hareketleri ile tilaf Devletlerinin igallerine kar, 10 Aralk 1918de Trabzonda stikbal adnda bir gazete karlarak bu gibi olumsuz hareketler ve onlarn dayandrld tezlere kar mcadele balatld. Pontus ve Ermeni iddialar rtlmeye alld.25 Milli Mcadele boyunca Trabzonda stikbal, rad, Samsunda Ahali, Hayat, Aksiseda, Giresunda Ik, Orduda Gne, Kastamonuda Aksz, adyla karlan gazeteler hem

345

Pontus propagandasna, hem de paylama projelerine kar kamuoyunu aydnlatmaya ynelik faaliyetlerini srdrdler.26 Milli Mcadele kart yaynlar etkisiz klmaya altlar. stanbul yanls ve Kurtulu Sava kart gazete ve beyannamelerin Karadeniz limanlarndan Anadoluya gnderilmesi abalar belirlenerek bunlarn giriini engellemek iin nlemler alnd. Bu konuda faaliyeti grlen insanlar iin kanuni dzenlemeler yapld ve hatta stiklal Mahkemelerinin grev sahas iine katld. Limanlara gelen ykler ve insanlar aranarak, bu gibi zararl yaynlarn karlmas nlenmeye alld. stanbuldan getirilen fetvalar daha karaya kmadan topland ve el konuldu.27 Alnan bu nlemler etkili olmu olmalyd ki, ngiliz ve Fransz uak gemileri ile Karadeniz kylarna getirilen uaklar, ky ehirleri ve yerleim blgeleri zerine bildiriler atmaya baladlar. Bu bildiriler hemen toplanp yok ediliyor ve kar bildiriler atlmak yoluyla etkisiz hale getirilmeye allyordu. 1920 yl Austos ve Eyll aylarnda younlaan bu hareketlere kar, 16 Eyll 1920de Trk taraf da Zonguldak evresine atlan bildirilere kar Fransz askerlerine ynelik bildiriler hazrlayarak dattlar. Bu bildirilerde, Fransz askerlerinin lkesinden ok uzaklarda ukurova ve Zonguldakta ne arad, kendileri Almanyaya kar Alsace-Lorende savaan bir milletin, Anadoluda Trklere kar yaptklarnn Franszlar iin yzkaras olduu, tarihin bunun hesabn soraca eklinde ifadeler yer alyordu.28 ngiliz ve Franszlarn att bildirilerde, tilaf Devletlerinin Milli Mcadeleye baklarnda olduu gibi, Anadolu Hareketinin Bolevik hareketi olduu eklinde ifadeler vard. Damat Ferid de eitli kanallardan bu propaganday destekliyordu.29 Bunun amalarndan birincisi, Trk ve Mslman kamuoyunu Milli Mcadele aleyhine evirmek, ikincisi, Sovyet yardmnn kesilmesini salamakt. Bunu fark eden Milliyetiler, bu tr propagandalara kar, Trklerin bamszlk iin savatn, Sovyet sistemini kabul etmek gibi bir niyetlerinin olmadn, eitli yerli ve yabanc basn kurulularnn temsilciliklerine ve tilaf Devletleri temsilciliklerine her frsatta belirtiyorlard.30 Mustafa Kemal Paann yabanc gazetecilere ve temsilcilere ilgi gstermesinin sebebi de, onlara Trk Milli Hareketinin gerek yzn tantmakt. General Harbordu Sivasta kabul edip grmesi, Ona, Trklerin Misak- Milliden baka bir ey istemediklerini, ama tilaf Devletlerinin Trklere yaama hakk tanmayan davranlar sebebiyle bir takm anlamazlklarn kt ve devam ettiini bildirmesi de bu amaca ynelikti. Batnn Ermeni ve Rum konusunda duygusal davrandn, Trkiyedeki hareketin Boleviklie istekli olmad gibi, Panislamist ve Panturanist bir yapsnn bulunmadn da belirtmiti. 31 Sivas Kongresi srasnda Amerikan Senatosuna, yelerinden oluan bir komiteyi Osmanl Devletinin her kesine gndermeleri, Rum ve Ermeni konusu ile Hristiyanlarla ilgili iddialar incelemeleri nerilmiti. 32 Mustafa Kemal Paann bu konuda izledii bir politika da; tilaf yelerinin Panislamizm ve Boleviklik korkusundan faydalanmakt. tilaf Devletleri Trk istiklalini tanmadka Sovyetler ve Mslmanlarla, Trkler arasnda daha sk bir ibirlii yapaca imaj ile tilaf Devletlerini en azndan

346

baz konularda yumuatmay baarmt. Hintli baz askerlerin Trk ordusuna gnll katlmak istemeleri,33 Fransann Zonguldaka getirdii Mslman askerlerden bazlarnn Trk tarafna gemesi, bu politika iin bir koz olmutu. 2. Lojistik Faaliyetler Mondros Mtarekesi imzalandktan sonra, tilaf Devletleri var olan her frsattan faydalanarak ve ek frsatlar yaratarak igallere balamken, Osmanl Hkmeti de bu gibi gelimelere engel olmak iin lkenin dier blgelerinde olduu gibi, Karadeniz ve kylarnda da baz nlemler alarak, igal iin ktye kullanlacak olaylar nlemeye alt. Milli Mcadelenin balamasna kadar bu amala alnan nlemler, daha sonralar Trk tamaclnn gvenlii ve vatann kurtuluu amacna yneldi. Milli Mcadelenin ekonomik, askeri ve siyasi ynden faaliyetlerini yrtmesi iin en uygun yol olan Karadenizin ak bulundurulmas hayati bir konuydu. tilaf Devletleri de bunun farkndaydlar ve ablukalarn bu sahada younlatrdlar. Bu ablukann krlmas ve etkisinin en aza indirilmesi iin, denizde ve kylarda kar baz nlemler alnmt. Bunlarn en banda, Karadeniz kylarnda ve limanlar arasnda kontrol salamak iin karakol ve gzetleme istasyonlarnn kurulmas geliyordu. Mustafa Kemal Paann Anadoluya geip, Milli Mcadeleyi organize bir hareket olarak dzenlemesine kadar, blgede dzen, stanbul Hkmeti ve yerel oluumlar tarafndan salanmaya allmt. stanbul Hkmeti, Mtareke artlarnn inenmesi nedeniyle igaller yaplmasn engellemek iin, gerek Pontusu faaliyetler, gerekse blgede ortaya kan otorite boluundan yararlanarak gerekletirilen ekiyalk hareketlerine kar, Karadenize motorlar ve gemiler yollayarak dzeni salamak istemiti. Bu erevede Preveze ve Aydn Reis gambotlar Karadenize tilaf komiserinin bilgisi dahilinde gnderilmiti. 1919 yazndan sonra stanbul ile Anadolu arasnda grlen politik farkllktan dolay bunlarn faaliyetleri de bir netlik kazanm deildi. Bu karmaa, konu zerinde kesin sonu alnmasn da zorlatryordu.34 Karadeniz kylarnda ve limanlarnda Anadolu Hareketinin kontrol salamas, 1919 yl sonlarnda balamt. 1920 ylyla birlikte blgedeki kontrol Ankarann eline gemiti. Daha rgtl bir savunma program iin de almalar hzlanmt. 1919 Aralk aynda, Trabzon skele Kumandan imzasyla, Mevki Kumandanlna sunulan raporda; limanlarn gvenlii ve tamaclk ynnden gerekli grlen gzetleme istasyonlarnn ve bu istasyonlardaki grevlilerin yetersizlii belirtiliyordu. Bu istasyonlarda ikier kii grevliydi ve hakkyla grev yapamyorlard. Trabzonlu olan bu askerler geceleri evlerine yatmaya gidiyorlar ve gzetleme yaplmyordu. Her karakola ya asker yerletirmek veya paral ve dardan insanlarn grevlendirilmesi nerisi getiriliyor, bunlarn drder kiiden az olmamas gerektii bildiriliyordu. Bu karakollara polis atanp, liman kumandanl ile devaml iliki kurmalar gerekiyordu.35 Bu karakollar ve istasyonlar, ileriki zamanlarda daha gl ve organize bir programa geiriliyor, dmann Karadenizdeki seyri genel olarak bunlar tarafndan tespit ediliyordu.

347

1920 ylnda Karakol ve gzetleme istasyonlar yaygn ve tam olarak kurumlam bir yapya sahip deildi. Ancak blgedeki idareciler ve grevlilerin kendi abalar ile gnlk programlar erevesinde, eskiden var olan kurumlardan da yararlanarak yrelerinde tekilatlandklar grlyordu. 1920 Temmuzunda Amasrada oluturulan Amasra Sahil Tarassut Mfrezesi bu gelimelerin rneklerinden biriydi.36 Bu mfreze nc Bartn Bl-Bartn Havali Taburu-Bolu Mrettep Frka Kumandanl kanal ile Kastamonu ve Bolu Havali Kumandanlna balyd 1920 yl balarnda, Trabzona da sahilin korunmas iin karada gerekli yerlere karakollar kurulmas emri verilmi, Kazm Karabekir imzasyla Harbiye Nezaretine, karakollar iin insan ve dier gerekli ara gere yokluundan bunun kolaylkla yaplamayaca cevab verilmiti. 37 2 Austos 1920de de Samsun Frka Kumandanlndan Sivastaki 3. Kolordu Kumandanlna gnderilen ifrede, dmann sahili igali durumunda Giresun, Tirebolu, Ordu halknn ve Giresundaki nizamiye blnn Giresun Mntka Kumandanl emri altnda bulunaca, mntkann dorudan Kolorduya bal olaca, emirlerin yerine ulatrld bildiriliyordu.38 Gzetleme istasyonlarnn dzenli ve youn olarak kuruluu 1921 yl ortalarnda gerekleebilmiti. Bu istasyonlar, daha Boaz kndan balayarak Karadenizin en dousuna kadar yaylmt. Boazda Kavak Liman Reisi Yzba Fuat Beye verilen gzetleme grevi gizliydi. Fuat Bey, Boazdan kan gemileri belirleyip Felah Grubuna39 haber verecekti.40 Haziran ortasnda hzl bir ekilde kurulmaya balanan bu istasyonlar daha sonra haberleme aralaryla da donatlmt. Grevleri; dman gemilerinin harekatn izlemek ve belirlemek, bu bilgileri tat gemilerine, liman reislikleri araclyla Bahriye Dairesi ve Nakliyat- Bahriye Kumandanlklarna bildirmekti.41 Trk tamaclnn dman abluka ve kontrolnden kurtulmas, bu istasyonlarn toplayaca dzenli ve doru bilgilere balyd. Tat gemilerinin seyirlerini de istasyonlar ilgililere bildiriyorlar, bylelikle komutanlklar, emrindeki gemilerin harekatndan devaml haber alp, programl alabiliyorlard. Bu iin organizasyonu 15 Haziran 1921 tarihinde, Erkan- Harbiye Vekili Fevzi Paann Milli Mdafaa Vekaletine gnderdii mektup ile yaygnlamt. Bu mektupla, Karadenizin gerekli noktalarna ve zellikle Kerempe, Ereli (Bababurun), Samsun (Papazburnu, Fener kulesi), Sinop (nceburun), Giresun (Kale blgesi), Hopa (Absalah) ve Kemer Burnunda birer deniz gzetleme istasyonu kurulmas salanmt.42 Daha sonralar da Genelkurmayn grleri dorultusunda karakol ve gzetleme istasyonlar kurulmaya devam edilmiti. Haziran ay sonlarna kadar blge ile yaplan yazmalar bu istasyonlarla ilgili olmutu. Bu yazmalarda, istasyonlarn idari ve askeri yaps ile grev ve sorumluluklar belirtiliyor, mali kaynak konusu tartlyordu. Bu istasyonlar zaman zaman ve yer yer adr kurularak oluturuluyor, iine ikiden az olmamak kaydyla asker yerletiriliyordu. ounun telefon ve telgraf yoktu. stasyonlar, Kerempede olduu gibi, uygun blgelerde yaknlarndan geen

348

telgraf hatlarndan faydalanacaklard.43 stasyonlar blgelerindeki liman kumandanlklar veya mevki kumandanlklarna bal olacaklard. stasyonlar aras balanty kurmak ve toplanan bilgileri zamannda yerine ulatrmak iin, telgraf ve telefon makinesi bulunmayan istasyonlara svariler gnderiliyor, at srtnda dolaarak bilgileri tayorlard. Bafrada kurulan gzetleme istasyonu emrine iki svari verilmiti ve bunlar Samsun-Sinop ynndeki hareketlerle ilgili haberleri toplayacaklard.44 Bu skntlar, Ankara ile olan haberlemelerde de yaanyordu. Bunun iin Kastamonuda sabit bir telsiz telgraf istasyonu kurulmas 1921 Mays aynda programlanm, 834.640 kuruluk kaynak ayrlmt.45 Bu gerekletii zaman hem blgedeki istasyonlarla, hem de Ankara ile nemli bir haberleme merkezi salanm olacakt. Bu konudaki glkleri az da olsa kaldracakt. Bu istasyon, Rusya ile balant kurma konusunda da nemli bir grev stlenmi olmalyd. 1921 yl ve daha sonraki zamanlarda kurulan gzetleme istasyonlar unlard; 1. Hopa (Absalah) 2. Pazar (Kemerburnu), 3. Giresun (Kale blgesi) 4. Samsun (Papazburnu, Fener kulesi), 5. Sinop (nceburun), 6. Kerempe, 7. Zonguldak, 8. Ereli (Bababurun), 9. Amasra 46 Amasrada deniz gc kadrosuna ek olarak, 6 Kasm 1921de bir de Deniz Tayyare stasyonu kurulmu, kumandanlna Sami Bey47 atanm, daha sonra Tayyareci Reit, Yzba Selahaddin, Yzba Cemal ve dier subaylar gnderilmiti. stasyonun grevi; Karadenizin Boaz aklarnda birleen yol kavan kontrol edip, Karadenizde dman sava gemilerinin hareketlerini gzlemek ve gerekirse bunlara saldrmakt. Deniz harekatna karmazd. Grev alan, Samsundan Boaza kadard.48 Birinci Dnya Savandan kalma ve neboluda bulunan tayyare, Aralk sonlarna doru buraya tanmasna ramen, ilk uu Haziran 1922de gerekletirilebildi. 49 1922 ylnda Almanyadan, Rusya-Trabzon ve Karadeniz yoluyla istasyona yeni uaklar getirildi. neboludan gelen uak arzalar giderilerek uurulmaya allmsa da bunda baarl olunamamt. Amasra, Boaza yaknl ve hassas denizyollarnn kavana hakim olmas sebebiyle, bir harekat ve dayanak ss olarak kullanlmaya ve buna uygun duruma getirilmeye alld. Kys da savunmaya ve dmandan saklanmaya uygundu. Deniz ve hava istasyonlarndan baka, 1922 yl balarnda deiik apta toplar, stanbul ve Rusyadan Amasraya getirilerek savunmas glendirildi.50 Kurtulu Sava srasnda Trk deniz harekat, iyi rgtlenmi kara gzetleme istasyonlarna dayandrlmt. Karadenize kan dman gemileri ok iyi izleniyor, hareketleri deerlendiriliyor, liman reisliklerine gerekli bilgiler salanarak tamaclk yapan gemilerin gvenlii salanyordu. 51 Trklerin ellerinde bulundurduklar deniz gcyle yapabilecekleri baka bir ey de yoktu. Karadeniz kylar gzetleme istasyonlar ile doldurulmutu. Fakat bu istasyonlar birer adr ve ikier iaret filamasndan oluuyordu. Telsiz, telgraf, telefon yoktu. Belirli kasabalarda bulunan PTT merkezleri denizcilere yardmc olacaklard. Haberler dorudan doruya filamalarla uurulup, PTT merkezlerine getiriliyor, oradan gerekli limanlara bildiriliyordu.52 Haberler deerlendirildikten sonra ilgili yerlere

349

verilip, gerei yaplyordu. Zaman zaman istasyonlar arasnda srekli ve karlkl gidip gelen svari postalar oluturularak balant ve haber alverii salanmaya allyordu. Karadeniz blgesinde alnan nlemler sadece gzetleme istasyonlar kurulmas ve onlar arasnda balant kurulmas deildi. Karadenizde ve kylarnda alnan nlemlerle, toplanacak bilgilerden verimli bir ekilde yararlanmak iin, nemli ykleme ve boaltma limanlar ile, tilaf Devletlerinin karma yapabilecekleri kylarda da gerekli nlemler alnmaya allmt. Denizde tilaf donanmas ile savaacak gc bulunmayan Milli Mcadele, karada oluturaca savunma ile saldrlara kar koyabilecekti. lk zamanlarda bunun uygulanmas iin yeterli lde asker, silah ve cephane olmad ve programl almalar yaplamad iin kk birlikler ve halkn rgtl, rgtsz hareketleri ile yetinmek zorunda kalnmt. Gzetleme istasyonlarndan dman gemilerinin hareketleri haber alnr alnmaz ilgili blgelere uyarlar yaplp, orada var olan gler savunmaya hazrlanyordu. Baz zamanlarda habersiz gelen dman ve taraftarlarna kar da ayn yoldan tepki gsteriliyordu. Karaya kan tilaf temsilcileri de sk bir ekilde izleniyordu.53 Limanlara gelen tilaf gemilerine zaman zaman dorudan halk kar kyor, karaya asker karmalarna engel oluyorlard.54 nk, hep bir gn dman karlaca veya bombalanacaklar endiesi yannda, Hristiyanlarn Trklere kar kkrtldklarn biliyorlard. Dolaysyla karada ve denizde Rumlarla iliki kurmalarna engel olmaya alyorlard. Kontrolsz ve snrsz bir ekilde gmen getirilmesine de engel olunmaya allyor, bu devam ettii srece, etelerin ve sahilin kontrol edilemeyecei uyars yaplyordu.55 Anadoluya gelen yolcularn ve askeri malzemenin, tilaf Devletleri kontrolnde olmayan kk limanlara karlmas isteniyor, bu limanlarn i kesimlerle ve birbirleriyle ulam yollar tespit ediliyor, bunun iin blgenin stratejik ve jeolojik yaps incelenip merkeze bildiriliyordu.56 Dman seyri grlen blgelerde hemen savunma hazrlklar yaplp, yakn evrelerdeki kuvvetler orada toplanyor ve savunma gc arttrlyordu. Bu gibi uygulamalarla savunma birliklerinin yetersizlii en aza indiriliyordu. Bu kuvvetler zaman zaman gece ve gndz aralksz karakol yapmak durumunda kalyorlard. Elde bulunan ve elde edilen toplar ve silahlar nemine gre, ncelikli olarak liman ehirlerine ve kylara yerletirilip, herhangi bir karma hareketine kar konulandrlyordu. Dman gemileri kyya ok yaklatklar zaman onlara etkili karlk verilebiliyordu. Trklerin elinde bulunan ok az saydaki toplarn menzili dk olduu iin, uzun menzilli atlara cevap verilemiyordu. nebolu ve Samsun bombardmanlarnda byle olmu, dman uzun menzilli toplar ile bu ehirleri ve deiik zamanlarda baka ehir ve limanlar da karlk grecei endiesi yaamadan bombalamt. Dmann bombardmanlar ve keifleri ile kylardaki top bataryalarn renmesi ve onlara saldr dzenlemesi gibi gelimelere kar, deiik mevziler hazrlanarak bataryalarn yerlerinin deitirilmesi yoluna gidilmiti. Zaman zaman liman fenerleri sndrlerek, geceleri yaplabilecek hareketler nlenmeye

350

allyordu.57 Kritik blgelerde Hristiyanlar kendi gvenlikleri ve Trk kuvvetlerinin gvenlii iin i kesimlere geici olarak tanmt.58 Pontus hareketlerinin bunda nemli bir pay vard. Bu erevede Karadeniz, zellikle 1921 ve 1922 yl iinde Trk ordusunun Bat Cephesinde Yunanllara kar verdii savata onun ikmal kayna olmu, Karadeniz kylarnda gvenlii tam olarak salayacak yeterli g yokken, blgeden Bat Cephesine devaml asker, silah, cephane sevki yaplabilmiti. zellikle Kastamonu Hcum Taburu ad ile oluturulan ve Sinop, nebolu, Amasra, Bartn, Zonguldak, Ereli, Sakarya gibi ky snrlarn koruyacak birliklerin kadrolarn doldurmakla grevli birlik, Ankara Muhafz Blne asker gndermi, nn Savalar srasnda ve daha sonralar 40, 58 ve 23. alaylar Bat Cephesine yollayabilmiti.59 Bu yaplrken Karadeniz kylar tam ve yeterli bir savunmaya sahip deildi, ama ncelik Bat Cephesindeydi ve 1921 sonbaharnda Karadenizdeki abluka ve saldrlar artnca, bir karma harekat endiesiyle Trabzon, Samsun, Amasra ve Zonguldaktan durum hakknda srekli raporlar gelmi, bir ksm asker blgede braklmt.60 1922 ylnda, Amasra Tayyare stasyonu kurulduktan sonra Trk gzetleme faaliyetlerine uaklar da katlm, zellikle Ereli-Akakoca blgesinin gzetlenmesine balanmt. Gzetleme raporlarndaki bilgilere gre, kydaki Trk kuvvetleri tehlike blgesine toplanyorlar, savunmay glendiriyorlard. Bu uygulama blgedeki birlikleri adeta gezginci askerler durumuna getiriyordu. Ama bylelikle savunma gc olduundan daha byk ve bir takm eksiklikleri tamamlanm bir duruma geliyordu. Karadenizden yaplacak nakliyatn nemi binaen, bu nemli tamacln sivil motorlarla ve sivil ahslarla yaplmas bir takm olumsuzluklar da yannda getiriyordu. Tamacln gizli tutulamamas, limanlar ve tayclar arasnda ibirliinin salanamamas bazen yarardan ok zarar getiriyordu. 1920 yl Temmuz aynda oluturulan Trabzon Kaak Mfrezesi ve Ankarada Milli Savunma Bakanlna bal Umur-u Bahriye Mdriyeti bu olumsuzluklar yok etmeye yetmemiti.61 Bunun zerine bu iin sorumlu bir askeri makama verilmesi gerei duyulmu, 25 Ekim 1920de Trabzon Nakliyat- Bahriye Mfrezesi kurulmutu.62 Bir sre bu ekilde altktan sonra, grev alan geniletilerek 9 ubat 1921de, Trabzon Nakliyat- Bahriye Kumandanl ad ile almalarn srdrmt. Bu arada 1920 Austosunda Trk denizciliine eleman yetitirmek iin Samsun Bahriye Mfrezesi Kumandanl kuruldu. Trabzon Nakliyat- Bahriye Kumandanl, sadece Anadolu kylarnda deil, zellikle Rus limanlarna gelmekte olan silah ve mhimmat ve askeri malzemeyi vakit geirmeden Bat Cephesine geirmekle de grevliydi.63 1921 yl Martnda yaplan anlama gereince gerek Rusyadan, gerekse Almanyadan salanan ve Dou Cephesinde Ermenilerden zapt edilen ok saydaki silah ve sava malzemesi Rus limanlarndan ve Trabzondan yklenip Samsun, nebolu, Akaehir gibi limanlara boaltlarak Bat Cephesine yetitiriliyordu. Bu kumandanlk nakliyat gerekletirirken, Batum, Novrosisk, Tuapse Kdemli Deniz Subaylklar ve Trabzondaki nc Kafkas ve sonra 13. Tmen Komutanlklar ve 15. Kolordu Komutanl ile birlikte almt.64 Balangta sivil motorlarla yaplan

351

tamaclk sonradan kurumlamt. Ambarlar Mdr Fahri Bey bakanlnda kurulan Ykleme ve Boaltma Komisyonu, gelen silah ve mhimmat sratle teslim alyor, karaya kararak Deirmenderedeki ambarlara depoluyordu.65 Trk tamaclnn kurumlamas, Sevkiyat ve Nakliyat Umum Mdriyetinin oluturulmas, 26 Ekim 1920de, Trabzon Nakliyat- Bahriye Kumandanlnn oluturulmas ile birlikte, Milli Mdafaa Vekaletinden blgeye gnderilen deniz tamacl ile ilgili talimatla balamt. Bu talimatta Karadenizle ilgili maddeler yleydi; 1. Subay, asker ve malzeme eksii tamamiyle giderilerek Aydn Reis ve Gazal rmorkr ile Yunanllardan zapt edilmi olan byk motorlar, Trabzon-Tuapse ara snda alacaktr. Durum ve deniz istihbarat uygun olursa, byk Yunan motorlar ile Gazal rmorkr ayrca, Trabzon-nebolu-Amasra arasnda alabilir. 2. 28 Nolu motor ile tamir edilen dier motorlar ve Rizede el konulan Rus motoru, Nakliye Mfrezesi emrinde olarak Trabzon-nebolu-Amasra arasnda alabilir. 3. Trabzondaki Nakliye Mfrezesi Kumandan, bunlardan baka Trabzon-nebolu-Amasra nakliyat iin tccar motorlar da kiralayacaktr. 5. Trabzon-Amasra nakliyatnda, Karadenizde alan Seyr Sefain vapurlar ile Yenidnya ve Krm vapurlar gibi, namuslarna gvenilir kaptanlar idaresindeki dier Osmanl vapurlarndan da yararlanlmas unutulmamaldr. 6. Trabzon-Amasra arasnda nakliyat yapan tatlarn gvenlii iin, Trabzon-Amasra arasnda uygun liman ve iskelelerde yardmc istasyonlar kurulacaktr. 11. Samsun Merkez Liman Reislii ile Sinop Liman Reisi emrinde motor tamiri yapabilen subay ve askerler bulunacak. 12. a. Tirebolu dahil olmak zere dousundaki limanlara Trabzon Liman Reisi, b. Tirebolu batsndan Sinopa (dahil) kadar olan limanlara Samsun Merkez Liman Reisi, c. Sinop batsndaki limanlara Zonguldak Merkez Liman Reisi memurdur. 13. Bahsedilen yrelerde yardmc istasyonlar kurulacaktr. Tirebolu Liman Reisi emrine be asker, Giresun Liman Reisi emrine be asker Perembe Liman Reisi emrine on silahl asker,

352

Samsuna bir ark ve be asker, Ayancka bir subay, on be asker, bir miktar silah ve cephane, neboluya drt asker ve Amasraya bir subay, yirmi asker ve bir miktar silah ve cephane verilecektir.66 Grld gibi, bu talimatla Karadenizdeki Trk tamacl idari ynden rgtlenmi, verimli almas iin gerekli nlemler alnmas yoluna gidilmiti. Karadeniz limanlar blgeye ayrlm, blgelere dorudan sorumlular atanarak yetki kargaas ortadan kaldrlmt. Yine talimata gre Trabzon, Rusya limanlarndan gelen yardmlarn boaltma liman olduu gibi, batya gnderilmesi konusunda ykleme liman olarak da byk bir grev stlenmiti. Trabzondan yklenen silah ve cephanenin boaltld limanlar da, nebolu, Samsun, Amasra limanlaryd ve bunlarn gvenlii iin daha fazla nlem alnyordu. stanbuldan yaplan nakliyat oradaki gizli rgtler gerekletiriyor, bunlar da Amasra, Akaehir, nebolu gibi limanlara boaltlyordu. 1921 ylnda gerek Rusyadan, gerekse Dou Cephesinden silah ve cephane tama ii byynce, deniz tamacln yrten kurumun yaps da geniletildi. 1 Mart 1921de Umur-u Bahriye Mdrl, Bahriye Dairesi Reisliine dntrld. 17 Nisan 1921de de, Trabzon Nakliyat- Bahriye Kumandanl yannda Ereli Nakliyat- Bahriye Kumandanl oluturuldu. Bu kumandanln grevi, Bat Karadenizde nakliyeyi rgtlemenin yannda, stanbul-Akakoca ve Trabzon-Akakoca arasnda kmr ve malzeme tamacln da yrtmekti.67 Milli Mdafaa Vekaletine bal Bahriye Dairesi Reislii, Karadenizdeki tamacl kendine bal iki st grupla yrtmt. Bunlar, Trabzon ve Ereli Nakliyat- Bahriye Kumandanlklaryd. Ancak daha nceden belirtildii gibi, bu rgtler kendi ilerinde daha kk oluumlarla grevlerini srdrmlerdi. Bunlar, merkez liman reislikleri, deniz mfrezeleri, gzetleme istasyonlar, ykleme ve boaltma subaylklar gibi alt rgtlerdi.68 Bu rgtlenme, 1921 baharnda hemen hemen tmyle gerekletirilmiti. Ortak hedef, Trk Milli Hareketinin verdii savata, silah ve cephane skntsn ortadan kaldrarak, igalcilere kar verdii sava kazanmasn salamakt. tilaf Devletlerinin ablukas bu ii hatasz yapma zorunluluunu da getirmiti. Bu zor grevi yrtmek iin 1921de Batum, Tuapse ve Novrosiskde Kdemli Deniz Subaylklar oluturulmulard.69 Bunlarn grevi, Rus limanlarndan yollanacak silah, mhimmat ve askeri malzemeyi hazrlamak, tertiplemek, dzenlemek ve tayacak gemilerin hareketlerini dzenlemekti. Bundan baka, mazot, gaz, benzin ve makina ya gibi maddeleri, bata kmrle deitirerek, sonralar da satn almak yoluyla motorlu aralarn ve uaklarn ihtiyalarn salamlard. stihbarat ileri ile de ilgilenmilerdi.70 1921 yl balarnda Trabzon, nebolu ve Batumda Ykleme ve Boaltma Kumandanlklar oluturulmulard. Daha sonra da Ereli ve Akakocada kuruldular. Limanlara gelen yardmlar ykleme ve boaltma iiyle uramlar, bylelikle tama iinde nemli bir grev stlenmilerdi.71 16 Mart

353

Hopa, Kemerburnu, Giresun, Samsun, Sinop, Kerempe, Zonguldak, Ereli evrelerinde, gerekli grlen ve denizin en iyi izlenebilecei tepelere Ky Gzetleme stasyonlar kurulmulard. Grevleri dmann seyrini belirleyerek, Trk tamaclnn zarar grmeden veya en az zararla yaplmasn salamakt.72 Samsun, Amasra, Ereli ve zmitte oluturulan Deniz Mfrezeleri Trk gemilerinin onarm ve bakm yannda personel ve dier ara-gereler ynnden donanm ile ilgileniyorlard.73 Bunlardan baka gerek grld zamanlarda, eleman yetitirmek ve deniz ileri ile uramak zere baz zel durum arz eden oluumlar da gerekletirilmiti. 1921 ubat aynda Samsunda Ganaim-i Bahriye Mahkemesi kurulmu, eitli zamanlarda zapt edilen ve el konulan gemiler ve dier deniz ganimetleri ile ilgili konular zmek ileri ile uramlard. 25 Nisanda da Samsunda, Bamsz Bahriye Divan- Harb-i Daimisi adyla yeni bir mahkeme kurulmutu. Preveze ve Aydn Reis gambotlar personelinin Rusyada karlatklar olaylar ve zamanla eitli gelimeleri grp karara balamlard.74 Samsunda faaliyete geirilen baka bir kurum da, 28 Mart 1921de retime alan Samsun Deniz Harb Okuluydu. Ankara emrine kendiliklerinden giren ve eitimleri eksik kalm deniz temenleri ve Harp Okulu rencilerini yetitirmek iin almt. Alrken dokuz rencisi vard. Trk denizciliinin eleman ihtiyac sebebiyle, Mays sonu ve Haziran banda renciler Trabzon Nakliyat- Bahriye Kumandanl emrine verilince, Eyll aynda okul kapand.75 Mays 1921de Amasrada bir Bahriye Bataryas oluturuldu. Trk deniz tamaclnda grevli gemilerin gerektiinde snabilmeleri iin, Amasra liman dzenlenerek bir Batarya ile desteklenip bu greve hazrland.76 Amasra doa olarak da bu ie uygun bir limand. Daha sonra bir bahriye komutanl kurularak limann kara savunmas da bu komutanla verildi. 1921 Eyll aynda Termede bir iskele komutanl kuruldu. Samsuna boaltma yapamayan gemiler yklerini buraya boaltacaklard.77 Zaman iinde blgedeki Nakliyat- Bahriye Kumandanlklar adyla birleip Bahriye Dairesi Reisliine ve bu kanaldan Milli Mdafaa Vekaletine baland. Karadenizde deniz tamacl iin, sahil ksma ayrld. Bu ksmlarn merkezleri Trabzon, Samsun ve Ereli idi. Trabzon blgesi, Tirebolu-Trabzon aras, Samsun blgesi, Tirebolu-nebolu aras, Ereli blgesi de nebolu-Sakarya az arasndaki kylardan olumutu. Trabzon, Samsun, Ereli ve Sinopta birer gaz ve benzin deposu bulunacakt. Bu depolar, Rusyadan alnacak gaz ve benzinle doldurulacak, bu ii Trabzon Nakliyat- Bahriye Kumandanl yrtecekti. Trabzon, Samsun ve Erelide birer kmr deposu kurulacak, bu depolar Kilimli ve Zonguldak ocaklarndan alaca kmrlerle doldurmak ve bunlarn naklini yapmak da Ereli Nakliyat- Bahriye Kumandanlnn sorumluluunda olacakt.78 Bu ve bunlara bal olarak veya merkezle dorudan balantl rgtler byk bir uyum iinde alarak, topladklar bilgileri birbirine aktararak, dayanma iinde, Trk ordusunun silah, cephane ve dier

354

ihtiyalarn karlayacak tamacl gerekletirdiler. Askeri ve sivil deniz gcnn yetersizlii programl ve titiz almalarla kapatlmt. 3. Karadenizde Faaliyet Gsteren Trk Deniz Gc Birinci Dnya Savann galibi devletler, aralarna Yunanistan da alarak, Anadolunun insan ve sanayi gc, ziraat blgesi ve yol ebekesi bakmndan en nemli topraklarn igal etmilerdi. Karadeniz Boaz da bu blgeler arasndayd. Rusya da, Trklere istedikleri kadar yardm yapmayacakt. Bu mcadelenin beslenmesi iin tek yol olarak Karadeniz kalmt. stanbul ve Anadoludan gelecek yardmlar bu yoldan Anadoluya getirilebilecekti. Ancak, Karadenizde askeri nakliyat korumak ve gerekletirmek zere bulunan Trk deniz gc, Yunan ve tilaf donanmalar karsnda bir hiti.79 Osmanl Devleti dneminde yabanclara tannan Kabotaj hakk, Osmanl deniz gcn ve ticaret filosunu zayflatmt. Birinci Dnya Sava bu filoyu daha da kltmt. Savatan nce yz on bin tonluk kapasite, savatan sonra elli bin tona dmt. Trkiyenin elinde, her biri bin tondan fazla kapasitesi olan gemi kalmt.80 Mondros Mtarekesi ile Trk deniz gcne ve sularna getirilen yeni uygulamalarla bu gcn kullanlmas ans da kalmamt. Trk denizcilii tamamen km, limanlar ve su yollar tilaf igalinde olduu gibi, Karadenizde de bu devletlerin sava gemileri egemenlik kurmulard.81 Trklerin elinde says ve tama gc bilinmeyen kk gemiler (takalar, motorlar vb.) kalmt. Bu filo Milli Mcadelede gcne oranla ok byk hizmetler grd. Kald ki, bunlar balangta Anadolunun kontrolnde deildi. Trk deniz gcnn bu durumu yannda, tilaf Devletleri Anadoludaki Milli Hareketi sndrmek iin drt yandan kuatm, deniz yollarndan yaplacak yardm engellemek iin Trk kylarnda kontrol ve abluka yapyorlard. Bu artlarda Trk denizcileri kk gemiler ve kendi motor ve yelkenli takalar ile Trabzon ve Rus limanlarndan Karadeniz limanlarna silah ve cephane tamlard.82 Milli Mcadelenin ilerleyen dnemlerinde stanbuldan Anadoluya karlacak silahlar sivil, yerli ve yabanc bandral gemi ve vapurlarla tanmt. Milli Mcadele boyunca, Trk Milli Hkmeti emrinde alan gemilerden ilk saylabilecek olanlar, Aydn Reis ve Preveze adndaki gambotlard. Bu iki Trk gemisi, stanbul gal Kuvvetleri Bakomutan Amiral Calthorpe tarafndan, Karadenizdeki ekiyalk ve etecilik hareketlerini nlemek iin 1919 yl ubatnda grevlendirilmilerdi.83 Bu iki gambot Milli Mcadele balaynca Milli Kuvvetler emrine girerek Trk filosunun ilk gemileri olmutu. Karadenize gnderilirken 105 mmlik toplar skld iin ate gleri yok denecek bir durumdayd. tilaf gemileri stanbula geri gtrmek iin pelerine dnce Novrosiske karlarak onarmlar yapld. Aydn Reis ve Prevezeden baka, Rsumat 4 No adl gmrk motoru 10 Haziran 1920de kendiliinden Ankara emrine girmiti.84 Bundan baka, iki motorgambot da Ruslar tarafndan 29

355

Eyllde Trabzona getirilmi ve 9 Ekimde trenle Trk bayra ekilmiti. Bu iki gambot 1922 ylnda Amasraya getirilerek dman faaliyetlerini ikiye blmek ve ticaret sava yapmakla grevlendirildiler. Milli Hkmet emrinde bu sralarda Gazal adl rmorkr ile Dna yelkenlisi de bulunuyordu. Balangta bu kadar kk bir gce sahip olan Trk denizcilii ilerleyen zaman iinde, Karadenizde seyreden Yunan gemi ve motorlar ile Trk limanlarna gelen, yine Yunan ve arc Ruslara ait motorlara el konmasyla gcn arttrmt. 1921 yl banda ise Alemdar kurtarma gemisi stanbuldan kaarak Ereliye snm, ancak Trabzona giderken Zonguldakta yakalanmt. Fransz torpidosu eliinde stanbula gtrlrken tekrar Ereliye snmay baarm, ama Milli Kuvvetlere katl Ekim aynda gerekleebilmiti.85 Alemdar eski olmas yannda 750 beygir gcndeydi ve 12 mil hz yapabiliyordu. Bylece Trk filosuna nemli derecede g katmt. Trkler tarafndan el konularak Trk bandras ekilen ve tama filosuna katlan yabanc bandral gemi ve motorlar da unlard; lk olarak Trabzondan snmak iin Tuapseye gitmekte olan Aydn Reisin el koyduu 100 tonluk Yunan motoru, Ayyldz adyla Trk filosuna katld. 6 Eyll 1920de Ereli limannda Gazal rmorkr, Uranya adndaki Yunan gemisine el koyup Samsun adyla, sonrasnda Rsumat 4 No, Trabzon nlerinde Petros adndaki Yunan gemisine el koyarak Batum adyla, Ereli limannda Abranosyan Kumpanyasnn bir vapuru ahin adyla, Trk filosuna katlmlard.86 Bunlardan baka, Erelide iki Yunan motoru ele geirilip, Ereli ve Amasra adyla deniz gcne katlmt. nebolu nnde Batumdan gelen bir Yunan motoru ele geirilip nn ad verilmiti.87 Bunlardan baka kk motorlar ve takalar ile ahslarn mal olan pek ok motor da Trk filosunu destekliyordu. 10 metre boyunda, 12 tonluk ve 5 mil srate sahip Aslan motoruda88 bunlardan biriydi. Trk nakliye filosu 1921 ylnda ulaabildii en gl noktaya ulamt. Enosis adl Yunan gemisine de 1922 yl balarnda el konulmutu. Milli Kuvvetler bu ekilde faaliyetlerini srdrmeye alrken Trk vapurlar Reit Paa ve Kzlrmak hastaneye evrilerek, Wrangel ordusu kalntlarnn hizmetine sunulmutu.89 Milli Mcadele sresince, ad geen gemi ve motorlardan baka, Karadenizde seyreden ticaret gemileri ile yolcu vapurlarndan da faydalanlmt. zellikle stanbuldan yaplan tamalarda Seyr- Sefain daresi vapurlarndan baka, talyan Loit Triestino Kumpanyasnn ve Fransz Pake Kumpanyasnn gemi ve vapurlarndan yararlanlmt. Seyr- Sefain daresinin Tecrbe, mit, Bahri Cedit, Altay, Giresun, Akdeniz adl vapurlar da tamaclkta grev almlard. Bu ekilde yaplan baarl nakliyattan baka, Trk filosu sava sonunda 26 paralk bir filo olmutu.90 Bunlar motorlu, buharl ve yelkenli olmak zere, bykl kkl gemi ve motorlard. simleri ve zellikleri unlard; Aydn Reis ve Preveze Gambotlar: 502 ton kapasiteli ve ahap, Alemdar : 300 ton kapasiteli elik kaplama,

356

Amasra Motoru : Arslan Motoru :

20 Ton kapasiteli,

10 ton kapasiteli, 70 ton kapasiteli : 40 ton kapasiteli 47lik bir top, birer makinal tfek

Ayyldz Motoru :

1 ve 2 Nolu Motorbotlar tayorlard, Bartn (Motorlu Gemi) Batum Rmorkr Tecrbe : :

100 ton kapasiteli, 300 ton kapasiteli, yandan arkl, ok sesli,

300 ton kapasiteli, 100 ton kapasiteli,

Dna Yelkenlisi : Ereli Motoru : Filya Motoru :

150 ton kapasiteli, 300-350 ton kapasiteli, Topal Osman tarafndan Ruslardan ele geirilmi, : 90 ton kapasiteli, Klavuz rmorkr,

Gazal Rmorkr nn Motoru : Kahraman Kllk Mebruke : : :

40 ton kapasiteli, Yelkenli mavna Yelkenli mavna, 90 ton kapasiteli, motorlu mavna : 300 ton kapasiteli,

Rsumat 4 No Samsun ahin Trabzon : : :

3000 ton kapasiteli, Yakalanan Yunan gemisi, 1250 ton kapasiteli, Yakalanan Yunan ilebi, 1000 ton kapasiteli, Yakalanan Enosis Rum gemisi, : 25 ton kapasiteli,

Zonguldak Motoru kdam Motoru : Sinop Motoru :

15 ton kapasiteli, 15 ton kapasiteli, 5 ton kapasiteli,

Sakarya Motoru :

357

Keaf Motoru

5 ton kapasiteli,

Bunlardan baka bykl kkl her trl tamada kullanlm ahslara ait takalar.91

Bu tabloya gre Trk tamacl yedi bin ton snrna ulam olmakla birlikte, bu gemi ve motorlarn zamana dalm olarak Milli Kuvvetlere katlmas ve dmann torpido, muhrip ve zrhllar ile uygulad abluka dikkate alnrsa, Milli Mcadelenin bu cephesinde gerekletirilen faaliyetlerin nemi ve baars daha iyi anlalacaktr. Bu mtevaz filo ile salam ve disiplinli bir deniz tekilat oluturularak, Karadeniz yoluyla yaplan tamaclk da Milli Mcadeleyi besleyen nemli kanallardan birisi olmutu. Bu nakliyat iinde yabanc bandral baz kumpanyalarn gemilerden de nemli lde faydalanlmt. Karadenizin dousu merkezi Trabzon olmak zere, Trabzon Nakliyat Bahriye Kumandanl, bats da merkezi Ereli olmak zere, Ereli Nakliyat Bahriye Kumandanl sorumluluuna braklmt. Trabzondaki kumandanlk, Rusya ve Dou Cephesinden gelen silah ve malzemeyi, Anadolunun giri kaplar ve Bat Cephesine yakn olan nebolu, Samsun, Akaehir gibi limanlara tayordu. Ereli Kumandanl ise, Trabzondan gelenler yannda stanbuldan karlan silah, cephane, subay ve askerlerin boaltlmas ve Bat Cephesine tanmas ile sorumluydu.92 Tamann aksamadan yrmesi iin gaz ve benzin salama grevi Trabzonun, kmr salama grevi de Erelinindi. Bu ilerin yrtlebilmesi iin stanbul, Ereli, Zonguldak, nebolu, Samsun ve Trabzon deniz tamacl yolunun Trklerin kontrolnde bulunmas gerekiyordu.93 Halbuki tilaf Devletleri, gerek ky ehirlerine karakollar kurarak veya igal ederek, gerekse Karadenize kardklar donanmalaryla abluka ve karakol yaparak bu yolu denetimlerine almlard. Bu durumda Kuvay Milliyeciler tama iinde gizli almalara ynelmiler, yabanc bandral gemileri kullanmlar, dman gemilerinin seyrini ok iyi izleyerek, onlarn geli ve gidileri arasndaki boluklardan faydalanmlard. Deniz yoluyla stanbuldan yaplan tama, sivil motorlar, Seyr Sefain daresi94 vapurlar, Fransz, Srp ve talyan bandras tayan zel ticari irketlerin vapurlaryla yaplmt.95 stanbulda bu ilerin organizesi gizli milli gruplar tarafndan yaplyordu. Boaltma, zellikle nebolu, zaman zaman da Ereli, Akaehir, Kefken, Karasu, gibi limanlara yaplyordu.96 Trabzondan yaplan tama ise 1920 yl sonlarnda balayp, 1921 ylnda younlamt. Rusya ile anlama salanmas ile Ermenilerin yenilerek Dou Cephesinin rahatlamas ve Bat Cephesine silah, asker, malzeme tanmas ansnn domas bunda etkili bir faktr olmutu. Dou Cephesinden ve Rusyadan gelecek yardm nce Trabzona geliyor, oradan yklenerek nebolu, Samsun, Bartn, Ereli ve Akakocaya boaltlyordu. stanbuldan gizli gruplar tarafndan sivil motor ve yerli, yabanc bandral gemilere yklenen silah ve cephane Anadolu Kava, Hali Tersanesi, Zeytinburnu ve dier ambarlardan karlyor, yine nebolu, Samsun, Akakoca, Akaehir gibi limanlara boaltlyordu. Bu malzemeler iinde silah,

358

cephane, top, mayn, donatm ara-gereleri vard.97 stanbuldan Anadoluya gemek isteyen subay ve sivil ahslar da genelde ayn yolu izliyorlard. Milli Mcadelenin balarnda Seyr Sefain daresi vapurlaryla gruplar halinde subaylar tanmt. tilaf Devletleri bu hareketleri tespit etmiler, belirtilen limanlarn nlerinde, kylarda ve deniz yollar zerinde devaml gzetlemelerde bulunmular, 1921 ylnda Karadenizin tmnde abluka uygulamlard. Trk tamacln organize edenler de bu uygulamaya kar baz nlemler almlard. Dmann zayf taraflar belirlenerek buna gre bir strateji belirlediler. Dmann sava gemilerinin Karadenize k noktasnda ve Karadenize hakim ky noktalarnda gzetleme istasyonlar kurarak dman seyrini izlediler. Dmann Karadenizde ss bulunmad iin Karadenizde srekli kalamyordu. tilaf Devletleri arasndaki anlamazlklardan faydalanlacakt. stanbulda nemli grevlerde bulunan milliyeti subaylardan bilgi alnacakt. yi bir haberleme a kurulacakt. Karadenize sefer yapan sivil Trk ve talyan gemilerinden yararlanlacakt. Marmara Denizindeki motorlardan yararlanlacakt. Karadenizdeki Yunan ve arclara ait motor ve gemiler yakalanp, tamaclkta kullanlacakt. stanbuldaki gemilerden uygun olanlar karlacakt. Tekalif-i Harbiye istemiyle Karadenizdeki btn motorlar tamaclkta kullanlacakt. Limanlar arasnda gzetleme ve hareket birlii kurulacakt. Bu faaliyetler yrtlrken Trklerin avantaj, tilaf Devletlerinin Karadenizde bir slerinin bulunmamasyd. Byle bir sleri bulunsa phesiz Trklerin ii daha zor olacakt. Bununla birlikte stanbuldan Karadenize alan Boazn milli kuvvetlerce gzetleme altnda tutulmas da ikinci bir avantajd.98 Belirlenen strateji iinde yer alan, Trk ve yabanc bandral sivil gemilerin kullanlmas da Anadoluya yaplacak tama iin bir yoldu. tilaf Devletleri arasnda ngiliz ve Yunan politikas nedeniyle oluan rekabet bu yolu Trklere iyice amt. Kapitlasyonlardan yararlanarak Karadenizde serbeste ticaret yapan yabanc bandral gemiler de ticari amalarla bu uygulamaya scak bakmlard. Bu irketlerin balcalar, Fransz La Frances ve Pake kumpanyalar ile talyan Loit Triestino kumpanyasyd.99 1920 yl sonlarnda bu uygulamaya geinceye kadar Seyr Sefain daresi vapurlar bu ii gayet gzel yrtmlerdi. Ancak tilaf Devletlerinin bunu fark etmeleri sonucunda sk bir kontrol mekanizma s kurmalar ve bandras yabanc Trk gemilerinin kaptanlarn deitirme yoluna gitmeleri100 bu ii aksatmt. ngiltere zaman zaman yabanc gemileri de aramaya balayacak kadar ileri gitmiti. Fransz ve talyan gemilerine kar bu ekilde davranmalar aralarnda honutsuzluu daha da arttryordu. Trkler, bu anlamazlklardan yararlanarak yabanc gemilerden daha fazla faydalanma yolunu denemilerdi. Bu gibi ilerde yardmc olan gemilere Trk limanlarnda kolaylklar gsteriliyordu.101 Yabanc bandral gemiler veya irket yetkilileri, zaman zaman tamaclk konusunda Karadeniz limanlarndaki Trk yetkililere bizzat bavuruyorlard. 16 Haziran 1921de, nebolu Polis Mdrne Amerikal ve ngiliz irketleri temsilcisi, stanbuldan karlacak her eit malzemenin tonunu otuz yedi ngiliz liras karlnda tayabilecei teklifini getirmiti. Btn sorumluluu irketler stleniyor ve

359

arac da yzde be komisyon istiyordu.102 14 Haziranda da Samsun Liman Kumandan Hakkya, stanbuldan iki yz doksan dokuz para askeri malzeme getiren Fransz bandral Mareal Jofer vapurunun, kumpanya temsilcisi Hseyin Hakk Bey tarafndan tonu drt yz kurua Trabzondan istenildii kadar sava malzemesi tayabilecekleri istei belirtilmiti. Sevkiyat ve Nakliyat Umum Mdriyeti creti fazla bularak bu teklifi geri evirmiti. Daha nce 4 Nisanda da neboluya silah tanmas konusunda bir talyan gelmiti. Krk be gnde cephane ve silahlarn teslimi garantisi vermiti.103 Anlalan u ki, ecnebi irketleri mevcut artlarda ticari kazan dnyorlard. Franszlar bir yana, ngiliz irketinin Anadoludaki Milli kuvvetlere silah ve cephane tamasnn baka bir aklamas olamazd. Yabanc bandral gemilerden kiralama yoluyla da faydalanlmt. Zonguldak tccarlarnn kiralam olduu Fransz bandral Karnilof ve Mecda Vesta vapurlar ile, stanbuldan nebolu ve Samsuna yaplan seferlerde nemli lde askeri eya ve malzeme getirilmiti.104 Yabanc gemilerde Anadoluya nemli miktarda subay da karlm, Avusturyal ve Alman kaptanlar bu ite Trklere kolaylk gstermilerdi. Cemal Karabekir, kendisinin Avusturyal eski bir subay kaptan idaresindeki gemi ile, arkadalaryla birlikte Sinopa gtrldn yazmaktadr.105 Ayrca, stanbuldaki gizli milli gruplar, stanbulda i evrelerinden yetkililer ayarlayarak, onlar kamuflaj olarak kullanp silah ve cephane tamacln gerekletirmilerdi. stanbul Hkmetinin satla kard sahra toplar bir talyan sanayici araclyla hurda fiyatna alnm, Loit Triestino Kumpanyasnn bir vapuruyla neboluya gnderilmiti.106 Trk vapurlar ile yolculuk ve nakliyat yapmann olduka gletii 1921 ylnda, yabanc bandral gemilerin kullanm olduka yaygnlat. stanbulda faaliyet gsteren (Ankara balantl) Muaveneti Bahriye Grubu, La Frances ve Pake kumpanyalarnn Dna, Anadolu, Ararat, Lodvil, Langer, Mecda Vesta, Vestalya vapurlaryla, talyan Loit Triestino kumpanyasnn Dukovina, Kampidiglio, Kastinia, Kleopatra, Marane, Megri, Minerva, Oratina yolcu vapurlar ile nemli lde sava malzemesi tanmasn saladlar. Bu gemilere gvenilir adamlardan Trk personel yerletirerek bu ii biraz daha kolaylatrdlar.107 1921 yl Mays ve Haziran aylarnda stanbulda, stanbuldan neboluya yabanc bandral vapurlarla silah ve cephane getirilmesi konusunda youn bir dnem yaand. 12 Maysta Panos, 24 Maysta talyan vapuru, 7 Haziranda Roma vapuru, 21 Haziranda Avangelos vapuru ve 29 Haziranda Avonyo vapuru ile silah, cephane ve dier askeri eyalar getirilmiti. 108 stanbuldan yklenen maln listesi tutuluyor, Ankara ve boaltm blgesi nceden haberdar ediliyordu. tilaf Devletlerinin btn abalarna ramen Trk tamacln engelleyememesi, zaman zaman yabanc bandral gemilerin de aranmas ve kontrol edilmesi sonucunu getirdi. 22 Eyllde, talyan bandral Karnavale vapuru Boazdan Karadenize karken ngilizlerce arand. 22 Aralk 1921de silah ve cephane ykl Vera vapuru ngilizlerce yakaland. Sahibi, Katolik Ermeni ve Fransz uyrukluydu.109 ngiliz-Fransz ilikileri bu olayla daha da gerginleti. olan

360

stanbul depolarndan nemli miktarda silah karlmas olaylarndan biri de, 1920 yl balarnda Akba deposunun boaltlmasyd. Buradaki silahlar Wrangel ordusuna gnderilecekti. Bunun haber alnmas zerine Kprll Hamdi Beyin rgtlemesiyle, depo baslp silahlar Anadoluya karlmt.110 Tamada rol oynayan nemli bir unsur da, vatanperver motorcular ve gemi sahipleriydi. Hac brahim Ak Efendi bunlardan biriydi. Sadkolu firmas adna satn alnan talyan bandral Marianina vapuru ile silah ve cephane tayordu. Bir keresinde Samsunda ykn boaltrken bir sandn dp dalmas ile konu anlalm ve stanbula dnnde Hac brahim Efendi ile komisyoncu tutuklanmt.111 stanbuldan Anadolu ordusuna ve Karadenizdeki deniz kurulularna kalifiye eleman salamak amacyla, kara ve deniz subaylar da tanmt. Bu subaylar deiik kimlik ve kyafetlerle sivil ve normal yolcular olarak tanyordu.112 1921 yl banda Milli Mdafaa Vekaleti, nebolu stihbarat Zabitliini uyaryordu. Bu uyar, Anadoluya gruplar halinde subay gelmesinin dikkat ekmesi sebebiyle gemilerin tilaf Devletleri tarafndan arand, bundan byle dikkat ekmeyecek ekilde birer ikier nakledilmeleri konusundayd.113 stanbuldan Anadoluya bu denli byk bir akn olduu grlyor, tamaya engel olunmamas iin bunun daha dikkatli yaplmas neriliyordu. stanbuldan yaplan tama srasnda, Beylerbeyinde Osman Nuri Efendinin evinde kurulan gizli telsiz ile, Beykozdan veya Boazn baka bir yerinden Anadoluya silah, cephane ve personel gtrecek olan yelkenli kk gemilere, Boazn kontrolsz olduu saatler bildiriliyor, o saatler arasnda hareket ettiriliyorlard.114 stanbul ile Anadolu arasnda bu ekilde salanan tamaclk, Rusya-Trabzon ile Bat Karadeniz limanlar arasnda daha farkl bir ekilde yaplyordu. Gerek Rusyadan salanan yardmlarn Trabzona getirilmesi, gerekse Dou Cephesinden Trabzona gelen silah ve cephanelerle birlikte bat limanlarna getirilmesinde sadece Trk gemi ve motorlarndan faydalanlyordu. Dman ablukasn delmek ynnden ise, belki daha anslyd. Darack bir geitten gemek gibi bir zorunluluu yoktu. Dman gemileri ile geni bir alan iinde muhatap oluyorlard. Bu blgede tamaclk 1921 ylnda younluk kazanmt ve bu yl iinde de dzenli tamaclk salanm durumdayd.115 Dou Karadenizde abluka yapan Yunan kuvvetleri ngiliz gemilerinden de gerekli bilgileri alrken, Trk gemileri gzetleme istasyonlar ve liman kumandanlklarnda toplanan bilgilerle seyirlerini dzenliyorlard. Daha ncesinde blgede tamacl Trabzondaki nc Kafkas Tmeni idare etmi ve sivil motorlarla yaplmt. Bu grevi yapmak zere oluturulan Trabzon Kaak Mfrezesi de 26 Ekim 1920de Trabzon Nakliyat- Bahriye Mfrezesi, 9 ubat 1921de Trabzon Nakliyat- Bahriye Kumandanlna dntrlmt. Batum, Tuapse ve Novrosiskde kdemli deniz subaylklar oluturularak, yardmlarn Trabzona tanmas bu kurumlar arasnda salanan sk balant ile gerekletiriliyordu.116 Batum, Tuapse ve Novrosiskden yklenen silah, cephane ve malzeme Trabzona getirilmekte, burada dier gemilere aktarma yaplarak veya ayn gemiyle, Samsun, nebolu, Sinop ve Akakocaya gnderilmekteydi.117 1921 ylnda Yunan ablukas resmen uygulanmaya balandktan sonra, Trabzondan ykn alan gemiler, duruma gre Sinop ve

361

neboluya uramadan dorudan Akaehire boaltm yapyorlard.118 1921 yaznda Yunan ablukasnn ok arlat dnemde gemiler bir sre Tuapse ve Batum gibi Rus limanlarna snmak zorunda kalmlard. Bu limanlarda Trk gemilerinin onarm ve bakm da yaplyordu. Rus limanlarndan Trabzona ilk tamay gerekletiren gemiler, Gazal rmorkr ile Rsumat 4 No adndaki motordu. Gazal, 20 Ekim 1920de Trabzona, Tuapseden ykledii 564 Alman mavzeri, 494 sandk cephane ve 586 kasaturay getirmiti. Rsumat 4 No ise, 4 Kasmda ilk seferini tamamlam ve yine Tuapseden Trabzona 632 mavzer, 1180 sandk cephane ve 615 kasatura getirmiti.119 Rsumat 4 No sonraki gnlerde Trabzon-nebolu arasnda da seferlere kt. 1921 Temmuzunda iki adet 88 mmlik ngiliz topu ile toparlaklarn ve 354 sandk cephaneyi neboluya gtrd. Dnte, Ordu nlerinde Yunan filosunun takibinden kurtuldu. Ancak daha sonra Eyll sonlarnda kt ikinci seferinde ykn Orduya boaltmak zorunda kald. Eynesil nlerinde Yunan sava gemilerince bir daha alamaz duruma getirildi.120 Trabzona Rus limanlarndan ve Dou Cephesinden getirilen silah, cephane ve malzemenin buradan batdaki limanlara tanmasnda, Seyr Sefain daresinin Karadeniz hattnda alan Bahri Cedit, Glnihal, Altay, Giresun, Akdeniz ve mit vapurlarndan da faydalanld. Dou ordusunun Ermenilere kar kazand zafer srasnda Ermenistanda ele geirilen 760 top, 100 makinal tfek, 4252 tfek ve ayrca Rus yardmlarndan ilk parti olan 2317 tfek, 2031 sandk mermi ve 1694 sng Trabzona gelmi, oradan nebolu, Sinop, Samsun, Akaehir limanlarna kademeli olarak gnderilmiti.121 ngiliz raporlarnda belirtildiine gre, 1921 Temmuz sonuna kadar, Yunan ablukasna kar Rusyadan Samsun, Trabzon ve dier limanlara sekiz yz ton askeri malzeme tanmt.122 Bu ngilizlerin bildii miktard. Onlarn Trkiyeye gelen her yardmdan haberdar olamayaca dnlrse, bu miktarn daha fazla olduu ak olarak ortaya kacaktr123. 1921 yl 7-8 Austosunda, Sakarya Sava ncesinde Tekalif-i Milliye emirleri yaynlannca Karadenizde Trk tamacl daha da canland. Eyll banda, Karadenizde seyreden sivil motor ve teknelerin tamacla katlmas iin yeni bir emir yaynland. Buna gre, sivil motor ve tekne sahipleri bir ay iinde, ordu malzemesini aralarnn gc lsnde yz millik bir uzakla parasz tamaya zorunlu tutuluyordu.124 Bu nlemle tamaclk hzlandrlp, Sakaryada savaan Trk ordusuna silah ve cephane yetitirilmeye allrken, dmann ve zellikle Yunan gemilerinin ablukas da bu lde arlamt. ngiliz sava gemilerinin, Trk tamacl ve gemilerin seyri hakknda Yunan gemilerine bilgi verdikleri belirlenerek Ankarada Bahriye Dairesine bildirilmiti.125 Buna kar Eyll sonunda Termede bir iskele komutanl kurularak, Samsuna karlamayan malzemelerin daha az dikkat eken ve o lde ablukadan az etkilenen Termeye karlmas yoluna gidildi. Bylelik le iki grup halinde seyreden dman gemilerinden, batya seyredenler arkasndan yola karlan Trk gemileri, douya seyredenler Samsuna gelinceye kadar Terme limanna varmaktaydlar. 126 neboluya giden Trk gemileri Samsuna urayp, dman douya getikten sonra yollarna devam ediyorlard.

362

1921 yl sonlarndan 1922 yl yazna kadar yaplan baka bir tama ii, Rusyadan Trabzona ve oradan Samsuna uak gtrlmesiydi. 1921 yl sonlarnda Almanyadan alnan 30 kadar uak trenle Novrosiske getirilmiti. Buradan Trabzona ve Samsuna gtrlmesi planlanmken, tilaf Devletlerinin ablukas yznden Samsuna dorudan gtrlememiti. Trabzona gtrlerek oradan 1922 yaznda Samsuna tanmt. Bu tamay ahin vapuru gerekletirmiti.127 1922 yl, Byk Taarruz iin hazrlk yl olmakla, Karadenizde yaplan tamaclk da bu erevede youn bir dnem yaamt. Rus limanlarndan gelen silah, cephane, ara-gere yannda, Dou Cephesinden Trabzona ylan malzeme de Bat Cephesine tanacakt. Tama srasnda gzetleme istasyonlar, liman komutanlklar ve gemiler arasnda ok gl bir haberleme ann kurulmas yannda, limanlara gelen gemi ve motorlarn boaltlmas, boaltlan malzemenin ksa srede i kesimlere tanmas ii de iyi programlanm ve sivil halk da bu ite yardmc olmutu.128 Dman gemilerinin sk kontrol ve ablukasna ramen, yetersiz nakliye filosu ile Rusyadan, Batumdan, Tuapse ve Novrosiskden Trabzona, Trabzondan da Bat Karadenizdeki Trk limanlarna silah, top ve malzeme ile eitli askeri eyalar, uaklar ve paralar tand. Bunlardan baka Trk limanlar arasnda asker ve cephane tanmas ii de gerekletirildi. zellikle Dou Cephesinden Bat Cephesine ve stratejik adan daha nemli liman ve ehirlere, askeri birlikler de genelde deniz yolu ile tand. 1921 Nisan ve Mays aylarnda Kafkas Ordusu birlikleri Trabzon ve Giresundan Akaehire tand.129 Sakarya Sava sonrasnda, Trabzonda bulunan yirmi bir adet 88 mmlik ngiliz, adet 75 mmlik Fransz, drt adet 105 mmlik ve drt adet 159 mmlik Rus topu Batum ve Ararat vapurlar ile Hayrettin ve Rsumat motorlar tarafndan Samsuna tand. Ekim ve Kasm aylarnda tama nemli lde yelkenli ve motorlu teknelerle yapld. 1 Ocak 1922de ahin vapuru, adet 150/45 mmlik gemi topu, bir ksm cephane ve iki yz mayn Tuapseden Trabzona getirdi.130 K ve dman ablukas bu sralarda tamay zayflatt. Milli Mcadele yllarnda, stanbuldan Muaveneti Bahriye Grubu ve Karakol Cemiyeti gibi rgtlerin destek ve yardmlar ile yaplan nemli tamaclk da yle gereklemiti; Karakol Cemiyeti, stanbul Hkmeti ile ngiliz kontrolndeki ambar ve depolardan eitli tarihlerde, stanbuldan elli alt bin mekanizma, yz yirmi makineli tfek, bin be yz tfek, bir batarya top, iki bin sandk cephane, on be bin matara, bin tona yakn malzeme ve eitli eyay Anadoluya gndermiti.131 Muaveneti Bahriye Gurubu ise, 1921 sonlar ve 1922 ylnda stanbuldan Anadoluya sevkiyat yapmt. Bu sevkiyatn bir ksm, belirtilen gemilerle yle gerekletirilmiti; 2.11.1921de Bahricedit vapuruyla neboluya; iki torpido bal, iki pusluk torpido tyb, 3.11.1921de Fetullah motoruyla Ereliye; iki adet 18 pusluk torpido eitim bal, hava deposu, hava borular, iki adet 450 mmlik ldak malzemesi, dinamo ve teferruat, karbon, ayna, kablo stim borular, 25.1.1922de Bahricedit vapuruyla Trabzona; tanoz demirleri, zincir ve saire, 22.2.1922de Bandrma vapuruyla Amasraya; 150 para torpido teferruat, 27.2.1922de Bahricedit vapuruyla

363

Trabzona; fabrika malzemesi, dkm postas, kum ve teferruat, 18.3.1922de Altay vapuruyla neboluya; 2950 msademe tapas, Samsuna matbu evrak, halat, Trabzona 244 sandk barut, 22.4.1922de Bahricedit vapuruyla Trabzona; anten, telefon kordonu, telsiz ve telefon malzemesi, Altay vapuruyla Amasraya; 47 kalem torpido malzemesi, 7.5.1922de Altay vapuruyla Amasraya; 60 kalem eitli uak malzemesi, 30.10.1922de Samsuna; 88 mmlik 150 mermi ve 400 tapa. 132 Grld gibi, stanbuldan gnderilen malzemeler bu partiler iin ok byk eyler gibi grnmyor. Ancak Trk ordusunun o gnk artlar iinde bunlara bile ihtiya duyulan bir durumda olmas, bunlarn kmsenmesi yerine deerini daha da arttrmaktadr. stanbuldan silah, cephane ve malzeme salayan ve bunlarn Anadoluya gnderilmesinde hizmeti bulunan gizli guruplar sadece Muaveneti Bahriye ve Karakol Cemiyeti deildi. Bunlar arasnda MM Gurubu,133 Yldrm Gurubu, Fethiye Gurubu, Yavuz Gurubu, Namk Gurubu, Felah Gurubu, Berzenci Gurubu gibi rgtler vard.134 Drt yl sren Kurtulu Sava boyunca, Milli Hkmetin deniz gcnn faaliyetleri Karadenizde gereklemi, Milli deniz gc zor artlarda tamaclk yaparak Trk ordusunu beslemiti. Ancak denizcilerin Karadenizde yaptklarn bununla snrlamak sanrz onlara hakszlk olacaktr. Trk denizcileri ellerinde bulunan az sayda gemi ve kk motorlarla tamadan baka, kendilerini dman sava gemilerinden koruma, ky gvenliini salama, kaakl ve Milli Hareket iin zararl faaliyetleri nleme, glerine g katmak iin Yunan gemi ve motorlarn ele geirme gibi nemli faali yetlerde de bulunmulard. Trk deniz gc bir bakma bir ticaret savan da Milli Mcadele boyunca srdrmt.135 Milli Hkmet tarafndan Karadenizde izlenecek program hakknda hazrlanan tasarda, Yunan ve arlk Rusyasna ait gemi ve motorlara el konularak, Milli Glere katlmas da yer alyordu.136 Tama iinde grev alan Trk gemileri iinde silahlandrlarak, savunma ve bu gibi grevler iin hazrlananlar da vard. Deniz gcnn yetersizlii, eldeki gemilere bu tr ifte fonksiyonlar yklemekle giderilmeye allyordu. 1919 sonlarnda Trk limanlarnda alan ii ve kayklar Yunan vapurlarn boykot ederek tepkilerini dile getiriyorlar,137 dmanca hareketlerini kstlamaya alyorlard. Trk Milli deniz gc ilk olarak, 4 Temmuz 1919da ilk ganimet motoruna sahip oluyordu. Rusyadan gelerek aramba sahiline Rum eteleri karan bir motor, Preveze gambotu tarafndan yakalanp Samsuna getirilmiti.138 6 Eyll 1920de Ereli yaknlarnda, Gazal rmorkr ve yedeindeki Dna yelkenlisi kereste ykl bir mavnay ele geirmilerdi.139 30 Ekimde Rsumat 4 No, Erelide bulunan Dafni adl Yunan vapuruna el koydu. 6 Kasmda Abranosyan Kumpanyasnn bir vapuruna el konularak ahin adyla Trk filosuna katld.140 Ekim ay ortalarnda Gazal, yedeinde Dna yelkenlisi ile birlikte HopaTrabzon arasnda seyrederken, Trabzon yaknlarnda bir ngiliz muhribi onlar yakalamak istemi, Gazala yaklat anda serseri bir mayna arparak yara alm ve Gazal ile Dnay takipten

364

vazgemiti. Gazal ve Dna bylece kurtulmulard.141 1920 yl sonlarnda, Aydn Reis gambotu Rusya limanlarna snmak iin giderken yz tonluk bir Yunan motoruna el koyarak, Trk nakliye filosuna Ayyldz ad ile katlmasn salamt.142 Yine bu sralarda Wrangel ordusuna bal motor, silah ve askerlerin sava esiri olarak yakalanmas konusunda Ankaradan blgeye emir verilmiti. Erelide el konulan Dafni ve ahin vapurlarnn altrlmas iin Milli Mdafaa Vekaleti 1660 lira denek de vermiti.143 Bu erevede, Rusyadan stanbul ynne tanmakta olan Wrangel ordusuna ait silah ve malzeme ile bunlar tayan takalara, Karadeniz kylarndan geerken Mslman halk ve kiilerin el koymas durumunda baarl olanlarn dllendirilecei de belirtilmiti. 21 Kasmda iki bin Rus askeri tayan bir Rus gambotu Ereliye gelmi, Kaymakamlk gambot ve askerlerin teslim olmalarn, kendilerine her trl ilgi ve yardmn gsterileceini belirtmiti. Ancak bu teklif reddedilince, zorla teslim alacak g bulunmad iin bu gemiye el konulamamt. 144 24 Kasmda Rizeye gelen bir motor iindeki subaylar, iki makineli, be tfek, be bin fienk, sekiz yz bot, elli uval buday yerel hkmete teslim edip, iltica isteinde bulundular.145 27 Kasmda, nebolu limanna havann bozukluu nedeniyle, iinde bir talyan mhendis ve gemi personeli ile eitli rtbelerden Rus subaylar da dahil on bir kii ve bir miktar silah, birka uval un ve msr tayan bir motor neboluya snmt. Bu motor ve malzemeye de el kondu. 146 19 Aralkta, Kozludan kmr ykleyerek stanbula gitmekte iken Ereliye urayan Yunan bandral Hamal motoruna da el konulmutu.147 1920 yl sonlarnda Trk gemileri artan dman basks zerine Rusyann Novrosisk limanna snmak zorunda kalmlar, bakm ve onarm yaplarak 1921 baharnda Anadolu kylarna dnmlerdi. 1921 yl Ocak ay sonunda, Trk filosuna katlmak zere gerekte Trklere ait olduu halde ondan yararlanmak iin karmak ve silahl sava vermek zorunda kalnan Alemdar, stanbuldan Ereliye gelmiti. Alemdarn katn fark eden tilaf donanmas Alemdar yakalamak zere harekete geip, Zonguldakta yakalamt. stanbula gtrlrken, Ereli nlerinde savaarak kurtulup Ereliye snmay baaran Alemdar, Franszlarla yaplan anlama nedeniyle ancak Ekim sonlarnda Trk filosuna katlabilmiti.148 1921 yl Mart aynda, Yunanllar resmen abluka ilan etmeden nce, Trabzon aklarnda grlen bir geminin durumu aratrld. zerine asker gnderilmesi dnlrken gemi limana girmiti. Gemide arza vard ve kaptan onarm iin yardm istiyordu. Yaplan aratrmalarda Yunan gemisi olduu renilen seksen tonluk bu gemiye el kondu. Batum ad verilen, eski ad Petros olan bu gemi eski ve ypranm haliyle Bat Cephesine bir yl iinde sekiz yz ton sava malzemesi tad.149 Batum Trabzona geldiinde yirmi ton eya ve alt yolcusu vard. Eyalara da el kondu. Batumdan neboluya gelen bir Yunan motoru da bu gnlerde teslim alnarak nn adyla Trk nakliye filosuna katlmt.150 Mart ay ortalarnda, Batumdan geersiz belgelerle stanbula gitmek zere yola karlan, Panayot adnda bir Ruma ait bir motora da el konuldu.151 neboluda el konulan motor, Erkan Harbiye emriyle Karadenizin batsnda ekiya ve korsanlar takip etmekle grevlendirildi. Bu srada tamaya da yardmc olacakt.

365

Trk denizcileri zaman zaman stanbul ve Boazda bekleyen gemi ve torpidolar karmak gibi giriimlerde de bulundular. Alemdarn karlmasndan sonra tilaf kontrol daha da artarak, Boazdaki yallarn kaykhanelerini bile teker teker aramlard.152 1921 yl son aylarnda Yunan karakolu gerek k artlar, gerekse Sakarya yenilgisi nedeniyle zayflad. Buna karlk 1922 baharndan itibaren Trk gemilerinin Yunan ticaret filosuna kar daha atak bir tavr taknd grlmekteydi. 1922 ylnda seyreden deniz savanda Enosis, Uranya, ile ad verilen Yunan gemileri ile iki Beyaz Rus motorunu Trk denizcileri teslim almay baardlar. Enosis adndaki Yunan ilebi, 1922 Nisannda Novrosiskde bulunuyordu ve stanbula hareket edecekti. Bahriye Dairesi 6 Nisanda bu ilebe el konulmas emrini vermiti. Bu srada ayn limanda 1 ve 2 nolu motorgambotlar da bulunuyordu ve grev onlara verilmiti. ilebin hareket tarihi renildikten sonra motorgambotlar limandan ayrlp, Rus karasularndan karak beklemilerdi. Enosis, 26 Nisanda gzetleme blgesine gelince motorgambotlar gemiye yaklaarak dur iareti verdiler. Bu srada 2 nolu motorgambot arzalanp stop etmiti. 1 nolu topunu ateleyerek gemiyi durdurdu. 2 nolu da onarmn yaparak yetiip, be silahl erle Emekli Yzba zzet Kaptan ilebe geerek el koydular. Bylece yz tonluk Enosis ilebi kazanlm oldu. 153 Yunanllar bu olay kabullenemediler ve Haziran banda Samsunu bombardman ettiler. Enosisin zabt iinde yer alan Novrosiskdeki Trk subay Firuz Kesim, geminin seyri ile ilgili bilgileri, bir Rus subayndan, eski tanklklar dolaysyla aldn kaydeder. Daha sonra Enosiste yaplan aramada on bir uval altn bulunduu da Emrullah Nutku tarafndan belirtilir.154 1922 Nisan ay ortalarnda Zonguldaka gelen iki Beyaz Rus motoru da Trk denizciler tarafndan teslim alnm, Amasra ve Ereli adlar verilmiti. Ayrca Sinopta iki yz elli tonluk bir Yunan yelkenlisi de yakalanm ve ile adyla filoya katlmt.155 Trk denizcilerin el koyduklar en byk Yunan gemisi, Gazal rmorkr tarafndan Boaz aklarnda yakalanp, Amasraya getirilen Uranya adndaki gemiydi. Amasrada Trk bayra ekilerek ad Samsun kondu. Bu olay 1922 Ekim ay balarnda gerekleti.156 Uranyann kapasitesi 2200 tondu. 1922 yl Ekim aynn 26snda Alemdar, Abac Yanko adndaki Rum etesini Sinop aklarnda iki yz kadar elaman ile birlikte kaarken yakalamt. 1923 yl 12 Maysnda da yine Pontusu etelerden Sar Yani etesi, Trabzondan Batuma kaarken Alemdar tarafndan silahl mcadele ile esir alnd.157 Denizde bu ekilde seyreden mcadele srasnda, Trk gemi ve motorlar dman sava gemileri ile yz yze gelmemeye zen gstermiler, ama karlatklarnda da, bu tam donanml gemilere kar gleri orannda savamlard. Dmann liman ve kylar bombardmanlar srasnda da karadan, varsa top atei ve tfeklerle karlk verilerek mcadele srdrlm, bunda eldeki gce

366

gre nemli baarlar kazanlmt. Dman donanmasnn faaliyetleri iinde, programlarn ve karlarn rahatsz eden milli etelerin yok edilmesi de vard. Bunlardan bir tanesi psiz Recep etesi idi. 1920 ylnda, ete Karasuda bulunduu srada, Ruslara ait 400 tonilatoluk arpa ykl motoru, Kefkende esir alm, ykne el koymu ve arpa kyllere datlmt. Kkaz blgesinde de bir Yunan gemisini yk boaltrken yakalayp Kefkene getirmilerdi. indeki cephane ve malzemeye el konulmu, malzeme halka datlmt. Franszlar, psiz Recep ve etesini yakalamak iin Kefkene bir sava gemisi gnderdilerse de baarsz olmulard.158 Denizde kontrol edilemeyen Rum eteleri ise, karaya ktklarnda etkisiz hale getiriliyorlard. nemli kylara torpil denerek, Yunan gemilerinin kontrol ve kayklarla karaya kacak eteler nlenmeye allyordu.159 1921 ylnda dman ablukas iddetini arttrnca baz nakliye gemileri silahlandrlarak kylarda ve Nakliyat- Bahriye Kumandanlklar emrinde hizmete sokulmutu. Alemdar ile 1 ve 2 nolu motorgambotlar bunlar arasndayd. Dman filosunun arkasndan seyrederek dman ticaret gemilerini yakalayp el koyacaklard. Alemdar bu grevle Ereli Nakliyat- Bahriye Kumandanl emrine verilmi, Sulina-stanbul yolunda 8 Haziran gn abluka yapmt. 1 nolu motorgambot da 7 Haziranda Samsunu bombardman eden Averoffun peinden seyreden nakliye gemilerini yakalayacakt. Fakat bunlara rastlanamamt.160 1921 Austosunda, ngiliz ticaret gemilerinin Yunan sava gemilerine Trk tamacl hakknda bilgi vermesini engellemek zere 13. Tmen emrindeki Karaku motoru, Trabzon Nakliyat- Bahriye Kumandanl emrinde, Trabzon-Hopa arasnda yarap 20 millik bir eri iinde, askeri kimlii gizlenerek karakolla grevlendirildi. 1921 Kasmnda Milli Mdafaa Vekaleti, dmann karakol faaliyetlerini ikiye ayrarak hafifletmek iin iki motorgambotun, Bat Karadenizdeki Yunan gemilerine saldrmak zere, Bartna gnderilmesini istedi. Bylece sivil gemiler silahlandrlarak bu gibi grevlere gnderildiler.161 1922 ylnda dman sava gemilerine kar hava saldrs dzenleme yoluna da gidildi. 1921 ylnda Amasrada bir hava istasyonu kurularak bu gibi saldrlara hazrlanlmt. Ancak elde yeterli uak yoktu. Elde bulunan birka uan onarlarak bu ite kullanlmas abalar sonu vermedi. lk aktif hareket 3 Temmuz 1922de, douya seyretmekte olan Panter snf bir Yunan muhribine kar yapld. Bu amala havalanan uak, grn ktl dolaysyla sonucu belirlenemeyen alt bomba attktan sonra bozularak zorunlu ini yapt. 8 Temmuz tarihli Yunan bildirisinde bu saldr dorulanm, bombalanan Naxosun yara almadan kurtulduu belirtilmiti. Daha sonra 16 Temmuz, 8 Austos ve 26 Eyll tarihlerinde bu uaklar deneme ve keif uular yaptlar. 162 Bu saldrlarda baarl olunamasa bile, Yunan gemileri bundan ekinmi, daha dikkatli olmak kaydyla daha az seferde bulunmular, Trk kylarna ve limanlarna eskisi gibi rahata gelip gidememilerdi. Milli Mcadele boyunca, dmanlar ile olduu kadar yoklukla da savaan Trk Milli kuvvetleri, sonuta bu mcadeleden baaryla kabilmilerdi. Onlarn inanc dmann stn silah gcne galip gelmiti.

367

Blent ukurova, MM Grubu Haber Alma Raporlarnda Grup Faaliyetleri ve Baz Zararl

Cemiyetler, A. . T. . T. E. baslmam doktora tezi, Ankara, 1989, s. 132. 2 3 4 Bkz. Aziz Hdai Akdemir, Dnyada ve Bizde Casusluk, stanbul, 1946, s. 186. Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, zmir, 1988, C. I-II, s. 120. Kastamonu Havali Kumandanlndan Dzce, Bartn, Bolu, Sinop, nebolu, Ereli, Cide

yetkililerine gnderilen 11. 11. 1336 (1920) tarihli telgraf. ATASE Arivi, Kls. 954, D. 4, F. 5. 5 Emrullah Nutku, deniz temeni olarak Anadoluya katlmak zere Karniola adndaki

vapurla seyahat ederken, sk sk Batum-stanbul arasnda yolculuk yapan bir ecnebi kadnla arkada olarak ondan bilgi almaya altn yazmaktadr. Bunun gemide bulunan amirlerince onaylandn da belirtir. Bkz. Emrullah Nutku, Vapurda Balayan Grev, Yakn Tarihimiz, C. III, Say 27, Yl 1962, s. 23-24. 6 ATASE Arivi, Kls. 953, D. 7, F. 44, Bkz. Ergn Aybars, a.g.e., C. I-II, s. 120-121 ve ayrca

bkz. Feridun Kandemir, stiklal Savanda Bozgunculuk ve Casusluk, stanbul, 1964, s. 22. 7 Bilal N. imir, Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet Muhtar Beyin

Wahington Bykelilii (1920-1927), Belleten, C. XLI, Nisan 1977, s. 279. 8 9 ATASE Arivi, Kls. 953, D. 10, F. 2/4, Kls. 22, D. 8, F. 15. Ekrem Baydar, Mustafa Kemalin Gizli Tekilatn Ben dare Ediyordum, Cumhuriyet

Gazetesi, 25 Ekim 1970, Baydar, Mustafa Sagirin Anadoluya bu kadar sk kontrolden syrlarak Karadeniz yoluyla ve sonrasnda karadan gidemeyeceini, ngilizlerin uakla Ankara yaknlarna indirdii dncesinde olduunu da belirtir. Ancak Kastamonuda arland ve ankrdan geerken grld eklinde kaytlara da deiik kaynaklarda rastlanmaktadr. Bkz. Aksz Gazetesi, 2 Kanunuevvel 1336 (2 Aralk 1920). 10 11 ATASE Arivi, Kls. 993, D. 13, F. 8. Bu konularda bkz. ATASE Arivi, Kls. 1125, D. 24, F. 54 ve Kls. 1225, D. 14, F. 25; Kls.

1030, D. 74, F. 89; Kls. 997, D. 27A, F. 18. 12 Mesut Aydn, Milli Mcadele Dneminde TBMM Hkmeti Tarafndan stanbulda Kurulan

Gizli Gruplar ve Faaliyetleri, stanbul, 1992, s. 162-163. 13 14 ATASE Arivi, Kls. 955, D. 9, F. 74. Erkan- Harbiye Riyasetinden Milli Mdafaa Vekaletine gnderilen 3. 6. 1337 (1921)

tarihli maruzat. ATASE Arivi, Kls. 993, D. 13, F. 21.

368

15

Sleyman Kocaba, Tarihte ve Gnmzde Trk-Yunan Mcadelesi, stanbul, 1984, s.

143, Bkz. Damar Arkolu, Hatralarm, stanbul, 1961, s. 156-157. 16 17 Salahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika I, Ankara, 1987, s. 93. Bu konuda ve stikbal Gazetesinin konu ile ilgili yaz ve haberleri hakknda bkz. Mesut

apa, Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon, 1998, s. 61-73. 18 (1920). 19 20 21 ATASE Arivi, Kls. 888, D. 4, F. 24/1, 24/4. . Sreyya Aydemir, Tek Adam, stanbul, 1981, C. II, s. 488. Hikmet Bayur, XX. Yzylda Trkln Tarih ve Acun Siyasas zerindeki Etkileri, Ankara, ATASE Arivi, Kls. 187, D. 96, F. 65; Rum Muhacirler, Aksz Gazetesi, 8 ubat 1336

1974, s. 234. 22 ATASE Arivi, Kls. 888, D. 3, F. 34, Kls. 1125, D. 24, F. 22, Kls. 1014, D. 8, F. 15/2,

TBMMde i blgelere tanan Rumlara baz kontrol d gruplar ve kimseler tarafndan yaplan saldrlarn nlenmesi ve gvenliin salanmas asndan grmeler ve tartmalar da oluyordu. Bkz. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. II, s404. 23 24 25 Nuri Yazc, Milli Mcadelede Pontusu Faaliyetler, Ankara, 1989, s. 112. ATASE Arivi, Kls. 104, D. 373, F. 14. Ali Birinci, Trabzonda Matbuat ve Neriyat Hayat, kinci Tarih Boyunca Karadeniz

Kongresi Bildirileri, Samsun, 1990, s. 3, ayrca bkz. M. apa, a.g.e., s. 61-73. 26 zzet ztoprak, Kurtulu Savanda Trk Basn, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,

1981, s. 377-396. 27 28 29 Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, stanbul, 1969, s. 811, F. Kandemir, a.g.e., s. 15. ATASE Arivi, Kls. 615, D. 206, F. 3/2, 3/3. Kemal Atatrk, Nutuk, stanbul, 1982, C. III, s. 1187, Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi,

stanbul, 1988, C. II, s. 659. 30 31 Atatrkn Milli D Politikas 1919-1923, Ankara, 1981, C. I, s. 188. Mustafa Kemalin Samsunda General Harborda verilmesi iin yazd mektup. Harbord 9

Ekimde mektubu aldn ve memnuniyetini Mustafa Kemale bildirir. Bkz. Seil Akgn, General Harbordun Dou Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine Dair Raporu, stanbul, 1981, s. 131.

369

32 33 34

Fethi Tevetolu, Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular, Ankara, 1988, s. 33. ATASE Arivi, Kls. 993, D. 13, F. 8. Blgedeki gcn yetersizlii de sk sk ilgili mercilere bildirilerek takviye isteniyordu. yazlan emir ve 4 Mart 1919da Harbiye Nezaretine Karadeniz Mevki

ATASE Arivi, Kls. 187, D. 96, F. 40, 40/1 1 Ocak 1919da Erkan- Harbiyeden stanbul Muhafzlna Kumandanlndan verilen raporda, Karadeniz Boaz ve evresindeki Trk askerlerinin ekilmesi ve tilaf kontrolne devredilmesi konular yer almaktadr. ATASE Arivi, Kls. 28, D. 111, F. 1, 4. 35 36 37 ATASE Arivi, Kls. 367, D. 14, F. 111. Necdet Sakaolu, Amasra, stanbul, 1966, s. 190. Kazm Karabekirden Harbiye Nezaretine 18 Aralk 1919 tarihli rapor. Trabzon 15.

Kolordu blgesine bal bulunduu iin yazmay Komutan Kazm Karabekir yapyor. ATASE Arivi, Kls. 22, D. 89, F. 19. 38 39 ATASE Arivi, Kls. 888, D. 4, F. 3. Felah Grubu Milli Mcadele yanls, Ankara ile balantl olarak hareket eden, 1920

balarnda Meclis-i Mebusann stanbulda topland srada gndeme gelen bir gruptu. 40 199. 41 42 43 44 stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, Ankara, 1964, C. V, s. 32. M. In, a.g.e., s. 52. ATASE Arivi, Kls. 1014, D. 8, F. 24. 3. Frka Kumandanlndan Bafra Mntka Kumandanlna 13. 7. 1337 (1921) tarihli Hsn Himmetolu, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, stanbul, 1975, C. II, s.

telgraf. ATASE Arivi, Kls. 1225, D. 14, F. 8, 9. 45 Milli Mdafaa Vekaletinden Erkan- Harbiye Riyasetine 22. 5. 1337 (1921) tarihli yaz.

ATASE Arivi, Kls. 581, D. 93, F. 15/2. 46 Celalettin Orhan, Askerlik Hatralarm, stanbul, 1982, s. 125, stiklal Harbi Deniz Cephesi

ve Hava Harekat, C. V, s. 53. 47 Birinci Dnya Savann deniz havaclarndand ve Amasra Tayyare stasyonu Onun

raporuyla kurulmutu. 48 N. Peker, stiklal Savann Vesika ve Resimleri, stanbul, 1955, s. 403.

370

49 50 51

stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 32. M. In, a.g.e., s. 101. Afif Bykturul, stiklal Sava ve Cumhuriyetin Deniz Gc, Deniz Kuvvetleri Dergisi,

Say 463, Ekim 1968, s. 27. 52 53 54 Afif Bykturul, anakkale Olay, stanbul, 1969, s. 20. N. Peker, stiklal Savann Vesika ve Resimleri, s. 146. Giresun Milli Mdafaa Heyeti Reisi Osman imzasyla Ankarada BMM Bakanlna,

ngiliz gambotundaki askerlerin karaya kmalarna izin verilmedii hakknda 11 Temmuz 1336 (1920) tarihli telgraf. ATASE Arivi, Kls. 888, D. 2, F. 24. 55 56 ATASE Arivi, Kls. 189, D. 104, F. 93/1. Sinop Mntka Kumandanlndan Kastamonu ve Bolu Havalisi Kumandanlna sunulan,

Sinop evresi ulam ve ky ile balantlar ile ilgili 15 Kasm 1336 (1920) tarihli rapor. ATASE Arivi, Kls. 953, D. 10, F. 2. Ayn alma Samsun, Kavak, Bafra blgesinde de yaplm, bu hat iinde bulunan kasaba ve kylerdeki halkn etnik yapsnn da belirlenmesi istenmiti. ATASE Arivi, Kls. 888, D. 3, F. 25. 57 58 ATASE Arivi, Kls. 956, D. 22, F. 4, Kls. 1015, D. 9, F. 37. Bartndaki Rumlarn i kesimlere tandna dair Kastamonu Havali Kumandanlndan

Erkan- Harbiye Riyasetine telgraf. Tarih 21. 6. 1337 (1921) ATASE Arivi, Kls. 1014, D. 8, F. 20. 59 60 61 N. Peker, stiklal Savann Vesika ve Resimleri, s. 308. C. Orhan, a.g.e., s. 104. C. Arslanolu, . Kayabal, stiklal Harbinin Deniz Cepheleri, Trk Kltr, Say 129, Yl

1973, s. 731. Tam kurulu tarihleri 10 Temmuz 1920. 62 stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 29; Emrullah Nutku, Trabzon

Nakliyat- Bahriye Kumandanl, Yakn Tarihimiz, C. II, Say, 18, Yl 1962, s. 149. 63 64 65 66 stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 149. stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 29. M. In, a.g.e., s. 32. stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 203.

371

67

C. Arslanolu, . Kayabal, a.g.m., s. 734, stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat,

C. V, s. 29, 224, E. Nutku, Trabzon Nakliyat- Bahriye Kumandanl, Yakn Tarihimiz, C. II, Say 18, Yl 1962, s. 150. 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 C. Orhan, a.g.e., s. 125. C. Arslanolu, . Kayabal, a.g.m., s. 734. stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 30. stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 31; C. Orhan, a.g.e., s. 125. C. Orhan, a.g.e., s. 125, C. Arslanolu, . Kayabal, a.g.m., s. 734. C. Orhan, a.g.e., s. 125. stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 30. stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 32. C. Arsalnolu, . Kayabal, a.g.m., s. 734. stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 45. Milli Mdafaa Vekaletinden Sevkiyat ve Nakliyat Umum Mdriyetine gnderilen 14

Mays 1921 tarihli tamim. Bkz. stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 225. 79 A. Bykturul, Deniz Olaylarnn stiklal Sava zerindeki Etkisi, Atatrk Konferanslar

V, Ankara, 1975, s. 110. 80 85. 81 82 83 Alptekin Mderrisolu, stiklal Savann Mali Kaynaklar, stanbul, 1988, C. I, s. 97. N. Peker, l, Esir Olma, stanbul, 1966, s. 139. E. Nutku, Bir Deniz Subaynn Hatralar, Yakn Tarihimiz, C. I, Say 1, Yl 1962, s. 26; M. Tevfik avdar, Milli Mcadele Balarken Vaziyet ve Manzarai Umumiye stanbul, 1971, s.

In, a.g.e., s. 24; Rait Metel, Atatrk ve Donanma, stanbul, 1966, s. 29. 84 C. V, s. 36. 85 Bkz. Erol Mtercimler, Destanlaan Gemiler, stanbul, 1987, s. 195-197; Celalettin Orhan, C. Arslanolu, . Kayabal, a.g.m., s. 730. stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat,

a.g.e., s. 59-60; stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s. 34-36.

372

86

Bkz. Rait Metel, Atatrk ve Donanma, stanbul, 1966, s. 33, C. Arslanolu, . Kayabal,

a.g.m., s. 730, Emrullah Nutku, Bir Deniz Subaynn Hatralar, Yakn Tarihimiz, C. I, Say 1, Yl 1961, s. 26. 87 88 89 1920). 90 91 92 93 stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 29. C. Orhan, a.g.e., s. 126. Tahsin Aygn, Kurtulu Savanda Karadeniz Erelisi, Ankara, 1984, s. 5-6. Ali Sarkoyuncu, Milli Mcadelede Zonguldak ve Havalisi, A. . T. . T. E. baslmam stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 37. E. Nutku, Deneme Grevi, Yakn Tarihimiz, C. III, Say 20, Yl 1962, s. 125. Glcemal Vapurunun Bana Gelenler, Aksz Gazetesi, 20 Kanunuevvel 1336 (20 11

doktora tezi, Ankara, 1990, s. 58. 94 Osmanl Deniz Yollar daresi. Sivil bir kurum olduu iin balangta tilaf Devletleri

kontrolnden az etkilenmiken, sonralar Anadoluya silah, cephane ve insan karma iine kartklar belirlenmi ve amansz bir kontrole tabi tutulmulard. 95 96 97 98 111-112. 99 M. Aydn, a.g.e, s. 225. stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 46. A. Sarkoyuncu, a.g.t., s. 46. stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 47. A. Bykturul, Deniz Olaylarnn stiklal Savana Etkisi, Atatrk Konferanslar V, s.

100 ATASE Arivi, Kls. 1304, D. 9, F. 41. 101 Zonguldak Kmr Memurluu Umum Mdrlne, Samsun Frka Kumandanlndan yazlan mektup. Yenidnya vapuru ve talyan bandral gemilere, yaptklar yardmlardan dolay, Amasradan kmr alrken ncelik tannmas ve iyi kmr verilmesi rica ediliyor. ATASE Arivi, Kls. 889, D. 6, F. 3. 102 ATASE Arivi, Kls. 960, D. 17, F. 18. 103 ATASE Arivi, Kls. 1004, D. 15, 19 ve Kls. 960, D. 17, F. 24.

373

104 Fethi Tevetolu, Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular, Ankara, 1988, s. 7. 105 Cemal Karabekir, Maka Silahhanesi Hatralar, stanbul, 1991, s. 111. 106 Ekrem Baydar, Mustafa Kemalin Gizli Tekilatn Ben dare Ediyordum, Cumhuriyet Gazetesi, 13-14 Ekim 1970. 107 E. Nutku, Anadoluya Sevkiyat, Yakn Tarihimiz, C. II, Say 26, Yl 1962, s. 411, E. Nutku, mit Vapuru Yolcular, Yakn Tarihimiz, C. II, Say 23, Yl 1962, s. 316. 108 ATASE Arivi, Kls. 1303, D. 2, F. 1/5, 1/12, 1/28, 1/46 ve Kls. 1004, D. 61, F. 28. 109 ATASE Arivi, Kls 1560, D. 119, F. 10. 110 C. Karabekir, a.g.e., s. 88, K. Atatrk, Nutuk, stanbul, 1982, C. III, s. 1209. 111 lyas Sami Kalkavanolu, Milli Mcadele Hatralarm, stanbul, 1957, s. 18. 112 E. Nutku, mit Vapuru Yolcular, Yakn Tarihimiz, C. II, Say 23, Yl 1962, s. 315. 113 ATASE Arivi, Kls. 622, D. 226A, F. 66. 114 Ekrem Baydar, Mustafa Kemalin Gizli Tekilatn Ben dare Ediyordum, Cumhuriyet Gazetesi, 23 Ekim 1970. 115 stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 38. 116 stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V., s. 29-30. 117 C. Orhan, a.g.e., s. 124; E. Nutku, lk Deniz Nakliyat, Yakn Tarihimiz, C. II, Say 19, Yl 1962, s. 186, stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 38. 118 N. Peker, stiklal Savann Vesika ve Resimleri, s. 314. 119 E. Nutku, lk Deniz Nakliyat, Yakn Tarihimiz, C. II, Say 19, Yl 1962, s. 187. 120 M. In, a.g.e., s. 72, stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 43-44. 121 A. Mderrisolu, a.g.e., s. 323. 122 stanbulda Mttefik Ordular Bakumandan General Haringtondan ngiliz Savunma Bakanlna 5 Austos 1921 tarihli rapor. Bkz. Bilal imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Ankara, 1979, C. III, s. 580. 123 zellikle Rusyadan gelen yardmlarn Anadoluya aktarlmas srasnda baz suistimaller veya byle bir phenin olumasna sebebiyet veren gelimeler de oluyordu. Bu konuda Lazistan

374

Mebusu Osman Bey mahkemeye verilmi, TBMM 28. 1. 1338 tarihli oturumunda konuyu tartmt. Bkz. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. II, s. 651-660. 124 stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 44. 125 M. In, a.g.e., s. 69. 126 stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 45. 127 Cevat lman, Kurtulu Savanda Karadeniz, stanbul, 1943, s. 12; Uaklarn Samsuna ve Trabzona tandklar tarih ve yer konusunda ilgili kaynaklarda farkl gnler ve ehirler verilmektedir. Kazm Karabekir Ruslardan gnderilen 22 uan 23-24 Temmuz gecesi Trabzona getirildiini belirtiyor. Rait Metel uaklarn Almanyadan alndn, 29 adet olduunu, Novrosiskden Samsuna tandn yazyor, ahin vapurunda grevli Celalettin Orhan ise, hatralarnda, uaklar Batumdan yklediklerini kaydetmektedir. Bu ifadelerden anlalan, ahin vapurunun bu uaklar birden fazla sefer yaparak tam olduu ve kaynaklarn eksik bilgiye sahip olduklar, baz teferruatlar karm olabilecekleri gibi grlerdi. Konu iin Bkz. Rait Metel, a.g.e., s. 32, Kazm Karabekir, a.g.e., s. 1091, Celalettin Orhan, a.g.e., s. 135. 128 ATASE Arivi, Kls. 1004, D. 61, F. 6, ayrca Kls. 1125, D. 24, F. 10. 129 Bkz. stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 41-43. 130 stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 45-46. 131 F. Tevetolu, a.g.e., s. 7. 132 E. Nutku, stanbulun Armaanlar, Yakn Tarihimiz, C. III, Say 29, Yl 1962, s. 90. 133 Msellah Milli Mdafaa Gurubu. Merkezi Ankaradayd. 134 F. Tevetolu, a.g.e., s. 3; Emrullah Nutku, stanbulda Yeralt almalar, Yakn Tarihimiz, C. I, Say 12, Yl 1962, s. 377. 135 C. Arslanolu, . Kayabal, a.g.m., s. 757. 136 A. Bykturul, Deniz Olaylarnn stiklal Sava zerindeki Etkisi, Atatrk Konferanslar V, Ankara, 1975, s. 112. 137 Bkz. Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Ankara, 1974, s. 56. 138 M. In, a.g.e., s. 25, E. Nutku, Deniz Cephesi, Yakn Tarihimiz, C. I, Say 2, Yl 1962, s. 56.

375

139 R. Metel, a.g.e., s. 33, C. Arslanolu, . Kayabal, a.g.m., s. 730; E. Nutku, Bir Deniz Subaynn Hatralar, Yakn Tarihimiz, C. I, Say 1, Yl 1962, s. 26, Necdet Sakaolu, Amasra, stanbul, 1966, s. 195. 140 E. Nutku, Bir Deniz Subaynn Hatralar, Yakn Tarihimiz, C. I, Say 1, Yl 1962, s. 26, R. Metel, a.g.e., s. 33; ATASE Arivi Kls. 952, D. 4, F. 36. 141 E. Nutku, Dman Grnd, Yakn Tarihimiz, C. III, Say 32, Yl 1962, s. 188. 142 E. Nutku, Bir Deniz Subaynn Hatralar, Yakn Tarihimiz, C. I, Say 1, Yl 1962, s. 26; R. Metel, a.g.e., s. 33. 143 ATASE Arivi, Kls. 952, D. 4, F. 36, 38/11 ve D. 6, F. 9. 144 Cumhurbakanl Arivi, A. III-II, D. 48, F. 9/2. 145 Wrangel Ordusu Denize Dkld, Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 24 Terinisani 1336 (24 Kasm 1920). 146 ATASE Arivi, Kls. 601, D. 13, F. 47. 147 ATASE Arivi, Kls. 952, D. 10, F. 8. 148 Konu iin bkz. E. Mtercimler, a.g.e., s. 193-200. 149 E. Nutku, Habersiz Gelen Misafir, Yakn Tarihimiz, C. I, Say 11, Yl 1962, s. 348, R. Metel, a.g.e., s. 33. 150 stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 36. 151 ATASE Arivi, Kls. 956, D. 23, F. 1. 152 A. Bykturul, anakkale Olay, s. 38-39. 153 E. Nutku, Enosisin Zabt, Yakn Tarihimiz, C. II, Say 20, Yl 1962, s. 215-216, N. Peker, stiklal Savann Vesika ve Resimleri, s. 405; R. Metel, a.g.e., s. 33, C. Arslanolu, . Kayabal, a.g.m., s. 745. 154 Bkz. E. Nutku, Enosisin Zabt, Yakn Tarihimiz, C. II, Say 20, Yl 1962, s. 216. 155 C. Arslanolu, . Kayabal, a.g.m., s. 746. 156 C. Arslanolu, . Kayabal, a.g.m, s. 746; R. Metel, a.g.e., s. 33.

376

157 Nurettin Peker, Alemdar (Son Pontusular) Nasl Ortadan Kaldrmt?, Tarih Konuuyor, Haziran 1965, s. 1445-1448, Ruhi Develiliolu, stiklal Savasndan Birka Safha ve Cumhuriyet Denizciliine Umumi Bir Bak, Deniz Mecmuas, Say 348, Nisan 1938, s. 80-83, Bkz. Erol Mtercimler, a.g.e., s. 225-242. 158 hsan Birinci, psiz Recep etesi, Hayat Tarih Mecmuas, C. II, Say 10, Yl 1966, s. 7274. 159 ATASE Arivi, Kls. 1014, D. 8, F. 23. Kerempe ile nebolu arasna be yz metre kablo ile torpil yerletirilmesi hakknda nebolu rtibat Subaylndan Erkan Harbiye Riyasetine 21. 6. 1337 (1921) tarihli rapor. 160 stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 67. 161 stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 46. 162 stiklal Harbi Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C. V, s. 68, Osman Ulagay, Amerikan Basnnda Trk Kurtulu Sava, stanbul, 1974, s. 194.

377

Kurtulu Sava'nda Asker Nakliye Hizmetleri / Do. Dr. Mehmet Evsile [s.202-212]

Ondokuz Mays niversitesi Amasya Eitim Fakltesi / Trkiye Yrmi Nisan 1920 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisinin almasyla Kurtulu Savanda nemli bir dnm noktas alm, cepheler kurularak ynetimleri Trkiye Byk Millet Meclisinin insiyatifine alnmtr. Bundan sonra zellikle Yunan igalinde bulunan Bat Anadolu ve Trakya Blgelerinin kurtarlmas iin, Bat Cephesinin rgtlenmesine arlk verilmitir. lkenin dier blgelerinde ve dier cephelerde bulunan sava ara ve gereleri Bat Cephesine nakledilmitir. Bu i iin Milli Savunma Bakanl bnyesinde Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrl kurularak, askeri amal nakliyatn organizasyonu ve sorumluluu bu birime verilmitir. Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlnn kuruluundan sonra, bu kurumumun lke apnda tekiltlanmas iin Yurtii Menzil Tekilt kurularak ad geen genel mdrle balanmtr. Kurtulu Savanda menzil tekilat iki blm halinde incelenebilir: 1- Dorudan doruya Milli Savunma Bakanlna bal olan Yurtii Menzil Tekilt, 2- Cepheler emrinde bulunan Menzil Tekilt. Her iki tekiltn da, kurulular ayndr. Ancak cepheler emrinde alan menzil tekiltna, yapaca grevin zellii ve bulunduu blgenin durumu dikkate alnarak, zel emirlerle kadrosuna geici eklemeler yaplmtr. rnein; Bat Cephesi emrinde bulunan Bat Anadolu Menzil Mfettilii gibi. Cephe komutanlklar emrindeki menzil tekiltlarnn faaliyetleri alma alanmzn dnda braklmtr. Askeri malzemenin sevkiyat iin o gnk karayolu gzerghndan faydalanma yoluna gidilerek bu konuda eitli dzenlemelerle yaplmtr. Demiryollarndan da askeri nakliye hizmetlerinde balangta belli llerde faydalanlmtr. Ancak Eskiehir-Ktahya Muharebelerinden sonra Bat Cephesine ulam salayacak demiryollarnn nemli bir ksm Yunan igaline girdii iin, buralardan istenilen llerde faydalanma imkn olmamtr. almamzda, Genelkurmay Bakanl Askeri Tarih ve Startejik Etd Bakanl Arivindeki belgelere dayandk. Konumuzla ilgili olarak imdiye kadar mstakil bir alma yaplm olmad iin dolayl olarak bilgi veren eserlerden de ilgileri lsnde faydalandk.

378

A. Kurumsal YapnnOluturulmas 1. Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlnn Kuruluu ve Grevleri Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrl, Mill Savunma Bakanlnn 10 Ocak 1921 tarihinde yaynlad bir bildiri ile kurulmutur. Bu genel mdrlk kurulduu zaman, nakliye hizmetlerini yrten bir menzil tekilt vard. Ancak gnn koullarna cevap verecek bir durumda deildi. Dou ve ElCezire Cepheleri ile stanbuldan gelecek malzemeyi Bat Cephesine aktarmak, birlik nakillerini tertip etmek ve Mill Savunma Bakanl emrindeki karayollarn verimli bir ekilde kullanmak iin gerekli organizasyonu salamak zere Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlnn kurulmasna karar verilmitir.1 1922 ylnda Mill Savunma Bakanl Mstear olarak bu konularda alacak olan Selhat tin Adil Paann ifadelerine gre Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlnn kurulu amac, Bat Cephesinin erat, silh, malzeme ve dier aralar ile yiyecek ilerinin tamamlanmas ve salanmas; yurtii ve dndan elde edilmesi mmkn olabilenlerle, bir an evvel Bat Cephesinin kesin ve baarl bir taarruz yapabilmesi iin gcn ve kuvvetini en ksa zamanda mmkn olan en yksek dzeye karmaya ynelik olmutur.2 Nitekim 1922 yl Austos balarnda Trk ordusu taarruza balad zaman eitim, retim ve disiplin bakmndan hazrland gibi, malzeme ve sava gleri bakmndan da o zamana kadar hibir muharebede toplanamayan (top bana 1000, tfek bana 500 mermi) cephaneye sahip madd ve manev ynden Yunan ordusundan stn dzenli tekilt bulunan bir yapya kavutuu anlalmaktadr.3 Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlnn kuruluunda Kurmay Bakanl, Harekt ubesi, Personel ubesi, Muhkim ubesi, Levazm ubesi, Shhiye ubesi, Veteriner ubesi, naat ubesi, Cephane ubesi, Nakliyat ubesi, Posta leri, Evrak, stihkm Park ve Karargh Komutanl gibi birimler yer almtr.4 2. Yurtii Menzil Tekiltnn Kuruluu, Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrl Emrine Verilmesi Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrl, asl ilerine balamadan nce yetersiz olan mevcut menzil tekilt yerine, lke ierisinde gvenli bir menzil tekilt ve karayolu ulatrma a kurmakla grevlendirilmitir. Bu konuda bir taslak hazrlanm, bu taslak zerinde Mill Savunma Bakanl, Genelkurmay Bakanl ve Bat Cephesi Komutanl arasnda yaplan almalar sonunda Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrl emrine verilecek olan Yurtii Menzil Tekilt oluturularak 1921 yl Nisan ay ierisinde son eklini almtr. Buna gre Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlnn emrinde olan Menzil Tekilt u ekilde oluturulmutur:5 a- Sivas Menzil Mfettilii ve Bal Birimleri. b- Kayseri Menzil Blge Mfetilii ve Bal Birimleri.

379

c- Kastamonu Menzil Blge Mfettilii ve Bal Birimleri. 3. Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlnn Grev Alannn ve Yurtii Menzil Tekiltnn Geniletilmesi Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlnn Austos 1921 tarihine kadar gerekletirdii grev, dier cephelerle birlikte zellikle Bat Cephesinin ikml maddelerini lkenin eitli yerlerinden alp, cephelere ulatrmak olmutur. Mill Savunma Bakanl, 28 Temmuz 1921 tarihli bir emirle Eskiehir-Ktahya

Muharebelerinden ypranm bir ekilde kan ve Sakarya nehri gerisine ekilen ordunun ihtiyac olan iae maddeleri ile silh ve cephanenin en ksa zamanda cephelere yetitirilebilmesi iin yalnz sevkiyat ve nakliyat ileri ile uraan genel mdrle ve menzil tekiltna yeni grev olarak aratrma, toplama ve biriktirme grevlerini de vermitir. Bylece, Bat Cephesi, Konyadan baka birinci kademe olarak orum, Yozgat ve Krehir; ikinci kademe olarak da Sivas ve Kayseri illerinin imknlarna kavumutur. Buralardan toplanan insanlarn ulam ile, hayvan ve iae maddelerinin tanmas orum-Sungurlu, Sivas-Akdamadeni, Yozgat-Kayseri-Krehir yollar zerinden yaplmaya balanmtr. Yeni ilve edilen grevlerin yaplabilmesi iin mevcut olan orum ve Krehir Menzil Blge Mfettiliklerine bir yenisi daha eklenmek suretiyle Yozgat Menzil Blge Mfettilii kurulmutur. Ayrca Yahihanda da bir Menzil Hat Komutanl kurularak, dorudan doruya Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlne balanmtr. Bu komutanlk, Yahihan-Ankara aras nakliyatyla birlikte daha ok Yahihanda frn ve deirmen kurmak ve misafirhaneler amakla grevlendirilmitir. Krehir Menzil Blge Mfettiliinde, ek olarak Aksaray-Konya Erelisi arasnda karayolu nakliyat balatlmtr. Btn bu yeni kurumlarla, eskiden kurulmu olan menzil tekiltnn subay atamalar ve er ikmli Mill Savunma Bakanlnn ilgili dairelerince yaplmtr. Bu suretle Sivas, Kayseri, Yozgat, orum, Krehir blgelerindeki tahl depolar, menzil blge mfettiliklerine teslim edilerek; Sivas, Kayseri blgelerinde ayr ayr olmak zere, 100.000 insan ve 50.000 hayvann iaeleri iin stok ambarlar kurulmutur. Ayrca, orum Menzil Mfettiliince Sungurlu ve civarnda; Yozgat Menzil Blge

Mfettiliince Yozgat ve civarnda, Krehir Menzil Blge Mfettiliince de yars Krehirde, dier yars Kprkyde olmak zere ambarlar almtr. Sivas Menzil Mfettilii ise, ambarlarn Kayseri ve Sivasta amtr.6

380

Bat Anadoludaki Yunan igalini sona erdirmek iin Trk ordusu Byk Taarruza hazrland srada Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrl ve Yurtii Menzil Tekilt bnyesinde ok kapsaml deiiklikler yaplmtr. Bylece Byk Taarruz Harektnn ykn kaldrabilecek bir dzeye getirilmelerine allmtr. Buna gre: Konya, orum, Adanada Menzil Blge Mfettilikleri; Eskiehir, Afyonkarahisar, Ankara, Yahihan ve Kastamonuda Hat Komutanlklar kurulmutur. Kayseri, Yozgat, Sivas, Bolu, Burdur Askeralma Mdrlkleri ayn zamanda Hat Komutanl grevlerini stlenmilerdir. Krehir, Keskin, ankr, Kalecik, Beypazar, Aya, Nallhan Askeralma Komutanlklar Sevkiyat ve Nakliyat hizmetlerinde grevlendirilmilerdir.7 B. Hukuk Zeminin Hazrlanmas 1. Genel Nakliye Nizamnamesi 29 Temmuz 1921 tarihinde yaynlanan bir kararnme ile tesbit edilmitir. Genel hatlar tamakla birlikte, devlet adna baz nakliye hizmetlerinin yaplmas hususuna da atfta bulunan bu nizamnme, yeri geldiinde asker nakliye konularnda da kullanlacak bir nitelik tamaktadr. Toplam 14 maddelik nizamnmenin nemli maddeleri unlardr.8 Madde 1: Trkiye dahilinde yolcu ve eya nakliyatnda lstik tekerlekli olmak artyla otomobil ve kamyon iletmekte btn vatandalar serbesttir. Yalnz vergiden ve askerlikten muafiyet elde etmek isteyenler, otomobil ve kamyonlarn genel nakliye hizmetlerine tahsis etmek isteyenler, ktisat Bakanlna bavurarak ruhsat alacaklardr. Madde 2: Genel nakliyata mahsus olarak getirilecek kamyonlarla otomobiller, gmrk vergisinden muaf olacaklardr. Madde 3: Genel nakliyata mahsus kamyon ve otomobiller iin gerekli olan yedek paralar, ayn bakanlk tarafndan yaplacak aratrmaya bal olarak gmrk vergisinden muaf olacaktr. Madde 4: Kamyon ve otomobillerde kullanlacak benzin ve makine ya gibi sv maddeler, gmrk vergisinden muaf olacaktr. Madde 5: Nakliyecilikte kullanlacak ofrler ve tat aralar, seferberlik sresince askerlik hizmetinden tecil olunacaktr. Madde 6: lkemizde her trl tamirhaneler alacak, buralar amak isteyenlere devlet arazisinden yeterli miktarda yer, cretsiz olarak verilecektir.

381

Madde 7: Genel nakliye ilerine tahsis edilen kamyon ve otomobillere hkmete el konulacaktr. Madde 8: Nakliyat iin azam tarife, ktisat Bakanl tarafndan tespit edilecek, devlet nakliyat iin bundan %25 orannda indirim yaplacaktr. Hkmet, genel nakliyatn yzde 50den fazlasn indirimli tarife ile igal etmeyecek ve bedellerini pein olarak deyecektir. Madde 9: Nakliye kamyon ve otomobilleri ile devlet posta antalar cretsiz olarak tanacak, antalarn arl, ton bana 25 kilogram gemeyecektir. Madde 10: Kamyonlar iki tonluktan fazla olmayacaktr. Madde 11: Genel nakliye hizmetlerinde alacak kii veya irketler, gmrk vergisinden muaf saylan yedek para, akaryakt ve ya hakknda Maliye Bakanlnn denetimini kabul edeceklerdir. Madde 12: Bu talimatnme ile salanan ayrcalklardan yararlanacak otomobil ve kamyonlarn genel nakliye hizmetlerinde almalar zorunludur. Bir ay zrsz olarak almayanlardan, alma izinleri geri alnacaktr. 13.ve 14. maddeler, icra ve yrrlkle ilgilidir. Bu nizamnmenin zellikle 7. maddesi dikkat ekmektedir. Genel nakliye ilerine tahsis edilen kamyon ve otomobillere hkmete el konulacaktr ifadesi, seferberlik esnasnda gndeme gelecektir. Nitekim Teklif-i Milliye Emirlerinin 5 ve 10 numaral olanlar, bu hkmn uygulamas niteliinde olacaktr. Ayrca baz vergilerden muafiyet salanarak, vatandalarn yurtdndan kamyon ve otomobil getirmeleri tevik edilmektedir. Bu ayrcalklardan yararlanarak Fransadan getirtilen bir miktar kamyonun daha sonra ordu emrine alnarak, mevcut ulatrma birlikleri arasna daha hzl tama yapabilen modern tatlarn girdii tespit edilmitir.9 2. Gnll Otomobil KoluTalimatnamesi Asker nakliyede motorlu aralardan yararlanma hususunda bavurulan yollardan biri de Gnll Otomobil Kollarnn kuruluu olmutur. Bunlarn kurulu ve almalar ile ilgili olarak aadaki talimat yaynlanmtr:10 1- On il on iki para eitli yetenekte olarak binek ve yk otomobillerinden oluan ve tamam salam ve kullanlabilir olmak artyla oluturulan bir otomobil kolunda her otomobil iin bir ofr ve btn otomobiller iin bir sorumlu amir bulunacaktr. 2- Kolda 6 adet binek, 6 adet de otomobil ve kamyon bulunacaktr. Kamyonlar iki ton tama kapasitesinde olacaklar, ancak bu rakam, artlarn gerektirdii hallerde deiebilecektir.

382

3- Otomobillerin sahipleri ofrlerdir. Mal sahibi olmayanlar da mal sahibinden ara kullanma yetkisi alm olacaklardr.

4- ofrler asker hizmete alnacaklardr. Otomobili ile hizmet edenler, ordunun nakliyat tarifesinin gereklerine uyacaklardr. Sivil yolcu tamaclnda da uygulanan usullere uyulacaktr. 5- Kolun amiri olan sivil ofr, sivil kol komutan, ordunun nakliye ile ilgili ubelerinden alaca emirleri, kol ofrlerine duyuracak, kol ofrleri, bu kiileri amir olarak tanyacaklardr. 6- Gerek hizmetin ekli ve gerek iletme hakknda kol komutannn nerecei teknik konulara, ordu tarafndan uyulacak, iletmecilik konusunda zarara sebep olacak veya otomobilleri tl brakacak artlarn ortadan kaldrlmasnda, kol komutannn nerisine gre hareket edilecektir. 7- Kol komutan ve ofrler, konu ile ilgili kanunlara uyduklar srece deitirilmeyeceklerdir. 8- Kol, kendi ihtiyacn bizzat temin ve tedarik edecei gibi, bir kolaylk olmak zere ordu tarafndan da zerine den iler yaplacaktr. Gnll Otomobil Kolu Talimatnmesi, grld gibi, Genel Nakliye Nizamnmesinin uygulama esaslarn kapsamaktadr. Gnll Otomobil Kolu tabiri, ilerde Mteahhit Otomobil Kollar eklinde de kullanlacaktr. 3. Asker Nakliye in HizmetYkmll Uygulamas Bakomutanlk Kanununun kabul ve Teklif-i Milliye Emirleri ile halktan ve tccardan alnacak mal ve malzemelerin ordunun ihtiya duyduu yerlere ulatrlmas sorunu ortaya kmtr. Ancak ordunun snrl saydaki ulatrma birlii ile Anadolunun tamamndan toplanacak malzemenin tanmas mmkn grlmediinden bu sorun, 5 numaral Teklif-i Milliye emri ile zlmeye allmtr.11 7 Austos 1921 tarihinde Orduya Yardm in Emir bal altnda yaynlanan 5 numaral Teklifi Milliye Emrinin hkmleri aadaki ekildedir:12 Ordularmz in Yapacamz Fedakrlklar, Nakliyat Hakknda 5 Numaral Emir, ordu nakliyatnn temini iin aadaki tedbirler alnacak, bu tedbirlerin uygulamasndan l numaral emirde kurulaca bildirilen komisyon sorumlu olacaktr. 1- Ordu ihtiyac iin deiik zamanlarda asker hizmete alnm olan nakliye aralar hari olmak zere memlekette kalan nakliye aralarnn sahipleri her ay ordu malzemesinden bir ksmn kendi aralar ile yz kilometrelik bir mesafeye cretsiz olarak tamaya mecburdurlar. Bu tamann devam ettii srece, nakliye aralarnn sahibi ve hayvanlar ordu ambarndan iae olunur.

383

2- Bir ay ierisinde bu grevi yapan kii, o ay iin yeni bir tama grevi almaz. Teklif-i Milliye Komisyonunun sevkettii eya ve erzak irsaliyesinin mal teslim alan ambar tarafndan onaylanmas, o aya ait muafiyet hakkn o kiiye verir. 3- ki, , drt numaral emirlerle toplanan mal ve erzak Levazmat- Umumiyenin gsterecei esas asker ambarlara Teklif-i Milliye Komisyonlar tarafndan bu tama ykmll usulyle sevk edilir. 4- Mteahhit Nakliye Kollar, dier halkn tbi olduklar aylk yz kilometrelik tamay cretsiz olarak yapmaya mecburdurlar. 5- Bu emri alan her Teklif-i Milliye Komisyonu, kendi blgesi ierisindeki asker tama ykmllne dahil olabilecek aralarn cins ve miktarn 15 Austos 1921 tarihine kadar Mill Savunma Bakanl Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlne ve cephelerde bulunanlar ise, Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlne bildirmekle beraber blgesinde bulunduklar Menzil Mfettiliklerine veya Ordu Kurmay Bakanlna bildireceklerdir. 6- Bu ykmllklerden kaanlar veya bu ykmll uygulamada geveklii grlenler, vatan hainlii ile cezalandrlacaklardr. 7- 5 numaral olan bu emir, hemen Teklif-i Milliye Komisyonuna tebli edilmek zere btn vilyetlere ve livalara yazlm stikll Mahkemelerine ve bilgi iin bakanlklar ile cephe komutanlklarna birer suret verilmitir. Bylece halka bir hizmet ykmll getirilmitir. Devlet, para deyerek yaptraca hizmeti, ykmllk olarak halka yaptrmtr. Hizmet eklinde vergilendirme olarak nitelendirilen bu uygulama ile tat sahibi hizmet etmekle ykml klnyor, para veya baka birinin tama hizmeti kabul edilmiyordu. Bu tutum, sosyal adalete uygun olmakla birlikte, ayn zamanda herkese, kendi payna den hizmeti yaptrarak savunmaya btn milletin katksn salamtr.13 4. Madd Ykmllk GetirenAsker Nakliye YkmllKanunu 1922 yl ilkbaharnda, devletin gelirini arttrc nlemlere bavurulmaya balanmtr. Bu arada halkn tama ykmll, vergiye dntrlmtr. 18 Nisan 1922de 23 sayl Mkellefiyet-i Nakliye-i Askeriye Kanunu yrrle konulmutur. Bu kanunun maddeleri unlardr:14 Madde 1: 1922 mal ylna ve bir defaya mahsus olmak zere aadaki esaslara gre, asker nakliye vergisi adyla bir madd ykmllk konulmutur. Madde 2: Nakliye ykmll maktu ve nisb olmak zere iki ksmdr. Maktu Ksm: Her kii iin ayn olup, kylerde 50, ehir ve kasabalarda 100 kurutur.

384

Nisb Ksm: Bina, arazi ve gelir vergilerinin zamlaryla birlikte ulat miktara gre aadaki oranlar zerinden tarh edilir ve maktu ksma eklenerek alnr. a- Kylerde: 101 kurutan balayarak her 100 kuru ve ksur iin yzde on, b- ehir ve Kasabalarda: 101 kurutan balayarak her 100 kuru ve ksuru iin yzde yirmi. Madde 3: Bina, arazi ve gelir vergisinin azl dolaysyla byk servet sahiplerinin ykmll, benzerlerine gre az olacandan, bunlarn eksik saylan ykmllkleri, idare ve belediye meclisleriyle, bulunulan blgelerdeki ticaret odas tarafndan birlikte seilecek drt ye ile blgenin en byk mal memurundan oluacak bir komisyon tarafndan tarh ve takdir ile maktu ve nisb ykmllklerine eklenecektir. Madde 4: Asker personel, ikinci maddedeki ykmlln her iki ksmndan muaftr. Madde 5: Aadakiler, maktu ksmndan muaftr: a- Muharip birlik subaylar, b- Nisb ksm ile ykml olmayp, maktu ykmll dahi deyecek gc olmayanlar, c- Btn kadnlar ile 18 yandan kk ve 60 yandan byk erkekler. Madde 6: Ykmlln maktu blm bir defada, nisb blm taksitle denecektir. Madde 7: Bu kanunun yrrle girdii tarihten nce asker mallar tadklar halde, hkmetten halen alaca bulunanlar (alacak 1920, 1921 ve 1922 yllarna ait ise), alacaklarn bu kanunla doacak ykmllklerden debileceklerdir. Madde 8: Bu kanunun yrrle girmesinden sonra Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti dahiline gelecek olan kiiler de, bu kanun erevesinde asker nakliye ykmllne tbidir. Hkmetin yardmna muhta olan mlteciler hari olacaklardr. Madde 9: Gerekli grlen yerlerde, menzil dolaylarnda belirli bir sre iin Bakanlar Kurulu karar ile, o yerdeki rayice gre ve pein cretle btn tat aralar altrlabilecei gibi, bunlarn yeterli olmamas halinde, menzil snr en fazla 50 kilometre yaknlkta olan yerlerdeki tat aralarna da bavurulur. Madde 10: Dokuzuncu madde gereince altrlacak tat aralar iin, asker makamlarca says belirtilerek yazl istekte bulunulacaktr. Tat aralar, o yerdeki mlk makamlar tarafndan temin edilecektir.

385

Madde 11: Nakliye cretlerinin rayici, belediye meclislerince takdir olunur. Bu meclise, bulunulan yerdeki Ticaret Odas heyeti de katlr. Takdir olunan crete itiraz olunursa. l dare Meclisleri anlamazl kesin bir ekilde zer. Madde 12: Bu kanun dnda hibir kimse parasz nakliye yapmaya zorlanamaz ve aykr davranlarda bulunanlar, vatana ihanet suu ilemi saylarak yarglanrlar. Madde 13: Bu kanun yaynland tarihten itibaren geerlidir. Madde 14: Bu kanunu yrtmeye Mill Savunma, ileri, ktisat ve Adalet Bakanlklar memurdur. 5 Numaral Teklif-i Milliye Emri, Sakarya Zaferinden sonra 1922 yl Nisan aynn ortalarna kadar 7 ay uygulanm, ordunun yiyecek ve dier malzeme ihtiyalar menzil hattna kadar tanarak depolanmt. Ayrca, ordu ihtiyalarnda kullanlmak zere bir miktar kamyon temin edilmi; ordu, elindeki tat aralar ile de bir dereceye kadar kendi ikmlini yapar duruma gelmiti. Teklif-i Milliyenin ulatrma ykmll, bteye gelir salayacak ekilde Asker Nakliye Ykmll Kanunu ile vergi biimine dntrldne gre, artk 5 numaral Teklif-i Milliye Emri yrrlkten kaldrlabilirdi. Sz konusu kanunun 12. madesinde, Bu kanun dnda hi kimse parasz ulatrma yapmaya zorlanamaz ve aykr davrananlarda bulunanlar vatan ihaneti suu ilemi saylarak yarglanrlar hkm, bu amala konulmu bulunuyordu. Asker Ulatrma Ykmll, geici bir gelir kanunudur. Yalnzca 1922 ylnda ve bir defaya mahsus olmak zere uygulanacaktr. Bu geicilik zelliinden tr, vergiden hi sz edilmemi, onun yerine madd ykmllk denilmitir. On drt maddelik kanunda vergi kelimesi hi kullanlmam, o gnlerin vergilendirme tekniinde sk sk kullanlan maktu vergi-nisb vergi deyimleri yerine ykmlln maktu blm-ykmlln nisb blm deyimlerine yer verilmitir. Ykmlln maktu blm; silh altnda bulunanlar, sakatlar, btn kadnlar, 18 yandan kk ve 60 yandan byk erkekler dnda kalan btn yurttalar kapsadndan, olduka nemli bir bte geliri salayacaktr. Bina, arazi ve gelir vergileri toplam zerinden alnacak olan ykmlln nisb blm de hesaba katlrsa (Bina, arazi ve gelir vergilerinin 1920 bte yl gelirleri ile Anadolunun ykmllk kapsam iine girebilecek nfusu dikkate alnmak suretiyle) kanunun bteye 6 milyon lira dolaynda ek gelir getirecei sylenebilir.15 5. Asker Nakliye Ykmll Kararnamesi Asker Nakliye Ykmll Kanununun 9. maddesi gereince, baz gzerghlarda vatandalarn elinde bulunan nakliye aralarndan cretle istifade etme yoluna gidilmitir. Bu konudaki uygulama, Bakanlar Kurulu kararlar ile dzenlenmitir. Ariv belgelerimiz arasnda bu konudaki ilk kararnme sureti, 7 Mays 1922 tarihini tamaktadr. Belge u bilgileri tamaktadr: 16

386

Asker Nakliye Ykmll Kanununun 9. maddesi zerine mlk memurlar imdiye kadar altrlmakta olan vastalarn nakliyata devam etmeleri iin Bakanlar Kurulu Karar alnmasn istemektedirler. Menzil hatlar zerinde bulunan Sivas, Konya, Ankara, Kastamonu vilyetleriyle orum, Yozgat, Kayseri, Nide, Kohisar, Samsun livalarndaki aralarn eskiden olduu gibi menzil hatlarnda, bu kanun gerei cretli olarak altrlmalar hususunda karar ve ekleri, Mill Savunma Bakanlnn 5 Mays 1922 tarihli ve Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrl ube 22821 numaral tezkerelerinde bildirilmi ve konu hakknda Bakanlar Kurulunun 7 Mays 1922 tarihli toplantsnda grlerek, 1- Krehir-Ankara 2- Keskin-Yahihan 3- Samsun-Ankara 4nebolu-Ankara menzil hatlar zerindeki asker malzemenin nakli iin nakliye

ykmllnn bir ay sreyle uzatlmasna ve Mill Savunma, ileri, Maliye Bakanlklarna bildirilmesine karar verilmitir. 5 numaral Teklif-i Milliye Emrine gre nakliye hizmeti ile ykml olacak aralarn Asker Nakliye Ykmll kararnmesi ile belirlenen Asker Nakliye Ykmll gzerghlar ve hangi blge aralarnn nerelere kadar nakliye hizmeti yapacaklar u ekilde aklanmtr: 17 Blgesi Nakliye Mesafesi

Kastamonu nebolu-ankr ankr Kalecik ankr-Ankara Kalecik-Ankara Ankara-ubuk, Ankara-Nallhan (gereinde Polatl ve

Ankara Merkez Ankara-ankr, Kuluky) ubuk

ubuk-Ankara, Kalecik-Ankara

Yabanbd Yabanbd-Ankara, Yabanbd-Sincan Aya Aya-Ankara, Aya-Beypazar Beypazar Beypazar-Aya, Beypazar-Nallhan Nallhan Nallhan-Beypazar, Nallhan-Mihal, Nallhan-Gynk

387

Zr

Zr-Aya veya Beypazar ile Ankara, gereinde Kuluky-Polatl, Polatl-Bekl

Bl Bl-Ankara, gereinde Kuluky- Polatl, Polatl-Bekl Haymana Polatl-Bekl, Polatl-Kuluky, Kuluky-Bekl Kohisar Kohisar-Prbeyli, gereinde Kohisar-Polatl, Kohisar Sarayn Zahirenin istasyonlara nakli ve bir ksm aralarn da Polatl-Sarayn

Konya ve Antalya

veya Kuluky-Polatl hatlarnda grevlendirilmesi Samsun Samsun-orum Samsun-orum

Erbaa, Amasya, Zile orum Yozgat Keskin Mecidiye Krehir

orum-Yahihan, orum-Yozgat Yozgat-Yahihan, Yozgat-Keskin, Yozgat-Kayseri Keskin-Yahihan, Keskin-Yozgat, Keskin-Krehir Yozgat-Yahihan Krehir-Yahihan, Krehir-Kayseri

Sivas Sivas-Kayseri Kayseri Kayseri-Nide-Ulukla Sivas Menzil Blgesinde grevlendirilecek

Tokat (Erbaa hari)

Bolu Akaehir-Derince, Bolu-Mudurnu- Nallhan ve Mudurnu Gynk-Geyve Geyve Geyve-Gynk, Geyve-Atpazar

Zonguldak Ereli-Gerede-Yabanbd ve Akaehir-Bolu gzerghlarnda asker nakliye hizmeti yapmalar kararlatrlmtr. Karayolu tamaclna bu derece nem verilmesinin, en kk ayrntlarnn belirlenmesinin elbette baz gerekeleri olacaktr. te bunlardan en nemlisi, Eskiehir-Ktahya muharebelerinden sonra Bat Cephesindeki demiryolu hatlarndan istenilen ekilde yararlanlamamas kara nakil aralar ile tamacl n plna karmtr. nk, Eskiehir-Ktahya muharebelerinden nce, en yakn demiryolu ykleme ve boaltma noktasna kadar kara tat aralar ile tanan asker iae ve malzemeler, oradan cephelere en yakn noktalara kadar demiryolu ile tanmaktayd. Konya-Afyon, Eskiehir-Ankara demiryolu balants, ular gneyden ve kuzeyden Anadolu ilerine doru uzanan

388

U harfi grnmndeydi. Bu harfin geni yay izen taban, Afyon-Eskiehir arasndaki balanty tekil etmekte, bylece Bat Cephesinin geri menzil hatlar tamamen demiryoluna srtn dayam bulunmaktayd. Trk ordusu Sakarya rma dousuna ekilmek zorunda kalnca, Afyon ve Eskiehir gibi iki nemli demiryolu kava Yunanllarn eline gemi, U eklindeki demiryolu, Konya ve Ankaradan batya doru uzanan kesik iki izgi haline dnmt. En kts, Gney Anadolunun Konya zerinden Ankara ile olan demiryolu balants kopmutur. Bu nedenle, byk zafere kadar Anadolunun btn ulam yalnzca karayolu ulamna dayanacakt.18 C. Nakliye Ann Kurulmas ve Nakliye Faaliyetleri 1. Mr Nakliye Kollar Ordunun ulatrma birliklerinin kadrolarndaki nakliye aralarndan kurulan Mr Nakliye Kollar ve Menzil Mfettiliklerine gre dalm yledir:19 1- orum Menzil Mfettilii Emrindeki Mr Nakliye Kollar 2- Bolu Menzil Mfettilii Emrindeki Mr Nakliye Kollar 3- Kastamonu Menzil Mfettilii Emrindeki Mr Nakliye Kollar 4- Adana Menzil Mfettilii Emrindeki Mr Nakliye Kollar 5- Polatl Hat Komutanl Emrindeki Mr Nakliye Kollar 6- Yozgat Hat Komutanl Emrindeki Mr Nakliye Kollar Kollar

7- Sivas Hat Komutanl Emrindeki Mr Nakliye

8- Kayseri Hat Komutanl Emrindeki Mr Nakliye Kollar 9- Ankara Merkez Katar Emrindeki Mr Nakliye Kollar 2. Mteahhit Nakliye Kollar Hizmet ykmll eklinde ordu emrine alnan tat aralarndan oluturulan Mteahhit Nakliye Kollar ve Menzil Mfettiliklerine dalm yledir:20 1- orum Menzil Mfettilii Emrindeki Mteahhit Nakliye Kollar 2- Kastamonu Menzil Mfettilii Emrindeki Mteahhit Nakliye Kollar 3- Polatl Hat Komutanl Emrindeki Mteahhit Nakliye Kollar 4- Yozgat Hat Komutanl Emrindeki Mteahhit Nakliye Kollar

389

5- Sivas Hat Komutanl Emrindeki Mteahhit Nakliye Kollar 6- Kayseri Hat Komutanl Emrindeki Mteahhit Nakliye Kollar 7- Krehir Hat Komutanl Emrindeki Mteahhit Nakliye Kollar

8- Mara Hat Komutanl Emrindeki Mteahhit Nakliye Kollar 9- Yahihan Hat Komutanl Emrindeki Mteahhit Nakliye Kollar 10- ankr Hat Komutanl Emrindeki Mteahhit Nakliye Kollar 11- Kalecik Hat Komutanl Emrindeki Mteahhit Nakliye Kollar 12- Ankara Hat Komutanl Emrindeki Mteahhit Nakliye Kollar. 3. Motorlu Tat Kollar Mr Otomobil Kollar ve Mteahhit Otomobil Kollar ad altnda, Otomobil Kollar Komutanl (Ankara), Sivas Menzil Blge Mfettilii, orum Menzil Blge Mfettilii, Kastamonu Menzil Blge Mfettilii, Kayseri Hat Komutanl emrinde binek otomobil, kamyon ve kamyonet tipinde toplam 166 motorlu tat tesbit edilmitir.21 4. Asker Nakliyata Tbi Olan Maddeler 1- Yiyecek, Yem ve ltan Oluan Levazm I. Snf kml Maddeleri 2- Giyecek, Donatm ve Kadro i Gerelerden Oluan Levazm II. Snf kml Maddeleri 3- Silh eitlerinden Oluan II. Snf Ordudonatm Mallar 4- Yakt eitlerinden Oluan III. Snf kml Maddeleri 5- Cephane ve Bomba eitlerinden Oluan V. Snf kml Maddeleri22 5. Nakliye Gzerghlar A. Kayseri-Krehir-Yahihan-Ankara Hatt Dou ve El-Cezire (Gneydou) Cephelerinden Bat Cephesine tertip edilen silh ve cephanenin bir bl m, Kayseri-Krehir-Yahihan-Ankara gzerghndan nakledilmitir. B. nebolu-Kastamonu-ankr-Kalecik-Ankara Hatt

390

Dou Cephesinden tertip edilen silh ve cephanenin bir blm ile Sovyetler Birliinden getirtilen ve stanbuldan karlan silh ve cephanenin bir blm nebolu-Kastamonu-ankrKalecik-Ankara hattndan Bat Cephesine sevk edilmitir. C. Samsun-orum-Sungurlu-Yahihan-Ankara Hatt Dou Cephesinden tertip edilen silh ve cephanenin bir blm ile, stanbuldan karlan silh ve cephanenin bir blm, bu hattan nakledilmitir. D. zmit-Ankara Hatt stanbuldan karlan silh ve cephanenin bir blm de zmit-Ankara hattndan Bat Cephesine nakledilmitir.23 D. Dier Faaliyetler 1. ofr Eitimi Sevkiyat ve Nakliyet Genel Mdrlnn bir faaliyeti de, emrine tertip edilen ofr aday erlerin, eitimlerinin yaptrlmasdr. Mill Savunma Bakanl Ordu Dairesi tarafndan Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrl emrine verilen erler, iki aamal bir eitimden geirilerek ofr belgesi almakta idi: Birinci aamada, adaylara genel bilgilerden yazl (okuryazar olmayanlara szl) bir snav yaplmakta, burada 10 zerinden 7,5 baar notu alanlar ikinci aamaya geirilmektedir. kinci aamada ise, makinenin paralar, otomobilin genel aksam, motorun paralar ve grevleri, aracn hareketini dzenleyen paralar, motorun yalanmas ve soutulmas hakknda cihazlar, makine bilgisi ile ilgili konular ile askerlik, hizmet, orduda rtbe, amir, memur ve konu ile ilgili dier talimnamelerdeki bilgiler verilmekte olup, bunlarn dersleri ve snavlar talimgh subaylar ile inaat subaylar tarafndan yaplmtr.24 Bundan baka, stanbuldan Felh Grubu ve dier gruplar tarafndan gnderilen ofrlerin Anadoluya nakilleri25 ve ihtiya duyulan birimlere sevkedilmeleri grevleri de Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrl tarafndan yaplmtr.26 2. Asker Nakliye Hizmetindeki Aralarla Ticar Nakliyat Yaplmas zellikle menzil hatlar zerinde bulunan yollarn asker nakliyata tahsis edilmesi, ad geen blgelerdeki ticaret faaliyetlerini sekteye uratm,tccar ve esnaf zor durumda brakmtr. Buna bir de vatandalarn elinde bulunan ve ticar eya tayacak nakliye aralarnn tama ykmll ile ordu emrine alnm olmas eklenince, skntnn bir kat daha artm olduu kesindir. Asker harektn ve hazrlk almalarnn youn olduu 1922 ylnda bu sknt daha derinden hissedilmitir.

391

Nitekim bu konuda zellikle nebolu-Ankara gzergh zerinde bulunan tccarlarn Mill Savunma Bakanlna Kastamonudan ektikleri telgraflarda, ticar nakliyatn uzun bir sredir kesik olmas nedeniyle ticaret hayatnn mahvolduu, vilyetin bu duruma bir are bulamad, ihtiyalarn byd kaydedilerek ticaret yolunun mutlaka almas iin yardm istenildii grlmektedir. 27 Kastamonu blgesinin sorununa nasl bir zm bulunduu belgelerimizde ifade edilmiyor ama, baka bir blge, Samsun-orum hatt iin asker aralarla sivil nakliyata imkn veren bir dzenlemenin yapld anlalyor. 28 Nisan 1922 tarihinde yaynlanan bir talimatla, bu konudaki ilemlerin nasl yaplaca tespit edilmitir. Buna gre, asker nakliye hizmetlerinde kullanlan mr (devlete ait) vastalarn, asker malzemeyi yerine teslim ettikten sonra bo olarak geri dnlerinde, cretle yolcu ve ticar eya nakletmeleri kararlatrlmtr. Bunun iin imdilik orum-Samsun ve orum-Yahihan gzergh esas hat olarak tesbit edilmi olup; ayrca Amasya-orum-Yozgat hatt da ikinci bir hat olarak kabul edilmitir. Balangta sadece otomobil nakliyat Samsundan oruma kadar yaplacak ve yollarn tamiri yapldktan sonra bu hat, Yahihana kadar uzatlacaktr. Bu i iin gerekli komisyonlar kurulacak ve bu komisyonlar, nakledilecek ticar eyay sevk pusulas ile tccardan teslim alacak, maln cinsi, miktar ve her bir batman iin ne kadar nakliye creti alnacann hesabn yaparak bunu otomobillere teslim edeceklerdir. orumdan Samsuna, Samsundan oruma yk tandnda tama cretinin yars orumda alnacak, dier yars da maln teslim edildii Samsundaki tccardan alnacaktr. orum-Samsun gzergh zerinde bulunan Merzifon ve Havzaya tanacak mallarn ilgili yerlere teslim edildii orumdaki tccara telgrafla bildirilecektir. Kollarn Yahihan ve Yozgattan geri dnlerinde de ayn usul uygulanacak, ancak buralardan yaplan tamann creti, esas menzil noktas olan oruma havale edilmek suretiyle denecektir.28 Bu arada sivil nakliye cretleri ile ilgili olarak 17.7.1922 tarihli Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlnden Mill Savunma Bakanl vastasyla Kalecik Nokta Komutanlna gnderilen bir yazda, beher kilo iin iki buuk kuru cret ibaresi gemektedir.29 Bu belge bize ok nemli bir ipucu daha vermektedir. Belge Kalecik Nokta Komutanlna gnderilmitir. Kalecik ise, nebolu-Kastamonu-ankr-Kalecik-Ankara gzergh zerinde bulunmaktadr. Buraya sivil tama creti bildirildiine gre, bu gzerghn tamam veya bir blmnde de asker aralarla sivil nakliyat yaplm olmas tahmin edilebilir. 3. Sava Artklarnn Toplanmas Muharebelerin bitmesinden sonra, cephelerde ve cephelere yakn yerlerdeki sava at malzemelerin toplanmas grevi de Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlne verilmitir. 16 Haziran

392

1923 tarihli bir yazda bu ilerin ne ekilde yaplaca da anlatlmtr. yle ki: Muharebelerin kesilmesinden sonra vatandalarn devaml surette kendi vastalar ile getirdikleri; 1- Patlam, fakat paralanmam, ezilmemi, yarlmam ve bir bakta anlalabilecek derecede ekil deeikliine uramayan arapnellerin elik ve bo gvdelerinin beher kilosuna 40 para, 2- Atlmam arapnellerin elik ve bo gvde beher kilosuna 60 para, Piyade ksmnn kapklar ile topu mermi kovanlarnn beher kilosuna 60 para denmesi, bunun iin gerekli miktar parann hesaplanarak bildirilmesi, 3- Bu ilerde alacak vatandalara yukarda belirtilen fiyatlarn yarsnn cret olarak denmesi, 4- Atld halde patlamam bulunan top mermilerinin sevk ve nakliyatnn ok tehlikeli olaca ifade edilerek bunlarn bulunduklar yerlerde imha edilmeleri istenmektedir.30 Bylece sava art olan bu malzemelerin bulunduklar blgelerde meydana getirecei tehlikelerin nne geilmek istendii anlalmaktadr. 4. Aar Zahiresinin Tanmas Asker Nakliye Ykmll Kanununun 9. maddesi ok geni bir kapsamda uygulanarak aar olarak toplanan zahirenin depolara nakli konusunda da, ad geen madde ile ordu emrine alnan nakliye aralarnn ykmllk sreleri zaman zaman uzatlmtr. zellikle k mevsiminin yaklat sralarda gelen istekler zerine uzatma ilemlerinin yapld grlmektedir. Bunlardan ilki 6.10.1922 tarihini tamakta olup, ayn aarn tanmas iin Ankara, Konya, Sivas vilyetleriyle Kayseri, Krehir, orum, Yozgat, Samsun, Isparta, Burdur, Antalya livalarndaki ahali vastalarnn ykmllk srelerinin 2 ay daha uzatlmasn;31 ikincisi, 7.11.1922 tarihli olup, yine ayn hizmetin yerine getirilmesi iin Haymana, Keskin, Sandkl, Dinar, Aziziye blgelerindeki vastalarn ykmllklerinin 2 ay daha uzatlmasn32 ncs de, 25.12.1922 tarihli olup, Samsunla Ankara arasndaki mhimmat nakliyesi ve Eskiehir, Ktahya, Afyonkarahisar, Bolvadindeki aar zahiresinin nakliyesi iin Samsun, orum, Yozgat, Afyonkarahisar, Eskiehir ve Ktahya livalarndaki ahali vastalarnn ykmllk srelerinin yeniden 2 ay daha uzatlmasn hkme balamaktadr. 33 Bu arada sahillerde bulunan deniz nakliye aralarnn da aar zahiresi tamak iin nakliye ykmll kapsamna alnd 29.10.1922 tarihli Bakanlar Kurulu Kararndan anlalmakta olup,34 bu tatlar da deniz yolundan aar zahiresi nakliyatnda kullanlmlardr. 5. Dman galinden Kurtarlan Yerlerden Kaan Halkn Mallarnn Tanmas 20 Nisan 1922 tarih ve 124 sayl, Dman galinden Kurtarlan Yerlerden Kaan Halkn Tanr ve Tanmaz Mallarnn Ynetimi Hakknda Kanun kartlarak yrrle konulmutur.

393

zellikle Bat Anadolu blgesinden Yunanistana kaan Rum nfusu ilgilendiren bu kanuna gre, dman igalinden kurtarlan yerlerde sahiplerinin kamas ve kayp olmalar nedenleriyle sahipsiz kalm tanr mallar hkmete artrmaya karlarak satlacakt. Sahipsiz kalan tanmaz mallar ile tarm rnleri ise hkmet tarafndan ynetilecekti. Sat tutarlar, kiralar ve rnlerin satlmasndan elde edilecek gelir, bu iler iin yaplan masraflar dldkten sonra, Emanet Hesabna kaydedilmek zere defterdarlk veya Mal Mdrlklerine teslim edilecekti. Sonradan yurda dnenler, bulunursa tanmaz mallar kendilerine teslim edilecek, tanr mallarn ve rnlerin sat ile tanmaz maln kiraya verilmesinden elde edilerek, adlarna Emanet Hesabna kaydedilmi olan paralar, sahiplerine denecekti.35 te burada sz edilen tanr mallarn ve tarm rnlerinin nakliyesinde, Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlne grev verildii anlalmaktadr. Nitekim yaynlanan bir bildiri ile bu konudaki ayrntlar belirlenmitir. ATASE arivinde tesbit ettiimiz ve 9 maddeden meydana gelen bu belgenin yazs okunamayacak kadar silik olduu iin, ayrntlarn renemedik. mahallerde Menkult Komisyonlarnn suret-i tekili ile vezaifine dair tamim ifadesini okuyabildik.36 Belge, Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrl tasnifine ait dosyalardan gelmektedir. Balndan karabildiimiz ipular ve yukarda belirtilen kanun hkmleri dikkate alndnda, bu konuda Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlne nakliye hizmetleri ile ilgili bir grev verildii tahmin edilebilir. 6. Hacbekta Kmrnn Nakli Mill Savunma Bakanl Harbiye Dairesi ve malt- Harbiye Genel Mdrl ile Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrl arasnda yaplan yazmalarda Hacbekta kmrnn nakli ile ilgili bilgiler grlmektedir. malt- Harbiye Genel Mdrlne bal ve bu genel mdrln tesislerinde kullanlacak olan37 Hacbekta kmrnn Kzlrmak yolundan sallarla, su yolunun geit vermedii yerlerde de karayolu ve kara tat aralar ile Yahihana tanmas hususunda Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlnn, yol kefi ve ksmen tama ilemlerini yrtt anlalmaktadr. 38 7.DemiryoluMalzemelerinin Cepheye Nakli Byk Taarruz hazrlklarnn yapld srada Bat Cephesinde kurulmas dnlen ksa demiryolu hattnn malzemesinin Amanos mntkasndan tanmasna karar verilmitir. Bu konuda Genelkurmay Bakanlndan Mill Savunma Bakanlna gnderilen 23.6.1922 tarihli yaz, Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrl dosyalar arasnda bulunmutur.39 Ad geen malzeme sevkiyatnn, Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlnn ilgili birimleri tarafndan yapld anlalmaktadr. 8. Yol, Menfez ve Kpr Yapm ve Onarm almalar Ancak baln, Yunan igalinden tahlis olunacak

394

Menzil hatt zerinde bulunan Yozgat-Yahihan yolunun tamiri40 ve kullanlacak malzemenin temin ve tanmas ilerinin Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlnn ilgili birimleri tarafndan yapld, elimizdeki belgelerden anlalmaktadr.41 Muharebeler sona erdikten sonra Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrl emrindeki arabalarn kpr yapmnda da kullanldklar grlmektedir. Bu konuda Bat Cephesi Komutanlnn Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlne yazd 10.2.1923 tarihli yaz, bize bilgi vermektedir.42 9. Dman Elinden Kurtulan Esir Askerlerin Cepheye Nakli Bat Cephesinde, dman tarafndan kamak suretiyle veya belge ile serbest braklan askerlerin Konyada toplanmalar ve bunlarn El Cezire Cephesine tertip edilerek grev yerlerine sevk edilmeleri, Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrl eliyle yaplan faaliyetlerden birini oluturmutur.43 Sonu olarak, Kurtulu Sava srasnda Anadolunun dier blgelerinde bulunan sava ara ve gereleri, her tr vasta ile ve mmkn olabilen btn istikametlerden Bat Cephesine aktarlmaya allmtr. Bunun iin nce Birinci Dnya Savanda kurulmu bulunan Menzil Tekilt yeniden dzenlenerek, Bat Cephesine ynelen istikametlere arlk verilmi, bu suretle bir Yurtii Menzil Tekilt kurulmutur. Bu tekilt, Kurtulu Sava srasndaki asker sevkiyat ve nakliyat faaliyetlerinin alt yapsn oluturmutur. Daha sonra Samsun-Ankara, nebolu-Ankara, Kayseri-Ankara ve zmit-Ankara gibi drt ana hat zerinden Ankara yaknlarna getirilen malzemeler, buradan cepheye sevk edilmitir. Dou Cephesinden sevk edilen ve Sovyetler Birliinden alnan silh ve cephane karadan Kayseriye, denizden Samsun limanna kadar getirilerek buralarda menzil hatlarna geirilip Ankara yaknlarna; Gneydou Anadoludan (El-Cezire Cephesi) getirilen malzemeler, karayolu ile Kayseri ve oradan menzil hatlarna geirilerek Ankara yaknlarna getirilmitir. stanbuldan karlan sava ara ve gereleri ve asker personel, zellikle zmit-Ankara hatt ve stanbuldan denizyolu ile nebolu ve ksmen de Samsun limanlarna karlan malzemeler, buralardan mevcut menzil hatlar zerinden Ankara yaknlarna getirilmitir. Sevkiyat ve Nakliyat faaliyetlerinin kurumsal yapsnn oluturulmasna paralel olarak bir yandan da hukuk zemini hazrlanmtr. Bu konuda sras ile Genel Nakliye Nizamnmesi, Gnll Otomobil Kolu Talimatnmesi, Asker Nakliye in Hizmet Ykmll getiren 5 ve 10 numaral Teklif-i Milliye Emirleri ve Parasal Ykmllk getiren Asker Nakliye Ykmll Kanunu ile, Asker Nakliye Ykmll Kararnmesi gibi kanun, kararnme, nizamnme gibi belgelerle asker nakliye hizmetleri iin gerekli olan tama ykmll ve nakliye hizmetlerinin finansmann salayacak madd ykmllkler tesbit edilmitir.

395

Yurtii Menzil Tekilt ile kurumsal yap, dier belgelerle hukuk yap meydana getirildikten sonra yukarda bahsedilen menzil hatlar ve ikinci derecedeki yollar bu hatlara balayan yollar zerinde youn bir nakliye faaliyeti balamtr. te erkeklerin ounun cephede bulunmalar dolaysyla geride kalan kadnlarn, ocuklarn kanlarla, deve ve merkeplerle nakliye faaliyetlerine katldklar; gerektii hallerde ocuunu kucana, cephane uvaln de srtna alarak bu faaliyete katlan Anadolu kadnlarn anlatan sahnelerin yaand dnem, bu dnem olmutur. Trk milletinin her eyiyle, gc yeten, eli silh tutan cephede, cepheye gitmeye gc yetmeyenin bu ekilde silh ve cephane nakliyatna katlarak gerekletirdii bu faaliyetlerin sonunda nn, Ekiehir-Ktahya, Sakarya muharebeleri ile Byk Taarruz ve Takip Harekt srasnda toplam 60 binden fazla tfek, yzlerce top, bunlarn binlerce para cephanesi ile binlerce ton gda maddesi ve giyecek eyas ile yine binlerce ton asker donatm malzemesinin nakliyat salanarak, Bat Cephesindeki birlikler takviye edilmi bylece yurdumuz dman igalinden kurtarlmtr. Bu olayn grnmeyen kahramanlar, asker nakliye hizmetlerinin younluu ile gn na kmaktadr. Gerek asker harekt srasnda ve gerekse asker harektn sonunda grlen ofr eitimi, tccarlara ait mallarn asker aralarla tanmas, sava artklarnn toplanmas, aar zahiresinin toplanarak depolara tanmas, kmr nakliyat, cepheye demiryolu malzemesi nakli, yol, menfez ve kpr onarm gibi almalar da asker nakliye hizmetinde bulunan kurum ve aralarn dier nemli faaliyetleri arasnda grlmektedir. 1 Trk stikll Harbi, VII. Cilt, dar Faaliyetler, Genelkurmay Bakanl Yayn, Ankara,

1975, s. 240. 2 3 4 5 6 7 Hayat Mcadeleleri, Selhattin Adil Paann Hatralar, stanbul, 1982, s. 400. A.g.e., s. 403. Trk stikll Harbi, dar Faaliyetler, s. 240. A.g.e., s. 244-245. A.g.e., s. 334-335. Bu konudaki bilgiler ve metinde veremediimiz ayrntlar Genelkurmay Bakanl Asker

Tarih ve Stratejik Etd Bakanl (ATASE) Arivindeki Klsr: 1434, Dosya: 199, Fihrist: 1ve Fihrist 1-2deki dokmanlardan derlenmitir. 8 9 ATASE Arivi, K: 1438, D: 218, F: 1-3. Alptekin Mderrisolu; Kurtulu Sava Mal Kaynaklar, stanbul, 1988, Cilt: 2, s. 577.

396

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

ATASE Arivi, K: 1438, D: 218, F: 1-39. A. Mderrisolu; a.g.e., Cilt: 2, s. 461. Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannmeleri IV, Ankara, 1991 (2. Bask), s. 419-420. A. Mderrisolu; a.g.e., Cilt: 2, s. 461-462. Dstur, 3. Tertip, stanbul, 1929, Cilt: 3, s. 60. A. Mderrisolu; a.g.e., Cilt: 2, s. 536-537. ATASE Arivi, K: 1451, D: 286, F: 3-6. ATASE Arivi, K: 1451, D: 286, F: 2-10. A. Mderrisolu; a.g.e., Cilt: 2, s. 469. ATASE Arivi, K: 1434, D: 202, F: 13 ve Trk stikll Harbi, dar Faaliyetler, s. 410-

411deki bilgiler birletirilmitir. Ayrntlar metinde verilmemitir. 20 ATASE Arivi, K: 1434, D: 199, F: 1-3 ve Trk stikll Harbi, dar Faaliyetler, s. 412-

413deki bilgiler birletirilmitir. Ayrntlar metinde verilmemitir. 21 ATASE Arivi, K: 14129, D: 128, F: 54-1 ve Trk stikll Harbi, dar Faaliyetler, s. 391deki

bilgiler birletirilmitir. 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Trk stikll Harbi, dar Faaliyetler, s. 270-272de ayrntlar mevcuttur. Ayrntlar, Trk stikll Harbi, dar Faaliyetler, s. 272-504Te mevcuttur. ATASE Arivi, K: 1432, D: 190, F: 23 20. ATASE Arivi, K: 1432, D: 190, F: 40. ATASE Arivi, K: 1432, D: 190-F: 47. ATASE Arivi, K: 1451, D: 286, F: 14. ATASE Arivi, K: 1471, D: 369, F: 1-2. ATASE Arivi, K: 1427, D: 161, F: 2-1. ATASE Arivi, K: 1482, D: 414, F: 24. ATASE Arivi, K: 1451, D: 286, F: 9-1.

397

32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43

ATASE Arivi, K: 1451, D: 286, F: 9-4. ATASE Arivi, K: 1451, D: 286, F: 21-1. ATASE Arivi, K: 1451, D: 286, F: 2-23. A. Mderrisolu; a.g.e., Cilt: 2, s. 537. ATASE Arivi, K: 1412, D: 94, F: 10. ATASE Arivi, K: 1426, D: 157, F: 1-6. ATASE Arivi, K: 1426, D: 157, F: 1-1. ATASE Arivi, K: 1426, D: 157, F: 1-23. ATASE Arivi, K: 1426, D: 157, F: 1-72. ATASE Arivi, K: 1426, D: 157, F: 1-163. ATASE Arivi, K: 1458, D: 319, F: 40. ATASE Arivi, K: 1412, D: 94, F: 11-2.

398

Mill Mcadele Dnemi stihbaratlarndan ngiliz Kemal (Ahmet Esat Tomruk) (1892?-1966) / Dr. Zekeriya Trkmen [s.213-218]

Aratrmac / Trkiye ngiliz Kemal Kurtulu Sava srasnda, gerek Yunan ve gerekse ngiliz gizli servislerinin elinde bulunan raporlar, Ankaraya bildirerek Trk kuvvetlerinin savatan baarl kmasn salayan nl Trk casusudur. Ahmet Esat Tomruk 1892-93 ylnda stanbulda Altmermerde dodu.1 Babas Evkaf Nezareti Varidt Kalemi Mdr Mehmet Rait Bey, annesi ise Sdka Hanmdr. Mehmet Rait Bey, elence hayatn seven birisi olmasndan dolay, btn maln mlkn bu yolda harcam; geride ocuklarna sadece Bahekapda bir dkkan brakarak gen yata vefat etmitir. Babas ldnde (1897-98) Ahmet Esat be yanda yetim kalmtr. Babasnn vefatndan sonra Ahmet Esat, o srada Hazine-i Hassa Kalemi ktibi olan days Sezai Beyin himayesine girmi, annesi ve days ile birlikte Beyolu-Taksimde Kazanc mahallesinde kiraladklar evde yaamaya balamlardr. Ahmet Esat, kendini hatrlamaya baladnda artk daysnn himaye ve gzetimi altndadr. Daysnn maddi durumu iyileince aile Boaziinde Emirgna tanmtr. Emirgn krlarnda koup elenmeyi ok seven Ahmet Esat, sporla da ocukluktan itibaren yaknen ilgilenmeye balam; ilk spor derslerini de Hariciye mstear olan komular Talat Beyden almaya balamtr. Talat Bey, Ahmet Esat gibi mahallenin ocuklarna yzme ve yelken dersleri vermitir. Ahmet Esatn hayallerinde ise mehur bir pehlivan olmak vardr. Ahmet Esat, ilkrenimini Emirganda tamamlad. Daha sonra days tarafndan Galatasaray Lisesine kayd edildi. Galatasaray Lisesine kayd olduunda okulun mdr mehur tarihi Abdurrahman eref Beydir. Ders nazr yani eitim-retimden sorumlu mdr ise, Cemil Beydir. Galatasaray Lisesine 679 numara ile kayd edilen Ahmet Esata days haftalk olarak da 5 kuru vermektedir. Galatasaraya kayd olduunda snfn en k olduundan sempatiyle karlanan Ahmet Esatn arkadalar arasnda Ruen Eref (naydn), Fuat ve Kemal adl renciler vardr. Bu arkadalarnn da kendisi gibi yetim olduunu renir. Ahmet Esat kendi deyimiyle bu arkadalaryla birlikte okulda adeta bir yetimler birlii kurmulardr. Galatasaray Lisesinde parlak bir renci olan Ahmet Esat, zellikle Franszcasn gelitirmi; yurt dndan edindii arkadalar ile mektuplamaya balam; yurt dndan adna sk sk mektuplarn gelmesi dnemin iktidarnn ilgisini ekmi ve hafiyeler tarafndan takibe alnmtr. Hatta bu srada Fransada yaymlanan Mon Dimanche gazetesi kanalyla, edindii yabanc arkadalaryla kartpostal mbadelesine de balar. II. Abdlhamit idaresinin takibinden dolay Pariste bulunan Ahmet Rza Beyden kendisine gnderilen bir kart, yakn evresindekilerin hakl olarak endielenmelerine yol aar. Ahmet Rza Bey, Galatasaray rencisi Ahmet Esata gnderdii kartta; stibdadn hr

399

ocuklar, sizi tebrik eder; ihtiyatl olmanz tavsiye ederim tarznda bir ifade kullanmtr. Ahmet Esat bu kart days Sezai Beye gsterince, endieye kaplan days kart hemen yok eder. Ayrca Galatasaray Lisesindeki rencilii esnasnda, renciler arasnda ynetime kar gizli tekilat kurduu gerekesiyle de devaml gzetim altnda tutulmu; hatta bir ara dnemin hafiyeleri tarafndan tutuklanarak Yldz Sarayna gtrlm; susuz olduu tespit edildikten sonra serbest braklmtr. Ahmet Esat gerek okul iinde, gerekse okul dnda hareketleriyle kabna smayan, enerjik, zeki bir ocuk olduunu gstermektedir. Bundan dolay okul idaresi tarafndan da deyim yerinde ise, belal bir tip olarak tannmtr. Ahmet Esatn annesi ve days oullarnn hafiyelerin devaml takibi altnda olmasndan dolay endielenmiler; zellikle days yurt dna kmas konusunda yeenini ikna etmitir. Yurt dna, daysnn tand bir Yahudi simsarn araclyla bir ngiliz vapur kumpanyasyla irtibata geilmi; Ahmet Esat kaak olarak bu vapura binmitir. Ahmet Esat muhtemelen 1908 ylnda ngiltereye gitmitir. Bu yolculuk esnasnda gemi kaptan ile dostluk kurar ve ona ngilizce baba anlamna gelen Dad kelimesiyle hitap eder. Henz 16 yanda olan bu kvrck sar sal, mavi gzl sarn ocuu, gemi kaptan da sever ve Krli adn verir. Kaptanla Ahmet Esat arasnda baba-ocuk ilikisi balar. Kaptana, ngilterede kimsesi olmadn ve okumak istediini anlatr. Londrada gemiden indikten sonra, kaptanla birlikte evine giden Ahmet Esat, Kaptann kars Miss Wildim tarafndan da sevgiyle karlanr. Baba olarak hitap ettii, ngiliz kaptan kendisine her zaman iyi davranm; ara sra yaptklar sohbetlerde ise, lkesini hibir zaman unutmamas gerektiini hatrlatm; Ahmet Esatn Trkiyeye ait olduunu unutmamasn tavsiye etmitir. Ahmet Esat bu arada ngilterede Navy Collegee kayd olur. Galatasaray Lisesinde boksa ilgi duymu, baz kurallar renmitir. Navy Collegede ise artk profesyonel olarak boks sporu ile ilgilenmeye balam; hatta okulda ald baarlarla n kazanmtr. Ahmet Esat, 1914 ylnda Navy Collegeden mezun olmutur. Mezun olduktan sonra ngilterede bir mddet kalm; bu arada Fransa bata olmak zere dier Avrupa lkelerini de gezmitir. ngilterede kald yllarda ngilizce bilgisini ok gelitirmi; bir ngilizden daha fazla bu dilin ayrntlarn, gramer kurallarn renmitir. O kadar ki, ngiliz dilinin her trl ivesini rahatlkla konuabilecek dzeye gelmitir. Yurt dnda kald sre zarfnda, Bat uygarln, Bat insannn hayat tarzn ok yakndan incelemi; daha sonraki hayatnda ise, bunlar bir bir uygulamaya koymu; bir Avrupal gibi yaamaya dikkat etmitir. Avrupada yaad sre zarfnda Avrupa sosyetesi ile birlikte olan, onlarn meclislerine katlan Ahmet Esat Tomruk, elence hayat ile de yakndan ilgilenmi; Avrupa ehirlerindeki hayat, ounlukla zengin kiilerin devam ettikleri merkezlerde gemitir. Avrupann eitli lkelerine yapt seyahatlerle bilgi ve kltrn arttrmtr. Ahmet Esat Tomruk, Galatasaray Lisesinde amatrce, Navy Collegede renci iken profesyonelce ilgilendii boks sporu ile Avrupada artk bir profesyonel gibi uramaya balam; ringlerde isminden bahsedilir olmutur. Ahmet Esat Tomruk, 2 Austos 1914 tarihinde Birinci Dnya Sava balayp, Almanyann Fransaya sava ilan etmesi zerine lkesine dnmenin daha uygun

400

olacana kanaat getirerek 1914 yl Austos aynda stanbula dnmtr. Seferberlik ilan edildiinden bir mddet sonra Ahmet Esat da Topu Astemeni olarak anakkale cephesine sevkedilmi; V. Ordu kararghnda greve balamtr. anakkale cephesinde hastalanan Ahmet Esata bir mddet tebdil-i hava verilir ve stanbula gnderilir. stanbulda kald sre zarfnda iznini ihlal edince, durum mahkemeye intikal eder; Enver Paann araclyla kurtulur ve tekrar cepheye gnderilir. zellikle anakkale cephesinden stanbula gizli olarak gelen, ngiliz denizaltlar ile ilikiler kuran Ahmet Esat Bey, Lawrens adyla anlan nl ngiliz casusunun peine taklm, bir mddet onun faaliyetleri hakknda hkmete bilgiler aktarmtr. Ahmet Esat Tomruk bu arada Byk Cemal Paa diye bilinen ttihatlarn mehur lideri ile de yakn diyalog kurmu, onun gvendii kiiler arasnda yer almtr. anakkale muharebelerinden sonra stanbula dnnce, yine boks sporuyla ilgilenmeye devam etmitir. Bu srada, rencilik yllarndan beri fikirlerini kendine yakn bulduu ttihat ve Terakki Cemiyeti ile de yakn temasa gemitir. Cemiyetin stanbul ubesinde faaliyette bulunmutur. Ahmet Esat Tomruk bu arada, ttihat ve Terakki Cemiyetinin askeri kanad tarafndan kurulmu olan ve lkenin her yannda eitli meslek gurubu, cins ve mezhepten insanlarn grev yapt Tekilat- Mahsusann rgtne kayt oldu. Tekilat- Mahsusada nemli grevleri stlendi. nl ttihatlardan Kara Kemal ve Dramal Rza Beylerden etecilik dersleri ald. Bir ara Kutulammarede esir edilen ngiliz Generali Tawshenin yanna haps edilerek ondan gerekli bilgileri almakla grevlendirildi. Ahmet Esat Tomrukun Birinci Dnya Sava dnemindeki faaliyetleriyle ilgili bilgilerimiz son derece kstl bulunmaktadr. Tekilat- Mahsusann ierisinde yer ald, nemli grevler stlendii bir gerektir. Anlarndan rendiimiz kadaryla, Mtareke Dnemindeki faaliyetleri hakknda bilgiler daha ayrntl olarak yanstlmtr. 1918 ylnda stanbulun igalinden sonra; ngilizlerin ehirdeki basklar giderek artmtr. ngilizler ttihat ve Terakki Cemiyetinin nde gelenlerini tutuklamaya balamlar; bakentte adeta bir ngiliz terr estirilmeye balanmt. Bu srada ngiliz boksrlerle de ringlerde mcadele edip, baarlar kazanan Ahmet Esat Tomruk; sporcu ngiliz askerlerinin de ilgisini ekmitir. Hatta bir ngiliz gibi bu dili konumas; ngilizler tarafndan sempati ile karlanmasna neden olmutu. Ahmet Esat Tomrukun, ngilizler tarafndan tutuklanan ttihatlar kurtarma yolundaki gayretleri ve ngilizlerle yrtt pazarlk bir sonu vermemi; bu abalarndan dolay ngiliz istihbarat tarafndan tutuklanarak Beyolundaki ngiliz hapishanesine atlmtr. Bu hapishanede pek ok ikenceye maruz kalan Ahmet Esat Bey; bir ara firar teebbsnde bulunmu; yabanc bir gemiyle yurtdna kaarken anakkale Boaznda yaplan arama srasnda yakalanm ve tekrar stanbula getirilerek hapse atlmtr. Bir sre sonra da stanbuldan alnarak anakkalede bulunan ngiliz Sahra Hapishanesine gnderilmitir. Orada Hintli Mslman askerlerle yakn ilikiye girmi; onlarn sempatisini kazanm; bir mddet sonra da buradan kamay baarmtr. Ahmet Esat Bey, ngiliz Sahra Hapishanesinden katktan sonra kar kyya gemi; uzun bir gece yrynden sonra Lapseki kasabasna varm; rast geldii kylerde karnn doyurarak, hrpani bir kyafet ierisinde Bigada Kuva-y Milliyecilere snmtr. Bir sre sonra oradaki milislerle yakn

401

diyalog kurmu; onlara bandan geenleri anlatarak kendini de tantmtr. Ahmet Esat Bey, Bigada kald sre iinde burada bulunan Kuva-y Milliye gruplarn ve halkn genel psikolojisini de yakndan tanma frsat bulmutur. Biga yresinde Kuva-y Milliye ile temasa getikten sonra 61. Tmen Komutan Albay Kzm (zalp) Bey ile de tanan Ahmet Esat Bey, mkemmel ngilizcesi sayesinde kendisine verilen zel grevlerde Amerikal gazeteci kimliine brnerek gerekli bilgileri toplamay baarmtr. 2 Davranlar ve konuma tarz, fiziksel grnts tpatp bir ngilize benzeyen Ahmet Esat Bey; Biga yresi Kuva-y Milliyecileri tarafndan ngiliz Kemal adyla anlmaya balanmtr. Ahmet Esat Bey, ise kendine bu teklifi yaptklarnda lakap ad olarak ok sevdii boksrlerden Kemal (Bikof) Beyin ismini almak istediini belirtmitir. te yandan lmnden sonra gazetelerde yaynlanan bilgilerde ise bu ismin kendisine Atatrk tarafndan verildii yorumu yaplmtr. Ahmet Esat Tomruk anlarnda, Biga blgesindeki Kuva-y Milliyecilerin bu ismi kendisine layk grdklerini belirtir. 1919 ylndan itibaren Ahmet Esat Bey, artk ngiliz Kemal olarak anlmaya balanacaktr. ngilizcenin her trl aksann rahatlkla konuan Esat Tomruk, sarn, mavi gzl biri olmasndan dolay simas ile de adeta bir ngilizi andrmaktadr. ngiliz Kemal, Balkesir blgesinde Anzavur ve Gvur mamla yaplan mcadelelerde aktif olarak grev yapmtr. zellikle Anzavurla, Amerikal gazeteci kimliine brnerek Bandrmada yapt mlakat ve ald bilgiler Albay Kzm Bey iin son derece nemli idi. Nitekim bu bilgiler deerlendirilerek Anzavura kar yrtlecek politika belirlenmitir. Yunan ileri harekt balaynca Balkesir blgesinden Bursaya oradan da Eskiehir zerinden Ankaraya ulaan ngiliz Kemal; Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal Paa, Genelkurmay Bakan Albay smet (nn) Bey, Mdafaa-i Milliye Vekili Fevzi Paa tarafndan da kabul edilmitir. Yaplan bu grmeden sonra, ngilizce, Franszca, talyanca ve Rumca bildii de dikkate alnarak Genelkurmay Bakanl stihbarat ubesinde grevlendirilmitir. Artk bundan byle Ahmet Esat Bey, Genelkurmay Bakanlnn bir istihbarat memurudur. Ahmet Esat Bey, Genelkurmay kararghnda kendisine grev verildikten sonra, Albay smet Beyin huzuruna karlmtr. Anlarndan rendiimize gre, smet Paa, karsna oturttuu Ahmet Esat Beye masada duran tabanca, bayrak ve Kuran- Kerim zerine elini koydurarak, cap ederse vatan iin cann feda etmekten kamayacana dair sadakat yemini ettirmitir. Ahmet Esat Bey, anlarnda, her an lmn yakn olduu bir yolun yolcusu olarak byk bir gururla bu vatan grevini kabul ettiini ifade eder. Ahmet Esat Beye Genelkurmay tarafndan verilen grev, Yunan ordusu kararghna girip gerekli bilgileri toplamak; bu bilgileri vakit kaybetmeden Ankara hkmetine aktarmak idi. Ahmet Esat Bey grevini rendikten sonra, Mustafa Kemal Paa, Fevzi Paa ve smet Paa ile vedalaarak Ankaradan ayrlr. Hedefi, zmirdeki Yunan ordusu kararghdr. Artk hedefe ulamak zere gerekli hazrlklar yaptktan sonra yola kar. Kara yoluyla Antalyaya giden Ahmet Esat Bey, orada Amerikal gazeteci Herri Williy kimliine brnerek gerekli belgeleri, pasaport vesaireyi de Trablusgarpl Sait takma adyla talyan Konsolosluundan temin ettikten sonra Antalyadaki Hidiviye kumpanyas vapurlarndan birine binerek Rodosa geer; Rodosta kendini Amerikal gazeteci ve

402

sinema muhabiri olarak tantr. O srada Rodosta bulunan zmirli Musevilerden tccar Zaharof ile tanr. Zaharof kendisine tercmanlk yapar. Rodos kumarhanelerinde bir gecede eitli oyun hileleriyle kazand 45.000 frank ile kendi deyimiyle zmirdeki vatan grevine balar. Ahmet Esat Beyin zmirdeki hayat bonkr bir Amerikal gibi gemi; zmirin ileri gelen gayr- mslimleri ve Yunan subaylar tarafndan gpta edilen bir kii olarak grlmtr. Ksa srede gece hayatnn aranan simas olan Ahmet Esat Bey, st dzey Yunan subaylaryla da samimiyetini arttrm; hatta onlarn en gizli toplantlarna dahi katlm; ald bilgileri zmirde kendisi gibi grevli bulunan Uakl Alaattin (Tiritolu) vastasyla Antalya mutasarrf Air Beye aktarmtr. Air Bey de ald bilgileri Genelkurmay Bakan smet Paaya gn gnne iletmitir. Ahmet Esat Bey (ngiliz Kemal), bu arada Yunan ordusu bakomutan Papulas ile de gazeteci kimliiyle mlakat yapm; Yunan kralnn Anadoluya yapaca ziyareti takip edecek gazeteciler arasnda yer almtr. erkez Ethemin Yunan ordusuna snd srada Ethemin adamlar tarafndan Yunanllara ispiyon edilen Ahmet Esat Bey, ksa srede Yunan makamlar tarafndan yakalanmtr. Bir sre sanra Yunanllar tarafndan divan- harbe verilmi; fakat o bu tutukluluk dnemi esnasnda hibir ekilde Trke konumayarak kimliinin mehul kalmasn salamtr. Hatta, Yunanl hakimler bile onun Amerikal olduuna kanaat getirmilerdir. Ahmet Esat Bey, bilahare zmirdeki hapishaneden Yunanistana nakledilmi; bir sre Atinadaki hapishanelerde kalm; Yunan hapishanelerinde ok skntl gnler geirmi; bir yolunu bularak Atinadaki hapishaneden kamay baarmtr. Ahmet Esat Bey, parasz pulsuz bir ekilde Atina hapishanesinden kam; el becerileri konusunda mahir biri olduundan caddede dalgn ekilde dolaan bir Rumdan arpt bir miktar para ile bir Fransz ilebine kaak olarak binip zmire gelmitir. zmire geldii srada Trk ordular, Yunanllar denize dkm; btn ordu karargh Bornovada konulandrlm durumda idi. Ahmet Esat Bey, bu srada Genelkurmay kararghna urayp Fevzi Paa ile grm, bandan geenleri anlatm; kendisine onbe gn kadar istirahat verilmitir. Bu sre zarfnda zmiri dolam; birka ay evvel igal altndaki zmirde geen hatralarn bir bir gznde canlandrmtr. Bu arada zmirde Balkesirden tand eski arkadalar Albay Kazm (zalp) Paa, Vasf (nar) Bey, Necati Bey ve Hsn Beylerle buluur. Bir sre sonra da Bakomutan Gazi Mustafa Kemal Paa tarafndan kabul edilir. Bakomutan, hal hatrn sorduktan sonra Ahmet Esat Beyin maceralarn dinler. Ahmet Esat Bey, bu arada Kzm Paann kendisine verdii 10 altn lira ile giyim kuamn dzeltir, ihtiyalarn giderir. Kendisine bu arada bir mddet Genelkurmay tarafndan istirahat verilmitir. Bir sre sonra tekrar Bakomutan Mustafa Kemal Paa ile Fevzi Paann huzuruna davet edilmitir. Bu defaki grevi ise Bat Trakyadadr. Ahmet Esat Bey, Sofya zerinden Bulgaristann Rodofsk kasabasndan geerek Bat Trakyaya girer. Bat Trakyada ise o srada Yunan ordusunun hizmetinde bulunan Ermeni generali Antranikin kararghnn bulunduu Gmilcineye gider. Kendisini yine Amerikal gazeteci

403

olarak tantr. O srada Amerikaya gitme sevdasnda olan Agop adl bir Ermeni ile dostluk kurarak, bu Ermeni gencinin araclyla General Antranikin yaknna ular; gerekli bilgileri toplar. Grevi bittikten sonra tekrar Sofyaya dner. Sofyada bulunan TBMM hkmeti elilik bakatibi Numan (Menemenciolu) Bey ile de grr. Ahmet Esat Bey bylece bu grevini de baaryla tamamlayp Ankaraya dner. Kendisi bu grevi hakknda fazla bilgi vermez; kanaatimizce Trakyann Trk ordular tarafndan geri alnmas hususuyla ilgili olmas muhtemeldir. Ahmet Esat Bey, 1924 ylnda Genelkurmaydaki istihbarat grevinden ayrlm; Milli Mcadele dnemini ieren anlarn yazp yaynlamtr. Ahmet Esat Bey, bakente dnnce kendi deyimiyle herkesin cemaziyelevvelini (gizli saklsn) bildiinden, kendisinden ekinilen bir kii olmutur. Hakknda trl trl dedikodular karrlar. Kimi Vahdettin yanls, hilafet yanls, kimi de hanedan yesi gibi gstermeye alr. Btn bu dedikodulara kulak asmayan Ahmet Esat Bey, stanbula yerleir. Drt yabanc dil bildiinden tercmanlk yapmaya balar; bazen de turizm rehberlii gibi ilerle urar. Bu arada 1932 ylna kadar da hafif sklet boks ampiyonluunu kimseye brakmaz. 1932 ylnda boksu brakr. Yzme ve yelken sporuyla ise, yallk dnemine kadar devam eder. Ahmet Esat Beye soyad kanunu ile boks sporundaki baars ve vurduu sert yumruklardan dolay Tomruk soyad verilmitir. Ahmet Esat Bey, II. Dnya Sava knca tekrar aranan bir kii olur. Balkan lkeleriyle Avrupa lkelerininde Trkiye Cumhuriyeti devletinin bir istihbarat grevlisi olarak alm; toplad bilgileri Ankaraya gndermitir. Sava bitince tekrar lkeye geri dnm, hayatn yine stanbulda srdrmtr. Trkiyeye dndkten sonra, bir mddet Anadolu Ajansnda grev yapan Esat Tomrukun, bu grevine ait Anadolu Ajans Genel Mdrl ve arivinde yaptmz aratrmada, -arivin 1945 yllarnda yandndan ve 1945 yl ncesine ait btn belgeler kl olduundan- her hangi bir bilgiye ulaamamtr. Ahmet Esat Tomruk uzun yllar stanbul Hilton Otelinin batercmanln yapm; frsat bulduka da turist kafilelerine rehberlik ederek stanbulu tantmtr. Ahmet Esat Tomruk bundan sonra hayatnn byk blmn stanbulda geirmitir. mrnn sonlarna doru byk skntlar ierisine dm; Emekli Sandna yapt mracaat sonunda Vatana Hizmet Tertibinden, kendisine aylk 500 lira verilmesi kararlatrlmtr. 26 Haziran 1964 tarihinde kabul edilen kanunda u maddelere yer verilerek kendisine maa baland belirtilmekte idi: Md. 1. Mill Mcadele kahramanlarndan olup, fevkalade hizmetleri grlen ngiliz Kemal namiyle maruf Ahmet Esat Tomruka hayatta bulunduu mddete Vatana Hizmet Tertibinden 500 lira aylk balanmtr. Md. 2. Bu kanun yaymn takip eden ay bandan itibaren yrrle girer.

404

Md. 3. Bu kanun hkmlerini Maliye Bakanl yrtr.3 Bu durum Resmi Gazetenin 11748 tarihli saysnda da yaynlanarak, Esat Tomruka maa baland ilan edilmitir. Resm Gazetede de yaynlanmasnn ardndan 1964 yl Temmuz ayndan itibaren Vatana Hizmet Tertibinden maa almas gerekirken, brokratik engeller ve aksamalarla karlamtr. Bu aksaklklar, Esat Tomrukun 27 Austos 1964 tarihinde Maliye Bakanlna bir telgraf yazmasna ve bu durumu hatrlatmasna neden olmutur. Esat Tomruk, Maliye Bakanlna yazd telgrafta unlar dile getiriyordu: Hdemat- Vataniye faslndan maa baland halde imdiye kadar buna mazhar olamadm; rahatsz ve perian haldeyim. lgililere emrin acele gnderilmesini rica ederim. Kulolu Sk. No: 12 S.O.S. Apt. ngiliz Kemal4 Esat Tomrukun yukarda yazl olan telgrafn alan Maliye Bakanl Emekli lemleri Daire Bakanl 9 Eyll 1964te hemen Esat Tomruka bir telgraf yazarak, Vatana Hizmet Tertibinden maa alabilmesi iin resm senet dzenlendii bunun iin de doru ikametgah adresini bildirmesini istemitir. Birka gn sonra Esat Tomruk, el yazsyla kendi adresini yazp 15 Eyll 1964 tarihinde Bakanla mracaatn yapmtr.5 Bakanla yaplan bu mracaatn ertesi gn, yani 16 Eyll tarihli yazda Emekli leri Dairesi, ayda 500 lira verilmesi hususunu onaylam ve Esat Tomruka bir resmi belge verilmesini kabul etmitir. Yazmalarn bitmesini mteakip Ekim ayndan itibaren Esat Tomruk, Vatana Hizmet Tertibinden 64. srada maa almaya balam; aylk olarak da 500 lira tespit olunmu; ve 1 Mart 1963 tarihinden balamak zere ncekileri de topluca almtr. Vatana Hizmet Tertibinden verilen maalar kanuna gre zamma tabi tutulmazken bir yanllk eseri olarak Esat Tomrukun bir mddet zaml maa ald ve bu alnanlarn lmnden sonra geri denmesi konusunun gndeme geldii, fakat bakanln bilahare bunu geri istemekten vazgetiini de belgelerden takip etmekteyiz. lk ei Mevhibe Hanmdan basnda kan haberlere gre Gnseli adnda bir kz olduu6 belirtilen Ahmet Esat Tomruk, bu einden ayrldktan sonra 11 ubat 1943 ylnda Dorothy Minnic adl bir ngiliz aktrisle evlenmitir. Bu arada stanbul Beyolu Nfus Mdrlnden temin ettiimiz nfus kaydnda ise, Ahmet Esat Tomrukun ocuu olduuna dair bir kayt bulunmamaktadr.7 Kanaatimizce nfus kayd sonraki tarihlerde dzenlediinden ocuklarna ait bir kayt yer almamaktadr. Ahmet Esat Tomruk, kabna smayan biri olduundan bir sre sonra da, ngiliz asll ei Mrs. Dorothy ile de aralarnda geimsizlik ba gsterecektir. Geri einden resmen ayrlmasa da mrnn son yllarna doru ayr yaamaya balamlardr. Hayatnn son yllarn Beyolunda Kulolu Sokak S.O.S Apartmanndaki 3 numaral dairede geiren Ahmet Esat Tomruk, 1964 ylnda ksmi fel geirmitir. Fel tedavisi amacyla kaldrld hastahanelerde de durmak istemeyen ve ilk frsatta kamaya alan Ahmet Esat Bey, 9 ubat 1966 tarihinde beyin kanamas geirmi ve Fransz Pastr Hastahanesine kaldrlmtr. Arkadalar tarafndan hastahaneye gtrlrken, benim gibi bir adam lmemeli. Fakat bu frtnal hayatn sonu her halde ktye gidiyor dedii duyulmutur. 8 Fransz hastahanesinde be gn komada kalan bu nl Trk casusu, 14 ubat 1966 tarihinde sabaha kar vefat etmitir. Nfus kayt rnei ile birlikte elde edilen bilgilere gre kalp krizi neticesinde lmtr. lk

405

ei Mevhibe Hanmdan doma kz Gnseli, nikahl ei Mrs. Dorothy ve stanbul halknn katlm ile 17 ubat 1966 tarihinde ili Camiinde klnan ikindi namazndan sonra Emirgandaki aile mezarlna defn edilmitir. ngiliz Kemal mstear ismiyle Trk stikll Harbi dneminde byk hizmetlerde bulunan bu nl Trk casusu, ngilizce, Franszca, talyanca ve Rumca dillerini biliyordu. Krmz eritli stiklal Madalyasn kimsenin ceraset bile edemedii zorluklarn stesinden gelerek hakkyla kazanan ve bizzat Atatrkten bu madalyay alan Ahmet Esat Tomruk, Yacth Club London, Racing Club Southampton, National Sporting Club ve British Travel Asso teekkllerinin yesi idi. Ahmet Esat Tomruk, profesyonel olarak boks sporu ile uram ve 1916-1932 yllar arasnda hafif sklet boks ampiyonluunu korumutur. Yzme ve yelken sporlaryla da ilgilenmitir. stiklal Harbi ve sonraki dnemde yaptklaryla Trk kamuoyunda silinmez izler brakan Ahmet Esat Tomruk, deyimlerimize dahi konu olmu; zeki birini tarif ederken ngiliz Kemal gibi zeki adam deyiminin kmasna neden olmutur. Esat Tomruk, rencilik ve genlik dnemi ile Birinci Dnya Sava ve Kurtulu Sava dnemine9 ait hatralarn Cumhuriyetin ilk yllarnda stanbulda neretmitir.10 Daha sonralar (1940-50 yllarnda) yazar Recai Sanay, Ahmet Esat Tomruku konuturarak hayatnn eitli dnemlerini kendi slubunu da katarak romanlatrm ve stanbulda bulunan Nebiolu matbaasnda yaynlam; bu eserler kamuoyunda adeta kaplm, birka basks yaplmtr. Recai Sanay tarafndan kaleme alnan ngiliz Kemal Serisi olarak tarihi romanlarn arasna katlan eserler unlardr: 1. Trk Casusu ngiliz Kemal stiklal Harbinde c. I, c. II 2. Trk Casusu ngiliz Kemal Yunan Zindanlarnda, 3. Trk Casusu ngiliz Kemal II. Dnya Harbinde, 4. Trk Casusu ngiliz Kemal Lawrens ile Kar Karya, 5. ngiliz Kemal Yaknark htilalcileri Arasnda, 6. ngiliz Kemal Kbrs Muammas Peinde. Bunlarn dnda ngiliz Kemalin Kurtulu Sava dnemindeki faaliyetlerini konu alan ve kendisi tarafndan hazrlanm olan hatralar da bir deerlendirmeye tabi tutularak yaymlanmtr. 11

Ahmet Esat Tomrukun doum tarihi ihtilafldr. Ansiklopedilerde verilen bilgiler ise son

derece yetersizdir. Yazar Recai Sanay, Esat Tomruk hayatta iken bizzat kendisinden dinleyerek kaleme ald anlarnda 1887 ylnda doduunu belirtir. Bk., Recai Sanay, Trk Casusu ngiliz Kemal stiklal Harbinde, c. I, stanbul Tarihsiz (Muhtemelen 1947). Esat Tomrukun lm zerine

406

gazetelerde kan ksa zgemilere bakldnda bir ksm 70 yanda, bir ksm da 73 yanda vefat ettiini yazar. Bk., Milliyet, 16 ubat 1966; Cumhuriyet, 16 ubat 1966. 2 Kzm zalp, Milli Mcadele dnemiyle ilgili kaleme ald eserinde ngiliz Kemale de

birka sayfa ayrarak yapt faaliyetleri zetlemitir. Bk., Kzm zalp, Mill Mcadele 1919-1922, c. I, Ankara 1988, s. 81-114. 3 4 5 T. C. Emekli Sand Arivi nr: VH 000592, Esat Tomruk (ngiliz Kemal Dosyas). T. C. Emekli Sand Arivi nr: VH 000592. Esat Tomruk (ngiliz Kemal Dosyas). Esat Tomruk bu telgrafnda adresini u ekilde yazmtr: Kulolu Sk. No: 12, S. O. S Apt.

Beyolu/stanbul. Bk., T. C. Emekli Sand Arivi, ayn dosya. 6 N). 7 stanbul-Beyolu Nfus Mdrlne 25 Haziran 1999 tarihli mracaatmzn sonunda Ahmet Esat Beyin nfus tezkiresinde ocuu olduuna dair bir kayt bulunmamaktadr (Y.

Ahmet Esat Tomrukun nfus bilgilerini ieren bir belge gnderilmitir. Bu belgede ngiliz Kemalin kendisi ve ngiliz asll eine ait bilgiler mevcut olup baka bir bilgi bulunmamaktadr. Bu belgeye gre Ahmet Esat Tomruk, stanbul ili Beyolu ilesi Hseyinaa mahallesi nfusuna cilt: 0018, ktk: 0023 numara ile kaytl bulunmaktadr. Yine bu belgeye gre Esat Tomrukun ocuu olduuna dair bir kayt bulunmamaktadr. 8 9 Cumhuriyet, 16 ubat 1966. Arivlerimizde ngiliz Kemalin faaliyetleriyle ilgili pek ok belgenin bulunmas muhtemeldir.

Nitekim bu belgelerin bir ksm hl tasnif edilmektedir. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Arivinde bununla ilgili belgeler mevcuttur. Tasnif almalar bitince bunlar da deerlendirilecektir. 10 ngiliz Kemalin, K. Esat rumuzuyla bizzat kendisinin, stanbulda 1340 (1924) ylnda

gal ve Mcadele Senelerinde Bir stanbul Gencinin Yaptklar adyla yaynlad, yaln anlatm olan, baka bir yazarn katk ve fikirlerini iermeyen hatralardr. Esat Tomruk, bu eserini 1340-1344 ylnda stanbulda Yeni Matbaa (Babali Caddesi, Reit Efendi Han) kitap olarak neretmitir.

11 Bk., Zekeriya Trkmen, ngiliz Kemal: Ahmet Esat Tomruk, Mill Mcadele Dnemi Hatralar, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2000.

407

Mudanya Mtarekesi ve Trakya'nn Kurtuluu / Yrd. Do. Dr. Veysi Akn [s.219-229]

Pamukkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Konferans ncesi Asker veSiyas Olaylar Mll Mcadele dneminde, Sakarya Sava sonras gerekletirilen youn diplomasi giriimleri, tilaf Devletlerinin izledikleri politika sebebi ile Trk Misk- Millisini temin etmeye yeterli olmamtr. Nitekim, 1922 yaz geldiinde son diplomatik abalarn da netice vermeyecei anlalnca Trkiye asker hazrlklarn artrarak, meselenin cephede zmlenmesini kararlatrd. Trk ordusu, 26 Austos 1922de Byk Taarruz harektn balatarak, 30 Austos Bakumandanlk Muharebesi ile Yunan kuvvetlerini Anadolu bozkrnda byk bir bozguna uratt ve 31 Austosta zmire doru yrye geti. 1 Eyllde, Yunan ordusunun cepheleri tamamen dalm, askerlerin morali km ve Yunan Hkmeti telaa kaplm durumda idi. Yunan Hkmeti, 2 Eyll 1922de ngiltereye mracaat ederek, Anadolunun tamamen tahliyesi art ile mtareke isteini bildirdi. 1 ngiltere, Yunanistann bu isteini gizli tutarak, stanbuldaki generalleri ile yazmalarda bulunarak durumu anlamaya alt. Nihayet, 4 Eyllde Yunan ordusunun iine dt durumun vahametini anlayan ngiltere, Yunanistann mtareke talebini dier mttefiklere bildirdi. Mttefikler aras yazmalarn tamamlanmas sonrasnda Yunanistann bu istei, mttefikler tarafndan 7 Eyll 1922de Trk tarafna iletildi.2 Mttefik generalleri tercmanlarnca yaplan bu teklif, TBMM Hkmeti tarafndan pek ciddiye alnmamakla beraber, ihtiyatla karland. Bylece Trk taraf zaman kazanacak ve Anadoludaki hedefine asker yoldan ulam olacakt. Nitekim beklenen oldu ve Trk ordusu 9 Eyllde zmiri, 10 Eyllde Bursay kurtararak Anadoluyu Yunanllardan temizledi. imdi artlar deimi ve sra Trakyann kurtarlmasna gelmiti. Trk ordusu ynn anakkale ve zmit zerine evirdi. Bu durum tarihte anakkale Olay denilen bir buhrana sebep oldu.3 Mttefik devletler kendi aralarnda yaptklar 20-23 Eyll 1922 Paris Mzakereleri ile esasta Trakyann tahliyesini dikkate alacaklarn bildiren bir konferans toplanmasn kabul ettiklerine dair bir muhtra hazrladlar. Trk taraf, 23 Eyll tarihli bu muhtraya 29 Eyll 1922 cevab muhtras ile karlk verdi. Buna gre, Trkler Edirne dahil btn Dou Trakyann tahliyesi ve Trk idaresine teslimini istiyordu. Ayrca, 3 Ekimde Mudanyada konferansn toplanaca ve murahhas olarak smet (nn) Paann grevlendirildii bildiriliyor, uygun grld takdirde kendi adna katlacak generallerin isimlerinin ir isteniliyordu. Mttefikler, kesin cevap vermeden evvel Trk ordusunun ileri harekatn durdurabilmek amac ile Fransz devlet adam Franklin Bouillonu zmire gndermiler ve Mustafa Kemal Paa ile grerek arabuluculuk talep etmilerdi. Nitekim bu grmelerde, Trakyann Trklere verilecei Bouillon

408

tarafndan taahht edilmi bulunuyordu. Bu durum Trk ordularnn harektn ksmen durmasn salamt.4 A. Mudanya Mtarekesi 1. Konferansn lk Dnemi Karlkl muhtralar dneminde taraflar, muhtemel atekes konferans iin hazrlk yapmaya baladlar. tilaf Devletlerinin bu husustaki ilk almas, 27 Eyll 1922 tarihli Yksek Komiserler toplantsdr. Toplantda Mudanyada mzakerelere katlacak generallere verilecek talimatlar g rld. Grmeler esnasnda Yunan kuvvetlerinin Meri nehri batsna ekilmesi ve Dou Trakyada Trk ynetimi kurulmas kabul edildi.5 Ancak bu konudaki esas karar hkmetleri verecekti. Bu amala 29 Eyll 1922de Londrada Fransa Bykelisi ile ngiltere Dileri Bakanl grevlilerinden William Tyrell arasnda bir grme yapld. Fransa ynetimi, Dou Trakyada Trk idaresi kurulmasn kabul ediyordu. ngiltere ise bar grmeleri esnasnda manevra gcn artrmak amac ile bunun siyas bir konu olduunu ve daha sonraya braklmasn istiyordu. Nitekim bu hususta stanbuldaki generallerine gerekli talimat da vermi bulunuyordu.6 Konferansn almasna bir iki gn kalm, fakat mttefikler kendi aralarnda anlaamamlard. Mttefikler 1-2 Ekim tarihlerinde de konu zerinde grme ve yazmalarn srdrdler. 2 Ekimde yaplan Yksek Komiserler toplantsnda Fransa, Yunan askerlerinin Dou Trakyadan ekilmesi iin Atina Hkmetine bask yaplmasn savunarak, Trakya snrnn da Meri nehrinin batsndan geen demiryolu olmasn dile getirmiti. ngiltere ise grlerinde srar ediyordu. Bununla beraber ngiltere, Mttefiklerine resm cevap vermekten de kanyordu. Konferansa bir gn kala ngiltere hl cevabn bildirmemiti. Fransa, ayn gn ngiltereye bir nota sunarak, resm cevabn istedi. 7 ngiltere Mttefiklerine herhangi bir cevap vermemekle beraber, 1 Ekimde General Haringtona konferansa katlma yetkisi vermi bulunuyordu.8 Mttefikler, mtareke teklifini Yunanistan adna yapmlard. Ancak o gne kadar konferansa katlp katlmayacaklarna dair Yunanistandan herhangi bir aklama gelmedi. Muharip taraflardan birisi olarak, Yunanistann mzakerelere dorudan katlmas gerekirdi. Bu mesele, ngiltere ile Fransa arasnda gerekleen grmelerden sonra, Yunan generalinin de mzakerelere itiraki yolunda bir karar alnarak zld.9 Trk taraf da konferans ncesinde gerekli hazrlklarn tamamlamt. Murahhas olarak tayin olunan smet (nn) Paaya yardmc olacak heyette, askeri danman olarak Garp Cephesi Kurmay Bakan Asm (Gndz), Harekt ubesi Mdr Tevfik (Byklolu), Basn danman olarak Galip, Tahsin (Alagz), Seyfettin (Akko) Beyler grev alacaklard. Ayrca TBMM Hkmeti stanbul Mmessili Hamid (Kzlayc) ve emekli bykelilerden Galip Kemali (Sylemezolu) Beyler de gerektiinde smet Paaya bilgi vereceklerdi.10 Trk tarafnca konferansn erevesi u ekilde tespit olunmutu:11

409

1. Edirne ve Meri dahil olmak zere Yunan ordusu ve idaresinin Trakyadan karlmas. 2. Trakyann 20 gn zarfnda TBMM Hkmetine kmilen teslim edilmi bulunulmas. 3. imdilik Trakyaya Trk ordularnn gememesi kabul olunduundan, Trakyadaki Trk idaresinin Yunan tecavztndan korunmas iin gerekli tedbirin alnmas. 4. Trk ordularnn ileri harektnn durduu hatlarn tespiti ve harektn tatili esnasnda, taraflarn tahkimatta bulunmamas ve Trk ahali zerinde harp tedbirleri ve tazyiki uygulanmamas. smet Paa, hazrlklarn tamamlanmasn mteakip Mudanyaya gitti. Konferansta, ngiltereyi Genl. Harington, Fransay Genl. Charpy, talyay Genl. Mombelli ve Yunanistan da Genl. Mazarakis ve Albay Saryannis temsil edeceklerdi. tilaf Devletleri generalleri, 3 Ekimde birer harp gemisi ile Mudanya limanna geldiler. Yunanistan delegeleri ise ancak 4/5 Ekim gecesi gelebildiler. Bununla beraber dorudan mzakerelere katlmadlar.12 Konferans, 3 Ekim 1922 Sal gn saat 15.00te Rus Tccar Alexander Ganyanofun ahap yalsnda smet Paann a konumas ile balad. Binada murahhas generallerin yan sra kendilerine yardmc olacak uzmanlar ve eitli lkelerden gelen gazeteciler bulunuyordu.13 Konuma sonrasnda mzakerelere geildi. Grmelerin zabtlar tutulmuyordu. tilaf Devletleri generalleri, aralarnda hazrladklar 8 maddelik taslak metni smet Paaya sundular. Bunun zerine projenin tetkiki iin mzakerelere bir saat ara verildi.14 tilaf Devletleri teklifi incelendiinde drt nemli nokta gze arpar. 1. Dou Trakyann TBMM Hkmeti idaresine iadesi deil, Yunan kuvvetlerinden tahliyesi esas alnmt. 2. Yunanllarn tahliyesi sonrasnda15 Dou Trakyadaki en mhim merkezler tilaf Devletleri askerleri tarafndan igal edilecektir. 3. Yunanllarn ekilecekleri hat olarak Meri nehri zikrolunmakla beraber, Karaaan durumu belirtilmemiti. 4. Metinde Dou Trakyadan bahisle Yunan Helene Trakyas tabiri kullanlmaktayd. Trk heyetinin taslak zerindeki grmeleri tamamlamasndan sonra mzakerelere geildi. smet Paa, taslak zerindeki ekincelerini belirtti ve Trklerin mukabil teklifi iin konferans ertesi gne brakld. O gece Franklin Bouillon, smet Paa ile grerek Mttefik isteklerini kabul etmesini istedi. Ertesi sabah yine nce Bouillon-smet Paa grmesi yapld. Trk projesi Bouillon vastas ile generallere sunuldu.16 Mteakiben generaller, kendi aralarnda grerek yeni bir metin hazrladlar.17 Hazrlanan metin ikinci gn mzakere edildi. Yeni projede, Trk istekleri ve ekinceleri dikkate alnarak baz deiiklikler yaplmt. Buna gre;

410

1. Birinci maddedeki tilaf kuvvetleri tabiri, tilaf Devletleri olarak deitirilmiti. Bu sadece bir kelime oyunundan ibaretti. 2. kinci maddeye, Edirne dahil olmak zere Dou Trakyann Ankara Hkmetine bilhire braklaca yazlmt. Bylece konferansn muhtevas geniletilmiti. 3. Beinci maddedeki Yunan Helene Trakyas tabiri karlm ve Dou Trakya yazlmt. Bu Trkler iin nemli bir konu idi. 4. Dokuzuncu maddedeki, Mttefik mfrezeleri bar anlamasnn yrrle girmesine kadar yerlerinde kalacaktr hkm, Edirne Heyeti mstesna olmak zere bir ay mddetle yerlerinde kalacaktr eklinde deitirildi. 5. Onuncu madde tamamen deitirilerek, Trakyann idaresi ile ilgili alnacak kararlar, tilaf hkmetlerinin onayna sunulacak ve bu kararlarn uygulamaya konulma tarihleri mezkr hkmetlerce tespit edilecekti. Yaplan grmeler neticesinde baz maddeler zerinde uzlama saland. Bir ksmnda ise ihtilaf devam ediyordu. zmsz kalan meseleler unlard:18 1. smet Paa, Yunanllar ile muhasamatn durmasn kabul etmekle beraber, her nevi harektn durdurulmasn tilaf kuvvetleri ile Trk kuvvetleri arasndaki mnasebatn hallinden sonraya braklmasn istiyordu. 2. smet Paa, Dou Trakyaya geirilecek Trk jandarmasnn saysnn tahdidini kabul etmiyordu. 3. smet Paa, Trakyaya gnderilecek Mttefik kuvvetlerinin devir teslimi mteakiben heyetlerle beraber geri ekilmesini istiyordu. 4. Projede Yunanllarn ekilecekleri hat, Meri nehri olarak zikredilmekte idi. smet Paa ise, Edirne tabiri ile Karaaa kasabasnn da ifade edildiini savunuyordu. 5. smet Paa, protokoln yrrle girecei tarihe kadar, askeri harektn serbest kalmasn istiyordu. Konferans bu sorunlar grmek zere 5 Ekimde yeniden topland. lk olarak sz alan Harington, Yunan generalinin geldiini, fakat Meri snr konusunda yetkili olmad iin mzakerelere katlmayacan bildirdi. Sras ile zme kavuturulamayan konular ele alnd. lk husus olan Yunanllar ile muhesemtn kesilmesi, Trk tarafnn istei dorultusunda halledildi. Trakyaya geecek jandarma miktarnda lml bir yol bulunmas prensibine varld. Karaaa konusu uzun tartmalara yol at. Neticede, Yunanllarn Karaaa tahliyesi kabul edildi, fakat kimin idaresinde kalaca konusunda anlama salanamad. Trakyann TBMM Hkmeti idaresine devri sert

411

tartmalara yol at. ngilizler, bunun bir siyas mesele olduunu ve bar konferansnda ele alnmas gerektiini ileri srerek bu konuda yetkili olmadklarn sylediler. talya generali de ayn gr savundu. Fransz generali Charpy ise Trakyann Trk idaresine gemesini kabul ederek, bu hususta hkmetinden yetki aldn belirtti. Dier iki generalin hkmeti ile temasa gemesi iin bir kez daha grmelere ara verildi.19 2. Buhran Dnemi Grmelere bu ekilde ara verilmesi, bir buhran dneminin balayacana iaretti. nk tilaf Devletleri, 23 Eyll 1922 tarihli notalarnda kabul ettikleri hususlar imdi reddediyorlard. Konferansn esas amac, Yunanllarn ekilecekleri hatt tespit ve Trakyada Trk idaresinin tesisi idi. Bu sebeple Bakumandan hadiseyi hayretle karlad. 6 Ekimde bir uzlama olmad takdirde Trk ordularnn ileri harekta gemesini istedi.20 Zir, harekt pln Garp Cephesi Kumandan smet Paa tarafndan nceden hazrlanmt. Buna gre, anakkale mntkasnda ngilizler ile asla bir hadiseye mahal verilmeyecek, Derince civarnda Mttefik kuvvetleri ile temas halinde dolalarak boaza kadar varlacakt.21 Gerginlik cidd boyutlarda idi. Mustafa Kemal Paa, konuyu 6 Ekimde bir kez de hkmet ile grt. Hkmetin gr de ayn dorultuda idi. Karaaa, Edirne ehrinin bir mahallesidir ve Trakya en ksa srede tahliye edilerek Trk idaresine teslim edilmelidir.22 Franszlar, Trk tezini kabul etmilerdi. talyanlarn da ksa srede bu gr benimseyecekleri tahmin ediliyordu. Ancak ngilizlerin ne yapacaklar kestirilemiyordu.23 Buna karn Boazlara ynelik Trk harekt da ngilizleri endielendirmekte idi. Onlar da, Mustafa Kemal Paann ne yapacandan emin deillerdi. Nitekim Mustafa Kemal Paa, zaferden sonra Figaro gazetesi muhabiri Richard Danine verdii demete; Merie kadarki Trakya topraklar kurtarlmadka durmayacan, gerekirse yirmi drt saatte en iyi ktalarn Trakyaya geirmeye muktedir olduklarn sylemiti.24 Bu gelimeler zerine ngiliz karargh, tebliler yaynlayarak, ortam yumuatmak istemiti.25 Asker cephede bu gelimeler yaanrken konferansn kesilmesi ile stanbula gelen generaller, nce kendi Yksek Komiserleri ile birer durum deerlendirmesi yaptlar. Daha sonra generaller ve Yksek Komiserlerin katlm ile iki ayr toplant gerekletirildi. ngilizler, Franszlarn konferansta gsterdikleri tavrdan rahatsz olmulard. Grmelerde Bouillon ile Horace Rumbold arasnda tartma yaand. Rumbold, sulhten nce Dou Trakyada Trk idaresi kurulmasn istemiyordu. Onagre, bu durum Trklere taviz anlamn tayordu.26 Uzun tartmalardan sonra biraz daha lml hale getirilen yeni bir taslan Trklere sunulmas kararlatrld. Yeni taslakta, Karaaa dahil olmak zere Yunan tahliyesi kabul ediliyor, ancak Trklere teslimden bahsedilmiyordu. Trk istekleri bir kez daha gz ard edilmiti. Bu durum Fransz generalini tedirgin etmiti. ngiliz Dileri Bakan Curzon,

412

generaller arasndaki ihtilaf zmek zere 6 Ekimde Parise gitti. Curzondan Haringtona gelecek cevaba intizren mzakereler, bir kez daha tehir edildi.27 Ortak bir karara varabilmek amac ile Fransa Devlet Bakan Poincare, ngiltere Dileri Bakan Curzon ve talyann Paris Bykelisi Galli arasnda Pariste ayr toplant yapld. Toplantlarn ana hedefi konferansta anlama salanamayan konular zerinde Mttefiklerin ortak tavr koymalarn salamakt. Ele alnan ihtilafl konular unlard: 1. Trakyaya karlacak jandarmalarn says. 2. Karaaan Edirneye dahil edilip edilemeyecei. 3. Trk ordusunun ileri harektnn durdurulmas. 4. Yunan askerlerinin Trakyay tahliyesini mteakip Mttefik kuvvetlerin geri ekilip ekilemeyecei. Konular zerinde taraflarn gr ayrlklar bulunuyordu. Fransa ve talya, Yunan tahliyesi ve Trklere devir teslimi kabul etmi grnyorlard. ngiltere devir teslime kar idi. Neticede uzun sren mzakereler sonrasnda ngiltere de baz artlar ileri srerek, Dou Trakyann Trk idaresine verilmesini kabul etmek zorunda kald. Bu artlar yle idi: 1. Trkler, Boazlardaki bitaraf blgeleri kabul edecek ve derhal geri ekileceklerdi. 2. Trakyaya geirilecek jandarma says kstlanacakt. 3. Tahliye ve teslim iin istenilen sre 30 gn olarak belirlenecek ve blgedeki aznlklarn gvenlii temin edilecekti.28 3. Konferansn Son Dnemi ve Mtarekenin mzalanmas Pariste alnan karara binaen hazrlanan Mttefik talimat, stanbulda bulunan Yksek Komiserlere 8 Ekimde ulat. Talimatlar karlatrldnda, Fransz ve ngiliz talimat arasnda baz farkllklar grld. Bu sebeple generaller, ngiliz sefarethanesinde bir toplant gerekletirdiler. Farkl hususlar grtkten sonra ayn gece Mudanyaya dndler. Ksa istirahat sonras ngiliz gemisinde bir kez daha bir araya gelerek, ortak bir taslak hazrladlar. Ayrca o gece Fransz Devlet adam Bouillon, ortam rahatlatmak iin smet Paa ile husus bir grme yaparak, generallerin talimatla stanbuldan dndklerini ve mzakerelere devam edileceini bildirdi. Fransz ve talyan generalleri, 9 Ekim sabah smet Paadan husus bir grme talep ettiler. ngilterenin ekincelerini ve artlarn ileri srerek, Karaaan Trklere tesliminden vazgetiklerini belirttiler. Konferansn resm grmeleri akam zeri yaplacakt. Mttefikler, kendi taslaklarnn bir an nce kabul edilmesini istiyorlard. Bu amala Bouillon, Mustafa Kemal Paaya telgraf ekerek

413

Mttefik projesinin imzas iin yardmc olmasn istedi. Bakumandan, kendisine verdii cevapta, dost olarak bildii Franszlarn, Trklerin en tabi haklarndan fedakarlk istemelerini hayretle karladn bildirdi.29 5 Ekimden itibaren istikrarl bir ekilde toplanamayan konferans, 9 Ekim akam yeniden ald. Harington, ksa bir konumadan sonra Pariste alnan kararlar ve murahhaslara verilen talimat dorultusunda hazrlanan son projeyi smet Paaya sundu. Bunun en ksa srede imzasnn her iki tarafn yararna olacan syledi. smet Paa, projenin bir nshasn derhal Mustafa Kemal Paaya gnderdi. Bir suretini de okuyarak konu ile ilgili grlerini aktard. Ankaradan gelecek talimata intizaren mzakereler 10 Ekim akamna brakld. 30 smet Paa, 10 Ekim sabah Fransz ve talyan generalleri ile husus bir grme yapt. Mttefik projesinde baz kk deiiklikler yaplmas iin mcadele etti. Karaaatan Yunan idaresinin karlmas ve Dou Trakyann tahliyesinin mukavele tarihinde balamasn kabul ettirdi. Bu gelimelere paralel olarak o gn, Mudanya Ankara arasnda yazma ak hzland. TBMM, gizli oturumda son durumu deerlendirerek, yaplan deiikliklerle Mttefik projesini kabul etti. Konferansn toplanma saatinden ksa sre nce Mustafa Kemal Paa, smet Paaya mukaveleyi imza yetkisi verdi.31 10 Ekim gecesi son mzakereler yapld. Herkes muhtemel imza trenini bekledii iin salon her zamankinden kalabalkt. Dnyann her yerinden gazeteciler, kacak atekes metnini lkelerine gndermek iin heyecanla bekliyorlard. Generaller masa etrafndaki yerlerini aldlar. Son olarak metin zerinde ksa bir deerlendirilme yapld. Btn maddeler zerinde uzlama salanmt. Yalnz bitaraf mntkalarn harita zerinde gsterilmesi gibi teknik bir konu kald. Bunun iin yetkili bir komisyon kurulmas kararlatrld. Bu aradan istifade eden Mttefik generalleri, metni kabul ettirmek amac ile Yunan delegelerini ngiliz gemisine davet ettiler. Burada mukavele metni zerinde grmeler yapld. Yunan delegeleri, Mazarakis ve Saryannis imzaya yetkili olmadklarn belirterek, gemiden ayrldlar.32 Mttefik generaller saat 03.15te yeniden konferans mahalline geldiler. Ortada bir sorun vard. Yunan delegeleri imzay kabul etmemiti. Hkmlerin uygulanmas nemli derecede Yunanistan ile alkdard. Mttefik generaller, bu konuda taahhtte bulundular ve smet Paa imzay kabul etti. Nihayet mukavelename, 11 Ekim 1922de sabaha kar imzalanm oldu.33 Mukavelenmenin maddeleri zetle u ekilde idi: 1. Mukavelenin yrrle girdii tarihte, Trk ve Yunan kuvvetleri arasndaki muhasamat tatil edilecektir. 2. Trakyadaki Yunan kuvvetleri, Meri nehrinin sol sahiline kadar olan topraklar tahliye edeceklerdir.

414

3. Bar yaplncaya kadar, Mttefik devletler askerleri Karaaa dahil baz asker noktalar elinde bulunduracaktr. 4. Edirne ile ulam temin eden demiryolunun ilevini yerine getirebilmesi iin Mttefik devletler Trkiye ve Yunanistann birer temsilci bulunduracaklar bir komisyon kurulacak ve bir de protokol hazrlanacaktr. 5. Dou Trakyann Yunan kuvvetlerinden tahliyesi mukavele tarihinde balayacak ve 15 gn iinde tamamlanacaktr. 6. Trakyann Trk idaresine devir teslimi 45 gn iinde tamamlanacaktr. 7. Trakyaya geirilecek jandarma says 8.000 ile snrl kalacaktr. 8. Yunanllarn geri ekilmesi ve Trk idaresine teslim ilemleri Mttefik komisyonlarn nezaretinde yaplacaktr. 9. Tahliye ve teslim ilemleri srasnda Dou Trakyada yedi tabur Mttefik askeri bulundurulacaktr. 10. Mttefik heyet ve askerleri, 45 gn iinde Trakyadan geri ekileceklerdir. 11. Anadoludaki Trk kuvvetleri bar temin edilinceye kadar anakkale ve stanbul boazlarn tutan bitaraf mntka olarak tespit edilen hatlardan ileri geemeyeceklerdi. 12. Mttefikler halihazrda bulunduklar Gelibolu ve stanbuldaki kuvvetlerini Bar

Konferansnn kararna kadar bulunduracaklard. 13. TBMM Hkmeti, Bar Antlamasnn onaylanmasna kadar Dou Trakyada ordu kuramayacak ve Anadoludan kuvvet nakledemeyecekti. Mukaveleye gre, hkmlerin 14/15 Ekim gecesi yrrle konulmas gerekiyordu. Yunan delegeleri szlemeyi imzalamadan Atinaya dnmlerdi. Mttefik devletler, Yunanistan zerinde bask kurarak mukavele metnini imzaya zorladlar. Gerekletirilen yazmalar ve ikili grmeler neticesinde Atina Hkmeti, 13 Ekim 1922de Mtarekeyi imzalamay kabul etti. Bylece szleme hkmlerinin uygulanmasnn nnde hibir engel kalmad.34 B. Trakyann YunanllardanTahliyesi 1. Tahliye Mudanya mukavelesine gre, Yunan kuvvetleri Dou Trakyann tahliyesine 15 Ekimde balayacak ve on be gn zarfnda Meri nehrinin batsna ekilmi olacaklard. tilaf Devletleri

415

askerleri, Bar Antlamasnn imzasna dein snrda kabilecek her trl olay nlemek amac ile Meriin sa kys ile Karaaa ve sol sahilinde baz noktalar igal edecekti. mzay takiben stanbula dnen Mttefik generalleri Harrington, Charpy ve Mombelli, 12-15 Ekim tarihlerinde dzenledikleri toplantlarda Yunan tahliyesi ve Mttefik igaline dair nemli kararlar aldlar. Buna gre Dou Trakya, mntkaya taksim edildi. Her mntka, ayr tilaf kuvvetleri ve heyetleri tarafndan igal edilecekti. Tespit edilen mntkalar yle idi: 1. talyan Mntkas: orlu, erkezky ve havalisi. 2. Fransz Mntkas: Edirne, Krklareli (Krkkilise), Lleburgaz ve havalisi. 3. ngiliz Mntkas: Tekirda (Tekfurda), Kean, Hayrabolu ve havalisi. Tahliye ve igal dneminde bu mntkalarn kontrol ve dzeninin temini iin yedi Mttefik heyeti ve taburu grevlendirildi. Bunlarn Fransz, ngiliz ve biri de talyanlardan mrekkep olacakt. Ayrca blgeye gidecek heyet ve komutanlara verilmek zere, Dou Trakyann Mttefik Kuvvetler Tarafndan Suret-i gali Hakknda Talimat ad ile bir de talimatnme hazrland.35 Yunan kuvvetleri, 15 Ekim sabah saatlerinden itibaren en uzak noktalardan, tren yolu boyundaki kasabalarda toplanmaya balad. stasyon civarnda bekletilen bu birlikler, en ksa srede vagonlara bindirilerek Yunanistana sevk ediliyordu. Tekirda ve civarndaki birlikler ise, deniz yolu ile gnderiliyordu.36 Bu arada siviller de naklediliyordu. Yunan Hkmeti, blgedeki Rumlarn hepsini tahliye etmek niyetindi idi. Bunlar Makedonya ve Bat Trakyada iskn edilerek, buralarda Rum ekseriyeti salanacakt.37 Asker ve sivillerin birlikte tahliyesi, Rum ahlide panik havas dourdu ve kargaaya sebep oldu. Tren hatt boyu ve karayolu gzerghndaki kasabalar ve liman ehirleri, asker ve muhacir toplama merkezlerine dnt.38 Muhacirlerin acelecilii koldan yaplan sevkyat zorlatryor ve otorite boluuna sebep oluyordu. Bu kargaa, bilhassa karayolu gzerghnda daha belirgindi. Muhtelif ky ve kasabalardan yol gzerghna toplanan muhacirler, bir rman kollar gibi belirli merkezlerde birleerek, Edirneye doru ilerliyor ve tek bir kol halinde Trakyay terk ediyorlard. Mttefik heyetleri, durumu kontrol etmekte yetersiz kalyorlard. Bunun acsn ise blgede yaayan Trk ahli ekmekte idi. Dzensizlik ve kontrolszlkten kaynaklanan gasp ve yama hareketleri neticesinde eyalarna el konuluyor, kendileri de araba ve hayvanlar ile beraber muhacir sevkyat iin angaryada altrlyordu.39 Bu babozukluk, Mttefik heyetlerinin de dikkatini ekti. tilaf Devletleri Mmessilleri, 21 Ekimde bir toplant yaparak, tahliye ilemini belirli bir dzene sokmak iin baz kararlar aldlar. Alnan kararlara gre, nce askerlerin tahliyesi bitirilecek, sonra TBMM memurlar greve balayacak ve mteakiben de muhacir sevkyat yaplacakt. Muhacirler, beraberinde gtrecekleri eya ve emvlin kendilerine ait olduklarn ispata mecbur tutulacaklard.40 Bu tedbirlerin uygulanmas ile 22 Ekimden itibaren tahliye ve sevkyat ileri daha dzenli yaplmaya baland. Tahliye edilen yerlerde Trkler, muvakkat mahall idareler kurarak, blgedeki asayi ve emniyeti tanzim etmeye alyorlard. 41

416

Tablo 1:

Tahliye Edilen Yerler ve Tarihleri Yer Ad gal Tarihi Tahliye Tarihi

erkezky15 Ekim 1922 17 Ekim 1922 atalca 16 Ekim 1922 Saray16/17 Ekim 1922 Silivri Vize orlu Midye 17 Ekim 1922 19 Ekim 1922 16 Ekim 1922 16 Ekim 1922 16 Ekim 1922 17 Ekim 1922 17 Ekim 1922 19 Ekim 1922 18 Ekim 1922 17 Ekim 1922

Lleburgaz17 Ekim 1922 17 Ekim 1922 Kofaz21 Ekim 1922 nece 21 Ekim 1922 22 Ekim 1922 22 Ekim 1922

Babaeski22 Ekim 1922 23 Ekim 1922 Krklareli20 Ekim 1922 Edirne 18 Ekim 1922 Muratl 19 Ekim 1922 Kean 20 Ekim 1922 22 Ekim 1922 31 Ekim 1922 20 Ekim 1922 21 Ekim 1922

Hayrabolu23 Ekim 1922 24 Ekim 1922 Malkara 23 Ekim 1922 23 Ekim 1922

Uzunkpr21 Ekim 1922 25 Ekim 1922 Tekirda19 Ekim 1922 20 Ekim 1922

Nihayet, 1 Kasm 1922 sabah btn Dou Trakya topraklar, Yunan kuvvetlerinden tahliye edilmiti. Trakyada sadece asayiten sorumlu Yunan jandarmas ve Trklere devir teslim yapacak memurlar bulunuyordu. Bunlar da Trk idaresinin kurulmas evvelinde kasabalar terk edeceklerdi. Ayrca Rum muhacirlerin sevkyat da sryordu.

417

2. Tahliye Dnemi Yunan Mezlimi Yunanllarn Trakyadaki ilk zulmleri, 14 Ocak 1919da Yunan taburunun Edirne-stanbul demiryolu hattn igal etmesi ile balad. Daha sonra da 20 Temmuz 1922de Trakyann resmen igali ile iddetini artrarak devam etti.42 Trklerin Anadoluda zafer kazanmas ile Trakyada Yunan mezalimi dayanlmaz boyutlara kt. nceleri Trkleri bu topraklardan karmak amacna matuf olan Yunan vaheti, imdi dzensiz yama hareketlerine dnmt. Anadoludan panik havas ierisinde Trakyaya kaan muhacirler, buradaki yerli Rumlar ile beraber, ky ve kasabalar yamaladlar. Bir ok ky tahrip ve ihrk edildi. Bir ksm kylerin ahlisi tamamen srlerek metruk bir hle getirildi. Kasaba ve ehirlerde ise Trklerin iyerleri ve evleri yamaland. Halkn ileri gelenleri Yunan idarecilerince tutuklanarak muhtelif yerlere srgne gnderildi.43 Trkler, Yunanllarn ve yerli Rumlarn bu vaheti karsnda mal, rz ve canlarn korumak amac ile silahlanarak mnferit eteler oluturdular. Dalara snarak, Yunan zulmlerine kar koydular. Ankara Hkmeti de blgedeki bu etelere destek veriyordu. Bu amala akir (Kesebir) ve Fuad (Balkan) Beyler, Trakyada grevlendirildiler. Kendilerine gerekli para ve malzeme yardm yapld.44 Bu eteler, neada, Demirky, Saray, atalca, Pnarhisar, Vize, Krklareli, Muradl ve Tekirda civarnda faaliyet gsteriyorlard.45 Ankara Hkmeti, dier taraftan da diplomatik giriimlerde bulunarak, Yunan mezaliminin durdurulmasna alyordu. Bunun iin tilaf Devletleri nezdine protesto telgraflar ekerek, vahete bir an evvel son verilmesini istiyordu. Alnan bu tedbirlere ve Mudanya mukavelesi sonras Mttefiklerin blgedeki kontrollerine ramen tahliyenin son gnne kadar Yunanllarn ve yerli Rumlarn vahet ve zulmleri devam etmitir.46 TBMM Hkmeti, devir teslim ile beraber blgede mezlim tespit heyetleri oluturdu. Tahkikat neticesinde elde edilen istatistik bilgiler ve bunlara dair belgeler dosyaland. Bunlarn bir sureti de konferansa sunulmak zere, Lozan Sulh Heyetine gnderildi.47 Tespitlere gre sadece tahliye dneminde gerekletirilen Yunan mezlimi u ekilde tasnif edilebilir:48 Tablo 2: Tahliye Dnemi Yunan Mezlimi Gasp ve Yama OlaylarKymet veya Adet Altn lira Evrak- Nakdiyye Mecidiye Drahmi Resmi eya kz arabas 60.188 lira 3.931.834 lira 2.013 833.043 6.521.842 lira deerinde 10.735 adet

418

Beygir arabas

3.340 adet

Manda kz Tosun nek At Ksrak Eek Koyun Kei Tavuk Kaz Hindi rdek Ziraat aleti Emval-i saire Hububat

6.720 adet 3.600 adet 792 adet 11.900 adet 4.700 adet 272 adet 3.600 adet 109.000 adet 26.000 adet 34.000 adet 1900 adet 3.500 adet 700 adet 601.000 adet 88.156 adet 498.428 kile

Tahribat Bina (Cami ve mektepler dahil)957 adet Olay ldrme kence ve yaralama Tevkif ve srgn Tecavz C. Devir Teslim 374 adet 1193 adet 2530 adet 173 adet

419

1. Trakyay Teslim Alacak Komutann(Refet Paa) Tayini Anadoluda kazanlan zaferden sonra sra Trakyann Trk idaresine alnmasna gelmiti. Mudanya Konferans (3-11 Ekim 1922) bu amala toplanmt. Mustafa Kemal Paa, konferans hazrlklar ve almalar devam ederken, bir yandan da Trakyay teslim alacak komutann kim olacan dnyordu. Milli Mcadelenin nemli adamlarndan Refet (Bele) Bey bu i iin uygun bulundu.49 Refet Paa, 10 Ekim 1922de Dou Trakyay TBMM Hkmeti namna tesellme memur olarak tayin olundu.50 Refet Paann grevi, Bakumandanlk ve TBMM Hkmeti namna Trakyay tesellme memuriyet idi. Grevinin yetkilerine dair talimat, 9 Ekim gnk cra Vekilleri Heyeti toplantsnda kararlatrld. Ancak grevi ile ilgili ayrntlar, 16-19 Ekim gnleri Bursada gerekleen Paalar toplantlarnda belirlendi. Bu toplantlarda Mustafa Kemal, Fevzi (akmak), smet (nn), Kzm Karabekir, Kzm (zalp) ve Refet Paa bulunuyordu.51 Buna gre, Refet Paa u ileri grecekti:52 1. Mudanya Konferans kararlar gerei Dou Trakyay devir-teslim almak. 2. Devirteslim ilerine dair alnacak kararlar, asayi ve inzibatn korunmas iin Valilik Refet Paann emri altnda bulunacakt. 3. TBMM Hkmeti idaresi kurulur kurulmaz, ilgili mahallin devlet memurlar resm makamlara mracaat edeceklerdi. 4. Bat ve Dou Trakyada faaliyet gsteren cemiyetler Refet Paaya bal olarak faaliyet gstereceklerdi. Refet Paann stanbula gitmesi iin gerekli btn hazrlklar, 18 Ekim akamna kadar tamamland. Refet Paa, stanbulda ark Mahfili binasnda karargh kuracak ve apada Emin Ali Beyin konanda ikamet edecekti. Muhafazas iin 100 kiilik bir jandarma bl hazrland.53 Resmi faaliyetler bu ekilde srerken, stanbullular da Refet Paa ve jandarmalarn karlamak iin, zafer taklar hazrlamlar ve ehrin her yann Trk bayraklar ile donatmlard.54 Refet Paa, maiyeti ve jandarma muhafz bl ile beraber Glnihl vapuru ile 19 Ekim sabah Mudanyadan ayrld. leden sonra stanbul nlerine vardnda binlerce insan kendisini limanda bekliyordu. Henz igal altnda bulunduklarndan stanbullular, kendisini bir kurtarc olarak gryorlard. Muhafz blnn karaya k ile ilgili kk bir sorun yaandysa da, Refet Paa ve maiyetinin stanbula gelii adeta bayram havas iinde gerekleti. Karlamaya gelenler arasnda padiah namna Ali Nuri Bey, Sadrazam adna yaver Selahaddin, ehzadeleri temsilen yaverler, stanbul Valisi, Trakya Cemiyeti idarecileri ve TBMM Hkmeti stanbul Mmessili Hamid Bey bulunuyordu.55 2. Mlki darecilerin Tayini Refet Paa asker komutand. Kendisine yardmc olmak ve blgede sivil idareyi tesis etmek zere Edirne Valiliine akir (Kesebir) Bey tayin olundu (14 Ekim 1922). akir Beyin bu grevi, TBMM Milletvekili seilinceye kadar yaklak 10 ay devam etmitir.56 akir Bey, bu greve getirildikten sonra derhal Refet Paa ile temasa geerek almalara balad. Trakyada grev alacak memurlarn listeleri hazrlanarak Dahiliye Vekaletine sunuldu. Ekim ay sonu itibar ile btn idarecilerin tayinleri yapld. Bu memurlar unlard:57 Tablo 3: Trakyann Devir Tesliminde Grev Alan dareciler

420

Tayin Olunan Grev Edirne Valilii Kaymakaml Kaymakaml Mutasarrfl

Tayin Olunan Kii akir (Kesebir) Bey Havsa Kaymakaml brahim Bey Reid Bey Enez Kaymakaml Halit Rami Bey psala Kaymakaml Ali Rza Bey Yusuf Ziya Bey Cevdet Uzunkpr Krklareli Ziya Vize Bey Tekirda Bey

evki Bey Lalapaa

Tevfik Srr Bey Midye Nahiye Mdrl Raif Bey Alpullu Nahiye Mdrl Cemal Bey Lleburgaz Kaymakaml hsan Bey Hayrabolu Kaymakaml Edib Bey Saray Kaymakaml Silivri Kaymakaml Rfat Bey

Demirky Kaymakaml Kaymakaml Mutasarrfl erkezky Nahiye Mdrl Avni Bey

Dr. Namk Bey

Tahsin Bey orlu Kaymakaml

Gelibolu Mutasarrfl Asm Bey

3. Trakya Jandarma Tekilat TBMM Hkmeti, daha Mudanya Konferans devam ederken Trakyaya karlacak jandarmalar iin hazrlk yapt. Jandarma says henz konferansa tespit edilmemi olmakla beraber, Hkmet ilk etapta 750si Umum Jandarma Kumandanlndan ve 3.250si asker birliklerden olmak zere, 4.000 jandarmann hazrlanmasn istedi. Bu arada konferans sona ermi ve miktar 8.000 olarak belirlenmiti. 12 Ekim 1922de Fevzi, smet ve Refet Paalar Mudanyada bir araya gelerek, Jandarma Tekilatna dair hususlar grtler. Burada alnan karara gre, Trakyaya seyyar ve sabit olmak zere iki snf jandarma kuvveti gnderilecekti. 1. Sabit Jandarma Birlikleri: Jandarma Umum Kumandanlna bal birliklerden seilecek ve says 750 olacakt. 2. Seyyar Jandarma Birlikleri: Garp Cephesi kuvvetlerinden 1895-1901 doumlu erlerden seilecek, her biri 400 mevcutlu 16 piyade taburu ve 500 mevcutlu iki svari alayndan mrekkep ve 7.400 kiiden ibaret olacakt. Ancak zaman ierisinde bu say subay ve erleri ile birlikte 10.000i aacakt.58 Tablo 4: Trakyaya Gnderilen Jandarma Tekilat Birlik smi Seyyar Jandarma Tekilat Sabit Jandarma Tekilat Refet Paa Karargh 43 Toplam 558 Subay Says 440 7781 75 1645 313 9739 Asker Says

421

Genel toplam

10.297

4. Trakyann TBMM Hkmetidaresine Braklmas Mudanya Mtarekesi szlemesi icab Trakyann TBMM Hkmetine teslimi Yunan tahliyesinden hemen sonra balayacakt. Blgedeki Yunan idaresi en ksa zamanda ynetimi Mttefik heyetlerine devredecek ve onlar da bir iki gn zarfnda Trk memurlara brakacakt. Bu, teoride gayet gzel plnlanmt. Ancak uygulama baladnda baz sorunlar yaanmaya balad. Plnland gibi, Yunanllarn tahliye ettikleri yerleri Mttefik heyetleri teslim alyor ve bylece Yunan idaresinin hukuk varl sona eriyordu. Yunan idaresinin ekilmesi ile blgede mahall idareler asndan bir ynetim boluu domakta idi. Bu konuda mukavelede herhangi bir balayc ve aklayc hkm yoktu. Bunu gren halk, Mttefik heyetlerinin de onayn alarak kaza merkezlerinde muvakkat mahall idareler tesis ediyordu. Bu idareler, Yunanllarn tahliyesini mteakip derhal kasaba ve ehirlerin ynetimine el koyuyorlar ve mahallin asayi ve intizamna yardmc oluyorlard.59 Tahliye sonras Refet Paa, Mttefik generaller ile bir toplant yaparak, kasaba ve ehir merkezlerinin teslim tarihlerini tespit etti. Ancak bu ilk tespit tarihinde sorunlar yaannca generaller yeniden bir araya gelerek, yeni tarihler belirlediler. Buna gre, Demirky, erkezky, Saray, Silivri ve orlu 1-8 Kasm; Krklareli, Babaeski, Pnarhisar ve Lleburgaz 8-15 Kasm; Malkara, Hayrabolu ve Tekirda 15-20 Kasm; Edirne ve Gelibolunun btn aksam 20 Kasmdan itibaren devir teslim olacakt.60 Tesellmn balama tarihi yaklatka son hazrlklar da yaplyordu. Hkmet, devir teslimde harcanmak zere 2.000.000 lira denek ayrmt. Bunun 80.000 liras Vali akir Bey emrinde kullanlacakt. Devir teslim esnasnda yetkililerin yapmas gerekli iler de u ekilde tespit edildi: 61 1. Dou Trakyadaki her kazada slam ve gayrimslimlerin nfus istatistiklerinin karlmas. 2. At, katr, eek, araba, kan ve benzeri nakliye aralarnn mevcutlarnn tespiti. 3. Kazalarda mevcut zahire ve iae yeknlarnn belirlenmesi. 4. Kaza ve ehirlerdeki erzak ve dier ticaret maddeleri mevcutlarna ait istatistik cetvellerinin karlmas. TBMM Hkmeti daresinin Trakyada daha abuk teesss edebilmesi iin, yrrlkteki Liv kanununa bal kalnmadan, fevkalade bir ynetim tarz uygulanyordu. Buna gre, Edirne Valilii ve Mutasarrflklar dorudan Trakyay tesellme memur Refet Paaya balanmt. Kazalar da Mutasarrflklara ve Vilayete bal olarak alacaklard. Ayrca Edirnenin teslim alnmasna kadar orlu muvakkat vilayet merkezi seilmiti.62 Trk jandarma ve memurlarnn blgeye girii, 30 Ekimde balayacakt. Bu amala ilk kafilede bulunan jandarma ve memurlar, zmitten mit vapuru ile hareket ederek 30 Ekim sabah Sirkeciye

422

geldiler. Buradan ilk devir teslim trenini gerekletirmek zere, balarnda Vali akir Bey olduu halde erkezkye hareket ettiler. Trende, Edirne milletvekillerinden Mehmed eref (Aykut), Faik (Kaltakkran), ve Trakyal mebuslardan Esat (Aydn), Cavit (Kars), Faik (Cebelibereket), Mazhar Mfit Kansu (Hakkari), Dr. Mehmed Fuad Umay63 (Bolu) Beyler de bulunuyordu.64 Tren stanbuldan byk bir kalabalk tarafndan uurland. Urad her istasyonda halkn sevin gzyalar ile karland. Vali akir Bey, devir teslimin fiilen balamas zerine 31 Ekimde Trakya halkna bir beyannme yaynlad. Beyannmede u hususlara dikkat ekilmekte idi:65 1. Kurtarlan blgelerde en nemli i hkmetin otoritesinin tesisi ve asayiin teminidir. ayet jandarma says buna yeterli deilse ky bekilerinden destek alnacaktr. 2. Sahipsiz kalan emvl-i metrkenin ziynna meydan verilmeyecektir. 3. Seimler yaplncaya kadar, mahall idare ynetimleri tesis edilecektir. 4. Dmann igal ve tahliye dneminde uygulad mezlim tetkik ve tespit edilecektir. 5. Gayrimslim ahliden kalanlar varsa bunlarn tespitleri ve her trl tehlikeden korunmalar gereklidir. 6. ki kullanm yasak olduundan mevcutlarnn tespiti ve toplanmas lazmdr. 7. Vilayet haricine zahire ihrac yasaklanmtr. 8. Kazalar arasnda muhaberat jandarma tekilatlar ve husus surette temin edilecektir. 9. Yunanllar tarafndan terk edilmi resm evrak varsa, muhafaza altna alnmas gerekmektedir. erkezkyden itibaren devir-teslim heyeti bazen trenle bazen de karayolu ile Edirneye kadar btn Trakyann teslimini tamamlad. Her kazada Trk yneticileri Mttefik heyetlerince karlanyor, bayrak merasimi gerekletiriliyor ve Mttefik heyetleri ile Trk yneticiler arasnda devir-teslim tutanaklar imzalanarak ynetime el konuluyordu. Daha sonra mttefik heyetler blgeyi terk ediyorlard. Edirne ve Gelibolunun teslimini mteakip btn Dou Trakya 28 Kasm 1922de TBMM Hkmeti daresine gemi oldu.66 Tablo 5: Yer ad erkezky orlu talyan talyan Devir Teslim Tarihleri Mttefik Mntkas Devir Teslim Tarihi 31 Ekim 1922 31 Ekim 1922

423

Saray Silivri Vize Demirky Midye

talyan talyan talyan Fransz Fransz

1 Kasm 1922 2 Kasm 1922 2 Kasm 1922 2 Kasm 1922 4 Kasm 1922 8 Kasm 1922 8 Kasm 1922 9 Kasm 1922 9 Kasm 1922 10 Kasm 1922 24 Kasm 1922 24 Kasm 1922 30 Ekim 1922 3 Kasm 1922 13 Kasm 1922 15 Kasm 1922 15 Kasm 1922 17 Kasm 1922 17 Kasm 1922 18 Kasm 1922 20 kasm 1922 21 Kasm 1922 24 Kasm 1922 26 Kasm 1922

Lleburgaz Fransz Pnarhisar Babaeski Alpullu Krklareli Havsa Edirne Fransz Fransz Fransz Fransz Fransz Fransz

Marmara Erelisingiliz Muradl Tekirda Hayrabolu Malkara Mrefte arky Uzunkpr psala Kean Enez (nz) Gelibolu ngiliz ngiliz ngiliz ngiliz ngiliz ngiliz ngiliz ngiliz ngiliz ngiliz ngiliz

424

Karaaa67 Fransz Sonu

15 Eyll 1922

Trk stiklal Harbinin zaferle neticelenmesi ve TBMM Hkmetinin uygulad baarl diplomasi ile Misk- Millnin nemli bir maddesi olan Dou Trakya yeni bir savaa gerek olmadan kazanlmtr. Anadoluda kazanlan zaferle btn Anadolu topraklar dmandan temizlenmiti. Sra Trakyann kurtarlmasna gelmiti. Bu da, 11 Ekim 1922 tarihli Mudanya Mtarekesi hkmleri ile temin edilmitir. Btn bu olumlu gelimelere ramen, Yunanistann muharip taraflardan birisi olarak mtarekeyi dorudan Trkiyeden deil de, Mttefikleri vastas ile dolayl olarak istemesi, konferansn seyrini Trkiye asndan olumsuz olarak etkilemitir. Bu gelimeye bal olarak, Mudanyadaki mzakerelere Yunan delegelerinin katlmay ve Yunanistan ile ilgili her konunun, Mttefik generaller tarafndan savunulmas, Yunanistann lehine olmutur. nk Trkiye, Anadolu ve Trakya topraklarn igal ve batan baa harap eden muhatabna kar, iledii sular dorudan ifade etmekten mahrum kalmtr. Bylece Trkiye, sulu ve malup bir devletin mmessilleri ile deil, Birinci Dnya Savann galipleri ile muhatap olmutur. Mttefikler, bu durumdan istifade ederek, bu gn olduu gibi o gn de mark ve yaramaz ocuklarn, Trkiye karsnda yalnz brakmayarak, ellerinden geldiince korumulardr. Bilhassa ngiltere, bu oyunun ba kahraman olarak roln ok iyi oynamtr. Mzakereler esnasnda smet Paann baarl ve atak bir politika izlemesine karn, Harington da Yunanistan adna iyi bir savunma rnei gstermitir. Buna ramen Mudanya Mtarekesi, TBMM Hkmeti asndan byk bir baar rneidir. Bu mukavele ile bugnk Trakya snrndan Karaaa hari btn Dou Trakya topraklar Yunan igalinden kurtarld. Karaaa, Yunan kuvvetlerinden tahliye edilmekle beraber, Mttefik igali altnda, Yunan jandarmas kontrolnde ve idaresinde brakld. Bu kk toprak paras da nihayet, Lozan Antlamas ile Trkiye topraklarna katld. Bylece Trkiye, Mudanya Konferans ile hedefledii, Dou Trakya ile ilgili isteklerini gecikmeli dahi olsa temin etmi oldu. 1 946-947. 2 3 4 Veysi Akn, Trakyann Trklere Devir Teslimi, Ankara 1996, s. 23. Geni bilgi iin bkz. David Walder, anakkale Olay, (ev: M. Ali Kayabal), stanbul 1973. Bu konudaki yazmalar iin bkz. Bilal N. imir, Atatrk le Yazmalar (1920-1923), C. I, Bu konudaki yazmalar iin bkz. Documents On British Foreign Policy, 1919-1939 First

Series Volume XVII, Greece and Turkey, 1921-1922, Her Mojestys Stationary Office, London 1970, s.

Ankara 1981, s. 307-309.

425

5 6

ngiliz Belgelerinde Atatrk, C. IV, Haz: Bilal N. imir, Ankara 1984, s. 571-572. Documents On British Foreign Policy, 1919-1939, First Series Volume XVIII, Greece and

Turkey, 1922-1923, Her Mojestys Stationary Office, London 1972, s. 120-123. 7 133-134. 8 9 10 DBFP I/18, s. 120-125. Akn, Trakya, s. 34. Tevfik Byklolu, Trakyada Milli Mcadele, C. I, Ankara 1987, s. 446, Galip Kemal Bu konudaki yazmalar iin bkz. ngiliz Belgelerinde Atatrk IV, s. 629-636, DBFP I/18, s.

Sylemezolu, Bamza Gelenler, Yakn Bir Mazinin Hatralar Mondrostan Mudanyaya 1918-1922, stanbul 1939, s. 299. 11 ATASE Arivi; K. 1595, D. 28, F. 1-3; Kzm Karabekir, stikll Harbimiz, stanbul 1989, s.

1110; smet nn, Hatralar, C. II, Ankara 1987, s. 20-30. 12 13 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Akn, Trakya, s.36-40. Harb Tarihi Vesikalar Dergisi, 6 Aralk 1968), Ve. No: 1472, Ali Trkgeldi, Mondros ve

Mudanya Mtarekeleri Tarihi, Ankara 1948, s. 158; Ali Fuat Cebesoy, Gl. Ali Fuat Cebesoyun Siyas Hatralar, stanbul 1957, s. 85; Salahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, C. II, Ankara 1986, s. 281. 14 15 Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar, C. III, Ankara 1985, s. 896-897. Venizelos tilaf Devletlerinden byle bir istekte bulunmutu. Atina Nevlogos gazetesinden

naklen, Vakit, 5 Terinievvel (Ekim) 1338/1922, No: 1730, s. 2. 16 17 18 imir, Atatrk le Yazmalar I, s. 333. Hazrlanan metin iin bkz. Vakit, 5 Terinievvel (Ekim) 1338/1922, No. 1730, s.1. TBMM GCZ, C. III, s. 899-900, smet Paann 4 Ekim 1922 gnl raporu, DBFP I/18, s.

139-140, General Haringtondan ngiltere Sava Bakanlna 4 Ekim 1922 tarihli telgraf. 19 imir, Atatrk le Yazmalar, I, s. 341-347; smet Paadan Bakumandan Mustafa

Kemal Paaya Konferans Raporu, Akn, Trakya, s. 40. 20 21 TBMM GCZ, C. III, s. 900-901. ATASE Arivi, K. 1595, D. 28, F. 5.

426

22 23

Akn, Trakya, s. 42. Cebesoy, Siyasi Hatralar, I, s. 92. Aslnda Lord Curzon, 20-22 Eyll 1922 tarihleri

arasnda yaplan Paris gizli grmelerinde Trakyann Trk idaresine verilmesini kabul etmi bulunuyordu. Ancak imdi zaman kazanmak ve pazarlk glerini artrmak istiyordu. 24 25 Atatrkn Sylev ve Demeleri, I-III, (1918-1937), Ankara 1989, s. 67-68. Bu tebliler iin bkz. Vakit, 6 Terinievvel (Ekim) 1338/1922, No: 1729, s.3, Vakit, 7

Terinievvel (Ekim) 1338/1922, No: 1730, s. 2. 26 27 28 29 DBFP, I / 18, s. 144 -150, Rumbolddan Curzona telgraf. Bu gelimeler iin bkz. Akn, Trakya, s. 44-46. Paris toplantlar tutanaklar ve bu konudaki yazmalar iin bkz. DBFP, I/18, s. 155-176. Bu konudaki yazmalar iin bkz. imir, Atatrk ile Yazmalar, I, s. 391-405; TBMM

GCZ, C. III, s. 920-936. 30 31 Akn, Trakya, s. 52-53. TBMM GCZ, C. III, s. 392-394; Akn, Trakya, s. 54; Tevfik Byklolu, Trakyada Milli

Mcadele, C. II, Ankara 1987, s. 104. 32 33 34 35 36 37 Vakit, 12 Terinievvel (Ekim) 1338/1922, No: 1735, s. 2. Akn, Trakya, s. 55-57. Bu konudaki gelimeler iin bkz. Akn, Trakya, s. 62-69. ATASE Arivi, K.1388, D. 22, F. 4. Renin, 19 Terinievvel (Ekim) 1338 / 1922, No: 6, s. 1. Vakit, 16 Terinievvel (Ekim) 1338/1922, No: 1739, s.1 ve Vakit, 20 Terinievvel (Ekim)

1338/1922, No: 1743, s. 2. 38 39 ATASE Arivi, K.1686, D. 50, f. 19, ve F. 21-1. Ernest Hemingway, gal stanbulu ve ki Dnya Sava (ev: Mehmet Ali Kayabal),

Ankara 1988, s. 20-22, 32-33. 40 41 ATASE Arivi, K.1686, D. 50, F. 30-1. ATASE Arivi, K. 1664, D. 169, F. 28.

427

42

Bu dnemdeki Yunan mezalimi hakknda geni bilgi iin bkz. ark Trakyada Yunan

Zulmleri, Trakya Cemiyeti Neriyatndan, stanbul 1338/1922, Veysi Akn, Milli Mcadelede Edirne ve evresinde Yunan Mezalimi, Yedi klim VI / 47 (ubat 1994), s.111-113. 43 Vakit, 20 Eyll 1338/1922, No: 1713, s. 2; Vakit, 22 Eyll 1338/1922, No: 1715, s. 2; Vakit,

28 Eyll 1338/1922, No: 1721, s. 1; ATASE Arivi, K. 1686, D. 50, F. 4. 44 45 46 47 48 49 50 Bu konuda bkz. Byklolu, a.g.e, C. II, s. 98-101. ATASE Arivi, K. 1686, D. 50, F. 2,2-1. Akn, Trakya, s. 86. ATASE Arivi, K. 2070, D. 49, F. 1, F. 1-1. ATASE Arivi, K. 2070, d. 49, F. 1-4, F. 1-5. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Akn, Trakya, s. 89-92. ATASE Arivi, K. 1686, D. 50, F. 8, Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, D: 1, C.

XXIII, s. 341-342. 51 52 Kazm zalp, Milli Mcadele, C. I, Ankara 1985, s. 237. Bununla beraber, Refet Paa stanbula getikten sonra Lozan Konferans evvelinde

Saltanatn kaldrlmas ve stanbul Hkmetinin grevinin sona ermesi meselesinin nem kazanmasndan dolay, stanbul ilerine arlk vermiti. Bu durum baz tartmalar da beraberinde getirmitir. Bu tartmalar iin bkz. Dursun Ali Akbulut, Heyet-i Vekilecik, Ondokuz Mays niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, Say: 7 (Aralk) 1992, Samsun 1992, s. 6-9. 53 2. 54 Fethi Tevetolu, Atatrkle Samsuna kanlar, Ankara 1987, s. 85; Lord Kinros, Atatrk ATASE Arivi, K.1770, D. 51, F. 7, Vakit, 21 Terinievvel (Ekim) 1338 / 1922, No: 1744, s.

Bir Milletin Yeniden Douu, stanbul 1984, s. 527. 55 56 57 58 ATASE Arivi, K. 1686, D. 50, F. 28. ileri Bakanl Arivi, Vali akir Kesebir Dosyas, No: 1237. Akn, Trakya, s. 97-98. Bu konudaki yazmalar iin bkz. ATASE Arivi, K.1770, D. 51, F. 7, 11, 13, 18, 64-4,

Akn, Trakya, s. 98-112.

428

59

Bu mahall idareler ve alma sistemleri hakknda devrin gazetelerinde geni bilgi

bulunmaktadr. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Akn, Trakya, s. 126-152. 60 61 62 63 ATASE Arivi, K. 2068, D. 24, F. 6. ATASE Arivi, K. 2087, D. 67, F. 1. Akn, Trakya, s. 118-119. Mehmet Fuad Umay hakknda geni bilgi iin bkz. Veysi Akn, Bir Devrin Cemiyet Adam

Doktor Fuad Umay, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2000. 64 65 66 117-152. 67 Karaaa, Mudanya Mukavelesine gre Yunan kuvvetlerinden tahliye edilmi, Mttefik kdam, 1 Terinisni (Kasm) 1338 / 1922, No: 9204, s. 2. Vakit, 2 Terinisni (Kasm) 1338 / 1922, No: 1756, s. 2. Kasaba ve ehirlerin devir teslim trenleri hakknda geni bilgi iin bkz. Akn, Trakya, s.

igali ve kontrol altnda Yunan idaresine braklmtr. Ancak Trkiyeye iadesi Lozan Bar Antlamas ile temin edilebilmitir. Bu sebeple Karaaan devir teslim tarihi burada gecikmeli olarak gzkmektedir. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Akn, Trakya, s.192-198. 1. Arivler I. Askeri Tarih Stratejik Etd Bakanl Arivi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ATASE Arivi, K. 1595, D. 28, F. 5. ATASEArivi, K. 1664, D. 169. F. 28. ATASE Arivi, K. 1686, D. 50, F. 2, 2-1. ATASE Arivi, K. 1686, D. 50, F. 28. ATASEArivi, K. 1686, D. 50, F. 4. ATASEArivi, K. 1686, D. 50, F. 8. ATASEArivi, K. 2068, D. 24, F. 6. ATASEArivi, K. 2070, D. 49, F. 1, F. 1-1. ATASEArivi, K. 2070, D. 49, F. 1-4, 1-5.

429

10 11 12 13 14 15 16

ATASEArivi, K. 2987, D. 67, F. 1. ATASEArivi, K. 1686, D. 50, F. 19, ve F. 21-1. ATASEArivi, K. 1686, D. 50, F. 30-1. ATASEArivi, K. 1770, D. 51, F. 7. ATASEArivi, K. 1770, D. 51, F. 7, 11, 13, 18, 64-4. ATASEArivi, K. 1595, D. 28, F. 1-3. ATASEArivi, K. 1388, D. 22, F. 4.

2. ileri Bakanl Arivi 1 Vali akir Kesebir Dosyas, No: 1237.

II. Gazeteciler 1 2 3 kdam, 1 Terinisni (Kasm) 1338/1922, No: 9204. Renin, 19 Terinievvel (Ekim) 1338/1922, No:. Vakit, 20 Eyll 1338/1922, No: 1713 ile Vakit, 2 Terinisni (Kasm) 1338/1922, No: 1756

aras nshalar. III. Eserler 1 Akbulut, Dursun Ali; Heyet-i Vekilecik, Ondokuz Mays niversitesi Eitim Fakltesi

Dergisi, Say: 7, (Aralk) 1992, Samsun 1992, s. 6-9. 2 3 Akn, Veysi; Trakyann Trklere Devir Teslimi, Ankara 1996. Akn, Veysi; Milli Mcadelede Edirne ve evresinde Yunan Mezalimi, Yedi klim VI/47

(ubat 1994), s. 111-113. 4 5 6 7 Akn, Veysi; Bir Devrin Cemiyet Adam Doktor Fuad Umay, Atatrk, Ankara 2000. Atatrkn Sylev ve Demeleri, I-III, (1918-1937), Ankara, 1989. Byklolu, TEvfik; Trakyada Milli Mcadele, C. I, Ankara 1987. Documents On British Foreign Policy 1919-1939 First Series Volume XVII, Greece and

Turkey 1921-1922, Her Majestys Stationary Office, London 1970.

430

Documents On British Foreign Policy 1919-1939 First Series Volume XVIIIGreece and

Turkey 1922-1923, Her Majestys Stationary Office, London 1972. 9 10 Harb Tarihi Vesikalar Dergisi, (6 Aralk 1968), Ve. No: 1472. Hemingway, Ernest; gal stanbulu ve ki Dnya Sava (ev: Mehmet Ali Kayabal),

Ankara 1988. 11 12 13 14 15 16 ngiliz Belgelerinde Atatrk; C. IV, Haz:Bilal N. imir, Ankara 1984. Karabekir, Kzm; stiklal Harbimiz, stanbul 1989. Lord Kinros, Atatrk Bir Milletin Yeniden Douu,stanbul 1984. zalp, Kazm; Milli Mcadele, C. I, Ankara 1985. Sonyel, Salahi R; Trk Kurtulu Sava ve D Politika, II, Ankara 1986. Sylemezolu, Galip Keml; Bamza Gelenler, Yakn Bir Mazinin Hatralar Mondrostan

Mudanyaya 1918-1922, stanbul 1939. 17 18 19 20 ark Trakyada Yunan Zulmleri, Trakya Cemiyeti Neriyatndan, stanbul 1338/1922. imir, Bilal N; Atatrk le Yazmalar (1020-1923), C. I, Ankara 1981. Tevetolu, Fethi; Atatrkle Samsuna kanlar, Ankara 1987. Trkgeldi, Ali; Mondros ve Mudanya Mtarekeleri Tarihi, Ankara 1948.

21 Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar, Cilt 3, Ankara 1985. 22 23 Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, D: 1, C. XXIII. Walder, David; anakkale Olay, ev: M. Ali Kayabal, stanbul 1973.

431

Kurtulu Sava'nda Bir Diplomasi Zaferi: stanbul'un Teslim Alnmas / Dr. Mehmet zdemir [s.230-243]

Aratrmac /Trkiye Giri1 BirincDnya Savan sona erdiren Mondros Atekes Antlamas yenilginin kabul edilmesi anlamna geliyordu. Antlamann 1. maddesi, tilaf kuvvetlerininin anakkale ve stanbul Boazlarn igal etmelerine izin veriyor, 7. maddesi ise lke zerinde gvenlikleri iin gerekli grdkleri yerleri igal etme hakk tanyordu. Atekesin haftas dolmadan ngilizler anakkale Boaznn her iki tarafna karak igal etmiler ve tabyalardaki toplarn hepsine el koymulard. yl nce denizden ve karadan bir trl geemedikleri anakkaleyi kolayca ele geirmilerdi (12 Kasm 1918). Atekesin ikinci haftas dolarken (13 Kasm 1918) tilaf Devletlerine ait donanma stanbul nlerine geldi. ou ngiliz gemilerinden oluan donanma iinde Fransz ve talyan gemileri de vard. 14 ve 15 Kasm 1918 gnlerinde Boazn Rumeli ve Anadolu yakalar tamamen kontrol altna alnd. stanbula asker karld. Trk polisi ve jandarmasnn hibir otoritesi kalmad. stanbulu Trakyaya balayan demiryollarn da igal ettiler. Donanma komutan Mondros Atekes Antlamasn imzalayan ngiliz Amiral Calthorpe idi. 17 Ocak 1919da ehrin Trk gvenlik kuvvetleri igal komutanl emri altna alnd. 16 Mart 1920de stanbul resmen igal edilerek sre tamamland. Byk Zafer ve Mudanya Atekes Antlamas tilaf Devletlerinin sonuta lkeyi igal etmek istemelerinin anlalmasndan sonra Osmanl ordusunu eitli cephelerde idare etmi olan komutanlar stanbula toplandlar. Nitekim, Mustafa Kemal Paa, Fevzi Paa, Mersinli Cemal Paa, Kazm Karabekir Paa, Ali Fuat Paalarla, Miralay (Albay) smet, Refet, Selahattin Adil, Kazm (zalp) Beyler bunlardand. stanbulda bulunduklar srada memleketin iinde bulunduu feci durumu grtler, tarttlar. Daha sonra Anadoluda eitli grevlere kendilerini tayin ettirdiler. Amalar; beklenmekte olan tilaf Devletlerinin basklarnn artmas halinde safha safha memleketin kurtarlmasn salayacak tedbirlerin uygulamaya konulmasyd. 2 Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettii olarak Anadoluya tayin edilen Mustafa Kemal Paa, 19 Mays 1919da Samsuna kndan itibaren bask altndaki stanbulun dnda bir otorite merkezi oluturmak zere harekete geti. Amasya Genelgesinin yaynlanmasndan sonra yaplan Erzurum ve Sivas Kongreleri ile Anadoluda merkezi bir idare merci olarak Temsil Kurulu faaliyete geirildi.

432

stanbulun 16 Mart 1920de resmen igal edilmesinden sonra Trk milletinin tek ve en yksek temsil edildii makam olarak Byk Millet Meclisinin Ankarada almas saland. Byk Millet Meclisi Bakan olan Mustafa Kemal Paa, milletin gcn dzenli ordu tekilat altnda birletirerek tilaf Devletlerinin destei ile batdan Anadolu ilerine ilerleyen Yunanllara kar ilk zaferini nnde kazand. Bunu Sakarya ve Byk Zaferler izledi. Byk Zafere giden ilk adm 26 Austos 1922de balayan Trk ordusunun genel taarruzu ile balad, baarl bir ekilde geliti. 30 Austosta Bakumandan Mustafa Kemal Paann sevk ve idare ettii bir meydan sava ile Yunan kuvvetlerinin esas ksmlar imha edildi. Trk ordusu, Yunan ordusunun bakiyesini nne katp kovalayarak 9 Eyll 1922 tarihinde zmire girdi. tilaf Devletlerinin bavurusu ile atekes iin grmeler balad. zmirden Ankaraya dnen Mustafa Kemal Paa, buradan da Mudanyada srdrlen atekes anlamas grmelerini yakndan takip edebilmek iin Bursaya hare ket etti. Yanna, zmirde gremedii iin Ankaraya dnen Refet Paay da ald.3 Mudanyada yaplan grmeler sonunda Atekes Antlamas yapld. Bu anlama ile Kurtulu Sava tamamlanm ve bar sreci balatlm oldu. Mudanya Atekes Antlamas ile sava yapmadan Meri nehrine kadar olan btn Trakya topraklarnn Trkiyeye teslim edilmesi kabul edilmiti. Bu byk bir baar idi. Yunanistann igali altnda bulunan, Trakyann Trkiyeye teslimi tilaf Devletlerinin nezaretinde gerekleecekti. Devir teslim ileri belirlenecek bir takvim dahilinde yaplacakt. Trakya topraklarnn devir teslimi yaplrken Trkiyeyi tilaf Devletleri nezdinde temsil edecek bir temsilciye ihtiya duyuldu. Mustafa Kemal Paa bu greve Refet Paay,4 tayin etti.5 Trakyann teslim alnmasnda Refet Paann grevlendirilmesini o zamanki babakan Rauf Bey yle aklad. Misak- milli snrlarn gerekletireceiz. Fakat aksini dnerek gerekli nlemleri de almak grevimizdir. Mudanya Antlamasn uygularken bir anlamazlk kt anda Trakyay savunmak iin bir sre ordu geiremeyeceiz. Oras bom bo kalrsa Yunanllar Karaaa taraflarndaki durumu aleyhimize evirebilir. Bunun iin biz Trakyada gizli bir dzenleme yapmak zorundayz. Bu zorunluluk nedeniyle buraya grevlendirilecek kiinin verilen grevi yapabilecek nitelikleri tamas nem kazand. nceledik ve Refet Paay uygun bulduk.6 Refet Paay oraya komutan olarak grevlendiremezdik. Bu Mudanya Antlamasna ters derdi. Ordu bulunduramayacamz yere komutan atayamazdk. Vali diye gnderemezdik. nk; kanun gerei milletvekilleri vali olamazlard. yle bir unvanla gndermeliydik ki; ayn zamanda askeri ve mlki kuvvetleri ve grevleri tek elde toplayabilelim ve kuvvetli bir savunma dzenlemesi yapabilelim. Siyasi gibi grnen grevin askeri yn arlkl idi. Bu deerlendirmeler sonucu olarak Refet Paaya TBMM ve Bakumandanlk Mmessili (Temsilcisi) unvan verildi.7

433

stanbulda TBMM Temsilcisi Mudanyada atekes grmeleri balaynca, acil gr alveriine ihtiya duyulabilecei de dikkate alnarak, Mustafa Kemal Paa yanna Fevzi Paa ve Refet Paay da alarak Bursaya, oradan Mudanyaya geldi. Konferans sresince grmeleri yakndan takip ettiler.8 Mudanyada yaplan grmeler sonunda Trakyann Trklere teslimi kabul edildi.

Bakumandan Mustafa Kemal Paa Trakyann teslim alnmas grevinin Refet Paaya verilmesini 9 Ekim 1922 tarihinde tensip buyurdu. Ayn gn Babakan tarafndan grev talimat ve hkmet tezkiresi hazrland. Grev 10 Ekim 1922 tarihinde Refet Paaya bildirildi. Konu, 11 Ekim 1922 tarihli oturumda Bakanlar Kurulunda grlerek izin istendi. Ksa bir mzakereden sonra grevi sresince olmak zere gerekli izin verildi.9 Bakanlar Kurulu karar yleydi: Mudanya Konferans uyarnca Trakyay TBMM hkmeti namna teslim almak zere Bakumandanlk tarafndan ordu komutanlarndan Mirliva Refet Paa Hazretleri grevlendirilmitir. Her blgede Milli Hkmet tamamen kurulur kurulmaz, hkmet memurlarnn bavuracaklar ve resmi ilerine ait hususlarda ve asayi ve dzenin hzla kurulmas iin nlemler alnmasnda, mmkn olan ilerin sonuna kadar vilayet valilerinin Refet Paa Hazretlerinin emri altnda bulunduu, Bakanlar Kurulunun karar olmakla durumun ad geene tebli ve tilaf Devletleri temsilcilerine duyurulmas.10 Grevlendirmenin Bakanlar Kurulu kararyla yaplmas daha sonra birok tartmalara neden oldu. nk Refet Paa kendisine verilen grevi yerine getirirken yaynlad duyurularda TBMM Fevkalade Temsilcilii nvann kulland. Duyurular basndan okuyan milletvekilleri byle bir nvan kendisine meclisin vermediini ileri srerek durumu mecliste grmek zere harekete getiler. Yaplan gizli oturumlarda hkmet, TBMM Temsilcilii nvan verildiini, Fevkalade kelimesinin Refet Paa tarafndan hatal olarak kullanldn kabul etti.11 Grevlendirmenin kendisine bildirilmesinden sonra Refet Paa hazrlklarda bulunmak zere 13 Ekim 1922de Mudanyadan ayrlarak Ankaraya geldi. Burada gazetecilerin baz sorularn da cevaplad. ki gn nce Ankaraya geldiini, tekrar Bursaya gideceini, Bursadan stanbula geeceini ve Trakyann Yunanllardan tahliyesi mddeti olan 15 gnn gemesini bekleyeceini, bu mddetten evvel Trakyaya dahil olmaya ve tilaf Komisyonlar ile mnasebetlerde bulunarak Trakyada Milli Hkmetin bir an evvel kurulmasna uraacan syledi. Vazifesinin kapsam konusunda: Birinci aamada Yunanllardan tahliye edilen Trakyann teslim alnacan, ikinci aamada Trakyada TBMM hkmeti tekilatnn kurulacan, bu nedenle bir an evvel Trakyada mlki tekilat ve inzibat tekilatnn tamamlanmasna alacan, btn memur kadrolar ve jandarmann imdiden hazr bulunduu iin Edirnede btn tekilatn sratle tamamlanacan dndn syledi.12

434

Ankaradan Bursaya geen Refet Paa burada; Mustafa Kemal, Fevzi, smet, Kazm Karabekir ve Kazm (zalp) Paalar ile toplantya katld. Toplantda yaplacak iler ve Refet Paann grevine ait nemli kararlar alnd. Bu toplantda Bakumandan Mustafa Kemal Paa grevle ilgili, zellikle saltanat ve hilafet makamna dair, sylenecek szler zerine zel talimatlar da verdi. 13 stanbulda Karlanma ve Kritik Konumalar Refet Paann Trakyay teslim almak iin TBMM tarafndan grevlendirildii ve 19 Ekim 1922 tarihinde Mudanyadan stanbula geecei ajanslardan duyulunca, stanbuldan kan bir karlama heyeti Mudanyaya kadar geldi. Refet Paa onlarn geldii Glnihal vapuruyla 19 Ekimde, leden sonra stanbul aklarna geldi. Yannda bir blk de jandarma muhafz bulunmakta idi. stanbul aklarnda Glnihal vapuru ngiliz devriyesi tarafndan durduruldu ve Refet Paa hakknda igal komutanlnca izin olduu halde muhafz birlii hakknda bir emir almadklar, durumun akla kavumasna kadar onlar stanbula alamayacaklar, vapurda kalmalar gerektii bildirildi. O gn jandarmalar geceyi vapurda geirdiler. Ancak ertesi gn Refet Paa anlamazl gidererek jandarmalar alabildi. Refet Paa 19 Ekim 1922de saat 15:00 sralarnda, Kabata skelesinden stanbula kt. skeledeki karlamada hazr bulunanlar arasnda bulunan Padiah Yaverinin; Zat- ahane adna ho geldin demesi zerine, Yksek Halifelik makamna dindar duygularm ulatrnz dedi. Veliaht Yaverinin Veliaht- saltanat adna ho geldin konumasna kar da Veliaht Abdlmecit Efendi yce halifelik makamnn veliahtdr. Evvelden beri verdiimiz szlerden birisi de Hilafet makamnn kurtarlmasdr dedi. Daha sonra ark mahfeline geen Refet Paaya Sadrazam Tevfik Paa adna ho geldin denildii zaman; Anadolu, bir stanbul hkmeti tanmad gibi, stanbul hkmetinin sadrazamn da tanmaz. Fakat ahsna hrmetim sonsuzdur. Teekkrlerimi iletiniz dedi. ehir ve Dahiliye nazr adna sayglarn sunan belediye bakanna ise: ehir adna arz ettiiniz hissiyata teekkr ederim. ahsnzda temsil olunan bu aydn dnceli halka teekkrlerimi arz ederim. Dahiliye Nazrnn gsterdii nezakete teekkr ederim. Hkmetimiz tamamen halk tarafndan milli egemenlik ile idare olunan bir demokrat hkmettir. Fakat ben hkmetim adna bir Dahiliye Nazr tanmyorum dedi. Refet Paann stanbula gelii mnasebetiyle Sultan Ahmet Meydannda gsterili bir Zafer Tak hazrlanmt. stnde Mustafa Kemal, smet ve Refet Paalarn resimleri vard. Zafer Taknn geit yerinde Mehterhaneden yenieri kyafetli drt kii yer almt. Mehter zmir ve stiklal Marlar almakta idi. Halk ve talebeler yol boyunu ve meydan doldurmutu. Saat 15:30da Refet Paa Zafer Taknn altndan, halkn alklar arasnda geti. Yaasn sesleri ve alklar btn meydan doldurdu. Yaz bir atn koulu olduu Refet Paann arabas Zafer Taknn tam altna gelince, kk bir kz

435

tarafndan selamland. O srada duran Refet Paann stne, takn stnden, civardaki evlerden ve halktan iekler, konfetiler serpildi. Refet Paa daha sonra Fatih Trbesini ziyaret etti. Gerek orada ve gerekse ark mahfelinde halkn duygularna uygun, stanbulu vc konumalar yapt.14 Refet Paa, o gn igalci tilaf Devletleri Temsilcileri ile de baz resmi temaslarda bulundu. Ele alnan ilk konu, Glnihal vapurundan karaya kmasna izin verilmeyen Jandarma Bl meselesi oldu. General Harringtonla gren Refet Paa, bln karaya kmasna engel olunmamasn ve ilemlerin onur krc durumunun dzeltilmesini istedi. Harrington Muhafz blnn karaya kmasna izin verdiini, ilemler iin gerekli talimat vereceini syledi.15 Refet Paa tilaf Devletlerinin igal ordular generalleri ile ilk toplantsn stanbula vard gn yapt. Toplantda srasyla ngiliz, Fransz, talyan generaller aklamada bulundular. Trakyann boaltlmas srasnda Yunanllarn yaptklar zararlar nlemeye altklarn, Trk hkmetinin de Hristiyan ahaliye teminat vermesi gerektiini, zira ahalinin g halinde olduunu sylediler. Refet Paa karlk olarak; Yunanllarn zararlarnn nlenmesini, hatta aratrma yaplarak Trk ahaliye zarar verenlerin belirlenmesini, Hristiyan ahaliye ise Trk hkmeti kanunlarla teminat vermi olduunu syledi. Refet Paa toplantda ayrca, Trakyada grev yapacak Trk Jandarmasnn stanbul zerinden gemesi gerektiini, en uygun nakliyatn byle yaplabileceini, Mudanya Antlamasnda olmasa bile buna izin verilmesi gerektiini syledi. Generaller, jandarmann stanbulda kalaca zehabna kapldklar iin izin vermemi olduklarn, aksi takdirde stanbuldan gemesinin bir mahzuru olmadn sylediler. Gerekli aklama ve teminattan sonra ngilizler, hatta bu konuda yardm vaat ettiler.16 Yeni Ynetimin Halka Anlatlmas Refet Paa stanbula vard andan itibaren, TBMM hkmetinin eitli olaylar karsndaki yaklamlar ve anlaylarn stanbul halkna anlatmaya ve benimsetmeye alt. Konumalarnda halkn duygularn okamaya, onlarn onurunu ykseltmeye zen gsterdi. Bu maksatla eitli halk gruplar ve temsilcilerine hitaben konumalar yapt. Saltanat- milliye dedii yeni ynetimi anlatrken; Trk tarihinde bugne kadar grlmemi ve stanbulun fethinin devir amas gibi, yeni bir devir am olan Saltanat- Milliyede (Milli egemenlik) halk, saltanat eline almtr. Artk her ne yaplrsa halk tarafndan, halk namna ve halk iin yaplacaktr. Trk kendini idare ediyor. Muvaffak da oluyor.17 dedi. Ayasofyadaki bir Cuma namazndan sonra halka kar yapt konumada; Milli hkmetin, eitlik prensibi zerinde durduunu ve zaferini buna borlu olduunu syledi.18

436

apadaki evinde yaplan bir mlakatta; Sakarya Savandan sonra Misak- Milli ile tespit edilen emellerimizi kan dklmeden temin edebilmek iin gsterdiimiz gayretler engellendi. Demek kuvvet gsterilmedike hak yerini bulmayacakt. Son karar verdik. Harektmz bilinen ekilde balad ve kahraman gazilerimizin anl silahlarnn zaferiyle sonuland. dedi. Hkmet merkezinin zmire veya baka bir yere tanp tanmayaca sorusuna; Henz Misak- Milli hudutlarmza sahip olmadmz gibi durum da tam akla kavumad iin byle bir ey sz konusu deildir. imdilik sahillerden uzak, daima uzak bulunacaz. cevabn verdi. Yunan tahribatna kar rehin ve teminat olmak zere Bat Trakyaya bir askeri harekt tasavvur olabilir mi? sorusuna; Byle hareket emperyalist bir siyaset demektir. Biz ise daima bundan kandk. Yunanllarn yaptklarn tazmin iin baka arelere ba vuracaz. Herhalde bir istila harbi yapmadmz ve haklarmz elde etmekten baka emelimiz olmadn cihana ispat edeceiz. cevabn verdi. Trakyaya ne zaman hareket edecei sorusuna, Trakyada mlki amirlik kurulur kurulmaz hareket etmek hakkna sahibim. Peyder pey boaltlan blgeleri dolaarak m, yoksa dorudan Edirneye mi gideceim duruma gre belli olacaktr. cevabn verdi.19 Kendisini ziyarete gelen stanbul Mntehib-i Sanilerine (kinci Semen) bir konuma yapan Refet Paa; Sizler hepiniz bu gzel Payitahtta (bakent) korkusuz, yalnz vicdannn sesini dinleyerek vekillerinizin seilme varakas altna imzalarnz atmaktan bir an bile tereddt etmediniz. Ankarann, BMMnin adn anmak en byk su olduu, hariten istila, dahilden hyanet hkm srd bir zamanda korkmadnz. Vekillerinizi seerek Ankaraya yolladnz. Size bunu yaptran vatanperverliiniz, milliyetiliinizdir.20 dedi. Kz retmen Okulunu ziyareti esnasnda da bir konuma yapt. Anadoludan geliyorum. diye balad konumasn, Anadoluda yaplan savalarda milletin her ferdinin manen hakk vardr. diye srdrd. Anadolu kadnnn zaferde ok byk hakk olduunu, savata nakliyat onlarn yaptn, tarlalar onlarn iledii ve buday yetitirerek milleti istilaclar nnde boyun emekten kurtardn syledi ve szlerini yle tamamlad; Hanmefendiler, Hanm ordular ilim, irfan ordulardr. Bir erkek evini glen grmezse hayat ona haram olur. Ev hayat olmayan bir yerde vatan sevgisi olmaz. Hanmefendiler, Anadolu kadnlarna ilim, irfan, nur ve ziya verecek sizin ordunuzun kuvvetidir. 21 Gmenlere yaapt konumada; Sizin dirayet ve dayankllnz zaten biliyordum. Onun iindir ki, Anadoluda yanan yklan yerleri grp, bu yerlerden kanlar, kaanlar, zavall, bedbaht muhacirleri dndm zaman, bu viran olan kylerin mescitlerinde asrlardan beri slam secdesini kabul eden talarna bam dayadm. Bu insanlar iin dua ettim. Dualarm kabul oldu.22 dedi. Kadkyde toplanan kalabalk halk topluluuna yapt konumada; Anadoluda dklen bunca kann boa olmadn, milletin an ve istikbali iin olduunu, memleketin kadnlnn kazanlan zaferde iftihar edilecek bir paya sahip olduunu syledi ve szlerine yle devam etti; Allahm o ne

437

byk manzara idi. Neler grdk. Bir kadn yavrusunun yegane rtsn, yamura ve kara kar saklamak iin cephanenin stne rtmt. Hem kendisi hem de yavrusu srl sklam bekliyordu. Bunlar grdk. O kadna bunu yapmamasn teklif ettik. Evladn muhafaza et dedik. Fakat O, vatann yaayabilmesi iin cephanenin hibir zerresinin slanmamas lazm geldiini syledi. dedi. Szne devamla; Ey milletim, tekmil bu selam, bu tevecch, bu anl, anl, kanl bayraklar, artk yer yznde tahakkm, istila, istibdat devrinin kapandn sylyor. Artk yer yznde ne bir milleti kahredecek bir saltanat, ne de bir milleti istila altna alacak bir millet kalmtr. Bunlarn hepsi yok oldu. Krk u kadar ay evvel burada bir ahsn keyfi iin defa idama mahkum olan bu hizmetkarnza kar gsterdiiniz bu kalbi muhabbet, ok ey sylyor. stibdada (Baskya) nefret!, Mstevliye (galciye) lanet!, Mstebide (Bask uygulayana) lanet! Bir mstebidin keyfi iin idama mahkum olan bir fert (Refet Paa kendisini kastediyor) kalbi, btn milletin kalbidir.23 dedi. Bu konumadan sonra Kadky halk adna bir ziyafete davet edildi. Ziyafette padiah ve sadrazama atan iddetli bir konuma yapt. Efendiler bir kalp akeye (Gemez para) bizi sattlar. Esirler gibi mteri pazarlna karlmadan satldk. sterim ki, bunlar talihsiz ve merdud yaptklarnn cezasn grsnler. lelebet eksinler. Bu gn en kolay bir eydir. Namuslu insan iin bir mkafattr. Halbuki merdud ve menkup insanlar iin ise bu cezadr. yle adamlar bir lmle cezalandrmak kafi deildir. Koca Sadrazam, kimin maln kime satyorsun? Neyi satyorsun? Efendiler, sorumsuz insanlar artk kede otursunlar, bizim dnya ilerimize karmasnlar. dedi. Paa daha sonra; TBMMnin anayasasn anlatt. Cumhuriyetin, milletin bnyesine uymadn syledi. Szlerini yle bitirdi; Artk bu millet iin tarihin yeni bir devresi ald. Demir, kl ve kan artk milletleri esir edemez. Milletleri esir eden tek bir ey kalmtr ki, o da milletin kendi iradesidir. Biz bu gn bu iradenin, bu hakimiyetin, bu saltanatn esiriyiz.24 Tbbiye talebelerine yapt konumada; Mefkure artk dodu. Fakat grevin tamamlanmas iin nur ve ziya lazmdr. Baykular ancak nur ve ziyadan korkarlar, yaadklar yerlerde viraneler icat ederler. Baykularn gzn kapamak iin lazm olan nur ve ziya sizin elinizdedir. dedi.25 Esnaf cemiyetlerini ziyaretinde yapt konumada; Bu hkmetin temel tan kyl ve esnaf tekil eder. stanbula geldiim zaman byk Hakan Yavuz Selimin trbesi dikkatimi ekti. Harabiyeti karsnda zntlerimi gsterdim. Ne mutlu size ki, siz bu milletin byklerine yaplmas lazm gelen ihtiram, erefi dnyorsunuz. Paann teekkr ettii husus; esnaf temsilcilerinin Yavuzun trbesini tamir ettirmeyi zerlerine aldklarn sylemeleriydi.26 Refet Paa stanbula indii andan itibaren sz ve davranlarnda ok hesapl davrand. Gerek stanbul hkmeti grevli ve temsilcilerine kar ve gerekse stanbul halkna kar konumalarnda ortak noktalar gze arpmaktadr. stanbul hkmetini tanmamak, saltanata kar sert bir tutum izlemek, halka ve eitli halk kurulularna millet, milli irade, milli hkmet gibi kavramlar ho

438

gsterme ynnde konumak bunlardandr. Birok konumasnda ortak anlaylar ilemesi, onun bu greve atanrken ald talimatlar erevesinde hareket ettiini gstermektedir. Refet Paann baars, yeri geldike talimata uygun, en isabetli sz ve davran zekice ortaya koymas ve kararllk gstermesindeydi. Trakyann Teslim Alnmas Hazrlklar Refet Paa stanbul halkyla kaynama ynndeki almalarnn yan sra, Trakyann teslim alnmas27 almalarn da srdrmekteydi. nce almalarnda verimlilii artrabilmek ve disiplini salayabilmek iin karargahnda grev dalm ve mesai saatlerini dzenledi. 28 Sonra Trakyaya nakledilecek askeri (jandarma) gcn hangi yollardan, ne zaman ve ne miktarlarda geirileceini belirledi. Trakyada grevlendirilecek jandarmann bir ksmnn stanbul zerinden geirilmesi iin tilaf Devletleri temsilcileri ile grmeler yapmas gerekiyordu. Bu konuda; Byk Millet Meclisi adna grmelerde bulunma yetkisi 6 Kasm 1922de verildi.29 Jandarmann bir ksmnn stanbul zerinden nakledilmesine, tilaf Devletlerinin raz olmasn salamak bir baar idi. Askerin stanbuldan geirilmesi zellikle stanbul halk zerinde iyi etkiler uyandrd.30 Ayrca; General Harrington ile bir anlama yapt. Anlamaya gre, Trakya ile Anadolu arasndaki haberlemede ngiliz hatlar kullanlabilecekti.31 tilaf Devletleri temsilcileri ile yaplan grmeler sonunda, Trakyann Trk ynetimine teslimi belirli bir takvime baland.32 Mudanya Antlamas uyarnca Yunanllarn Trakyadan askerlerini ekmeleri 30 Ekime kadar tamamlanmak zere devam ederken, ortaya yeni bir sorun kt. Yunanllar geri ekilirken getikleri ky ve kasabalar yakp ykyorlar, direnenleri katlediyorlard. Ellerine geirdikleri yiyecek, giyecek, mcevherat, hayvan vs. deerli her eyi beraberlerinde gtryorlard. Refet Paa Yunanllarn geri ekilirken yaptklar mezalimi ve zayiatlar tespit etmek, buna tilaf Devletleri temsilcilerinin ve dnyann dikkatlerini ekmek maksadyla, Yunan igalinden kurtulan blgelerde Mezalim ve Zayiatlar Tespit komisyonlar kurdu. alma tarzlar ile geerli bilgi ve belgeleri nasl toplayacaklarn anlatan bir tamim yaynlad. Bu ekilde toplanan bilgi ve belgeler henz Yunan igalinden kurtulamayan yerler iin tilaf Devletlerinin nlem almasn istemeye dayanak oldu. Refet Paa bu belgelere dayanarak tilaf temsilcileri ile yapt grmelerde yeni katliamlarn nne gemeye alt.33 Refet Paa stanbulda yeni grevine balad gnden itibaren gelimeleri gnlk raporlar halinde Bakomutanla bildirmekte idi. 29 Ekim 1922de gelen bir emirle gnlk raporlar bundan byle Genelkurmay Bakanlna vermesi istendi.34 Bu onun memuriyetinin dorudan Bakomutanla bal olmaktan alnp daha alt seviyede bir daireye bal, olaan bir grev haline indirildii anlamna gelmekte idi.

439

1 Kasm 1922 tarihi itibariyle Yunanllar tamamen Meri nehrinin bat kysna getiler. Geerken yanlarnda gtrdkleri yiyecek ve hayvan srlerine mukabil, tayamadklar ordu zahire, hayvan depolarndakilerin Trklere verilebileceini, tilaf Devletleri temsilcileri Refet Paaya teklif ettiler.35 Tanamayan Yunan depolarndaki erzak Trklere vermekte beis grmeyen tilaf Devletleri, Yunanllarn terk ettii Gelibolu yarmadasn vermekte istekli deildi. Bu konuda Refet Paa ve tilaf Devletleri ile grmeler yapld. Refet Paa Gelibolunun da dier Trakya topraklar gibi Trk idaresine teslim edilmesi gerektii ni ileri srd. tilaf Devletlerinin temsilcisi olan Generaller ise, Mudanya Antlamasna gre Boazlar blgesi ki, -buna Gelibolu da dahildi- bar anlamas yaplncaya kadar tilaf Devletlerinin kontrolnde kalacaktr dediler. ngiliz Temsilci Harrington, Geliboluda TBMMnin deil stanbulun idari tekilatnn kabul edebileceini teklif etti. Refet Paa bu teklifi, tilaflarn Geliboluda stanbul hkmetine bal bir idare kurmak istedikleri, bunu baaramazlarsa zel bir idare kurmay deneyecekleri, sonunda bize verecek olsalar bile, Mudanya Antlamasna gre bir hak deil de bir ltuf gibi vermek istedikleri, ayrca bu hareketin Trakya ile birlikte stanbulun da istenebileceine kar imdiden bir nlem olarak dnlm olabilecei eklinde yorumlad.36 stanbulda Ynetime El Konulmas Bu grmeler srerken, stanbul hkmeti Geliboluya bir mutasarrf tayin etti. Yine ayn gnlerde stanbul hkmeti Lozanda yaplacak olan bar grmelerine katlmak ve delege gndermek eilimine girmi bulunuyordu. Her iki hareket de sakncal ve tilaf Devletlerinin oyunlarna uygun bir durum arz etmekteydi. Refet Paa bu tehlikeli gelimeleri engellemek iin gizlice saraya gitti. Padiah ve baz ileri gelenlerle grt. Padiaha stanbul hkmetine son vermesi ve Ankaray tanmasn syledi. Onu lmle tehdit etti, korkuttu.37 Padiah, Durumu hkmete bildireyim, kararlarn versinler. demek zorunda kald. Bu olaydan sonra Geliboluya mutasarrf tayini durdurulduu gibi, Lozana gnderilecek delege meselesinde de, stanbul hkmeti Ankaraya danarak hareket etmek karar ald.38 Bu arada, TBMM 1 Kasm 1922 tarihinde saltanatn kaldrldn ilan etti. stanbul hkmeti bir belirsizlik iine dmt. Bu durum ok srmedi. Son gelimeler karsnda kesin bir tutum belirlemek iin 4 Kasm 1922 tarihinde bir toplant yapan stanbul hkmeti, ayn gn saat 14.00de istifa karar alarak dald. Ankarada TBMMnin saltanat kaldrdn ilan etmesinden sonra, stanbulda son Saltanat Hkmeti de kendisini lavetmi oldu. tilaf Devletleri oyunlarna alet edecekleri bir bahaneyi daha kaybettiler. Trk milletinin bir tek hkmeti kald. O da TBMM hkmeti idi. stanbulda padiah hkmetinin istifa etmesi zerine, buradaki resmi devlet daireleri Refet Paaya mracaat ettiler. TBMM hkmetinin temsilcisi olarak ballklarn kabul etmesini istediler.

440

Beklenilmeyen bu son olaylar iin nceden bir talimat almam olmasna ramen Refet Paa, TBMM yesi ve blgedeki temsilcisi sfatyla resmi dairelerin ballklarn TBMM adna kabul etti. 39 O gn tilaf temsilcileri ile yapt olaan toplantda, stanbulun mlki idaresinin Ankaraya balandn, bunun gelimelerin tabii bir sonucu olduunu, anlamalara aykr bir durumun olmadn anlatt. Onlar ikna etti. Ayn zamanda stanbul igal kuvvetleri komutanlar olan Generaller, bu oldu-bittiyi kabul ettiler.40 Bylece Mudanya Antlamasnda belirsiz braklan Boazlar ve stanbulun mlki idaresi meselesi, TBMM lehine halledilmi oldu. Trakya ile beraber stanbul ve Boazlar blgesi Trk idaresi altna alnd. Refet Paa tm bu gelimeleri Ankaraya rapor etti ve talimat istedi. Ankaradan gelen talimatta: Belediye bakannn stanbul Valiliine atand, Polis ve Jandarma tekilatnn olduu gibi brakld, Nazrlklarn lavedildii, Kapitlasyonlara gre kurulan mahkemelerin lavedildii, dier mahkemelerin TBMM kanunlarna gre almalarn srdrmesi, lavedilen kurumlarn memur ve mstahdemlerinin sonraki bir emre kadar grevden alnd bildirildi.41 stanbul hkmetinin istifa etmesi ve buna bal olan mlki kurumlarn lavedilmesi zerine Refet Paa, stanbuldaki resmi dairelerin mhim deiim devresinde olduundan, uygulamalarn tam olarak yerine oturmad, bununla beraber hibir memurun hakknn kaybolmayaca, milli hkmetin adaleti ve feraseti ile milletimizin idare sahasnda da kabiliyetli olduunu gstereceini. stanbul halkna bir bildiri ile duyurdu.42 Halk yattrc, karklk iinde gvensizlie dmelerini nleyici bir tutum izledi.43 Refet Paa stanbul kamuoyuna ok nem vermekte idi. Nitekim, stanbul Jandarma Komutannn Ankaraya arlmas zerine, Bu sralarda stanbul kamuoyunu rahatsz edecek ve gcendirecek hareketlerden kanlmas gerektiini, bir gei dnemi yaandndan asayii bozacak en kk tedirginliklere bile meydan verilmemesi icap ettiini44 bildirerek, Ankaradan bu iin ertelenmesini istemesi, Refet Paann hassasiyetini gstermektedir. Hassasiyetin sebebi, stanbul halknn karkllara ynelmesi, Ankaraya kart eilimler gstermesi, tilaf Devletlerinin stanbulla ilgili grlerine farkl ynler kazandrabilecei endiesindeydi. stanbulda en kk bir idari zayflk gstermek istemeyen Refet Paa, eitli sahalarda uzmanlardan oluan bir danma kurulu meydana getirdi.45 Verecei emirleri ve yapaca ileri bu kurulda tarttktan sonra yrrle koyacakt. Refet Paa stanbulda idari dzeni salamaya alrken, hkmetin gizli bir rgt olan Felah Grubuna46 grevler vermeye devam ettiini grd. stanbulda idareye el koyduktan sonra Felah Grubuna kendisinin haberi olmadan grevler verilmesini sakncal bulan Refet Paa; Hkmetin stanbulda her ne surette bir ii olursa emrin kendisine verilmesini, aksi takdirde asayi ve dzenin salanmaya alld u hassas gnlerde gizli rgtlerle i grmeye

441

almann karkla yol aacan Ankaraya bildirerek, Felah Grubunu lavetti. Kadrosundaki subaylar da karargahna ald.47 Refet Paa verdii raporda; Felah Grubu subaylarn karargahna almaya mecbur kaldn belirtti. nk temsilci olarak grevlendirilirken hesapta stanbulun idaresi yoktu. stanbulun idaresine el konulunca oalan ileri mevcut karargahyla yrtmesi mmkn olmad. Eksiklerini stanbul hkmetine hizmet etmekte olan subaylarla tamamlamas ise, Ankarann emri gerei uygun deildi. Bu durumda Felah Grubunu lavetmekle hem stanbuldaki iki balla son vermi, hem de daha etkili bir idari dzen kurabilmek iin karargahna yeterli personeli elde etmiti.48 Refet Paann stanbulda ynetimin aksamadan yrtlmesi iin zel karargah kurmas Ankarada byk tartmalara neden oldu. Bu karargah Heyet-i Vekilecik (Bir eit kk Bakanlar Kurulu anlamnda) olarak deerlendirildi. Orada ayr bir hkmet kurulduu, nk bu karargahn, bir kolordu karargahnda olmayan i ve d ilerinden sorumlu ubeleri de bulunan 12 ubeden olutuu, bunun da bir nevi hkmet gibi bir ekil ald sylenildi. Sansr ve gmrk uygulamalarnda meclisin karar alnmadan hareket ettii, bu konularda mevcut kanunlar uygulamad, imza olarak kulland TBMM Fevkalade Mmessili ifadesinin ak olmad ve meclis tarafndan verilmedii dile getirildi. Babakan Rauf Bey bu konularda yapt aklamalarnda Refet Paay savundu. stanbulun idaresinin zor olduunu ve beklenilmeyen bir ekilde ele alnmak zorunda kalndn, ilerin aksatlmadan yrtlmesi iin geniletilmi bir karargaha ihtiya duyulduunu, sansr ve gmrkler konusunda bir sre geciktirilmesine karn mevcut geerli kanunlarn orada da uygulandn syledi.49 Fevkalade Mmessillik unvan konusunda; kendilerinin verdii grevlendirmede Fevkalade kelimesinin bulunmadn, bunun basnla ilgili bir hata olabileceini, temsilcilik grevinin ise gizli ve ak yanlar dikkate alnarak ve Trakyadaki mlki ve askeri grevleri bir elde toplamak maksadyla kendileri tarafndan verildiini, meclisin temsilcisi olarak Refet Paann yapt her ii meclisin gayesini gerekletirmek iin yaptn, yaplan ilerde uygun olmayan bir durum varsa hkmetin alnacak karara gre hareket edeceini syledi.50 Refet Paaya Temsilcilik grevinin niin meclis tarafndan verilmedii de gndeme geldi. Rauf Bey; byle bir konunun meclise getirilmesi durumunda sonucunun ne olacandan emin olamad iin meclisin kararn almaya girimediini, sorumluluu Bakanlar Kurulu olarak zerlerine aldklarn belirtti.51 Tartma konularndan birisi de gmrk uygulamalaryla ilgili olarak yapt dzenlemelerdi. Ankara hkmetince yeniden dzenlenerek bir ay ierisinde uygulanacan duyurduu gmrk tarifelerini stanbulda hemen ele alan Refet Bey, zerinde baz deiiklikler yaparak uygulamaya koydu. Bu konuda basnda kan duyurusunda; Muhtekirler, gmrk tarifesinin deimesinden istifadeye kalktlar. Geen gece hep bu mesele ile ilgilendim. stanbulda bir aylk ihtiyaca yetecek

442

un olduunu anladm. Ancak ekonomik olaylar isteimiz dnda gelien olaylar olduundan buna kar yasak nlemler yerine, ekonomik nlemler almay uygun buldum. Kendi sorumluluum altnda olmak zere eker, un, margarin, pirin gibi zorunlu ihtiyalarn gmrk tarifelerini deitirdim. imdiki tarife Milli hkmetin kuruluundan nce geerli olan tarifeden daha aadr. Eminim ki hkmetim, Ankarada uygulanan ve bundan 5 kat fazla olan tarife zerinde yaptm bu deiiklii kabul eder demekteydi. Grmelerde cra Vekilleri Heyeti reisine (Babakan); Refet Beyin TBMMnin kard bir kanunu deitirme yetkisinin olup olmad soruldu. Fevkalade Temsilcilik; hukuki dzenlemeler yapmaya yetkili klyor muydu ve byle bir yetkiyi hkmetin vermeye yetkisi varmyd?52 cra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey sorulara verdii cevapta; gmrkle ilgili Refet Paann yapt dzenlemelerin yerinde olduunu, bu konuda gerekirse bir kanun da karlacan, yaplan bir hata olursa bunlarn takip edilerek derhal dzeltilebileceini belirtti.53 Refet Bey dzenli olarak yaplan ileri Ankaraya bildirdi. Ankaradan gelen emirleri uygulad. Baz emirleri ise beenmediini bildirdi. stanbul Valiliine tayini yaplan eski ehremininin (belediye bakan) bu grevden alnmasn, Valilie bir bakasnn tayin edilmesini istedi. Ona gre, eski ehremini sarayla ili dl birisi olarak bilinmekte idi. Byle birisi yeni idarede halka yanl imajlar verebilirdi. Zaten etkili bir idare iin gerekli yeteneklerden yoksundu.54 Refet Paa sk sk yaynlad beyannamelerle halkn nabzn elde tutmaya zen gsterdi. Beyannamelerin birisinde Memur, emekli, dul ve yetimlere maalarnn her ay muntazaman Defterdarlk tarafndan deneceini bildirdi. Bir baka beyannamede, mlki idarenin peyder pey kurulmakta olduu ve stanbul halknn gsterdii itidal ve ciddiyetten dolay memnuniyetini duyurmakta ve teekkr etmekte idi.55 O bu beyanatlarnda halka gven vermek istemekte, istikrarl bir dzen iin halk faktrn n planda dnmekteydi. stanbuldaki idareye el konulmas, memuriyetlere atamalar yaplmas, sevin ve coku ile karland. Ankara hkmeti bu hava iinde tilaf Devletlerine bir nota verdi. 5 Kasm 1922de verilen notada tilaf Devletlerinin stanbulu boaltmalar ve ordularnn, Trk bayran selamlayarak ekip gitmeleri istendi. Ertesi gn stanbul gal Kuvvetleri Komutanlar ile yaplan gnlk olaan toplantnn konusu bu nota meselesi oldu. Gergin bir hava iinde geen toplantda ngiliz General Harrignton, Trk hkmetinin Mudanya Antlamasndan vazgeip gemediini sordu. Zira buna gre bir bar anlamas yaplana kadar igal ordular olarak stanbulda her trl gvenliklerini salayacak gte olduklarn ve hkmetlerinin istedii kadar kalmaya devam edeceklerini syledi. Harrington devamla, atekes anlamas imzalanrken stanbulda Milli hkmetin idareyi ele alabileceini dnmediklerini, fakat bu gerekleince de onu bir i mesele olarak kabul edip tarafszlklarn koruduklarn, imdi ise notann durumu ok kt etkilediini belirtti.

443

Harringtonun konuma eklinden, dier generaller adna da konutuu anlalmakta idi. Olduka sert ve kararl grnyordu. Refet Paa yattrc bir ifade ile cevap verdi. Mudanya Antlamasn reddetmediklerini, fakat stanbulun igalini de hibir zaman kabul etmediklerini, eer igal devletleri ekip giderse Trk milletinin ok memnun olacan, buna ramen u andaki askeri varlklarn kabul edip, gvenlikleri konusunda gsterdikleri tutuma hak verdiklerini syledi. 56 Refet Paaya gre, Mttefik generaller Ankarann verdii notadan kuku ve endieye kapldlar ve bu yzden uzlamac tutumlarn deitirerek daha sert bir tavr aldlar. stanbuldan kacak olmalarna ramen, bunun basklarla salanamayaca gibi, bu durumda ereflerini kurtarmak iin bir sava bile gze alabileceklerdi. Fakat ilikileri de koparmak istememekte idiler. zlenecek en doru yol stanbulda ileri dzene sokmak ve tilaf Devletlerine notalar vererek basklara girimemek idi. Bu dncelerini Ankaraya bildirdi.57 Ankara hkmetinin tilaf Devletlerine nota vermesi gazetelere de yansd. Basnda tartmalara yol at. Bunun zerine Refet Paa basna bir aklama yapt. Biz stanbulun igal kuvvetlerince boaltlmas konusunda sadece bir istekte bulunduk. Tarafmzdan bunu zorla yapacamza dair bir sz sylenmemitir. Bunun dndaki yorumlar yanltr. Mttefik generallerine de sylediim gibi bu nota hkmetlerce iyi anlalmamtr. Notada dolayl olarak Mudanya Anlamasna bal olduumuzu kabul etmekteyiz. Dolaysyla Trkiye, mttefik ordularnn stanbulda bulunmasna kar olmamakla beraber, belirlenen tarafsz blgeden teye gemeyecektir. TBMM hkmeti stanbulda idareyi ele almakla vaziyet iyice deimitir. Bizim isteklerimiz mttefik hkmetlerinin TBMMye kar iyi niyet ve bar severliklerini bir kere daha gstermek iin stanbulu boaltmakla, eer uygun grrlerse ordularn ekmeleri yolundayd. Geri notada uygun grrlerse kayd yazl deildir. Fakat dolayl olarak, anlamnda gizlidir58 dedi. Ankarann bilgisi dnda olmayan bu aklama ile Trkiye hkmeti, tilaf Devletlerinin sert tutumu karsnda att adm geri alm oldu. Refet Paann aklamasndan sonra sorulara geildi. Mttefik ordular barn onaylanmasna kadar stanbulda kalacaklar m? sorusuna Paa, Hayr, bara kadar deil. Mudanya Antlamas bar konferans beklentisi ile yapld. Bir memlekette igal ordusu bulundurmak o memleketi igal edene bir hak verir. Bu hakka ben de riayet ederim. Ancak bu hak o ordunun selametine kafi olacak dereceyi gememelidir. cevabn verdi. Bu gr stanbulda generallerle yapt grmelerde takip ettii ana fikri ifade etmektedir. Yani stanbulun her trl idari sorumluluu Trklere aittir. tilaf Devletleri sadece ordularn ilgilendiren hususlara bakmal, stanbulun dier ilerine karmamaldrlar. Harp gemilerinin Trk bayran selamlayarak stanbuldan kmalar hakknda verilen notaya dair soruya ise, Ortalkta dolaan bu rivayet yalandr. stanbulda kuvvetiniz bulunmas demek deniz ve kara kuvvetlerinin varl demektir. Dolaysyla ordularnzn varl lzumsuz olduu zaman, bunda asker ve harp gemileri dahildir. Ancak biz hibir zaman gemilerin sularmzdan kmalarn istemedik, dnmedik. Aksine yabanc zrhllarla iliki kurmay arzu ettik. Bu notann hedefi Anadolu limanlar idi. Limanlarmza gelecek olan harp gemilerinin filo halinde ve gece gelmesini istememitik. Bundan

444

baka zrhllardan karaya subay ve gemici kp dolamak lazm geldii zaman, liman komutannn haberdar edilmesini talep etmitik. Selam verme iine gelince bu asla sz konusu olmad. nk dost olarak bir limana giren geminin selam vermesinin doal bir ey olduunu bilmez deiliz. cevabn verdi.59 Bu aklamann, Trk hkmetinin verdii notann ite ve dta sebep olduu tepki ve heyecan yattrc bir slupta yapld, dikkat ekmektedir. stanbulun idaresini bir dzene sokmaya alan Refet Paa, ayn zamanda baz ekonomik nlemler almaya da ihtiya duydu. Gmrk tarifelerini yeniden belirledi. Baz mallarda gmrk vergisini tamamen kaldrrken, bazlarn drd. Baz kurulularn mal varlna el koydu. 60 Refet Paann bu icraat tilaf generallerini yine harekete geirdi. Onlar yaplanlarn, kendi prensiplerine uymad gibi stanbuldaki askeri gvenliklerini de tehdit ettiini ileri srdler.61 Refet Paa ald nlemler ve yaplan itirazlar zerine bir aklama yapt. Mali dzenlemeler ile yaplanlar, ne bir bankann kasasna el koymak, ne de Dyun- Umumiyenin mal varlna el koymak demektir. Esasen bu, yl sren harp boyunca da yaplmamtr. Sadece bor alnmtr. Biz borcunu bilen ve demek isteyen bir milletiz. Yani Bolevik deiliz. dedi. Hkmet olarak her yerde gmrklere el koyduklarn, stanbulda da byle yapldn syleyen Refet Paa, stanbulla Anadolu arasnda bir gmrk birlii salanamad. Gmrk tarifelerinin farkllndan yararlanarak stokuluk balad. Bunu nlemek iin kendi sorumluluumda olmak zere eker, un, margarin, pirin gibi zaruri ihtiyalarn gmrk tarifelerini kaldrdm. Eminim ki, hkmetim de bunu kabul edecektir dedi. 62 Burada, Refet Paann pahall nlemekteki yaklam dikkat ekicidir. O zora dayal zmler yerine gmrk ayarlamalar yoluna gitmitir. Balangta itiraz ettikleri halde gerek Refet Paann tatmin edici aklamalar, gerekse temel gda maddelerinde salanan ucuzluk, tilaf generallerini memnun etti. Dierleri adna General Harrington Refet Paaya bir teekkr yazs gnderdi. Yazda Harrington, Refet Paann daha nceki grmelerinde defalarca dile getirdii, stanbulda tilaf Devletleri igal kuvvetlerinin kontrolnde bulunan sansr uygulamalar63 ile ilgili olumlu grler de beyan etmekte idi.64 Refet Paa stanbulda idareye el koyunca, igalciler tarafndan sk bir ekilde uygulanan sansrn Trk halk zerinde ne kadar byk bir bask kurduunu grm, bunun hafifletilmesi iin generallerle yapt bir ok grmede konuyu dile getirmiti. O resmi tebligatn bile yaynlanmasnn gletii bu uygulamann devam etmesi halinde, stanbulda olumlu iler yapmann ve taahhtlerini yerine getirmenin mmkn olmadn srarla sylemekte idi. Bu srarlar neticesinde nce telgrafhanede gece ve gndz grme yasa kaldrld.65 Fakat Refet Paann asl istedii, sansr hakknn Trk hkmetine devredilmesi idi. Yaplan birok mzakerelerden sonra tilaf mmessillerinin endielerini gidermek iin onlara, tilaf ordularnn eref ve gvenliini temin ve basn yayn yoluyla bunlarn ihlal edilmeyecei garantisi vermek suretiyle igal kuvvetlerinin sansr uygulamalarna son

445

verdi.66 stanbulda haberleme ve basn yayn kontroln kendi stlendi. Bunun iin karargahnda bir sansr kurulu oluturdu.67 tilaf Devletlerinin igali68 altnda bulunan stanbulda idareyi ele alan Refet Paa, igalin devam etmesine ramen mmkn olduu kadar Trk halkn igal skntsndan kurtarmak, hayat normale dndrmek iin almalarna devam etti. gal ordular komutanlaryla69 toplantlarn aralksz srdrd. Her toplantda baz igal yasaklar hafifletildi veya kaldrld. Bu grmelerden birisinde de, igal ordularnn kurduu olaanst hal mahkemelerinin kaldrlmas ve halen burada yarglanmakta bulunan veya hkml bulunanlarn Trk mahkemelerine devredilmesini kabul ettirdi.70 Yine grmeler yoluyla, igal kuvvetleri polis tekilatnn elinde bulunan Trklerle ilgili hususlar Trk polisine devretmesini salad.71 Refet Paa stanbulda resmi almalarn srdrrken dikkat ve temkini elden brakmad. Bu konuda hem azami dikkat hem de en fazla verimli olabilmek iin gerekli alma ortamn kendisi hazrlad. Karargahnda eitli sahalar kapsayan almalarnda, kendisine yardmc olmas iin kurullar oluturdu. Bunlardan birisi de tilaf Devletleri temsilcileri ile yapt grmelerde daha yararl ve isabetli hareket tarz izleyebilmek maksadyla, eski hariciye memurlarndan oluturduu geici siyasi iler ubesi idi.72 tilaf Devletleri temsilcileriyle ilikilerine olumlu tesir edecei dnce ve gerekesiyle hkmet nezdinde zaman zaman giriimlerde bulundu. Bu tr giriimlerde siyasi iler ubesinin tavsiyeleri etkili oldu. Giriimlerden birisi, yarglanmakta olan Trabzon Metropolitinin affedilmesi istei idi.73 Bir dier giriim, Bursadan karlan talyan ve Fransz tebas olan Hristiyanlarn madur edilmemesi istei idi.74 Bu jestler beklenilen tesiri yapmakta gecikmedi. gal altndaki stanbulda, Refet Paann hayat normale dndrmeyi grmeler yoluyla ve suhuletle salamas bunu gstermektedir. Sansr kurulu da stanbul basnnn Ankaray rahatsz eden yaynlarn dikkatle takip etmekte idi. Ankaradan gelen emir zerine Renin gazetesi kapatld. Bu gazete Tanin olan daha nceki ad ile yaynn srdrmtr.75 Padiah Vahdettinin Yurt Dna Kamas Refet Paa stanbulda almalarn srdrrken, herkesi aknla dren bir olay meydana geldi. Bu Padiah Vahdettinin gizlice stanbulu terk etmesi idi. Esasen Refet Paa stanbula geldii ilk gnden itibaren Padiah hakknda daima sert bir tutum izlemiti. Konumalar, saraya gidip onu tehdit etmesi bunu gstermektedir. TBMMnin saltanat kaldrmasndan sonra sadece halife sfatyla kalan ve harp yllarndaki tutumundan dolay birok dmanlklar zerine ekmi olan Vahdettin, Refet Paann yapt gibi dorudan yarglama ve lm tehditlerine muhatap olmakta idi.

446

Vahdettinin hareketlerine zamanla yarglama ve lm korkusu hakim oldu. Bu korkuyu ngiliz gal Kuvvetleri Komutan Harrington kullanmak istedi. Padiahn yaverlerinden birisini yanna ararak; Gittike aleyhine gelien artlar ierisinde eer Padiah isterse onu bir zrhl ile karabileceini syledi. Yaver bu haberi Vahdettine bildirdi. Dier taraftan kimseye grnmeden Refet Paay buldu ve Padiahn kamak zere olduunu ona syledi. Gerekli nlemleri almasn istedi.76 Refet Paa Padiahn kamasn nlemek iin hibir tedbire gerek olmadna inanmakta idi. nk Padiahn lkeden gitmesi yeni kurulan idare iin daha yararl olacakt. Ona gre, Her iktidar bir mddet sonra ypranr. Padiah hapis veya idam edilirse halk zamanla onu madur grr ve madur edenleri kabahatli sayar. O sebeple kamasna gz yummak daha iyi olacaktr. Kaan bir hkmdar ise halk hi bir zaman affetmez. Bunlardan baka, Padiahn kat gn askeri bir mdahalede bulunmann, devletin bana dert aabileceini de dnmekte idi. Bu sebeplerle Padiahn kamasna gz yumdu. 17 Kasm 1922 tarihinde sabaha kar ngiliz Malaya Zrhls ile stanbuldan gizlice ayrlan son Osmanl Padiah Vahdettin, ayrl sebebi olarak hrriyet ve hayatn tehlikede grdn beyan etmekte idi.77 Padiahn kan hazrlayan ve gerekletiren General Harrington, bu olaydan hemen sonraki ilk toplantlarnda Refet Paaya Haber vermeden Hnkar karm olduumuz iin Paaya kar mahcubum dedi. Sesinde kendini beenen, alayc bir eda vard. Paa, soukkanl bir sesle Generale, Bizi bir ykten kurtarm olduu iin, bende imdi teekkr edecektim dedi. General sinirlenmekle beraber belli etmedi.78 Bu konumann dikkati eken taraf, Padiahn ka karsnda Refet Paann sergiledii tutumdur. O Padiahn kamasnn en iyi sonu olduunu batan beri dnmekteydi ve ona gre davrand. Refet Paa, saltanatn kaldrlmasndan sonra zerinde halifelik nvan kalm olan Vahdettinin kan ayn gn Ankaraya bildirdi. Durum TBMMde deerlendirildi. Bo kalan halifelik makamna Osmanl hanedanndan birisinin getirilmesine karar verildi. Bu vesile ile halifelik makamna, TBMMnin prensiplerini benimseyen bir hanedan yesi getirilmesi salanmal idi. Bu maksatla Refet Paadan, bata Abdlmecit olmak zere Osmanl hanedannn halife olabilecek yeleriyle el altndan grmeler yapmas istendi. Refet Paa, hangi ehzadenin TBMM hkmetinin ileri srd artlar kabul ettiini belirleyecek, artlar kabul ettiine dair ondan yazl ve imzal bir taahhtname alacak ve bunu Ankaraya bildirecekti. TBMM de onu halife ilan edecekti.79 Hkmetin, halife olacak ahstan, kabul etmesini istedii artlar ise: Halife-i Mslimin nvann kullanmas, buna baka sfat ve nvan eklememesi, slam alemine duyurulmak zere hazrlayaca bildiriyi Refet Paa aracl ile nce Ankaraya onaylatmas ve onaylanm metni yaynlamas idi.

447

Refet Paa ald talimata gre bu artlar nce Abdlmecit Efendiye bildirdi. Abdlmecit Efendi artlar kabul etti. Bundan sonra TBMMden kan bir kanunla Abdlmecit Efendi halife ilan edildi.80 Vahdettinin kamasndan sonra ortaya kan en nemli devlet sorunu halifelik konusu olmutu. Refet Paann da gayretiyle bu mesele istenilen ekilde zme kavuturuldu. Bylece halifelik makamn ne ngilizlerin ne de bir bakasnn istismar etmesine imkan verilmemi oldu. TBMM bir kere daha tam zamannda gerekli nlemleri ald. Halifelikten sonra bir baka sorun da kutsal emanetler meselesi oldu. Vahdettin giderken kutsal emanetleri gtrmemiti. ngilizlerin bunlar gizlice alarak Vahdettinin yanna gtrecekleri ve onu Mslmanlarn halifesi olarak tanyacaklar hakknda sylentiler kt. Kutsal emanetlerin alnabilecei yaylnca, kamu oyunda tedirginlikler ba gsterdi. Bunun zerine Refet Paa kutsal emanetleri sk koruma altna ald.81 Refet Paann stanbuldaki almalar sadece stanbulu kapsamamakta idi. Esasen onun asl grevi Yunanllarn boaltt Trakyay devralmak ve orada Trk idaresini kurmakt. Yunanllarn boaltmas, tilaf Kuvvetlerinin almas ve Trk jandarmasna devretmesi iin geen srede Refet Paa stanbulda kalp tilaf temsilcileri ile temas salayacak, Trakyann Trk jandarmasna teslimi tamamlandktan sonra, oraya geerek tekilatlanmay tamamlayacakt. Dolaysyla Refet Paa stanbulda bulunurken Trakyann devir ve teslimi iini de takip etmekteydi. Bu arada stanbulun idaresine el koyma mecburiyeti hasl olunca, bura ile beraber igal altnda bulunan Boazlar blgesi, yani Gelibolu Mutasarrfl da Trk idaresi altna alnm oldu. Refet Paa bu durumu tilaf Devletleri gal kuvvetleri komutanlarn bir oldu-bittiye getirerek kabul ettirdi. Ayrca Gelibolu blgesinde de asayii salamak iin belli sayda bir jandarma gcnn bulundurulmas gereine onlar inandrd.82 Bylece Mudanya Antlamasnda yer almad halde Gelibolu da Trk idaresi altna alnm oldu. Mudanya Antlamasnda, asayii salamak iin Trakyaya belirli sayda Trk jandarmasnn geirilmesi kabul edilmiti. Ancak bu madde tatminkar deildi. Dmandan teslim alnan ve onunla ortak snr olan Trakyada jandarmadan daha gl donanml birliklere ihtiya vard. Belirlenen jandarma says ok azd. Refet Paa stanbulda bu sorunlarla da ilgilendi. nce Trakyaya Anadoludan asker nakli srasnda tilaf Devletlerinin ciddi kontrol

yapmadklarn tespit etti. Durumu Ankaraya ileterek, Trakyaya gl birlikler ile silah ve top geirebileceini bildirdi.83 Bunun zerine gerekli hazrlklar yapld. Bir topu birliinin jandarma klnda geirilmesine baland. Gizliliin korunabilmesi iin nakliye kelimesi, yazma vsde kod isim olarak kullanld. Topu efradna nakliye efrad, topkoan hayvanlarna, nakliye koum hayvanlar denilmesi gibi. Yine gizliliin korunabilmesi iin nakliye (topu) birliklerinin ehirlerin dndan geirilmesine, bo olan kylere yerletirilmesine zen gsterildi.84

448

Mudanya Antlamasnda 8000 kadar hafif silahl jandarma askerinin Trakyaya gemesine msaade edilmiti. Bar anlamas yaplana kadar bu miktarn asayii salamaya yetecei ngrlmt. Gerekte bu miktar Trakya topraklarnn korunmas iin yetersizdi. Refet Paa tilaf temsilcileri ile yapt grmelerde, anlamada tayin edilen jandarma miktarnn kifayetsizliini ve doabilecek mahzurlar dile getirdi. Jandarma azlndan doabilecek mahzurlar giderebilmek iin, gerektiinde ihtiya duyulan yerlerden toplanacak kimselere silah vererek asayiin korunmasnda kullanmak istediini syledi. Onlarn itirazna meydan vermeden, bu toplanan ve ellerine silah verilen kimselerin asker veya jandarma olmayp ky korucular olaca ve yle istihdam edileceini vurgulad. tilaf temsilcileri teklifi kabul ettiler. Hemen uygulamaya konulan bu nlem ile Trakyadaki asker eksiklii bir lde giderildi.85 Refet Paa, Trakyann devir teslimi grevi ile Ankaradan hareket ederken, bizzat Mustafa Kemal Paadan talimat almt. Trakyann Mttefik Kuvvetlerden tamamen devralnmasna kadar herhangi bir askeri tekilatlanmaya gidilmeyecekti. Ancak olaylarn ak iinde Refet Paa, Trk idaresine geen ksmlarda acil olarak baz askeri tekilatlanmann gerekletirilmesine ihtiya duydu.86 Buna gre; Trakyadaki jandarma ktalar ikiye ayrld. Biri dorudan vilayete ve mlki en yksek amire bal olmak zere sabit, dieri Jandarma Mntka Mfettiliine bal olmak zere seyyar jandarma idi. Sabit jandarma, karakol grevi ve kazalarn dahili ileri ve inzibatlarna bakacakt. Seyyar jandarma ise, ekavet ve etecilie meydan vermeyecekti. Refet Paa yeni kurduu tekilat iindeki Trakya jandarmasna bir tamim yaynlad. Tamimde; Grevlerinin ok nemli olduu, hatalarn Trakyann teslimine suikast olaca hatrlatlmakta, adaletli ve her eyi yapacak kadar gl bir idarenin kurulabilmesinin ise milli davann hzla elde edilmesine yardm edip devleti ykseltecei ifade edilmekte idi.87 Rahatszlk Veren Konuma ve Hareketler stanbulda bu almalarn srdrrken Onun baz ilerinde hkmete danmadan hareket etmesi, stanbulda kalacak yer olarak Babaliyi semi olmas, TBMM Fevkalade Temsilcisi unvann kullanmas eitli dedikodulara sebep oldu.88 Ayrca eski stanbul hkmeti ileri gelenleriyle gizli grmeler yapt, ziyafetler verdii de sylentiler arasnda idi. Bu dedikodulara kar Refet Paa cevap verme ihtiyac duydu. Meydanlarda halka kar yapt konumalarda aka stanbul hkmetini tanmadna dair konumalar yapt, ihtiya duyunca hatta onlar gidip tehdit bile ettii halde, onlara ziyafet ektii yolundaki dedikodulara inanlmamas gerektiini syledi.89 stanbulda pek zor artlar altnda pek az sayda adamla ve azami hrmetle, hkmetin yksek maksatlarn temin etmek iin alrken, gerilerde isim, unvan, ikametgah gibi ehemmiyetsiz iler zerine dedikodu yaplmas ve bunlara cevap vermek mecburiyeti hakikaten pek giran geliyor diyerek zntlerini ifade etti.90

449

Refet Paa her ne kadar, sylenenler nemsiz dedikodulardr dese de Mustafa Kemal Paa, onun stanbuldaki baz hareketlerini beenmemi ve Halife Abdlmecit Efendiye gsterdii ar saygy, ona bir at hediye etmesini tenkit etmitir. Mustafa Kemal Paa, ortaya bir halifelik meselesi ktysa, bunun sebebi Refet Paann halifeye cesaret veren bu yanl davranlar olmutur demitir.91 Mustafa Kemal Paann bu tenkitlerine baklnca, Ankaradakilerin onu stanbulda artk yararl grmedikleri anlalmaktadr. stanbuldaki durumunu yeniden deerlendiren Refet Paa, u ktan birisinin kabul edilmesi iin hkmete teklifte bulundu: Ya hizmeti sona ermi kabul edilmesini, ya stanbulda tilaf Devletleri ile d ilikiler konusunda temas salayan, grmeler yapan siyasi bir grev verilmesini ya da Trakyada tekilat ve dzenin salanmas grevinin verilmesi.92 Bu klardan hangisi kabul edilirse ona gre bir vaziyet alacan bildirdi. Refet Paann bu teklifleri hkmete arz edildi ve bir karar istendi.93 Yaplan grmelerden sonra,94 Refet Paaya tebli edilen emir yle idi: stanbulda iler azaldndan ve Trakya ilerinin evvelce kararlatrld gibi, yerinde yrtlmesi pek nemli grldnden, stanbuldaki iler iin yeni memurlar tayin edilmi olup onlar greve balayncaya kadar stanbuldaki ilerinize devam etmekle beraber bilahare Trakyaya gemeniz95 Bu emir, Refet Paann stanbuldaki grevine son vermekte idi. Sonu Mudanya Atekes Antlamasnn Trakyann teslim alnmas konusunda uygulanmas ile ilgili olarak en nemli sorun; konunun stanbuldaki tilaf Devletleri temsilcileri ile koordineli olarak yrtlecek olmasnda idi. Antlamaya gre Yunanllar Trakyay boaltrken tilaf Devletlerine teslim edecekler, bundan sonra onlar da Trklere teslim edeceklerdi. Bu i iin grevlendirilecek memurun diplomatik tecrbe sahibi olmas ok nemli idi. Ayrca; teslim alnmadan nce ve sonra gerekli askeri nlemlerin zamannda alnmas suretiyle, milli onuru zedeleyici idari ve askeri zaafiyetlere meydan verilmemesi de ok nemli idi. Btn bunlar gz nne alnarak greve Refet Paann getirilmesi uygun bulundu. Yunanllarn Trakyay tilaf Devletlerine teslimi ile ilgili ilemlerin devam sresince faaliyetlerin stanbuldan yrtlmesi gerekiyordu. O nedenle Refet Paann ilk dura stanbul oldu. stabula vardnda; tilaf Devletleri karsnda Padiah hkmetinin TBMM hkmeti otoritesini kabul etmesi ok nemli idi. O nedenle ilk gnn kritik bir nemi vard. Padiah hkmeti kendiliinden ekilmez ise; bu durum TBMM hkmetine kar tilaf Devletleri tarafndan istismar konusu edilebilirdi. Refet Paa stanbula vard ilk gn yapt bir konuma ve sorulara verdii cevaplarla TBMM hkmetinin stanbul halk ve Padiah hkmetince kabul edilmesini salad. zerinde gnlerce kafa yorulan bir meseleyi batan ald kesin tavrla kolayca halletti. Byle bir hkmeti tanmadn ilan

450

etti. Hibir tepki ile karlamad. Yapt konumalar halkn sevgi gsterileri ile karland. Yeni ynetimi anlatarak kar klar nledi, hatta sevdirdi. Saltanatn kaldrlmas zerine stanbulda ortaya kan otorite boluunu TBMM temsilcisi sfatyla doldurarak ynetime el koydu. Gerekli nlemleri alarak karkla meydan vermedi. tilaf Devletleri temsilcileri ile salad iyi ilikiler sayesinde onlarn da kar kmalarn nledi. Milli hkmetin Mudanya Atekes Antlamasnda yer almamasna ramen stanbulda ynetime el koymasna ses karmadlar. gal altndaki stanbulda TBMM hkmetinin mlki idaresini kurmas, diplomasi alannda nemli bir baaryd. Refet Paann stanbulda zellikle Halifeye kar ar sayg gsterilerine girmesi Ankarada honutsuzluk yaratt. Bu davranlarn yeni ynetim kartlarna cesaret verdii endielerine sebep oldu. stanbulda grevle ilgili ilerin tamamlanmas zerine buradaki grevine son verildi. Bundan sonra bir sre Trakyada teslim alma faliyetlerini yrtt. 1 Giri blmnn yazlmasnda; brahim Artu, Yeniden Dou, Trk Kurtulu Sava, I.

Cilt, Kasta Yay., st., 2001, s. 23-27den istifade edilmitir. 2 Zekeriya Trkmen, Mtareke Dneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yaplanmas

(1918-1920), TTK. Basmevi, 2001, s. 58. 3 Mustafa Kemal Paa zmirde bulunduu srada, son durum hakknda bilgi vermek zere

Babakan Rauf Beyi zmire ard. Rauf Bey ve Mustafa Kemal Paa arasnda o gnn meselelerine dair konuulduktan sonra Rauf Bey, Mustafa Kemal Paaya; o gn iin zmirde bulunmalarn salayan byk zafere emei geenlere dller verilmesi gerektiini, bu konuda daha ilk gnden beri mcadeleye katlm ve ok emek sarf ettii halde u anda aktif bir grevde dahi olmayan Refet Paann da zafer mnasebetiyle terfisi ve bir grev verilerek gnlnn alnmasn rica etti. Mustafa Kemal Paa; Zaferden dolay askeri harekta katlanlar terfi ve taltif olundular. Refet Paaya da grev teklifinde bulunduk. O kand. Harekta katlanlarla beraber katlmayanlarn da terfi ve taltifleri doru olmaz. Yalnz, Refet Paaya uygun bir grev bulmaya alacam. zmire kendisini davet edin dedi. (Mustafa Kemal Atatrk, Sylev, Ankara, 1974, s. 606). Refet Paa, Mustafa Kemal Paann zmire davet telgrafn 24 Eyll 1922 akam ald. Telgraf yleydi; BMM azasndan Refet Paa Hazretlerine; Zat- Devletlilerine askeri bir vazife verilmesi kararlatrldndan ilk vasta ile acele zmire gelmenizi rica ederim. Seyahat aralarnn temini Milli Savunma Bakanlndan ve durumun bildirilmesi Adnan Beyefendiden rica olunmutur. Hareketin bildirilmesini bekliyorum. Mustafa Kemal Paa. 24 Eyll 1922. (ATASE; K: 2068, D: 8, F: 2) Hemen zmire hareket etti. zmire giderken, askeri harektn son durumunu renmek iin; stanbul zerine yryorlar m? diye sorduu, Hayr. Mudanyada atekes anlamas yapacaklar cevab

451

zerine, imdi her eyi kabul ettiler. dedii, (Falih Rfk Atay, ankaya, stanbul 1969, s. 332) bylece Mustafa Kemal Paa tarafndan takip edilen politikay eletirdii sylenmitir. Refet Paa zmire vard akam Mustafa Kemal Paann Ankaraya dndn rendi. zmirde grme mmkn olmad. zmire ard halde grmeden Ankaraya hareket etmesini Mustafa Kemal Paa, bir tesadf olarak nitelendirmektedir (Atatrk, a.g.e., s. 606). Bu ekildeki hareketine, Refet Paann zmir yolunda konutuklarn duymu olmasnn sebep olup olmadn aklayacak bir bilgi mevcut deildir. Ancak; Refet Paann konumalarn duymu olduu, ona bir ihtar (evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, III. cild, st. 1966, s. 39) olarak bu ekilde hareket ettii veya byle konuan ve olaylar byle alglayan birine dnd grevi verip vermemekte tereddt geirdii eklinde yorumlanabilir. 4 Refet Paann son olaylar iinde baz elikiler yaad dikkat ekmektedir. Byk

Taarruzda kendisine teklif edilen grevi nemli bir ey olmayacak diye kabul etmeyen Refet Paa, ok nemli eyler olduunu zmire bizzat gelerek grd ve kabul etti. zmire gelirken Askeri Bursadan ileri gndermemekle her eyi kabul ettiler dedi. Fakat atekes antlamasyla, askeri harekt olmakszn Trakyay almann mmkn olduunu grd, hatta bu ii takip ve gerekletirme grevi bizzat kendisine dt. Refet Paann, bu elikiler iinde kaderi Rauf Beyle paralellik arz etmektedir. Byk Taarruz ncesinde bir gn Mustafa Kemal Paa, Rauf Bey tarafndan Refet Paann Keirendeki evine davet edilmiti. Gnn meselelerinin etraflca konuulduu o gn, Mustafa Kemalin bir sorusu zerine Rauf Bey, saltanat kaldrlamaz demiti. Fakat Saltanatn kaldrlma karar verilmesi zerine bizzat meclis krssne kp saltanatn kaldrlmas lehine konumu, hatta bunun bir bayramla kutlanmasn isteyecek kadar taraftar kesilmiti. (Atatrk, a.g.e., s. 610-611) Mustafa Kemal Paa Rauf Beyin bu elikili tutumu karsnda Eski kanaatlerini mi deitirmiti, yoksa kanaatlerinde esasen samimi deil mi idi? demiti. (evket Sreyya Aydemir, a.g.e., s. 39; Sebahattin Selek, Anadolu htilali, st., 1973, s. 147-149).

Bu grevlendirme ile Mustafa Kemal Paa, Refet Paa ile olan souk ilikileri dzeltmek istemi olabilirdi. Ayrca, memleket menfaatleri gerektirdii zaman grev verilmesine mani olacak byk krgnlklar yaanmamt. Yeni kurulacak devletin idari yapsnda baarl memurlara gerek vard. (Veysi, Akn, Trakyann Trklere Devir Teslimi, Gnkur. Bakanl. Yay. Ankara 1996. s. 90). 5 6 Atatrk, a.g.e., s. 606. Refet Paann uzun sre jandarma tekilatnda grev yapm olmas, ve Milli Mcadele

dneminde iki defa ileri Bakanl grevini yrtm olmas tercih nedeni olabilirdi. Uzun sre dman igalinde kalan Trakyada Mudanya Antlamas gerei snrl jandarma gc ile salam bir

452

idari yap oluturmak Jandarmay ve idari tekilat iyi tanyan Refet Paa tarafndan salanabilirdi. (Veysi, Akn, a.g.e., s. 90). tilaf Devletleri ile hassas ilikilerin srdrlecei kritik bir blgede devletin menfaat ve onurunu temsil edebilecek tecrbe ve niteliklere Refet Paa sahipti. Burada yaplacak en kk bir hata byk meseleler karabilirdi. Gerekten de ileride grlecei gibi Refet Paa pratik zekas ve diplomatik tecrbesi ile birok meseleyi devletin lehine ve kolayca halletmitir. (Sebahattin Selek, a.g.e., s. 147-149) nk; Refet Paa Temsil Kurulu dneminden itibaren d ilikilerle ilgilenmi, grevler alm, yararlklar gstermitir. Ezcmle; 14 Aralk 1919 tarihinde Refet Beyin Balkesir-stanbul yoluyla Bursaya gidiini aklad telgrafta, Fransz amiraliyle yapt grme hatrlanmaldr. O grmelerde Refet Beyin Temsil Kurulunun d politikasn ok iyi kavrad ve amac net olarak ifade edebildii aka grlmekte idi. Bir Arap Yzbas, Irak ve Suriye hakknda Emir Faysaldan baz teklifler getirdii zaman, teklifleri Temsil Kurulu Bakan Mustafa Kemale ileten Refet Bey (ATASE: K: 2709, D: 7, F: 1. 5), 10 ubat 1920de, Araplarn i ilerine karlmayaca, bununla beraber kendisinin Suriye snr konusunda temaslar yapabilecei ve o blgeyi aratrmas gerektii cevabn alm idi. (Kazm Karabekir; stiklal Harbimiz, st. 1969, s. 423). 15 Ocak 1920 tarihinde Refet Bey Temsil Kuruluna; talyann Antalya konsolosluu ifresini ele geirdiini, bylece haberlemelerini dinlediini, onlarn ngilizlerin aksine mttefikleri arasnda Trkler iin daha yumuak grleri savunduklarn bildirmekte idi. Bu yolla daha birok haberi toplayp Temsil Kuruluna bildirmiti. (Kazm Karabekir, a.g.e., s. 554). 16 Mart 1920de stanbul igal edildii zaman Mustafa Kemal Paa; bu igali, tilaf Devletleri Meclis Bakan ve Dileri Bakanlar nezdinde protesto etmek istediklerini, bu konuda Antalyadaki talyan Konsolosunun yardmn salamasn, Refet Beyden rica etmiti. (Atatrk, a.g.e., s. 372). Antepte Fransz zulm artnca, Temsil Kurulu Bakan Mustafa Kemal Paa, zulm talyan Ajans vastasyla dnyaya duyurmas iin Refet Paadan giriimde bulunmasn rica etmiti. (Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Ank. 1966, III. Cilt, s. 197: Fethi Tevetolu, Atatrkle Samsuna kanlar Ankara, 1971. s. 61). Refet Beyin Antalyada talyan gal Kuvvetleri Komutan ile grmeler yapmasndan sonra, Antalya depolarndaki btn silah ve cephane Skeye aktarlarak Kuvay Milliyeye mal edilmiti. (Mazhar Mfit Kansu, a.g.e., III. Cilt, s. 147). 13 Haziran 1921de, Refet Beyin izin alp Ecevit dinlenme tesislerine ekildii gnlerde ngilizlerden Mustafa Kemal Paaya grme teklifi geldi. Grmeyi Mustafa Kemal Paa adna

453

neboluda Refet Bey yapt. ngilizler adna grmeye gelen iki binba yanlarnda bir miktar cephane de getirmiler ve bunun devam edeceini sylemilerdi. Teklifleri iinde; Mustafa Kemal Paann bir ngiliz gemisiyle stanbula gizlice gidip General Harringtonla bizzat grmesi, ngilterenin, Trkiyenin tam bamsz bir devlet olmasn kabul ettii, ngilterenin giriimiyle Yunanllarn Anadoluyu boaltaca ve esirlerin karlkl deiimi vard. Buna karlk Refet Bey, Harringtonun grmek istiyorsa neboluya gelmesi gerektiini, esir deiiminin ise mmkn olduunu syledi. (Mazhar Mfit Kansu, a.g.e., s. 58. Fethi Tevetolu, a.g.e., s. 62-63) Tekliflerin gidip gelmesi ve araclarn grmesi srdrld. Harrington ve Mustafa Kemal Paa yz yze gremediler. Fakat Refet Bey ve Harringtonun temsilcileri birok konuyu grtler. Bu grmelerin pratik sonucu Maltadaki Trk esirlerin kurtarlmas olmutu. (1919dan 1923e Kadar Cumhuriyet Tarihi Ansiklopedisi K. Ekrem Uykucu, stanbul 1973, Refer Bele maddesi). 7 8 TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. 2, Sanem Matbaas, Ankara 1985. s. 1073. H. Nait Ulu, Nait Ulu; Siyasi Ynleriyle Trk Kurtulu Sava, Milliyet yay, 1973, s. 60.

Sadun Tanju; Atatrkn Yanndakiler Karsndakiler, Hrriyet yay., 1981, III. Cilt, s. 197deki dipnot. Fethi Tevetolu, Atatrkle Samsuna kanlar, Ank. 1971, s. 75. 9 90. 10 11 12 13 14 ATASE: K: 2068, D: 8, F: 3. TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. 3, s. 1086-1111. Fethi Tevetolu, a.g.e., s. 75-76. Veysi, Akn, a.g.e., s. 91. Refet Paann stanbula geliini yazarken yararlandmz kaynaklar. 19 Ekim 1922 tarih Veysi, Akn, Trakyann Trklere Devir Teslimi, Gnkur. Bakanl. Yay. Ankara 1996. s.

ve 6 sayl Renin Gazetesinde ilk sayfadaki Siyaset bal altnda Rumeliye Gei haberi. Fethi Tevetolu, a.g.e., s. 76-99. 15 16 ATASE: K: 2070, D: 14, F: 1. HTVD, Aralk 1968, s. 66, Belge no: 1483, 1484. ATASE: K: 2070, D: 14, F: 1. 21 Ekim 1922 tarih ve 8 sayl Renin Gazetesinin 2.

sayfasnda Dn Gazetemizin 3. sayfasnda Refet Paa Hazretlerinin Beyanat bal altnda verilen haber. ntiarndan Sonra Ge Vakit Tebli Edilen Ajanlar bal altnda verilen haber. 17 18 21 Ekim 1922 tarih ve 8 sayl Renin Gazetesi. 21 Ekim 1922 tarih ve 8 sayl Renin Gazetesinde Refet Paa Hazretlerinin Beyanat.

454

19 20 21

21 Ekim 1922 tarih ve 8 sayl Renin Gazetesinde Refet Paa Hazretlerinin Beyanat. 21 Ekim 1922 tarih ve 8 sayl Renin Gazetesinde Refet Paa Hazretlerinin Beyanat. 23 Ekim 1922 tarih ve 10 sayl Renin Gazetesinin 2. sayfasnda Refet Paa

Hazretlerinin Ziyaretleri balkl haber. 22 23 23 Ekim 1922 tarih ve 8 sayl Renin Gazetesinde Refet Paa Hazretlerinin Beyanat. 24 Ekim 1922 tarih ve 11 sayl Renin Gazetesinin 2. sayfasnda Refet Paa ve yn-

Kayd Szler balkl haber. 24 24 Ekim 1922 tarih ve 11 sayl Renin Gazetesinde Refet Paa ve yn- Kayd Szler

balkl haber 25 24 Ekim 1922 tarih ve 11 sayl Renin Gazetesinde Refet Paa ve yn- Kayd Szler

balkl haber 26 25 Ekim 1922 tarih ve 12 sayl Renin Gazetesinin 3. sayfasnda refet Paann Dnk ve

Bugnk Ziyaretleri balkl haber. 27 Mudanya Atekes Anlamasnn Trakyann teslimi ile ilgili maddeleri unlard:. Madde 5: Dou Trakyann Yunan ktalar tarafndan boaltlmas, bu szlemenin yrrle konmasndan itibaren balayacaktr. Bu boaltmada ktalarn kendisi eitli askeri hizmet ve tekiller ve onlarn eitli tat aralaryla harp gereleri, stoklar dahildir. Bu boaltma ortalama on be gn iinde yaplacaktr. Madde 6: Jandarma da dahil olduu halde Yunan mlkiye memurlar mmkn olduu kadar abuk ekilecektir. Her idare blgesinden Yunan memurlar ekildike, mlki hkmet mttefiklerin memurlarna braklacak ve onlarda mmkn olursa ayn gnde Trk memurlarna devir ve teslim edecektir. Bu devir-teslim Trakyann tamamen Yunan ktalar tarafndan boaltlmasnn bitiminden en ok 30 gn iinde sona erecektir. Madde 7: TBMM Hkmetinin memurlarna, dzen ve gvenliin devamna yetecek miktarda jandarma katlacaktr. Jandarma miktar 8000i gemeyecektir. Madde 8: Yunan ktalarnn geri ekilme hareketleri ve idarenin devir teslimi ii mttefiklerin idaresi altnda yaplacaktr. Mttefikler, geri ekilme ve devir teslimi kolaylatrmaya araclk edecekler, eitli taknlklara engel olacaklardr. Madde 9: Dou Trakyay Mttefik kuvvetleri igal edeceklerdir. Ortalama 7 taburdan kurulu olan bu ktalar dzenin devam ettirilmesini salayacaklardr.

455

Madde 10: Mttefik ktalarnn geri ekilmesi, Yunan ktalarnn boaltlmas sona erdikten 30 gn sonra olacaktr. Mttefik hkmetler dzenin devam ettirilmesi ve Trk olmayan halkn korunmas iin yeteri kadar tedbir alnd hakknda fikir birliine varld takdirde bu geri ekilme ii daha yakn bir tarihte olabilir. Bu surette TBMM hkmeti ve Jandarma idare blgesinde dzenli olarak grevlerini yapt anda, mttefik heyetler ve ktalar bu idare blgesinden, kararlatr lan 30 gnlk srenin bitiminden nce geri alnabilirler. TSK Tarihi; TBMM Hkmeti Dnemi, Gn. Kur. Yay., IV. Cilt, I. Ksm, s. 550). 28 29 ATASE, K: 2071, D: 23, F: 1, 39. Azmi Ssl, Mustafa Balcolu, Atatrkn Silah Arkadalar, Atatrk aratrma Merkezi

eref yeleri, Atatrk Aratrma Merkezi Bakanl Yay., Ankara 1999 s. 65. 30 29 Ekim 1922 tarih ve 16 sayl Renin Gazetesinde Bu Gece Trakyaya Geecek

Jandarmamz balkl haber. 31 32 ATASE, K: 2068, D: 4, F: 11, 1. K: 2068, D: 4, F: 6. Teslim takvimi yleydi; 1-8 Kasm 1922, Demirky, erkezky, orlu, Silivri. 8-15 Kasm 1922, Krklareli, Babaeski, Pnarhisar, Lleburgaz. 15-20 Kasm 1922, Malkara, Hayrabolu, Tekirda. 20 Kasmdan itibaren de Merie kadar olan ksmlar Trk idare memurlarna teslim edilecek. ATASE, K: 2068, D: 5, F: 6. 33 Refet Paann kurduu Mezalim Tespit komisyonlar, grg tanklarna dayanarak,

tutanaklarla Yunan Mezalimini tespit ettiler. Fakat bu tutanaklarn arasnda, olaylar gsterecek fotoraflarn yok denecek kadar azl bir eksiklikti. Bunun sebebi ise o srada Trk toplumunda fotorafln yaygn olmamas idi. Fotoraflarla grntlenemeyen, hem muhataplar Trkler olup, hem de sadece onlarn grg tanklna dayandrlan Yunan Mezalimi dnyada istenilen tepkiyi uyandramad. ATASE, K: 2068, D: 5, F: 6, 1. 34 35 36 37 ATASE, K: 2069, D: 11, F: 1, 7. ATASE, K: 2070, D: 15, F: 1. ATASE, K: 2070, D: 15, F: 1. ATASE, K: 2070, D: 15, F: 1.

456

38 39 40

ATASE, K: 2070, D: 15, F: 1. evket Sreyya Aydemir, a.g.e., III. Cilt, s. 61. ATASE, K: 2070, D: 15, F: 5, 2. Refet Paa tilaf generallerine, stanbulun idaresine el konmakla beraber, Mudanya

Antlamasna uyulacana, mttefik ordularn varlklarna, emniyetlerine uygun olarak hareket edileceine, halka cins ve mezhep ayrm yaplmayacana dair teminat verdi. Onlar bunun zerine stanbulda Trk idaresini kabul ettiler. Hatta ngiliz Harrington, bylece kabilecek karklklar da nlenebilecei iin pek gzel oldu diyerek Refet Paay tebrik etti. ATASE, K: 2070, D: 15, F: 2. 41 42 43 ATASE, K: 2070, D: 15, F: 5, 2. Fethi Tevetolu, a.g.e., s. 85-86. ATASE, K: 2070, D: 15, F: 10. 6 Kasm 1922 tarih ve 24 sayl Renin Gazetesi ilk sayfasnda TBMMHkmeti, Namna

stanbulun Umur- daresine Ait Tebligat, Numara 13 balkl duyuru ve Byk Millet Meclisi hkmetine ltihakdan sonra stanbulun Vaziyeti balkl haber. 44 45 46 ATASE, K: 2069, D: 10, F: 7. ATASE, K: 2070, D: 15, F: 15, 1. Milli Mcadele gnlerinde stanbulda Felah Grubu adyla faaliyet gsteren gizli bir rgt

vard. Ankarada Gn. Kur. Bk.ndan tahsisat alan bu rgt vatansever Trk subaylarndan olumakta idi. Milli Mcadelede ok yararl hizmetler yapt. (Bkz. Hsn Himmetolu, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, st. 1975. Blent ukurova, Kurtulu Savanda Haber Alma ve Yeralt almalar, Ard Yay., Ank. 1994, s. 41-45. 47 Refet Paa fevkalade temsilci olarak stanbula giderken orada yararlanabilecei Felah

Grubuna ait gizli bilgiler, bu arada kadrosu ve alma tarz kendisine bildirilmiti. Felah Grubundan yararlanabilecei de sylenmiti. ATASE, K: 2070, D: 15, F: 9, 2. 48 49 50 51 52 53 54 ATASE, K: 2070, D: 15, F: 9, 2. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. 2, s. 1076-1077. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. 2, s. 1076-1077, Ayrca bkz., C. 3, s. 1109-1111. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. 2, s. 1080. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. 3, s. 1088-1091. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. 3, s. 1106-1115. ATASE, K: 2070, D: 15, F: 12.

457

55

5 Kasm 1922 tarih ve 25-26 sayl Renin Gazetesinde ilk sayfada Refet Paa ile

Mlakat ve stanbulun Adliye, belediye ve Zabtas Hkmet-i Milliyeye Biat Etti, Geceki Tezahrat balk haber yazlar ile 1 Kasm tarihli Renin Gazetesinin Rafet Paa Hazretlerinin Beypanat balkl haber. 56 57 58 ATASE, K: 2070, D: 15, F: 14: Fethi Tevetolu, a.g.e., s. 87. ATASE, K: 2070, D: 15, F: 14. 11 Kasm 1922 tarih ve 21 sayl Renin Gazetesinde Refet Paa Hazretlerinin Beyanat

balkl haber. Fethi Tevetolu, a.g.e., s. 87, (Hakimiyet-i Milleyeden). 59 11 Kasm 1922 tarih ve 21 sayl Renin Gazetesi, bu mlakat Franszca gazeteden

naklen vermektedir. 60 11 Kasm 1922 tarih ve 21 sayl Renin Gazetesinde Refet Paa Hazretlerinin Beyanat

balkl haber. 61 62 ATASE, K: 2070, D: 15, F: 16. 11 Kasm 1922 tarih ve 21 sayl Renin Gazetesinde Refet Paa Hazretlerinin Beyanat

balkl haber. 63 tilaf Devletleri stanbulu igal ettikleri zaman, haberleme ve matbuata sansr

uygulamaya baladlar. Hertrl haberleme, basn ve yayn kontrolleri altna aldlar. 64 65 66 67 ATESE, K. 2070, D. 15, F. 22. ATESE, K. 2070, D. 15, F. 23. ATESE, K. 2070, D15, F. 26. stanbulda sansr uygulama hakkn igal kuvvetlerinin elinden alan Refet Paa, yeni

sansr esaslarn yle belirledi. Gnlk gazeteler ve periyodik yaynlar sansre tabidir. Sansr memurlarnn ve neriyatla ilgili btn kiilerin dikkate alaca hususlar unlardr. TBMMnin ordularna ait her trl bilgi, TBMM esaslarna ve menfaatlerine aykr yazlar, Refet Paa ile mttefik generallerin grmeleri, ilan edilmeden nce, karargah ve asker kiilerin konumalar bizzat kendileri tarafndan imzalanmadka, Mttefik ordularla ilgili kendilerinden izin alnmayan haberler, Mttefik ordular ve hkmetlerinin eref ve haysiyetlerini ve mahalli asayii ihlal edici yazlar, din ve adaba aykr yayn ve resimler ve stanbul ile tara yaynlar arasndaki kalem tartmalarna msaade edilmez. Yaynlandktan sonra gazete ve dergilerin 6ar adedi, kitap ve dier yaynlardan 3er nshas karargahta sansr mfettiliine gnderilecektir. ATESE, K. 2069, D. 10, F. 24, 1.

458

68

ngiltere, Fransa, talya devletleri, stanbulda igal ordular bulundurmakta idi. Bunlara

Mttefikler de denilmekte idi. 69 stanbuldaki igal ordular komutanlarndan her biri ayn zamanda kendi devletini Trk

hkmeti karsnda temsil etme yetkisine sahip idi ve bu unvan da tamakta idi. 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 ATESE, K. 2069, D. 12, F. 2, 3. ATESE, K. 2069, D. 12, F. 3, 1. ATESE, K: 2070, D: 15, F: 33, 3. ATESE, K: 2069, D: 10, F: 42. ATESE, K: 2069, D: 10, F: 14. ATESE, K: 2069, D: 10, F: 13. Yakn Tarihimiz, III. Cilt, Trk Petrol Yay., 1963, s. 385-386. Atatrk, a.g.e., s. 617. Nait Ulu, a.g.e., s. 328. Atatrk, a.g.e., s. 619. Yakn Tarihimiz, III. Cild, s. 389; IV. Cild, s. 277. ATASE, K: 2069, D: 10, F: 39. K: 2070, D: 15, F: 27. ATESE, K: 2070, D: 15, F: 2. ATESE, K: 2070, D: 18, F: 1. ATESE, K: 2070, D: 18, F: 16. K: 2070, D: 18, F: 18. K: 2070, D: 18, F: 22. ATESE, K: 2068, D: 8, F: 15. ATESE, K: 2070, D: 15, F: 33, 3. ATESE, K: 2070, D: 15, F: 1681. ATESE, K: 2070, D: 15, F: 33, 3. evket Sreyya Aydemir, a.g.e., s. 83. ATESE, K: 2070, D: 15, F: 17. ATESE, K: 2070, D: 15, F: 33, 3.

459

91 92 93 94 95

Atatrk, a.g.e, s. 628-632. ATESE, K: 2070, D: 15, F: 33,3 ATESE, K: 2070, D: 15, F: 33, 2. ATESE, K: 2070, D: 15, F: 33, ATESE, K: 2070, D: 15, F: 34

460

E. Mill Mcadele Diplomasisi ve Lozan Kurtulu Sava'nda Atatrk'n D Siyasas / Ord. Prof. Hikmet Bayur [s.244-255]
unu belirtmek lazm. Atatrkn nasl muharebelerde verilen emirlerde imzas yok idiyse d konularda da imzas yoktur. Fakat, her mhim karar onun bir giriimi sonucudur veya tasvibiyle kmtr. Mhim bir nota verilecek. D leri Bakanl hazrlar, Bakanlar Kurulunda grlr. Deiiklik isteniyorsa yaplr, ondan sonra D leri Bakanlnda gereken deiiklik yaplp bazen nota bir kez daha Atatrke gsterilir; fakat onun imzas yoktur. Muharebelerde olduu gibi. Birinci Dnya Sava tarihinin dnm noktas anakkaledir. Yani, dnya mukadderatn, acunun keskilini saptayan hdise anakkaledeki Trk zaferidir. Dmanlarmzn plnna gre 1915te anakkale zorlanacak, Rusya cephane ve silh bakmndan elden geldii kadar beslenecektir. Fransz-Alman cephesi gayet etin siperlerle rtldr ve ksadr, Kuzey Denizinden svireye kadar gider. Be alt yz kilometredir. Rus cephesi ise birka bin kmdir. O yle kolayca siperlenemez, dolaysyla orada hareket sava olabilir. Rusyann ordusu mkemmeldi. Fabrikas da vard. Fakat bu yeni ekil siper muharebesine gre, fabrikalar ve cephane yetitirecek imknlar ktt. 1915te Boazlar alsa Rusyaya her ey gidecek. O olmad myd i Vladivostoka kalyor. On bin km. kadar bir mesafe veyahut senenin be alt aynda buzla rtl Arkanjel ve Kuzey Denizi limanlarndan yararlanmak gerekiyor. Rusya 1915ten itibaren cephane ve silh bakmndan beslenebilseydi, 1916da Rusun Avusturyay pln gereince kertmesi mmkn olacakt. Bu da, ksmen sabit olmutur. 1916 yaznda kt cephane ile Avusturyaya kar byk bir Rus saldrs olur. Buna Brussilof saldrs denir. Bir hamlede drt yz bin Avusturyal esir ve 300 top alnr vs. Yalnz Rus saldrs cephane kifayetsizliinden durur. Alman da Avusturyaya yardma gelir. Fakat asl duru cephane kifayetsizliindendir. Cephane yetseydi Avusturya yklmt. Avusturya gidince de Almanya her taraftan kuatlm olarak ezilecekti. Binaenaleyh, anakkalede Trk kahramanl ve Mustafa Kemalin dehs bu durumu husule getirmitir. imdi anakkale zorlamaynca ne oluyor? Fransz-Alman cephesinde sonsuz siper sava. Eer harp 1916da bitseydi, lem yine eski lem olurdu. Bitmeyince ve daha iki yl uzaynca mthi insan kayplar olur, mthi tahribat olur. Avrupa d piyasalar kaybeder, nk iki senede bitseydi, harp d dnyada, smrgelerde, urada burada yeni fabrikalar pek yaplmazd. Bu fabrikalar, sava drt sene uzad ve daha da ne zaman bitecei belli olmad iin her tarafta yapld. Smrgeler halk da azd. Hindistanda en ok azgnlk, anakkale ve Kutl-amradan dolay balar. nk, ha stanbul alnyor, alnacak, ha Badat alnyor, alnacak derken ngilizlerin anakkaleden yenilip

461

ekilmeleri ve Kutl-amrada da koca bir tmenin esir alnmas, smrgeler halkn aztr ve uyandrr. Savan iki yl uzam olmas yznden insan kayplar da ok bymtr. Mesel Fransadaki cephede ngiliz insan kayplar 1914, 1915, 1916 yllarnda 1.035.000 kiidir. 1917-1918 yllarnda 1.670.000 kiidir. Buna Osmanl cephelerinde kaybedilen 295.000 kii ilave edilirse, Trkiyenin harbe girmesi ve anakkale muzafferiyeti ngilize fazla olarak 1.966.000 kii kaybettirmitir. Yani, 2.000.000 kii fuzul kaybettirmitir. Bu muazzam eydir. Osmanl cephelerindeki harbin masraf bir milyar altn ngiliz lirasdr. ngilterenin drt milyar lira d piyasalara yerletirilmi paras var d. Bilmem nerede demiryolu tahvili, bilmem nerede kanal, u fabrika, bu fabrika. Bu varlk eriyecektir. Fakat iki yl savalsayd, bu erimezdi. Yalnz Osmanl sava ngiltereye bir milyar altn liraya mal olmutur. Yine bu sayede, yani bizim taraf 1916da kseydi, Rusya stanbulu alacak ve ne komnizm ne de baka ey olacakt. Bir ayaklanma da olsa komnizm olmaz ve deiiklik merutiyet eklinde olurdu. Amerikaya da lzum kalmayacakt ve frsat olmayacakt. 4 Nisan 1917de Amerika savaa girer. Bu olay ve 13 Mart 1917de balayan Rus ayaklanmas savaa yeni bir ey ekler: deolojiler sava. Btn Avrupa ve Trkiye bu frtnann iinde bocalayacaktr. imdi bu ideolojilerin arpmas ve etkilerine bakalm. Bolevikler 7 Kasm 1917de iktidara gelirler, 8 Kasmda bir bildiri karrlar. Biz katmasz ve salmasz bar istiyoruz. Memleket istemiyoruz. Kimse memleket almayacaktr. Kimse de harp tazminat almayacaktr. 15 Kasmda yeni bir bildiri daha karlr. Rusyadaki btn uluslar eittir. Bamsz hkmetler kurabilirler, isterlerse Rusyadan ayrlabilirler. Tabi bu bir bomba idi. 23 ve 24 Kasmda gizli antlamalar ret ve iln ederler. 3 Aralkta Mslmanlara arlar vardr. Onun birka noktasn alyorum: Zulm yklmtr. Rus iileri boyunduruk altndaki uluslar bamszla kavuturmak iin abalyorlar. Rusya Mslmanlar, Volga Tatarlar, Krm Tatarlar, Krgzlar, Sibir ve Trkistan Tatarlar, Kafkas Trkleri ve Tatarlar, arlka cami ve minberleriniz yklm, din ve gelenekleriniz inenmitir. Artk dinleriniz, kltrleriniz, ulusal kltrel messeseleriniz her trl saldrdan kurtulacaktr. Ulusal yaamnz dilediiniz gibi dzenleyin. Btn Rusyada yaayan uluslarn haklarn devrim koruyacaktr. Siz de bize yardm edin. Rusya Trklerinin ou buna inanmtr ve byk yardmda bulunmutur. arc generallerini yenen ordularn bazlarnda Trkler 2/3 nispetindedir. nk Boleviklerce Ruslara o kadar gvenilmiyor, arc ve mrteci olabilirler diye. Bylelikle Trkler byk lde harcanmtr. Bir de Mslman komnist partisi kurulmutur. Yani, hem din afyondur denmi hem de Mslman komnist partisi kurulmutur. Sonra baz yerlerde de bilhassa Kazanda kurulan mstakil Trk devleti bir ara gerekten mstakil olmutur, yani ona itimat edilmitir. Oradaki lkc Trkler ve Mslmanlarn kanaati udur ki

462

eer biz Boleviklii kuvvetlendirirsek slm lemini de kurtaracaz. Bu bakmdan ilk zamanlarda kaynama, dostluk samimidir. Bu Doudan gelen ideoloji dalgasdr. Batdan gelen ideoloji dalgasn Amerika Cumhurbakan Wilson temsil etmektedir. Evvela on drt ilkesi vardr, mehurdur. 8 Ocak 1918de aklanmtr. Bir tanesi smrgelere ait olan, yarmdr. Boleviklerinki gibi deildir. Yani onda smrge halklarnn iddialaryla, smrgeci devletin karlar telif edilmelidir, denilmektedir. Osmanl hakknda da mehur 12. madde vardr. Onda: Osmanl Devletinin Trk ksmlarna egemenlik verilecektir; br uluslara yaama gvenlii zgr ve engelsiz gelime imkn salanacaktr, denilmektedir. anakkale Boaz uluslararas inancalar altnda btn uluslarn gemilerine ak olacaktr. Bu da Amerikadan gelen dalga. Ama ancak bir dereceye kadar tatmin edici. Avrupa ve Trkiye bu iki akm arasnda bocalayp duracaktr. Bu akm zerine Lloyd George da 10 Ocak 1917de: Trkler Avrupa medeniyetine uymazlar. Onlar Avrupadan kovulmaldr, dedii halde sonra 5 Ocak 1918de yani, Rusya ktkten ve oradan bu ideoloji akm geldikten sonra: Biz Trkiyeyi bakentinden ve ilke bakmndan, Trk olan Kk Asya ve Trakyann zengin ve nl topraklarndan mahrum etmek iin savamyoruz. Biz Akdenizle Karadeniz arasnda gidi geli ars ulusallatrlm ve yanszlatrlm olarak bakenti stanbul ile birlikte mparatorluun Trk rknn z yurdunda kaladurmasna itiraz etmiyoruz, ancak Arabistan, Ermenistan, Irak, Suriyenin zel durumlar tannmaldr. Yani o da Trklere teminat veriyor, Trklerin stanbuluna ve Trk rknn yaad yerlere gerek bamszlk tannacaktr diyor. imdi bu arpan iki ideolojiden evvela Batdaki ideolojinin foyas meydana kar. Doununki daha epey yaayacaktr. Btn yenilen devletler, Almanya, biz vs. Wilson ilkelerine gre bar yapmak zere brakma istedik. Halbuki bizimle yaplan Mondros brakmasna baklrsa hi de yle olmamtr. stedikleri yerleri (mtareke mucibince) ele alabilirler, igal edebilirler, eer orada kendileri iin bir tehlike grrlerse. Ama yle olmamtr. Musulu aldlar, skenderunu aldlar yeni hibir hdise olmadan, bir tehlike ortaya kmadan. Sonra da Yunana zmiri igal ettirdiler yine hibir hdise olmadan. Srf igal etmek iin bunlar yaptlar. Sonra da Trkiyeyi tamamyla silhszlandrdlar. Bu durum doal olarak bizleri Boleviklere tevecch etmeye mecbur etti. Hatta daha sonralarda da 1919 Ocaknda, ileride Rusya Dileri Bakan olacak olan Litvinof Avrupaya genel eli olarak gnderilir ve onun beyanat vardr: Btn Rusya iindeki uluslar isterlerse bamszlklarna

463

kavuabilirler diye. Dolaysyla biz Bolevikliin ancak aa vurulan yzn biliyorduk. Halbuki tekilerin gerek yzn tatmtk. u yn de ayan- dikkattir, Wilson 29 Haziran 1919da Avrupadan ayrlrken Venezilos da kendisini teyi edenler arasndadr. Ona: Ben yaptma pimanm der: imdi anladm ki zmirde ve talyanlara verilen Almanla meskn Tranten gibi yerlerde yaplan yanl imi, bir ulusun yabanc bir devletin boyunduruu altna konmasnn zararl olduunu anladm. Fakat imdi artk dnemem. Bu ayan- dikkattir. imdi bu hava iinde Mustafa Kemal alacaktr. 25 Haziran 1919da Amasya Kararlar alnr. Bunlar Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele ve Rauf Orbay, Mustafa Kemalle birlikte imzalarlar. O toplantda, Anadolu mukavemetinin nasl yaplaca kararlatrlr. 3. madde ayan- dikkattir. Kzm Karabekire yazlan telgrafta grlr. Karabekirin kitabnn 58. sayfasnda da vardr. Orada denir ki: Kazan, Oranburg, Krm vs. gibi ahali-i slmiye Boleviklii kabul etmilerdir. tilaflar memleketten kmaya mecbur etmek iin Bolevikleri bir vasta gibi kullanmak gerek. 23 Haziran 1919da drd arasnda bu kararlatrlmtr. imdi Sivas Kongresi oluyor. O srada Boleviklik de kt durumdadr. Dileri Bakan ierinin 13 Eyllde Trkiye emekilerine bir ars vardr. Bu ar gayet kt bir biimdedir. Btn paalar ktler. Yani, Damat Ferit Paa ile Mustafa Kemal Paay ayrt etmez. Der ki: Sizin o paalarnzn kimi ngilizlere, kimi Almanlara satlmtr. Onlardan size hayr gelmez. Rus iileri sizi kurtarabilirler. Onlarla birleiniz. Bu, kuru sk atlm bir top gibidir. Kimse farkna bile varmaz. Belki ierde dolaan propagandaclara bir direktifti. 1919 sonbaharnda arc General Denikin muzaffer durumdadr. 1919un sonlarna doru yenik duruma der. Onun muzaffer olduu srada D leri Bakan ierinle Azerbaycanl Dr. Neriman Nerimanof Kafkas milletlerine bir bildiri yaymlarlar. Orada deniliyor ki, Bolevikler baka lkelere el koymaz, bamszlklara saygldr. Denikine kar bize yardm edin. 12 Ocak 1920de Osmanl Meclisi alr. 1920 banda artk arc generallerden mit kalmamtr. ngiltere Rusyay brakr ve Trkiyeye kar dner. Onun o devreye kadar genel politikas Rusyann Akdenize inmesini nlemek iin Osmanl Devletini bir siper gibi kullanmakt. Bu siper yklm, Trkn deeri kalmam saylr. Onun yerine Yunan ikame etmek, yani Yunan da stanbul kylarna getirilecek, stanbul da Rumlaacak, o Anadoluya yerletirilecek, yerletikten sonra nfusu 20-25 milyona ykselecek ve ngilize minnettar bir devlet olarak o Boazlar Rusa kapal tutacaktr. Bu Lloyd Georgeun politikasdr. Askerler, Churchill dahil, nk Mill Savunma Bakandr, ve bu hizbin ba olan imparatorluk Genel Kurmay Bakan Mareal Sir Henry Wilson bunun aksine politikann gdlmesini istemektedirler. Onlar Trkle savan tadn tatmlardr.

464

Onlar derler ki, bu Yunan Trk yenemez. Sonunda yenilecektir. Bizim yapacamz, Trkle, ona dostluumuzu gsterecek ekilde bir antlama yapmaktr. Onunla Kafkas devletlerini berkitmek (takviye etmek) ve Rusyaya komu devletleri bir arada Rusun karsna dikmektir. Ancak bu askerlerin politikasdr. Babakannki tabi galip gelecektir. Sonra Hindistan Bakanlnn politikas var. Onun da zeti udur: Hindistan Mslmanlar ngilizleri tutar. nk, Hindularn boyunduruu altna girmek istemezler. Hindular ounluktadr. Dolaysyla bu durum ngiltere iin bir kolaylktr. Hindistan Mslmanlar varlklarn dinleriyle korurlar. Dinlerini gevetseler, baka dayanacak bir gleri yoktur. Hindu ekseriyeti iinde eriyeceklerdir. Bu bakmdan Hilafeti ok tutarlar. Gandhinin kurnazl u olur. Hindularn ngiltereden pek ok istekleri vardr. Ama der ki: Mslman kardelerimizin davas nde gelir. Din bir davadr. Hilafet davasdr. Onlar mademki dinlerini tehlikede gryorlar, biz de onlarla beraberiz. Dolaysyla o devirde ve Kuva-y Milliye mcadelesi devam ettike Hindistanda HinduMslman i birlii kurulur. Bu ise ngiltere iin byk tehlike idi ve nihayet mparatorluu temelinden sarsacaktr. Hindistan Bakanl da bunu nlemek iin mtemadiyen Trklerle yumuak bar yapalm ve hatta Medine ve Mekke ill Halifede kalmaldr der. Yani o bizim iin bizim istediimizden ok fazlasn ister. Bu durum karsnda Mustafa Kemalin bir deerlendirmesi vardr. Bu ok ilgintir. Genel Kurmayn yaymlad Harp Tarihi Vesikalar Say 15, Belge 388de Atatrk bu durumu yle deerlendirir (geni zet): a) Boleviklerle temasa gelen ya bolevik oluyor, ya onlarla savayor. b) Bizim Bolevizme atmamz iin tilf Devletleri Arap olmayan yerleri bize brakr (Yani ngiliz asker grn ya duymu yahut da kuvvetli sezgisiyle tahmin etmitir). Bu devletler imdilik buna zaruret grmyorlar. Bizi ezip kuatmak ve bomak istiyorlar. Bizim iin tek faydal ak kap Kafkastr. Yani ran filn bir deer tamaz, orada ne demir yolu vardr, ne de arkada bir kuvvet. tilf, Kafkas devletlerini takviye ve bamszlkla berkitmek istiyor. Biz Bolevik istilsn teshil edip, onunla temasa gelirsek Douda btn kaplar alr ve smrgelerin durumu tehlikeye der. Bu yaplamazsa siyas varlmz ortadan kalkabilir. Tabi Atatrk bunu yazarken Bolevizmin bamszla saygl olduu propagandasna dayanmaktadr, Kazanda bunun canl rnei de olumaya balamtr. stanbul ile Anadolunun fiilen var olan mterek idaresi tilaflara fayda salyor. lkede fitne karyorlar ve baz makamlarn teslimiyet-i mutlakaya eiliminden yararlanyorlar (Yani stanbulda bir hkmet vardr. Bu Padiah ile Bb- ldir. Bu ngilizlerin elindedir. Onun vastasyla ngilizler istedikleri gibi fesat karyorlar, ortal kartryorlar). Bunu nlemek lazm. Bunlarn ilk ileri Kuva-y Milliyeyi kertmek, elimizde kalan silhlar faydasz brakmaktr.

465

tilaflar Kafkas takviye ve bizi kertmek iini ancak stanbul hkmetleri gibi zayf hkmetler zamannda temin edebilirler. Milleti bir yandan korkutuyor, br yandan ona belirsiz mitler veriyorlar. tilaflar amalarna varnca byk tevkifat yapacaklar. Tam kuatma salayacaklar ve muahedeyi tebli edecekler; o muahede de ldrc olacak. Binaenaleyh, Kafkas devletleri ve bilhassa Azerbaycan ve Dastanla temas etmek ve kararlarn anlamak lazm. Hareketlerimizi birletirmek iin Boleviklerle temas aramak lazm. Bunlar bilinli ve kuvvetli bir hkmet yapabilir ve tilafa vakit kazandrmaz. ark cephesinin takviyesini de byle bir hkmet yapabilir. Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin bir vazifesi de gereken tedbirlerin alnmasnn bu hkmetle kabil olup olmadna karar vermektir. Heyet-i Temsiliye arkadalarmz derhal stanbuldan ekmek ve Kafkas milletleriyle temas etmek lazmdr. Atatrk bu grn kolordulara tamim ediyor. stanbulda Rauf Beye, Refet Beye, Erzincanda mehur komiteci Halit Beye ve byle iki kiiye tamim eder. Hepsinden de genel olarak tasvip cevab gelir. Bu genelgeden bir buuk ay sonra stanbul igal edilir ve tevkifler olur. 16 Mart 1920de stanbul igal edildii srada Kafkasta mevsim asker harekta elverili deildi. Bir ey yaplamaz. Hazar denizindeki Rus donanmas da Volga aznda buzlarla mahsurdu. O da gelemez. Binaenaleyh, Kzm Karabekir der ki: Batumdaki slm cemaatine talimat verelim o komnistlesin ve ngilizlerle mcadele etsin. Bu suretle, onun emriyle Batumdaki slm cemiyeti Bolevikleri tutar. ngilizlerin orada askerleri olmakla beraber pek ypranm durumdadrlar. Karabekirin 18 Nisanda Mustafa Kemale bir nergesi vardr. Bakye bir asker heyet gnderip ona u talimat vermeyi istemektedir: 1- Emperyalistlere kar ve bunlarn boyunduruklar altndaki milletleri kurtarmak iin Boleviklerle i birlii. 2- Bolevikler, Grcistan Bolevikletirsin ve ngilizleri oradan kovsun. Biz de emperyalist Ermenistan zerine asker harekt yaparz. Azerbaycana Bolevik esasat ve mlini kabul ettirmeyi taahht ederiz. Buna gre Azerbaycan Boleviklere ezdirmek yoktur. Onu biz Bolevikletireceiz ve o vakit ki inanca gre o da mstakil bir devlet olacaktr (Yani Bolevikler hakkndaki bilgi ktl bu derecededir). Sonra emperyalistlere kar hareket iin para, erzak ve cephane istenecek. Bu neri Ankarada ufak tefek deiiklikle tasvip edilir (5 milyon altn istenir). Kzm Karabekir, 26 Nisanda yola bir heyet karr, bu heyet Bakye gidecek. Bakdeki komnistlerle anlaacak. Onlar bu ileri Moskovaya

466

bildirecek. Fakat 27 Nisanda daha bizimkiler yoldayken Ruslar Azerbaycan igal eder. Ve tabi propaganda olarak ilk haber: Trk Krgz ordusu Bakye girmi eklindedir. Biz bu igali 1 Mays 1920de reneceiz. Bu hdise olunca Batumdaki ngilizler, Batum-Bak yolunu kaparlar. Binaenaleyh bizim asker heyet oradan Bakye gidemez. 8 Maysta bir takayla Novrosiske ve oradan Moskovaya gider. Anlalan Karabekir heyete verdii talimata Mustafa Kemalin imzasn koymu ve bir de Misak- Mill sureti eklemitir. Baz eserlerde Mustafa Kemal mektubu denilen budur. Bolevikler Bak zaptnn etkilerini nlemek iin propagandalarna devam edip dururlar: Azerbaycan bamszdr, Kzlordu ancak yerli hkmetin emrindedir. Byk Millet Meclisi yeni almtr. Rus telsiz propagandalar durmadan iler: Eski devir bir daha gelmeyecektir. Btn Mslmanlar kurtulacaktr. Trkiye aleyhindeki arlk muahedeleri yrtlmtr. Bir sre yle bir hava iinde yaanr. Ruslar Bak ve Azerbaycan aldktan sonra Ermenistan zorlarlar, ancak baar elde edemezler, nk Polonyaya kar yenik durumdadrlar ve fazla ileri gitmezler. Grcistan da zorlarlar; yine baar salayamazlar. Oralarda bu olaylar olurken Nisan 1920de Bat Anadoluda Anzavur hareketi balar. 11 Maysta da Svres Antlamasn Osmanlya bildirirler. Bu antlama bildiimiz gibi Osmanly bin bir paraya ayrmaktadr. Marmara etrafnda bir Boazlar blgesi vardr. stanbulun yan bana, atalcaya kadar olan yerler Yunanndr. Konya, Antalya vs. talyan blgesidir. Kilikyay kapsayan Fransz blgesi Tokatn ucuna kadar gelir, Sivas iine alr. Ermenistan hudutlarnn tayini Amerika Cumhurbakan Wilsondan istenmitir. O da Harit vadisinden itibaren bir snr izer. Erzurum, Trabzon, Bitlis ve Van iine alan blgeyi Ermenilere ayrr. Suriye, Fransz, Irak ve btn Arabistan da ngiliz blgesidir. Bunlar yalnz snrlardr. Fakat gerekten ortada Trkiye diye de bir ey kalmyor. Padiah stanbuldadr. stanbul Trklere brakld deniyor. O aldatc bir eydir. Yalnzca Padiahn stanbulda kalmasna msaade ediliyor. Hakikat budur. Mesel Osmanl Devletinin 15 bin askeri, 35 bin de jandarmas olacak. Ve bu sonuncular Bat subaylarnn kumandas altnda olacak. Jandarma drt lejyona ayrlyor. Her lejyon muayyen bir blgede olacak ve o blgeye hkim olan devletin subaylar da ona kumanda edecek. Yani rnein Adana ve Sivasta Fransz, Konya ve Antalyada talyan subaylar jandarmann banda olacak. Bir blge de akta braklyor, o da ilerde Rus eer arlarsa yahut Amerika raz olursa onun subaylar oraya yerleecek. Bir maliye komisyonu vardr. Yabanclarla kurulmutur. Bteyi o yapar. Osmanl Maliye Bakan onu tatbikle mkelleftir. Dyunu Umumiye, kapitlasyonlar vs. hep kalyor. Hibir yerde hibir sorunda Osmanl zerklii, bamszl yoktur.

467

Osmanl hkmeti ite bunu 10 Austosta imzalayacaktr. Bu tasar Bblye 11 Maysta verilmitir. 27 Maysta Kazanda Tatar Cumhuriyetinin kuruluu haberi gelir. Trkiye Byk Millet Meclisinde byk enlik yaplr. Bu srada gerek bamsz devlettir. Yan bandakiler Rus ua deildir. Trkln ve slmiyetin kurtulmas iin Boleviklere dayanmann zarur olduuna inanan Trklerdir. Tabi onlar sonra birer birer tasfiye edilecektir. Bu haber zerine Trkiye Byk Millet Meclisinde demeler verilir, sevin gsterilir. Kilikya cephesinde Franszlar ok skk durumdadr. Biz de rahatsz durumdayz. Burada bulunan sevgili Tayfur Skmen arkadamz oralardadr. Yirmi gnlk bir brakma yaparz. Bu ok tenkit edilmitir: Franszlar perian edecektik de siz brakma yaptnz gibi birtakm szler dolamtr. Ancak biz oradaki Kuva-y Milliyeyi dzenlemek iin buna mecburduk. Biz bunu Fransz hkmetiyle yaplm bir brakma sayyorduk ve bu bakmdan o siyasal bir nem tayordu. Franszlar ise onu yersel bir anlama saymlardr. Daha sre bitmeden Franszlar Zonguldak igal ederler. Biz; hani brakma vard deriz. Brakma sizin Kilikyadaki kumandannzla, bizim kumandanmz arasnda yersel bir itir. Bizim kmre ihtiyacmz var, Zonguldaka onun iin gittik derler. Biz de bozarz brakmay, yine muharebeler balar. O sralarda yine 1920 yaznda da Kuva-y nzibatiye harekt olur. Padiah ordusu Anadoluya girer. Ali Fuat Paann ok yararl olur. Bu Kuva-y nzibatiyeyi yener ve karr. 2 Haziran 1920de iki hdise olur. Amerika Ermenistan mandasn kabul etmediini bildirir. Bir de 8 Maysta Novorosisk yoluyla Moskovaya giden teklifimizin cevab ierinin imzasyla alnr. Bu cevap gayet acayiptir. Boleviklerin ileride syleyecekleri gibi hi de srf propaganda niteliinde deildir. Misak- Millde Bat Trakyada referandum bahsi vard. ierin bunu alyor ve referandumun hem Bat, hem de Dou Trakyada yaplmasn istiyor. Bundan baka Ermenistan, Krdistan, Luristan, Batum, Trk-Arap kark blgelerde de referandum yaplsn diyor. Ermenistan ve Krdistan dedii Dou Anadolu, Luristan dedii Karadeniz kylarnn byk bir ksmdr. Trabzon, Giresun hepsi oraya girer. Ona gre ne kadar gm Rum ve Ermeni varsa geri gelecek ve ondan sonra referandum yaplacak. Trk-Arap kark dedii yerlerde, ki buras Urfa, Mardin olsa gerek, hepsinde referandum yaplacak. Bundan baka Ermeni-Trk ve ran-Trk snrlar iinde hakemlik teklif ediyor. Bu bir nevi koruyucu devlet vaziyeti nerisidir. Buna yarm bir cevap verilir. Tam cevap vermek iimize gelmez. Fakat, Boleviklerin niyetleri anlalm olur. O srada acayip bir hdise de udur. Rusyada bulunan Cemal Paadan Mustafa Kemale bir mektup gelir: Bu Rus teklifini hemen kabul edin, bundan iyi bir teklif olmaz der. Bu da ttihatlarn ne vaziyete dm olduklarn anlatr. Byk devletlerle ilikilerde Osmanl hkmeti ve Damat Ferit, Boleviklerle ilikilerde de bu ttihatlar trl derecelerde ba belas olmulardr.

468

Mustafa Suphi de 15 Haziranda Mustafa Kemale bir mektup gnderir, bu mektup ge alnacaktr. O, Svres Muahedesi dolaysyla der ki: Hain Tevfik Paa bu muahedeyi kabul edecek. Biz buna kar mcadele etmek istiyoruz. Siz bize ne dereceye kadar yardm edersiniz. Yani deniyor ki, bu mcadelede biz de sizinle beraberiz. Biz de Trkiyeye gelip mstakilen mcadele edeceiz. Mustafa Kemal buna epey ge, 12 Eyllde cevap verir. Der ki: Her ne yapmak istiyorsanz Ankaradaki hkmetle danarak yapmalsnz. Byle mnferiden hareket olmaz, dolaysyla bir ey istiyorsanz bize bildirin. Bunun iin de gvendiiniz bir arkadanz Ankaraya gnderin. O srada Boleviklerden de elilik heyetiyle 500 kilo altn ve bir miktar cephane gelir. Byk Millet Meclisi aldktan sonra Boleviklerle temas etmek zere Dileri Bakan Bekir Sami (Kunduh) ile ktisat Bakan Yusuf Kemal (Tengirenk) Beyler Rusyaya gnderilmiti. Bunlar Mays balarnda yola ktklar halde ancak Austosta Karsa varabilirler. Atla, arabayla varrlar. Hl Boleviklerin niteliini anlamamlardr. K. Karabekirin Mustafa Kemale 3 Austos 1920 gnl bir telgraf vardr (s. 832). Bekir Sami, Yusuf Kemal Beylerle K. Karabekir Paa bize kabil-i tat bik bir Bolevizm yolu dnlmeli diye konumaktadrlar. ok gemeden Bekir Sami, Yusuf Kemal ve Karabekir siyasal mevkilerinin msaade ettii lde Bolevik dman olacaklardr. 21 Temmuz-6 Austos 1920de Petrogradda (imdiki Leningrad) bizi ve dnyay ilgilendiren Komnist Enternasyonalin (Komintern) II. Kongresi olur. Hakikatte bu birinci kongre saylr. nk I. Kongre srasnda Rusya tamamyla mahsurdu. Oraya hibir yerden murahhas gelememiti. tirak edenler de ancak tesadfen Rusyada bulunan tek tk adamlard. Bu ikinci kongrede komnizmin umdeleri ve dsturu, Kominternin de tz tespit edilir. Bunlara Leninin tezleri denir. slp da tamamyla Leninin azndan kma slptur. Gayet skc, fakat btn noktalar belirten pek kuvvetli bir slptur. Bu tezlerin birincisi btn dnyadaki Komnistlerden kesin disiplin ister. Ilmllarn btn dnyada hi bir surette tekilt balarna getirilmemesi, arlardan meydana gelen Komnist partilerinin de mutlak surette Kominterne itaat etmeleri istenilmektedir. Zaten Komintern Rusyadan baka bir ey deildir. Dolaysyla Rusyaya itaat gerekecektir nk tek kuvvet odur. Bu madde Komnizmin yaylmasn engelleyen ve gletiren maddedir. Bunu biroklar kabul etmemilerdir. O vakit btn sosyalist partiler komnist olmaya hazrken en ok bu madde yznden atmalar olmu, bir ksm komnistlemi, bir ksm sosyalist kalmtr. imdi Trkiyeyi ilgilendiren Leninin ulusal ve smrgesel sorunlarla ilgili tezlerinin 11. maddesinin 1 ve 5. ksmlar zerinde duracam. Bu 11. maddenin 1. ksmnn manas udur: Btn dnyadaki komnistler, iiler smrge halknn bamszlk davasna yardm etmelidirler, onu desteklemelidirler.

469

Bu yardm da, eer varsa, yersel komnist partisiyle danarak yaplmaldr. 11. maddenin 5. blm: Bamszlk isteyen hareketler dnyada hep burjuva-demokratlar tarafndan yneltiliyor. Bunlara komnist rengi verilmesi hareketiyle iddetle mcadele edilmelidir. Onlar burjuvademokratlardr. Biz bunlara yardm edeceiz. Bu yardma karlk burjuva-demokratlar o memlekette gerek bir Komnist partisinin kurulmasna msaade etmelidirler. Kurulan bu komnist partisinin de vazifesi o burjuva-demokrat takmn ykmak olacaktr. Mesel, bizde Kuva-y Milliye desteklenecektir. u artla ki, Trkiye Hkmeti bir komnist partisinin kurulmasna msaade etsin. O komnist partisinin de vazifesi Mustafa Kemali devirmek olacaktr. Bu acayip bir kombinezondur. Ancak, Trkiye iin u olacaktr. Bir an gelecektir ki, komnizm menfaatiyle Rusyann karlar atacaktr. Mustafa Kemali devirmeye alacak, Komnist partisini sonuna kadar desteklemek kabil olamayacaktr nk Mustafa Kemal bu gibi kurulularn tmn kapatacak ve birtakm kovuturmalar balatacaktr. Bunun zerine Leninin anlan tezine gre ona yardmn kesilmesi gerekiyordu ve uluslararas komnizmin kar da bundayd. Ancak bu Rusyann karlarna uymamaktayd. nk ngiliz ve Franszlarn elinden stanbulu kurtaracak baka kuvvet yoktu. Bu kurtarma ise Rusya iin ok nemliydi. Dolaysyla uluslararas komnizmin karlar Rusyannkilere feda edildi. Mustafa Kemalle bozuma yoluna gidilmeyip yardma devam edildi. Artk Austos 1920de Ankarada hkmet evrelerinde Boleviklerin ne olduu anlalmtr. Bolevikler Bakde bir ark Milletleri Kongresi toplarlar. O kongreye teker teker kiileri davet ederler, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti yokmu gibi. Mustafa Kemal buna kzar. 14 Austosta TBMMde beyanat vardr. Der ki: Biz her yere gideriz; fakat sizin TBMMnin setii kimseler gider. Ayn gn mebus Soysallolu: Rus kuvvetleriyle ittifak edeli epey oldu (haddizatnda yle bir ey yok), onlarn buraya arlmas dnlmyor mu? diye Mecliste sorar. Mustafa Kemal cevap verir: Neden byle bir teebbs yapalm. Buna lzum var m? Dar yardmyla sava kazanmak hayaline son vermek lazmdr der. Arada bir antlama yapmak iin Rusyaya giden Bekir Sami Kunduh ve Yusuf Kemal Tengirenk Beyler daha Rus sorumlularyla temasa gelmeden Ruslar 10 Austos 1920de ngiliz leti olan Ermeni Tanak hkmetiyle bir antlama yaparlar ve Trk olan Nahvan Azerbaycandan alp Ermenistana verirler. Bylelikle Anadolu ile Azerbaycan bitiiklii sona erer. Murahhaslarmzn itirazlar fayda vermez. Murahhaslarmzn Moskovada grmeleri sonucunda bir antlama metni hazrlanr. Ona gre de Rusyann yapaca yardm tespit edilir. Bu parafe edildikten sonra, o gece ierin Bekir Sami Beyi davet eder, ona der ki: Biz bu muahedenin tatbikini ve gereken yardmlar yaparz. Ancak biz nasl Ermenilere arazi verdiysek siz de verin, Mu, Erzurum taraflarnda Ermenilere arazi vereceksiniz. Vermediiniz takdirde bu muahede yrmez. Haddizatnda Ruslar Ermenilere yer

470

vermediler ki, bir Trk vilayetini Ermenilere bahettiler. Bizden de istiyorlar ki bir iki Trk vilayetini Ermenilere bahedelim. Bu skk durumda Bakanlar Kurulunda baz gevemeler olur. Mustafa Kemal sert bir k yapar: Biz, bu kadar kan dktk bunun iin mi? Damat Ferit zmiri Yunanllara veriyor. Biz Van, Bitlis, Muu Ermenilere nasl veririz. Bunun zerine ret cevab verilir. Rusya bize Ermenilere toprak verin derken ayn zamanda: Bize kar biteviye etelerle saldran Ermenilerle savamayn da diyordu. ngilizler Batumda. Ruslar da savan aleyhinde. Dolaysyla Ermenilerle savamak tehlikeli. Vaka, Karabekir istiyordu sava. Ali Fuat Cebesoy Paa da hatratnda bu istei uygun grmtr. Mustafa Kemal ise bunu doru bulmaz. Bir taraftan da ngilizlerle Ruslar arasnda ticaret anlamas iin grlr. ngilizler nihayet Temmuzda Batumdan karlar. Londrada yaplan ngiliz-Rus grmelerinde nl ihtilalcilerden Kamenef murahhaslar arasndadr. lk defa murahhas olarak szde Bolevik bir milyoner gndermilerdi: Mhendis Krassin. Szde Bolevik diyorum, nk ben Londrada bulunduum srada onun kzlaryla tantm. Hep ata binmek, Hyde Parkta komak, tenis oynamaktan bahsediyorlard. Yani, bunlar komnist zihniyeti tamyorlard. Krassin de yle. Fakat ngilizlere gven verir diye onu Bamurahhas yapmlard. Kamenef byk bir kkrtc idi. O gelince ii gazetesi Daily Heralda para verir, ii partisine para verir, mfritleri kkrtr. Bunun zerine ngiltere Hkmeti onu kap dar eder. Rus heyetine de: Bu adam bir daha gelirse ieri alnmayacaktr denir. ngiliz Batumdan km. ngiliz ve Rusun aras da gerginlemi olur. Tam Ermenistan seferi iin en uygun zaman. Bylelikle Ermenilerle ba baa kalarak savamak imkn elde edilmi bulunulur ve az kan dkerek kesin zafer kazanlr. Bu i byk bir siyas tedbirin sonucudur. Bar masasna otururuz. Erivan tehlikededir. Gmr alnmtr. Ermenilerin ilk teklifleri Batumla Trabzon arasnda bir liman ve bizden u yerlerde, u miktar gmeni barndracak bir toprak isterler. Tabi olumsuz bir cevap alrlar. Kars ve Oltuyu da bize brakr. Bar yaparlar, Gmr Bar (3 Aralk 1920). Bu suretle o i biter. Ermenistann br ksmna da Ruslar girer. Oras da Bolevikletirilir. siyasal duruma geelim: Yurt iinde gizlice komnist propagandas olanca gcyle ilemektedir. Bir tedbir dnlr. Bir resm komnist frkas kurulur. Onun program da yalnz Ulu demirde kalmtr. Bizler bu partiye emirle girdik.

471

Mustafa Kemal bunun sebebini Garp cephesi komutan Ali Fuat Paaya izah eder. Bakacaz millet bu fikirleri ne derece kabul ediyor. Bu bir denemedir. Esasen Rus usul komnizmi kabul etmek bil kayd-u art Rus hkimiyetini kabul etmektir der. Telgraf Ali Fuat Paa hatratnda neredilmitir. Ruslarla olan antlama mzakerelerine dnelim: ierinin dou illerinden bir ksmnn Ermenilere verilmesi talebi zerine ona ret cevab vermemizden sonra mzakere kesilmiti. Bekir Sami Kunduh Moskovada kalm, bu haberi Yusuf Kemal Tengirenk Anadoluya getirmiti. Bu istekten vazgeilmesi zerine Ali Fuat Cebesoy sefir olur. O, Yusuf Kemal Tengirenk ve Rza Nurdan mteekkil bir heyet Rusyaya gnderilir. Rus elisi olarak da Midivani Karsa gelir. Ruslar bizden toprak isteyilerini tuhaf bir biimde izah edeceklerdir. Diyeceklerdir ki: Biz sizden toprak istemedik. Biz Avrupa sosyalistleri nezdinde propaganda yapmak iin bunu istiyoruz dedik. Biz, propagandamz yaptk. Siz de toprak vermediniz, i kapand. Batdaki olaylara geelim: 6 Ekim 1920de Yunan Kraln bir maymun srr, kan zehirlenir, lr. Saltanat veraseti pheli bir durumdadr. Kuvvetli olmak iin Venizelos seim yaptrr. 16 Kasmda seimleri kaybeder, kendisi bile seilemez. 26 Kasmda eski Kral Kostantin millet tarafndan geri arlarak yeniden tahta kar. Biliyorsunuz ki Kostantin I. Dnya Sava srasnda Pireye, Atinaya km olan Fransz askerlerine kar Yunan ordusuna ate atrmt. Bunlar geri gitmeye mecbur etmiti. Bunun zerine o, Franszlarn trl tehdidi sonucunda tahttan indirildi, yerine olu gemiti. Olu maymundan zehirlenince Kostantin tekrar tahtna kar. Yalnz aradaki faslada, yani olunun lmesi ile kendisinin yeniden tahta kmas arasnda baz ngiliz sorumlu araclar svirede oturan Kostantini grr ve ona der ki: Eer, siz Venizelos siyasetini takip edecekseniz ngiltere sizin tahta kmanz

kolaylatracaktr. Bu gayet mahrem bir anlama idi. Bu teminatla Kostantin tekrar tahta kar ama balak devletler yani tilflar kendi toplantlarnda Fransann direnmesi zerine, eer Kostantin tekrar tahta karsa: Biz Yunanistana her trl yardm keseriz, derler. ngiltere de Fransadan ayrlmamak iin buna mecbur olmutu. Fransada Kostantine kar hem bir nefret vard hem de bu devlet urad kayplar dolaysyla Trkiye iinden syrlmaya bakyordu. Fransann bunda ayrca hakk da vard. Svres antlamasn tatbik ettirmek iin iki devlet savayordu: Fransz ve Yunan. Biri Kilikyada, biri de Bat Anadoluda. Galip gelseler, talyan ve ngiliz hi kan dkmeden bundan istifade edecekler. Bu da Franszlara ok ar geliyordu. O bakmdan ve Kostantine de nefretlerinden bir an nce bu iin bitmesini istiyorlard ve Svres Antlamas Trklerin kabul edecei biimde deitirilsin diyorlard. O srada ngiliz Genelkurmayl bir daha ortaya atlr, eski grn tekrarlar ve unlar ileri srer:

472

Bugn stanbulda biz itilflarn on be taburumuzla, bir atl alaymz var. tabur da yaknda geri alnacaktr. Binaenaleyh 12 taburumuz kalacaktr. Bu kuvvet kendi bana orada tutunamaz. Bunun orada durmasn mmkn klan Yunan ordusudur. Yunan ordusu da sekiz tmenden ibarettir ve yz on bin tfek ve klc vardr. Venizelos bunlar yava yava azaltyordu, fakat bunu bizim durumumuzu tehlikeye drmeyecek ekilde yapyordu. imdi ne olacaktr? Venizelos gidince belki bu ordu bsbtn dalr. Millet niye Venizelosu devirdi? Harpten bkt iin. Yeni hkmet harpten vazgeecektir. O zaman Yunan ordusu ekilirse, biz on iki taburla stanbulda ne yaparz? Bundan anlalan Genelkurmayln Lloyd Georgela Kral Konstantin arasndaki gizli anlamay bilmediidir. Genelkurmaylk yle devam eder: O bakmdan siyasetten birini semek lzmdr. Ya stanbula yeni kuvvet gndermelidir, ya stanbuldan kmaldr, yahut da balaklar siyasalarn yeni duruma uyduracak biimde deitirmelidirler. Askerlik bakmndan en uygun olan stanbuldan kmaktr, nk, ordumuzu o kadar terhis ettik ki kuvvetimiz yoktur, paramz yoktur, mthi sknt iindeyiz. Memlekette bir iki milyon isiz vardr. Fakat, eer Svresi zmir, Trakya ve Kars bakmndan esasl surette deitirirsek, belki Trkleri Boleviklerle savatrabiliriz. Yani askerler eski politikalarna dnmek istiyorlar. Bu arada bir taraftan Mustafa Suphi her biri azl komnistlerden meydana gelen 20-30 kiilik bir heyetle Karsa gelir. Leninin yukarda anlan 11. tezinin 5. maddesi uyarnca Mustafa Kemal kendisini e olarak kabul edecek ve szde onun sayesinde yardm alacaktr. Bu inanla valilere, kumandanlara gayet kstaha bir davran iinde gelir. Azerbaycandaki Rus mezalimi de duyulmutur. Erzurumda ona kar ayaklanmay andrr galeyan olur. Yani Kafkasta yaptklar katlimlar burada da yapacaklar kaygs doar. Gerek meclis bakanlndan, gerek D leri Bakanlndan Kzm Karabekire, bunlar Ankaraya gnderme diye tel ekilir. Kzm Karabekir de bunlar geri gnderir. Fiil bir dokunma olmadan bunlar halka tahkir ettirmek ister, ta ki kendileri de halkn kendilerinden nefret ettiini grsnler. Nefret de hakikidir. Bunlar Trabzonda Rusyaya gitmek zere motora bindirilir ve yolda ldrlrler. Cinayeti hkmete atfetmilerdir. Bunun gerekle bir ilgisi yoktur. Hkmetin bunlar ldrmekte hibir menfaati yoktu. Gemiye binmi gidiyorlard. Gerektense bu bir ttihati kavgasyd. Mustafa Suphi Bakye geldii vakit ttihatlar oradaki komnist partisinin banda idiler. M. Suphi onlarn hepsini atar, kendi adamlarn i bana getirir. Tabi Ruslarn emriyle. Kk Taltlar, Halil Paalar partiden atar. Bunlarda ona kar byk bir hn doar. Trabzonda kayklar khyas bir Yahya Kaptan vardr. O da koyu ittihatdr. Anlaldna gre o, Bakde ttihatlar partinin bandan attran adam ldrtmtr. Bu hkmete ak denizde ilenmi bir cinayet olarak ele alnmtr. O srada Khyaya kar takibat yapmak g ve hatta tehlikeli idi.

473

Bundan sonra yine Rus yardm durmaz. Anlalyor ki Moskova hkmeti komnizmin karlarn bu ite de feda etmitir. Lenin iin mhim olan Rusyann menfaatidir. 1920 son ve 1921 balarnda biz Douda galibiz. Rusya ile dostluk kurmaktayz. Venizelos dm, Konstantin tahta kmtr. Fransa Svres deisin diye direnmektedir. ngilizlerle anlaarak stanbul Hkmeti nce Salih ve zzet Paalar Ankaraya gnderir. Bunlar olumlu bir haber veya neri getirmezler ancak ok uygunsuz davranrlar. ehrin ortasnda Toygarzade konana misafir edilirler. Yolda geen askerlerin tfekleri iple bal, giyimleri de epey kt idi. zzet Paa: Yahu bunlarla m harp edeceksiniz diyerek ziyaretine gelenlere hep byle propagandalar yapadurmutur. 10 Ocak 1921de I. nn muharebesi olur. Esas itibaryla bu tmen muharebesidir. Yunan ekilir, biz de ekiliriz. Gece kyller Yunan gidiyor haberini verirler. Biz kovalamaya koyuluruz. Ancak bu olay Bat Anadoluda da bir Trk ordusunun yeniden kurulduunu gstermitir. O vakte kadar ordu Yunanla arptka fetvalarn tesiri, maneviyat bozukluu vs. yznden abuk dalyordu. Harp eden etelerdi. Ethemler, Demirci Efeler vs. eteler datlmt, gerekten ordunun yeniden kurulduu da bu olayla grlr. Eskiehir blgesinde nnnn, Afyon cephesinde Refetin (Bele) byk baars bu eteleri datma eylemidir. tilaflar Ocak 1921de bizi Londrada bir konferansa armaya karar verirler. O srada Ruslar Ermenistan aldktan sonra Grcistana da atarlar. Grcistan da almaya kalkarlar. Grcistan elisi Rus elisinin kardeidir. Btn ii gc ise Ruslarla aramz bozmakt. Atatrk de bu yzden onu sevmezdi. Rus-Grc sava srasnda Ardahan ve Artvini Grcistandan istedik. nk oralar Elviye-i Selseye dahildi. Brest-Litovsk Antlamasyla da bize geri gelmiti. 93 seferinde (1877-78) kaybettiimiz yerlerdi. Grcistan ii geciktirince ltimatom verdik. O da boyun edi. Batumu da emanet olarak vermek istedi. Biz de orasn emanet olarak deil, tamamen alrz dedik. Fakat bir tedbirsizlik oldu. Coraf durumu sebebiyle oraya ancak acele ufak bir birlik gnderilebildi ve Ruslar Grcistann br ksmn alrken Batumu da aldlar. Bizim birlii tamamyla ldrrler. Yani, Batumda akalar olmadn gstermek istediler. Corafya ve jeopolitik bakmdan da haklar vard. Batum btn Kafkasn limandr. Bizim Batuma yerlememiz zmire Yunann yerlemesi gibi bir ey olurdu. Fakat orann yersel Rus kumandam hrslyd. Eski Bykeli Aralof ise hatratnda onu tebcil eder. Londra Konferansna gidilir. Balaklar bizim heyetin Osmanl heyetiyle birlikte gelmesini istiyorlard. Biz bunu kabul etmeyiz. Heyetimizi Romaya gndeririz. Ayrca davet aldmz takdirde Londraya gideriz deriz ve bu daveti alnca gidip konferansa katlrz. Orada bize bir frsat dyordu. Besbelliydi ki, bizim kazandmz muvaffakiyetler, Yunan daha Bursada, Balkesirde iken Svres ile Misak- Mill arasndaki uurumu dolduracak nitelikte deildi. Dolaysyla Konferans bizim iin bir propaganda vesilesi olacakt. Bizim heyetimizden beklediimiz

474

Misak- Millyi izah etmek, insanlk bakmndan Wilson prensipleri bakmndan onun yararlln, doruluunu anlatmakt. Halbuki yle yaplmamtr. Heyet bakanmz birka konumadan sonra acayip anlamalar imzalamtr. Zaten bu konferans ngilizlerce bizimle bir ey yapmak iin deil savan bitmesini isteyenlere kar bir iyi niyet gsterisinde bulunmu olmak ve kinci nn Muharebesini hazrlamak iin toplanmt. Konferans toplanmadan evvel balak kumandanlarla Yunan Kurmaylar ayrca toplant yaparlar ve Trke kesin darbeyi vurmak mmkn mdr ve nasl mmkndr konusunu incelerler. Yunan bunu yaparz der. Lloyd George da onlar destekler; fakat ngiliz ve Fransz asker uzmanlar olamaz derler. Mareal Fo Anadoluda hareket yapabilmek iin yirmi yedi tmen lazmdr, bundan aa gle bu i grlemez der. O vakit Lloyd George: te siz generaller byle yanl hesaplar yaparsnz, daha nce de Yunann Bursa ve Balkesiri almasndan nce o bu ii yapamaz dediniz. Pek l yapt, der. Ve sonunda Yunan saldrsna karar verilir. O hazrln yapa dursun konferansta bize trl konumalarda baz tekliflerde bulunurlar. Balaklar zmirde tahkikat yapacaklar. Halk Yunan m, Trk m istiyor? Biz tahkikat neticesini nceden kabul etmeyi taahht edeceiz. Balaklar zaten dmanmz olduklar halde gya yanszlkla tahkikat yapabilecek bir tutum iinde grnmeye almaktadrlar. Bizim heyet bu tahkikat kabul eder. Ancak Mustafa Kemalin emriyle igal altndaki yerler nce tahliye edilmek artyla kabul ederiz derler. Fakat Yunan esasen tahkikat reddettii iin, bizim bu dnmz pek gze batmaz. tilaflar 12 Martta iki tarafa da baz teklifler yapp murahhaslar memleketlerine geri gnderilirler. Bu teklifleri hkmetlerine gtrmelerini isterler. Teklifler yledir: Svresteki jandarma says artacak, maliye komisyonunda Osmanl Maliye Bakan onursal bakan olacak. zmir vilayeti gya bize iade edilecek. Yalnz bir Hristiyan valisi olacak, o valiyi milletler meclisi seecek. zmirde Yunan ordusu bulunacak. Vilayetin br ksmlarnda ise halkn nfusu nispetinde bir jandarma kurulacak. Ona da balak subaylar kumanda edecek. Hristiyanlara ait ileri milletler meclisi yrtecek vs. Asl ilgin olan orada imzalanan, yani Heyet-i Murahhassa Bakan Bekir Sami Beyin imzalad baz anlamalardr ki reddedilmilerdir. O, ngilizlerle bir esirler dei tokuu antlamas imzalar. Biz btn ngiliz esirlerini vereceiz. Onlar yalnz Ermenilere ve ngiliz tutsaklarna zulmetmeyenleri verecekler. Asl mukadderatndan korkulan ise onlard. Yoksa Ziya Gkalpi vermi, vermemi bu bakmdan ne kar? O zaten ceza grecek durumda deildi.

475

Heyet bakan Fransa ile de bir anlama imzalar. Kilikyada sava duracak, eteler silhszlandrlacak, orann zabta kuvvetlerine Fransz subaylar kumanda edecek, onlarca kullanlm memurlar ki, pek ou haindir, yerlerinde kalacak. Zabta ve belediye ilerinde nfusa gre adam alnacak vs. Btn o blgede Fransz ekonomik karlar stn saylacak, yani btn imtiyazlar Franszlara verilecek. Ergani madeni de Franszlara verilecek vs. talyanlarla yaplan anlamaya gre ise Antalya, Burdur, Isparta, Afyon, Ktahya, Aydn, Konyada talyan sermayesi tercihli olacaktr. Bu anlamalar imzaland denince, metinleri henz bilmeyen Ruslar bir tela alr; bilhassa Franszlarla olan yznden. Fransa hl Boleviklii kertmekle megul balca devletti. Rus elisi merakla bakanla gelir, anlamalar renince: Mustafa Kemal bunlar dnyada kabul etmez der. Yani o bizim oradaki heyetimizden daha iyi anlyordu Mustafa Kemali. Tabi anlama da reddedilecektir. 1 Mart 1921de Moskovada Trk-Afgan, 16 Martta da Trk-Rus dostluk ve kardelik antlamas imzalanr. Bu son belge gereince hudut imdiki huduttur. Boazlar, Karadenizde kys olan devletlerin menfaatlerine gre bir rejime tabi tutulacaktr. Smrgeler halkyla Avrupa iilerinin durumundaki benzerlik belirtilir ve bunlarn kurtuluu urunda mterek alma da bulu nulacak gibi mphem bir sz konur. ierin, kesin olarak: Biz stanbuldan vazgetik, byle bir talep arlk zamanna aittir, der. Kapitlasyonlarn ktl izah edilir ve reddedilir. Bunun arkasndan II. nn vurumas olur. Bu byk apta bir vurumadr. Bat cephesi smet nnnn, Gney cephesi Refet Belenin ve heyet-i umumiye Genel Kurmay Bakan Fevzi akmakn kumandasnda idi. Bu vurumada bilhassa Refetin svarilerinin evirme hareketiyle Yunan ordusu perian edilir. Bu adamakll bir zaferdir. Atatrk bu mnasebetle nnye Milletin maks talihini yendiniz ve Refet de Muvaffakiyeti askeriyeniz dolaysyla yolunda telleri eker. Memlekette bir zafer havas eser. Ancak bizde kovalayacak ve takip edecek yeter kuvvet yoktu. Kar tarafta tela havas vardr. Derhal Balaklar Boazlar blgesinin yanszln iln ederler. Zaten kendi ellerinde, yanszlk sz de anlamsz nk Yunan donanmas da oralardadr. Haziran 1921de Franszla ngiliz arasnda bir Alman-Trk pazarl balar. Yani: Sen Fransa Trk ilerine pek karma, ben de ngiltere Alman ilerine karmayaym. Bu yolda belirli bir ey gerekleemez. Bu arada da Franklin-Bouillon Haziran balarnda Ankaraya gelir. Franszlar bir anlama ararlar. Bu olay Ruslar epey telalandrr. Fakat, Mustafa Kemalin bir sz vardr: biz herkesle anlama yaparz, fakat size kar hibir ey yapmayz. Bu nemli bir teminatt. Zaten Moskova Antlamas da vard. Ancak Ruslar yine de telaldrlar.

476

Franklin-Bouillonun tezi udur: Bir Svres Antlamas vardr. Bunun neresini beenmiyorsanz, syleyin tartalm. Mustafa Kemal der ki: O, bir ldrc belgedir. Onu dmanlarmz yapt. Onu temel olarak alan herkes bizim dmanmzdr. Bu zt iki esas zerinde grme balar. Mustafa Kemalin kendine mahsus adam kazanma usulleri vardr. Sofrasnda, konumalarla, kuvvetli mantyla, doru tehisleriyle hakikaten Franklin-Bouillonu teshir eder. Franklin-Bouillonla baz esaslar kararlatrlr. Snr bizim lehimize dzeltilir. Fransa Kilikya vs. zerindeki btn iddialarndan vazgeer. skenderun Sanca iin zel bir durum kabul eder, barta bizim grmz desteklemeyi zerine alr. O srada Yunanistan byk bir saldr hazrlamaktadr. Btn rediflerini toplamtr. htiyatlarn toplamtr. Fransa da bunu biliyor. Binaenaleyh Franklin-Bouillon bu esaslar gzel, ancak ben de gidip u Kilikyay bir gezeyim, Suriyedeki yksek komiserle, o vastayla da Fransz hkmetiyle temas edeyim, Ankaradan temas iyi olamyor der ve gider. Yunan taarruzu 10-25 Temmuz arasnda geliir. Byk bir yenilgiye urarz. Ordumuzun byk bir paras erir. Belki seksen ksur bin kiilik ordudan ancak yirmi yedi bin kii Sakaryann gerisine ekilebilir. Bu ehit, yaral, tutsak ve dalanlar yznden byle olmutu. Birok tat ve hayvanlar da Yunan eline geer. Yeniden yollara uzak i kylerden bile kz, at toplamak gerekir. yle kzler gelir ki ose yolda aya kayyor, hi yol grmemi hayvanlar. Bir de kz vebas kar. Byk hayvan lm olur. Yeniden asker toplanr. Rusyadan silh gelir. stanbuldan kaaklar silh getirirler ve Sakarya gerisinde yeni bir ordu kurulur. Mustafa Kemal de dorudan doruya bakomutanl ele alr. Batda Trk artk yklacak sanlr. Lloyd George sevin iindedir, kkrtcdr. ddias udur: Biz gerekten Trkiyeye yardm ediyoruz. nk, stanbulda bulunmakla stanbulu koruyoruz. Biz olmasak Yunanllar stanbula girer, byk bir darbe olur. Sonra 16 Austosta Avam Kamarasnda u yolda konuur: Yunan artk Svreste elde ettikleriyle yetinemez. Biz Sevresi zaten paraladk. Deil mi ki, Trklere ve Yunanllara deiiklik nergesi verdik. Artk Svres yoktur. imdi muzaffer Yunan kendine gre bir muahede isteyecektir ve Yunan mparatorluu kurulacaktr. Versailles nizam da ancak bu Yunan zaferiyle korunulmu olabilir der. Bu hava iinde Sakarya muharebesi balyor. Ve 23 gn ve 22 gece sava, sava, sava. Nihayet Yunan yenilip geri ekilir. Ancak Eskiehir-Afyon hattn muhafaza eder. Demiryolu arkasndadr. Yalnz u var ki, Yunan bir daha taarruz etmek gcnden mahrumdur. Byle olunca biz gitgide kuvvetleneceiz. Mustafa Kemal Sakarya muharebesini anlatrken 19 Eyll 1921de Mecliste bir demecinde Lloyd Georgea bir ta atar, der ki: Lloyd George, muzaffer bir devlet muahedeleri kendi lehinde deitirilebilir demiti. imdi biz muzafferiz. Dolaysyla bizim de Svres muahedesini deitirmek hakkmz olduunu bilmesini M. Lloyd Georgedan beklerim.

477

ngiliz D leri Bakan Lord Curson Yunanllara tte bulunur. Artk siz keskilinizi Balaklarn eline brakn. Yunan hkmeti de buna raz olur. lgin bir ey: 1 Aralk 1921de TBMMde olur. Bakanlar Kurulunun grev ve yetkileri kanunu grlrken, Bakanlar Kurulunun grevleri arasnda slm memleketlerinin kurtarlmas gibi birok szler geer. O vakit Mustafa Kemal der ki: Biz haddimizi bilelim. Byle hayallerle bu memleketi felkete srklediler. Biz Panislamizm yapmadk, yapyoruz, yapacaz dedik. Yapmayalm diye ldrelim dediler. Panturanizm yapmadk, yapyoruz, yapacaz dedik, yapamayalm diye ldrelim dediler. Biz haddimizi bilelim makul olalm Misak- Mill snrlar iinde kalalm. Fakat bu ayn zamanda Batllara unu demekti ki: Bizim amacmz snrldr, Misak- Millden ibarettir. Yunanllardan kurtulalm, bar yapacaz. Ktahya-Eskiehir yenilgisi ile Sakarya zaferi arasnda yani Temmuz-Eyll aylar boyunca Anadoluda kurulmu olan hkmetin keskili ve sonu yabanc devletlerce ok kukulu grlmt. Yunann Sakarya vurumasnda yenilip artk yeniden saldrya geemeyecei anlalnca Ankara Hkmetinin geleceine gvenle baklmaya balanlr. Bu havann etkisiyle birtakm anlamalar gerekletirilir. 13 Ekim 1921de Karsta, Trkiye ile Kafkas devleti arasnda Moskova antlamasnn onlar ilgilendiren ksmlarnn onlarca da kabuln aklayan nitelikte bir antlama imzalanr. 20 Ekimde Franklin-Bouillon ile Yusuf Kemal Tengirenk arasnda Trk-Fransz Anlamas imzalanr. Bunun ana hkmleri yukarda grdmz gibi, Haziran aynda saptanmt. Ancak Fransa hkmeti hazrlanan Yunan saldrsnn sonucu alnmadan kendini balamak istemediinden i son bahara braklmt. 23 Ekimde ngilizlerle eitlik koullar iinde bir esirler dei toku anlamas yaplr. Her iki yan elindeki tm tutsaklar salverecektir. 1921 ylnn sonlarnda Ukrayna Savunma Bakan ve Bakomutan, Kzl Ordunun da bakomutan yardmcs, yani nl Trokinin yardmcs ve Komnist Partinin nfuzlu bir yesi olan General Frunze Ankaraya gelir. Ama, bir yandan Sakarya vurumas srasnda Enver Paann her an Anadoluya girmeye hazr bir durumda bekletilmi olmasnn Ankarada uyandrm olduu kzgnl gidermek ve Trkiye-Rusya ilikilerinin geleceini saptamak idi. Doal olarak balangta pek iyi karlanmaz, hele ki son aylarda Anadoluda komnist propagandas bize szle verilmi inancalara ramen pek yaygnlamt. Ancak Frunze yaradltan ok sevimli, iten bir kimseydi, szlerinde inandrclk nitelii vard. Atatrkle abuk anlarlard: O evrede Ruslarn balca derdi tilaflarn stanbul ve Boazlardan ekilmelerini salamakt. Mustafa Kemal kesin zafer kazanrsak bu i tam olur, bunun iin de silh ve

478

cephane gerek. Byle bir zafer olmazsa yar yolda bir anlama olasl doaldr der. Frunze bu inanla gider ve okcana sava arac yollattrr. O, resmen Ukrayna ile aramzda Moskova Antlamasna benzer bir belge imzalamak iin gelmiti. 2 Ocak 1922de bu yaplr. Kasm 1921-ubat 1922 boyunca Washingtonda toplanan deniz konferansnda ngiltere denizlerdeki egemenliinden vazgemek ve bu konuda Amerika ile eitlii kabul etmek zorunluluunda kalr. Bu olay onun ne kez zayf bir duruma dm olduunu gsterir. Varlan anlamaya gre aada anacamz be devletin sava donanmalarnn byk gemi bakmndan gleri u oranlarda olacaktr: Amerika ile ngiltere 5, Japonya 3, Fransa ve talya 1,75. 13-16 Ocak 1922de Cannesda bir balaklar konferans olur. Lloyd George Fransz Babakan Brianda bir balama teklif eder. Der ki: Eer Almanya Fransaya saldrrsa her ne olursa olsun, ngiltere Fransann yannda olacaktr. Byle bir anlama vaktiyle vard. Fakat Amerika ile ortaklaa olacakt. Amerika Senatosu Versailles Antlamasn tasdik etmeyince bu da yrrlkten kalkt. imdi bu neri onu temin ediyordu. ngiltereye gre, eer harp Polonya, ekoslovakya vs. yznden karsa o vakit bu balama yrmeyecektir. Buna karlk Fransa genel siyasada ngilizle i birlii yapacak, denizaltlarn azalmas iinde anlaacak, Avrupa ekonomik kalknmasna yardm edecek, Trkiyeye eilimine son verecek! Bu neri Fransay himaye edilir bir devlet durumuna dryordu. Mesel NATO gibi deildi, yklenmeler karlkl olmayacakt. Fransa hcuma urarsa ngiliz yardm edecek, ancak ngiliz hcuma urarsa Fransz yardm etmeyecekti. D siyasalarn birletirmek ne demekti? Fransa ngiltereye tabi olacak demekti. Bu durum tabi Fransada bir hakaret addedilir. Galeyan olur, Briand geri arlr ve hkmet der. Tam o sralarda zzet Paann da Belletenin 2. saysnda yaymlam olduum lyihas yazlr. Paa bu lyihasnda der ki: Yaknda bize teklifler olacak, bunu yine Ankara reddederse biz fiilen kabul etmeli ve ona gre almalyz. Yani yeniden kuvve-i inzibatiye devrine dnmeliyiz. Bu tam bir ihanet vesikasyd. Hem de gayet ac bir zamanda. Bu olaylar olurken, Hariciye vekili Yusuf Kemal Tengirenk Avrupaya gidip bir aydnlatma ve aydnlanma gezisinde bulunsun denilir. O gider, Fransada ok iyi karlanr. ngilterede ok ilgi grr. Ama souk karlanr. ngiliz hariciye vekili Curson: Yunanistanla mtareke yapn, yaknda bir mtareke teklif edeceiz, bunu behemehal kabul edin der. zmiri tahliye ettireceiz diye ekler. Yusuf Kemal de tahliyeyi beraber yapn, mtarekeyi kabul edelim karln verir. Ondan sonra ngiliz: Iraktaki faaliyetlerinizi durdurun, der. Yusuf Kemalde bar yapalm, bunlarn hepsi hallolur der. O srada da Hindistan genel valisinden Hindistan Bakanna bir telgraf gelir. O da Trklerle bar istiyor. stanbul, Edirne, Mekke, Medine Trklerde kalacak vs. diye. Bunu Hindistan Bakan nereder. Hkmette kyamet kopar. Sonda Hindistan Bakan ekilmek zorunda kalr.

479

22 Martta Balaklarn bize nerisi gelir. Buna gre iki ordu arasnda 10 kmlik bir boluk braklacaktr. ki ordunun berkitilmediini denetlemek iin balak komisyonlar olacaktr. ay boyunca arpmalar duracaktr. Bu sre iinde bar grmeleri olacaktr, grmeler sonunda Anadolu tahliye edilecektir. Eer bar grmeleri bitmezse mtareke bir ay daha uzatlacaktr. Ne var ki bizim davamzn %80i Balaklarladr. Kapitlasyonlar, maliye komisyonu, nfus blgeleri sorunu velhasl bizi esaret altnda tutan balar Balaklarla ilgilidir. Fakat iki ordunun ynak yapp yapmadn onlar denetleyeceklerdir. Bu ar ve sama bir eydi. Bu reddedilir ve derhal tahliye istenilir. Bunun zerine Cenova Konferans olur. 10 Nisan-19 Mays 1922. Bu Trkln geirdii en byk tehlikedir. Avrupa byk bir ekonomik bunalm iinde. Bunun aresi: Byk bir konsorsiyum kurulacak. Zengin memleketler byk bir sermaye koyacaklar ve bu konsorsiyuma, Rusya da dahil, dost dman savam btn devletler girecek. Yalnz Trkiye girmeyecek. Bu, Lloyd Georgeun eytan dehasnn bir sonucuydu. Fransa yalnz bir konuda srar eder. Rusya nce arlk devri borlarn desin. Rusya, bunu kabul etmeyince, Belika da Fransa ile bir olur ve konsorsiyum kurulamaz. Bu durum karsnda Rusya ile Almanya aralarnda anlarlar. Rapallo bar muahedesi imzalarlar. Bu hdise zerine kyamet kopar. Konferans dalr. Trkiye de byk bir devletler birlii karsnda yapayalnz braklmaktan kurtulur. Bunun zerine Yunan stanbula ordusunu sokmak iznini srarla ister, baka trl bar olmaz der. Bir yandan da Bat Anadoluda yerli hkmet kurmaya alr. Orann egemeni padiah, ancak askeri Yunan olacak. O srada Trk byk taarruzu olur. Kimse bizim zafer kazanacamza ihtimal vermiyordu. Ankarada bir General Mougin vard, Fransz temsilcisi idi. Onun yolu ile Poincarden sorulur: Taarruzumuz hakknda ne dnrsnz? Poincar: Eer Afyonu alp orada 15 gn tutunabilirseniz faydal olur, bar konferansnda bu sizin iin bir koz olur karln verir. Taarruz balar, Yunan ordusu ezilir. Durum, nerede nazikse Mustafa Kemal o birliin kumandannn yannda bulunur. Kumandanlara gerekli emirleri telkin biiminde verir. Bu yzden zaferde Mustafa Kemalin ad yoktur. Vesikalar zerinde yazlm tarihte Mustafa Kemalin ad yoktur. Bakomutanlk her akam TBMM bakanlyla Babakanla zaferin bykln, alnan tutsak ve toplarn saylarn bildirmek zere ektii tellerin sonuna yaymlanmayacaktr iaretini koymaktayd. Yaymlanan resm tebliler ise pek belirsizdi. Ama Yunan dostlarn ve hele ngiltereyi hazrlksz bir durumda tutmakt. Atina hkmeti de balangta yenilgisinin apn gizli tutmaya almakla bize yardmc olmutu. Dolaysyla acunda arpmalarn byk sonular douracak niteliinde olduklar ge anlalr. Ancak bir an gelir ki Yunan gerek durumu ve artk savamak gc kalmadn aklamak zorunda kalr.

480

Bunun zerine Douda Yunana dayanma siyasasnn ktn gren Lloyd Georgeda ise savaa karmak dncesi doar. Drt yl nce Savunma Bakan iken Trkiye ile yumuak bar istemi olan Churchill bu srada smrgeler bakandr ve Lloyd Georgeun sava siyasasn desteklemektedir. Bu ikisi deta dnyay bize kar ayaklandrmak istermi gibi davranrlar. Churchillin yazp Lloyd Georgeun imzalad ngiliz Dominyonlarn yardma aran genelgesi beklenilen sonucu vermez. Romanya ile Yugoslavyaya da bavurulur, onlardan da ret cevab alnr. Trk ordusu zmirden sonra anakkale blgesine girince protestolar etinleir, sava tehditleri yaar. ngilizler orasn tarafsz blge iln ettikleri iin bu davranmz protesto etmektedirler, ancak biz kendi lkemizde olup yle bir iln resmen bilmediimizi ileri srmekteyiz. Trk erleri tfeklerini omuzlarnda, namlular aaya bakan biimde tayarak, yani vurumak istemediklerini gstererek ilerlemektedirler. ngilizler ate amamakta, subaylar erlerini, Trk kalabal iinde kalmasnlar diye geri ekmekte ve bizimkilere daha fazla ilerlerseniz ate aarz demektedirler. Ancak ate almadan bizimkiler ngilizleri bylecene siper ve tel rgleriyle korunan anakkale kentine kadar srer ve bu kenti ayran boazn btn Asya kysn ele geirirler. Daha sonra ayn ie stanbula doru da balanlacaktr. ngiltere biteviye sava tehditleri yadrmakta, asker ve sava gemileri yollamaktadr. Hatt Doudaki Bakomutanna Trklere ekilmeleri iin bir ltimatom vermesi ve onun sonunda ate amas emrini verirse de o bunu yapmaz. Bu gergin hava iinde ngilterede birdenbire bir bar nder ortaya atlr. Bu muhafazakr partinin eski bakan Bonar Lawdr. Gazetelerde kan mektubu Lloyd Georgela Churchillin kanatlarn krar. Onun u cmlesini alyorum: Biz artk yalnz bamza dnyann polisliini yapamayz. lkenin ekonomik ve sosyal durumu buna msait deildir. 11 Ekimde imzalanan Mudanya Mtarekesiyle Trakya derhal bize verilecektir.

481

Atatrk'n Kafkasya Politikas / Do. Dr. Aygn Attar [s.256-262]

Dumlupnar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye 600 sene kudretli cihan imparatorluu olan, ktaya hkm eden Osmanl Devleti Byk Harbe girerken ne imparatorluun hakiki menfaatlerine uygun siyasal hedef ve gayeleri bulabilmi ve ne de bunlar temin edebilecek, btn memleket kuvvet ve enerjisini iine alm askeri bir plan yapabilmiti.1 Osmanl Devleti hl bamsz saylmakla birlikte Avrupa devletlerinden asl duruma dmt. Sava zaten zorluklar iinde rpnan Trk ekonomisini tam bir kntye uratm, devlet mekanizmasnn ark tkanmt. Trkiye tilaf Devletleriyle sava yaparken lkenin kuzey komusu Rusyada neredeyse her gn yeni bir siyasi olay patlak verir, zellikle Kafkasya cad kazan gibi kaynyordu. Nihayet, 25 Ekim 1917 gn Rusyada Bolevikler idareyi ele aldlar. Bylece Rusya savaa son veriyor ve Rus halklar Beyannamesiyle eitli milletlere bamszlklarn ilan etme frsat tanm oluyordu. Bu olay iktidarda olan ttifak ve Terakki liderlerinin zellikle bakumandan Enver Paann Transkafkasya ve Kuzey Kafkasya politikasna bak alarn daha aleni bir ekilde ortaya kard. Rusyada yaayan Trk ve slam milletleri zaten ne arlk Rus politikasndan ne de Geici hkmetin uygulamalarndan memnun deillerdi. 14-24 Mays 1917de Moskovada 800 delegenin katld Rusya Mslmanlar Kongresinin al konumasnda Azeri Trkiyenin siyasi liderlerinden olan Ali Merdan Bey Topcuba Rus hkmetini Mslmanlarn feryatlarna kulak vermemekle sulamt.2 Byk Kurtulu Sava ncesi Milli Mcadele Dneminde Kafkasyann o dnemki durumuna ksa bir gz atmak doru olacaktr. 1917 senesinde vuku bulmu Sovyet htilalinden sonra Kafkasya Rusyadan ayrlm ve Mvery- Kafkas Komiserlii tekil edilmiti. Komiserlik Kafkasyann o zamanki merkezi Tifliste yerleiyordu. Grcler, Azeriler ve Ermenilerin birlikte federasyon eklinde kurduklar devletin mr uzun olmam ve toplam bir ay sren bu beraberlik konfederasyonun milli cumhuriyetlere ayrlmasyla paralanmtr.3 28 Mays 1918de Azerbaycan Milli Cumhuriyeti Azeri Trklerinin istiklalini ilan etti. Fakat ne acdr ki lkenin bakenti Bak Ermeni Tanaklar ve onlarla ibirlii iinde olan Boleviklerce igal edildiinden Milli Hkmet Gence ehrinde F. Hoyskinin balk ettii ilk kabinesini kurmaya mecbur braklmt. Azerbaycan Milli Cumhuriyeti kurulu ilanndan bir hafta sonra 4 Haziran 1918de Trkiye ile antlama imzalam ve bu antlamaya gre taraflar arasnda siyasi, askeri, iktisadi, ticari, kltrel sahalarda karlkl yardmlamay ngren artlar kabul edilmitir.4 Bu arada Transkafkasyada gerginlik devam ediyordu. Grcistan Almanya ile flrt ediyor, Almanya tarafndan gayyumlua kabul edildii iin ona demiryollarndan azami ekilde istifade imkan sunuyordu.5 Ermeniler denizden

482

denize byk Ermenistann kurulmas iin alyorlard ve bu hayallerinin gereklemesi yolunda ibirlii kurduklar Bolevikleri arkalarna alarak Bak, Zengezur, Cebrayl, Gubatl, Guba vs. gibi Azerbaycann eitli blgelerinde katliamlar yapyorlard. Baknn dmandan kurtarlmas iin Azerbaycan Trkiyeden yardm istemi ve iinde bulunduu zor artlara ramen Anadoludan Azeri kardelerine yardm iin 8.500 civarnda askeri kuvvet gnderilmitir. Mehmetik byk bir sevinle karlanm, 15 Eyll 1918de Bak kurtarlmtr.6 Kafkasyada tm bunlarn yaand yllarda Trklerin Atayurdunda meydana gelen gelimeleri Mustafa Kemal Paann kaleminden szlen u satrlardan reniyoruz: 1919 senesi Maysnn 19. gn Samsuna ktm. Vaziyet ve manzara-i umumiye: Osmanl Devletinin dahil bulunduu grup Harb-i Umumide malub olmu eraiti ar bir mtarekename imzalanm, millet yorgun ve fakir bir halde7 Evet, o yllar Mustafa Kemal Paa ve onun balatt stiklal Sava tarihinin en zor yllaryd. I. Dnya Sava bitiminde Trkiyede 675 Amerikan okulu vard. Bunlarn arasnda stanbul, zmir, Tarsus, Antep ve Harput olmak zere, bir kz be erkek koleji ve dini kurulu bulunmakta idi. Ayn dnemde Trkiyede 500 kadar Fransz okulu bulunmakta idi ve bu okullarda 60.000e yakn renci renim gryordu. 8 lkenin iinde bulunduu siyasi ve ekonomik buhran ve ciddi aktivite gsteren misyoner faaliyetlerini dnecek olursak yalnz Atatrk gibi kudretli bir ahsiyetin milli iradeyi harekete geirerek halkla inan hissi yaratmaya muvaffak olduu gereiyle karlayoruz. Bakomutan Mustafa Kemalin halkta yaratt milli duygularn ykselii Anadoludaki harekat dikkatlice izleyen Rusyann zerinde nemle durduu husustur. Rusya Dileri Komiserliinin Kuva-y Milliyeyi incelemek iin Trkiyeye gnderdii temsilcisi Midivani Trkiyede Siyasi Durum raporunda yazyordu. Anadoluda durum karktr. Biz d siyasetimizi Kemal ve onun partisi zerinde kurmalyz Halkta ona kar ar gven var, moral kntsnn yerini ahval-i ruhiyenin ykselii almtr.9 Halkn gvenini kazanm ya istiklal ya lm parolas ve bamszlk savalaryla birlikte Ayyldzl bayramz gklere ekmi Mustafa Kemal lkenin iinde bulunduu zor artlara ramen yalnz Anadolu Trklerini dnmekle kalmam, Misak- Milli dndaki Trklerle de yakndan ilgilenmitir. Kafkasya bulunduu jeopolitik artlar asndan Trkiye iin tad nem dnda bu topraklarda yaayan karde Trkler bakmndan apayr bir yer igal etmekte idi. Dier nemli bir husus ise, 1918de kurulmu Azerbaycan Devletinin Cumhuriyet adyla Trk tarihine geen ilk devlet oluudur.10 Zira stanbul hkmetinin Kafkasya politikas bu dorultuda izlenmi, zellikle Enver Paa Rusyann ok zayf olduu dnemi frsat bilerek Trkiye ile Rusya arasnda merkezi Bak olmak zere gl bir Trk devleti kurulmas iin Kafkaslara askeri kuvvet gndermitir. T.B.M.M.

483

hkmetinin atam olduu ilk bykeli olan Moskova sefiri Ali Fuat Cebesoy Paa bu konuda Enver Paa ile Rusyada yapt mlakat yle anlatyor: Kafkaslardaki ordularmzn kuvvetine gvenerek merkezi Bak olmak zere muvakkat bir hkmet tekil edecektim. Dmanlarmzn yapacaklar tazyik ve bize teklif edecekleri sulh artlarnn arl derecesine gre anavatan kuvvetimle restore etmeye alacaktm. Fakat stanbuldan bir Alman torpidosuyla imali Kafkas sahillerine ktktan sonra hastalanarak bir kyde uzun mddet kalmaya mecbur olmutum. Bu esnada benden midi kesen kumandanlar stanbul hkmetinin emrine esasen ksmen Erzurum ve ksmen stanbula dnmlerdi. Ayaa kalktm zaman tasavvurlarm tatbik edecek bir kuvvet orada yoktu.11 Enver Paann dncesi her ne kadar gzel olsa da Trkiyenin iinde bulunduu zor artlar stanbul hkmetinin takip ettii gibi bir Kafkasya politikasnn ikdamn imkansz klyordu. Odur ki, Mustafa Kemalin banda durduu Anadolu hkmeti realitelerden hareket ederek duygusallktan uzak bir adm atm, henz Sivas Kongresi ncesinde Trkiyenin kurtulu mcadelesine destek iin baklarn Sovyet Rusyasna evirmilerdi. Peki Anadolu hkmetini Rusyaya yaklatran amiller neydi? Nasl olurdu da Kafkasyada ayakta duran milli bir Trk Cumhuriyeti varken Mustafa Kemal Paa Bolevik Rusyasna yz tutuyor, dier bir syleyile Boleviklerin Azerbaycana doru ilerlemesine mani olmuyordu. Mustafa Kemal Paann Kafkasya politikasnda tutunduu bu tavrn nemli bir nedeni en ak ekilde 6 ubat 1920 tarihini tayan Heyet-i Temsiliye adna kaleme alnm, 1920 Ocanda Trkiyenin siyasi vaziyetini inceleyen raporda yer almaktadr: Trkiye Kafkasyadan Bolevik istilasn kolaylatrr ve onunla hareket birliine geerse, batdan douya doru, Anadolu, Suriye, Irak, ran, Afganistan ve Hindistan kaplarn mthi bir suretle am olacaktr. Bu ak kaplar kapatmak iin mttefikler bir taarruz stratejisini yrtecek kuvvetleri sratle tedarik edemezler Bu sebeple Kafkas seddinin yarlmasn Trkiyenin kesin ekilde yok edilmesi projesi sayarak, bu seddi tilaf Devletlerine yaptrmamak iin en son yollara bavurmak ve bu uurda her trl tehlikeyi gze almak mecburiyetindeyiz. Kafkas milletleri bize set olmaya karar vermilerse birlikte taarruz iin Sovyetlerle anlamak, dahilen milli tekilat son derece geniletip, takviye etmektir.12 Unutmamak gerekiyor ki, Trkiyenin o dnemki artlarnn dourduu politikalard bunlar. kinci ve en nemli neden ise Azerbaycan Cumhuriyetinin iinde bulunduu artlardan dolay zaten uzun sre yaayamayaca gerei idi. Leninin banda bulunduu Bolevik Rusyas Bak petrolnn yabanc ellere gememesi iin ciddi ekilde faaliyet gsteriyor, olaanst salahiyetlerle Kafkasya Komiseri ilan ettii Ermeni Stepan aumyann ve kandrlarak onun bana toplanm yerli Boleviklerin eliyle Azerbaycan iten ie kartrlyordu. Dier taraftan General Tomsonun banda durduu ngiliz donanmas Hazar Denizi vastasyla Azerbaycan kuatarak Milli Cumhuriyetin ba

484

zerinde adeta Demoklesin klcn sallyor lkenin i ilerine mdahale ediyordu. Karaba ve Zengezur blgesinde Ermeni terristleri eteba Andranikin etrafnda birleerek masum Trk halka katliamlar yapyor, tm bu gelimeler kabinenin almalarn engelliyordu.13 Azerbaycan Milli Hkmeti iinde bulunduu zor artlara ramen Anadolu istiklal harekatna yardm elini uzatm bu maksatla halkla devlet el ele vermi ve toplanan yardm Anadoluya gnderilmitir.14 Bakumandan Mustafa Kemal Paann durum deerlendirmesi iin Azerbaycana gnderdii temsilci raporlar da ac gerei, Azerbaycan Milli Cumhuriyetinin zorluklarla boutuu gereini ortaya karyordu. Zaten Azerbaycan Boleviklerinin Lenine gnderdikleri Sovyetler Birliinin Dileri Bakanl Arivinde muhafaza edilen telegramda Sovyet Kzlordusunun sabrszlkla beklendii mesaj yer alyordu. Rusyann Azerbaycana hareketi arefesinde Kafkaslarda siyasi mnakaalar devam ediyordu. 1920de Ermenistan ve Grcistan arasnda Batum problemi yaanyordu. Ermeniler ayn zamanda toprak koparmak amacyla Azerbaycanla didiiyor, Karaba ve Zengezur blgelerinden kopard topraklarla yetinmiyor, yeni iddalar ve talepler ileri sryorlard. Oysa 1920 senesinde Paris Bar Konferansnda Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin bas A. Topubaovun bakanlyla yaplm diplomatik giriimler neticesinde tilaf Devletleri Transkafkasyay yabanc mdaheleden savunmay stesine gtrmt. Antanta ve her Respublikann temsilcileri de bu artta razlamlard. Ermeniler Azerbaycan aleyhine propaganda yayarak bu lkeyi Trkiye ile ibirlii yapmakla suluyordu. Batl devletlere ikayet eden Ermeniler Azerbaycan hkmetinin Trkiyeye 18 bin Trk Liras 1 milyon Fransz Frank meblanda mali yardm gsterdiini, bylece Antanta alehine bir hareket olduunu iddia ediyorlard. Ermenistan Kafkasyada, yaratt zddiyetlerde Antantann zerine gtrd taahhtden vazgemesine ve bylelikle Boleviklerin Transkafkas igal etmesine imkan yaratmam oldu. Aslnda ise Ermenistann Transkafkasn menfaatlerini satmakla sulad Azerbaycana Trkiye, Sovyetlerden yardm alabilmek iin geit gibi bakyor ve bu yolda mania olarak grd MusavatPartisinin iktidardan uzaklamasn istiyordu. Kurtulu Savann nl komutanlarndan olan K. Karabekir Paa, Sovyet idaresini Trk hududuna kadar ulatrmak balca vazifemizdir diyordu. Mustafa Kemal bu maksatla, Sivas Kongresinden sonra Halil Paay Sovyet Rusyasna maddi ve silah yardm iin temsilci olarak gndermi, 1920 ylnn ilk aylarnda Anadoluya beklenilenden az da olsa yardm ulamt.15 Trkiye Ermeniler tarafndan igal edilmi ark Vilayetlerini geri almak iin askeri plan hazrlad. Razlamaya gre Rusya bu askeri mdahaleye kar kmyor, Ankarada bunun mukabilinde Boleviklerin Bakye hareket etmesine gz yumuyordu. Rusya Ermenistan maa olarak kullanyor, bir taraftan onu Trkiyeden yeni topraklar iddia etmek iin kztryor, Byk Ermenistan plann

485

savunuyor gibi gzkyor, o biri taraftan Antanta-Trkiye yaknlamasndan korkarak Anadolu Hkmetine gz krpyordu.16 Azebaycandaysa Bolevikler Musavat hkmetinin Trk kardelere yardm iin Anadoluya giden Kzlorduya yol vermediklerine dair halk arasnda sz yayyorlard. Trkiyeli ve yerli komnistlerden oluan bir grup bu sahada aktif alyor, ngilizperest Azerbaycan hkmetini Trkiyeye ihanet etmekle suluyorlard. Azerbaycandaki bu durumu kendi lehine deerlendiren Rusya Dastana konulandrd Kzlorduya igal emrini vermeden nce, milli cumhuriyete iktidar brakmas iin ltmatom verdi. Siyasi buhran iinde boulan Azerbaycan hkmeti ne yapacan bilmiyordu. Parlementonun son oturumuna balk eden M. E. Resulzade heyecan iinde bulunduklar zor durumu anlatt: Kardeler teslim olmamz iin nmzde ltimatom var. Mevkiimizi neden terkediyoruz? Bize diyorlar ki Rusyadan gelen bu tecavzkar ordunun hayat ve lm mcadelesinden geen Trkiyeyi kurtarmak iin buradan getii tahmin ediliyor. Kardeler, Trkiye Azerbaycann hilaskardr. Milletimizin emelini yce eden mukaddes bir memleketdir. Onu kurtarmaya giden kuvveyi biz memnuniyetle yolcu ederiz. Fakat bir artlaki bu kuvve bizim azadlmz, hrriyetimizi, zgrlmz inemesin. Oysa kardeler duyduklarmz dman tebligatdr. Gelen Rus ordusudur ve O 1914 hudutlarn geriye almak istiyor. Anadolunun imdadna yetimek bahanesiyle yurdumuza giren igal ordusu buradan bir daha kmayacaktr17 Musavat Partisinin siyasi hedefi asrlam, Trklk ve slamclk tradisyonlarn muhafaza eden milli bir ideolojinin, halk sosyalist nevinden itimai bir programdan ve btn Kafkasyann Rusyadan ayrlmas manasnda anlalan bir taktikten oluuyordu. Byle bir partinin iktidarda olmas ister Rusya isterse Trkiyenin iine gelmiyordu. Karabekir Paann Kafkasyada bulunan Halil Paaya gndermi olduu ifreli telgraf, Trkiyenin olaya bak asn somutlatran nemli bir belgedir: Sizin imdi bata gelen vazifeleriniz Sovyet idaresini Trk hududuna kadar ulatrmak olmaldr. Bu yolda yrnmesi lazmdr, aksi takdirde hareket edilecek olursa bu bakalarnn durumuna yarayacaktr.18 Azerbaycanla ilgili bu kararn alnmasnda bir baka boyut daha vardr. Mustafa Kemal Paa Azerbaycan konusunda kesin tavrn ortaya koymadan nce bu lkeye gvenilir kiiler gndermi ve oradaki durumu inceletmitir.1920 senesi Azerbaycan siyasi hayatnn skntl ve buhranl gnleriydi. Parlemento iinde hkmetin eitli kademelerinde kar durmalar vard: Dileri Bakan F. Xoyski Sovyet Rusyasna kar sert siyaset yrtlmesi hattn savunuyor, leri Bakan M. Hacinski ona kar karak Boleviklerle scak ilikiler yaratlmas tezini ileri sryordu. Bu iki grup arasnda kar durma hat safhaya km, Parlemento alamaz hale gelmiti. Halk arasnda Musavatn ngilizlerle ibirlii yapt aibeleri dolyor, iktidara gvensizlik her geen

486

gn artyordu. Yerli Bolevikler halk hkmete kar kkrtyor, lke ierisinde karmaa yaratmaya devam ediyorlard. Emperyalist devletler ve Rus Bolevizminin ihatesinde kuvvetli hkmeti olmayan tam teekkll milli ordudan yoksun bir Azerbaycann ayakta durabilmesi zaten zayf bir ihtimaldi. zellikle sahip olduu petrol yataklarndan dolay Azerbaycan zerinde oynanan oyunlarn kolayca bitmeyecei gereinden yola kan Atatrk Kafkasyada yaanan bu karmak ortamdan Anadolunun lehine istifade etmeye karar vermitir. tilaf Devletlerine kar ortak dmanlk ve Trkiyenin iinde bulunduu zor artlar Anadolu hkmetiyle Rusyay birbirine yaklatran en nemli unsur olmutur. 26 Nisan 1920 tarihinde Mustafa Kemal Paann Lenine gnderdii resmi mektupta Trkiye emperyalist devletlere kar Sovyet Rusyasyla birlikte savamay stlenmektedir. denilmekte ve bu savata Sovyet Rusyadan yardm istenmekteydi.19 Mustafa Kemal Paann Kafkasya politikasn incelediimiz bu konumada Rusyaya geni yer vermemizin temel nedeni var. 1. Atatrk Anadolu hkmetinin faaliyetleri srasnda Kafkasyaya daima Trkiye-RusyaKafkasya geni prizmasndan bakmtr. 2. Rusya Trkiyenin yalnz kuzey komusu olmakla kalmam tilaf Devletleri karsnda en nemli siyasi partneri olmutur. 3.Rusya, Azerbaycan ve Dastan bata olmak zere yalnz Kafkasyada deil byk corafyaya dalm olan Trkistan Trklerinin de siyasi iktidarn elinde bulunduran totaliter idare sisteminin hakim olduu szde Sosyalist Cumhuriyetler Birlii idi. Mustafa Kemal Paann Kafkasyaya kar izledii ince politikada daima bu ayar ciddi ekilde gzetilmitir. O, Rusya kontrolndeki Trklere kar aleni ekilde icra edilen ya da dile getirilen birtakm eylerin bu halklara Ruslar tarafndan uygulanan basklarn dnda bir ey vermedii gereini iyi biliyordu. 1920 Hazirannda Trkiye-ark Cephesi Komutanl ile Sovyet Azerbaycan arasnda ilikiler kuruldu. Karabekir Paa, 23 Haziran 1920de Azerbaycan Bolevik Hkmeti Harbiye Komiserliine yazm olduu ilk mektubunda Azerbaycan, Ermenistan, Grcistan ve Trkiyenin milliyet prensipleri gz nne alnarak hudut ve mukadderatlarnn Sovyet Rusya hkmet murahhaslar ile ad geen drt devlet murahhaslar arasnda tayin edilmesinin beklenmesine karn, Ermenilerin Oltu ve Zengezur mntkalarnda slam ahalisine tecavzlere baladklarn bu durum karsnda Ermenilerin hareketlerini protesto ettiini,tecavzden vazgemedikleri takdirde mukabele zorunda kalacan hatrlattn bildirmitir. Mektup, Mslman halka kar Ermenilerin tecavz ve mezaliminin durdurulmas iin Azerbaycan hkmetinden terik-i mesai ricasyla bitiyordu. Bu mektuba mtakiben Haziran-Temmuz aylar zarfnda K. Karabekir Paa tarafndan iki tanesi XI. Kzlordu kumandanlna ve biri de Kafkasyada bulunan Enver Paann amcas Halil Paaya hitaben drt adet mektup gnderilmitir. Mektuplarda Rus Sovyet Ordusu ile Trkiye ark Ordusu

487

arasnda irtibat yaplmas ve Azerbaycanda hl devam eden ngiliz propagandasna nihayet verilmesi iin ibirlii arz ediliyordu. ark cephesi kumandan Karabekir imzal bu mektuplar TBMM hkmeti tarafndan de tafsiv ediliyordu.20 Trkiyenin Azerbaycana olan ilgisini ve hassasiyetini bilen Sovyetlerin Dileri Komiseri ierinin Bakye gnderdii telegramda: Azerbaycan Bykelisinin Ankarada faaliyete balamas Trkiye ile ilikilerimizin gelitirilmesi asndan yararl olacaktr denilmekte idi.21 Azerbaycanda ynetim Boleviklerde olsa da yaplan faaliyetlerde Trkiyeye kar duyulan sevgi ak ekilde kendisini belli ettirmi, Azerilerin ngiliz sava esirlerini Malta Adasnda bulunan Trk esirlerinin azad edilmesi artyla iadelerini beyan etmesi TBMMde heyecan yaratmtr. zmir Mebusu Mahmut Esat Beyin nerisiyle Meclis Trkiyenin milli namusunu mdafaa etmek fedakarln ve kardaln gsteren sevgili Azerbaycana hkmet bildirmitir.22 namna teekkrn

Azerbaycan hkmeti de Bakde yaynlanan Bakinski Raboi Gazetesinin 08.06.1920 tarihli saysnda Trk ulusal hareketinin zaferi iin Mslman komnistlerin aba harcayacaklarn bildiriyordu. Atatrkn talimatyla Ankara hkmeti Azerbaycan Cumhuriyetine iki karde lke arasnda ilikileri gelitirmek ve Kafkasyada olup bitenleri daha yaknen takip edebilmek maksadyla Azerbaycan ve Kafkasyann dier Cumhuriyetleri nezdinde TBMM hkmeti mmessili Memduh evket Beyi tayin etmitir. Kafkasya mmessilinin grevleri 15.8.36 (1920) tarihli Talimatta yle ifade edilmitir: Azerbaycann tamamen ve cidden mstakil bir devlet haline gelmesine taraftarz ve bunun temini iin de Ruslar gcendirmemek ve kukulandrmamak artyla teebbsat- lazmede bulunacaktr. Bu babda memleketin petrol vs. gibi kendi iktisadi kaynaklarna sahip olmas iin yine ayn artla allacaktr. Ruslarn Azerbaycanda yapacaklar muamele btn slam aleminin Bolevikleri tartmak iin bir miyar olacann Ruslara anlatlmasna gayret olunacaktr. * Kafkas meselesinin hudut, vesait-i nakliyye vesair gibi nokta-i nazarlardan hallinde daima Azerbaycann imal-i Kafkasya menfaatlerinin bilhassa nazar- dikkate alnmasna itina olunaca gibi, 10 Austos 1920 de Ruslar ile Ermeniler arasnda akdolunan mtarekede Azerbaycana zarar veren maddelerin kaldrlmasna allacak ve her milletin mukadderatna hakim olmas dsturuna binaen, Karaba vs. gibi Trk ekseriyeti ile meskun yerlerin Azerbaycana bal bulunmas temin edilecektir Rum Ermeni gibi garp emperyalizminin hizmetisi olan milletlerle mesleklerinde sebat ettikleri mddete anlamamzn imkan yoktur Rusya Mslmanlar ve alelumun slam kavimleri hakknda nokta-i nazarmz bunlarn muhdariyetlerinin genilenmesine ve hilafet makamna olan manevi ballklarnn takviyesine allacaktr. Rusyann bu husustaki hassasiyeti malum olduundan gayet ihtiyatkarene hareket edilecek ve her frsatta bundan maksat slamclk ve Turanclk gibi eylemler olmayp, srf

488

Trk ve slam kavimlerini dahi herkes gibi hr ve imdiki medeniyetten istifadeye kadir bir hale getirmek olduu beyan olunacaktr23 Burada dikkat edilmesi gereken nemli husus Mustafa Kemal Paann gizli talimatlarnda dahi stne basa basa belirledii siyaset -Rusyay gcendirmemek ve kukulandrmamak- prensibi olmutur. 1921 yl Trkiyenin Garb cephesinde Yunanlarn taarruzu ve Afyon-Karahisar, Ktahya ve Eskiehirde kazand zafer Rusyada Ankara aleyhine bir deiiklik yaratmtr. Sovyetler Trkiye ile imzaladklar Moskova Muahedesinin hkmlerini hie sayarak Anadoluyu iten kartrm, Krt kabileleri arasnda tahrikata balamtr. Bu sralarda Moskova Yunanistana gizliden yaklam, Pontos hkmeti namyla Karadeniz sahillerinde bir Rum hkmeti kurmaya alanlara Grcler vastasyla yardm ettii tespit olunmutur. Ayn zamanda Ruslarn Grcistan da aleyhimize harekete geirmek istedikleri anlalmt. TBMM Rusyann komuluk ilikilerini hie sayan bu davranlarndan dolay 13 Eyll 1921de Sovyetlere nota gndermiti. Cephede pepee kazanlan zaferler Rusyann ibresini tekrar Trkiyeye evirmi ve bu lkenin sempatisini kazanmak iin Azerbaycan Bykeliliinin almasna karar verilmitir. 1921 senesinde Ankarada resmen greve balayan brahim Muharremolu Abilof Kafkasyay Trkiyede temsil eden ilk Trk diplomat olmutur.24 brahim Abilovun Atatrk ve TBMMde gven mektubunu sunma merasimindeki grme heyecanl gemi, Abilov Azeri Trklerinin kardelik selamn Azeri mazlumlarnn arkada olan Trk halknn timsalinde anl ve kahraman Trk ordusunun Bakumandanna sunmaktan dolay duyduu mutluluu dile getirmitir. Gazi Mustafa Kemal Paa Abilovu ayn heyecanla cevaplandrmtr: Azerbaycan Trklerinin kardelik selamn kardee mukabele etmekle bahtiyarm Rumeli ve Anadolu halk Azeri kardelerinin kalbinin kendi kalpleri gibi arptn bilirler Azeri Trklerinin dertleri kendi dertlerimiz ve sevinleri kendi sevinlerimiz olduu iin onlarn hr ve mstakil olarak yaamalar bizi pek ziyade sevindirir TBMM ve hkmetinin iki karde millet arasndaki revabta alacan ve bu babda zat-i alinize elden gelen her trl muavenetleri ifa edeceini temin eylerim25 Bu duygu ykl diyaloun yaand tarihi gn 22 Ekim26 1921 yl idi. 26 Ekimde yani 4 gn sonra Gazi Mustafa Kemal Paa Abilovu ziyaret etmi, samimi grmenin ardndan iki dost olarak ayrlmlardr.27 Atatrkn Abilova gsterdii samimiyet onun ahsndan ziyade Azeri Trklerine olan sevginin belirtisiydi. Zira Abilovu ahsen tanmadan nce Azerbaycan mmessiline hrmet alameti olaraktan kendi yaveri Muzaffer Beyi Ankaraya 30-40 km. kala onu karlamaya gndermek byklnde ve ltfunda bulunmulard.28

489

Azerbaycan Bykeliliinin alna bizzat katlan Atatrk, Azerbaycan ile Trkiye arasnda mevcut kardeliin, samimiyetin nemine deinmi, . Azerbaycann dier dostlarmzla temas noktasnda bulunmas da haiz-i kymet ve ehemmiyetlidir. ifadesiyle Rusya ile Trkiye arasndaki ilikilerde Azerbaycann nemine dikkat ekmi Azerbaycann istiklalini temsil eden sanca ekerken ellerinin birtakm hissiyat ve teessrat ile mteharrik olduunu, nk bu bayramn ayn zamanda Trk halknn bayram olduu gereini dile getirmitir.29 Atatrk, Abilova kar olduka scak davranm, onunla sk sk bulumu, Rusya ile yaplm tm grmelerde itirakini temin etmitir. Mustafa Kemal Paann Abilovla ilgili grlerini ocak 1922de Rusyann Trkiye Sefiri olarak Ankarada bulunan Semyon Aralov hatralarnda yllar sonra byle yer verecektir: Atatrk brahim Abilovun yalnz fevkalade diplomat olmakla kalmadn, ayn zamanda gen Trkiye Cumhuriyetinin byk dostu olduunu tm itenliiyle anlatyordu30 Abilov dier siyasetiler tarafndan da hep sevgi sayg grd, fakat Bolevikleri temsil ettiinden dolay deil karde Azerbaycandan biri olduu iin. Rusya Ankara ile iyi ilikiler yrtmeye mecbur olsa da Atatrkn Trkiye dnda yaayan Trkler ile ilgili gerek dncelerini biliyor ve Kafkasyay sk denetim altnda tutuyorlard. 16 Mart 1921de Sovyetler Birlii ile Trkiye arasnda Dostluk ve Kardelik Antlamas imzaland. Moskova Antlamas adyla tarihe geen antlama bir nszden, 16 maddeden ve iliik belgeden olumaktayd.31 Btn bu olumlu gelimelere ramen antlamann 15. maddesi uyarnca Transkafkasya-Trkiye Konferans dzenlenmesi iin diplomatik grmeler balad zaman Rusya Trkiye karsna tm Transkafkasya cumhuriyetleri arasnda tek bir antlama imzalanmas artyla kt. Fakat Trk taraf hakl olarak tek bir antlama imzalamann hukuksal temelleri bulunmad tezini ileri srerek Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan ile ayr ayr antlamalar imzalamak istiyorlar d.32 O srada Transkafkasya Federasyonu henz kurulmamt. Rusyann tm korkusu Trkiye ile Azerbaycan arasnda direkt bir antlama yaplmas ynndeydi. ierin tarafndan Bakye Harici ler Komiseri Hseyinova gnderilen ifreli telegramda: Yusuf Kemal yarn Tifliste olacak Trkler Tifliste Bak ve Yerevanla ayr ayr mukavele imzalamak istiyorlar. Siz bunun yaplmamas iin bir eyler kurun, ona (Yusuf Kemale) kar birlikte cephe aln ve tek bir antlama imzalayn. Ben size antlamann cumhuriyetlere verilmek zere Layiha ve haritasn da gnderiyorum denmekteydi.33 ierinin bu meyanda Hseyinova gnderdii ikinci bir telegram Rusyann Trkiye-Azerbaycan ilikisinden ne denli tedirgin olduunu gzler nne seriyor: Trk heyeti Bakde olacak. Azeri yoldalara dier Kafkas cumhuriyetlerinin temsilcileri gelmeden ve benim antlama layihamla yakinen tanmadan Trklerle kesinlikle danklara balamamalar iin talimat verin.34 Dnemin ariv belgeleri Rusyann Trkiyeyi Kafkasya, zellikle Azerbaycandan uzak tutmak iin tm yollara bavurduu gereini meydana karmaktadr. Hatta Atatrkn ve arkadalarnn btn gayretlerine ramen maalesef Sovyetlerin ve Batllarn istekleri dorultusunda Trkiye ve

490

Azerbaycan arasnda bir Ermenistan yaratlmtr.35 Rusya Ermenistanla ilgili dncelerini Harici ler Komiseri ierin vastasyla yle demekteydi: Biz Trkiye ile dostluk ilikilerine ancak Ermenistan gibi Trkiyeye komu halklarla Trkiye arasnda karlkl snrlarn belirlenmesi. koullarnda giriyoruz36 Bu belgeler Mustafa Kemal Paann nasl zor artlar altnda Kafkasya politikasn yrttnn en gzel kantdr. Fakat etle trnan ayrlmas nasl imkanszsa Anadoluyla Azerbaycan birbirinden ayrmak da mmkn olmamtr. Bolevik igalinden sonra Kafkasyann zgrlk mcadelesi yrten binlerce insanna kucak amtr Trkiye. zellikle Azerbaycan siyasi muhacirleri buradan Bolevik rejimi ve Rus istibdadna kar faaliyet yrtm, Rusya hkmeti ve Azerbaycan komnistlerinin kargaasna ramen Atatrk onlara bu mcadeleyi 1933 senesine dein yasaklamad gibi, eitli vakflar ad altnda maddi destek salanmasna frsat yaratmtr.37 Byk Millet Meclisi azas smail Suphi, Atatrk tarafndan, esir Trklerin durumunu renmek iin gya Komnist Partisi taraftar gibi Azerbaycana oradan ise Trkistana gemitir. Azerbaycanda grdkleri karsnda smail Suphinin Byk Millet Meclisine sunduu raporu istibdadn siyasi, fiziki, manevi terrn belgeliyordu adeta: Azeri halk atr. nemli grevlerde Ruslar, Ermeniler, Grcler alyorlar. lke Revkom tarafndan ynetiliyor En korkun vaka Onbirinci Kzlordudur. lkede son 10-11 ay ierisinde ldrlen 8000 kiinin 2000ini aydnlar oluturmaktadr Hakimiyetteki Rus-Ermeni Yunan komnistler ekann eliyle Mslmanlardan resmen alyorlar Azerbaycan genelinde toplam 10.000 komnist var ve komnistleri kimse sevmiyor. zetle, Sovyet Rusyas hl-i hazrda Azerbaycan iin ne terbiyeci, ne yol gsterici olmad gibi, gerek anlamda talancdr. 38 Ruslarn Kafkasyada zellikle, Azerbaycanda yaptklar vahet Komnist Enternasyonaln alevli savunucusu Bakdeki Trkiye tirakiyum Frkasnn reisi Mustafa Suphiyi dahi hiddetlendirmitir. O Rusya Bolevik Partisi genel kuruluna sunduu raporunda Azerbaycann ikinci byk kenti olan Gencede Kzl Ordunun Ermenilerle ibirlii yaparak drt binden fazla insan katlederek ehri adeta harabeye evirdikleri gereini gndeme getirerek bu olayn blge halknda sosyalist ynetime kar kin ve nefret duymasna neden olduunu yazmtr.39 Atatrk Rusyann Kafkasyada takip ettii siyasetin gerek mahiyetini btn incelikleriyle biliyor, fakat son derece isabetli kararla beklemenin en doru yol olduu kansna varmtr. zetle Atatrkn politikasn, izledii siyaset hattn byle hulasa etmek yanl olmayacaktr. * Emperyalist devletler ve Rus Bolevizmi erevesinde kuvvetli hkmeti olmayan tam teekkll milli ordudan yoksun bir Azerbaycann ayakta durabilmesi zaten zayf bir ihtimaldi. Hala sahip olduu doal servetlerinden dolay Azerbaycann yakasnn kolayca braklmayaca gereini anlayan Mustafa Kemal Atatrk ortaya kan frsatlar Trkiyenin lehine deerlendirmenin en isabetli karar olduu kansna varmt. Zaten Atatrk daha kuvvetli Trkiyenin oluumunu byk Trk

491

devletine gtren yolun ba olarak grm, gelecek zerine kurduu tm dncelerinde d Trklere ayrca bir yer ayrmt. * Atatrk Trk dnyasnn kltr birliini gerekletirmek iin Trk Tarih ve Dil Kurumlarn kurdurmutur. * Atatrk 1928 senesinde Harf nklab yaparak Azeri Trklerinin kullandklar Latin Alfabesinin Trkiyede kullanma am ve Trk kltrnn Azerbaycan bata olmakla dier Trk lkelerinde de gelimesini amalamtr. * Atatrk yalnz Kafkasyada deil dier Trk devletlerinde yaayan soydalarmzn ortak mazisinin yaratlmas, kltrmzn btnletirilmesi iin almtr. Atamzn kendi tabiriyle sylemek gerekirse bunlar aktan ad konarak deil devletlerin ve milletlerin derin dnceleri olarak yapmtr.40 * Atatrk yalnz dahilere has uzak grllkle 29 Ekim 1933te Cumhuriyetin 10. yldnm erefine dzenlenmi gecede btn Trk dnyasyla ilgili dncelerini yle ifade etmitir: Bu gn lmsz gibi grnen nice glerden ileride pek az ey kalacaktr. Devletler ve milletler bir idrakin iinde olmaldrlar. Bugn Sovyet Rusya dostumuzdur, komumuzdur, mttefikimizdir. Bu dostlua ihtiyacmz vardr. Fakat yarn ne olacan hi kimse kestiremez. Tpk Osmanl mparatorluu gibi, tpk Avusturya-Macaristan mparatorluu gibi paralanabilir. Bugn elinde smsk tuttuu milletler, avularndan kaabilirler O zaman Trkiye ne yapacan bilmelidir. Bizim, bu dostumuzun idaresinde dili bir, inanc bir, z bir kardelerimiz vardr. Onlara sahip kmaya hazr olmalyz 41 1 1938 s. 51. 2 219. 3 Maveray- Kafkasya Seyminin mazbatalar, Tiflis, 1918, Azerbaycan Cumhuriyeti Merkezi Dr. Baymirza Hayt, Trkistan Devletlerinin Mill Mcadele Tarihi, Ankara, 1995. s. 218Ali Fuat Cebesoy, Bir ssebi-Gazze Meydan Muharebesi ve Yirminci Kolordu, stanbul,

Devlet Arivi (MDA). 4 5 Azerbaycan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Arivi, 894, Siy 10, i 30. Aygn Attar, Trk Dnyasnn Bir By Feteli Han Hoyski, Askeri Tarih Blteni, say

51, s. 160, Ankara 2001. 6 Azerbaycan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Arivi (MDA), Fond 2898, Siy 1, i 6. Fond 970, Siy 1, i 161. Fond 100, Siy 2, i 791.

492

7 8 9 10

Nutuk, M. Kemal Atatrk, C. I, s. 1, stanbul 2000. A. M. amsutdinov, Osvoboditelnaya Voyna Turtii, s. 52, Moskova, 1966. Az. MDA, Fond 28 c, Siy. 1c, i 68. N. Yceer, I. Dnya Savanda Osmanl Ordusunun Azerbaycan ve Dastan Harekat,

Genelkurmay ATASE Yaynlar, 1996, s. 169. 11 12 13 14 Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul, 1953, s. 42-43. Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 111. Az. MDA. Fond 2898, Siy 1, i 6. Teodar Swietochowski, Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan 1905-

1920, Balam Yaynlar, s. 215. 1988. 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Lord Kinros, Atatrk, stanbul, 1966 s. 370-371. Az. SPHDA, Yc Fond No: 401. Az. Res. Devlet Arivi, Senetler No: 275. Halil Paann Anlar, s. 320-330. Dokumenti Vneney Politiki SSSR, C. II, s. 554-555, Moskova, 1959. A. F. Cebesoy, Moskova Hatralar, 1982, s. 40-41. Az. MDA, Fond 609, Siy 1, i 94. Milli Mcadele Dnemine Ait 100 Belge, C. I., s. 173, Ankara, 1981. Atatrkn Milli D Politikas 1919-1923, C. I., s. 205, Ankara. Az. SPHDA, (Azerbaycan Siyasi Partiler ve ctimai Hareketler devlet Arivi) Abilov Fondu. B. imir, Atatrk ve Yabanc Devlet Bakanlar, Ankara, 1993, C. 1, s. 408. Bu tarih baz Trk kaynaklarnda yanllkla 18 Kasm olarak gsterilir oysa Abilov kendi el

yazsyla 22 Ekimde Atatrkle grtn yazyor. 27 Azerbaycan MDA., F. 609, siy. 1, i. 94.

493

28

Azerbaycan MDA., Abilovun Azerbaycan Dileri Komiseri Mirza Davud Hseyinova 8

Kasm 1921 tarihli raporu. 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 Azerbaycan SPHDA., F. 276, Siy 5, i 1. Azerbaycan SPHDA, Foud Abilov Fondu. Dokumenti Unneya Politiki SSSR T. 3, s. 597-604, Moskova, 1959. Y. Hikmet, Yeni Trkiye Devletinin Harici Siyaseti, s. 68. Azerbaycan SPHDA., F. 609., Siy. 1i 94., s. 139. Azerbaycan SPHDA., F. 609., Siy. 1i 94., s. 195. M. Saray, Atatrk ve Trk Dnyas, Ankara, 1995, s. 13. Dokumenti Uneneya Politiki SSSR T. 3, s. 325, Moskova, 1959. Azerbaycan SPHDA., Fond 1, Siy 85, i 462. Azerbaycan SPHDA., F. 609., Siy. 1, i 94, s. 15-18. Az. SPHDA, Yc Fond No: 336. . Bozda, Atatrkn Sofras, stanbul, 1995, s. 11-26. . Bozda, a.g.e., s. 11-26

494

stikll Harbi Dneminde Trk-ngiliz likileri / Yrd. Do. Dr. Mustafa ufal [s.263-271]

Polis Akademisi / Trkiye Giri ngilterenin 18. yzyldan beri d politikasnn temel amac Hindistana giden mparatorluk Yolunu egemenlii altnda bulundurmak veya en azndan d tehditlerden korumakt.1 Bu nedenle 18. yzylda Osmanl Devletinin toprak btnln savunmu, 1877-78 Osmanl-Rus Savandan sonra ise bu politikasndan yava yava vazgemi ve nihayet Birinci Dnya Sava srasnda Fransa, Rusya ve talya ile Osmanl topraklarn paylamaya ynelik gizli antlamalar yapmtr.2 Savatan sonra ise bu anlamalar hayata geirmek amacyla ve zellikle gl bir Yunanistann ngilterenin Yakn Dou politikasna hizmet edecei inancnda olan Liberal Parti Lideri Babakan Lloyd Georgeun sraryla Yunanaistann Anadoluyu igal planna destek vermitir. Trkiye ile imzalanan Mondros Atekes Antlamasndaki 7. maddeyi ise bilhassa bu ama iin kullanmaya almtr. ngiliz kabinesindeki muhalefete ramen Lloyd George, Bat Anadolunun Yunanistan tarafndan igaline tam destek vermiti, ama igale kar Anadoluda balayan milli direni, Yunanistann igaldeki baarszl, Fransann ittifaktan desteini ekmesi, ngilterede bu politikaya olan muhalefetin iddetlenmesi ve Trk-Sovyet yaknl ngiliz Babakann zor durumda brakarak Yunanistana olan desteini yava yava ekmekle sonulanm, sonunda Trklere ramen blgede kendi politikasn oluturmada baarsz olacan anlaynca Trkiye ile bar antlamas imzalamak zorunda kalmtr. 1. Dnya Savanda yenilen Osmanl ynetimi ise ngiltere ile dost olarak ve zaman zaman igallere gz yumarak kabul edilebilir bir antlama imzalayabileceini ve savan ar faturasn en az zararla atlatabileceini ummutur. Bu arada Anadoluda Mustafa Kemal nderliinde balayan milli mcadeleye ilk nceleri sessiz kalmay tercih etmi, hatta destek vermitir. Ama ngilterenin youn basks, Yunanistann igal alann geniletmesi ve daha da nemlisi milli mcadelenin stanbul iktidarna ve belki de saltanata son verecei anlalmaya balannca stanbul ile Ankara arasndaki ba kopmu ve bir iktidar mcadelesi balamtr. Anadolu hareketi ise padiahn ve stanbul hkmetlerinin ngilizlerle uzlamac tutumunun lkeyi kurtarmayaca inancnda olan aydnlar, ordu mensuplar, yerel yneticiler ve eraf tarafndan balatlm, ksa zaman iinde Mustafa Kemalin liderliinde birlemilerdir. Nihayet milli hkmetin hem stanbula hem de Yunanistan ve onun arkasndaki mttefiklere kar olan mcadelesi bir zaferle sonulanmtr. ngilterenin TrkiyePolitikasndaki GrAyrlklar ngilterenin sava sonras Yakn Dou politikas, sava ncesi ile paralellik gsteriyordu. Bu da ngiliz mparatorluunun Hindistan ile stratejik balantsnn devam etmesiydi. Bu genel ama iin ngilterenin Yakn Douda takip etmeyi planlad politika yle sralanabilir: Akdenizden geen

495

Hindistan yolunun ak olmas, Boazlarn kendi karlarna aykr olmayacak bir statde olmas, muhtemel bir Bolevik etkisinin Yakn Doudan uzak tutulmas ve Dou Anadoluda bamsz veya zerk bir Ermenistan oluturulmasn da ieren Trkiyedeki gayrimslim aznlklarn haklarn savunulmas.3 Bu amalarna ulaabilmek iin de Osmanl mparatorluunun paralanmas, Krtlerin ve Ermenilerin kendi devletlerinin kurulmasnn salanmas veya en azndan zerkliklerine kavuturulmas ve Bat Anadoluda Yunan isteklerinin desteklenmesi gerekiyordu. Bu politikalarn uygulanmas konusunda ngiliz Kabinesinde farkl gr vard. Babakan Lloyd Georgeun nderlik ettii birinci gre gre Osmanl topraklar mttefikler arasnda paylatrlmal, Trkler Avrupadan atlmal ve Bat Anadolunun Yunanistan tarafndan igali desteklenmeliydi.4 Dileri ve Sava Bakanlklar ile Muhafazakar Partinin byk ounluunun destekledii ikinci grup da bu dnceleri savunuyordu, ama Anadolunun Yunanistan tarafndan igali ve mttefikler arasnda paylatrlmasna milliyeti bir ayaklanmaya neden olabilecei dncesiyle karyd. Dileri Bakan Lord Curzon, Trklerin hilafet makamyla beraber stanbuldan atlmasn savunuyordu. Bylece Trkiye ran veya Afganistan gibi herhangi bir Asya devleti olacakt.5 Sava Bakanl ve st rtbeli subaylar ise Anadoluda askeri bir zme kar geliyorlard. Churchill bu politikann Trkleri Boleviklerin kucana itmesinden ekiniyordu. Trkleri aalayc bir bar antlamasnn, Orta Dou ve Hindistanda milliyeti eilimlerin artmasna neden olacan iddia ederek, Trklerle lml bir bar antlamas yaplmasn ve Boleviklere kar Trklerle ibirlii yapmay savunuyordu.6 Hindistan leri Bakan Montagunn nclndeki nc grup ise Hint Mslmanlarnn tepkisinden ekinerek Trklerin stanbulda braklmas ve bir an nce bir bar anlamasnn imzalanmasn savunuyordu.7 Fakat Venizelosun etkisinde kalan Lloyd Georgeun dnceleri dierlerine baskn kacak ve Yunanistann zmiri igali kabul edilecekti. zmirin YunanistanTarafndan gali 3-4 ubat 1919 tarihinde Paris Bar Konferansnda Trkiye zerine grmeler srasnda Yunanistan Babakan Venizelos, I. Dnya Savandaki katklarna karlk olarak zmir ve civarnn kendileri tarafndan igal edilmesine msaade edilmesini istedi.8 Bu blgede Rumlarn ounluu oluturmas dolaysyla bu isteklerinin Wilson ilkelerine uygun olduunu da iddia etti. 9 ngilterenin blgedeki karlarna uygun byk bir Yunanistan dncesini savunan ve talyanlarn zmiri igaline kar kan Lloyd George bu fikri hararetle destekledi.10 Sonunda 6 Mays 1919da Amerikan bakan ve Fransz babakannn kabulyle Yunanistann zmiri igal dncesi onayland.11 16 Maysta balayan zmirin igali o ana kadar aknlk ve bezginlik iinde olan Anadolu halkn tekrar canlandrarak direni hareketlerinin domasna yol at. zellikle subaylar, aydnlar ve yerel eraf kendiliinden direni gleri oluturmaya balad. Bu yerel direniler daha sonra Ankara hkmeti etrafnda birleecekler ve stanbula itaat reddedeceklerdir. ngilterenin Milli Harekete Kar Politikas

496

Trkiyedeki ngiliz istihbarat mensuplar milli mcadelecileri balangtan beri takip ediyorlard. Ama Londraya gnderilen raporlar elikilerle doluydu. Mustafa Kemalin Milli Mcadeleyi tekilatlandrmasyla ilgili ilk rapor, Albay Hurst tarafndan 6 Haziran 1919da gnderildi, ama Dileri Bakanl tarafndan pek zerinde durulmad.12 27 Temmuz 1919 tarihinde ise Amiral Calthorpe, Anadoludaki durumu ve gelecekte muhtemel olaylar irdeleyen bir rapor gnderdi. Bu rapora gre hem stanbul hem Anadoluda Meclis-i Mebusan seimlerinin yaplmasna ynelik byk bir istek vard. Bu seimlerde milliyetilerin byk bir zafer kazanacan, seimden de kanlamayacan sylyordu. ngilterenin seimlere mdahale etmemesini isteyerek ve Meclisin toplanmasna engel olunduu takdirde Anadoluda baka bir yerde meclisin toplanacan belirterek u tahminde bulunuyordu: Farknda olduunuz gibi Mustafa Kemal Erzurumda bir kongre dzenliyor. Dnceme gre Kk Asyada bamsz, belki de fanatik ve Avrupa kart, stanbulun otoritesini ve padiahn hakimiyetini reddeden bir hkmetin kurulmas gibi muhtemel olaylar gznnde bulundurmalsnz.13 ngilterenin Samsundaki temsilcisi Yzba J. S. Perringin Erzurum Kongresiyle ilgili raporunda ilgin bir ekilde, Kongrede Trkiyenin yararna olmak artyla ngiliz veya Amerikan mandasna scak baklaca karar alndn iddia ediyordu.14 Ekim ayndaki bir istihbarat raporunda Cumhuriyet ilan edilecei sylentilerinin aslsz olduu iddia edilirken,15 Aralk aynda baka bir istihbarat raporunda ise Anadoluda Cumhuriyet ilan edilmesiyle ilgili bir belge hazrland belirtiliyordu.16 Bu ekilde birbirleriyle elien raporlar Londra hkmeti pek fazla dikkate almad. Milli Mcadelenin ilk zamanlarnda ngilizlerin milli hareketi nemsememesinin baz nedenleri vard. ncelikle, milli mcadelecilerin Yunanistan karsnda pek varlk gsteremeyecei dnlyordu. ngiliz yetkililer bunlar bir avu apulcu olarak alglyordu. 1919 ylnda Anadolu hareketi henz kongreler dzenlemekle meguld ve Yunan igaline kar planl ve dzenli bir direni yoktu. kinci olarak ngilizler milli mcadelecileri ttihat ve Terakki mensuplar ve dolaysyla Alman yanllar olarak gryorlard. Trkiyedeki ngiliz yetkililerin gnderdikleri mesajlar ve raporlar bu inana yol amt.17 Ayrca Anadoludaki Trk subaylarn byk bir ounluu gerekten de ttihat ve Terakki mensuplaryd. Mustafa Kemalin ttihat ve Terakki ile bir balants olmadn ngiliz Dileri mensubu W. S. Elmond sama olarak nitelendiriyordu.18 Son olarak da ngiltere Anadoludaki direnii stanbul hkmetine kar kullanabilirdi. Anadoludaki direnii bahane ederek Yunan igalinin yaylmasna destek verebilir, hatta stanbulu igalle tehdit ederek Osmanl hkmetini bar yapmaya zorlayabilirdi. Tm bu nedenlerle ngiltere milli mcadelecilere 1921 ylna kadar yeterince nem vermedi ve onlarla grmeye yanamad. Buna bir istisna olarak Lord Curzonun yeeni Albay Rawlinsonun Dou Anadoluda Kazm Karabekir ile grmesi gsterilebilir. Bu grmeden sonra Londraya dnen Rawlinsona Curzon, gayr resmi olarak Mustafa Kemal ile grmesi ve bar antlamas konusundaki dncelerini renmesi talimatn verdi. Fakat bundan bir sonu kmad.19

497

Anadolu hareketinin ngiltereye yaklamna gelince, savatan galip ayrlm bir sper devleti daha mcadelenin balangcnda karsna almak akll bir politika olmazd. ngilterenin stanbuldaki Yksek Komiserlii siyasi grevlisi Tom Hohler, milliyetilerin ngiliz dostluunun zaruri olduuna inandn, fakat ngilizlerin Damat Ferid Hkmetini ve Yunanllarn zmirin igalini destekledikleri iin itimatlarnn kaybolduunu belirtir.20 Kahireden Albay Meinertzhagen de ngiliz yetkililerin Sivasta Mustafa Kemali ziyaretlerinde bir zorluk ekmeyeceklerini iddia ediyordu.21 Ama ngilizlerin Yunan yanls politikalarna devam etmesi ve stanbulun igali, Anadolu-ngiliz ilikilerinin dmanla dnmesine sebep oldu. stanbulun MttefiklerTarafndan gali ve SevrAntlamas ngiliz kabinesinde Trkiye zerine gr ayrl, 1919 sonlarnda stanbulun gelecei tartlrken daha da alevlendi. Lloyd George, Lord Curzon ve Balfour Trklerin Avrupadan atlmas ve stanbulun uluslararas bir statye kavuturulmas gerektiini savunuyorlard. Montagu ve Churchill ise bu dnceye kar kyorlard.22 1919 Aralk aynda ngiltere ile Fransa, stanbul ve Boazlarn uluslararas bir statye kavuturulmas ve Dou Anadoluda Ermenistan ve Krdistann tekili konusunda anlamlard.23 Montagu, ngilterenin Hindistandaki konumu asndan stanbulun Trklere braklmasn savunarak bu plana iddetle kar kt. te yandan Genelkurmay Bakan Sir Henry Wilson da Trklerin, stanbulda kalmalar karlnda Mttefik taleplerini kabul edeceklerini, stanbul hkmetinin Anadoluya tanmas durumunda ise ngilizlerin nemli miktarda ek askeri kuvvete ihtiya duyulacan bildirdi. Kafkaslarda Boleviklere kar savaan Denikinin yenilmesi halinde Lord Curzonun Hindistan ve rann savunulmas asndan zerinde nemle durduu BatumBak hattnn tehlikeye gireceini ve bu durumda dost bir Trkiyeye ihtiya duyacaklarn iddia etti. 24 Nihayet 6 Ocak 1920de ngiliz hkmeti padiahn stanbulda braklmas ve Boazlarn uluslararas bir statye kavuturulmas konusunda anlat.25 Fransann igali altndaki Kilikya blgesindeki TrkErmeni atmasn mteakip 12 ubat 1920 tarihinde toplanan Londra Konferansnda da stanbulun Trklere braklmas kabul edildi.26 Bylece Lloyd George, Curzon ve Balfourun Trklerin Avrupadan atlmas fikri rafa kaldrlm oldu. Ayrca bu konferansta zmir ve Trakyann Yunanistana braklmas, Boazlarn uluslararas kontrol, Erzurumu da ieren bir Ermenistan tekili, muhtemel bamsz Krdistann tannmas da kabul edildi.27 Son olarak da Trklere bar plann kabul ettirebilmek amacyla stanbulun geici olarak igali de kabul edildi.28 Milli mcadelecilerle tm balantlarnn kesilmesi iin baskda bulunan mttefiklerin taleplerini yerine getirmeyen Ali Rza Paa Hkmeti 3 Mart 1920de istifa etmek zorunda kald. Sonunda tilaf kuvvetleri Kilikyadaki olaylar bahane ederek, ama asl olarak Trklere bar plann kabul ettirmek amacyla 16 Mart tarihinde stanbulu igal ettiler ve Meclis-i Mebusan kapattrarak baz milli mcadelecileri Maltaya srdler. stanbulun igaliyle ngilizler, Trklere bir bar antlamasn empoze edeceklerini

zannetmilerdi. Onlara gre bakent igal altnda olduu iin Osmanl hkmeti ne kadar ar da olsa bir anlamay kabul edeceklerdi. Bylece ngilizler, padiahn nfuzuyla beraber stanbul hkmeti ve Yunanllar kullanarak Anadolu hareketini de bitireceklerdi. Bu amala mttefik Yksek Komiserleri

498

stanbul hkmetleri zerinde bask kurarak milli hareket nderlerini tanmamalar ve grevlerinden azletmeleri konusunda srar ettiler.29 ngiliz basksn reddeden Salih Paann yerine geen Damad Ferid, milli mcadele aleyhine fetva yaynlatarak, Kuvay- nzibatiye hazrlayarak ve Anadoluda ayaklanmalar kararak Anadolu hareketini bitirmek iin ok aba gsterdi, ama bir sonu elde edemedi. Sonunda Osmanl yetkilileri, Londra ve San Remo Konferanslarnda hazrlanan30 bar antlamasn Fransann Sevr ehrinde 10 Austos 1920 tarihinde imzalamak zorunda kald.31 Genel olarak sylenilecek olursa, stanbulu Trklere brakan, ama Boazlar uluslararas statye sokan, Rumeliyi ve zmiri Yunanllara brakan, Douda ise bir Ermenistan tekil eden Sevr Antlamas32 hibir zaman hayata geirilemeyecekti. nk bu anlamay milli mcadeleciler kabul etmeyecekler,33 Yunanllarn igaldeki baarszlklar sonucu tilaf Devletleri arasnda ihtilaf kacak, hatta ngiliz kabinesi iinde ve dndan bile antlamann deitirilmesi iin youn basklar olacakt. Sevr Sonras Trkiye zerine Gr Ayrlklar tilaf Devletlerinin Yunanllara verdii destek, Anadoluda Yunan igalinin genilemesi, Damad Ferit Hkmetinin Ankara aleyhtar politikalar milli mcadelenin zayflamas deil aksine glenmesi ve yaylmasna neden oldu. ngiltere de bu arada gelien baz olaylar nedeniyle Ankaraya ynelik politikalarnda deiiklikler yapmak zorunda kaldlar. Bu nedenler arasnda Sevr Antlamasn hayata geirmenin ok zor oluu, Venizelosun genel seimlerde yenilgisi, Fransz ve talyanlarn Ankaraya kar politikasndaki deiiklikler ve Ankarann Boleviklerle olan ilikileri olarak sralanabilir. 1920 Ekiminde Kral Aleksandern lm sonucu srgndeki Kral Konstantinin Yunanistana geri dnmesiyle ilgili 14 Kasmda yaplan referandum, kraln dnne muhalif olan Venizelosun yenilgisiyle sonuland.34 Bu olay Fransz ve talyanlarn Trkiyeye ynelik politikalarnda deiiklik yapmasna neden oldu. Konstantin, I. Dnya Sava srasnda Alman yanls politika izlemiti. Franszlar, Konstantinin geri dnmesi halinde Yunanllara olan desteini ekeceklerini akladlar. talyanlar da ayn tepkiyi gsterdi. ngilterede ise kamuoyunun tepkisine ramen hkmetin Yunanistana desteinin devam edecei bildirildi. I. Dnya Sava srasnda yaplan gizli antlamalarda zmirin igali talyanlara vaat edilmi ama ngiltere talyann Antalyadan baka bir yere asker karmasna scak bakmam, bu nedenle zmir Yunanllar tarafnda igal edilmiti. Bunun zerine talya ikili oynayarak bir yandan ittifak iinde kalmaya devam etmi ama tilaf Devletlerinin Anadolu da daha fazla olaylara mdahale etmesine kar km, te yandan da Kemalistlerle antlama yollar aramaya balamt.35 Fransa ise Mslman kolonilerindeki karlar nedeniyle Trklerle bir an nce antlamay istiyordu. tilaf Devletleriyle Trklerin mcadelesi zellikle Kuzey Afrikada rahatszla neden olmutu. Curzonun 4 Ocak 1920de datlan bir memorandumda Fransann ngilterenin etkisi altndaki Dou slam Dnyasna karlk olarak Suriyeden Fasa kadar bir Bat slam dnyas oluturmay dndn iddia ediyordu.36 Kendisine gre Fransa Mondros Antlamasnn uygulanmasnda fazla bir rol almam, stanbul ve Boazlarn igalinde en nemli rol ngilizler stlenmi, Yunanllarn

499

zmiri igali de ngilterenin Yakn Doudaki etkisini artrmt. Bunun sonucunda Fransa Anadoluda Trklerle atmann kendisine bir kar salamayacan dnyordu.37 Hindistan Mslmanlarnn zmirin igali sonras ngiliz aleyhtar gsteri ve faaliyetleri, ngilterenin Trkiye politikasn gzden geirmesine neden olan dier bir etkendi. Ali kardeler olarak bilinen evket ve Muhammed Ali 1919un son aylarnda Hindistanda bir dizi Tm Hindistan Hilafet Konferanslar dzenlediler. Bu konferanslar sonucunda bir Hindistan Hilafet Heyeti oluturuldu ve mttefiklere kendi dncelerini iletmek iin Avrupaya gnderildi. Bu ve bunun benzeri heyetler 1920 ve 1921 yllar boyunca ngiliz devlet adamlaryla grp Halifenin savatan nceki stats ve Arap Yarmadasndaki egemenliine dokunulmamasn istedi.38 Bunun dnda Tm Hindistan Mslman ttifak Heyeti, Madras Bakanlk Mslman ttifak, Pencab Vilayeti Mslman ttifak Konseyi 39 ve Gen Hindistan Mslmanlar40 gibi birlikler Trkiyenin toprak btnlnn korunmasn isteyen aksi takdirde ngilterenin bunun sonucuna katlanmasn ihtar eden telgraflar gnderiyordu. Hindistan dnda Gney Afrika, Gneydou Asya ve hatta ngiltere Mslmanlar bile ngilterenin Trkiye politikasn protesto ediyorlard.41 1920 yl boyunca Ankara ile Moskova arasnda gelien ilikiler de ngiltereyi rahatsz ediyordu. Churchill ve Sava Bakanl bu ilikinin engellenmesi iin Mustafa Kemale baz tavizler verilmesi gerektiini belirtiyor, Sava Bakanl da imdi Douda en byk tehlikenin Bolevizm olduunu ve Trk-Yunan savann Trkleri Boleviklerin kucana itmesinden ekindiini bildiriyordu.42 Churchill 1920 Aralnda Babakan Lloyd Georgea ngiliz mparatorluunun dnyadaki en byk Mslman gc olduunu, Trk kart politikann uzamas halinde Mslmanlarn tepkilerinin iddetleneceini belirtirken43 ayn tarihlerde Lord Derbye de Mustafa Kemal ve yeniden yaplanm Trkiyenin Boleviklere kar bir bariyer olarak kullanlmas gerektiini yazyordu. Tm bu basklar altnda tilaf Devletleri, 25 Ocak 1921de Pariste alnan karar gereince Ankaray da da vet ederek 21 ubat-12 Mart 1921 tarihleri arasnda Londrada bir konferans dzenlediler, fakat konferansta yaplan teklifler Ankara hkmetinin taleplerini karlamaktan ok uzak olduu iin bu grmelerden bir sonu kmad. zellikle ngilizler ve Yunanllar zmirin Trklere verilmesine kar ktlar. Sonuta Fransa ve talya ile ayr ayr, sadece ekonomik konular ilgilendiren antlamalar imzaland ama bunlar da Trklere pek bir ey kazandrmayaca iin TBMM tarafndan reddedildi. Bu arada Lloyd Georgeun, Yunanistann saldrlarna devam etmesi durumunda ngiltereden anlay greceine dair Yunanllara gizliden gnderdii haberin44 hemen arkasndan 23 Mart 1921de Anadoluda byk bir saldr balatt45 ve Polatlya kadar ilerledi, ama Mustafa Kemal Paann komutanlndaki Trk ordusu 24 Austos-13 Eyll tarihleri arasnda Sakarya Meydan Savanda Yunanllar bozguna uratt.46 Sakarya Sava Ankara iin bir dnm noktas oldu. Artk Yunanllarn geri dn balamt. Duruma bir zm bulmay amalayan tilaf Devletleri, 22-26 Mart 1922

500

tarihleri arasnda Pariste, Sevr Antlamasnda bir ksm deiiklikler yapma teklifinde bulundular. Buna gre tm Anadolu ve stanbul Trklere geri verilecek, ama Dou Rumelinin bir ksm Yunanllarda kalacak, Boazlar ve Rumeli silahszlandrlacak, Boazlarn gvenlii bir Trkn bakanlnda tilaf Devletlerinin kuraca Boazlar Komisyonu tarafndan salanacak, kapitlasyonlarda mali konularla ilgili baz deiiklikler yaplacak ve adli kapitlasyonlarn yerini alacak baz reformlarn planlanmas iin tilaf Devletleri tarafndan bir komisyon kurulacakt. 47 Yunanistan bu teklifi kabul etti, ama Ankara grmelere balamadan nce Yunanllarn Anadoluyu tamamen terketmesi artn ileri srd.48 Ankaraya gre bu teklifler Yunanistann Trkler karsnda daha fazla yenilgiye uramasn nlemeye ynelik bir ngiliz oyunuydu.49 Bu arada Hint Mslmanlarnn, ngilteredeki Mslman gruplarn ve muhalefetin ngiliz hkmeti zerindeki basks artarak devam ediyordu. Lord Northcliffe 10 gnlk Hindistan gezisinden sonra hazrlad raporda Hindu ve Mslmanlarn Hindistan tarihinde ilk defa beraber hareket ettiklerini belirterek, lml Mslmanlarn bile u art yerine getirilmedike Hindistanda barn salanamayacan iddia ettiklerini yazyordu. Bu art ise ngilterenin Padiahn kutsal topraklarn bekisi ve Mslmanlarn ba olduunu tanmas, Edirnenin Trklere geri verilmesi ve zmir dahil tm Anadolu topraklarnn Trkiyeye terk edilmesi.50 Bu basklarn hkmet stnde etkili olabilmesi iin Hindistan leri Bakan Montagunun onayyla, bir zamanlar Lloyd Georgeun ok yakn arkada olan Hindistan Genel Valisi Lord Reading, Montaguya yazd bir mesajn 8 Mart 1922de basn yoluyla yaynlanmasn salad.51 Bu mesaja gre Reading, Boazlarn tarafszlnn ve gayrmslim aznln korunmas amacyla Hindistan Hkmetinin u maddenin yerine getirilmesini istiyordu: stanbulun tilaf Devletleri tarafndan boaltlmas, Padiahn Kutsal topraklar zerindeki hkmranlnn tannmas ve Edirne dahil Rumeli ve zmirin Trklere braklmas. Bu olay ngiliz hkmetinde zellikle Curzon ile Montagu arasnda tartmalara neden oldu ve Montagunun 10 Martta istifasyla sonuland.52 Mays 1922ye gelindiinde hem ngilizler hem de Yunanllar anlamt ki Yunan ordusunun zmir dahil tm Anadoludan ekilmesi gerekiyordu.53 Mustafa Kemal Yunanllara kar son ve kesin bir saldr balatmadan nce ngilterenin bar konusundaki dncelerini renmek amacyla Dahiliye Vekili Ali Fethi Beyi Austos aynda Londraya eli olarak gnderdi.54 ngiliz yetkililer Ali Fethi Beyi souk karladlar ve bar grmelerine yanamadlar. Daily Express gazetesi Fethi Beye gereken ilginin gsterilmeyiini eletirerek Halk ngiliz ordularnn Yakn Doudan ekilmesini ve bar istiyor diye yazyordu. Ayn gazete ikinci gn de Lloyd Georgeun Yunan yanls politikasn eletirerek ngiliz halknn bu hkmete gveninin kalmadn ileri sryordu. 55 Ali Fethi Bey 25 Austos tarihinde Ankaraya gnderdii bir telgrafta Lloyd George ve Lord Curzonun Trkiyenin paralanmas iin altklarn, diplomatik giriimlerin artk yarar salamayacan ve Yunanllar kesin yenilgiye uramadan ngilterenin politikasndan vazgemeyeceini bildirdi. 56 Bunun zerine 26 Austosta Byk Taarruz balad ve 9 Eyllde Yunanllarn zmirden atlmalaryla sonuland.57 anakkale Krizi ve LloydGeorgeun Sonu

501

imdi

ngiliz hkmeti iin

asl

nemli

olan

Boazlarn

kendi

gvenlikleri

altnda

bulundurulmasyd. 7 Eyll 1922 tarihindeki ngiliz kabine toplantsnda Lloyd George Geliboluyu dnyann stratejik olarak en nemli blgesi olarak kabul ettiini syledi.58 te yandan Churchillin dncesine gre eer Trkler Boazlar ele geirirse ngiltere Dnya Sava sonras baarsnn meyvelerini kaybedecek ve yeni bir Balkan sava kanlmaz olacakt.59 Curzon da stanbul ve Gelibolu yarmadasnn Trkler tarafndan ele geirilmesine hibir ekilde msade olunmayacan iddia etti.60 ngiliz kabinesi uzun tartmalardan sonra ngiliz askerlerini Boazlarn Anadolu yakasndan ekme, fakat Trkler Avrupa yakasna gemeye alrlarsa direnip savama karar ald.61 15 Eylldeki ngiliz kabinesi toplantsnda kriz tekrar grld. Lord Curzon, Trk askerlerinin ilerleyiine askeri yoldan cevap verilmesine kar kt. Fakat Lloyd George ve Churchill dier bakanlar ikna ederek kabineden Boazlardaki kuvvetlerin takviye edilmesi ve Trklerin Avrupa yakasna geiinin engellenmesi kararnn kmasn saladlar.62 Ayn zamanda Fransa, Srbistan, Romanya ve ngiliz smrgeleriyle de ibirlii yollar aranmasna da karar verildi.63 Bu amala Lloyd Georgeun tam desteini alan Churchill, ngilterenin Harington kuvvetlerini takviye niyetine iaret ederek smrgelerinden askeri yardm talebini belirten bir bildiriyi kaleme alp ngiliz smrgelerine gnderdi. Fakat Kanada ve Avustralya ngilterenin askeri destek talebini reddetti. Gney Afrika cevap bile vermedi.64 Sadece Yeni Zelanda, ngilterenin yeni politikasna destek verdi.65 ngiliz kamuoyu da Trkiye ile bir savaa karyd. 18 Eyllde Daily Mail gazetesi byk bir manet atmt: Bu Yeni Sava Durdurun!66 Daily Express ve Times gazeteleri de ngiliz kabinesini savatan kanmas iin diplomatik bir dille uyard.67 Daily Mailin 21 Eyll tarihli maneti daha ileri gitmiti: anakkaleden ekilin ve savaa kar protesto mitingleri ars yapmt. 68 Ayn gn ngiliz i Federasyonu Trade Union Congress, Lloyd Georgea ii snfnn savaa kesinlikle kar olduunu ve sava olursa grev ilan edeceklerini bildirdi.69 ngiliz Yksek Komiseri Harold Rumbold da Trklerle savan gze alnamayacan ileri srerek taraflar arasnda bir an nce bir konferans tertip edilmesini Londraya neriyordu.70 Lord Curzon, byk bir darbe yemi olan Mttefikler arasndaki ilikileri dzeltmek iin 19 Eyllde Fransa Babakan Poincare ve talya Bykelisi Count Sforza ile grmek zere Parise gitti. Curzon Poincareye Anadoludaki toprak sorununun son Trk zaferiyle kendiliinden zmlendiini Trakya, Boazlar ve stanbul sorunlarnn zmnn ise Trklere braklamayacak kadar nemli olduunu belirterek kendisine Fransa hkmetinin tilaf Devletleri kontrolndeki tarafsz blgenin korunmasnn nemini belirten 14 Eyll tarihli notasn hatrlatt ve Fransz askerlerinin Boazlarn Asya yakasndan ekilmesinin nedenini sordu. Poincare cevap olarak Fransann iki nedenle Kk Asyadaki Trklerle savaamayacan belirtti. lk olarak Fransann Mslman bir g olduunu ve Tunustan Hindi ine kadar olan Mslman kolonilerindeki artan rahatszl gz ard edemezdi. kinci olarak da mali problemler yznden Kk Asyaya kuvvetlerini gnderemezdi. Bu artlar altnda ne Fransa Babakannn ne de Fransz Parlamentosunun Trklere kar sava

502

dnebileceini belirtti. Curzona tavsiye edebilecei tek eyin ngiliz askerlerinin anakkaleden ekilmesi olduunu syledi.71 Uzun sren mzakerelerden sonra nihayet Curzon, Poincare ve Sforza Trklere yaplacak teklifler konusunda antlamaya vardlar. tilaf Devletleri ortak notada Meri ve Edirneye kadar Trakyann Trklere verilmesini kabul ettiklerini ve bartan sonra stanbulun Trklere verilmesi zerinde anlatklarn belirttiler. Bu arada Trklerdden tarafsz blgeye sayg gstermesini istediler. Atekes grmeleri iin ise taraflarn Mudanya veya zmitte bir araya geleceklerini ilan ettiler.72 29 Eyllde Curzon Ankara hkmetinin Londra temsilcisi Nihad Readla bir grme yapt. Curzon, ngiliz kabinesindeki atmosferi anlatarak Trklerin anakkaleden derhal ekilmemesi durumunda taraflar arasnda bir atma kmasnn kanlmaz olduunu ihtar etti.73 Ayn gn Ankara hkmeti tilaf Devletlerinin Mudanyada toplanacak bir konferans iin yaplan 23 Eyll tarihli daveti kabul ettiini, murahhas olarak Garp Cephesi Ordular Kumandan smet Paann gnderileceini, ancak Yunanllarn Dou Trakyay derhal boaltp Trklere devretmesi gerektiini bildirdi.74 Mudanya Konferans 3 Ekim 1922de balad. Biz burada Konferansn ieriine

deinmeyeceiz. Yalnz grmelerin ilgin bir yn vard ki o da Trkiyenin karsndaki taraf Trkiye ile sava halinde olan Yunanistan veya Trklerin Boazlara doru ilerlemesinin durdurulmasnda arabuluculuk yapan Fransa deil ngiltereydi. Karlkl sava tehditleri iinde geen grmeler sonucu 11 Ekimde atekes antlamas imzaland. Buna gre Trakyadaki Yunan kuvvetleri 15 gn iinde Meri rmann bat yakasna ekilecek, Meriin dou yakas bar salanana kadar tilaf Devletleri askerlerinin kontrolnde kalacak, son olarak da sivil idare Yunanllarn ekilmesinden sonraki otuz gn iinde Trk yetkililere devredilmek zere tilaf Devletleri yetkililerine braklacakt.75 Mudanya Atekes Antlamasnn en nemli sonucu Gladstoneun ortaya att ve Lloyd Georgeun Babakanl dneminde devam eden Trkleri Avrupadan pl prtsyla birlikte defetmek politikasnn iflas etmesidir. Trkler asndan ise antlamann en nemli sonularndan biri tilaf Devletlerinin Trkiyenin hukuki temsilcisi olarak Ankara hkmetini kabul etmesidir. Koalisyon hkmeti 1922 yl boyunca sadece Lloyd Georgeun d politikas nedeniyle deil ayn zamanda erken genel seim almalar, hkmet iindeki Liberal-Muhafazakar ekimeleri, tarm politikas hakkndaki antlamazlklar ve rlanda sorunu gibi i meseleler yznden de eletiriler alyordu.76 Ama anakkale krizi barda taran son damla oldu ve sonunda 19 Ekim tarihinde Muhafazakar Parti milletvekilleri koalisyonun geleceini konumak zere Carlton Klpte toplandlar. Chamberlainin koalisyon lehindeki konumasna ramen Bonar Law liderliindeki milletvekilleri Muhafazakar Partinin genel seimlere koalisyondan bamsz bir parti olarak girmesi kararn aldlar.77 Haberi alan Lloyd George da ayn gn babakanlktan istifa etti. 15 Kasm 1922de yaplan genel seimlerde Muhafazakar Parti 344, i Partisi 138, Asquith liderliindeki Liberaller 60 sandalye

503

kazandlar. Lloyd George liderliindeki Liberaller ise sadece 57 sandalye alarak byk bir yenilgiye uradlar.78 Sonu ngilterenin Gladstonedan beri takip ettii Trkleri Avrupadan atma politikas tam bir hezimetle sonuland. Lloyd George, Yunanistann askeri gcne fazla gvenmi ve Yakn Dou politikasn bunun zerine kurmutu. Buna karlk da Anadoluda balayan direni hareketinin gcn kmsemiti. talya ve Fransann Anadolu hareketiyle uzlama nerilerine scak bakmayarak Yunanistan sonuna kadar desteklemi, bu nedenle hem hkmet yeleri arasnda gr ayrlklar artarak hkmetin dmesine hem de kendi smrgeleri iinde ngiliz aleyhtarlnn artmasna neden olarak nemli prestij kaybna uramtr. te yandan zmirin igali, Anadoluda byk bir direniin ortaya kmasna neden olmu, ngiltere ile uzlamac politika takip etmek isteyen stanbul ynetimi de iktidar kaybederek Anadoluda yeni bir devlet domutur. Milli mcadelecilerin ngiltere gibi o dnemin sper devletiyle dorudan atma yerine Yunanistanla savamas, Boleviklerle ilikilerini iyi kullanmas ve tilaf Devletleri arasndaki antlamazlklardan faydalanmas stiklal Harbinin kazanlmasnda nemli etkileri olmutur. Sonu olarak u sylenebilir ki Gladstonedan beri devam eden Trklerin Avrupadan atlmas ve I. Dnya Sava srasnda antlamaya varlan Anadolunun paylalmas projeleri tarihin plne atlm, I. Dnya Savandan yenik ayrlan devletlerin imzaladklar antlamalardan farkl olarak eit taraflarn imzaladklar Lozan Antlamas kabul edilerek Trkiyede yeni bir devlet kurulmutur. 1 ngilterenin bu dnemde Yakn Dou ve Akdeniz politikas iin bkz: Elie Kedourie,

England and the Middle East. Londra, 1956. s. 9-28. 2 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, 1914-1990, Cilt: 1, Ankara, 1993. s. 114-118,

124-125; Y. Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, Cilt: 3, ksm: 4, Ankara, 1991. s. 1-39. 3 Abraham Moses Attrep, The Road to the Empty Peace, Anglo-Turkish Relations, 1918-

1920, Athens, 1972. s. 3; Stephen F. Evans, The Slow Rapprochement, Britain and Turkey in the Age of Kemal Ataturk, 1919-38, North Humberside, 1982. s. 64; David Fromkin, A Peace to End All Peace, Creating the Modern Middle East, 1914-1922, Londra, 1989. s. 471-474; mer Krkolu, Trkngiliz likileri, 1919-1926, Ankara, 1978. s. 63-78. 4 B. Cooper Busch, Mudros to Lausanne, Britains Frontier in West Asia, 1918-1923, New

York, 1976. s. 14. 5 Public Record Office (PRO ), Londra, Foreign Office (F. O.) 371, E36361/2117/44; Earl

Curzondan Derbye, 7 Mart 1919. 6 631. Frank Owen, Tempestuous Journey, Lloyd George, His Life and Times, Londra, 1954. s.

504

Gill H. Bennett, British Foreign Policy During the Curzon Period, 1919-24, Basingstoke,

1995. s. 78-79; John Darwin, Britain, Egypt and the Middle East. Londra, 1981. s. 172-173. 8 D. I. Shuttleworth, Turkey, from the Armistice to the Peace, Journal of the Central Asian

Society, say: 11, 1924, s. 53; Salahi R. Sonyel, Turkish Diplomacy, 1918-1923, Mustafa Kemal and Nationalist Movement, Londra, 1975. s. 6-8. 9 Bat Anadolu nfusu hakknda elikili iddialar ve bilgiler vardr. Venizelosun iddiasna

gre Bat Anadoluda Rum nfusu 1,450,000, Mslman nfus ise 943,000dir. Trk istatistiklerine gre ise zmir dahil Aydn vilayetinde Mslman nfusu 1,291,966 Rum nfus 233,914tr. Kasm 1918de ngiliz General Milnein hazrlad ve Churchill tarafndan ngiliz Parlamentosuna sunulan raporda ise Aydn ve Bursa vilayetlerinde nfus dalm u ekildeydi: Trkler 1, 670,000, Rumlar 342,500, Ermeniler 86,000. Daha fazla bilgi iin bkz: Sonyel, a.g.e., ss. 5-8; Hikmet Baytulolu, zmirin gali, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say: 7, Nisan, 1968, s. 3; Parliamentary Debates, House of Commons, Cilt: 126. 11 Mart 1920, s. 1545-1546. 10 11 12 Harold Nicolson, Curzon: The Last Phase, 1919-1925, Londra, 1934. s. 94-96. Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Ankara, 1971. s. 71. PRO., F. O. 371 E/92736/4229/44; Koramiral A. G. Calthorpedan Lord Curzona, no:

970/M/1983. 13 14 1701. 15 16 PRO., F. O. 371, E145672/71/44; 25 Ekim 1919. PRO., F. O. 371, E164001/521/44; Genelkurmay stihbaratndan, stanbul, no: 2737I, 22 PRO., F. O. 371 E/108842/4227/44; Amiral Calthorpedan Lord Curzona. PRO., F. O. 371, E119689/521/44, Amiral Webbden, stanbul. 22 Austos 1919. no:

Aralk 1919. Haftalk Rapor no: 44.

17

PRO., F. O. 371, E118411/521/44 Deniz Binbas Heathcote-Smithden rapor, stanbul,

24 Temmuz 1919; F. O. 406/41. ss. 166-169. No: 80/I, Mr. Hohlerin memorandumu, stanbul, 30 Temmuz 1919. 18 19 PRO., F. O. 371 E/133251/521/44. Alfred Rawlinson, Adventures in the Near East, 1918-1922, Londra, 1934. s. 200-201.

stanbulun tilaf Devletleri tarafndan igalinden sonra Rawlinson milli mcadeleciler tarafndan

505

tutuklanm, ancak 1921de Malta esirleri deiiminde serbest braklmtr. Daha fazla bilgi iin bkz: a.g.e., s. 220-287. 20 PRO., F. O. 371, E141458/521/44; Tom Hohlerden Dileri Bakanlnda Georgea

(Kidston) 4 Ekim 1919. 21 no: 465. 22 23 24 25 26 Bennett, a.g.e., s. 79. Busch, a.g.e., s. 192-193. Darwin, a.g.e., s. 176. Bennett, a.g.e., s. 79-80. Rohan Butler, J. P. T. Bury, E. L. Woodward (der.), Documents on British Foreign Policy, PRO., F. O. 371, E139090/521/44; Albay Meinertzhagenden, Kahire, 7 Ekim 1919, telgraf

1919-1939, Birinci Seri, Cilt: 13. s. 2. Earl Curzondan Amiral Sir J. de Robecke, stanbul, E103/3/44, 16 ubat, 1920. 27 Bilal N. imir, British Documents on Ataturk, 1919-1938, Cilt: 1, Ankara, 1973. s. 440-

442. Earl Curzondan Amiral Sir J. de Robecke, stanbul, 6 Mart 1920. 28 A.g.e., s. 444-452. tilaf Devletlerinin Downing Street 10, London, S. W. 1, 10deki

Konferansnda Mart aramba 1920, saat 12.00de ngiliz Sekreterin tuttuu notlar. 29 8-9, 11. 30 Michael L. Dockrill, J. Douglas Goold, Peace without Promise, Britain and the Peace Sadrazama verilen Ortak Nota. stanbul, 26 Mart 1920. Sadrazama bildirilen Ortak Nota.

stanbul, 29 Mart 1920. A. Defrance, J. M. de Robeck, Maissa. imir, a.g.e., Cilt: 2, Ankara, 1975. s.

Conferences, 1919-1923, Londra, 1981. s. 207-209. Zeki, Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, Cilt: 2, Ankara, 1994. s. 489. 31 32 33 Rza Tevfik, Biraz da Ben Konuaym, stanbul, 1993. s. 134-143. Parliamentary Papers, 1920. Treaty of Svres, Treaty Series no: 11. Cmd. 964. ngilterenin stanbul Yksek Komiseri Amiral J. de Robeck, daha anlama imzalanmadan

nce, bar artlar belli olunca hemen hemen btn Trklerin milliyeti olduklarn iddia ediyordu. Admiral Sir J. de Robeckden Earl Curzona, stanbul, 17 Haziran 1920. imir, a.g.e., Cilt: 2, s. 137138.

506

34 35

Nicolson, a.g.e., s. 255. Department of Western Manuscripts, Bodleian Library, Oxford. MS Rumbold Dep. 28,

Rumbold Papers, Turkey, Yllk Rapor, 1920. E5233/1/44. Sir H. Rumbolddan Earl Curzona, stanbul, 27 Nisan 1921. s. 19-20. Anadolu hareketine kar talyan politikas konusunda daha fazla bilgi iin bkz: Krkolu, a.g.e., s. 119-128. 36 37 38 1921. 39 PRO., F. O. 371. E114022/275/44, E121111/275/44, E121114 / 275 / 44, Tevfik Byklolu, Atatrk Anadoluda (1919-1921), Cilt: 1. Ankara, 1959. s. 66. dn. 104. Krkolu, a.g.e., s. 112. Arnold Toynbee, Survey of International Affairs, 1925, Cilt: 1, Londra, 1927. s. 49; PRO.,

F. O. 800/151, Private Papers of Lord Curzon, M. H. Kidwaiden Mr. Montaguya mektup, 14 Mays,

E121236/275/44, E128924/275/44, E128965/275/44, Austos-Ekim 1919. 40 41 P. Hehir, The Near East Crisis, 19th Century and After, no: 149, Kasm, 1922, s. 832. PRO. F. O. 371. E 156222/275/44. 15 Ekim, 1919; PRO., F. O. 686/71, The Caliphate

Question, Batavia ngiliz Bakonsolosluundan Hindistan Hkmeti Sekreterliine, British India, gizli mesaj, 29 Temmuz 1920. ss. 206-209; PRO., F. O. 371, E105317 / 105317/44; Reid Rzadan Lloyd Georgea, 25 Haziran 1919; Mir Hseyin Kdwai, Paris Sulh Konferans ve Osmanlnn k, stanbul, 1991, s. 10-13. 42 162-64. 43 Martin Gilbert, Winston S. Churchill, Cilt: 4, 1917-1922, Londra, 1975. s. 1260-1261, Lloyd Michael L. Smith, Ionian Vision: Greece in Asia Minor, 1919-1922, New York, 1973, s.

Georgea mektup, 4 Aralk 1920. 44 Lloyd Georgeun Curzona bildirmeden Yunanistana gnderdii haber ve bunun

sonucunda Lloyd George-Curzon atmas iin bkz: 10 Downing Street, London S. W.de Cuma gn yaplan toplantnn notlar, 18 Mart 1921. imir, a.g.e., Cilt: 3, 1979. s. 251-256; Dockrill, Goold, a.g.e., s. 218-219. Kenneth O. Morgan, Consensus and Disunity: The Lloyd George Coalition Government, 1918-1922, Oxford, 1986. s. 303. 45 46 168. 47 The Times, Allied Ministers Decision. 28 Mart 1922. s. 11. Sarhan, a.g.e., Cilt: 3, Ankara, 1995. s. 462. Bilal N. imir, ngiliz Belgeleri ile Sakaryadan zmire, 1921-1922, Ankara, 1989. s. 157-

507

48 49 252. 50 51 52

A.g.m., 1 Mays 1922. s. 11. Salahi Ramazan Sonyel. Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt: 2. Ankara, 1991. s.

The Times, 25 Ocak 1922. s. 12. Ibid, 9 Mart 1922. s. 12. Lord Beaverbrook, The Decline and Fall of Lloyd George, Londra, 1963. s. 154-55;

Nicolson, a.g.e., s. 267-68. 53 Sir E. Croweun M. Venizelos ile mzakeresinin kayd. Foreign Office, 25 Mays 1922.

imir, a.g.e., Cilt: 4, Ankara, 1984. s. 269-273. 54 Osman Okyar, Turco-British Relations in the Inter-War Period: Fethi Okyars Missions to

London, William Hale, A. hsan Ba, Four Centuries of Turco-British Relations, North Humberside, 1984. s. 71. 55 Daily Express, 9, 10 Austos 1922. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika. Cilt: 2. s.

263ten alnmtr. 56 57 58 59 60 ngiliz Gizli stihbarat Servisi Raporu, 16 Eyll 1922. imir, a.g.e., Cilt: 4, s. 421-422. Sonyel. a.g.e., s. 265-269. Cabinet meeting of September 7, 1922, P.R.O., CAB 23/31/48. Gilbert, a.g.e., s. 820. A. L. Macfie, The Chanak Affair, September-October 1922, Balkan Studies, Cilt: 20 (2),

1979. s. 311. 61 62 63 Bennett, a.g.e., s. 85. David Gilmour, Curzon, Londra, 1994. s. 543. Kedleston Markizi Curzondan Sir H. Rumbolda. Dileri Bakanl, 16 Eyll 1922. imir,

a.g.e., Cilt: 4. s. 418-419. 64 65 Macfie, a.g.m., s. 318-319. Kolonilerden Sorumlu Devlet Bakan W. Churchillden ngiliz Kabinesine. 23 Eyll 1922.

Trk-Yunan Ahvali. Dominyonlarla birlii. imir, a.g.e., Cilt: 4. s. 530-542.

508

66 67 68 69 70 71 454-455. 72 527. 73 74

David Walder, The Chanak Affair, London, 1969. s. 229. A.g.e., s. 230. A.g.e., s. 238. A.g.e., s. 240. Sonyel. a.g.e., s. 274. 20 Eyll 1922de Quai dOrsayda Fransz Babakan, ngiliz Dileri Bakan ve talyann

Paris Bykelisi arasnda yaplan toplantda ngiliz sekreterin tuttuu notlar. imir, a.g.e., Cilt: 4, s.

tilaf Devletlerinin temsilcisinin Ankara Hkmetine gnderdikleri bu notann ngilizcesi

iin bak: Lord Hardingeden Kedleston Markizi Curzona, Paris, 23 Eyll 1922. imir, a.g.e., s. 526-

Earl of Ronaldshay, The Life of Lord Curzon, Cilt: 3, Londra, 1928. s. 306. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, Cilt: 2. stanbul, 1973. s. 679; Texte de la Reponse du

Gouvernement dAngora a la Note des Gouvernements allies du 23 Septembre 1922. Smyrne, le 29 Septembre 1922. imir, a.g.e., s. 635-636. 75 Busch, a.g.e., s. 356-57. anakkale krizi ve Mudanya Atekes Anlamas srecinin

Harington versiyonu iin bak: S. C. Harington, Tim Harington Looks Back, Londra, 1940. s. 100-127. 76 77 78 Bu problemler hakknda daha fazla bilgi iin bak: Morgan, a.g.e., s. 331-341. Walder, a.g.e., s. 324-326. A.g.e., s. 330.

Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, 1914-1990, Cilt: 1, Ankara: Trkiye Bankas, 1993. Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt: 2. stanbul: Milli Eitim Bakanl, 1973. Attrep, Abraham Moses, The Road to the Empty Peace, Anglo-Turkish Relations, 1918-1920, Doktora Tezi, Athens, University of Georgia, 1972. Baytulolu, Hikmet, zmirin gali, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say: 7, Nisan, 1968, s. 3-11. Bayur, Y. Hikmet, Trk nklab Tarihi, Cilt: 3, ksm: 4, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1991. Beaverbrook, Lord, The Decline and Fall of Lloyd George, Londra: Collins, 1963.

509

Bennett, Gill H., British Foreign Policy During the Curzon Period, 1919-24, Basingstoke: Macmillan, 1995. Byklolu, Tevfik, Atatrk Anadoluda (1919-1921), Cilt: 1. Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1959. Bodleian Library, Oxford, Rumbold Papers, Department of Western Manuscripts, MS Rumbold Dep. 28. Busch, Briton, Cooper, Mudros to Lausanne, Britains Frontier in West Asia, 1918-1923, New York: State University of New York, 1976. Butler, Rohan, J. P. T. Bury, E. L. Woodward (der.), Documents on British Foreign Policy, 19191939, Birinci Seri, Cilt: 13. Daily Express, 9, 10 Austos 1922. Darwin, John, Britain, Egypt and the Middle East. Londra: Macmillan, 1981. Dockrill, Michael L., J. Douglas Goold, Peace without Promise, Britain and the Peace Conferences, 1919-1923, Londra: Batsford Academic and Educationl Ltd., 1981. Evans, Stephen F., The Slow Rapprochement, Britain and Turkey in the Age of Kemal Ataturk, 1919-38, North Humberside: Eothen, 1982. Fromkin, David, A Peace to End All Peace, Creating the Modern Middle East, 1914-1922, Londra: Penguin, 1989. Gilbert, Martin, Winston S. Churchill, Cilt: 4, 1917-1922, Londra: Heinemann, 1975. Gilmour, David, Curzon, Londra: John Murray, 1994. Hehir, P., The Near East Crisis, 19th Century and After, no: 149, Kasm, 1922, s. 829-842. Jaeschke, Gotthard, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1971. Kedourie, Elie, England and the Middle East. Londra: Bowes and Bowes, 1956. Kdwai, Mir Hseyin, Paris Sulh Konferans ve Osmanlnn k, stanbul: Nehir, 1991. Krkolu, mer, Trk-ngiliz likileri, 1919-1926, Ankara: Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1978. Macfie, A. L., The Chanak Affair, September-October 1922, Balkan Studies, say: 20 (2), 1979. s. 309-341.

510

Morgan, Kenneth O., Consensus and Disunity: The Lloyd George Coalition Government, 19181922, Oxford: Oxford University Press, 1986. Nicolson, Harold, Curzon: The Last Phase, 1919-1925, Londra: Constable, 1934. Okyar, Osman, Turco-British Relations in the Inter-War Period: Fethi Okyars Missions to London, William Hale, A. hsan Ba, Four Centuries of Turco-British Relations, North Humberside: Eothen, 1984. Owen, Frank, Tempestuous Journey, Lloyd George, His Life and Times, Londra: Hutchinson, 1954. Parliamentary Debates, 1920, House of Commons, Cilt: 126. Parliamentary Papers, 1920. Treaty of Svres, Treaty Series no: 11. Cmd. 964. Public Record Office (P.R.O.), Londra, Foreign Office (F. O.) 371. Public Record Office (P.R.O.), Londra, Foreign Office (F. O.) 686/71, The Caliphate Question. Public Record Office (P.R.O.), Londra, Foreign Office (F. O.) 800/151, Private Papers of Lord Curzon. Rawlinson, Alfred, Adventures in the Near East, 1918-1922, Londra: Melrose, 1934. Rza Tevfik, Biraz da Ben Konuaym, stanbul: letiim, 1993. Ronaldshay, Earl, The Life of Lord Curzon, Cilt: 3, Londra: Ernest Benn Ltd., 1928. Sarhan, Zeki, Kurtulu Sava Gnl, Cilt: 2, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1994. Shuttleworth, D. I., Turkey, from the Armistice to the Peace, Journal of the Central Asian Society, say: 11, 1924, s. 51-67. Smith, Michael L., Ionian Vision: Greece in Asia Minor, 1919-1922, New York, Londra: Allen Lane, 1973. Sonyel, Salahi R., Turkish Diplomacy, 1918-1923, Mustafa Kemal and Nationalist Movement, Londra: Sage, 1975. Sonyel, Salahi Ramazan, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt: 2. Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1991. imir, Bilal N., British Documents on Atatrk, 1919-1938, Cilt: 1-4, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1973-1984.

511

imir, Bilal N., ngiliz Belgeleri ile Sakaryadan zmire, 1921-1922, Ankara: Bilgi, 1989. The Times, 25 Ocak, 28 Mart, 1 Mays 1922, Londra. Toynbee, Arnold, Survey of International Affairs, 1925, Cilt: 1, Londra: Humphrey Milford, 1927. Walder, David, The Chanak Affair, London: Hutchison, 1969.

512

Mill Mcadele'de Trk-Fransz likileri (1918-1921) / Do. Dr. Adil Dastan [s.272-277]

Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits / Trkiye Giri luslararas ilikileri ekillendiren d politika, insanlk tarihi kadar eski bir alandr. D politikann temel hareket noktasn milli menfaatler oluturur. Temel hedef barn korunmas, yabanc devletlerle iyi iliki ve ibirliini gelitirmektir. Bu ilikiler iki tarafl veya ok tarafl olarak yrtlr. Hemen her lkenin d politikasn oluturan, ynlendiren farkl etkenler vardr. Bu etkenlerden zaman iinde deiebilir olanlar yannda kalc olanlar da vardr. rnein deimeyen etken lkenin dnya siyasi corafyasndaki yeri ve konumudur. Ekonomik kar, askeri g ve kamuoyu dier etkenler arasnda saylabilir.1 Bu makalede; 1918-1921 yllar arasnda temelde ekonomik karlara ve smrgecilie dayanan bir anlayla, bir imparatorluun paralanmas, milli birliin, vatann blnmez btnlnn misak- milli kararlar dorultusunda savunulmas iin verilen mcadele ile yeni bir milli devletin kuruluu ve bu sre ierisinde Trkiye ile Fransa arasndaki olaylar biraz da tarihsel bir kronoloji ile verilmeye allacaktr. Gerek zerinde bulunduu jeopolitik ve stratejik konumu gerekse verimli topraklar ile Anadolu; yzyllardr lkelerin ulamay hayal ettikleri bir deer, zerinde 700 yl sren bir imparatorluu yaatm olmann verdii tarihsel nem ile her zaman adeta gelecee gei durumundaki kpr olma zellii ile de ileride yine nemli olmaya devam edecek bir uygarlklar beiidir. Mondros Mtarekesiyle tilaf Devletlerince bllen ve Fransann payna den, bir dnem Mezopotamya, gnmzde Kilikya olarak da adlandrlan ukurova blgesi, konumuz itibariyle Fransz menfaatleri asndan olduka nem tayan bir blge durumundadr. Bu blgede Fransa, ncelikle birtakm iktisad menfaatler elde edebilirdi. nk, blge pamuk tarmna son derece elveriliydi ve pamuk ihtiyacnn tamamna yakn bir ksmn ABD ve ngiltereden karlamakta olan Fransa iin bu mit verici bir imkand. Nitekim Fransz yazar Paul du Vou, Buday, avdar, arpa, boyu iki metreyi bulan msr, dar, pirin, pamuk 250.000 ton pamuk elde edilir ki, bu miktar Fransz dokuma endstrisini karlamaya kfi gelir2 diyerek, bu blgeyi Fransz endstrisi iin vazgeilmez olarak grmektedir. Fransay blgeye gz dikmeye srkleyen nedenlerden biri de blgenin verimliliinin yan sra, Mersin gibi demiryolu balantl bir limana sahip olmasyd. Ayn zamanda, Avrupadan ve Anadoludan Suriyeye ve Frat vadilerine tek gei yolunun ukurova olmas bu blgeyi Bat Asyann en nemli politik, ekonomik ve stratejik noktas yapmtr.3 Yukarda ad geen Suriye Blgesi ise,

513

Fransa iin Msrn eksiklerini tamamlayan bir blgeydi. zellikle askeri adan ihtiya duyulan kereste, Suriyeden temin edilebilirdi. Dier taraftan blge Fransz ipek endstrisi iin de olduka nemliydi.4 Grld gibi Fransz yazarlar, ukurovay Suriyenin bir paras sayarken resmi makamlar ise blgeyi bir koloni haline getirmeyi planlyordu. Milli Mcadelede ukurovann durumu ve bu dnemde Trk-Fransz ilikilerine deinmeden nce iki tarafn bu tarihten nceki ilikilerine, gelime sreci iinde deinmek yerinde olacaktr. Trk-Fransz likilerininTarihsel Geliimi Bilindii gibi Trk-Fransz ilikileri Hal seferlerine kadar uzanmaktadr. Bu dnemde ilikiler sava ilikileri olup, doal olarak her iki toplumun birbirlerine sempati duymalarna engeldi. Ancak; 1525 ylna gelindiinde ilgin bir olayla ilikiler dostlua dnmtr. Bu tarihte Pavia Meydan Savanda Roma-Germen mparatoru Charles-Quinte esir den Fransa Kral I. Franois, o tarihlerde Avrupann en byk gcn temsil eden Kanuni Sultan Sleymandan (Franszlarn iltifat dolu deyimi ile Muhteem Le Magnifique) yardm ister. Hristiyan dnyasnn gl devletlerinden biri olan Fransann Kral, slam dnyasnn halifesi Trk Sultanndan yardm istiyordu. Byle bir ey Trkler asndan muhtemel bir Hal cephesinin paralanmas demekti. Ayn zamanda Trklerin Avrupa ilerine mdahalesini de meru klacakt. Kanuni Sultan Sleyman, olay bir bye snm olarak grmenin gururuyla, Fransa Kralna istedii yardm fazlasyla yapt. 5 Hatta Fransaya ilk kapitlasyonlarn balangc olan baz imtiyazlar da tannr. Kapitlasyonlarla birlikte kurulan ticaret merkezlerine yerleen yabanclar ve onlarn ihtiyalar dolaysyla siyasal, kltrel ve dini birtakm imtiyazlar da beraberinde gelmitir. Bylece, Osmanl Devletinde Fransz etkisi balamtr. 18. yzyla gelindiinde, Osmanl Devleti duraklama devrine girerken Fransa, Avrupann en kuvvetli devleti durumundadr. Zorunlu olarak giriilen Batllama hareketlerinde Fransa, yol gsterici olmutu. Osmanl, Baty Fransa ile tanmaya balamt. yle ki, bir dnem, tm Avrupallar Frenk, tm Avrupa lkeleri de Frengistan olarak tannmt. Dier Avrupa devletlerine gre ekonomi, kltr ve eitim ynnden dier lkelere gre byk stnlk salam olan Fransann Osmanl Devleti zerindeki bu ayrcalkl durumu, zellikle ngiltere tarafndan hep kskanlkla izlenmiti. Artk gerileme ve k srecine giren Osmanl Devleti verdii imtiyazlar sayesinde Avrupann en imtiyazl lkesi konumuna gelen Fransa iin en kymetli pazar haline gelmitir. yle ki, 1789 Fransz Devrimi ncesi Osmanl Devletine en ok mal satan devlet Fransadr. Bylece Trk-Fransz ilikileri siyasi sahadan iktisadi alana ynelmitir. Osmanl Devletinin Fransz dostluuna en ok ihtiya duyduu bu dnemde Fransa, Osmanl topraklar zerinde bir smrge imparatorluu kurma denemelerine girierek, 1798de bir Osmanl eyaleti olan Msra asker karrken, 1830 ylnda da Cezayiri igal edecektir. Birinci Dnya Savana gelindii zaman, smrgecilik yarnda kar karya gelen byk Avrupa devletleri bloklara ayrlmlar; karlar konusunda atan ngiltere, Fransa, Rusya ve bu

514

lkelere ek olarak talya, daha sava iindeyken aralarnda yapm olduklar gizli antlamalarla Osmanl Devleti topraklarn paylamaya girimilerdi. 1915 Mart/Nisan tarihinde, ngiltere, Rusya ve Fransa arasnda Londrada imzalanan stanbul Antlamasyla stanbul ve Boazlar arlk Rusyasna veriliyor; 26 Nisan 1915te tilaf Devletleri talyay Almanyann yanndan kendi saflarna ekebilmek iin yaptklar Londra Antlamasyla, talyaya Oniki Ada zerindeki egemenlik haklarnn tannaca ve Antalya blgesinin verilmesini kabul ediyorlard. 16 Mays 1916da imzalanan Sykes-Picot Antlamasyla Suriye Kylar, ukurova (Kilikya), Sivas, Elaz (Harput), Mara, Antep ve Mardin Fransaya veriliyor, Halep, am, Musulu da iine alan bir gende nfuz kurmas benimseniyordu. ngiltere ise Basradan Badata kadar tm Gney Mezopotamyay ve Akka, Hayfa limanlarn alyordu. Rusya, ngiltere ve Fransann bu blmn, Erzurum, Trabzon, Bitlis, Mu, Siirt ve Trk-ran snrn iine alan blgenin kendisine verilmesi kaydyla kabul ediyordu. 17 Nisan 1917 tarihli Saint Jean de Maurienne Antlamasyla Antalya, Aydn, zmir ve Konya ilinin byk bir ksmnn talyaya verilmesi kabul ediliyordu.6 Savan balangcndan beri Harbiye Nazr Enver Paann Almanlara yaknln gren ngiltere, Arap topluluklarn Osmanllara kar ayaklandrp, Arap Yarmadasnda sava garantisi salayabilmek iin Mekke erifi Hseyin ve Necd Emiri bni Suud ile de gizli antlamalar yapmtr. Planlanann aksine, 1917 Ekim Devrimiyle iktidara gelen Bolevikler, arlk rejimini deifre etmek amacyla, btn bu gizli antlamalar ortaya sereceklerdir. Mondros Mtarekesinin imzalanmas ile birlikte tilaf Devletleri, yukarda szn ettiimiz gizli antlamalara uygun olarak igallere balamlard. ngilizler 1 Kasm 1918de Musulu, 9 Kasmda skenderunu igal ettiler. Bunlarla yetinmeyen ngilizler Adana vilayetinin de boaltlmasn istemilerdi. 11 Aralk 1918de Fransz subaylar ynetiminde drt yz kiilik yerli Ermenilerden kurulu bir Fransz taburu Drtyolu, 17 Aralkta yine ounluu Ermenilerden oluan bin be yz Fransz askeri Mersin, Tarsus, Adana ve Pozanty igal etmilerdi.7 ukurovann igalini takiben 1 Ocak 1919da Antep, 22 ubat 1919da Mara, 24 Mart 1919da Urfa ngilizler tarafndan igal edilmi, 12 Kasm 1919dan itibaren General Dufiux ynetiminde Fransz kuvvetlerine braklmt. ngilizler ukurova ve Suriyeden ekilmeleri karl olarak, SykesPicot Antlamas gerei Franszlara ait olan Musulu alyorlard. Sava boyunca ngiltere, Fransa, Rusya ve talya Osmanl topraklarn gizli anlamalarla paylarken, Ermenilerden ve onlara verilecek topraklardan hi sz edilmemi olmasna ramen, imdi ayn smrgeci devletlerin Ermenileri emellerine alet ettiklerini grmekteyiz. zellikle Amanos Dalarndan Adana ve skenderun Krfezine kadar uzanan bir alan Franszlarn ellerinden bulunan be, alt bin kiilik bir kuvvetle neredeyse Fransann yars kadar olan bu blgeyi savunmalar olduka zordu. Dolaysyla Fransa ve ngiltere Ermenileri Trklere kar kullanarak, blgedeki Trk egemenliini tesirsiz hale getirmeyi denediler.

515

Fransa ise, pamuk retimi bakmndan olduka zengin olan ukurova, Urfa, Mara, Antep, Antakyaya yerleebilmek iin ksmen ngiliz askeri desteinden faydalanrken, asl hedefi Ermenilere hami grnp blgedeki Trk hakimiyetini krmay dnyordu. Bylece ngiltere ve Fransann koruyuculuu altna giren Ermeniler, gney illerinde Trk nfusunu azaltmak ve Kilikya Ermeni Devletini kurmay tasarlyorlard.8 Blgedeki Trk ounluuna karn gdlen siyaset gerei, Franszlar Amerika, Msr, Suriye ve Fransadan gmen Ermenileri blgeye tadlar. Yreyi igal eden ve General Gouraudnun emrinde bulunan alt Fransz Taburundan Ermenilerden meydana gelmiti. Fransz kaynaklarna gre 1919 senesinin sonlarna doru 120.000 civarnda Ermeninin gney vilayetlerine yerletirildii iddia edilmektedir.9 zellikle Franszlarn Adana Vilayeti Genel Valisi Albay Brmondun himayesi altnda bulunan Ermeniler, Fransz askeri elbiseleri altnda blgedeki Trk mevcudiyetini krmak amacyla, bask, zulm ve hara almak gibi faaliyetlere giritiler. Ayrca bunlar Franszlar tarafndan uygulanan keyfi para cezalar, vergilerin artrlmas, hapsetmek gibi faaliyetler de izledi.10 Franszlar blgeyi igallerinde sadece Ermenilerden yararlanmam, Cezayir, Tunus, Fas ve Senegalli Mslman askerlerden de -Trklerin slamiyetten ayrlarak Bolevik olduklar ve halifeye kar isyan ettikleri propagandasyla- yararlanmlardr.11 Milli Mcadele Dnemi(1918-1921) 31 Ekim 1918de Alman Mareali Liman von Sandersten, Yldrm Ordular Grubu komutanln devralan Mustafa Kemal Paa, ordu kararghnn bulunduu Adanada, 3 Kasm 1918de Ahmet zzet Paa tarafndan kendisine gnderilen mtareke metninin bir suretini alm bulunuyordu.12 Bu ekilde Mondros Mtarekesinin ar artlarn renen Mustafa Kemal Paa, bunun bir mtareke deil, Trkiyeye empoze edilen teslim artlarnn kabullenilmesi olduunu grmt. zellikle Mtarekenin 7.maddesi olan gvenliklerinin tehlikeye dmesi halinde herhangi bir stratejik noktasn igal hakk verilmesi bunu aka gsteriyordu. Antlama metninde stratejik noktalar gibi belirsiz szckler kullanlmas, bu devletlerin gerek amalarn gizlerken, Kilikya gibi snrlar belli olmayan mphem kavramlardan dolay Mustafa Kemal Paa, Osmanl Hkmetini uyarm,13 ne var ki Sadrazam ve Harbiye Nzr Ahmet zzet Paa, 4 Kasm 1918de verdii cevapta Kilikya hududu icabederse bildirilecektir14 gibi iyimser bir cevap vermitir. Mtarekeyi bizzat imzalayan Rauf (Orbay) ise bunun kendisi ve Osmanl Devleti iin bir baar olduu grnde idi. Ayrca Mtareke srasnda Amiral Calthropeun kendisine Adanann igal edilmeyeceine dair gvence olarak mektup verdiini sylyordu.15 Grld gibi, Mustafa Kemal Paa Mtarekeye temkinli yaklap, maddelerin ounu kabul edilemez bulurken, Osmanl devlet adamlar ngilizlere fazlasyla gven duymaktadrlar. Ne var ki Mustafa Kemal Paann hakll gecikmemi, 3 Kasm 1918de Mtarekenin 7. maddesine gre

516

Musul igal edilmitir. Yine ayn tarihte skenderun limanlarndaki maynlarn toplanmas bahanesiyle skenderun igal edilmitir. galler devam ederken Yldrm Ordular Grubu Komutan Mustafa Kemal Paa ile Sadrazam zzet Paa arasndaki yazmalar devam etmi, neticesinde zzet Paa; igale karlk verilmemesini16 istemitir. Mustafa Kemal Paa 5 Kasm 1918de stanbula verdii bilgide, skenderuna kacak tilf Devletleri askerlerine ate almas emrini verdiini yazmtr. ngilizlerin skenderundan yararlanabilecei ynnde cevap almas zerine, zzet Paadan Yldrm Ordular Komutanl grevinden alnmasn talep etmi ve 13 Kasm 1918de stanbula varmtr. 17 stanbulda ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan sava gemilerinden oluan hazin tabloyla karlaan Mustafa Kemal Paa, mtarekenin uygulan biimi ve bu gelimelere seyirci kalan stanbul hkmetinin tutumunu da gz nne alarak Anadoluya geip milli mcadeleyi balatma kararn almtr. Anadoluya resmi bir grevle gitmesi, gerek sivil, gerek askeri erkn denetimi altna alabilmesi asndan olduka nemliydi. Mtareke sonras Anadoludaki etnik gruplarn toprak talepleri, Mustafa Kemale bekledii grevin verilmesine vesile olmutur. Rumlarn Karadenizde Pontus Rum Devleti kurma faaliyetlerine Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyetine bal yerel glerin sert direnileri karsnda, katliam tehditleri ile kar karya kaldklarn iddia ederek tilf Devletlerinden yardm istediler. Calthorpe imzasyla 21 Nisan 1919da stanbul Hkmetine bir nota verilerek asayisizliin giderilmedii takdirde blgenin igal edilecei bildirildi.18 Bunun zerine Mustafa Kemal Paann bekledii frsat karsna km 30 Ekim 1919da 9. Ordu Mfettiliine tayin emri, 6 Maysta ise askeri ve mlki idarede istedii en geni yetkileri kapsayan yetki talimat karld. 19 Mays 1919da Samsuna kan Mustafa Kemal Paa, daha nceden tasarlam olduu Milli Mcadeleyi fiilen balatyordu. Bir yandan alm olduu yetkileri ok iyi kullanarak Kolordu Komutanlar ile yazarak askeri gc organize ederken, dier taraftan sivil idarecilere gnderdii yazlarla halk igallere kar bilinlendirerek mitinglerle protestolarn salyordu. Mitinglerin ilk sonucu 67 Trk devlet adamnn Maltaya srlmeleri ile sonulanm, Mustafa Kemal Paa da bu faaliyetlerinden dolay geri arlmt.19 Mustafa Kemal Paa, bu ary reddederek, Milli Mcadeleyi millete maletmeye alyordu. Bu amala 23 Temmuz-7 Austos 1919 tarihleri arasnda Erzurum ve 4 -11 Eyll 1919 tarihleri arasnda da Sivas Kongresini gerekletirmitir. Mustafa Kemal Paann bu faaliyetlerini yakinen izleyen Franszlar, Onun siyasi ve askeri gcnn farkndadrlar. Nitekim 6 Kasm 1919da Erzurum Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine ektii telgraf sonucunda, Antep, Urfa ve Marata halk igalleri protesto etmek amacyla mitingler dzenlerken, Fransz Yksek Komiserliine protesto telgraflar ektirerek Fransay dorudan hedef alyordu.20 Gelimeler karsnda Franszlar, Mustafa Kemal Paa ile temasa gemek zere, Suriyede Fransz Yksek Komiserlii de yapm olan George Picotu grevlendirmilerdi. 7 Aralk 1919da

517

Sivasa gelen Picot, Mustafa Kemal Paa ile yapt grmelerde blgedeki Fransz igalinin sona erdirilmesi, aksi takdirde Trklerin bu topraklar geri almak iin savaa devam edecei 21 eklindeki Mustafa Kemal Paann szlerine karlk, Fransann Osmanl Devletinin bamszln desteklediini, Sivasa hareketinden nce Ermeni ktalarna yeni igal olunan yerlerden ekilmelerini emrettiini sylemitir. Ayrca Anadoluda kendilerine salanacak olan ekonomik ayrcalklara karlk olarak Mara, Antep, Urfa ve Kilikyann boaltlmasnn ve bar konferansnda doan tilf Devletlerinin de bu konuda Fransay rnek alarak igal ettikleri yerleri terk etmelerinin mmkn olabileceini sylemitir. Picot bu szlerden sonra Mustafa Kemalden blgede Franszlara kar bir isyan karlmamasn rica etmi, Mustafa Kemal Paa ise Franszlarla Ermeniler olay karmad takdirde Mslman halkn saldrya gemeyeceine dair gvence vermitir.22 Picot-Mustafa Kemal grmesinden olumlu bir sonu kmam olmasna ramen, bu olay, Franszlarn Mustafa Kemal Paann gcn tanm olmalar bakmndan nemlidir. Bir baka adan deerlendirildiinde ise stanbul Hkmetinden baka bir muhatap tanmayan ngilizleri bu grme olduka rahatsz etmitir. Bu grmeden kartlacak baka bir sonu ise; Franszlarn igal ettikleri blgelerdeki temel amalar ekonomik ayrcalklar elde etmektir. Bu da ancak bar halinde salanabilecektir. Bu nedenle Picot sonrasnda da eitli temsilcileri kanalyla Mustafa Kemal Paa ile anlama yollar aramlardr. 1920 ubatnda Amiral de Bonun giriimleri, 23 Mays 1920de Gouraudnun abalar sonucunda 29 Maystan itibaren 20 gnlk atekes antlamas imzalanmt. Buna gre, Antep, Siirt ve Pozant blgeleri boaltlarak kamu gvenlii Trk jandarmasna braklacak, sava esirleri ve dier tutuklular takas edilecek, blgede Fransz iadamlarna ve ynetimine ayrcalk tannacak, buna karlk olarak da Franszlar milli mcadele hareketini destekleyeceklerdi.23 Bu antlama, 8 Haziran 1920de Franszlarn Zonguldak Erelisine asker karmalar zerine bozulmusa da, antlama sonucunda 11. Tmenin Adana Cephesinden Bat Cephesine kaydrlm olmas, bu cepheyi glendirmiti. 9-10 Ocak 1921 Birinci nn Sava sonrasnda ise tilaf Devletleri, Londrada konferans masasna oturmak zorunda kalmlard. zellikle Misak- Milliyi kabul ettirmek amacyla Dileri Bakan Bekir Sami Bey Londrada grevlendirildi. Bekir Sami Bey, Fransz Babakan Briand ile 11 Mart 1921de politik, askeri, ekonomik nitelikte ve Trkiye-Suriye snrn belirleyen bir antlama imzalyordu.24 Bekir Sami Beyin kendi inisiyatifiyle imzalanan bu antlama Misak- Milliye aykr oluu nedeniyle Ankara tarafndan onaylanmamtr.25 Antlama onaylanmam olsa da bu olay Ankara Hkmetinin tilf Devletleri tarafndan dikkate alnd bir konuma ulatn gstermektedir. Bu durum Moskovay harekete geirerek 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlamasnn imzalanmasna vesile olacaktr. Moskova Antlamas Franszlar telalandrm olup, Anadoluda Bolevik etkinliinin artmas ile tarihi karlarnn tehdit altna girecei endiesi, Ankara ile bir an nce antlama yapmaya itmitir.

518

Mustafa Kemal Paa, ukurovada Franszlarla Ermenilere kar tm gcn seferber ederken, dier taraftan Suriyede Arap milliyetiliini destekleyerek daha nce Osmanl ynetiminde alm kiilerin yardmyla blgenin birok yerinde milli tekilatlar kurdurtmutu. Bu tekilatlar sayesinde Suriye iindeki demiryollarnn kullanlmasn engelleyerek Franszlarn Anadoluya silah sevkiyat yapmalarnn nne geilmiti.26 te yandan, 1921 ylnda Fransada babakanla getirilen liberal eilimli Aristide Briand, Avrupada barn egemen olmasn ve Trkiye ile hemen bir barn yaplmasn istiyordu. Zaten 1920 ylndan balayarak Fransz kamuoyunda Milli Mcadelenin lehine bir hava olumutu.27 Bu havann olumasnda her iki lke arasndaki entelektel yaknln da nemli bir rol oynadn belirtmeliyiz. Daha nce de ifade edildii zere, Osmanl Devletinin kltrel yaknl sonucu, Trkiyede eitim grm Trk Aydnlar, Mustafa Kemal Paa da dahil olmak zere, yabanc dil olarak Franszca biliyorlard. Bunun sonucunda Trk aydnlar ile pek ok Fransz aydn ve subaylar arasnda iten dostluklar kurulmutu. Pierre Loti, Claude Farrre, Berthe George Goulis, Franklin Bouillon, Colonel Mougin28 bunlardan bazlardr. Nitekim Pierre Loti, ukurovann igali karsnda ukurova Trk vatannn en ayrlmaz paras, hatta kalbidir29 diyerek, Trklerin lm ferman niteliindeki Sevr Antlamas iin de I. Franois ve Muhteem Sleyman tarafndan onaylanan ve ttifaklara sadk kalan dostlarmzn lm kararn imzalamaya hazrz oysa Trklerin lkelerinde say bakmndan ezici bir stnl, din, dil, kltr birlii vardr30 diyerek lkesinde Trkiye lehine kamuoyu oluturmaya almtr. Szn ettiimiz tm bu siyasi, iktisadi ve entelektel yaknlk sonucu, Fransz Babakan Briand, Fransz parlamentosunda dileri komisyonu bakanl grevini yrtmekte olan Franklin Bouillonu Mustafa Kemal Paa ile bir antlama yapmak zere grevlendirmitir. Deneyimli bir politikac olan Bouillon, 9 Haziran 1921de Ankaraya gelerek Dileri Bakan Yusuf Kemal (Tengirenk) ve Fevzi (akmak) Paann da hazr bulunduu ve iki hafta sren toplantda Mustafa Kemal Paa ile grmelerde bulunmutur.31 Olduka tartmal geen grmelerde Bouillon, bir emrivaki de olsa Sevr gereinin gz ard edilmemesi gerektiine deinerek, Londrada Bekir Sami ile yaplan Antlamann temel alnmasn istemitir. Mustafa Kemal Paa ise hareket noktalarnn Misk- Milli olduunu belirterek, Sevr Antlamasn kafasndan karamayan milletlerle gven ilkesine dayanan ilemlere giriemeyiz. Bizim amzdan byle bir antlama yoktur32 gibi sert bir aklamas sonrasnda Franklin Bouillona Misk- Milli metnini aklamtr. zellikle kapitlasyonlarn kaldrlmas ve tam bamszlk maddeleri, zerinde en ok tartlan konular olmutur.33 Mustafa Kemal Paann bu maddeler zerinde taviz vermeyeceini gren Bouillon, Londrada yaplan Antlamann Franszlara nfuz blgeleri oluturma hakk tanyan maddelerin Ankara tarafndan kesinlikle kabul edilemeyeceini Parise bildiriyordu.34

519

Bu sralarda Ankara Hkmeti lehine nemli gelimeler yaand. Franszlar, Trk birlikleri karsnda Zonguldak, Yunanllar Adapazarn, 4 Temmuz 1921de de talyanlar Antalyay terk etmek zorunda kaldlar. Yunan ordusunun Ankara zerine ilerlemesi, -sonucunu merakla bekledikleriSakarya Savanda da Trk Ordusunun zafer kazanmas zerine, Fransa, Ankara Hkmetinin askeri ve siyasi gcn grerek, Franklin Bouillona Kilikyann Fransz kuvvetleri tarafndan boaltlabilecei bildirilerek, Ankara hkmetinin artlarn kabul etmesi yolunda talimat verilmitir.35 20 Ekim 1921de Yusuf Kemal (Tengirenk) ile Franklin Bouillon arasnda gerekletirilen Ankara tilafnamesi ile siyasi, askeri ve dier baz konularda taviz verilmeksizin Gney blgeleri igalden kurtarlrken, Ermenilerin ukurova zerindeki hayalleri de son buluyordu. Bylece Misk- Milli tilaf Devletlerinden biri tarafndan fiilen tannrken, ngiltere-Fransa arasnda zaten var olan anlamazlklar daha da byyordu. tilafname ngilterede dehet ve aknlkla karlanacak, stanbuldaki ngiliz temsilcisi Sir Horace Rumbold ise, Lord Curzona bu konuda bilgi verirken, Fransann Antlamay imzalamasn erefsiz bir hareket36 olarak niteleyecek kadar ileri gidiyordu. Trkler ynnden antlamann baka bir nemi de Gney Anadolu Cephesinin tasfiyesi ile bu cephelerdeki askerler ile sava aralarnn, Franszlardan satn alnanlarla birlikte, Bat Cephesinde kullanlmasdr. Btn bunlar tilaf Devletleri tarafndan hazrlanm olan Sevr Antlamasnn artk uygulanma ansnn kalmadnn ak bir kantdr. Antlama uluslararas boyutu ile ele alndnda, Douda smrge ynetimi altnda yaayan halklara, Trklerin bu zor artlar altnda kazand zaferle, yenilmez olarak grdkleri bir Avrupa devletlerine kar bamszlk adna bir mit kayna olmutur. Antlama Fransada da sevinle karlanm, zellikle bu blgede bulundurmak zorunda kaldklar 60-70 bin askerin mali yknden kurtulmulard. Bu Franszlar asndan ylda be yz milyon Frank tutarnda bir harcamadan kurtulmak anlam tayordu.37 Antlama, siyasi adan da Fransaya nemli kazanlar salamtr. Yaplan bu antlama zellikle slam dnyasnda Msr ve Hindistanda sevinle karlanm, bunun sonucunda bu lkeler de Fransa ile ilikilerini glendirmilerdir.38 Yine bu antlama ile yardm konusunda tek alternatif durumunda olan Moskovann yanna bir de Parisin eklenmesi Ankara hkmeti iin siyasi bir zafer olarak deerlendirilmitir. Ankara Antlamasnn Trkiye asndan tek olumsuz yn, Hatayn Misak- Milli snrlar dnda tutulmasdr. Ancak antlamaya konulan skenderun Blgesi (Hatay) iin zel bir ynetim kurulacaktr. Bu mntkann Trk rkndan olan halknn kltrlerinin gelimesi iin her trl kolaylk salanacaktr. Trke resmi dil olacaktr. maddesi erevesinde -Suriye zerinden Mandat rejiminin kaldrlmas ve bu lkeye bamszlk verilmesi iin Fransa ile Suriye arasnda 9 Eyll 1936da bir antlama yaplm ve Trkiye yukarda sz edilen hkmlere dayanarak- harekete gemitir. Mustafa Kemal Paann 1923 ylnda Adanaya yapt gezide kendisini siyah bayrakla karlayan Hatayllara Krk asrlk Trk Yurdu yabanc eline braklamaz diyerek verdii sz, Avrupann iinde

520

bulunduu karklktan faydalanarak, byk bir politik mcadele sonrasnda bamszlna kavuturarak tutmutur. 1 Mustafa Ylmazvd.; Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ortak Kitap, Siyasal Kitabevi,

3. Bask, s. 239. 2 3 4 Paul du Vou, La Passion de la Cilicie (1919-1922), Paris 1937, s. 11. Pierre Redan, La Cilicie et la Problme Ottoman, Paris 1921, s. 6. Suriyede Fransz menfaatleri iin bkz. Reat Sagay, XIX ve XX. Yzyllarda Byk

Devletlerin Yaylma Siyasetleri, stanbul 1972, s. 74 vd; Dominique Chevallier, Lyon et la Srie en 1919, Revue dHistore 1960, s. 277. 5 Bu dnemde Trk-Fransz ilikileri ile ilgili olarak geni bilgi iin bkz.; Abdurrahman ayc,

Byk Sahrada Trk-Fransz Rekabeti (1838-1911), Ankara 1995; smail Soysal, Fransz htilli ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri (1789-1802), Ankara, 1987. 6 Gizli Antlamalarla ilgili geni bilgi iin bkz.; E. E. Adamovu, Sovyet Devlet Arivi Gizli

Belgelerinde Anadolunun Taksim Plan, ev.: Hseyin Rahmi (Apak), stanbul 1972, s. 25 vd.; Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, stanbul 1938, s. 11; Yulu Tekin Kurat, Osmanl mparatorluunun Paylalmas, Ankara 1986, s. 17 vd. 7 gallerle ilgili olarak bkz.; T. C. Genelkurmay Bakanl, Trk stikll Harbi, IV. Cilt,

Gney Cephesi, Ankara 1966, s. 5 vd.; Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. 1, Ankara 1973, s. 39 vd. 8 9 Kamuran Grn, Ermeni Dnyas, Ankara 1985, s. 283. Vou, a.g.e., s. 87; Redan, a.g.e., s. 88; Trk kaynaklar iin bkz.; Ali Fuat Trkgeldi,

Grp ittiklerim, Ankara 1951, s. 172. 10 Trklere kar uygulanan bu faaliyetler iin bkz., ATASE Atatrk zel Arivi, Klasr 16,

Dosya No: 335/37, Fihrist. 60. 11 12 13 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Haziran 1955, s. 12, Belge No. 308. Tevfik Byklolu, Atatrk Anadoluda 1919-1921, Ankara 1981, s. 50. Mustafa Kemal Paann stanbul Hkmetini uyarlar ile ilgili yazmalar ile ilgili olarak

bkz.; Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, s. 27 Ankara (Mart) 1959, No. 714. 14 Byklolu, a.g.e., s. 52.

521

15 16 17 18

Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul, 1976, s. 51 vd. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, s. 28, Ankara, (Haziran) 1959, No. 721. a.g.d., s. 735. Mahmut Gololu, Erzurum Kongresi, Ankara 1968, s. 42; Gothard Jaeschke, Kurtulu

Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Ankara 1971, s. 104. 19 Bilal imir, Malta Srgnleri, Ankara 1985, s. 95 vd.; Sabahattin Selek, Anadolu htilli,

C. 1, stanbul 1966, s. 256. 20 Salahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, C. 1, Ankara 1973, s. 196; Bige

Yavuz, Trk-Fransz likileri 1919-1922, Ankara 1994, s. 37 vd. 21 22 23 24 Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s. 268. Cebesoy, a.g.e., s. 271. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. 1, Ankara 1985, s. 43. Anlama metni iin bkz.; Sonyel, a.g.e., C. II, s. 135 vd.; Dileri Bakanl, Trkiye D

Politikasnda 50. Yl, Kurtulu Savamz (1919-1922), s. 101 vd. 25 26 27 16. 28 Bkz.; Adil Dastan, Trk Kurtulu Sava Yllarnda Trk-Fransz Yaknlamasnda Atatrk, Nutuk-Sylev, C. II, s. 787; TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. II, s. 4. Sonyel, a.g.e., C. 1, s. 189. Luis Basn, Mustafa Kemal Atatrk et la Turcologie Franaise, Turcica, Paris, 1981, s.

Claude Farrrenin Rol, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XV, Temmuz 1999, s. 501. 29 30 31 Pierre Loti, La Mort de Notre Cher France en Orient, Paris 1920, s. 80. Pierre Loti, Les Allis Quil Nous Faudrait, Paris 1919, s. 2. Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde, Ankara, 1981, s. 233 vd.; Selek, a.g.e., s.

667; Ali Trkgeldi, Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, Ankara 1948, s. 141 vd. 32 33 Atatrk, a.g.e., C. II, s. 831 vd. Ener, a.g.e., s. 278; Sonyel, a.g.e., C. 11, s. 199.

522

34 C. 172. 35

Yavuz, a.g.e.,den Archives du Ministre des Affaires Etrangres, Srie E Levent Turquie,

Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu 1919-1922, Ankara, 1988, s.

213; Sonyel, a.g.e., C. 11, s. 199; tilafname metni iin bkz.; smail Soysal, Tarihleri ve Aklamalar ile Birlikte Trkiyenin Siyasal Anlamalar, C. 1, Ankara, 1983, s. 50 vd. 36 37 s. 143. 38 Yavuz, a.g.e., s. 150. Lord Kinross, Atatrk Bir Milletin Yeniden Douu, 12. Bask, stanbul, 1994, s. 338. Daver Arkolu, Hatralarm, stanbul, 1961, s. 260; Ener, a.g.e., s. 280; Trkgeldi, a.g.e.,

523

Mill Mcadele'de Trk-Bulgar likileri / Prof. Dr. Ali Sarkoyuncu [s.278284]

Osmangazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri

Milli Mcadele, Trk milletinin yok olma ya da var olma mcadelesinin addr. Hristiyan Avrupa, Anadolunun 1071de Alparslan tarafndan fethedilmesini, daha sonra da Trklemesini ve Mslmanlamasn bir trl iine sindirememitir. Bunun iin Bat, Anadoluyu geri almak, tekrar Hristiyan yapmak zere yllarca planlar yapm,1 mcadeleler vermitir. Batnn Trklere kar sregelen bu tutum ve davranlar daha sonra ark Meselesi olarak adlandrlmtr. Osmanl mparatorluunda k belirtilerinin grlmeye balamasyla birlikte, ark Meselesi Avrupallar nazarnda, Osmanlnn topraklarnn paylalmas meselesi halini almtr.2 te yandan XIX. yzyl sonlarndan itibaren Avrupa devletleri, bir smrgecilik yarna girimilerdir. Osmanl mparatorluu ise; geni topraklara sahip oluu, dnya ticaret yollar zerindeki stratejik konumu, sanayinin can damar haline gelecek olan petrol ve dier yer alt zenginlii olan maden blgelerinin elinde bulunuu ve Avrupaya yaknl dolaysyla emperyalist gler iin son derece uygundu. Bu nedenle XX. yzyl balarnda Osmanl topraklar; ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya, Almanya ve talya gibi devletlerin yart bir yer durumuna gelmitir. Henz daha I. Dnya Sava devam ederken, tilaf gleri gizlice Londra (26.4.1915), Sykes-Pikot (26.4.1916) ve St. Jean Maurienne (14.4.1917) antlamalaryla mparatorluk topraklarn aralarnda paylamlard. Bu ekilde emperyalistler, bir bakma ark Meselesini zme balamlardr. Bu yzden Mondros Mtarekesi (30 Ekim 1918) sonrasnda hemen faaliyete getiler. Baka bir ifadeyle, i-d ihanet odaklar elele vererek, nihayet 9 asr sren bir mcadelenin sonunda, Anadolu, ngilizlerin, Franszlarn, talyanlarn ve Yunanllarn igaline uramtr. Bu emperyalistler inanyorlard ki, uzun yllar devam eden savalar sonunda yorgun ve fakir den Trk Milleti, istilaya kar duramaz ve Trk topraklar da kolaylkla paylalrd. Fakat gzard edilen, unutulan bir gerek vard. Milli airlerimizden Mehmet Emin Yurdakul, Mays 1919da Sultanahmet Meydannda dzenlenen mitingte bu gerei yle haykryordu: Demir ve ate; kardeler ben bunlarla hibir vatan ve rkn ldn iitmedim. erefli bir tarih ve medeniyete, salam bir fazilet ve ahlaka, zengin bir iir ve edebiyata, dini ve milli ananelere, rki ve vatan hatralara malik olan bir milletin mahvolduunu tarih gstermiyor3

524

Gerekten mazisini tarihletiren, kltrn milliletiren ve corafyasn vatanlatran bir milletin tarih sahnesinden silinip gitmesi mmkn deildir. Gnmzde buna rnek milletler vardr. Bunlardan birisi de hi phesiz Trk Milletidir. Anadolu halk, Mondros Atekesinin koullarn renir renmez silaha sarlm ve igalcilere kar direnmeye ve rgtlenmeye girimitir.4 Amasyalsyla, Trakyalysyla, Denizlilisiyle, Aydnlsyla, Maralsyla, Anteplisiyle, Erzurumlusuyla, Hakkarilisiyle, Adanalsyla, Ankaralsyla emperyalistlere kar ayaklanmtr. oluuyla ocuuyla, kadnyla erkeiyle Trk Milletinin btn fertleri harekete gemitir. Kadnlarmz cephelere mermi tam, ocuklar yetikinlerin yan sra vurumalara katlm, bata Mftlerimiz olmak zere pek ok din adam vazifeye komutur.5 Ksaca Trk Milleti, Mustafa Kemal Atatrkn nderliinde, Sevri, tarihin plne atarak Trkiye Cumhuriyetini kurmutur. Baka bir deyile, Milli Mcadele sayesindedir ki, dnyaya, igalci devletlere kar bir avu Trk halknn neler yapabilecei retilmi, mazlum milletlerin bamsz yaama arzularnn gc olmutur. Onogur ve Kuturgur adl Trk boylar tarafndan kurulan Bulgar6 Krallnda ar Boris Hann 864te Hristiyanl kabul etmesiyle Bulgar halk hzla Slavlamtr. Osmanllarn Bulgaristann fethi, 1363te Edirne, 1364te de Filibeyi almalar ile balar.7 Uzun sre Osmanl ynetimi altnda kalan Bulgaristan Berlin Antlamas ile nce zerk bir prenslik olmu, daha sonra da 6 Eyll 1908 tarihinde bamszln ilan etmitir. Osmanl Devleti Bulgarlarn bu oldu bittisini henz kabllenmiti ki, bu defa da Balkan Savalar patlak vermitir. Bu yzden bozulan Trk-Bulgar ilikileri, 29 Eyll 1913 tarihli stanbul Bar Antlamas8 ile yeniden kurulmutur. almamzda komu iki devletin Trk Milli Mcadelesi esnasndaki ilikileri zerinde durulacaktr. Ancak daha nce Trk-Bulgar ilikilerinde nemli bir adm olan Mustafa Kemal Atatrkn Sofya Askeri Ateelii zerinde duralm. nk Milli Mcadele dnemindeki Trk-Bulgar ilikilerinin temeli onun bu grevi esnasnda atlmtr. I. Mustafa Kemalin Sofya Askeri Ataelii (27 Ekim 1913-2 ubat 1915) Osmanl Devleti, stanbul Bar Antlamas sonras Trk-Bulgar ilikilerinin gelitirilmesine nem vermitir. Muhtemel bir savata Bulgaristann stratejik konumu gerei Trklerle Bulgarlarn ayn cephede bulunmas, byk bir kazan olarak deerlendirilmitir. Ancak Balkan Savalarndan sonra Bulgarlar Trklerin safnda savaa sokabilmek ise byk bir dirayet iiydi. Ayrca Osmanl Devletinin, stanbul Bar Antlamas ile Bulgaristana brakt Bat Trakyada binlerce Mslman Trk bulunmaktayd. Bunlarn Trkiyeye ballklarnn salanmas haklarnn korunmas gerekiyordu.9 Enver Paa, belirtilen konularda baarl olacana inand Binba Mustafa Kemali Osmanl Devletinin ilk askeri ataesi olarak Sofyaya gndermitir.10

525

27 Ekim 1913 tarihinde askeri atae olarak atanan Binba Mustafa Kemalin grevi, Bulgar ordusunun eitim ve malzeme durumu ile yetenek ve niteliklerini tanmaktr. Trk Savunma Bakanlnn bu atamadan bekledii en nemli sonu ise, Bulgarlarla Osmanl Devleti arasndaki askeri sorunlarn zmlenmesi, Balkan devletlerinin askeri durum ve hazrlklarnn renilmesiydi.11 Bu grevine 11 Ocak 1914te etine, 4 Austos 1914te Srbistan Askeri Ataelikleri de ilave edilmitir.12 1 Mart 1914te Yarbay olan Mustafa Kemal, ilk gnden itibaren byk bir titizlikle greviyle ilgilenmi, hkmetinin isteklerini eksiksiz olarak yerine getirmitir. stanbula gnderdii raporlaryla Osmanl Hkmetinin bata Bulgaristan olmak zere Balkan devletlerinin politikalar ve bunlarn iliki iinde olduklar devletler hakknda bilgiler sunmu, izlenmesi gerekli siyaset iin de zaman zaman nerilerde bulunmutur.13 Ayrca, 1914 ylnda Yunanllara kar Bulgarlarla bir anlama yaplmas almalarnda nemli hizmetlerde bulunmutur.14 Mustafa Kemalin baars, Bulgar Savunma Bakan General Goleman Boyaciyevin kendisine (Mustafa Kemale) gnderdii 25 Nisan 1922 tarihli mektubunda yle dile getirilmektedir: 1914 ylnda Yunanllara kar, Trkiye ile Bulgaristan arasnda bir askeri anlama yapmak zere Sofyaya geldiiniz zaman, siyasi ve askeri bakmdan pek nemli olan o anda, aramzda doan dostluu umarm hatrlarsnz. O vakit, ben Harbiye Nazr bulunuyordum. Sizinle Bulgar Genelkurmay arasnda kan anlamazl gidermek iin, birok defalar grmelerinize katlmak frsatn bulmutum. Hatrlyorum ki, eitli tasarlarda yksek ahsnz tutuyordum. Zira, askeri teknikteki bilginiz ve tam dehanz sayesinde ktalarmzn ortak harekat iin gereken ilkeleri ekselansnz daha iyi takdir buyurdunuz. Size verilen grevleri baar ile tamamlayarak, stanbula hareketiniz srasnda yksek ahsnza gnderdiim bir mektupla hakknzda en iyi dileklerimi ulatrmakla birlikte, vatannzn gelecekteki kaderinde parlak bir yer tutmanz umudunu da aklamtm15 General K. Boyaciyevin mektubunda da belirttii gibi, Mustafa Kemal, Bulgar Harbiye Nazr zerinde olumlu etki yapmay baarmtr. Onun bu etkisi, bata ar Ferdinand olmak zere iliki kurduu dier evrelerde de devam etmitir. Nitekim, Mustafa Kemal ar tarafndan Mukaddes Aleksandr nian ile dllendirilmitir.16 Ayrca ar, maskeli balosuna Yenieri kyafetiyle katlan Mustafa Kemale, balosuna gsterilen bu ilgiden dolay teekkr ederek, ona gm tabakasn armaan etmitir.17 2 ubat 1915 tarihine kadar Sofyada kalan Mustafa Kemal, dier Bulgar yneticileri ve Bulgaristandaki Trklerle de iyi ilikiler kurmutur. Trkleri bilinlendirmek amacyla Sofyada yaymlanan Trk gazetelerini denetimi altna alarak, kan haber ve yorumlara istedii eklin verilmesini salamay baarmtr. Ayrca Mustafa Kemal, I. Dnya Savanda Bulgaristann mttefik kuvvetleri yannda harbe girmesinde etkili olmutur. 18 II. Milli Mcadele ncesi Gelimeler

526

Yukarda da deinildii zere Osmanl Devleti gibi Bulgaristan da mttefik kuvvetleri yannda I. Dnya Savana girmitir. Bu savata Bulgaristan ile Osmanl Devleti, Almanya mttefikleri olarak birlikte yenilmilerdir. Mondros (30 Ekim 1918) ve Selanik (29 Eyll 1918) atekes antlamalar ile her iki lkeye de ok ar birtakm yaptrmlar yklenmitir. Selanik Atekes Antlamas ile mttefiklerle Bulgaristan arasnda her trl askeri harekat durdurulmu ve tilaf glerinin temsilcileri Bulgaristan topraklarndan diledikleri gibi geme hakkn kazanmlardr. Ayrca bu antlamann 3. maddesiyle Bulgaristandan mttefikleri ile olan ilikilerini kesmesi istenmitir. Dier taraftan Trkiye, Mondros Mtarekesinin 23. Maddesi uyarnca, eski mttefiklerinin hepsiyle, bu arada Bulgaristan ile de ilikilerini kesmek zorunda braklmtr. Bunun zerine Osmanl Devleti, 28 Kasmda Bulgaristana bir nota vererek, stanbuldaki Bulgar elisi Kolievin grevine son verilmesini, zmir ve Edirnedeki Bulgar konsolosluklarnn temsilciliklerinin kapanmasn salamtr. Ayn ekilde 17 Aralk 1918 tarihinde Bulgaristan da bir nota vererek Sofyadaki Osmanl Devletinin elisi Sefa Bey ile Varna, Burgaz ve Rusuktaki Trk konsolosluklarnn temsilciliklerini kapatarak lkeyi terk etmeleri istenmitir. Bylece sona erdirilen iki lke arasndaki resmi ilikiler, Milli Mcadele Dneminde savaa katlmam sve ve spanya elilikleri tarafndan temsil edilmek zorunda kalnmtr. Osmanl Devleti nezdinde Bulgaristan stanbuldaki sve elilii, Bulgaristan nezdinde Osmanl Devletini de Sofyadaki spanya elilii temsil etmitir.19 Bunlardan baka I. Dnya Sava sonras 27 Kasm 1919 tarihinde Bulgarlar Neuilly Antlamasn imzalamak zorunda kalmlardr. Bu antlamadan da g alan Yunanistan Bat Trakyay ilhak etmitir. Yunanistann bu oldu bittisi daha sonra yasal hale getirilecektir. Sevr (Serves) Antlamasnn bir nevi n provas olan San Remo (19-26 Nisan 1920) toplantsnda alnan kararlardan birisi de Bat ve Dou Trakyann Yunanistana verilmesiydi.20 Daha sonra 10 Austos 1920 tarihli Sevr Antlamasnda21 maddeletirilmi olan bu neri ngilizler tarafndan dikte edilmitir. ngiltere, bunu Balkanlarda kendi ss durumunda bulunan Yunanistan kuvvetlendirmek iin yapmtr. Bu karar Trk ve Bulgar halk zerinde derin bir memnuniyetsizlik uyandrmtr. zellikle Bulgaristann Dedeaa Limanndan ve Ege Denizine ktan yoksun braklmas, Bulgarlar Trklere yaklatrmtr.22 III. Bulgaristann Destek ve Yardmlar Trk Milli Mcadelesi, I. Dnya Sava sonras galip devletler tarafndan malup devletlere zorla kabul ettiren Versay sisteminin yok olmasnn balangc olarak deerlendirildiinden, Bulgaristanda byk ilgi ve baz mitlerle takip edilmitir. Bu arada Neuilly Antlamasnn Bulgaristana ykledii ar koullar bir kenara atabileceini hesaplayan Bulgaristan Babakan Aleksandr Stamboliyski, unu sylemitir: Sevr Antlamasnn yeniden incelenmesiyle birlikte dier antlamalardaki tm ar hkmlerin incelenmesine de balanacaktr.23

527

Kasm 1918de Dou Trakyann Trkiye snrlar iinde kalmasn salamak amacyla, Trakya ve Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmutur. Bu cemiyetin faaliyetlerini yaknen izleyen Mustafa Kemal Paa, Trakyada baarl olabilmek iin Bulgar halknn anlay ve i birliinin salanmas dncesindeydi. 25 Ekim 1919da Edirne I. Ordu Komutan Cafer Tayyar (Eilmez) Paaya gnderdii telgrafta O, yle diyordu: Bizim en nemli grevimiz vatann paralanmasn nlemek ve milletin bamszln korumaktr. Bu amacmza engel olanlar Trkiyenin dman olan ngilizlerdir. Onlara kendi karlarn dnen Franszlar da eklemek gerekir. Biz btn imkanlarmzla dmana kar savamak kararn alm bulunuyoruz. Bulgarlarn da ayn dmanlarla ayn ekilde durumlar olduunu zannetmekteyim. Bunu gz nnde tutarak onlara baarlar diliyor ve onlar Yunanllara kar giritikleri harekatta destekliyoruz. Bu durumda iki komu lke arasnda uzun mrl bir iyi komuluk ilikisinin kurulmas gerekir24 Dier taraftan Bulgarlar da Trakya ve Paali Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin ikinci kongresince (Edirne Kongresi) Milli Kurtulu Ordusu Komutan olarak grevlendirilen Cafer Tayyar Paa ile iliki kurmaya istekli idiler. Yunanistan San-Remo Konferans kararlarna dayanarak 14 Mays 1920 tarihinden itibaren Bat Trakyay igale balamtr. Bu igal, Dou ve Bat Trakya halkn zm, Bat Trakyann 90 nahiyesinden 48indeki Trk ve Bulgar halk birlikte harekete geerek Yunan igaline kar olduklarn ve Vilson Prensipleri gerei blgedeki halkn oylarna bavurulmas gerektiini savunmulardr.25 Ayrca Bat Trakyann Yunanistan tarafndan igal edilmesi Bulgaristan kamuoyunda tepkilere yol am, Trakyadaki nfus ile ilgili istatistikler yaymlanmaya balanmtr. statistiklerde blgede en fazla nfusa Trklerin sahip olduu belirtilirken, ikinci srada Bulgarlar, nc srada da Yunanllar yer almaktayd.26 Bu gelimelerin bir sonucu olarak, Cafer Tayyar Paa, Bulgar halkndan yardm ve destek grmtr. Bu cmleden olarak, 1 Nisan 1920 tarihli ve 38 numaral ordu karargah blteninde Bulgarlar ve Trkler tarafndan 30 etenin kurulduu yazlmaktadr. Cafer Tayyar Paann 1920 Hazirannda Yunan glerine yenilmesi zerine, 385 subay, 3239 asker ve 22600 sivil halktan oluan Trk gmenleri Bulgar snrna gemitir.27 Aleksandr Stamboliyski Hkmeti, Trk askerlerine ve gmenlerine iki milyon levalk bir yardmda bulunduu gibi, ounu da Burgaz ve Svilengraf blgelerindeki iftliklere yerletirmitir. Bu arada Bulgar Halk ifti Birlii Hkmetince ifti gmenlere toprak, tarm aletleri, tohum vb. salanmtr. Ayrca Trkiye Kzlay Cemiyetine zmir, Bursa, Trakya ahalisi iin Bulgaristandan 15 vagonun, 5 vagon kuru fasulye, bir vagon tereye ve beyaz peynir alnmasna izin vermitir.28 IV. Diplomatik likiler Yukarda da deinildii zere I. Dnya Sava sonras imzalanan Mondros ve Selanik Antlamalar uyarnca, Trkiyedeki Bulgar menfaatleri stanbuldaki sve eliliinden,

528

Bulgaristandaki Trk menfaatleri de Sofyadaki spanya eliliinden yrtlerek, Trkiye ile Bulgaristan arasndaki diplomatik ilikilere son verilmiti. Sz konusu yasaa ramen, her iki lke arasnda dorudan diplomatik ilikilerin kurulmas ynnde Milli Mcadelenin ilk gnnden itibaren scak ilikilerin baladn gryoruz. Bu olumlu gelimenin oluumunda, Mustafa Kemal Atatrkn askeri atee olarak Sofyada bulunduu sre ierisinde kurduu scak ilikilerin etkisi byktr. Nitekim 1920 ylnn 30 Nisannda Mustafa Kemal Paa, TBMM adna Bulgar Babakan Aleksandr Stamboliyskiye bir mektup gndermitir. stanbuldaki Osmanl Meclis-i Mebusannn 18 Mart 1920 tarihinde ngilizler tarafndan baslarak kapatld, birok milletvekilinin tutuklanarak srgne gnderildii, dolaysyla Ankarada bir meclis amak zorunda kaldklar ve bu meclisin lkenin imdiki ve gelecekteki kaderini ele ald belirtildikten sonra mektupta yle denilmektedir: Bar (Mondros Atekesi) hkmlerine aykr olarak hareket edilmesi atekesin sonular hakknda Trk halknn iyimser olmayn bir kez daha teyit etmitir. Bundan dolay bu harekete kar Meclis yelerinin iddetli protestosunu, Byk Millet Meclisi tarafndan Hazretlerinize bildirmek erefi ile grevlendirildim. En yce bir kurum olduu tm medeni milletler tarafndan kabul edilen parlementoya, oturumu srasnda saldrld. Meclisin protestosuna ramen, halk temsilcileri cani gibi ngiliz polisi tarafndan parlementodan karld. Senatrler, milletvekilleri, generaller ve yazarlar evlerinde kelepelenerek tutukland ve srgne gnderildiler. Nihayet, resmi ve zel kurumlarmz, sadece daha glnn hakll prensibine dayanarak, silah kuvvetiyle igal edildi. Tm haklarnn inenmesi ve bamszlna ynelik yaplan saldrlar gz nnde tutularak, Trk halk Ankarada toplanan temsilcilerinin emriyle lkenin ynetimini ele geiren yrtme komitesini semitir. Yukarda belirtilen bilgileri Hazretlerinize sunmak suretiyle, 29 Nisan 1920de Trk halknn dile getirdii ve meclis tarafndan onaylanan isteklerini size bildirmek ile eref duymaktaym. 1. Hilafet ve Saltanatn meskeni olan stanbul ve stanbul Hkmeti Trk halk tarafndan tilaf devletlerinin esiri sayldndan, igal altndaki stanbuldan verilen emir ve fetvalarn hibir hukuki ve dini deerinin olmadn belirterek ve stanbul hkmetince yklenen sorumluluklar halk tarafndan geersiz saylmtr. 2. Soukkanll ve mutedilliini muhafaza ederek, Trk halk, hr bamsz devlet olarak kutsal ve geleneksel haklarn savunmaya karar klmtr. Kendi ad ve hesabna sorumluluklar yklenebilecek temsilcilerine hak vererek, adil ve erefli bir barn yaplmasna ilikin arzularn dile getirmitir.

529

3. lkede bulunan Hristiyan ve yabanc unsurlar Trk Milletinin himayesindedir. Ancak vatann gvenliini tehdit edecek hibir faaliyette bulunmamalar gerekmektedir. Trk halknn hakl isteklerini olumlu karlayacanz midiyle, Hazretlerinizden yksek hrmetlerimi kabul etmenizi rica etmekteyim.29 Franszca olarak yazlan bu mektup, Stefan Velikovun da belirttii gibi Atatrkn Bulgar Hkmetine, Bulgar kamuoyuna yalnzca Trk halknn ulusal kurtulu savann ierii ve hedefleri konusunda bilgi verme arzusunun bir ifadesi olmayp, iki hkmet arasnda direkt diplomatik ilikiler kurulmas yolunda ilk diplomatik deneme niteliini de tamaktadr.30 Bundan sonra iki lke arasndaki diplomatik gelimeler, Milli Mcadele sresince yle bir seyir izlemitir. 1921 Maysnn ikinci yarsnda Bulgar Halk ifti Hkmeti, Bulgar Halk ifti Partisi grubundan halk mebusu Angel Grozkovun bakanlnda bir diplomatik heyeti gizlice Ankaraya gndermitir. Yeni Trkiye yneticileri, Bulgar heyetini Ankarada byk bir sayg ve zenle karlamlardr. Bulgar heyet yeleri, bata Eskiehir ve Ktahya olmak zere cepheleri ziyaret etmilerdir.31 Bu arada ayn gnlerde (24 Mays 1921) General Sabuncuyev, TBMMince yetkili klnacak bir zatla, seilecek bir mahalde veya devlet olunduu takdirde Trakya ve Makadonya hakknda grme isteinde bulunmutur.32 te yandan Bulgaristann uluslararas durumunun g olmasna ramen Stamboliyski Hkmeti Ankara Hkmetine 1921in balarndan beri Sofyada resmi bir temsilcisini bulundurmasna olanak salamtr. Bu temsilci, Mustafa Kemalin en gvenilir kiilerinden Cevat Abbast. (Grer).33 O, Bulgaristandan Kurtulu Sava iin ekonomik yardmn gnderilmesini organize etmitir.34 Ayrca, Fuat (Balkan) Bey, Ankara Hkmeti tarafndan Bat Trakya ve Makadonyada etecilik faaliyetleri yapmak zere grevlendirilmitir. Yine akir (Kesebir) Bey de Dou Trakyada Ankara Hkmetinin talimatlar dorultusunda faaliyet gstermitir.35 Bulgar Hkmetinin Trk Milli Mcadelesine kar tutumu Babakan Stanboliysknin 7 Nisan 1921 tarihinde Bulgar millet meclisinde yapt konumada yle dile getirilmektedir: dare bana her zaman ar gelmitir. Fakat durum bir ay nce bsbtn arlat. ok g dakikalar geirdik. Sanki diplomatik bir sava veriliyordu. yle artlar dodu ki, siyasi, askeri ve mali komisyonlarla iddetli mcadeleler yapmak gerekti. Bizim iin bu g alma ve atmalar nereden dodu? Bunun dnya olaylar iinde derin detaylar ve ortalkta belirli olan sebebleri vardr. Grnen sebeplerden bu ar durumu meydana getirenler unlardr: Kemal Paann Bulgaristanda baz temsilcileri vardr. Bu durum byk sorunlar yaratmtr. Mttefiklerin byk kuvvetlerinin bulunduu stanbuldan buraya Kemalist temsilciler gelmitir. Bu ahslara izin verilmitir. Bunlarn neden geldikleri soruluyor. Size soruyorum, hangi uluslararas antlama bizi onlar kovmaya mecbur

530

edebilir? Onlar Yunanistan ile savatalar. Bulgaristanda az m Rum var? Biz esir bir lke mi yoksa bamsz bir lke miyiz? Biz buraya gelmi ve hibir ktlk yapmayan insanlar kovabilir miyiz? 36 te yandan Bulgar Hkmeti Aralk 1922de de Trkiye ile iyi komuluk ve dostluk ilikilerinin kurulmas iin Dimitr Akov bakanlnda bir dier Bulgar heyeti yine gizlice Ankaraya gnderilmitir.37 Dmann Anadoludan atlmas sonrasnda da iki lke arasnda iyi komuluk ve dostluk arzusu devam etmitir. Aleksandr Stanbolisky hkmeti, yeni Trkiyenin Balkanlarda artan nemini deerlendirerek, 1923 balarnda, Edirne Bakonsolosu T. Markova, Ankaraya gidip iki hkmet arasndaki ilikilerin gelimesi konusunda bilgi almasn istemitir. 21-31 Ocak 1913 gnlerinde zmirde gerekleen Mustafa Kemal-T. Markov grmesi dostane bir hava ierisinde gemitir. Stamboliyskiye yazl olarak sunduu 8 ubat 1923 tarihli raporunda belirtildii gibi T. Markov szlerinin banda iki lke arasndaki ilikiler iin son derece nemli bulduu u n koullar dile getirmitir: ki halkn kken birlii, nice yllar tarihi beraberlii, ilelerinin ve dmanlarnn ekonomik ve politik karlarnn ortakl, umum dmanlara kar birlikte savama gereklilii, Bulgaristanda kalabalk bir Trk nfusun varl ve Bulgaristan, stanbulun Batdan en gvenilir mdafisi yapan iki komu devletim corafi konumu gibi konular Bundan sonra T. Markov, Bulgar hkmetinin zm iin Trk hkmetinin desteine ihtiya duyduu sorunlar zerinde duruyor ve zellikle u sorunlara deiniyor: Bulgaristann Bat Trakya zerinden Ege Denizine k yolu isteine Trkiyenin daimi bir diplomatik destekte bulunmas; her Trkn Tunaya, her Bulgarn Badata kadar serbest ticaret ilikilerinin kurulmas; Bat Trakya, Makadonya, Dobruca gmenleri ile nfusu son derece artan Bulgaristann Dou Trakya gmenlerinin bir ksmnn eski yerlerine gnderilmesi vs. idi. Bulgar temsilcisinin nerilerini dikkatle dinleyen Mustafa Kemal Paa, Bulgaristann Trkiyeye kar saldrganlk niyeti olmad srece ortaya atlan meselelerin kolay zmleneceini dile getirmitir. Atatrk, Trkiyenin Bulgar halkna kar byk sempati beslediini, Bulgar halk tarafndan Trakya Trk gmenlerine gsterilen scak karlay ve Bulgaristan Trklerinin sahip olduklar byk zgrlklerden haberdar olduunu nemle belirtmitir. O szlerine devamla unlar belirtiyor: Ancak iki lke halk arasndaki dostluk hem Trkiyeyi hem de Bulgaristan daha gl ve daha bamsz klacaktr Bat Trakya konusunda ise Trkiye Bulgaristana destek vermeye hazrdr. Nihayet Atatrk, iki devlet arasnda normal diplomatik ilikilerin acilen kurulmas ynnde atlmlarn yaplmas isteinde bulunmutur.38 Sonu

531

Trk halknn Anadolu ve Trakyadaki savana gsterilen yardm ve destek, Bulgar kamuoyunun Mustafa Kemalin davasna ve savana yaklamn aka gzler nne sermektedir. Milli Mcadelede Trakyada ahsen birok Bulgarn da katl, zellikle belirtmeye deerdir. zmirde T. Markov ve Atatrk arasnda grmeler, Bulgaristan ile Trkiye arasnda iyi komuluk ve dostluk ilikilerinin kurulmasnda her iki devletin alakasn pekitirmitir. Bulgaristan ile Trkiye arasndaki diplo matik ilkilerin artrlarak gelitirilmesi, daha sonraki gnlerde ve aylarda da gndeme gelmitir. Bulgar Babakan Stamboliysk Lozanda smet Paa ile yapt grmede bar antlamasnn imzalanmasndan sonra Sofya veya stanbulda bir konferans dzenlenmesini istemitir.39 Mays 1923te de Trk hkmeti iki devlet arasnda normal diplomatik ilikilerin kurulmasn nermitir. Ancak tilaf devletlerinin basks ve 9 Haziran 1923 askeri darbesi sonucu Aleksandr Stanboliysk hkmetinin drlmesi sebebiyle Bulgaritan ile Trkiye arasnda resmi, diplomatik ilikilerin kurulmas gecikmitir. Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan sonra, Bulgaristan ile Trkiye arasnda 1925 ylnda ilk sava sonras Dostluk Antlamas, 1928de Ticaret Antlamas, bir yl sonra ise, yani 1929 ylnda Tarafszlk, Arbitraj ve Uzlama Antlamas imzalanmtr. 1931 sonlarnda Bulgaristan Babakan Muanov Ankaray ziyaret etmitir. 1933 ylnn ikinci yarsnda smet nnnn bakanlnda bir Trk heyeti Bulgaristana gitmitir. Trkiye Babakann Bulgar kamuoyu itenlikle karlam ve bu ziyaret srasnda Dostluk Antlamasnn sresi uzatlm ve i birliine ynelik giriimler belirlenmitir. Sonu olarak, Milli Mcadele esnasnda kurulan Bulgar-Trk ilkileri, kukusuz, Bulgar ve Trk halklar arasnda i birliini, yaknlamay olumlu ynde etkilemitir. Bu ilikiler Atatrk dneminde daha byk bir canllk kazanmtr. 1 Bu konuda bkz., T. G. Djuvara, Cent Projets de Partage de La Turguie, Paris 1884. Bu

eserin byk ksmn, Yakup stn, Trkiyeyi Paralama Planlar (Trkiye Diyanet Vakf Yayn, Ankara, 1993) ad altnda yaymlamtr. 2 Faranszlarn La Question dOrient, ngilizlerin Easten Question, Almanlarn Qrientalische

Frage, Ruslarn Vostocny Vopros dedikleri ve 1815 Viyana Kongresi esnasnda ilk defa kullanlan ark Meselesi tabiri imdiye kadar sadece bir trl tarif edilmi deildir. Fakat muhtelif tarihilerin birbirinden ayr muhtelif tarifleri arasnda ok yakn benzerlikler vardr. Bu bakmdan ark Meselesi baz farkllklarla umumiyetle ayn gr erevesi iinde mtala edilmektedir. rnein; Fransz tarihi Diraulta gre ark Meselesi, Ehli slm ile gayri mslimlerin kavgasdr. (Edward Dirault, ark Meselesi, Trc. Nafiz, stanbul 1328, s. 17). Ali Kemal de ark Meselesi, mesele-i diniyyedir diyerek Diraultun grn teyit etmektedir. (Ali Kemal, ark Meselesine Methal, Msr 1900, s. 1). Ahmet Sahip de ark Meselesini Osmanl-Rus mcadelesi olarak tanmlamaktadr. (Ahmet Sahip, Tarihi Merutiyet ve ark Mesele-i Hali Hazr, stanbul 1328, s. 5). Bir baka Fransz tarihisi Albert Sorel, Trkler Avrupaya ayak bast gnden beri ark Meselesi zuhur etti. diyerek meselenin

532

aslnda bir Trk Meselesi olduunu vurgulamaktadr. (Albert Sorel, La Question dorient, Paris 1889; Mesele-i arkiyye, trc. Yusuf Ziya, stanbul 1911, s. 6). Nitekim Poul Horie de ark Meselesini Trkiyenin paralanmas olarak tanmlamaktadr. (Poul Horie, Trkiye Nasl Paylald? Kaynarca Muahedesinden Son Felaketimize Kadar ark Meselesi, Nereden brahim Hilmi, stanbul 1329, s. 5). Ayrca bkz., Yusuf Akura, Tarih-i Siyasiye Notlar (ark Meselesi), stanbul 1336; Enver Ziya Karal, Namk Kemal ve ark Meselesi, Namk Kemal Hakknda, DTCF Yayn, stanbul 1942; Cevdet Kk, ark Meselesi Hakknda nemli Bir Vesika, Tarih Dergisi, Say: 32 (Mart 1979); Bayram Kodaman, ark Meselesi I Altnda Sultan II. Abdlhamidin Dou Anadolu Politikas, stanbul 1983; Abdlhaluk M. ay, ark Meselesi veya Emperyalistlerin Trk Politikas, Trk Kltr, Say: 350 (Haziran 1992); Ali Sarkoyuncu, ark Meselesi ve Tarihsel Geliimi, Askeri Tarih Blteni, Say: 36 (ubat 1994). 3 Devrin Yazarlarnn Kalemiyle Milli Mcadele ve Gazi Mustafa Kemal, Hazrlayanlar:

Mehmet Kaplan-nci Enginn-Birol Emil-Necdet Birici-Abdullah Uman, Kltr Bakanl Yayn, Ankara 1992, C. I, s. 92. 4 Bayrak Kodaman, Amasya Protokol, Belgelerle Trk Tarih Dergisi, S. 16 (Haziran

1986), s. 20. 5 Mete Tuncay, TCnde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), 2. Bask, stanbul

1989, s. 219; Ali Sarkoyuncu, Milli Mcadelede Din Adamlar I, Diyanet leri Bakanl Yayn, Ankara 1999, s. 1 vd. 6 Bulgar Trklerinin adna tarihte ilk defa milattan sonra 482 tarihinde rastlanmaktadr. Bat

Hun mparatoru Attillann 453te lm sonras Hun birlii zlm, bunun zerine Kafkaslardan Tunaya kadar Karadenizin kuzeye uzanan blgelerde Bulgar Trkleri siyasi birliklerini kurmulardr. (Nimet Akdes, Kurat, Bulgaristan, slam Ansiklopedisi, C. II, stanbul 1979, s. 796; brahim Kafesolu, Bulgarlarn Kkeni, Ankara 1985, s. 3-9). 7 s. 163-164. 8 9 Dstur, 2. Tertip, C. 7. Esasen ttihatlar, Bat Trakyann stanbul Antlamas ile elden kmasn ilerine smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1972,

sindirememilerdir. Bu yzden ttihat ve Terakki Hkmeti, Bat Trakyay kurtarmak iin I. Dnya Sava srasnda giriimlerde bulunmutur. Hatta Enver Paa, sava sresince Sleyman Asker Beyi Bat Trakyada muhacirin mdr olarak grevlendirmitir. (Tevfik Bykolu, Trakyada Milli Mcadele, C. I, Ankara 1987, ss. 89-90). 10 Binba Mustafa Kemalin Sofya Askeri Ataesi olarak atanmasn, Enver Paa ile olan

fikir ayrlklarna balayanlar da vardr. (Bkz., Muzaffer Erendil, Askeri Ynyle Atatrk, Ankara 1981,

533

s. 22; Altan Deliorman, Mustafa Kemal Balkanlarda, Trkiye Yaynlar, stanbul, 1959, ss. 1-2). Prof. Dr. Fahrettin Krzolu ve Ulu demire gre Binba Mustafa Kemal daha nce ayn orduda grev yapt ve arkada olan Safya Elisi Fethi (Okyar) Bey tarafndan Genelkurmaydan istenmitir. (Fahrettin Krzolu, Atatrkn Bilinmeyen Bir Mektubu Ocak 1914, Atatrk Haftas Armaan, Genelkurmay Bakanl Yayn, Ankara 1989, s. 9; Ulu demir, Atatrkn Yaam (1881-1938), C. I, Ankara, 1980, s. 30, 32). evket S. Aydemire gre Mustafa Kemalin Sofya Askeri Ataeliine atanmas siyasi bir srgndr. (evket Sreyya Aydemir, Tek Adam (Mustafa Kemalin Hayat), C. I, 4. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, tarihsiz, s. 185). 11 12 Pars Tulac, Bulgaristan ve Trk-Bulgar likileri, stanbul 1984, s. 116. Azmi Ssl-Mustafa Balcolu, Atatrkn Silah Arkadalar Atatrk Aratrma Merkezi

eref yeleri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi Bakanl Yayn, Ankara 1999, s. 3. 13 Musta Kemalin Sofya Askeri Ataesi olarak stanbula gnderdii 200n zerindeki

raporlardan bazlar iin bkz., Atatrk Haftas Armaan (10 Kasm 1975), Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Resmi Yaynlar Atatrk Serisi, No: 4, Ankara, 1975, s. 1 vd. Raporlarn tamam iin bkz., Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl (ATASE) Arivi, 1650 ve 1660 Nolu Klasrlerdeki dosyalar. 14 15 Tulac, P., a.g.e., s. 116. Tulac P., a.g.e., s. 117. Ayrca General Goleman Boyaciyevin mektubunun tamam iin

bkz., T. C. Cumhurbakanl Arivi, A: III-7, D: 18, F: 66-1. 16 Mustafa Kemal (Atatrk)in Mukaddes Aleksandr nian ile dllendirildii Bulgar

Nianlar Kanlaryas Sekreterliince Trk Genelkurmay Bakanlna hitaben yazlan 21 ubat 1915 tarihli yazyla bildirilmitir. Bu yazda yle denilmektedir:. Bulgar Nianlar Kanlaryas, ar Hazretlerinin Sofyadaki Osmanl Devleti Eliliinde sabk askeri ataesi olan Kurmay Yarbay (Mustafa) Kemal Beyi Aziz Aleksandr nianndan komutan ha ile dllendirmeyi ltfettiini, Genelkurmaya bildirmekle eref duymaktadr. lgili makama havale edilmek ricas ile, sz konusu dl ve nian alametleri bir arada gnderilmektedir. Ayrca berat, ilaveten gnderilecektir. (TsDA (Bulgaristan Devlet Arivleri Genel Mdrl Arivi), fo d: 24, op: III., a. e. 49, n. 225) Ayrca bkz., Ek: I. 17 Tulac, P., a.g.e., s. 116.

534

18

Mustafa Kemalin Sofyadaki almalar iin bkz., Tahsin nal, Mustafa Kemalin Atae

Militerlii, Trk Kltr, Say: 90 (Nisan 1970), s. 361 vd; Cemalettin Takran, 1913te Mustafa Kemal Atatrkn Sofyadaki Faaliyetleri ve Birinci Dnya Savanda Trk-Bulgar likileri, Askeri Tarih Blteni, Yl: 23, Say: 43 (Austos 1998), s. 1-23. 19 brahim Kamil, Kurtulu Sava le lgili Bulgaristan Diplomatik Belgeleri, Doktora Tezi

(Baslmam), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1996, s. 31. 20 San Remo kararlarna gre; Irak ve Filistinde ngiliz; Suriyede bir Fransz mandas

kuruluyor. Gney ve Gneydou Anadoluda Anadolu ilerine kadar uzanan talyan ve Fransz nfuz blgeleri meydana getiriliyor, ngilizlerin himayesi altnda bir Krdistan tekil olunuyordu. Ayrca Dou Anadolu, alt vilayet dahil Ermenilere, zmir ile Bat Trakya ve Dou Trakyann byk ksm Yunanllara veriliyor, Boazlar da uluslararas bir komisyona braklyordu. (Selehattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. III, Ankara 1978, s. 149). 21 Sevr Antlamas hakknda bilgi iin bkz., Erim, Nihat, Devletler Aras Hukuk ve Siyasi

Tarih Metinleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1953, C. 1, s. 525-691. 22 23 24 25 26 27 28 Tulac, P., a.g.e., s. 119. TsDA, fond 176, op. 4, a.e. 2401, 1. 144. Tulac, P., a.g.e., s. 119. Bykolu, T., a.g.e., C. I, s. 317. Kamil, ., a.g.e., s. 92. TsDA, fond 176, op. 4, a.e. 1292, 1. 16-50. Velikov, Stefan, Kemal Atatrk ve Bulgaristan, VII. Trk Tarihi Kongresi Bildirileri, Trk

Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1983, s. 1872. 29 30 TsDA, fond 176, op. 4, a.e. 551, h 152-179. Velikov, Stefan, Kemal Atatrk ve Bulgar-Trk likileri, IX. Trk Tarihi Kongresi

Bildirileri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1989, s. 1956. 31 32 33 A.g.m., gs. yer. T. C. Ankara niveristesi Trk nklap Tarihi Enstits Ar., Kl: 51, Belge No: 131. A.g.m., s. 1956-1957.

535

34

Hakov, Cengiz, Atatrk ve Bulgaristan ile Trkiye Arasnda Yeni Siyasal-Diplomatik

Mnasebetler, Uluslararas kinci Atatrk Sempozyumu (5-11 Eyll 1991, Ankara), C. II, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1996, s. 1273. 35 36 37 38 39 Kamil, ., a.g.e., ss. 100-108. Pars, T., a.g.e., s. 121. TsDA, fond 176, op. 4, a.e. 2577, 1. 1-g. TsDA, fond 176, op. 4 a.e. 2976, n. 2-16. TsDA, fond 176, op. 4 a.e. 2577, n. 151.

A. Ariv Vesikalar 1. T. C. Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Arivi.

KL: 51, Belge No: 131. 2. T. C. Cumhurbakanl Arivi.

A: III-7, D: 18, F: 66-1. 3. Bulgaristan Devlet Genel Mdrl Arivi.

TsDA, fond, 24, op. 111, a.e. 49. N. 225. TsDA, fond, 176, op. 4, a.e. 2401, 1. 144. TsDA, fond, 176, op. 4, a.e. 1292, 1. 16-50. TsDA, fond, 176, op. 4, a.e. 551, h. 152-179. TsDA, fond, 176, op. 4, a.e. 2577, 1. 1-9. TsDA, fond, 176, op. 4, a.e. 2976, n. 2-16. TsDA, fond, 176, op. 4, a.e. 2577, n. 151. B. Kitap ve Makaleler ATATRK Haftas Armaan (10 Kasm 1975): Genelkurmay Harp Bakanl Yayn, Ankara 1975.

536

AYDEMR, ., SREYYA: Tek Adam (Mustafa Kemalin Hayat), C. 1, 4. Basm, stanbul tarihsiz. BIYIKOLU, Tevfik: Trakyada Milli Mcadele, C. I, Ankara 1987. AY, Abdlhaluk, M.: ark Meselesi veya Emperyalistlerin Trk Politikas, Trk Kltr, Say: 350 (Haziran 1992). HAKOV, Cengiz: Atatrk ve Bulgaristan ile Trkiye Arasnda Yeni Siyasal-Diplomatik Mnasebetler, Uluslararas kinci Atatrk Sempozyumu (5-11 Eyll 1991, Ankara), C. II, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1996. DELORMAN, Altan: Mustafa Kemal Balkanlarda, Trkiye Yaynlar, stanbul 1959. DRAUT, Edward, ark Meselesi, ev: Nafiz, stanbul 1328. DJUVARA, T. G.: Cent Projets de Portaga de la Turquie, Paris 1884. ERENDL, Muzaffer: Askeri Ynleriyle Atatrk, Ankara 1981. ERM, Nihat: Devletler Aras Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, Ankara 1953. IDEMR, Ulu: Atatrkn Yaam (1881-1938), C. 1, Ankara 1980. KAFESOLU, brahim: Bulgarlarn Kkeni, Ankara 1985. KAML, brahim, Kurtulu Sava le lgili Bulgaristan Diplomatik Belgeleri, Doktora Tezi (Baslmam), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1996. KIRZIOLU, Fahrettin: Atatrkn Bilinmeyen Bir Mektubu, Atatrk Haftas Armaan (Ocak 1914), Genelkurmay Bakanl Yayn, Ankara 1989. KODAMAN, Bayram: ark Meselesi I Altnda II. Abdlhamitin Douanadolu Politikasi, stanbul 1983. , Amasya Protokol, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 16 (Haziran 1986).

KURAT, Nimet, Akdes: Bulgaristan, slam Ansiklopedisi, C. II, stanbul 1979. TAKIRAN, Cemalettin: 1913te Mustafa Kemal Atatrkn Sofyadaki Faaliyetleri ve Birinci Dnya Savanda Trk-Bulgar likileri, Askeri Tarih Blteni, Yl: 23, Say: 43. TANSEL, Selahattin: Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. III, Ankara 1978. TULACI, Pars: Bulgaristan ve Trk-Bulgar likileri, stanbul 1984.

537

SARIKOYUNCU, Ali, ark Meselesi ve Tarihsel Geliimi, Askeri Tarih Blteni, Say: 36 (ubat 1994), SSL, Azmi-BALCIOLU, Mustafa: Atatrkn Silah Arkadalar, Atatrk Merkezi eref yeleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1999. STEFAN, Velikov: Kemal Atatrk ve Bulgaristan, VII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1983. , Kemal Atatrk ve Bulgar-Trk likileri, IX. Trk Tarihi Kongresi Bildirileri, Trk Tarih

Kurumu Basmevi, Ankara 1989. NAL, Tahsin: Mustafa Kemalin Atae Militerlii, Trk Kltr, Say: 90.

538

Ankara tilafnmesi Sonrasnda ngiliz Deerlendirmesi / Yrd. Do. Dr. Nee zden [s.285-292]

Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi /Trkiye Bu alma, Franszlarla imzalanan Ankara tilafnamesi sonrasnda ngilizlerin, Milli

Mcadelenin deien i ve d politika artlarna, Mustafa Kemal Paa, Enver Paa, Anadoludaki ttihat oluumlar ve Trk-Bolevik ilikilerine bak asn ngiliz belgelerindeki [Dileri Bakanl belgeleri (Foreign Office-FO) ve kabine tutanaklar (Cabinet Papers-CAB)] yansmalaryla irdelemeyi amalamaktadr. Sakarya Meydan Muharebesi 13 Eyll 1921de Trk ordusunun mutlak zaferi ile sonuland gn, Ankara Hkmetiyle Fransa arasnda antlama imzalamak amacyla gnderilen Franklin Bouillon da Paristen stanbula gelmiti.1 Bylece, 13 Ekimde Kafkastesi cumhuriyetleriyle Kars Antlamas ve 20 Ekimde Franszlarla Ankara tilafnamesinin imzalanmas, Yunanllara kar Sakaryada kazanlan askeri zaferin yaratt bu olumlu ortamda gerekleecek; Mustafa Kemal Paa liderliindeki Trk Milli Mcadelesinin askeri baars, diplomatik cephedeki muhtelif gstergeleriyle pekiecekti. Bakomutan Gazi Mustafa Kemal Paa, Sakarya Muharebesi sonrasndaki olumlu tabloyu yle aktaryordu: bugn memleketimizin hakiki menfaatini temin edecek gndeyiz ve bunu bize, bu Sakarya muzafferiyeti temin etmitir. Biliyorsunuz Fransz murahhaslaryla mzakere cereyan ediyor. ngilizlerle stanbulda temasmz vardr. Karsta konferans devam ediyor. talyanlarn mracaatlar vardr. Ancak, Milli Mcadele adna atlmas gereken admlarn henz bitmedii de bir gerekti. Bu gerek, Mustafa Kemalin u szlerinde hayat bulmaktayd: gayet kuvvetli bir cephe ile karlarna kmazsak, hepsi temas keser ve antalarn alr giderler.2 Mustafa Kemalin oluturmak istei kuvvetli cephe, ok boyutlu ve kapsaml olduu kadar, hem Sovyet Rusya hem de tilaf devletlerine ynelik politikalarda hassas ayarlarn dikkatle yapld bir mcadele sahasyd. Fransa ile yaplan Ankara tilafnamesi, de facto Ankara ynetiminin ilk kez bir tilaf devleti tarafndan tannmas, Kilikyann boaltlmas, Anadolunun -Hatay dnda- bugnk gney snrnn belirlenmesi eklinde kapsaml bir anlam ve nem ifade etmekteydi.3 Dier yandan, Milli Mcadelenin Bolevik Rusyay ikincil plana itmi olabilecei phesini de bnyesinde barndryordu. Aslnda Ankara ile Moskova arasndaki gerginlik daha Sakarya Muharebesi srasnda, yani eski ttihat lider Enver Paann Milli Mcadelede ynetimsel rol oynamak iin Batumdan Anadoluya geme abasnda bulunduu bir dnemde, youn bir ekilde hissedilmiti. Ancak Sakarya zaferi, Sonyelin deyimiyle, Enverin Mustafa Kemale ynelik ak dellosunu sonusuz brakm ve Sovyet Rusyann Anadoluyu Enver Paa araclyla Bolevikletirme planlarn altst etmiti.4 Enver Paann Batumda bulunduu srada, ttihatln

539

merkezi Trabzonda Enverciler Bozuk Parti ismiyle bir rgt bile oluturmulard. 5 Dou Cephesi Komutan Kazm Karabekir Paann ifadesiyle, bu cemiyetin Enver Paa ve arkadalar adna Ankara hkmetine bir darbe yapmaya ynelik faaliyetleri, haricin fikriydi. Ancak Karabekirin de saptad zere, Sakarya zaferi sonrasnda Bolevikler artk Enverle yol almann mmkn olamayacann muhtemelen farkna varmlard.6 Ankara tilafnamesi imzalandktan sonra, Anadoluya ynelik Bolevik ilgisi varln

srdrrken, Ankara ynetimi ise Boleviklerden Misak- Millinin Batya tantlmasnda, cephane ve mali destek temini konularnda yardm beklemeye devam etmekteydi. Bu amala Mustafa Kemal Paa, 20 Kasm 1921 gn Moskovadaki bykeli Ali Fuat Paaya yollad talimatta, Boleviklerin Trk dostluundan pheye drlmemesini ve Misak- Milli erevesinde uzlamada AnkaraLondra arasnda arac grevini stlenmelerinin teminini; Ankara tilafnamesinde Bolevik Rusya ve dier Sovyet Cumhuriyetlerini ilgilendirecek hibir maddenin bulunmadnn kendilerine tekrar edilmesini nemle vurguluyordu.7 Ancak Ankara tilafnamesiyle ilgili ngiliz propagandas Rus cephesinde uzun sreli bir tedirginlik yarattndan, Ukrayna bakomutan General Frunze 19 Aralk 1921de, olumsuzluklarn giderilmesine ynelik bir dostluk antlamas yapmak amacyla Ankaraya gelecekti.8 Mustafa Kemal ayrca, Trk-Bolevik ilikileri erevesinde, Milli Mcadeleden kopuk ama dolayl bir irtibat boyutu olan srgndeki ttihat liderler Enver ve Cemal Paann Rusya ve Afganistandaki faaliyetlerini izlemeyi de ihmal etmiyordu. Yaklak iki yldr Moskova denetimli bir izgide faaliyet gsteren ve iyi ilikiler iinde olmad Enver Paadan elini ykam grnrken, Afganistandaki Cemal Paa ile irtibatn srdrmek niyetindeydi.9 Ali Fuat Paaya gnderdii 26 Kasm tarihli telgrafnda, Cemal Paann Enver Paa ile ilikisini kesmesi gerektiini vurguluyor; bu konuyu aka Cemal Paaya iletmesini istiyordu.10 Gerekten de bu tarihlerde olduka karmak ilikiler anda ilerleyen Enver Paa, Moskovay bile artacak kadar yeni bir rota tayin etmekle urayordu. Enver Paa, Sakarya Muharebesi srasnda Anadoluya geerek Milli Mcadelede liderlii ele geirmek iin zaman kollamt. Nitekim bu tarihlerdeki ngiliz kabine tutanaklar, Enver Paann Bolevikler ile Anadoludaki Trkiye Komnist Partisini birbiriyle irtibatlandran en deerli balant (the most valuable link) olduu ve Envercilerle komnistlerin eanlaml (synonymous) olduu ynnde bilgiler iermekteydi. ngilizler -yine bu tarihlerde- Mustafa Kemalin, Enverin Anadolu ve Almanyadaki uzantlarndan, Trkistan ve Afganistandaki faaliyetlerinden ekindii; gizli Trk komnist organizasyonlarnn bir sredir stanbulda slendii ve ittihatlarla ortak hedefler etrafnda irtibata geerek gizli bir ekilde rgtlendikleri; Boleviklerin ise -Dastan ve Azerbaycanda yaptklar gibi- Trk komnistlerini Anadoludaki planlarna alet edecek ekilde kullanmak istedikleri ynnde muhtelif haberler elde ediyorlard.11 Ancak Sakarya zaferi Mustafa Kemal Paa komutasnda kazanlmt. Dolaysyla, Enver Paa iin Anadolu hareketinin liderliini ele geirme ihtimali artk tamamen yokolmutu. Bu anlamda, Enver Paann, 8 Kasm 1921de ava gidiyorum bahanesiyle

540

Buhara uzerinden Trkistan seferine ynelmesi,12 yerinde bir zamanlamayd; ve aslnda, Enver Paann hayat ve ideallerinin geneline bakldnda pek de srpriz deildi. Batumda Anadolu liderliine ynelik hayalleri gereklemeyen Enver Paa, Ankara tilafnamesi sonrasnda artk bambaka bir kimlikle, Bolevik kart kimliiyle, mcadelesine Trkistanda devam edecekti. Enver Paann Batumdan ayrlmasndan sonra amcas Halil Paa (Kut)nn iittii ve aktard ekliyle, Ruslar, Enver Paa ile Cemal Paann Trkistanda birleerek grmelerini bilinli olarak nlemilerdi ve Enver Paa, Cemal Paay Buharada bulamamt. Bu durum da onu umutsuzlua, karsndakilerin iyi niyetli olmadklar inancna itmi ve Asya ihtilali konusunda daha nceden ertelemi olduu kararn uygulamaya koymasnda etkili olmutu. 13 Ayrca ihtimal dahilindeydi ki, Sakarya zaferinden sonra, amacn aan faaliyetler iine giren Yeil Ordu Cemiyeti ile yeralt Komnist Frkas mensuplar hakknda takibat balaynca, Grnn de vurgulad gibi, artk Ruslarn ilgisini tamamen kaybettiini gren Enver Paa Buharaya gitmekten baka are grememiti.14 te tam bu tarihlerde Afganistanla ilgili grmeler yapmak iin Moskovadan Almanyaya gitme hazrl iinde olan Cemal Paa, Buharaya gittiini rendii Enver Paay tekrar Moskova izgisine ekmek iin byk bir gayret sarfediyordu. 15 Kasmda Cemal Paa Berlinden Envere: Doktor Nazm ile beraber serian Moskovaya avdet et. Halil ve Kk Talat Irana gnderme. Onlarn dahi hemen Moskovaya gelmelerini temin et. Ve kendin vakit kaybetmeden Berline gel. Oradan da Maltadan km olanlarla birlikte bir umumi kongre akdedelim 15 arsnda bulunuyordu. Fakat, artk biraz ge kalnmt. Ankara tilafnamesi sonrasnda ngiliz cephesine bakldnda ise, ngilizlerin bir yandan yaklak onbir ay srdrdkleri Afgan grmelerini 15 Kasmda sonulandrarak Afganistann bamszln tanma aamasna geldikleri,16 dier yandan da Ankara tilafnamesinin gizli taraflar bulunduuna dair propaganda yaptklar grlmekteydi. ngiliz Dileri Bakan Lord Curzon, Franklin-Bouillonun sonulandrd bu Trk-Fransz tilafnamesini bir trl iine sindiremiyordu. tilafnamenin Fransz Babakan Aristide Briandn kendi lkesinde bile ciddi bir ekilde eletirilmesine neden olduunu ve Fransada bu itilafnamenin genelde ngiltereye dosta olmayan ve nihayetinde Ermenilere ihanet eden bir nitelikte alglandn iddia ediyordu.17 Curzona gre bu itilafname, Franklin-Bouillon tarafndan yrtld, ngilizlere danlmad, Sevr Bar Antlamasndan dn verilmesi anlamna geldii ve tilaf Devletleri birlikteliine bir darbe olduu iin hem ngiltere hem de Fransada ciddi eletirilere hedef olmu ve Briand ynetiminin geleceini de riske atmt.18 Ksacas Lord Curzon, Kilikyada seksen bin askeri bulunan Fransann Milli Mcadelecilerle bir an nce bir antlamaya varmak istemesini hakl bulduunu ifade ediyor; ama kendilerine bildirilmeden -hatta gizlenerek- yrtlm olan Franklin Bouillon grmelerinden duyduu memnuniyetsizlii gizlemiyordu.19

541

te yandan, stanbuldaki en st dzeydeki ngiliz diplomatik temsilcisi Sir Horace Rumbolda ulaan bilgilere gre, Sakarya zaferi sonrasnda Ankarada hakim olan hava, bir kez daha, Milli Mcadeleci cephede uzlamaz (intractable) bir bak asnn egemen olacana iaret etmekteydi. Ankara tilafnamesi ise Milli Mcadelecilere, tilaf Devletleri arasndaki dayanmann ne denli zayf olduunu gstermiti. Dahas Milli Mcadeleciler, ngiliz basnndaki baz haberleri ngilterede kendilerine sempati beslendii eklinde yorumlamakta ve rlanda sorununun geliim evrelerini yakn bir ilgiyle izlemekteydiler. Kars Antlamas, Milli Mcadelecilerin kuzey snrn gvence altna almt. Milli Mcadeleciler slam dnyasnda gl bir merkez pozisyona sahip olma yolundaki mitlerini de tazelemekteydiler.20 ngiliz Yksek Komiseri Horace Rumbold, Milli Mcadelenin -i sorunlar yaamasna ramenSakarya zaferi sonrasnda ok gl bir konuma ulatn biliyor ve mevcut zaman itibariyle Milli Mcadelecilerle dialog kurmaktan ekiniyordu.21 Ancak dialog kurmu olanlar eletirmekten de geri kalmyordu. Nitekim, Mustafa Kemalin 1 Mart 1922de Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM)nde yapt ve Milli Mcadeleci basnda yaymlanan bir konumasnda Milli Mcadelecilerin 1921de Rus Cumhuriyetleri ve Fransa ile yapt antlamalarn Sevr Bar Antlamasnn uygulanmasnn artk mmkn olmadn gsterdii yorumuna kar Rumbold, imal bir tavr taknarak, Mustafa Kemalin bu yorumunu ilgin (interesting) olarak tanmladktan sonra Ankara diplomasisinin -eer hem Rus Bolevizmini hem de Fransz kapitalizminin gzlerini boyamay hedefliyorsa- kendine ok g bir grev edindii (the diplomacy of Angora has set itself a difficult task, if it means to hoodwink both Russian Bolshevism and French capitalism) ifadesini kullanyordu.22 Rumbold bu szleriyle, ngiliz isteklerinin dnda gelien ve ngilterenin mevcut son siyasi gndemi belirlemedeki yetersizliini gzler nne seren gerekleri grmekten kanmaktayd. Ancak Fransz cephesinde durum ok farklyd. Franklin-Bouillon 27 Ocak 1922de ngiliz Dileri temsilcilerine kendisini, Ankara liderleri zerinde tesirli yegane Avrupal ahsiyet olarak tanmlad. Drt defa gittii Ankarada, Milli Mcadeleci liderlerle birlikte toplam on drt ay yaadn, Anadolu ve Ortadouyu yirmibe yldr yakndan tandn ve Rusya konusunda da bilgi sahibi olduunu belirterek, herkesten ok Milli Mcadeleciler ve onlarn hedefleri, politikalar ile iinde bulunduklar artlar hakknda konumaya hakk olduunu belirtti. Bouillon kendisini, bir politikac, Dou uzman ve hatta Fransadaki tek gerek Dou uzman olarak gryordu. Mustafa Kemal ve dier Milli Mcadeleci liderleri dostlarm olarak nitelendiren Bouillon, bu arada, ngilizleri de unutmuyor ve kendisinin tilaf grubunun gl bir destekisi olduunu szlerine ekleyerek, Milli Mcadelecilerle olan irtibatnda kendisini sadece Fransa iin deil ngiltere iin de alyormu gibi hissettiini belirtiyordu.23 Bouillon, Trk Milli Mcadelesinin Fastan Hindistana kadar, Azerbaycanda, Dastan, Hazartesinde ve Volga Mslmanlar arasnda byk bir dikkatle izlendiini vurgulayarak, Ankara hkmetinin Afganistandaki etkisinin baz Anadolu vilayetlerindekinden bile daha fazla olduunu ve Hindistandaki dolayl etkisinin de azmsanamayacak derecede gl olduunu dile getiriyordu.

542

Bouillonun grne gre, Mslman halklar Bolevizmi asla bir hayat felsefesi olarak kabul etmeyeceklerdi ve Mslmanlar aslnda Asyada Bolevizmin yaylmasna doal bir bariyer (the natural barrier) tekil etmekteydiler. Milli Mcadelecilerin Bolevizm ile ilgili tehlike sinyallerinin tarihesini, 1920 Bak Kongrelerine kadar geri gtrmek mmknd. O sralardaki konferanslarn birinde, Leninden sonra gelen en etkin kiilerden biri olan Zinovyef, ak bir ekilde Bolevik hedefinin Mslman halklarn Bolevikletirmek ve onlardan faydalanmak olduunu ifade etmi ve bunun zerine Trk delegeleri Ankaraya dndklerinde Bolevizmin kendilerine uymadn, Bolevikleri kullanmak zorunda olduklarn ancak Bolevizmi asla kabul edemeyeceklerini belirtmilerdi. Franklin-Bouillona gre, Mslmanlar artk her zamankinden daha fazla Bolevizme karydlar. Eer Bolevik yardm kesilirse, Trkler ve Bolevikler tekrar amansz birer dman durumuna geleceklerdi. Ancak, Bouillonun ngrsne gre, Bolevik yardm kesilmeyecekti. Enver Paann geri adm att yolundaki haberler de inandrc olmaktan ok uzakt.24 Franklin-Bouillona gre, Milli Mcadeleci ordu, yaklak ikiyz bin askerden oluuyordu. Tfekleri mevcuttu; ancak giysi ve botlar az saydayd. Byk miktarda sava malzemesi ymaktaydlar; top mermileri, rehavet halindeki ngiliz inzibat tarafndan korunan (guarded by somnolent British police) stanbuldaki cephanelikten elde ediliyordu. Bouillon, mermi sevkiyatnn iki tanesinden haberdard. Bu sevkiyatlar, bahsedilen cephanelikten buharlam (evaporated) bir ekilde Milli Mcadelecilere ulamlard: biri sekiz bin, dieri ise krkbe bin miktarndayd. Franklin Bouillonun -Childsin deyimiyle artniyetli bir ekilde (maliciously)- iddia ettii zere, Binba Henry neboluya gitmi ve ilk sekiz binlik mermi sevkiyatn yukarda ad geen cephanelikten Milli Mcadelecilere satmt. Bouillon bu aklamalarna, Franszlarn da Milli Mcadelecilere niforma, silah, cephane ve on adet uak temin ettiini de ekliyordu.25 Franklin-Bouillon Kilikya konusunda zm getiren Ankara tilafnamesini bir ihanet olarak alglayan ngiliz tepkilerini anlayamadn nk grmelerden onlarn da haberdar olduunu ve tilafnamenin gizli maddeleri bulunmadn belirttikten sonra, itilaf dayanmas yoluyla Trklere fazla hain davranld imajna artk son verilmesinin gerekli olduuna dair fikrini aka ifade etti. Fransann Kilikyada ylda beyz milyon frank harcadn ve iki ylda be bin kayp verdiini, o nedenle Kilikyada bu durumun devam etmesinin kabul edilemeyeceini nemle vurgulad.26 zetle, Bouillon, Ankaradan gzel anlar ve elinde bir Trk-Fransz tilafnamesi ile dnmt. ngilizlerin eletirilerine maruz kalsa da, bu itilafname Bouillon iin ve Ankara Dileri Bakan Yusuf Kemal (Tengirek) iin byk bir baar gstergesiydi. Nitekim Yusuf Kemal anlarnda, daha sonraki bir tarihte Marsilyada karlat Bouillonun kendisine daima mon complise (su ortam) diye hitap ettiini belirtiyordu.27 Bu da gsteriyordu ki Bouillon, Fransann ngiltereden ayrlp Ankara ile bir itilaf imzalamasnn bir su olduu yolundaki ngiliz mantna daha sonraki bir tarihte tekrar referans verdiinde, kendisine yneltilen ngiliz eletirilerini pek de fazla nemsemiyor ve sadece espriyle anmsyordu.

543

Yine bu tarihlerde, Ankara tilafnamesi talyanlar da harekete geirmiti. Milli Mcadelecilere ilikin bilgi veren bir baka haber kayna da, talyan hkmetinin temsilcisi olarak grevlendirilen Senyr Cavaliere Tuozzi oldu. Tuozzi bakanlndaki heyet, 9 Kasm-11 Aralk tarihleri arasnda Ankarada grmelerde bulundu. 4 Ocak 1922de stanbula geen Tuozzinin Anadoludaki durum hakknda Sir Rumbolda aktard bilgilere gre, Milli Mcadeleciler -silah, cephane ve para eksikliklerine ramen- Yunanllar tarafndan byk bir askeri malubiyete uratlamazlard. Anadolu ve zmir konusunda taviz vermeyeceklerdi; ancak Trakya konusunda uzlamaya yanaabilirlerdi. Anadolunun toprak btnl, ekonomik ve mali zgrl iin savayorlard. Sultann eski Arap topraklarn geri kazanmaktan vazgemilerdi; fakat kendileriyle birliktelik iinde olacak zayf bir Mezopotamya devletinin oluumu iin gizli planlar yapmay dnyorlard. Mezopotamyadaki entrikalarn uygulayabilmek iin eyh Senusiyi kullanyorlard. Kral Hseyine iddetle karydlar ve Trk ehri olarak grdkleri Musulu almay arzu ediyorlard. Tuozzinin genel kanaatine gre, TBMMnin bakan ve Bakomutan Mustafa Kemal Paann Ankaradaki siyasi pozisyonu her zamankinden daha glyd. Enver Paann taraftarlar varolan koullarda Mustafa Kemal iin bir tehlike oluturmamaktayd; ancak eer Mustafa Kemal Sakaryada yenilseydi durum farkl olabilirdi. 28 Tuozzi heyetinin bir anlamaya varmadan Ankaradan ayrlmas, Milli Mcadeleciler arasnda znt uyandrmt. Ancak ngilizlerin Binba Henry heyeti,29 Yusuf Kemalin Tuozziye ifade ettii ekliyle her ne kadar ciddi bir heyet (not a serious mission) olmasa da, onlar cesaretlendirmiti. Milli Mcadeleciler Tuozziye, tilaf Devletiyle antlama yapmak suretiyle Yunanllar saf-d brakma politikas izleyeceklerini aka ifade etmilerdi. Ankara tilafnamesinden olduka memnundular ve gelecek itilaf konferansnda Franszlarn desteinden umutluydular. Ankarann Boleviklerle ilikileri karlkl phe (mutual suspicion)ye dayalyd ve Milli Mcadeleciler Bolevik hkmetinin durumunun eskisinden ok daha gsz olduunun farkndaydlar. Tuozziye gre gelecekteki bar konferansnda, Fransann tavr nemliydi. Eer Fransa itilaf devletleriyle elele olursa, o takdirde baarl bir anlamaya ulamak mmkn olabilecekti.30 zetle, Tuozzinin raporuna da yansd zere, Sakarya zaferinden sonra Milli Mcadelecilerin kendilerine olan gvenleri byk lde artmt; ama Mustafa Kemalin rakipleri onu alaa etme emellerini terketmemilerdi. Rumbolda ulaan srarl sylentiler, Mustafa Kemal cephesinde Enver Paann hl byk bir rahatszlk sebebi olduu ynnde younlayordu.31 Bu anlamda, ngilizler de farkndaydlar ki, Mustafa Kemal i siyasi zorluklarn daha tam olarak aamamt. Sakarya zaferi sonrasnda, Meclisde bireyleraras ve gruplararas mcadelenin younluu ngilizlerin dikkatinden kamad. Fakat, bu muhalefetin sadece tatmin olmam eitlilik gsteren dank gruplara mensup kiilerden mi olutuu, yoksa yeni bir politika takip etmek isteyen kiilerin oluturduu sistematik bir rgtlenme mi olduu, olayn stnden bir-iki ay sre getikten sonra bile ngilizler iin hl gizemini korudu.32 Milli Mcadelecilerin Sakaryadaki zaferi, hem Mustafa Kemal Paann hem de TBMMde lideri olduu Birinci Grubun pozisyonunu olduka glendirmiti. Ayrca, Austos ay sonunda ngiliz

544

Hindistan Bakan Edwin Montagudan gelen ve Hindistandaki durum hakknda bilgi veren mektubun TBMMde okunmas da olumlu bir hava yaratmt. Montagunun hem devlet hizmetinde hem de orduda kademeli olarak artan bir sayda Hintlinin ie alnmasn nermesi, Pan-slamclarn pozisyonunu zayflatrken Birinci Grupun otoritesini daha da arttrmt.33 Ancak yine de, Meclis iinde atallanan muhalif tepkiler Mdafaa-i Hukuk Grubunu ikiye ayrarak birbirleriyle atma iine girmelerini hzlandrd. Temelde hkmetin ynetimini eletiren kinci Grup, 1921 son aylarnda etkinliini arttrd.34 zellikle, Maltadaki ittihat tutuklularn kurtarlarak Meclise katlmalarndan sonra, hkmete kar sertleen bu muhalefet, daha rgtl hareket etmeye balad. 35 Horace Rumboldun gelitirdii bir teoriye gre, Mustafa Kemal Boleviklerle olan ilikilerini tekrar gvence altna almaya alrken, Bolevikler Enveri Mustafa Kemale kar muhalefet oluturma ynnde tevik etmede artk daha az istekli grnyorlard. Ancak, Mustafa Kemalin muhalefetinde hem Enver Paa ve dier baz eski partili ittihatlardan oluan bir grup hem de Osmanl Saltanatyla daha iyi ilikiler gelitirmenin zlemini eken bir grup da yer almaktayd. Her iki gruba mensup unsurlar birbirinden tamamen kopuk deildi. Rumboldun da gzlemledii zere, Mustafa Kemale muhalif bu eski ttihatlar, pozisyonlarn glendirmek iin kendilerini Halifelii ve Sultann otoritesini glendirmeyi hedefleyen bir oluum olarak takdim etmekteydiler. Rumbolda ulaan dier bilgilere gre, Berlinde bir grup Trk vard ve bunlarn lider kadrosu arasnda eski zmir Valisi Rahmi Bey de yer almaktayd. Rahmi Bey, ttihat ve Terakki iindeki etkin Selanik unsurlarndan biriydi ve Ankaraya gitmek iin herhangi bir tevik ile karlamamt. Vakit gazetesi editr Ahmet Emin (Yalman) da bir Selanik Yahudisiydi ve Birinci Dnya Sava srasnda Almanlarla ibirlii yapmt. 1922 Ocak aynda Ankara kabinesinden bakann istifas aklandktan birka gn sonra, 19 Ocak tarihli Vakit gazetesinin dokuz stundan az olmayan bir blm, Ahmet Eminin, kabineden istifa eden bakanlardan biri olan Hseyin Rauf Bey ile grevde olduu sralarda yapt bir rportajna ayrlmt. Rumbolda gre, bu rportajn Rauf Beyin istifasnn hemen ardndan tekrar gndeme getirilmesi manidard. Dahas, haberin balyla, Rauf Beyin Halifelik ve Saltanatn kurtarlmas urundaki kararllna zel bir nem atfedilmiti. 36 zetle Rumbold, eer teorisinde bir para hakllk mevcutsa, Mustafa Kemale yneltilen muhalefetin iplerinin, byk bir olaslkla, Berlin ve sviredeki Trkler ve Selanik Yahudi-dnmeleri (Salonica crypto-Jews) tarafndan ekildiini dnyordu. Rumbold, ad geen bu muhalif oluumun tilaf Devletleri ve Sultana, Mustafa Kemale gsterdiklerinden daha lml bir tavr sergileyeceine dair ciddi pheler tayordu. Ancak, bu kiilerin -kendileri ok fazla glenmeden- Mustafa Kemalin siyasi otoritesini zayflatmay baarmalar halinde, Sultann siyasi gcn arttrma ve tilaf Devletleriyle barcl bir uzlamaya ulaabilme yolunda ilerleme kaydedilebileceine ihtimal vermekteydi.37 Sakarya zaferi sonrasnda Meclis-ii panaromaya 5 Ekim tarihli ngiliz istihbarat raporu erevesinde bakldnda, TBMMnin -Suriye, Arabistan ve Kafkasyann eski Trk vilayetlerini temsil eden birka onursal yesinin dnda- yaklak 230 milletvekilinden ve belli bal siyasi gruptan olutuu grlmekteydi. ounluu oluturan ve Mustafa Kemalin bakanlk ettii Birinci Grup (Ilmllar, the Moderate Party), 165-170 yeden olumaktayd. Bu grup, Yunan ordusunun Sakarya

545

Muharebesindeki yenilgisinin ardndan her zamankinden daha gl bir hale gelmiti ve artk Mdafaa-i Milliye Grubu (the National Defence Group) olarak isimlendiriliyordu. Bu grup Turkiyenin geleceini, Batl devletler ile iyi ilikiler kurma ve Rusyadan ekinme esasna dayandrmaktayd. Yunan ordusunu safd braktktan sonra, tilaf Devletleri ile Misak- Milli erevesinde bir bar yapmay amalyordu. Meclisin makul yelerinin hemen hemen tm, bu grubun bnyesinde yer almaktayd.38 Yusuf Kemalin liderliinde 45-50 kiiden oluan Mfrit Grup (Arlar, the Extremist Party), Trkiyenin tam bamszlnn elde edilmesi ve Misak- Millinin tmyle uygulanmas taraftaryd. Bat kartln savunurken Douya doru genilemeyi hedeflemekte, dolaysyla da Douda egemen olan ngiltereyi Trkiyenin mzmin, kronik dman (Turkeys inveterate enemy) olarak grmekteydi. ngilterenin szde (alleged) Helen sempatisi bu dmanlkta sadece raslantsal bir yer igal ediyordu. Nitekim Yunanllarn tmyle yenilmesinden sonra bile ngiltere, Douya doru genilemek isteyen Trkiyenin yine en gl rakibi olacakt. Bu nedenle, ngilterenin Dou mparatorluunu kskaca alan Rusyann yardmn almak ne pahasna olursa olsun salanmalyd. Bu grubun tannan yeleri arasnda, gazetesi araclyla slamiyet ile Bolevizm ilkelerinin birbiriyle rttn savunan ve yaknlarda Mustafa Kemal ile ekime iin giren Yeni Gn gazetesi editr Yunus Nadi (Abalolu) bulunmaktayd. Bir dier ye olan Nazm (Resmor) da, komnist faaliyetleri nedeniyle hapis cezasna arptrlmt.39 Meclisteki nc ve en kk grup, Enverci Gruptu. Saysal anlamda aznlkta kalan Enverciler, hedeflerinde ise olduka arya kaan bir izgideydiler. ttihat geleneinin en kt rneini temsil eden ve onbe yesi olan bu grubun iinde, rnein, nl bir Pan-slamist ve eski bir ttihat olan ve Anadoluda Bolevizmi savunan Eskiehir milletvekili Eyp Sabri (Akgl) yer almaktayd. Enverci Grup, tm Orta Asya boyunca Pan-slamist bir ayaklanma (Pan-slamic revolt) gereklemesini amalamaktayd. Bu ama erevesinde, tm Batl devletlerin -zellikle de ngiltereninhakimiyetini ngrmekteydi.40 yokedebilmek iin Sovyet Rusya ile geni apl bir ibirliini

Bylece ngiliz belgeleri, Meclis-ii siyasi renkleri genel hatlaryla temel grupta snflamaktayd. ounluu oluturan, Misak- Milliyi esas alan Mustafa Kemalin Birinci Grubunun yansra, Eyp Sabrinin Bolevik ekolndeki grubu Enverci olarak tanmlanmakta ve bu grubun Bolevik-denetimli ve emperyalist (yaylmac) niteliinin ar bast vurgulanmaktayd. Yusuf Kemalin grubu ise, Misak- Milliye sadk, Ankara-Moskova yaknlamasn savunan, Anadolu-denetimli sosyalist bir grubu ifade etmekteydi. Ksacas, 1922 ylnn Ocana gelindiinde, Mustafa Kemal ynetimi, her ne kadar Kasm 1921de olduka zedelenmi ikili ilikiler gndeme gelmi olsa da, yeniden Boleviklere ynelmiti. Enver Paa ve grubuna aka verilen Bolevik desteinden artk pek eser yoktu. Mustafa Kemal yine tercih edilecek gibi grnyordu. Nitekim yle de oldu. Yeni bir Bolevik heyeti Ankaraya yolland ve Aralk 1921 sonunda Ankara-Ukrayna Antlamas byk bir sratle sonulandrld. Bu erevede

546

Rumbold, Mustafa Kemalin birka ay ncekinden ok daha fazla Boleviklere yneldiini dnyordu. Rumboldun maddeledii ekliyle, Mustafa Kemalin i politika zorluklar ve Bolevik denetiminde faaliyet gsteren Enver Paa tarafndan yerinin kaplmas korkusu; Tuozzi heyetinin sonusuz grmeleri; ngiliz hkmetinin uzlamaz tavr gibi nedenlerden tr Misak- Millinin tilaf Devletlerince kabulnn zor olmas, Mustafa Kemalin tekrar Boleviklere ynelmesinin nedenleri arasnda saylabilirdi.41 Rumboldun vurgulad zere, Ankara ile Moskova ilikilerinde, karlkl bir phe kukusuz her zaman varolacakt. Ancak bu husus bile, yine de, Trk-Bolevik yaknlama teorisini tamamen ortadan kaldramazd.42 Nitekim takip eden gelimeler de bunu dorular nitelikteydi. Ankara-Moskova yaknlama imaj, artan bir ekilde 1922nin ilk aylarnda devam etti. ngilizlere gre Mustafa Kemal ynetimi -sanki arad siyasi destek ve ordusunun masraflarna ynelik mali destek nedeniyleSovyet hkmetine her zamankinden daha fazla ihtiya duymaktayd. Sadrazam Ahmet Tevfik Paaya gre, bu durum, bir Trk atasz olan Denize den ylana sarlr (a drowning man clutches at a serpent) benzetmesiyle aklanabilirdi. Ancak Rumboldun Sadrazama cevaben syledii u szler manidard: Bu ylan, Mustafa Kemali muhtemelen sracak (the serpent would probably bite Mustafa Kemal).43 Bylece Rumbold aka ikaz etmekteydi ki, bu birliktelik her ne artta olursa olsun tehlikeliydi. zet olarak denilebilir ki, Ankara tilafnamesi sonrasnda ngilizlerin Anadoluda net olarak grd bir sonu vard ki, o da Sakarya zaferinden beri gittike artan bir dzeyde Mustafa Kemale olan gvenin yaygnlamasyd. 2 Kasm 1921 tarihli Daily Telegraphda yer alan bir yazda da grld zere, Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan ile yaplan Kars Konferans grmelerinin baarl bir ekilde sonulanmasnn ardndan Ankara itilafnamesinin imzalanmas, Anadolu halk ve Milli Mcadeleci evreler tarafndan byk bir diplomatik baar olarak nitelendirildi. stanbulda ttihatlar tarafndan ziyaret edilen kafeler canlanmt; krmz fesli, kusursuz yaka ve kravatlaryla k Avrupa kyafetli kiiler gruplar halinde oturuyor; Ankara ve Mustafa Kemalin son baars ile ilgili olarak yorum yapyorlard.44 Hem Yunanllar malup eden askeri zaferine hem de Kafkas devletini biraraya getiren ve ardndan Franszlarla tilafname imzalayan Mustafa Kemal ynetiminin siyasi ve diplomatik gcne duyulan takdir, ngilizleri bile imrendirecek dzeydeydi. Her ne kadar ngilizler Franszlarn Milli Mcadelecilerle yapt itilafnameden znt duysalar ve yer yer Kemalist-ttihat izgisini ayrmakta zorluk ekseler de, artk Mustafa Kemalcileri, uzlamaz Pan-slamistlere kyasla ehven-i er olarak alglamaya daha ok eilim gsteriyorlard. nk ngilizlerin gznde, Misak- Millinin ok tesinde talepleri olan, Hindistana kadar uzanan blgede ngilizleri tehdit eden, Bolevik-denetimli ve ttihat arlkl oluumlarn faaliyetlerinin nlenmesi artt. Aslnda ngilizler bu tarihlerde net bir ekilde gzlemleyebildiler ki, Mustafa Kemal de Misak- Milliyi aan boyutlarda hedefler tayan tm i ve d ar oluumlar, Milli Mcadelenin dnda tutmaya zen gsteriyordu. Bir bakma Ankara ile Londra arasnda, bu noktada bir ama

547

ortaklndan bile szedilebilirdi. O halde, belki de, ngilterenin yapmas gereken en acil giriim, Mustafa Kemalin makul isteklerine artk nyargsz ve dikkatlice bakabilmeye abasnda saklyd. 1921 yl sonunda ngilizlere ulaan askeri istihbarat haberleri, Fransa ile ayr bir antlama imzalayan ve benzer bir antlamay talya ile yapma yolunda ilerleme kaydeden Milli Mcadelecilerin, artk ngilizlerle uzlamaya niyetli olduklar grntsn de vermekteydi. Bu grntye gre, Trkngiliz Esir Mbadelesi Antlamasnn 23 Ekimde Rumbold ile Ankara hkmeti adna Hamit Bey arasnda imzalanmas ve 1 Kasmda da Trk ve ngiliz esirlerinin neboluda deitirilmesi, Anadoluda olumlu bir hava yaratmt. Eer ngilizler Yunanllara desteklerini keserlerse, uzlama ortam salanabilirdi. ran, Azerbaycan ve dier Kafkas devletleriyle yaplan antlamalar Ankara ynetiminin pozisyonunu glendirmiti. Milli Mcadeleciler artk kendilerine dikte ettirilen maddeleri kabul etmek zorunda olmadan ngiltere ile eit bir platformda grebilecekleri kansndaydlar. tilaf devletlerinin hepsiyle uzlamaya varmalar, onlara Yunanllara kar askeri bir stnln ve Milli Mcadeleci nitelikli bir ynetimin stanbulda tesisinin kaplarn aralayabilecekti. Milli Mcadeleye ihanet etmi olduu gerekesiyle, Sultan Vahdettine bir an iin bile taviz verilmeyecekti; ya feragat etmek ya da yurtdna kamak zorunda kalacakt. Muhtemelen Vahdettinden sonra Abdlmecit tahta geecekti. Ancak her ihtimal dahilinde, Milli Mcadeleciler, Halifelie yeni atanacak kii konusunda ngilterenin mdahalesine asla izin vermeyeceklerdi.45 Sonu itibariyle, Mustafa Kemal Paa ve Ankara ynetimi askeri ve diplomatik zaferlerle gelen baarnn hakl gururunu yayordu. Misak- Milliden dn verilmeyecei akt. Dier bir deyile, ufukta bar grnyordu ancak uzun vadeliydi. 1 Yunanllarn Ankara-hedefli saldrlar zerine 23 Austosta balayan Sakarya Meydan

Muharebesinde toplam insan kayb (l, yaral, esir) says, Trklerin yirmi bin Yunanllarn ise otuz yedi bin civarndayd. Sakarya zaferinin kazanld gn, srgndeki ittihat lider Enver Paa da Trkistana gitmek zere gizlice Bakden ayrld. Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, C. IV, (Ankara 1996), s. 49, 51. 2 Kazm ztrk, Atatrkn TBMM Ak ve Gizli Oturumlarndaki Konumalar, C. I, (Ankara

1990), s. 583. 3 Franklin-Bouillon heyeti ve itilafnamenin artlar iin bkz. Salahi R. Sonyel, Trk Kurtulu

Sava ve D Politika, C. II, (Ankara 1986), s. 198-202. 4 Salahi R. Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde Mustafa Kemal-Enver atmas, Belleten,

C. LIV, Say: 209 (Nisan 1990), s. 399-400; Salahi R. Sonyel, Enver Paa ve Orta Asyada Bagsteren Basmac Akm, Belleten, C. LIV, Say: 211 (Aralk 1990), s. 1179. 5 Bozuk Parti yelerinin Trabzondaki entrikalarna son vermek amacyla, TBMM ve Dou

Cephesi Komutanl tarafndan verilen mcadelede, Trabzon valisi Ebubekir Hazm (Tepeyran) ve VI. Svari Tmeni komutan Albay Sami Sabit (Karaman) nemli rol oynadlar. Bkz. Sabahattin zel,

548

Milli Mcadelede Trabzon, (Ankara 1991), s. 160-5; Ebubekir Hazm Tepeyran, Belgelerle Kurtulu Sava Anlar, (stanbul 1982), s. 111-4; Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralar, (stanbul 1957), s. 25-6. 6 Kazm Karabekir, stiklal Harbimizde Enver Paa ve ttihat Terakki Erkan, (stanbul 1967),

s. 151, 333. 7 Mustafa Onar, Atatrkn Kurtulu Sava Yazmalar, C. II, (Ankara 1995), s. 307-8;

Kamuran Grn, Trk-Sovyet likileri (1920-1953), (Ankara 1991), s. 75. 8 Sami Sabit Karaman, stiklal Mcadelesi ve Enver Paa, (zmit 1949), s. 85; Kazm

Karabekir, stiklal Harbimiz, (stanbul 1960), s. 1155; Grn, a.g.e., s. 76. Cebesoya gre, Rusya, Ankara tilafnamesinden memnun olmalyd; nk aslnda Trk-Bolevik amalarna katkda bulunan bir nitelik bile tayordu. Ancak Bolevikler bunu grmek istemediler. Oysaki, kendileri ngilizlerle ticari antlama yapt halde Trk cephesi bu konuda tepkisel bir tavr taknmamt. Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatralar, (stanbul 1955), s. 263. 9 evket Sreyya Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, C. III (1914-1922),

(stanbul 1972), s. 596-7. 10 11 Onar, a.g.e., s. 308. CAB24/128, C. P. 3330, ngiliz smrgelerine, denizar ve dier lkelerdeki ihtilalci

hareketlere ynelik aylk rapor, No. 34, (Austos 1921), s. 44-5. 12 Enver Paann Trkistan Bamszlk Mcadelesi (Basmac hareketi) iindeki baarlar

hakknda bkz. Baymirza Hayit, Basmaclar: Trkistan Milli Mcadele Tarihi (1917-1934), (Ankara 1997), s. 200-5, 214-21. 13 Halil Paa, ttihat ve Terakkiden Cumhuriyete Bitmeyen Sava, (haz. M. Taylan Sorgun),

(stanbul 1972), s. 362. Nitekim, ttihat-Terakki dneminde Tanin gazetesinin sorumlu mdr olarak grev yapm olan Muhittin Bey, Batumdan Bakye geen Enver Paaya Trkistana niin gittiini sorduunda, Enver Paa, Kabilden gelmekte olan Cemal Paay Takentte karlamak iin yantn vermiti. Ancak bu buluma gerekleemedi. Aydemir, a.g.e., C. III, s. 617. 14 15 16 Grn, a.g.e., s. 51. Cebesoy, Moskova Hatralar, s. 281. Cebesoyun da dikkatini ektii zere, vaktiyle Cemal Paann etkisiyle imza edilmeyen Antlamasnn, Paann Almanyaya gitmek zere yola kmasndan sonra

ngiliz-Afgan

imzalanmas, Afganllarn Ruslar tarafndan daha fazla oyalanmak istemediklerini izlenimini veriyordu. Cebesoy, a.g.e., s. 271.

549

17 18 19

CAB23/39, C. 121, Bakanlar Kurulu Kararlar, (21 Aralk 1921). CAB23/27, C. 88 (21), Bakanlar Kurulu Kararlar, (22 Kasm 1921). Lord Curzonun Ankara tilafnamesiyle ilgili analizi (rnein, itilafnamenin ngiliz-Fransz

ikili antlamalar, aznlklar, toprak ve ulam hatt asndan deerlendirilmesi) iin bkz. CAB23/27, C. 84 (21), Bakanlar Kurulu Kararlar, (1 Kasm 1921). 20 21 22 23 yaplan FO371/6535/E12559/143/44, Rumbolddan Curzona, No. 724, stanbul 13 Kasm 1921. A.g.b. FO371/7857/E2752/5/44, Rumbolddan Curzona, No. 225, stanbul 6 Mart 1922. Sir Howard dEgvillenin organize ettii ve ngiliz Dileri danmanlar W. J. Childs ve grme hakknda bkz. FO371/7854/E1179/5/44, Dileri Bakanl, Childsin

Headlam-Morleyin de hazr bulunduu 27 Ocak tarihli le yemei srasnda Franklin-Bouillon ile Memorandumu, 30 Ocak 1922. 24 25 A.g.b. A.g.b. Yunanllar zaten, Fransz ordusunun Kilikyadan ekilmesi srasnda Trklere silah,

niforma, mhimmat verdiklerini tahmin etmilerdi. Dahas, Yunan yazarlarna gre Franszlar, askeri gcn kolayca tayabilmesi iin, Mersin limann da Mustafa Kemale brakmlard. Sonyel; a.g.e., s. 204. 26 27 28 A.g.b. Yusuf Kemal Tengirek, Vatan Hizmetinde, (Ankara 1981), s. 308. WO106/1421 (FO371/7853/E320/5/44), Rumbolddan Curzona, No. 13, stanbul 6 Ocak

1922. Ayrca General Haringtonun telgrafna bkz. CAB24/131, C. P. 3533, (7 Aralk 1921), Sava Bakannn Memorandumu: ngiltere ve Trk Milli Mcadelecileri. 29 Refet Paa Binba Henry ile 27 Kasm-5 Aralk 1921 tarihleri arasnda neboluda bulutu.

ngiliz Sava bakan L. Worthington-Evans kabine memorandumunda, itilaf igal Gleri komutan General Charles Haringtonun stanbuldan yollad 1 Aralk ve 3 Aralk tarihli iki telgraf yaymlad. 3 Aralk tarihli telgrafa gre Harington, Henrynin Refet Paayla bulumasndan -sylentilerin aksinetamamen habersiz olduunu bildiriyor ve ngiliz heyeti hikayelerinin btnyle aslsz (pure fabrication) olduunu da szlerine ekliyordu. CAB24/131, C. P. 3533, (7 Aralk 1921), Sava Bakannn Memorandumu: ngiltere ve Trk Milli Mcadelecileri. 30 1922. WO106/1421 (FO371/7853/E320/5/44), Rumbolddan Curzona, No. 13, stanbul 6 Ocak

550

31 32

FO371/6536/E13327/143/44, Rumbolddan Curzona, No. 1084, stanbul 28 Kasm 1921. FO406/49/E1107/27/44, Rumbolddan Curzona, No. 95, stanbul 24 Ocak 1922. Kasm

1921de TBMMdeki uyumsuzluk belirgindi. rnein, Mustafa Kemal Paann bakomutanlk yetkisini srdrmek iin Meclise sevkedilen kanun mzakereleri srasnda baz milletvekilleri muhalif bir tutum izlediler. Selahattin Tansel; Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. IV, (Ankara 1978), s. 114. Meclisteki tartmalar, birka ay sonra, Ocak 1922de, bakann istifas izleyecekti: Bayndrlk bakan Hseyin Rauf (Orbay) (7 Ocak), Milli Savunma ba kan Refet Paa (Bele) (10 Ocak) ve iktisat bakan Mahmut Celal (Bayar) (14 Ocak). 33 FO371/6533/E11670/143/44, Askeri stihbarat Brosu, No. MI. 2., stanbul 22 Ekim 1921,

Ek: Trkiye Dosyas. 260, stanbuldan Gelen 5 Ekim Tarihli Rapor. Hindistan Bakan Edwin Montagu, 22 Aralk 1920de benzer nerilerde bulunmutu. Buna gre, Filistin, Msr ve Mezopotamyann askeri ve sivil yonetimini ele geirecek bir Ortadou Masas oluturulmasn; Ortadou ordusunun da Hintlilerden derlenmesini ve zaman iinde yerini blgenin yerli insan kaynaklarna brakmasn gndeme getirmiti. CAB24/117, C. P. 2348, (22 Aralk 1920). 34 ngiliz belgelerinde, kinci Grup oluumu olarak 1921 sonlar gsterilmektedir. Ancak,

Ahmet Demirelin de vurgulad gibi, Mustafa Kemal Paann ahsnda gerekleen yetki toplulamas ve Meclis stnl ilkesine aykr eitli uygulamalara kar beliren muhalefet hareketi, Birinci Grupun kuruluundan ondrt ay sonra, 1922 Temmuzunda ikinci Mdafaa-i Hukuk Grubu adyla rgtl bir yap iine girmitir. kinci Grubun kurulu tarihine ilikin olarak ne srlen savlar ve Birinci Grup ve ikinci Grup yelerinin listesi iin bkz. Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet: kinci Grup, (stanbul 1995), s. 120-7, 379-380. 35 Birbirinden farkl ama ve dnceye sahip milletvekillerinden oluan ikinci Grupta ba

eken milletvekillerinin arasnda, Maltadan gelen stanbul Meclisinin ittihatlar dikkat ekmekteydi. Hseyin Avni, Albay Salahattin, Rauf, Kara Vasf, Ali kr, Mfit Hoca, Mehmet kr, Celalettin Arif gibi kiiler, ikinci Grubun nde gelenlerindendi. Bkz. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk (1919-1927), (Ankara 2000), s. 428-30; Suna Kili, Atatrk Devrimi, (Ankara 1981), s. 98; hsan Gne, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin Dnsel Yaps (1920-1923), (Eskiehir 1985), s. 143-6. 36 FO406/49/E1107/27/44, Rumbolddan Curzona, No. 95, stanbul 24 Ocak 1922. Ahmet

Emin ve Hseyin Rauf Bey, 23 Ekim 1921 tarihli Trk-ngiliz Esir Mbadelesi Antlamas gereince, Maltadan serbest braklan ve 1 Kasm 1921de neboluda ngilizlerle deitirilen 59 Trkn, Anadoluya kmayarak stanbula giden kesimi arasndaydlar. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C. II: Mtareke Dnemi, (stanbul 1986), s. 50. 37 A.g.b.

551

38 Ek:

FO371/6533/E11670/143/44, Askeri stihbarat Brosu, No. MI. 2., stanbul 22 Ekim 1921, Dosyas. 260, stanbuldan Gelen 5 Ekim Tarihli Rapor. Ayrca bkz.

Trkiye

FO371/6531/E11069/143/44, Granvilleden Curzona, No. 522, Atina 4 Ekim 1921, Ek: Karargahtan Sava Bakanlna, No. 1116, 3 Ekim 1921, Ankarada BMMindeki Grup. 39 40 41 42 43 A.g.b. A.g.b. FO406/49/E1107/27/44, Rumbolddan Curzona, No. 95, stanbul 24 Ocak 1922. A.g.b. FO406/49/E3036/5/44 (FO371/7857/E3036/5/4), Rumbolddan Curzona, No. 255,

stanbul 13 Mart 1922. 44 FO371/6534/E11935/143/44, Rumbolddan Curzona, No. 983, stanbul 24 Ekim 1921, Ek:

2 Kasm tarihli Daily Telegraphta yer alan A. Beaumontun Mustafa Kemal ve Pan-slamist Hareket balkl yazs. 45 FO371/6537/E13664/143/44, Askeri stihbarat Brosu, No. M. I. 2, stanbul 9 Aralk 1921,

Ek: Trkiye Dosyas. 303.

552

Msk-I Mill Hedeflerinin Lozan Antlamas'na Yansmas / Prof. Dr. lker Alp [s.293-305]

Trakya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trkiye Cumhuriyetinin snrlarnn hangi prensiplere dayanlarak belirlendii konusu gndeme geldiinde, hi dnmeden Misak- Mill Beyannamesine gre cevab verilir. nk Misak- Mill ile mill ve blnmez bir Trk vatannn snrlar, Mill Mcadelenin ana ruhu, Trk d politikasnn hedefleri, devletin bamszl, milletin gelecei ve devaml bir barn salanmas iin yaplabilecek en son fedakrlklar tespit edilmitir. Msk- Millye temel olan ilk metin ise, Mustafa Kemal Paa tarafndan, 1920 ylnn Ocak ay balarnda, tek tek veya gruplar halinde, Ankaraya gelen milletvekilleri ile yaplan grmeler srasnda, lkenin mevcut durumu gznnde bulundurularak ve Erzurum ile Sivas Kongreleri kararlar da esas alnarak belirlenmitir. Atatrk, Msk- Millnin ilk msveddesinin hazrlanmasn Nutukta yle zetlemitir: Efendiler, milletin mal (emelleri) ve maksadn da ksa bir programa ess olacak srette toplu bir tarzda ifdesi grld. Msk- Mill unvan verilen bu programn ilk msveddeleri de, bir fikir vermek maksadyla kaleme alnd. stanbul Meclisinde bu esaslar, hakikaten toplu bir surette tahrir ve tespit olunmutur.1 Hazrlanan bu metin, Heyet-i Temsliyenin tm yeleri tarafndan imzalanmtr. Heyette ktiplik ve szclk grevi yapmakta olan Trabzon Milletvekili Hsrev Sami (Gerede) Beye de teslim edilerek stanbula gnderilmitir.2 12 Ocak 1920den itibaren, Osmanl Meclis-i Mebsnnn almasyla birlikte, Msk- Mill metni zerinde, dzenlenen bir dizi gizli toplantlarda grmeler yaplmtr. Bu mill program, 28 Ocak 1920de Meclis-i Mebsnn yine bir gizli oturumunda gndeme getirilmi ve btn milletvekilleri tarafndan kabul edilerek imzalanmtr.3 Mustafa Kemal Paann hazrlad Msk- Millnin orijinal metni elimizde bulunmadndan, Mecliste kabul edilen bu programn ilk nshadan ne derece deitirildii bilinmemektedir. Ancak Mustafa Kemal Paann bu kararla ilgili olumlu kanaati gznnde bulundurulduunda, kendi metninden fazla uzaklalmad sonucunu karmak mmkndr. Bununla birlikte Msk- Millde geen maddelerin, Mustafa Kemal Paann hazrlad metinden olduu gibi mi aktarld, deitirilerek mi alnd, yoksa tamamen yeniden mi yazld hususunda kesin bir ey sylemek hayli zordur. Msk- Mill zerindeki almalar, genellikle Meclisin gizli oturumlarnda yaplm ve konuyla ilgili bilgilerin mmkn olduu kadar basna szdrlmamasna gayret edilmitir.4 Konusu hakknda,

553

sadece nemli mill meseleleri ierdiine ve mill menfaatleri gerekletirmek zere bir yemin metninin hazrlandna dair ksa beyanatlar yaynlanmtr. 28 Ocaktan sonra ise Msk- Millnin oybirliiyle benimsenmi olduunu kamuoyuna mjdeleyecek ve onun niteliini anlatacak haberlerin veya yorumlarn yaynlanmasna balanmtr. Bununla beraber Meclisin resm aklamasna kadar gerek metin gizli tutulmutur. 17 ubat 1920 tarihinde, Meclis-i Mebsnn onbirinci oturumunda, Edirne Mebusu Mehmed eref Bey5, Ahd- Millnin mzakere edilmesini ve Avrupa parlamentolaryla btn basna bildirilmesini teklif etmitir. Bu neri oylanarak kabul edildikten sonra, Mehmed eref Bey bir konuma yaparak be yannameyi okumutur.6 Oturumun devamnda yaplan mzakerelerde ise milletvekilleri Msk- Millyi destekleyen konumalarda bulunmulardr. Hatta, Ahd- Mill Meclis-i Mebsnn vcda getirdii en mhim bir veskadr. deerlendirmesini yapmlardr. Daha sonra bu belge oybirlii ile onaylanm, i ve d kamuoyuna iln edilmesine karar verilmi ve gereinin yaplmas iin Meclis Bakanlna yetki tannmtr.7 Bu kararlardan sonra, Meclis-i Mebsn Zabt Ceridesinde sureti bulunan Ahd- Mill Esslar metni, Meclis matbaasnda tek yaprakl nshalar eklinde oaltlarak gazetelerde yaynlanm ve 24 ubatta Avrupa parlamentolarna sunulmutur.8 Dnemin basnnda da konuyla ilgili yorumlar kmtr. Ancak gazeteler, bu nemli karar, kendi grleri istikametinde yaptklar deerlendirmeler ve kullandklar balklarla halka duyurmulardr. rnein Vakit Gazetesi Ahd- Mill Program, leri Gazetesi Ahd- Millnin Sulh Esaslar, kdm Gazetesi Msk- Mill Program Sreti, Tevhd-i Efkr Mebsn Meclisinde Mill Haysiyet hlan balklarn kullanrken, Alemdarda Meclis-i Mebsnda Rznme Harici ttihadc Pervszl balna yer verilmitir.9 te bu belge tarihe Msk- Mill, Ahd- Mill Beynnmesi, Ahd- Peymn, Peymn- Mill, Ahd- Mill Esslar yani mill yemin, mill and, mill szleme olarak gemitir. Msk- Millnin kabul ile Mdfaa-i Hukukularn ounlukta bulunduu son Osmanl Meclis-i Mebsn ok nemli bir hizmeti yerine getirmitir. Bylece Mustafa Kemal Paay tutan, seven ve ona inanan milletvekillerinin faaliyetleri sonucunda, Trk milletinin dncelerinden oluan, daha nce Erzurum ve Sivas kongrelerinde ekillenen ve bar artlarn ieren, Msk- Mill adl belge Trk tarihindeki nemli yerini almtr. Msk- Millnin Dayand Temeller stikll Harbimizin bandan itibaren gndemde olan Msk- Mill Programn, ilk olarak kimin hazrlad ynnde farkl iddialar ne srlmektedir. Bununla birlikte asl metnin, Mustafa Kemal Paa ve Heyet-i Temslye azalar tarafndan, 1920nin Ocak aynda kaleme alnd bilinmektedir. stanbul gazeteleri bile bu ahdn hazrlanmasnda Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukuk Cemiyeti programlarnn esas alndn kabul etmektedir.10 Msk- Mill Program, Meclis-i Mebsn

554

milletvekilleri tarafndan birka gnde hazrlanp, 28 Ocakta imzalanan ve 17 ubatta iln edilen bir kararlar btn deildir. Aksine, fikri yapnn olumas ve belgenin hazrlanmas iin olduka uzun bir zamann gemesi gerekmitir. Erzurum Kongresinde alnan kararlar, tam bir mill mcadele anlam tamaktadr. Bu karalar ile Mondros Mtarekesinin imzaland tarihteki snrlarn, mill snrlar olduu bildirilerek dou illerinin blnmezliiyle Mslman unsurlarn birlik ve beraberlii vurgulanmtr. Ayn ekilde Trkiyenin i ve d politikasndaki hedefleri tespit edilmitir. Bylece, Erzurum Kongresinde Mill Mcadelenin hedeflerini ve lke snrlarn tespit eden Msk- Millnin ilk esaslarnn temeli atlmtr. Sivas Kongresinde ise bu hususlar dorulanm ve daha ak bir ekilde belirlenmitir. Bu prensiplerde ise ngrlen ama, sonraki yllarda, zellikle Atatrk dneminde, daima gznnde tutulmu ve uygulanmtr. Buradan, Msk- Mill iin, esasnn Erzurumda doduu, Sivasta gelitii, Ankarada kaleme alnd, stanbulda son Osmanl Meclis-i Mebsnnda nihai ekline kavuturularak kamuoyuna akland ve TBMM tarafndan kabul edilerek uygulanmaya alld sonucu ortaya kmaktadr. Zaten Erzurum Kongresi (23 Temmuz-7 Austos 1919), Sivas Kongresi (4-11 Eyll 1919) ve hatta Amasya Mlkat (20-22 Ekim 1919) kararlaryla, Msk- Mill metni karlatrlarak incelendiinde, maddelerin ortak ynleri hemen fark edilmektedir. yle ki: a) Erzurum Kongresinin 1 ve 6, Sivas Kongresinin 1, 5 ve 6, (Amasya Mlkatnn 1.) maddelerinde; Mondros Mtarekesinin imzaland 30 Ekim 1918 tarihindeki snrn asgari bir istek olarak temin edilmesinin ngrld, mill snrlar iinde bulunan vatan paralarnn, Dou Anadolu illeri dahil olmak zere, birbirinden ayrlmaz bir btn meydana getirdii, lke btnlnn korunmas gayesiyle gereken tedbirlerin alnmas, lkemizdeki Mslman unsurlarn z karde olduu ve ayn amac paylat grleri yer almtr. Bu kararlar ise, Msk- Millnin 1, 2, 3 ve 4 maddeleriyle yeniden teyid edilmitir. b) Erzurum Kongresinin 3., Sivas Korgresinin, 3. ve 4. (Amasya Mlkatnn 2.) maddelerinde; Hristiyan aznlklara lke btnln ve toplum dengesini bozacak ayrcalklarn verilmemesi ynndeki hkmlerin Ahd- Millnin 5. maddesiyle benzerlii ortadadr. c) Erzurum Kongresinin 7. ve Sivas Kongresinin 7. (Amasya Mlkatnn 3.) maddesindeki; i ve d bamszlmzn korunmas artyla dier devletlerle fenni, teknolojik ve ekonomik ibirlii yaplabilecei ynndeki kararlarn, Msk- Millnin 6. maddesiyle paralellii tartlmazdr. zetle; Mill Mcadelenin yrtlmesini, vatanmzn kurtarlmasn ve Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasn Erzurum Kongresi, Sivas Kongresi ve Msk- Mill kararlar temin etmitir. Bu kararlarla lkemizin mill snrlar iindeki toprak btnlnn, mill birlik ve beraberliin, mill hakimiyet ve bamszln taviz verilmeden salanmas ngrlmektedir. Her belgedeki hkmlerin ise, ayn konuyu iermeleri ve byk bir benzerlik iinde olmalar, kongreler ile and arasndaki ilikiyi aklamada gzard edilemeyen delillerdir. Bu ise Msk- Millnin

555

temelini

ve

dayanan

Erzurum

ve

Sivas

kongrelerinde

alnan

kararlarn

tekil

ettiini

dorulamaktadr. Msk- Millnin Ama ve Hedefleri Msk- Mill Program, giri ksm ile alt maddeden olumaktadr. Burada yer alan madde ve hkmleri ayr ayr deerlendirdiimizde ise u hususlar aka anlalmaktadr: 1. maddede, Mondros Mtarekesinin imzaland 30 Ekim 1918 tarihine kadar, dman devletlerinin igali altnda kalan Arap ounluunun yaad yerlerdeki halka kendi geleceklerini tayin edebilme hakknn tannmas istenmektedir. Ayrca mtarekenin izdii snr iinde ve dnda din, rk veya gaye bakmndan birbirine bal Osmanl-slm ounluunca yerleik blgelerin tamamnn blnmez bir btn olduu belirtilmektedir. Bylece mtarekenin imzaland sralarda elimizde bulunan topraklardan katiyetle taviz verilemeyecei, hatta snr dnda kalan ve Mslman milletlerce yerleik olan blgelerin lkemizin tabi uzantsn oluturduu ifade edilmektedir. 2. maddeye gre, halk hr kalr kalmaz Anavatana kendi istekleri ile katlan Elviye-i Selse yani Kars, Ardahan ve Batumdan oluan sancak iin gerekirse yeniden serbeste halk oyuna bavurulmas kabul edilecektir11. Bylece halknn ounluunu Trklerin meydana getirdii sancan, Anavatann ayrlmaz bir paras olduu vurgulanmaktadr. 3. maddeye gre, Bat Trakyann hukuk durumunun belirlenmesi oradaki halkn verecei oylara uygun olmaldr. Byle bir kararn alnmasnda ise Bat Trakyann nfus yaps etkili olmutur. nk Lozan Bar Konferans srasnda sunulan belgelerden (Yunanistann elinde bulunan) Bat Trakyada (129.118 Trk, 33.904 Rum, 26.266 Bulgar, 1480 Yahudi, 923 Ermeninin yaad), nfusun %76.5ini Trk, %23.5ni dier unsurlarn tekil ettii grlmektedir. 12 Bu demografik yap, halkoyuna bavurulduu taktirde, Bat Trakya gstermektedir. 4. maddeye gre, slm Halifeliinin, Saltanatn ve Osmanl Hkmetinin merkezi olan stanbul ehri ile Marmara Denizinin gvenlii, her trl tehlikeden korunmaldr. Bu esasn sakl kalmas artyla, devletimizle dier ilgili devletlerin ortaklaa alacaklar kararlar erevesinde Akdeniz ve Karadeniz Boazlar dnya ulamna almaldr. Bylece stanbul, boazlar ve evresinde kaytsz artsz Trk hakimiyetinin salanmas ve yabanclarn boazlardan geilerinde tabi olacaklar kurallarn Trk Devletinin onaylayaca bir tarzda dzenlenmesi ngrlmektedir. 5. maddeye gre, lkemizdeki aznlklarn haklar, tilf Devletleri ile dier devletlerin arasnda, aznlklara dair yaplan antlamalardaki esaslar erevesinde, civar lkelerdeki Mslman halkn da ayn haklardan faydalanmas artyla, tarafmzdan tannacak ve salanacaktr. Bu suretle, lkemizdeki aznlklara devletleraras antlamalar erevesinde kararlatrlan hak ve hrriyetlerin halknn Trkiyeye balanmak isteyeceini

556

verilecei ifade edilmektedir. Ancak dier devletlerdeki Trklerin, ayn insan hak ve hrriyetlerinden istifade edebilme art ne srlerek mtekabiliyet prensibinin uygulanaca vurgulanmaktadr. 6. maddeye gre, mill ve iktisad gelimemizi imknlar erevesinde gerekletirmek ve ada, dzenli bir idare kurabilmek iin, her devlet gibi, lkemizin de, tam bamszla ve hrriyete kavumas lzmdr. Bunun ise yaammzn ve varlmzn esas temelini tekil etmesinden dolay siyas, adl, mal ve gelimemizi nleyecek dier snrlamalara kar olduumuz, borlarmzn deme artlarnn da bu esaslara uygun dzenlenmesi gerektii belirtilmektedir. Bylece Trk Devletinin tam bamszla ve hrriyete kavumasn nledii iin yabac mdahalelere ve kapitlasyonlara izin verilmeyecei bildirilmektedir. Nitekim bu hususlar Lozan Antlamasnn yapld srada gndeme gelerek kapitlasyonlar kaldrlmtr. zetle Msk-Mill ile 30 Ekim 1918 tarihinde, imzalanan Mondros Mtarekesi srasnda Osmanl Devletinin elinde bulunan her yerin Trk snrlarnn iinde kalmas (1. mad.), Mtarekenin izdii snrlarn dnda kalan yerlerdeki Osmanl-slm ounluunun geleceini kendisinin belirlemesi (1. mad.), gal altnda bulunan ve nfusun ounluunu Trklerin oluturduu Elviye-i Selse (2.mad.), Bat Trakya (3. mad.) vd. topraklarn mill snrlara dahil edilmesi (2. ve 3. mad.), stanbul ehri, Marmara Denizi ve Boazlar zerinde Trk hakimiyetinin salanmas ve Boazlardaki geilerin Trk Devletinin onaylayaca tarzda dzenlenmesi (4. mad.),

Esaret altnda kalan soydalarmza aznlk haklarnn temin edilmesi ve aznlklara (milletleraras antlamalarda ngrlen haklarn dnda) imtiyazlarn verilmemesi (5. mad), Devletimizin, siyas, adl, iktisad, mal vd. alanlarda tam bamszla kavumas (6. mad.) amalanmaktadr. Msk- Mill Snrlar Mustafa Kemal Paann liderliini yapt Mill Mcadelenin i ve d amalar, Msk- Mill adyla Osmanl Devletinin yasama organ tarafndan onaylanm ve TBMM Hkmeti tarafndan hayata geirilmesi iin youn aba harcanmtr. Msk- Millde tespit edilen ilkeler yalnz mill mcadele yllarnda deil, ondan sonraki dnemlerde de Trk d politikasnn temelini tekil etmitir. Bu sebeple Atatrk, Msk-i Millyi milletin emelleri ve maksatlarnn ksa bir program 13 olarak tarif etmitir. Sz konusu zelliklerinden dolay Msk- Mill zerinde, kabulnden gnmze kadar, eitli tartmalar yaplmtr. Bunlar arasnda en ok tartlan konu ise snrlar meselesidir. Bu yzden,

557

Msk- Mill snrlarmzn nerelerden getiini belirtebilmek, Atatrk dnemindeki Trk d politikasnn mill hedeflerinin neler olduunu anlayabilmek ve konuyla ilgili gerekleri grebilmek iin, Atatrkn dnce, ifade ve icraatlarndan rnekler vermek ve 1920lere ait belgeleri deerlendirmek mecburiyetindeyiz. Mustafa Kemal Paa, 28 Aralk 1919 tarihinde, Ankarada, kentin ileri gelenlerine verdii konferansta, Wilson prensiplerindeki hkmlere, Osmanl Devletinin durumuna ve tilf Devletlerinin memleketimizi haksz yere igal etmelerine deinmitir. Devamnda Mondros Mtarekesinin imzaland 30 Ekim 1918 tarihinde, Trk kuvvetlerinin hakimiyetinde bulunan yerlerin mill snrlarmzn dahilinde olduunu ifade etmitir. Bu arada Erzurum ve Sivas kongrelerinde belirlenen yeni Trkiyenin gney, gneydou snrlarndan ayrntl bir ekilde bahsetmitir. Snrlar takiben ise aznlklar statsnn ve Trkiyenin tam bamszln salama artlarnn neler olduunu da aklamtr. Olduka uzun olan bu konumann belli bal yerlerinin Msk- Mill metnine byk lde yansm olduunu, hatta baz maddelerine aklk getirdiini sylemek mmkndr. Mustafa Kemal Paann konumasndaki snrlarla ilgili ksm yledir:14 Osmanl mparatorluunun muhrebeden evvelki huddu malmunuzdur. Harb Ummnin neticesi bir takm fedakrlk ihtiyrna (yapmaya) devletimizi mecbur klyor, buna nazaran devlet iin mill yeni bir hudd kabul etdik. Bu hudd beynnmemizin birinci maddesinde musarrahtr (aklanmtr). Teferrut itibriyle bilmiyenler olabilir. Ve bittabi (tabiatyla) mazrdurlar. Bu hudd tahassul ederken (oluurken) iin iinde bulunduumdan bunu da arz edeceim: Mtareke akdolunduu gn ordularmz fiilen bu hatta hakim bulunuyordu. Bu hudd skenderun Krfezi cenbundan Antakyadan Halep ile Katma stasyonu arasnda Cerablus Kprs cenbunda Frat Nehrine mlk olur (ular). Ordan Deyrizora iner; badehu (ondan sonra) arka temdd edilerek (uzatlarak), Musul, Kerkk, Sleymaniyeyi ihtiv eder. Bu hudd ordumuz tarafndan silhla mdfaa olduu gibi ayn zamanda Trk ve Krt ansr ile meskn aksm- vatanmz (vatanmzn ksmlarn) tahdd eder (snrlar). Bunun cenb aksmnda Arapa mtekellim (konuan) dindalarmz vardr. Bu hudd dahilinde kalan aksm memlikimiz (memleketimizin ksmlar) cmia-i Osmniyeden lyenfekk bir kl (ayrlmaz bir btn) olarak kabul edilmidir.15 Yukardaki ifade deerlendirildiinde, Msk- Millnin birinci maddesiyle, Trkiyenin yeni snrlarn, zellikle gney snrn, Mondros Mtarekesinin imzaland gn, ordularn durumuna gre, hatt- mtareke olarak adlandrlan hattn tekil etmesinin ngrld anlalmaktadr. Ayrca gney snrmz olduka ayrntl bir ekilde belirtilmitir. Burada snrmz skenderun Krfezinin gneyinden, Antakyadan, Halep ile Katma stasyonu arasndaki Cerablus Kprsnn gneyinde Frat Nehrine uzanan ve oradan Deyrizora inen, douya doru ise Musul, Kerkk, Sleymaniyeyi ieren bir hat olduu ve Trk, Krt vd. slm unsurlarann yaad bu yerlerin vatanmzn blnmez bir parasn tekil ettii kaydedilmitir.

558

Mustafa Kemal Paann lke btnlyle ilgili grn Trkiye Byk Millet Meclisi milletvekilleri de savunmaktadrlar. Nitekim Trkiye Byk Millet Meclisi milletvekillerinin, 28 Ekim 1922 tarihinde hazrladklar mazbatada, Msk- Mill snrlar iinde bulunduu halde, Fransa Hkmetiyle geici olarak imzalanan anlama sonucunda Anavatan dnda kalan vatan paralarnn kurtarlmas ve Msk- Millnin tamamlanmas hususunda, devlet organlarnn hibir fedarkrlktan kanmadan almalarnn gerekli olduu beyan edilmitir.16 lgili belgede ayrca u gr yer almtr: Suriye ile aramzda tayn edilecek huddun Msk- Millde tayn edilmi esst diresinde yani Mondros Mtrekesinin akdnda Trkiye elinde kalp ahlisi Trk olan mahaller Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine id olmak zere tadl ve tayni taleb eder.17 Grld gibi milletvekilleri tarafndan, Suriye ile aramzdaki snrn, Msk- Millde belirlenen esaslara dayal, yani Mondros Mtarekesinin imzaland srada Trkiyenin elinde bulunan ve ahlisi Trk olan yerlerin Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine ait olduu vurgulanmtr. Mustafa Kemal Paa, 14 Mart 1921 tarihinde, TBMMde, Cephe Zamlar Hakkndaki Kanun Mnasebetiyle yapt konumada da, sava hatlaryla lkemizin snrlarnn tespit edildiini ve gney sava hattnn, dolaysyla gney snrmzn Mersinden balayarak Musula kadar uzadn, oradan da douya doru yneldiini u szlerle belirtmitir: Hatt harbimizin imtiddn takip edelim. Mersin, Tarsus, Adana, Ayntap byle Cenup Cephesi gider. T Musul karsna kadar ve oradan da arka tevecch eder (ynelir). Demek ki memleketimizin btn hudutlar bugn iin hatt harpllerden ibarettir.18 Musul, Kerkk ve Sleymaniyenin Msk- Mill snrlarmz iinde yer aldklarn ispatlayan dier nemli ariv belgeleri de bulunmaktadr. TBMM milletvekilleri tarafndan 28 Ekim 1922 tarihinde hazrlanan ve cr Veklleri Heyeti ile Hriciye Vekletine gnderilen bir mazbatada: Musul, Sleymaniye, Kerkk, Trkiyenin l-yen-fekk eczsndan (ayrlmaz ksmlarndan) olup Msk- Mill mcebince hakimiyetimiz altna alnaca bhesiz olduudan bu dahi arz etdiimiz sretle huddun tashihi mir ve mcibdir (gereklidir)19 denilmek suretiyle Musul, Sleymaniye ve Kerkkn Trkiyenin ayrlmaz paralar olduklar vurgulanarak Msk- Mill gereince szkonusu yerlerin hakimiyetimiz altna alnmasnn ve hududumuzun buna gre dzenlenmesinin zorunluluu bildirilmektedir. Erkn- Harbiye-i Ummiye Resi sfatyla Fevzi akmak Paann, Heyet-i Vkel Riysetine, Mdfaa-i Milliye Vekletine ve cephe kumandanlarna Eyll 1922de gnderdii bir telgrafta; Musul mntkasndaki Msk- Mill hududumuzun gerekirse silhla temin edilebileceini, ordumuzun airet ve yerli halktan oluan birliklerle takviye edileceini, madiye-Sleymaniye hatt zerinden MusulKerkke taarruz emrinin verilebileceini ifade ederek, bu ynde hazrlklarn yaplmas ve konu hakknda ilgili makamlarn sratle grlerini bildirmelerini istemektedir. 20 Bu belgeden de, Bakanlar

559

Kurulu, Genelkurmay Bakanl ve Savunma Bakanl tarafndan 1922 ylnda Musul, Kerkk ve Sleymaniyenin Msk- Mill snrlarmz dahilinde dnld, vatanmzdan koparlan bu paralar lkemize katabilmek iin savan dahi gze alnd, Trkmen airetleriyle blge halknn da Trk ordusuna destek verecei, dolaysyla blge halknn Trk Devletinin bnyesinde yer almak istedii anlalmaktadr. Dou (Kafkas) Cephesine gelince, Mondros Mtarekesinin imzaland 30 Ekim 1918 tarihinde, (Trk Kafkas Cephesindeki 9. Ordu ile Azerbaycan ve Dastandaki Kafkas slm Ordusu, Sovyet Rusya ile yaplan antlamalarn salad durum stnln korumaktayd), Trk kuvvetleri Kuzeybat ran, Azerbaycan ve Dastana (Kuzey Kafkasya) hakimdi.21 Fakat, Mondros Mtarekesinin 1122 ve 15.23 maddelerine dayanan ngilizler, 11 Kasm 1918den itibaren Trk birliklerini 1914 ylndaki harpten nceki Trk-Rus hududuna dnerek, Kars, Ardahan ve Batumu boaltmaya zorlamlardr. Bylece Brest-Litovsk Antlamas ile alnan sancak, ayrca Kuzeybat ran ve Kuzey Kafkasya, Mondros Mtarekesi gereince terkedilmitir. 24 Bununla birlikte sz konusu yerlerin, zellikle Elviye-i Selsenin Anavatana balanmas iin youn faaliyetlere devam edilmitir. Elviye-i Selsenin, yani Kars, Ardahan ve Batumun, mill snrlarmz iinde dnldn dorulayan ok sayda belge ve birinci elden kaynak bulunmaktadr. rnein TBMM Gizli Celse Zabtlarnda bulunan kaytlara gre, TBMMnin 21 Mart 1921 tarihli gizli oturumunda, Ermenistan, Grcistan, Azerbaycan ve Sovyetler Birliiyle ilgili ilikilerimiz tartlmtr. Bu arada, bata Mustafa Kemal Paa olmak zere, birok mebus, Batumun da Msk- Millnin dahilinde yerald ve Trkiye snrlarnn iinde kalmasnn gerektii hususunda hararetli konumalarda bulunmulardr. Konu zerinde konuan Mustafa Kemal Paa, Elviye-i Selsenin ve tabiatyla bu blgenin dahilinde bulunan Batumun Msk- Millde yer aldn, Batumun lkemize dahil edilmesi iin ncelikle bar yollarnn deneneceini, ancak netice alnamazsa gerekli dier tedbirlere bavurulacan ak bir dille u szlerle ifade etmitir: Msk- Millmiz ve hududu millimiz dahilinde olduunu iddia ettiimiz Elviye-i Selsede (Kars, Ardahan ve Batumdan oluan sancak) ahalinin ry umumiyyesine (oyuna) mracaat etmek suretiyle Elviye-i Selseyi almak istiyoruz veyahut herhangi bir ekilde bir fikrimizi azami bir surette temin etmek istiyoruz Binaenaleyh almak istiyor isek alnacak zaman bu defadr; alnacak an bu dakikadr. Sulh ile alnr; sulh ile alnamazsa bittabi (tabiatyla) cebren alnr. Harbetmemek iin ne yapmak lazmsa (yapacaz. nk, her zaman arz edildii zere Byk Millet Meclisimizin takip ettii siyaset) harp siyaseti deildir; muslihne (bar yoluyla) temin-i menafi etmektir (fayda salamak) Msk- Millmizde Elviye-i Selse bizimdir, diyoruz. Vereceiniz karar Bunun sureti teminidir. Onu dnnz, ona karar veriniz; Heyet-i Vekle tatbik edecektir.25

560

Hariciye Vekili Ahmet Muhtar Bey ve baz milletvekillerin yaptklar konumalarda da Batum, Kars, Ardahan, Artvin, Acara ve dier yerleim blgelerinde nfus ounluunu Trk ve Mslmanlarn oluturduunu, ayrca buralarn Msk- Mill kapsamnda bulunduunu, dolaysyla Msk- Mill mucibince sz konusu yerlerin tamamyla alnmalar gerektiini ateli szlerle savunmulardr.26 Konumalar takiben Mecliste yaplan oylama sonucunda, Mustafa Kemal Paann, Ardahan ve Artvinin lkemize iade edileceinden, ncelikle bar yollarnn denenerek Batumda halk oylamasnn yaplmas, Msk- Mill hkmlerinin korunmas ve bu konularda Heyeti Vekleye yetkinin verilmesi tarzndaki teklifi kabul edilmitir. Resmi yazmalarla meclisteki mzakerelerden de aka grld zere 1920li yllarda, btn milletvekilleri, Bakanlar Kurulu, Genelkurmay Bakanl ve ilgili kurumlarla kurulular tarafndan Kars, Ardahan ve Batum Msk- Mill snrlarmz dahilinde dnlmekte ve buralarn lkemize katlmas iin youn aba harcanmaktadr. 24 Nisan 1920 tarihinde, yani TBMMnin alnn hemen ikinci gnnde, Mustafa Kemal Paa, Msk- Mill metninde snrlarla ilgili yer alan hususlar ve buna dayanlarak Ankara Hkmetinin takip edecei d politikay aklamtr. Mustafa Kemal Paa, hareket noktasn Erzurum Kongresinin ve burada alnan kararlarn tekil ettiini hatrlattktan sonra, konumasna yle devam etmitir: Efendiler Millet btn maksadnda madd ve hakiki dnmek ve ancak kuvvet ve kudretiyle temin edecei husst zerinde kendisine yeni bir hudd izmek zere idi. te kongre bu huddu izmitir. Bir hudd- mill izmidir. Bu hudd- millyi shletle ibka (kolaylkla devam ettirmek) iin demitir ki; mtrekenmenin imza olunduu 30 Ekim 1918 tarihinde izdii hudd hududumuz olacaktr. Vatanmzn huddu olacak bu huddu ihtiml teferrutyla bilmeyen arkadalarmz vardr. Yeniden fazla teferruta girmek istemediim iin u srette izht vereceim: ark (dou) hudduna Elviye-i Selseyi (Kars-Ardahan, Batum) dahil ederek tasavvur buyurunuz. Garp (Bat) huddu Edirneden bildiiniz gibi geiyor. En byk tebeddlt (deiiklikler) Cenb (Gney) huddunda olmutur. Cenb huddu skenderun cenbundan balar. Haleple Katma arasnda Cerablus Kprsne mnteh olur (uzanr) bir hat ve ark parasnda da Musul Vilyeti, Sleymaniye ve Kerkk havlsi ve bu iki mntkay yekdierine kalbeden (balayan) hat. Efendiler, bu hudd srf asker mlhazt (dnceler) ile izilmi bir hudd deildir, hudd- milldir. Hudd- mill olmak zere tesbt edilmidir. Fakat bu hudd dhilinde tasavvur edilmesin (dnlmesin) ki, ansr- slmiyeden (slm unsurlarndan) yalnz bir cins millet vardr. Bu hudd dhilinde Trk vardr, erkes vardr ve ansr- sire-i slmiye vardr. te bu hudd memzc bir hlde (birlikte) yaayan, btn maksatlarn, btn mnsyla tevhd etmi (birletirmi) olan karde milletlerin hudd- millsidir (Hepsi slmdr, kardetir sesleri) .27 Mustafa Kemal Paann yukardaki konumasnda da, Msk- Millnin hedefledii snrlarn genel hatlar olduka ak bir tarzda belirtilmektedir. yle ki; Douda Elviye-i Selse adyla anlan,

561

Kars, Ardahan ve Batumdan oluan sancak Anavatana dahil edilmektedir. Gney snrmzn skenderunun gneyinden balayarak, Haleple Katma arasnda Cerablus Kprsne uzanan bir hat olduu, buradan douya doru devam ederek Musul Vilyeti, Sleymaniye ve Kerkk yrelerini birbirine balayan hattn da lkemizin snrlar iinde yer ald ifade edilmektedir. Ancak bat snrmzn Edirneden getii kaydedilmektedir. Bununla birlikte, Msk- Millnin 3. maddesindeki Bat Trakyayla ilgili hkm bu ifadeyle bir btnlk iinde dnldnde, szkonusu snrn Edirnenin batsna doru uzand anlalmaktadr. Zaten yre halk ve Trakya milletvekilleri Bat Trakyann lkemizden ayrlmasn kabul etmemektedir. Trakyal mebuslarn cr Veklleri Heyeti Resi Rauf Beye 10.04.1923 tarihinde sunduu muhtra, bu gr yanstmas bakmndan nemli bir belgedir.28 Yukardaki belgelerde, zellikle Mustafa Kemal Paaya ait beyanatlarda, nemli olan hususlardan biri de, bahsedilen snrlarn, sadece asker dncelerle izilmediinin, mill snrlar olarak tespit edildiinin vurgulanmasdr. Ama bu mill snrlar iinde, Trklerin yan sra, baka slm unsurlarnn yaad kaydedilmektedir. Bunlar ise ortak gemii olan karde milletler olarak telkki edilmektedir. Buradaki Trk ve dier unsurlarn yaad yerlerin mill hududlar iinde yer ald, mill birlik ve beraberlik ruhu iinde vatan oluturduu ve lkemizin ayrlmaz bir parasn tekil ettii belirtilmektedir. Ayrca Atatrk, lkenin blnmezliiyle mill birlik ve beraberlik konusuna deinirken son derece hassasiyetle durmaktadr. O Trk genlerine bir taraftan bilgi sahibi olmay, ilim, fen ve teknolojide ada devletlerin seviyesine kmay, hatta onlar gemeyi hararetle tavsiye ederken, dier taraftan da mill seciyeye, mill geleneklere, Trklk duygusuna, lk birliine, lke btnlne, mill birlik ve beraberlie byk nem verdiini yle vurgulamtr: Bir lkenin en deerli varl yurttalar arasnda mill birlik, iyi geinme ve alkanlk, duygu ve kabiliyetlerin olgunluudur Bu sebeple Trk Milletinin idaresinde ve korunmasnda, mill birlik, mill duygu, mill kltr en yksekte gz diktiimiz idealdir.29 Mustafa Kemal Paa, 27 Ekim 1922 tarihinde, Bursada retmenlere hitap ederken snf, cins, kltr farkllnn ortadan kaldrlarak mill birliin salanmas gerektiini u szlerle yeniden hatrlatmtr: Hanmlar, Beyler! Katiyyen bilmeliyiz ki, iki para halinde yaayan milletler zayftr, marzdir (hastalkldr). 30 1 Kasm 1936 tarihinde TBMMnin Beinci Dnem kinci Toplanma Ylnn alma mnasebetiyle yapt konumada Atatrk, milli varlmzn temelini; ilerleme dncesiyle yaplan gvenli almada, gelimi bir mill bilincin olumasnda ve mill birlik ile mill berberliin temin edilmesinde grmektedir:

562

Seneler getike, mill ideal verimleri, gvenle almada, ilerleme hevesinde, mill birlik ve mill irade eklinde, daha iyi gzlere arpmaktadr. Bu, bizim iin ok nemlidir; nk, biz esasen mill mevcudiyetin temelini, mill uurda ve mill birlikte grmekteyiz.31 Halkmz doduu veya yaad blgelere gre ayrmaya ve mill birlik ile beraberliimizi zayflatmaya ynelik faaliyetlere de kardr. Bu konuyla ilgili: Diyarbakrl, Vanl, Erzurumlu, Trabzonlu, Trakyal ve Makedonyal hep bir rkn evltlar, hep ayn cevherin damarlardr32 diyerek lkemizin farkl blgelerinde yaayan vatandalarmzn ayn kkten geldiklerini ve ayn soylu milletin kollarn tekil ettiklerini ak bir ekilde dile getirmitir. Atatrk kendi el yazsyla yazd belgede: Bugnk Trk milletinin siyas ve itima camias iinde kendilerine Krtlk fikri, erkezlik fikri ve htta Lazlk fikri veya Bonaklk fikri propaganda edilmek istenmi vatanda ve milletdalarmz vardr. Fakat mazinin istibdat devirleri mahsul olan bu yanl tevsimler (isimlendirmeler) -birka dman leti, mrteci beyinsizden maada- hibir millet ferdi zerinde teellmden (zntden) baka bir tesir hsl etmemitir. nk, bu millet efrad da umum Trk camias gibi ayn mterek maziye, tarihe, ahlka, hukuka sahip bulunuyorlar szleriyle, Trk milletini paralamak ve ayr gruplara blmek amacyla vatandalarmza Krt, erkez, Laz, Bonak gibi farkl milletler olduklar tarznda fikirlerin alanmaya alldn, bu propaganda ve yanl isimlendirmeleri dman vastas olan baz mrteci ve beyinsizlerin benimseyerek yrttn, bunun ise ortak gemie, kltre, adet ve geleneklere sahip olan milletimizi rahatsz etmekle birlikte baarya ulamadn ve bu blc dnceleri sadece dmana hizmet edenlerle beyinsizlerin benimsediini belirtmitir. Belgenin devamnda ise: Ayr ve kesretli cemiyetlere malik olduklarn iddia etmi ve bu yzden Trklerle birleip bir millet tekil etmemi olan Araplar -hem de dinlerini kabul ettiimiz halde- acaba bugnk esaretlerinden memnun mudurlar? Bugn iimizde bulunan Hristiyan, Musev vatandalar, mukadderat ve talihlerini Trk milletine vicdan arzularyla balandktan sonra kendilerine yan gzle, yabanc gzyle baklmak, meden Trk milletinin asil ahlakndan beklenebilir mi?33 aklamasna yer vererek ayn dine mensup olmamza ramen, ayr ve kalabalk cemiyetlere sahip olduklarn ne srerek Trklerden ayrlan Araplarn esarete dahil edildiklerini, buna karlk bnyemizde kalan Hristiyan ve Musevi aznlklara ise Trk milletinin asil karakterine uygun bir idare tarznn salandn hatrlatmaktadr. Mustafa Kemalin, dier bir ifadesinde de: Haricin tevikiyle veyahut ekmeini yedii topraa nankrlk ederek mill varlmz zedelemek, bozmak teebbslerinde bulunacaklarn fenalklarna set ekmek, pek tabi ve zarurdir. Bugn en byk, en kuvvetli ve en meden milletlerin bu gibi meselelerde bize nispetle pek sert ve

563

zorlayc muamelelere teebbs etmekte olduu herkese bilinmektedir34 diyerek ihanette bulunanlara, lke btnlmz paralamaya, mill birlik ve beraberliimizi bozmaya veya baka zararl faaliyetlerde bulunmaya teebbs edenlere katiyetle msaade edilmemesinin gerektiini nemle vurgulamakta ve gelimi lkelerle meden milletlerin, bu gibi meselelerde ok sert tedbirlere bavurduklarnn herkese bilindiine dikkat ekmektir. Verdiimiz bu rnekler dahi, Atatrkn, Misak- Mil snrlarmz iinde milletimizle memleketimizin bir btn olarak ele alnmas gerektiini vurgulamas asndan nemlidir. Burada, blge ayrm yaplmamaktadr. Ayrca dou, gneydou ve gney blgelerimizi Anavatanmzn dier yerlerinden ayracak bir statnn oluturulmasndan, federal bir sistemin tesis edilmesinden veya btnl, birlii, beraberlii zedeleyecek herhangi baka bir idare tarznn kurulmasndan da sz edilmemektedir. Tam tersine birlik-beraberlik ruhu iinde, Misak- Mill snrlarn kapsayan, blnmez, niter bir Trk Devletinin varln sonsuza kadar devam ettirmesi ngrlmektedir. 21 Mart 1923 tarihinde, Adana Trk Ocanda dzenlenen bir toplantda, Mustafa Kemal Paa yapt konumada lkemizin genel durumu, i ile d tehlikelerden, zellikle baz unsurlarn Trk topraklar zerindeki iddialarndan bahsederken: Memleketiniz sizindir, Trklerindir Bu memleket tarihte Trkt, halde Trktr ve ebediyen Trk olarak yaayacaktr. 35 diyerek lkemizin, gemite, olduu gibi, gelecekte de, ksacas her zaman Trk vatan kalacan aka vurgulamaktadr. Pof. Dr. Tahsin Banguolu, yapt aratrmalarda, Mustafa Kemal Paann yukarda rnekleri verilen resm beyanlar dnda, gney ve dou snrlarmzdaki Msk- Millnin hedeflerini gsteren iki belgenin varlndan bahsetmektedir. Bunlardan birincisi TBMMnin alndan sonra, Hataydan kaarak Adanada mill mcadeleyi yrtecek bir tekilt kuran Tayfur (Skmen) Beyin Mustafa Kemale gnderdii mektup ve ald cevaptr. Tayfur Skmen Bey mektubunda Hatayla ilgili: Sancak Mill Mska dahil midir? sorusunu sormaktadr. Mustafa Kemal Paa ise bu soruya gnderdii telgrafla, tartma yaplamayan ve kesin bir anlam tayan u nemli cevab vermitir: Trklerin yaad her yer Mill Mska dahildir.36 (Ancak burada Trklerin yaad her yer denilirken Osmanl mparatorluundan zorla gasp edilen yerlerin kastedildiini vurgulamak gereklidir). Ayn tarihlerde kendisine Berlinden mektuplar yazan Talat Paaya verdii bir cevap da ikinci belgeyi tekil eder. Burada Mustafa Kemal Paa snrlarmzdan bahsederken: Trke ve Krte konuulan btn vilyetlerimiz bizim olacaktr demektedir. 37 nk Ona gre Trke ve Krte konuan btn boylar ayn milleti tekil etmektedir. Bunlar da ayn devletin

564

iinde yer almaldr. Ayrca bu grle byk lider, I. Dnya Savayla Kurtulu Savana, zellikle Ermenilerin saldrlar karsnda vatanmzn savunmasna, canla bala katlan doulu ve gneyli vatandalarmz Trk milletinin dier blgelerdeki fertlerinden asla ayr grmediini de dile getirmektedir. Nitekim, 1923 Lozan Konferans srasnda, Anadolu Trkln paralamay hedef alan Batl diplomatlarn grleri karsnda smet nn: Krt halknn, ran kkenli olduu ne srlmtr. Oysa bu iddiay Krtlerin Turan kkenli olduunu kabul eden Encyclopedia Britannica yalanlamaktadr. Zaten Anadoluyu tanyanlar bilirler ki, gerek tre, gerek gelenek ve grenek bakmndan Krtler hibir ynden Trklerden farkl deillerdir 38 szleriyle Trk heyeti adna, Trk-Krt ayrmnn kabul edilemeyeceini belirtmitir. Zaten Lozanda, Krtlerin, Trklerden ayr bir unsur olmad kabul edilmitir. Dolaysyla Lozan Antlamasyla bu vatandalarmz aznlklar grubuna dahil edilmemitir. Bu yzden son yllarda yabanc glerin ve lkemizdeki baz evrelerin ayr bir millet yaratma abalar ne ilm esaslara ne de milletleraras antlamalara dayanmaktadr. Tamamen Trkiyeyi zayflatmaya, blmeye ve Sevr Antlamasn gerekletirmeye ynelik emperyalist devletlerin amalar dorultusunda yrtlen planl faaliyetler zincirinin halkalarndan birini tekil etmektedir. Amalanan ve Gerekleen Milli Snrlar Batllarn desteindeki Yunanistann malup olmas sonucunda, 11 Ekim 1922 tarihinde, Mudanya Mtarekesi imzalanmtr. Bunu takiben (20 Kasm 1922de) Lozan Bar grmeleri balamtr. Lozan Konferansna Trkiyeyi temsilen smet Paann bakanlnda Trabzon Milletvekili Hasan Bey ve Sinop Milletvekili Rza Nur Bey katlmlardr. Ayrca 21 danman, 2 basn danman, 10 katip ve mtercim de Trk Temsil Heyetinde yer almtr. Bunlarn ise gen Trk Devletinin en becerikli ve bilgili aydnlar arasndan seilmesine aba harcanmtr. Lozanda ele alnmas gereken konular zerinde, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin temel grlerini bildiren Trk tezini savunma ilkeleri, 14 maddelik bir direktif halinde zetlenerek hazrlanmtr. Trk Temsil Heyetine Lozana hareketinden nce bu direktif verilmitir. Babakan Rauf Orbay, Genelkurmay Bakan ve alt bakann imzasn tayan ynetmelik niteliindeki bu direktifin sadeletirilmi metni yledir: Trk Temsil Heyetine Verilen Direktif 1. Dou Snr: Ermeni devletinin kurulmas bahis konusu olamaz. Olursa grmeler kesilecektir. 2. Irak Snr: Musul Vilayeti, Kerkk ve Sleymaniye sancaklar istenecektir. Konferansta bundan farkl olarak ortaya kacak glkler iin Bakanlar Kurulundan talimat alnacaktr. Petrol ve dier konulardaki ayrcalklar meselesinde ngilizlere baz ekonomik karlarn salanmas grlebilir.

565

3. Suriye Snr: Bu snrn dzenlenmesine imkan orannda son derece allacaktr. Snr yle olmaldr: Resi bni-Hayrdan balayarak Harm, Mslimiye, Meskene ve sonra Frat yoluyla Dirizor, l ve nihayet Musul ile gney snrna ular. 4. Adalar: Duruma gre hareket edilecek, kylarmza pek yakn meskun olan ve olmayan, ufakbyk btn adalar mutlaka snrmz iine alnacak, baar salanamazsa Ankaradan sorulacak. 5. Dou Trakyann Bat Snr: 1914 snrnn elde edilmesine allacaktr. 6. Bat Trakya: Misak- Mill maddesi uygulanacaktr. 7. Boazlar: Boazlarda ve Gelibolu Yarmadasnda yabanc asker kuvvet kabul

edilmeyecektir. Eer bu konudaki grmelerin kesilmesi gerekirse kesilmeden nce Ankaraya bilgi verilecektir. 8. Kapitlsyonlar: Kapitlasyonlar kabul edilmeyecektir. Eer gerekirse grmeler kesilecektir. 9. Aznlklar: Esas, mbadeledir. 10. Dyn- Ummiye (Genel Borlar): Bu borlarn Trkiyeden ayrlan lkelere datm, hissemize decek olan miktarn Yunanllara devri, yani sava tazminatna karlk tutulmas, olmad takdirde yirmi yl ertelenmesi. Dyn- Ummiye idaresi kalmayacaktr. Glkler karsa sorulacaktr. 11. Silhl Kuvvetler: Ordu ve donanmay snrlandran kaytlar kabul edilmeyecektir. 12. Yabanc Kurumlar: Trk Kanunlarna tabi tutulacaktr. 13. Trkiyeden ayrlan lkeler iin Misak- Millnin zel maddesi yrrlktedir. 14. Cemaatler ve slm Vakflar Hukuku: Eski antlamalara gre salanacaktr. 39 Bu ksa ama kesin talimattan anlaldna gre, TBMM Hkmetinin hedefi, Misak- Mill ile ngrlen hususlarn bar grmelerinde Batllara kabul ettirilmesidir. Bununla birlikte iki konuda pazarla girimek niyetinde deildir. Bunlardan birincisi, Douda Ermenilere toprak braklmasdr. kincisi ise, Osmanl Devletinin kne yol aan en etkili sebeplerden biri olan kapitlasyonlarn kaldrlmasdr. TBMM Hkmeti, her iki konunun da mill bamszlk ilkesi ile asla badamadn bildiinden, gerekirse bar grmelerinden ekilmekte kararlyd. Dier konularda ise elverili artlarn salanmas ynnde pazarlk yaplabilecei kanaatindeydi. Zaten Lozandaki mzakere ve gelimeler bu ynde cereyan etmitir. Trk Temsil Heyeti Bakan ve Dileri Bakan smet Paa, Lozan bar grmelerinde takip edilecek hareket tarzndan sz ederken:

566

Bu milletimizin teden beri mill istekleri yolunda takip ve tespit ettii yoldur ki, Misak- Mill ile aklanmtr. Misak- Mill ve Ysek Heyetimizin siyasetimize esas olarak kabul ettii anlamalar bizim hareket tarzmz tekil eder. Misak- Mill ile imzalanm anlamalar erevesinde hukukumuzu savunacaz eklinde aklamada bulunmutur. Konu zerinde hassasiyetle duran Babakan Rauf Orbay da: Gayemiz Misak- Mill, stiklli Tamm Milldir40 diyerek TBMMnin amacnn Misak- Millnin ve tam bamszln temin edilmesi olduunu aka belirtmitir. Grld gibi Lozanda Trkiyenin hareket noktas Msk- Millydi. Msk- Mill snrlar dahilinde ise, bata Boazlar hakimiyeti, Bat Trakya, Ege Adalar, Hatay, Musul Vilyeti, Elviye-i Selsenin lkemize dahil edilmesi ve iktisad bamszln salanmas yer almaktayd. Ayrca kapitlasyonlarn kaldrlmasna da byk nem verilmitir. Yani Trklerin ounlukta bulunduu yerlerde, her bakmdan bamsz bir Trk Devletinin kurulmas amalanmtr. Zaten Trkiye bunu aan bir talepte de bulunmamtr. Bamsz bir Trkiyenin mill ve stratejik snrlarnn korunmasna youn aba harcanmtr. Fakat Mttefikler, 1914ten nce terkedilen yerleri bu konferansta grmeye yanamamlardr. Onlar, I. Dnya Savann malubu olan bir Trkiye ile mzakerelerini srdrme srarnda idiler. Bunun karsnda Trk heyeti, bugn tenkit edilen btn konular Lozan mzakereleri srasnda byk azimle savunmutur. Bu yzden grmeler uzun srm, tartmal gemi hatta kesilmitir (yle ki, 20 Kasm 1922de toplanan konferans, mttefiklerin mill snrlarmz kabul etmemeleri ve kapitlasyonlarn devamnda srar etmeleri zerine, 4 ubat 1923te kesintiye uramtr. 23 Nisan 1923te yeniden balayan konferans, 24 Temmuz 1923te Lozan Bar Antlamasnn imzalanmasyla sona ermitir. Bu Antlama da 24 Austos 1923te TBMM tarafndan onaylanmtr).41 Mttefikler, Osmanl Devleti zerindeki iktisad, mal vd. imtiyazlarndan ok zor vazgemilerdir. Yeni Trkiyenin snrlar konusunda ise Mudanya Mtarekesi snrlarn savunarak geri ekilmek istememiler, Boazlar zerindeki fiili hakimiyetlerinden vazgememiler, Hatay ve Musul Vilyeti gibi yerleri vermeye yanamamlardr. Bu yzden Msk- Millde ngrlen hususlarn tamam gereklememitir. Bununla birlikte, Lozanda elde edilen neticeler asla kmsenemez. nk o gnk siyas artlar, milletimizin durumunu, devletimizin asker gcn, mal ve iktisad yapsn gznnde bulundurduumuzda elde edilen neticeler gerekten inanlmazdr. Ordusuyla btnleen Trk milleti, byk fedakrlkla verdii mcadele sonucunda, yzyllardan beri yar smrge haline gelen devletlerinin mill snrlar iindeki istikllini kurtarmay baarmtr. Lozanla birlikte tam bamsz yeni bir Trk Devleti kurulmutur. Byk Nutukta Sevr ile Lozan karlatran Atatrk: Muhterem Efendiler, Lausanne Sulh Muhedenmesinin ihtiva ettii essat, dier sulh teklifleriyle daha fazla mukayeseye mahal olmad fikrindeyim. Bu muhedenme, Trk milleti aleyhine, asrlardan beri hazrlanm ve Sevres Muhedenmesiyle ikmal edildii (tamamland) zannedilmi, byk bir suikastin inhidmn (ykln) ifade eder bir vesikadr. Osmanl devrine ait tarihte emsali nmesbk (ei olmayan) bir siyas zafer eseridir!42 deerlendirmesini yaparak Lozan

567

Antlamasnn, Trk milleti aleyhine yzyllardan beri takip edilen ve Sevr Antlamasyla tamamland zannedilen yok etme faaliyetlerine set eken bir belge nitelii tad ve Osmanl tarihinde benzeri bulunmayan bir siyas zafer eseri olduu sonucuna varmaktadr. Ancak Atatrk, burada lkemizin snrlaryla ilgili alnan kararlar Msk- Mill ve mill menfaatler dorultusunda deitirmeyi dnd de bir gerektir. Nitekim Amerikal General Mc. Arthurun, Hatralarnda, Byk devlet adamlarndan biri olarak tandn ifade ettii Atatrkle 1933te Ankarada yapt bir mlkat buna rnektir. Mlkatta yle denilmektedir: Atatrk, Ankaradaki karlamamzda bana: Almanyaya dikkat edin, eer dier devletler akll davranmazlarsa bu haliyle Almanya ikiye blnecek ve bundan en fazla Rusya kazanl kacak dedi. Sizin Trkiyenin gelecei hakknda tasavvurlarnz nedir? iye sorduumda ise: Allah nasip eder, mrm vefa ederse Musul, Kerkk ve Adalar geri alacam. Selnik de dahil Bat Trakyay Trkiye hudutlar iine katacam cevabn verdi43 Buradan da, Gazi Mustafa Kemal Paann, Msk- Millden vazgemediini, hedefe ulamak iin ise uygun bir ortamn meydana gelmesini beklediini gryoruz. Bu arada Atatrkn bir maceraperest olmadn vurgulamak gereklidir. O, byk devletlerle komularmzn iktisad, mal, asker gleriyle takip edecekleri politikalar ve Trkiyenin durumunu gz nnde bulundurarak d politikamz tespit etmi ve uygulamtr. Bu yzden Msk- Millyi gerekletirmek iin ihtiya duyulan artlarn olumasn beklemitir. Bunun rneini ise Boazlar ve Hatay meselelerinde grmemiz mmkndr. Hayat boyunca Msk- Millnin hedeflerini gerekletirmek isteyen Atatrk, II. Dnya Sava ncesinde, Avrupa devletleri arasnda meydana gelen gergin ortamdan istifade ederek, Boazlar konusunu 1933 ylndan itibaren milletleraras platformdaki gndemlere yeniden getirmeye balamtr. Sonuta 20 Temmuz 1936da imzalanan Montreux Boazlar Szlemesiyle, Lozanda Boazlara konulan btn snrlamalar kaldrlm ve Trkiyenin blge zerindeki hakimiyeti kabul edilmiir. Bylece, byk nder Atatrkn bar, azimli, kararl tutumu ve yksek d politikas sayesinde, tam bamszlk ile elien bu engel bar yollarla ama Misak- Millnin 4. maddesinde ngrld ekliyle zmlenmitir.44 Atatrk, Boazlar konusundan hemen sonra, Msk- Mill snrlarmz dahilinde bulunan Hatayla da yakndan ilgilenerek meseleyi mill menfaatlerimiz dorultusunda zmeye aba harcamtr. Hatay meselesi, Atatrkn kararl tutumu, ileri grll ve bar formlleri erevesinde, savaa lzum kalmadan, 1938de Milletler Cemiyetinin gzetimi altnda yaplan halk oylamas sonucunda, Hatayllarn Suriye ve Fransa idaresini reddetmesi, 2 Eyll 1938de toplanan Hatay Millet Meclisince bamsz Hatay Trk Devletinin kurulduunun iln edilmesi ve 23 Haziran

568

1939da

Hatay Meclisinin zmlenmitir.45

Trkiyeye

katlma

karar

vermesi

tarznda

aamal

olarak

Atatrk, Hatayn Trkiyeye katlmasn grememi, bu mutluluu yaayamamtr. Ama II. Dnya Savana doru Avrupa devletleri arasnda artan mcadeleden istifade ederek, yrtt dahiyane siyaseti ve kararl tutumuyla Hatayn Anavatana katlmasn salam, bu vatan parasn Trk milletine armaan etmitir. Bu suretle Atatrk, ksa mrnn son yllarnda, Msk- Millnin Lozanda kabul ettiremediimiz iki maddesini gerekletirmitir. Sz konusu gelime ise, dirayetli, kararl, ileri grl bir lider ile gl bir devletin bar yoluyla mill hedeflerine ulaabileceini aka gstermektedir. Atatrk, Trkiye Cumhuriyetini kurduktan sonra, 1938 ylna kadar takip ettii bar, tutarl ve yapc mill siyaset ile, Trkiyeyi blgesinde ve dnyada gvenilen, sz dinlenilen ve sayg duyulan bir devlet haline getirmitir. Trkiyeyi, dnya devletleri arasnda itibarl, onurlu bir ye yapm ve devletin sonsuza kadar yaamas iin gerekli nlemleri almtr. D siyaset alannda mill hedefleri gzetmitir. Btn anlamazlklarn bar yolu ile zm, Atatrkn takip ettii temel ilke olmutur. Bu ilke dorultusunda Yurtta bar, dnyada bar iin alyoruz diyerek anlamazlklar ncelikle bar iinde, ama mill menfaatlerden taviz vermeden, zme almtr. Bu siyasetin esasnda bar istei yatmakla birlikte, Atatrk, asker gcmz, her zaman hesaba katlmas gerekli nemli bir unsur olarak d siyasetimize sokmutur. Trk ordusunun gc, grevine ball ve disiplinli durumu, Trk topraklarnda gz olan baz devletlerin saldrgan hareketlerini frenlemi ve bar siyasetimizin aksamadan yrtlmesini salamtr. rneklerini verdiimiz kaynak ve belgelerden Msk- Millnin, milletimizin gelecek nesillerine, btn stikll Sava ehit ve gazileri gibi, Atatrkn de gl bir arzusu olarak devredildii grlmektedir. Ancak, Atatrkn yukardaki ifadeleri, drektifleri ve icraatlar yanl anlalmamaldr. O, katiyetle irredandist, saldrgan ve emperyalist bir dnceye sahip deildir. Atatrkn snrlarla ilgili szlerini ve hedeflerini zamann artlar ve imknlar erevesinde deerlendirmemiz gerekir. artlarn elverdii oranda Gazi Mustafa Kemal Paa, hakk gaspedilmi, zulme uram, vatan igal edilmi bir milletin, en tabi haklarn temin etmeyi amalamtr. Dolaysyla yaylmac ve saldrgan bir politika takip etmemitir. Atatrkn belirledii bu mill hedef, XIX ve XX. yzyllarda, Trk Devletinin zayflndan istifade edilerek zorla, haksz yere, igal edilen vatan topraklaryla esaret altna alnan soydalarmzn kurtarlmas olarak alglanmal ve Trk milletinin kendi haklarn meru mdfaa erevesinde savunmas olarak dnlmelidir. Atatrk, Msk- Millde snrlarla ilgili hkmlerin yer almasna ramen, bu snrlar ilgili metin hkmlerinin deil, milletin menfaatlerinin tespit ettiini ve bu hudutlarn mill menfaatlere gre yeniden dzenlenebileceini belirtmektedir. Bu gr ise Atatrkn yazl metinlerle ngrlen dar kalplar iinde kalmadn, mill menfaatlere, devlet gcne ve gnn artlarna gre her zaman deiik hedeflerin belirlenebileceini vurgulamas asndan nemlidir. Ulu nder bu hususta:

569

Efendiler arz meselesi ve hudd meselesi Msk- Millnin malmu liniz, birinci maddesinin dire-i mlundedir (ieriindedir). Msk- Mill u hat bu hat diye hibir vakitde hudd izmemidir. O huddu izen ey milletin menfaati ve Heyeti Cellenin isbeti hazrdr. Yoksa bu haritas mevcud bir hudd yokdur46 diyerek bizlere dar kalplardan kurtulmamz iin rehber olmaktadr. Mustafa Kemalin inklplarnn tm gelien ve deien dnya sistemine ok rahat ayak uydurabilecek dzeydedir. D politikadaki prensip ve hedefleri de ayn ekilde aklc ve ileriye dnktr. 6 Aralk 1922 tarihinde Ankarada, basn mensuplarna Halk Partisini Kurmak Hakkndaki Kararn Aklamas srasnda Mustafa Kemal Paa: stikblde (gelecekte) hayat milleti (millet hayatn) tehdit edecek tehlikelere dmemek iin, ona gre imdiden hazrlanmak ve almak, vatann seven bilcmle (btn) efrad milletin (millet fertlerinin) borcudur. Filvaki (gerekten) vatanmza ve istikllimize gz dikenlere yalnz askerlike stn galebe etmek kfi deildir. Memleketimiz hakknda istil emelleri besleyecek olanlarn her trl mitlerini kracak vechile (ekilde) siyaseten, idareten ve iktisaden kuvvetli olmak lzmdr47 deerlendirmesini yaparak Trkiyeyi tehdit edebilecek tehlikeler karsnda alnmas gereken temel tedbirleri aklamtr. Ayrca Atatrk 13 Mart 1923 tarihinde Adanada yapt konuma esnasnda: Arkadalar, bu memleketin halk zerinde kimsenin hak ve salhiyeti olmad gibi bu memleketi harice muhta ettirmemek de size terettp eden bir vazifedir. 48 uyarsn yapmtr. Nitekim geen yzylda olduu gibi, XXI. yzylda da dnyamzda ok byk deiimlerin gereklemesi beklenilmektedir. zellikle Trkiyenin Avrupa Birliine girme abalar karsnda, lkemize ynelik baz yaptrm ve mill hakimiyetle elien taleplerden dolay, devletimizin blnmez btnlnn devam ve milletimizin varl asndan olduka hassas bir durum meydana gelmitir. Byle bir ortamda i ve d bamszlmzn korunmas artyla; dier devletlerle siyas, sosyo kltrel, iktisad, teknolojik ibirliin yaplabilecei ynndeki Misak-i Millnin fikirlerini deien dnya sistemi iinde bir rehber olarak takip etmek, Ulu nder Atatrkn direktiflerini hassasiyetle yerine getirmek, mill hakimiyete dayanan bamsz bir Trkiyenin varl iin ve mill menfaatlerimiz asndan zorunludur. EK: Msk- Mill Beyannamesi Msk- Mill Metni Msk- Mill, Trk milletinin temsilcilerinin kabul ettii bir karardr. Meclisin karar olduundan, ayn zamanda Trk milletinin de karar anlamna gelmektedir. Bu adan Msk- Millnin kabul ile Mill Mcadele, Osmanl Meclis-i Mebsn tarafndan resmen kabul edilmi ve milletimize ml edilmitir. Ayrca, demokrasi kurallarna uygun bir tarzda, Mecliste alnan bir karardr. Dolaysyla Msk- Millnin bu nemli zelliinden daha sonraki yllarda, ngiltere, Fransa ve dier devletlerle olan mnasebetlerde temel ilke olarak istifade edilmitir. Msk- Mill, gerek Mill Mcadele yllarnda,

570

gerekse sonradan Trk Devletinin siyasetinde rehber olmutur. zellikle Atatrk dneminde Trk d politikasnn ruhu ve ana hedefi olarak uygulanmaya allmtr. Bu nemli belgenin Osmanlca metni ile transliterasyonu yledir: Anadolunun Byk ve Azimkrne Mchedtn (mcadelelerini) douran Esbb (sebepleri) ve Mukaddes Dav-y Millmizin Esstn htiv eden 28 Ocak 1920 trihli Misk- Mill Beynnmesidir. Misk- Milli Beynnmesi Zrde (aada) vzil-imz (imzs bulunan) Osmanl Meclis-i Mebsn azlar istikll-i devlet ve istikbl-i millnin, hakl ve devaml bir sulhe niliyet (ulamak) iin ihtiyr edebilecei (katlanabilecei) fedkrln hadd-i azamn (en yksek snrn) mutazammn olan (ieren) esst- tiyeye (aadaki esaslar) tammi-i riyetin (tam uyumun) mmknt-temn (salanmas mmkn) olduunu ve esst- mezkre hricinde pyidr bir Osmanl Saltanat ve Cemiyetinin devm- vcdu (varlnn devam), gayr-i mmkn bulunduunu kabul ve tasdk eylemilerdir. Madde 1. Devlet-i Osmaniyenin mnhasran (zellikle) Arap ekseriyetiyle meskn olub 30 Tern: Evvel (Ekim) 1918 trihli mtrekenin hn-i akdinde (atekesin imzaland srada) muhsm (dman) ordularn igali altnda kalan aksmnn (ksmlarnn) mukaddert, ahlisinin serbeste beyn edecekleri rya (reylere) tevfkan (uygun olarak) tayn edilmek lzm geleceinden, mezkr (anlan) hatt- mtreke dhil ve hricinde dnen, rken mttehid (birlemi) olan, yekdierine kar hrmet-i mtekabile (karlkl hrmet) ve fedkrlk hissiytile mehn (dolu) ve hukk- rkye ve ictimiyeleriyle erit-i muhtiyelerine (evre artlarna) tammiyle riyetkr Osmanl-slm ekseriyetiyle meskn bulunan aksmn (ksmlarn) heyet-i mecmas (btn) hakkaten veya hkmen hibir sebeble tefrk (ayrlk) kabl etmez bir kldr. Madde 2. Ahlisi ilk serbest kaldklar zamanda r-y mmeleriyle (halkoyu ile) Anavatana iltihk etmi (birlemi) olan Elviye-i Selse iin ledel-cb (gerektii zere) tekrr serbestce r-y mmeye mrcaat edilmesini kabul eder. Madde 3. Trkiye sulhune taalluk edilen (balanan) Garb Trakya vaziyet-i hukkiyesinin tesbti de sekenesinin keml-i hrriyetle beyn edecekleri rya tebean (tbi olarak) vki olmaldr. Madde 4. Makarr- Hilfet-i slmiye (slm halifeliinin bakenti) ve pyitaht- Saltanat- Seniyye ve Merkez-i Hkmet-i Osmaniyye olan stanbul ehriyle Marmara Denizinin emniyeti her trl halelden (zarardan) masn (korunmu) olmaldr. Bu ess mahfz kalmak artyla Akdeniz ve Karadeniz Boazlarnn ticret ve mnkalt- leme (dnya nakliyatna) kd (almas) hakknda bizimle sir bil-umm alkadr devletlerin mttefikan (ittifakla) verecekleri karr muteberdir (geerlidir).

571

Madde 5. Dvel-i tilfiye (tilf Devletleri) ile muhsmlar ve baz mrikleri (ortaklar) arasnda takarrr eden (kararlatrlan) esst- ahdiye (anlama artlar) diresinde ekalliyetlerin (aznlklarn) hukku, memlik-i mtecviredeki (civar memleketler) Mslmn ahlinin de ayn hukkdan istifde mniyesiyle (arzusuyla) tarafmzdan teyd ve temn edilecekdir. Madde 6. Mill ve iktisd inkiftmz (gelimelerimiz) dire-i imkna girmek ve daha asr bir idre-i muntazama (dzenli idare) eklinde tedvr-i umra (ileri evirmeye) muvaffak olabilmek iin her devlet gibi bizim de temn-i esbb- inkifmzda (gelime artlarnn salanmasnda) istikll ve serbet-i tmma mazhar olmamz (ulamamz) ssl-ess (temel esas) hayt ve bekmzdr. Bu sebeble siys, adl mal ve sir inkifmza mni kuyda (kaytlara) muhlifiz. Tahakkuk edecek dyntmzn (borlarmzn) erit-i sulhiyesi (bar artlar) de bu essta mugayir (aykr) olmayacakdr.49 Grld zere Msk- Mill ile her eyden nce mill ve blnmez bir Trk vatannn snrlar tespit edilmitir. Ayrca, Osmanl Meclis-i Mebsn yelerinin aldklar bu kararlarn devletin bamszl, milletin gelecei ve devaml bir barn salanmas iin yaplabilecek en son fedakrlklar olduu vurgulanmaktadr. Kemal Atatrk, Nutuk, C. I., (1919-1920), Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul 1981, s. 360. 2 Nejat Kaymaz, Msk- Mill zerinde Yaplan Tartmalar Hakknda, VIII. Trk Tarih

Kongresi, (Kongreye Sunulan Bildiriler), C. III., Ankara 11-15 Ekim 1976, s. 1943. 3 4 5 Mehmet Gnlbol, Cem Sar, Olaylarla Trk D Politikas, Ankara 1989, s. 12. Yenign Gazetesi, Msk- Mill, 28 Knn- Sn 1920. Edirne Mebsu Mehmed eref (Aykut) hatratnda, Msk- Mill metninin 12 Ocak

1920de Mebslar Meclisinin almaya balamasndan sonra be kiilik gayr- resm bir heyet tarafndan hazrlandn ve temel metnin kendisiyle Yusuf Kemal Beyde olduunu, Felh Vatanclarn toplantsnda kabul edilmesinden sonra 28 Ocak 1920 Cuma gn, Meclis-i Mebsnda Celaleddin Arif Beyin riyasetindeki toplantda gndem d tarafndan okunduunu, 17 ubat 1920 tarihinde de Meclis Heyet-i Ummiyesince kabul edilerek milli irdeye iktiran ettiini belirtmektedir (Cemal Kutay, Mehmed eref Aykut, stanbul 1985, s. 238-240, 259). 6 Meclis-i Mebsn Zabt Ceridesi, C. I., Devre: 4, tima Serisi: 1, Onbirinci nikad 17

ubat 1920 Sal, TBMM 1992, s. 143-145; kdm Gazetesi, kinci Celse, No: 8269, 18 ubat 1920, s. 2; leri Gazetesi, No: 760, 18 ubat 1920, s. 4, Cemal Kutay, a.g.e., s. 308. 7 8 Meclis-i Mebsan Zabt Ceridesi, s. 145-146. leri Gazetesi, Meclis-i Mebsnda, No: 767, 25 ubat 1920, s. 4.

572

Vakit Gazetesi, Ahd- Mill Program, No: 819, 17 ubat 1920, s. 1; leri Gazetesi, Ahd-

Millnin Sulh Esslar, No: 819, 17 ubat 1920, s. 1; kdm Gazetesi, Misak- Mill Program Sureti, No: 8269, 18 ubat 1920, s. 2. 10 11 Vakit Gazetesi, Mebsn Ahd, No: 801, 30 Ocak 1920, s. 1. Elviye-i Selse, yani Kars, Ardahan ve Batum sancaklar, 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi

neticesinde Rusya tarafndan igal edilmitir. I. Dnya Harbinde ise, Ruslarn Kafkas Cephesinde malup olmas ve 3 Mart 1918 Brest-Litovsk Andlamas sonucunda plebisit yaplm ve halkn byk ounluunun isteiyle ad geen sancak Osmanl Devletine dahil olmutur. Bu sonu ve blgenin demografik yaps gz nnde bulundurularak Kars, Ardahan ve Batum halknn, kendi isteiyle Trkiyeye katlaca dnlmektedir. 12 Seha L. Meray, Lozan Bar Konferans, Tutanaklar, Belgeler, Takm I, C. I., Kitap I,

Ankara 1969, s. 42. 1922 ylnda btn Bat Trakayada ise, (yani Bulgaristan idaresinde de kalan Razlog, Nevrekop, Dvlen, Pamakl, Eridere, Krcaali, Dardere, Koukavak, Ortaky de dahil olmak zere), %76. 5 (747. 628) Trk, %11. 3 (110. 741) Bulgar, %11. 2 (110. 041) Rum, %1 (9. 234) Yahudi, Ermeni Ermeni ve Ulah yaamaktayd. (Garb Trakya Nfus Grafikleri Tablosu, Garb Trakya Cemiyeti, Dersadet 338). 13 14 15 16 17 18 Nutuk, C. I., s. 360; Nejat Kaymaz, a.g.m., s. 1945; Toktam Ate a.g.e., s. 217. Kemal Atatrk, Nutuk, C. III., Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul 1981, s. 1178-1186. A.g.e., (Vesika 220), s. 1186. Babakanlk Cumhuriyet Arivi (BCA), Hariciye, nr. 6/42, 31. 10. 1338 (1922). BCA, Hariciye, nr. 6/42, 28. Tern-i Evvel. 1338 (1922). Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. I, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk

Aratrma Merkezi, Ankara 1997, s. 184. 19 20 21 BCA., Hariciye, nr. 6/42, 28 Tern-i Evvel 1338, (28 Ekim 1922). BCA, Hariciye, nr. 1/210, 18. 9. 1338 (1922). Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Kafkas Cephesi 3nc Ordu Harekt, C. II,

Genelkurmay Bakanl, Ankara 1993, s. 625-627, kroki: 109. 22 Mondros Mtarekesinin 11. maddesine gre; rann kuzeybat ksmndaki Osmanl

Kuvvetlerinin derhal harpten nceki hudut gerisine alnmas hakknda evvelce verilen emrin uygulanmas, Mver-i Kafkasn (Kafkaslar tesi, yani Azerbaycan ve Dastann), nceden

573

Osmanl kuvvetleri tarafndan ksmen boaltlmas emredilmi olduundan, dier ksmlar mttefikler yerinde tetkik ederek, istediklerinde boaltlacaktr. 23 Mtarekenin 15. maddesine gre ise; Osmanl Hkmetinin denetimi altnda bulunan

Mver-i Kafkas demiryollar, tilf subay ve memurlarnn kontrolnde bulunacak, Kafkas demiryollar tamamyla tilf memurlarnn idaresine braklacaktr. tilf Devletleri Batum ve Baky igal edebileceklerdir. 24 25 A.g.e., s. 628-642. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. I., : 154, (Trkiye Bankas Kltr Yaynlar), Ankara

1985, s. 453-454. 26 27 A.g.e., C. I., : 154, s. 448-456. TBMM Zabt Ceridesi, C. I, Devre: 1, kinci Celse (nc Bask), Ankara 1959, s. 16.

28 29

BCA., Hariciye, nr. 400-1/53, 10. 4. 1923, f. 4. Hurit Erturul, Atatrklk Evrensel Boyutlu Bir Dnce Sistemidir, Atatrk Haftas

Armaan, Atatrk Dizisi, Say: 23, Ankara 10 Kasm 1990, s. 2.; Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, C. IV, (Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn) Ankara 1991, s. 634. 30 Kemal Ayta, Atatrkn Eitim Gr, Atatrklk (kinci Kitap), Ankara 1983, s. 108;

lker Alp, Atatrk ve Trk Genlii, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XIII, S. 38, Ankara Temmuz 1997, s. 445. 31 32 33 Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. I, s. 405. kr Kaya erefolu Hayri Babu, Millet ve Mill Birlik Bilinci, Ankara 1985, s. 103. Afet nan, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, Trk Tarih Kurumu

Yaynlar, Ankara 1998, s. 23, 376-377. 34 35 36 37 Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara 1999, s. 203. A.g.e., s. 130, (Hakimiyeti Milliye, 21 Mart 1923). Tahsin Banguolu, Mill Misak ve Lozan, Trk Edebiyat, stanbul Ekim 1987, s. 7. A.g.e., s. 7.

574

38 39

Seha Meray, a.g.e., 1/1, s. 346. Atatrk (Komutan, Devrimci, Devlet Adam Ynyle), Gn. kur. ATASE Bk. Yaynlar,

Ankara 1980, s. 435-436; Trk nklap Tarihi, Kara Harp Okulu, Ankara 1986, s. 342-343; Ahmet Mumcu, Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi, Ankara 1974, s. 99-100. 40 Cengiz Krat, Trkiye Byk Millet Meclisinde Lozan Murahhas Heyetine Verilen

Talimatlar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 18, stanbul Temmuz 1998, s. 14-15. 41 smet Giritli, Mondrostan Mudanyaya, Sevresden Lausannea, Atatrk Aratrma

Merkezi Dergisi, C. V, Mart 1989, Say: 11, s. 280. 42 43 44 Kemal Atatrk, Nutuk, C. II, stanbul 1981, s. 767. Ahmet Kabakl, Temellerin Durumas, (4. bask), stanbul 1990, s. 52-53. Nuri Kstkl, Msk- Mill ve Atatrkn Mill D Politika Hedefleri, Seluk niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 1, Konya 1992, s. 126; Fahir Armaolu, Siyas Tarih 17891960, Ankara 1975, s. 662-665. 45 56 Fahir Armaolu, a.g.e., s. 667-671. TBMM Gizli Celse Zabtlar, 6 Mart 1922-27 ubat 1923, C. 3., Devre: 1, ctima: 3,

(Trkiye Bankas Kltr Yaynlar), Ankara 1985, s. 1318; Ar nan, a.g.e., s. 66. 47 48 49 Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II, s. 50. A.g.e., s. 130. Ahd- Mill Beynnmesi Sreti, Meclis-i Mubsan Zabt Ceridesi, C. 1, Devre: 4, tima

Senesi: 1, Onbirinci nikad, 17 ubat 1336 (1920) Sal, TBMM Basmevi, 1992, s. 144-145; leri Gazatesi, Ahd- Mill Esslar, No: 759, 17 ubat 1920, s. 4.

575

Lozan Bar Antlamas (24 Temmuz 1923) / Yrd. Do. Dr. Veysi Akn [s.306-318]

Pamukkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Bu

Muahedenme,

Trk

Milleti

aleyhine,

asrlardan

beri

hazrlanm

veSevr

Muahedenmesiyle ikml edildiizannedilmi, byk bir suikastninhidamn ifade eder bir vesikadr. M. Kemal ATATRK

Lozana Giden YoldaBirinci Dnya SavaSonras Olaylar Birinci Dnya Harbi, insanln madd ve manev kayplar dikkate alndnda beeriyetin bana gelen en byk felaketlerden biridir. nk bu savata lkeler, milyonlarca insann kaybetti, sakat kald, geri dnebilenler byk bir dram yaad. Sava ekonomisi sebebiyle devletler mal adan da kayba uradlar. Savatan sonra ekonomik buhran btn dnyay etkisi altna ald. Drt yl sren bu byk mcadelenin galipleri oldu, ancak siys ve iktisad neticeleri gz nne alndnda kazananlar yoktu. Sava sonras imzalanan bar antlamalar, dnyaya sulh ve skneti getirmekten uzak kald. Aksine yeni bir byk savan iaretlerini verdi. Bu yzden Lozan Bar Antlamas hari, Birinci Dnya Sava sonras imzalanan antlamalar sistemi, bara son veren bar olarak adlandrld.1 Galip devletler, kendi aralarnda topladklar Paris Sulh Konferans neticesinde Almanya ile 23 Haziran 1919da Versailles Bar Antlamas, (Avusturya-Macaristan sava sonras iki devlet olarak paraland iin) Avusturya ile 10 Eyll 1919da Saint Germain Antlamas, Macaristan ile 6 Haziran 1920de Trianon Antlamas ve Bulgaristan ile 27 Kasm 1919da Neuilly Antlamasn imzaladlar.2 Paris Bar Konferansnda ele alnan en nemli konulardan birisi de Osmanl mparatorluunun geleceini belirleyecek Dou Sorunu / ark Meselesi idi. Geri, tilaf Devletleri sava esnasnda aralarnda imzaladklar gizli antlamalarla Osmanl Devleti topraklarn kt zerinde paylam bulunuyorlard.3 Bununla beraber, Paris Bar Konferansnda en uzun sren mzakereler, Osmanl lkesinin paylam konusunda olmutu. Bu vesile ile Osmanl Devleti ile imzalanacak bar artlar, dierlerine gre en geri braklmt. zellikle ngiltere ve Fransa arasndaki blmelerin ne ekilde olacana dair ekimeler, konferansn uzamasna sebep oldu. tilaf Devletleri, bu anlamazlklarn giderilmesi sonras, nihayet 24-26 Nisan 1920de San-Remoda Osmanl Devleti ile yapacaklar bar artlar zerinde uzlatlar.4 11 Maysta Osmanl delegelerine tebli edilen bu kararlar, 22 Temmuz 1920de. Osmanl Saltanat urasnda oylanarak kabul edildi. Bunun zerine tilaf Devletleri ile Osmanl delegasyonu arasnda 10 Austos 1920de Sevr Antlamas imzaland.

576

Tamam 433 maddeden oluan bu antlama ile Osmanl Devleti, kendi lm fermann imzalam bulunuyordu. Buna gre; Osmanl lkesi, stanbul ehri ile Bat Karadeniz ve Anadoluya skm kk bir toprak parasndan ibaret olacakt. Asrlardr Trk yurdu olan Dou Anadoluda Ermeni ve Krt devleti kurulacakt. Bunun dnda kalan Trk topraklar, tilaf Devletleri tarafndan paylalacakt. Trk ordusu terhis edilerek, ok az sayda jandarma braklacak; Boazlarn idaresine el konulacak; aznlklara Trklerin mill btnln zedeleyici her trl haklar tannacakt. Kapitlsyonlar, muhtevalar ve uygulanan lkelerin saylar geniletilerek devam ettirilecek ve Osmanl Maliyesi denetim altna alnarak, tilaf Devletleri tarafndan idare edilecekti. 5 Osmanl ynetimi, btn bu ar artlara ramen kurtuluu galip devletlerin isteklerine uymakta gryordu. Bununla beraber Trkler arasnda gerek kurtulu areleri arayanlar da vard. Mtarekenin imzasndan hemen sonra, memleketin her yresinde Mill Mukavemet tekilatlar kurulmu ve Mustafa Kemal Paann nderliinde Mill Mcadele atei yaklmt. zmirin igalini mteakip Trk Milleti, atee koan kelebekler gibi Mustafa Kemal Paann yannda yer ald. Milletin istikllini yine milletin azim ve karar kurtaracakt. Toplanan kongreler ve alnan kararlarla Trk nfus ekseriyeti bulunan yerler, mill snrlar olarak kabul edilerek, Sevr kararlarn alanlara ve imzalayanlara kar kld. Sevr Muahedesi hkmleri, her ne kadar stanbul Hkmeti tarafndan kabul edilmise de uygulama alan nemli lde Anadolu topraklar idi. Bu topraklar, TBMM Hkmeti ve ordularnn hakimiyetindeydi. tilaf Devletlerine gre, Sevre giden yol Ankarann drlmesinden geiyordu.6 Bu gaye ile Anadoludaki igalci Yunan ordularn Ankara zerine sevk ettiler. Anadolu, tarihin en anl stikll Savana sahne oldu. Trkler, 26 Austos 1922de dzenledikleri Byk Taarruz, Bakumandanlk ve Takip harekt ile zmire doru ilerlediler. Hedef, btn lkenin dmandan arndrlmas idi. Trklerin bu ekilde art arda zaferler kazanarak, zmire doru ilerlemeleri, bozguna uratlan Yunan kararghnda endie ile izleniyordu. Yunan Hkmeti, Anadoludan gelen kt haberler zerine, 2 Eyll 1922de ngiltereye mracaat ederek, mtareke istedi.7 ngiltere, bu teklifi birka gn gizli tuttuktan sonra, 4 Eyllde Fransa ve talya Hkmetlerine bildirdi. Ancak, mtareke artlar hususunda mttefikler arasnda gr ayrlklar vard. ngiltere, yalnz Anadolunun tahliyesi art ile mtarekeye raz idi, Fransa ise, Yunanllarn Midye-Enez hattna kadar olan Dou Trakyay tamamen boaltmalarn istiyordu.8 tilaf Devletleri Yksek Komiserleri, 6 Eyllde kendi aralarnda anlaarak, 7 Eyllde TBMM Hkmetinin stanbul Mmessili Hamid Beye Anadolunun boaltlmas art ile Yunanistann mtareke istediini bildirdiler.9 Ankara Hkmeti, Mttefiklerin bu teklifini ihtiyatla karlad. Ksa srede cevap vermeyerek, zaman kazanacak ve bu sre ierisinde btn Anadolu dmandan temizlenecekti. Nitekim, 9 Eyllde zmir, 10 Eyllde Bursa, 12 Eyllde Gemlik ve Mudanya kurtarld.10 Misk- Mill snrlarna ulalabilmesi iin stanbul ve Trakyann da kurtarlmas gerekli idi. Bu gaye ile ordu, anakkale ve stanbul Boazlarna ileri harekta yneldi. Bu durum tarihte anakkale Olay diye tannan krizi yaratt.11 Bu buhran dneminde Trk kuvvetleri anakkale ve zmit nlerine

577

kadar ilerlediler. Bu asker gelimeler zerine tilaf Devletleri temsilcileri (Poincare, Curzon, Kont Sfortza), Boazlara kar giriilen Trk harektn durdurmak ve mtareke artlarn belirleyerek, bar konferansna zemin hazrlamak iin, 20-23 Eyll 1922 tarihleri arasnda Pariste bir araya geldiler. Mzakereler ok sert tartmalara sebep oldu. Curzon, mtareke grmeleri esnasnda generallere esneklik kazandrmak iin Trk tarafna sunulacak teklife, Trakya ile ilgili ak bir hkm koymak istemiyordu. Fransa ve talya ise Trakyann Trklere verileceinin taahht edilmesini, aksi takdirde Mustafa Kemal ve ordularn durdurmann imkansz olduunu sylyordu.12 Sonuta mttefik devlet, Trkiyenin Merie ve Edirneye kadar Trakyay geri alma arzusunu olumlu telakki eyler eklinde ortak bir forml bulundu.13 Bu karar, 23 Eyll 1922de Trk Hkmetine sunuldu. Trk Hkmeti de ksa sren mzakereden sonra, Trakyann tahliyesi art ile Mudanyada grmelerin yaplmasn kabul eden cevabn, 29 Eyllde tilaf Devletlerine bildirdi.14 Bunun zerine ngiltere (Genl. Harrington), Fransa (Charpy), talya (Mombelli) ve Trkiye (smet nn) arasnda, 3-11 Ekim 1922 tarihleri arasnda Mudanya Mtarekesi grmeleri gerekleti. mzalanan Mtareke hkmlerine gre, Trakya tek bir kurun atlmadan anavatana kavutu. Buna karn tilaf Devletleri, anakkale ve stanbul Boazlar ile stanbul ehri zerindeki hakimiyetlerini bar imzalanncaya kadar koruyacaklard.15 Bylece, Trk-Yunan sava sona ermi ve Avrupa devletleri ile Trkiye arasnda barn yolu almt. Lkin ngiltere, mtareke artlar ile Trkiyenin bar konferansndaki gcn olduka kstlamt. Trakyaya karlan Trk askeri says 8.000 jandarma ile snrlandrlmt. anakkale ve stanbul Boazlar bar yaplncaya kadar Mttefik kuvvetlerin elinde kalacakt. Bylece Trkiye, konferansn kesilmesi tehlikesi karsnda Yunanistana kar harekt gcn nemli lde nceden kaybetmi olacakt. ngiltere, bu asker kstlamalarla da yetinmemi, bir ksm manevralarn da konferans dnemine brakmt. Karaaa Yunanllardan tahliye ettirmeyerek,16 ileride elde edecekleri bir tavize karlk Trkiyeye vermeyi plnlamt. Ayrca konferansa, Ankara ve stanbul Hkmetlerini birlikte davet ederek, gr ayrlklarna sebep olacakt. Trkiye bu oyunu nceden fark etmi ve kar bir hamle ile stanbul Hkmetini ortadan kaldrmt. Btn bunlarn yan sra Mttefikler, konferansta ortak bir politika belirleyeceklerdi. A. Lozan Bar Konferans (20 Kasm 1922-24 Temmuz 1923) 1. Konferansn Yeri ve Delegelerin Tespiti Mudanya Mtarekesi sonrasnda bar grmeleri sreci hzlandrld. Ancak mzakerelerin nerede yaplaca kesinlemi deildi. Mustafa Kemal Paa, konferansn Yunanllarn malubiyetinin tescil edildii zmirde toplanmasn istiyordu.17 Bylece Trkiye, grmelerde psikolojik bir bask kurmay dnyordu. Buna karlk Mttefikler, konferansn Lozanda yaplmasn istiyorlard. Lozan,

578

o dnemde Trklk iin iyi bir yer deildi. Burada oturan Rumlar ve Ermeniler Lozan ehrinin havasn Trkler aleyhine evirmilerdi. Btn svire bu havadan etkilenmi durumdayd. Bu sebeple mzakerelerin yaplaca yerin havas, Trklerin mill davalarnn anlalabilmesi iin iyi bir muhit deildi.18 Bu olumsuzluklara ramen Trk ynetimi, bunu bir sorun haline getirmeyerek, zmir hususunda srar etmedi. Bununla beraber, davetin eklinden kaynaklanan nemli bir sorun yaand. Mttefik Devlet, konferansa Ankara Hkmeti ile beraber stanbul Hkmetini de davet etmilerdi. Bylece Trk tarafnn grlerini zayflatm olacaklard. Bu ekilde stanbul Hkmetinin mzakerelere davet edilmi olmas ve Sadrazam Tevfik Paann da bu konuda srarc grnmesi, Ankarann tepkilerine yol aarak, saltanatn ilgasn gndeme getirmiti.19 Bu amala toplanan TBMM, 1 Kasm 1922de tarih bir karar alarak, saltanat ve hilafeti bir birinden ayrarak, Osmanl saltanatna son verdi.20 Bylece stanbul Hkmetinin de varlna son verilerek, konferansa hangi tarafn katlaca meselesi halledilmi oldu. Lozana giden yolda Trk tarafnn dier bir meselesi de, konferansa katlacak ba delegenin ve heyetin seimi idi. Konferans, sadece Trkiye ile Yunanistan arasndaki meseleleri halletmek iin deil, tilaf Devletleri ile Trkiye arasndaki bar artlarn da tanzim etmek zere toplanmaktayd. Lozana gidecek Trk delegelerinin nemli vasflara sahip kimseler olmalar gerekiyordu. Bu vasflar arasnda en nemli art, murahhaslarn Osmanl mparatorluu siyasetinde yetimi kimselerden olmamasyd.21 Hkmette, Mecliste, Encmenlerde ve muhtelif kulislerde bar konferansna gnderilebilecek murahhaslarn isimleri konuuluyordu. Bunlar arasnda Babakan Rauf (Orbay), Hariciye Vekili Yusuf Kemal (Tengireng) ve Shhye Vekili Rza Nur Beylerin isimleri ne gemi bulunuyordu.22 Ancak, Mustafa Kemal Paa byle dnmyordu. Rauf Beyin bakanlnda ve smet Paann mavirliindeki bir heyetin konferansta baarl olabileceinden emin deildi. O, heyet bakan olarak smet Paay grmek istiyordu. Bu fikrini Rauf Beye de kabul ettirdi. Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, istifasn sundu ve yerine smet Bey geirildi. Bylece heyet bakanl meselesi halledilmi oldu.23 smet Paann bakan olduu heyete murahhas olarak Rza Nur (Shhye Vekili) ve Hasan Saka (ktisat Vekili) seildiler.24 Trk delegasyonunun sekreterliklerini Ali Trkgeldi, Mehmet Ali Nalin, Cevat Akaln, Celal Hazm Arar, Saffet av, Sleyman Saip Kran, Dr. Nihat Reat Belger ve Rfat Beyler; genel sekreterliini de Reit Saffet Atabinen yrtecekti. Tercman olarak Hseyin Pekta (Robert Koleji kinci Mdr), basn danman olarak Ruen Eref naydn ve Yahya Kemal Beyatl grev yapacaklard. Ayrca, muhtelif konularda faydalanlmak zere 21 uzman danman bulunuyordu.25 Hkmet, sulh heyeti yola kmadan, Lozan Bar Konferans mzakerelerinde takip olunacak esaslar hakknda alelacele bir talimatname hazrlad. Burada konferansta mzakere edilecek temel konulara dair kararlar mevcuttu. Kararlarn altnda Hseyin Rauf, Fevzi (akmak), smet, Dr. Rza ve adlar okunamayan iki bakann imzalar bulunmaktayd.26

579

Trk taraf mzakerelerde ele alnacak konularn erevesini bu ekilde izerken, Mttefikler de bo durmam ve Trklerin isteklerine kar ortak bir tavr koymann yollarn aramlard. ngilterenin istei ile konferansn alndan birka gn evvel, 18-19 Kasm tarihlerinde Pariste iki ayr toplant yapld. Bu toplantlarda, konferansta mzakere edilmesi gereken. Mttefikler ile Trkler arasndaki meseleler ele alnarak tartld. Tam bir mutabakata varlmasa bile genel bir tavr belirlendi. Onlar, nce Trklerin isteklerini dinlemeyi, daha sonra da bu istekleri aralarnda mzakere ederek, konferans salonunda Mttefiklerin benimsedikleri ereveye uygun olacak ortak kararlatrdlar.27 2. Birinci Dnem Mzkereleri (20 Kasm 1922- 4 ubat 1923) Davet eden devletler, konferansn 13 Kasm 1922de alacan ve mzakerelerin balayacan bildirmilerdi.28 Bu amala smet Paa bakanlndaki Trk heyeti, 8 Kasm aramba gn stanbuldan hareketle 11 Kasmda Lozana ulat. Ancak Trk heyetinden baka gelen yoktu. Konferansn al, 20 Kasma tehir edilmi ti. Bunun zahir sebebi ngilterede yaplan seimlerdi.29 Gerekte ise, Mttefik delegelerin Trklere kar oluturacaklar politikalar tespit etmek iin Pariste toplant halinde bulunmalaryd.30 Bunu bir frsat telakki eden smet Paa, 13 Kasmda bir basn toplants yaparak Trklerin tespit edilen tarihte gelmekle bara olan sayglarn gsterdiklerini vurgulam ve bu hususta Mttefiklere bir nota sunmutu. Bu durum, Avrupa ve Lozan kamuoyunda Trkler lehine bir havann esmesine sebep oldu.31 Ayrca smet Paa, bu arada Parise giderek Fransz yetkililer ile baz temaslarda bulundu.32 Konferansa katlan devletler ve durumlar yle idi: ngiltere, Fransa, talya ve Japonya; davet eden devletlerdi. Yunanistan, Romanya, Srp-Hrvat-Sloven Devleti, Amerika Birleik Devletleri ve Trkiye; tm grmelere katlmak zere arlan devletlerdi. Sovyet Rusya ve Bulgaristan, Boazlar Rejimi ile ilgili mzakerelere katlmak zere arlmlard. Belika ve Portekiz ise belirli konularda mzakerelere katlabileceklerdi.33 Dier heyetlerin de gelmesi ile Lozan Konferans, 20 Kasm 1922de ehrin merkezindeki Mont Bnon Gazinosunda, svire Konfederasyonu Reisi Haabn nutku ile ald. Curzon ve ardndan Trk heyeti bakan smet Paa birer konuma yaptlar. Mzakereler ertesi gn Ui atosunda gerekleecekti.34 Bylece Birinci Dnya Savan bitiren son antlamann mzakereleri balam oldu. Ancak bunun dierlerinden bir fark vard. tilaf Devletleri, Almanya, Avusturya, Macaristan ve Bulgaristana kendi artlarn ileri srerek bir antlama imzalatmlard. imdi kendilerine kar Mill Mcadele kazanm Trkler ile masaya oturarak, eit artlarda tartmay kabul etmilerdi. Lozan Konferansnn ilk oturumu 21 Kasm 1922 Sal gn saat 11:de Ui atosunda, Lord Curzonun geici bakanlnda balad. Konferansn resm dili olarak Franszca seildi. 35 Ardndan da Mttefikler tarafndan hazrlanan Konferans Tz grmeye ald. Tzn ad, ark bir cevap vermeyi

580

meselesini artracak ekilde Yakn Dou leri Hakknda Lozan Konferans olarak konulmutu. smet Paa, Trkler zerinde psikolojik bask unsuru olan bu isme itiraz ettiyse de, deitirilmesini temin edemedi. Mttefiklerin konferansta birlikte hareket edecekleri, daha ilk gnden belli olmutu. Tze gre; bir Konferans Genel Sekreterlii ve bir de Yaz leri Komitesi kuruldu. Ayrca davet eden devletler bakanlnda Arazi ve Askerlik, Yabanclar ve Aznlklar, Maliye ve ktisat alanlarnda komisyon kurulmas kararlatrld. Mzakereler gizlilik ierisinde yrtlecekti. 36 Bundan sonra konferans, komisyon toplantlar ile devam etti. A. lke ve Askerlik Komisyonu 22 Kasm 1922de Lord Curzonun bakanlnda toplanan lke ve Askerlik Sorunlar Komisyonunda; Trakya snr, Karaaan Trklere verilip verilemeyecei, snr zerinde askerden arndrlacak blgeler, Bat Trakya meselesi, Ege Denizi Adalar, Boazlarn stats, Sava tutsaklar ve ahali mbadelesi, aznlklarn korunmas, Trkiyenin Asyadaki gney snrlar ve Musul meselesi gibi konular grld. Bu komisyon 86 gnde yirmi be oturum gerekletirdi. almalar kolaylatrmak amac ile aznlklar, nfus mbadelesi ve Bulgaristana Adalar denizinde mahre verilmesi konularnda alt komisyon kuruldu.37 Bu komisyonda en ok mzakere edilen zorlu meseleler Karaaa, Musul, Boazlar ve Aznlklar meselesi idi. Trkler, Bat Trakya iin plebisit ve Dou Trakya snr iin de byk nemi haiz olan Karaaa kasabas ve istasyonunun kendilerine verilmesini istiyordu. Mttefikler ve Balkan devletleri, buna iddetle ka kyordu.38 Musul hususunda Trk tezi, Misk- Millde belirtilen tarih, siyas, coraf, etnik nedenlere dayanyordu. Bu mesele, ngilizler iinse petrol davasnn bir parasyd. Boazlar konusunda Trkiye, ticaret gemilerine serbest dolam tezini savunmakta idi. Buna karlk ngiltere, Sevr Muahedesinde kabul edilen ar hkmlerin geerli olmasn istiyordu. Aznlklar meselesi de, konferans uzun sre uratran ihtilafl konulardan biriydi. Trkler, byk devletlerin kendi i ilerine karmalarna vesile saydklar aznlklar konusunda hassasiyet gsteriyorlard. Bu amala mbdeleden yana idiler. ngiltere, bu hususu Trklere kar nemli bir propaganda arac olarak gryordu. Mttefikler de ayn grte idi. Bu konuda, Ermeniler iin ayr bir yurt talep ediliyor, Hristyanlar iin genel af ve baz ayrcalklar isteniyordu. 39 Uzun ve sert geen mzakerelerden sonra, yalnzca Yunanistan ile Trk ve Rum nfus mbadelesi ve sivil tutuklular ile sava tutsaklarnn karlkl olarak iadesi konularnda uzla salanabildi.40 B. Yabanclara Uygulanacak Rejim Komisyonu 2 Aralk 1922de talyan ba delegesi Marki Garroninin riyasetinde almalarna balayan Yabanclara Uygulanacak Rejim Komisyonunda, Trkiye iin hayat mesele olan Kapitlasyonlar,41 Trkiyede ecnebilerin tab olacaklar usl tartmaya ald. Komisyon 5 oturum halinde meseleleri tartt.42 Bu komisyonun almalarna yardmc olmas iin de ayr alt komisyon kuruldu. Birinci alt komisyon, yerleme hakk ve yarg rejimi bakmndan Trkiyede yabanc gerek ve tzel kiilerin

581

hukuk durumlarn; ikinci alt komisyon, ekonomik rejim konusunda yabanclarn hukuk durumlarn ve nc alt komisyon da uyrukluk ve arkeolojik aratrmalarla ilgili meseleleri grecekti. 43 Bu komisyonun ana meselesi, ecnebilerin kapitlasyonlardan dolay elde ettikleri haklard. Trkiye, mill egemenliin nndeki bu byk engeli tarihinden skp atmak niyetinde idi. Mttefikler, kapitlasyonlar rejiminin bamsz bir devletin egemenlik haklarn kstlayc nitelikte olmasndan dolay Trkiyenin kapitlasyonlarn kaldrlmas talebini hakl bulmakla beraber, o gne kadarki mktesebatn garanti altna alnmasn istiyorlard. Trk ve Mttefik grleri arasnda byk bir uurum bulunuyordu. Birinci dnemde mzakerelerin kmaza girmesinin ana konularndan birisi bu idi. Nitekim bu hususta Trkiyenin kararl olduunu gstermek iin smet Paa, grmelerin kmaza girdii bir anda kesin tavrn koymu ve Meru hakimiyetimizi tandnz gn sulh olmutur diyerek barn geleceinin kapitlasyonlarn kaldrlmasna bal olduunu bildirmitir.44 C. ktisat ve Maliye Sorunlar Komisyonu 27 Kasm 1922de Fransz ba delegesi Msy Barer in reisliinde alan ktisat ve Maliye Sorunlar Komisyonunda; konferansn ana davalarndan Dyn- Ummiye daresi, Osmanl borlar, tilaf Devletlerinin igal masraflar,Yunanllarn Anadoluda yaptklar tahribata karlk Trkiyenin talep ettii tamirat paras, salk ileri, sigorta, haklar ve mallar ile Trkiyenin ticaret rejimi gibi konular ele alnd. Bu meseleleri bir an nce karara balamak zere drt alt komisyon kuruldu. Bunlar, salk ileri alt komisyonu, iktisat sorunlar alt komisyonu, maliye sorunlar alt komisyonu, gmrk ve ticaret rejimi alt komisyonu idi.45 Trkiye, ekonomik bamszln kstlayc btn engellerin kaldrlmasn istiyor ve Osmanl genel borlarnn ayrlan lkelere pay edilmesi art ile denmesini kabul ediyordu. Ayrca, Yunan ordusunun Anadoluda tahrip ettii yerler iin Trklere tamirat paras denmesini ve mttefikler iin harp tazminat istenilmemesini savunuyordu. Taraflar arasnda nemli gr farkllklar vard. Mali meselelerde Osmanl Devleti borlarnn lkeden ayrlan devletler arasnda taksimi projesi kabul grm, ancak hisseler henz tayin edilememiti. Trkiyenin Yunanistandan tamirat istemesi ise hakl bulunmamt.46 Her komisyonda meseleler birikmi, altkomisyonlara havale edilen konularn bir ksmnda uzla salanabilmi, bir ksm da muallkta kalmt. Tal nitelikte olan pek ok mesele halledilmi gibi grlmekle beraber, ana konularn hibirinde niha bir zm ortaya kmamt. Ocak 1922 ortalarna gelindiinde konferansn bu safhasnda mevcut ihtilaflar arasnda, hlledilmesi imknsz gibi grnen be ana mesele bulunuyordu. Musul, Kapitlasyonlar, tilaf Devletlerinin Trkiyeden istedii harp tazminat, Trkiyenin Yunanistandan talep ettii tamirat ve Karaaan Trklere braklmas meselesi. Bu sorunlar ortada dururken Mttefikler hazrladklar 73 sayfa, 160 madde ve 9 ekten ibaret olan anlama projesini 30 Ocak 1922de Trklere verdiler. lgili proje, adeta Trklerle bar iin deil Trkiyenin egemenlik haklarn elinden almak amac ile hazrlanmt. Buna gre;47

582

1) Karaaa Yunanistana braklacak, Trakya snrnda askerden arndrlm blgeler kurulacak ve Trakyada bulunacak jandarma says 5.000 ile snrlandrlacakt. 2) Irak hududu, Milletler Cemiyetinin kararna braklacakt. 3) Trkiye, on iki ada zerindeki hakimiyetinden vazgeecek, Akdeniz ve Ege adalar Yunanistana braklacakt. 4) Boazlarda bir komisyon kurularak, btn gemilere serbest gei hakk tannacakt. 5) Trkiye ve Yunanistan ahalisinden Rumlar ve Mslmanlar mbadele edilecek, aznlklara ait haklar, Milletler Cemiyeti gzetimine verilecekti. 6) Kapitlasyonlar, bir gei mddeti ierisinde baz imtiyazlar gz nnde bulundurularak esas itibar ile kaldrlacakt. 7) Osmanl borlar, Osmanl mparatorluundan ayrlan lkeler arasnda paylatrlacakt. Paylatrma ilemi, Dyn- Ummiye dare Meclisi tarafndan yaplacakt. 8) Trkiye, Mttefiklere 37 sene zarfnda 15 milyon lira zarar tazminat demek zorunda kalacak, Trkiyenin Anadolu ve Trakyadaki tahribata karlk Yunanistandan talep ettii tamirat bedeli alnmayacakt. Mttefikler, Trkiyenin bu ar artlar kabul ederek bir an nce imzalamasn talep ettiler. 31 Ocak ile 4 ubat 1923 tarihleri aras, Trk heyeti iin en skntl anlard.48 Ancak Trk mill egemenliine aykr kaytlarla dolu olan bu metnin kabul mmkn deildi. Nitekim Trk taraf, 4 ubat Pazar gn mukabil teklifini Mttefiklere sundu. Bu teklifte, Musulu bir yl ierisinde halletmek, dier arazi ve hudut artlarn kabul, Boazlar, aznlklar ve ticaret mukavelesi hususunda ittifak olduu ekliyle sulh yapmak ve muallk bulunan dier mal ve iktisad meseleleri bilhre grmek gibi artlar bulunuyordu.49 ki proje arasnda uzlama salanamad ve 86 gnden beri devam eden grmelere ara verildi. smet Paann tabiri ile Trkler, esaret altna girmeyi kabul etmemilerdi. Bir dnemin neticesi olarak ortada sadece Yunanistan ile imzalanm iki protokol bulunuyordu. Bunlar, Sivil Tutuklularn Geri Verilmesi ve Sava Tutsaklarnn Mbdelesi ile Trk ve Rum Nfus Mbdelesine ilikin szlemeler idi.50 Mzakerelerin bu ekilde kesilmesi zerine heyetler birer birer Lozandan ayrldlar. smet Paa, bara olan samimiyetinden dolay Lozan en son terk eden heyet bakan oldu. 3. Konferansn nkt Dnemi(5 ubat-22 Nisan 1923) Konferansn kesilmesi zerine Trk heyeti, 20 ubat 1923te Ankaraya dnd. smet Paa, 21 ubat 1923te TBMM gizli oturumunda konferansn aylk gidiat hakknda uzun bir konuma yapt. Trk talepleri karsnda mttefiklerin oluturduklar ittifak anlatt. Sra ile mzakere edilen konular

583

hakknda milletvekillerine bilgi verdi.51 Burada dikkat eken nemli bir husus, konuma esnasnda smet Paa, Karaaa terk etmeyi kabul ettiklerini milletvekillerinden gizlemiti. Yaplan konumalardan, Trk heyetinin Karaaa hakknda hl srarl olduu anlam kyordu. Hlbuki o, 4 ubat tarihli kar projede bu toprak parasndan vazgetiklerini bildirmi bulunuyordu. Bu durumu sezen baz milletvekilleri, tepkilerini ortaya koydular. Bu ise tartmalarn gerginlemesine vesile oldu.52 Bu tartmalardan sonra Meclis, 24 ubat - 6 Mart tarihleri arasnda gizli oturumlarnda Mttefik projesini gndeme ald. Mzakereler, Mttefik projesinin okunmas, buna karlk Trk gr ve tartmalar eklinde geiyordu. Nihayet Trk projesinin ortaya k ile bu konudaki mzakerelere son verildi.53 Hazrlanan Trk mukabil teklifi ile ileri srlenler, muayyen bir Trk projesi olmaktan ziyde, Lozanda taraflarn karlkl sunduklar projelerdeki grlerin birbirine yaknlatrlmasn artryordu. Trk murahhas heyeti, hazrlanan bu projeyi 8 Mart 1923te bir nota ile mttefik devletlere gnderdi. Muhtrada birinci dnem mzakereleri ve Trk tarafnn bar uruna bu gne kadar yapt fedakrlklar anlatlyordu.54 Mttefikler, 21-28 Mart tarihleri arasnda Londrada toplanarak, Trk teklifini mzakere ettiler. Kendi tekliflerinde herhangi bir deiiklik yapmayarak, Trk tarafnn ileri srdklerini tartabileceklerini sylediler. Bu karar bir nota halinde 31 Martta Trk Hkmetine sunuldu.55 Trk Hkmeti, 8 Nisanda verdii cevab muhtrada baz ekincelerle beraber, 23 Nisanda Lozanda bulunacan bildirdi.56 Konferansn kesildii bu dnemde siyas cephede bunlar olurken, asker cephede de gerginlik yaanyordu. Trk ve Yunan ordular bir sreden beri harekt hazrlklar iindeydi. Bu hareketlenme smet Paann Lozandan konferansn inkt olabileceini bildiren telgraf zerine, daha 21 Aralk 1922de balamt. Babakan Rauf Bey ve Bakumandan Mustafa Kemal Paa, 21 Aralkta Genelkurmay Bakan Fevzi Paaya ayr ayr telgraf ekerek, askerlerin muhtemel bir harekta hazr bulunmalarn istediler. Hazrlanan harekt plnna gre; mzakerelerin kesilmesi durumunda ordular ilk olarak Boazlar tutacak, Boazlardan dman gemilerinin geileri yasaklanacak ve Anadolu yakasndaki ngiliz kuvvetleri denize dklecekti. Trakyada bulunan Refet Paa da kuvvetleri ile beraber stanbul zerine yryecekti.57 Trk kuvvetleri hazrlklarn yapm beklerken, 9 Ocak 1923te Yunanistann Karaaa igal ettii haberleri geldi.58 Bunun zerine tilaf Devletleri mmessilleri ile Trk yetkililer arasnda kritik yazmalar yapld. Trk Hkmeti, gn ierisinde zmirdeki tilaf Devletleri gemilerinin ekilmesini istedi.59 Ayn dnemde ordunun moralini ykseltmek ve alnan tedbirleri yerinde grmek amac ile Bakumandan Mustafa Kemal Paa, yannda Fevzi ve Kazm Karabekir Paalar olduu halde Garp Cephesini tefti ediyordu.60 Bu gerginlik, inkt dneminde de devam etmi, taraflar asker konularda birbirlerini sulamlardr.61 Bu durum ikinci dnem mzakerelerinin balamas ile sona ermise de, mzakerelerin gidiatna bal olarak, zaman zaman yeni gerginlikler yaanmtr. 4. kinci Dnem Mzakereleri(23 Nisan - 24 Temmuz 1923)

584

kinci dnem mzakereleri, 23 Nisan 1923te balad. lk gn, drt saat sren murahhaslar toplantsndan sonra, konferansn alma prensipleri ve komisyonlarn kurulmas gerekletirildi. Bu dnemde komisyonlar, komite ad ile almalarn srdrdler. Siyas, mal ve iktisad ileri grmek zere ayr komite kuruldu. Mzakereler, bir gn sonra balad. Bu defa komiteler, Trklerin mukabil tekliflerini konularna gre ve maddeler itibar ile tartmaya baladlar. Birinci komite 13, ikinci komite 9, nc komite 11 oturum gerekletirdi. Alt komisyonlar yerine uzmanlar toplantlar yapld. Resm mzakerelerin yan sra, zel grmeler de gerekletirildi.62 a) Birinci Komitede; 1-144. maddeleri (17. ve 19. maddelerin ikinci fkralar ile 71-117. maddeler hari) ile Trakya mukavelesi, af beyannmesi ve yabanclar rejimine ait mukavele grld. 152-159. maddeler de sonradan birinci komiteye verildi. Buna gre bu komite, Trakya, Suriye, Irak snr, Adalar konusu, Kapitlasyonlar, yabanclara uygulanacak rejim, genel af, stanbul ve anakkalenin tahliyesi, mezarlklar meselesi gibi nemli konular grt. Sir Horace Rumbold bakanlndaki Birinci Komite, ncelikle arazi konusunu gndeme alarak, Meri nehri talweg hatt baz adalarn durumunu tartt. Trk tarafnn gr olan Meri snr ve tavan adalarna karlk, Adakale ve Meis adas brakld. Suriye snr iin, Ankara tilafnmesinin esas alnmas taraflarca kabul grd. Bu komisyonun en skntl konusu Musul meselesi ve Boazlar meselesi idi. Irak snr ve Musul meselesinin halledilmesi zor grnyordu. Konu, ngiltere ile Trkiye arasnda ikili grmelere brakld. Eer mesele burada zme ulatrlamazsa Milletler Cemiyetine gtrlecek ve en ge dokuz ay ierisinde bir karar verilecekti. Boazlar konusunda ngiltere kendi tekliflerinde ok srarl grnyordu. Neticede Boazlar komisyonu, askersiz saha ve serbest gei ile bu sorun da zme kavuturuldu. Mttefikler, anakkale ve stanbulun tahliyesi konusunda karar, dier meselelerin halline brakyorlard. Konferansn sonuna doru bu sorun da zme kavutu. 63 b) kinci Komitede; 7 ve 19. maddelerin ikinci fkralar ile 45. 70. ve 159-233. maddeler grld.64 Bu maddeler ekonomik ve mal sorunlar ihtiva ediyordu. Borlanmalar, devlet borcu, demiryolu borlanmalar, salk ileri ile ilgili hkmler, Mttefiklerin tazminat talepleri, Trkiyenin Yunanistandan istedii tamirat bedeli gibi konulardan ibaretti. Trkler, pay edilmek kayd ile borlarn denmesini kabul etmilerdi. Ancak, genel borcun Frank zerinden denmesi ve kuponlarn faizleri meselesinde kk tartmalar yaanyordu. Trkiye ile Yunanistan arasndaki tamirat konusu da bu dnemde nemli bir sorun haline gelmiti. Bu konunun srncemede kalmasndan endielenen Venizelos, Trklerle anlama zemini arayarak, Trklerin tamirat istemekten vazgemeleri halinde Karaaa kendilerine verebileceklerini syledi. smet Paa, Ankara Hkmetine danarak konunun bu ekilde zmnden yana tavr koydu. Hkmet, bu gre kar karak tamirat parasnda srar ediyordu.65 Bu arada Mttefikler, Trkiyeden sava tazminat istemekten vazgetiklerini bildirdiler. Neticede, Yunanistan prensipte tazminat demeyi kabul etmi, buna mukabil Trkiye de Karaaa 66 karlnda tamirat istemekten vazgemiti. Bylece mal ve ekonomik sorunlar zm yoluna girmiti.67

585

Temmuz ay geldiinde problem olarak kuponlarn faizleri meselesi kalmt. smet Paa, 2 Temmuzda Mttefik Devletler delegelerine bir muhtra sunarak, grmelerin hzlandrlmasn bara engel olarak ortada kalan kupon faizleri meselesinin bir an evvel halledilmesini istedi. 68 Mteakip yazmalar neticesinde grmelere hz verildi. Nihayet, 7-8 Temmuz, 11-12 Temmuz ve 16 Temmuz gnleri yaplan husus toplantlar neticesinde kuponlar, imtiyazlar ve stanbulun tahliyesi konularndaki son przler de ald. Artk barn nnde hibir engel kalmamt. 17 Temmuzda gerekleen resm toplantda bu konulardaki projeler ele alnarak kabul edildi.69 c) nc Komitede; 71-117. maddeler ile ticaret mukavelesi ve yabanclara ait mukavelenin 10-17. maddeleri grld. Bunlar, mallar, haklar, karlar; sigortalar; endstri, edebiyat ve sanat yaptlar; hakemlik karma mahkemeleri; Trkiyede yabanclara uygulanacak rejim hakkndaki szleme; Trkiyede ticaret rejimine ilikin szleme; yerleme ve yarg gibi konulardan ibaretti. Mttefikler, gemite elde edilen bu gibi imtiyazlardan vazgemek istemiyorlard. Ancak bu konular, bir devletin kendi yasalar ile tanzim edecei hususlar olduundan ve Trkiyenin egemenlik haklarn balayc grldnden Trk heyeti tarafndan reddediliyordu. Uzun sren tartmalardan sonra kstlayc sreler konularak baz lml hkmler kabul edildi70. Bylece komitedeki verimli almalar neticesinde konferansta nemli bir mesafe alnm olundu. Bir taraftan resm mzakereler yaplyor, dier taraftan zel grmeler sayesinde teferruata dair sorunlar birer birer zlyordu. Birinci dneme gre konferans hzl bir tempo ile ilerlemiti. Bu arada Trk heyeti, Lozanda bir de bayram geirmiti. Bayram, kutlamalarna Lozandaki Trklerin yan sra Mttefik devletlerin temsilcileri de katldlar. Bayram taraflar arasndaki havay lml hale getirmekte bir hayli etkili olmutu. 5. mza Treni (24 Temmuz 1923) Mzakereler, 17 Temmuz Sal gn tamamlanarak, sra son hazrlklarn yaplmas ve antlama metninin imzalanmasna gelmiti. mza treni, 24 Temmuz 1923 Sal gn Lozan niversitesi merasim salonunda yapld. lk imza iin Trk heyeti arld. smet Paa, antlama metni ve ek szlemeleri yedi dvele kar zafer kazanm byk bir kumandan edas ile Atatrkn kendisine hediye ettii altn kalemle imzalad. Ardndan Rza Nur ve Hasan Saka imza koydular. Bunu sras ile ngiltere Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Belika ve Portekiz delegelerinin imzalar takip etti. Son olarak, svire Konfederasyonu Bakan bir kapan konumas yapt.71 Bylece Birinci Dnya Sava tarihe karm ve Trkiye ile Batl devletler arasnda yeni bir dnem balam oldu. Antlama, TBMMde 23 Austos 1923te oylamaya katlan 227 Milletvekilinden 213 oyunu alarak tasdik edildi. Mttefik Devletlerden Antlamay ilk onaylayan talya idi (11 Ocak 1924). ngiltere, 6 Martta Lordlar Kamarasnda, 10 Nisan 1924te de Avam Kamarasnda onaylamtr. Fransa ise gecikmeli olarak 26 Austos

586

1924te Mecliste bir gn sonra da Senatoda oylayarak onaylaya bilmitir.72 B. Lozan Bar Antlamas vezmlenen Meseleler 1. Snrlar ve Arazi Meselesi A. Trakya Snr Sevr73: Btn Dou Trakya, Yunanistana braklm ve Edirne iin zel bir idar stat tannmtr. Misk- Mill74: Karaaa dahil btn Dou Trakya Trkiyede kalacakt. Talimatname75: 1914 hududunun istihsaline allacak. Lozan76: Yunanistan ile Karaaa dahil Meri nehri mecras snr olacak, Bulgaristan ile 1915 snr esas alnacakt ve Trakya snrnn her iki yakas askerden arndrlacakt.77 B. Suriye Snr Sevr: Adana, Antep, Urfa Suriyede kalacakt. Misk- Mill: Mondros Mtarekesi imzaland tarihte dman igaline alnmam topraklar Trktr. Talimatname: Resi ibn Haniden itibar ile Harim, Mslimiye, Meskene badehi Frat yolu, Deyrizor, l nihayet Musul vilayeti cenub hududuna vasl olur. Lozan: 20 Ekim 1921 Ankara Atlamas ile elde edilen snrlar temin edildi.78 C. Irak snr Sevr: Btn Dou Anadolu Trklerden alnyordu. Misk- Mill: Musul ve Sleymaniye, Mondros Mtarekesi imzaland tarihte igal altna alnmad iin Trk snrlar iinde kabul edilmekte idi. Talimatname: Sleymaniye, Kerkk ve Musul livalar istenecekti. Lozan: Antlama metninin 3. maddesinde; Trkiye ile Irak arasndaki hudut, dokuz ay zarfnda Trkiye ile ngiltere arasnda yaplacak grmeler neticesinde halledilecektir. Tayin edilen mddet zarfnda iki Hkmet arasnda uzlama temin edilemedii takdirde mesele, Cemiyet-i Akvam Meclisine arz olunacaktr hkm bulunuyordu.79 D. Adalar

587

Sevr: Ege ve Akdeniz adalar talya ve Yunanistana braklyordu. Misk- Mill: Herhangi bir kayt yok. Talimatname: Sahillerimize pek yakn olan meskn ve gayr- meskn adalarn behemehal ilhak. Lozan: 12 Ada talya idaresinde, mroz, Bozcaada ve Tavan Adalar Trkiyede ve dier Ege adalar Yunanistanda kalyordu. Adalar silahtan arndrlm blgeler olacakt. E. Mezarlklar Meselesi Lozana gre; Gelibolu yarmadasnda ecnebi mezarlklar gvence altna alnmtr. 2. Boazlar Rejimi Sevr: stanbul ve Boazlar iin, Mttefik devletler azalarndan oluacak bir Boazlar Komisyonu kurulacakt. Boazlardan geii bu komisyon tanzim edecekti. Misak- Mill: Trklerin hakimiyetinde olmak kaydyla serbest gei temin edilecektir. Talimatname: Boazlarda ecnebi kuvve-i askeriyesi kabul edilemez. Lozan: Trk murahhas bakanlnda Boazlar Komisyonu kurulacak, sava ve bar dnemlerinde deien statlere gre denizden ve havadan serbest gei salanacakt. Ayrca boazlarn her iki yakas askerden arndrlacakt.80 3. stikll Rejimi A. Kapitlasyonlar Sevr: Muhtevas daha geniletilerek evvelce faydalanamayan devletler halkna da amil klnarak geri gelmesi kabul edildi. Misk- Mill: Mill ve iktisad inkifmzn temini, daha asr muntazam bir idarenin kurulmas iin, her devlet gibi bizim de bamszlmzn gelimesi ve tam bir serbestlie mazhar olmamz hayat ve bekamzn temelidir. Bu sebeple siyas, adl ve mal inkifmza mani kaytlara muhalifiz. Talimatname: Kapitlasyonlar kabul edilemez. Inkt- mzakere lazm gelirse yaplr. Lozan: Kapitlasyonlarn btn ile kaldrld doruland. Mttefiklere tannan baz ayrcalklar geici szlemelerle dzenlendi.81 b. Yabanc Okullar ve Kurumlar Talimatname: Kavannimize tab olacaktr.

588

Lozan: Mttefiklerin daha nceden Trkiyede atklar, eitim, hayr ve din kurumlar, Trkiye Devletinin kanunlarna gre hareket etmek art ile faaliyetlerini devam ettirebileceklerdi.82

c. Aznlklar Meselesi a. Ermeni Yurdu Meselesi Sevr: Dou Anadolu vilayetlerinde Amerika Birleik Devletleri mzaheretinde bir Ermeni devleti kurulmas kabul edilmiti. Misk- Mill: Dou Anadolu, Trk vatannn blnmez bir paras olarak kabul ediliyordu. Talimatname: Ermeni yurdu mevzu- bahis olamaz. Olursa mzakereler kesilir. Lozan: tilaf Devletleri tarafndan aznlklar meselesi grlrken gndeme getirilen bu mesele, Trkiyenin sert tepkisi ile reddedilerek mzakerelerden karlmtr. cb. Patrikhane Meselesi stanbuldaki Rum Ortodoks Patriklii Trkiyede braklmtr.83 cc. Genel Af Meselesi Trkiye, tilaf Devletlerin istei ile Trkiyede yaayanlar iin Yzellilikler hari olmak zere genel af iln etmitir. 4. Rum-Trk Ahali Mbadelesi Misk- Mill: Aznlklarn haklar, komu lkelerdeki Mslman halklarn da ayn haklardan faydalanmas midi ile benimsenip, gvence altna alnacaktr. Talimatname: Esas mbadeledir. Lozan: stanbul Rumlar ve Bat Trakya Mslmanlar hari olmak zere Trkiye ile Yunanistanda bulunan Trk ve Rum ahali, karlkl olarak mbadele edileceklerdi. Bu mbadiller, Trkiye ve Yunan Hkmetlerinin msaadesi olmadka bir daha buralara yerleemeyeceklerdi.84 5. Mal ve ktisad Hkmler A. Osmanl Devlet Borlar Sevr: Trkiyenin maliyesini idare etmek zere tilaf devletleri temsilcilerinden oluan bir komisyon kurulacak, bu komisyon Dyn-u Ummiye varidat hari lkenin btn gelirlerini

589

toplayacakt. Dyn-u Ummiye gelirleri de dorudan ve btn Trkiyeye temil edilerek toplanacakt. Misk- Milli: Mal ve iktisad gelimemizi engellememek kayd ile borlarn denmesi kabul edilmekte idi. Talimatname: Bizden ayrlan yerlere tevzii. Yunana devri, yani tamirata mahsubu. Olmad takdirde 20 sene tecil ve tevsiye. Dyn-u Ummiye idaresi kalmayacaktr. Mklt zuhrunda sorulacaktr. Lozan: Lozan Konferansnda Osmanl Devlet borlar, topraklarndan ayrlan lkeler arasnda pay edilerek denecekti. Ayrca Dynu Ummiye daresi kaldrlacak ve borlarn denmesi Milletler Cemiyeti nezaretinde bir komisyon aracl ile yaplacakt.85 B. Harp Tazminat ve Tamirat Meselesi Mttefikler Trk tarafndan tazminat istemekten vazgetiler. Trkiye Karaaa karlnda Yunanistandan tamirat bedeli almayacakt. Sonu Lozan Konferans ve Bar Antlamasnn, Trk tarihi asndan byk bir nemi haizdir. Trk milletini on bir yl sren sava dneminden kard gibi, kapitlasyonlar, Dyn-u Ummiye ve dier sorunlaryla Osmanl Devletini tarih sahnesinde brakarak, ada bir Trkiye Devletinin doumunu gerekletirmitir. Uluslararas ilikilerde btn dnya ile Trkiye arasnda yeni bir dnem balamtr. Lozan Bar Antlamas senedi, bamsz ve mill bir devlet olan Trkiye Cumhuriyetinin kendisini dnyaya kabul ve tescil ettirdii bir belge olmutur. Bu antlama ile Trkiyenin bugnk snrlar tannm, istikll ve hakimiyeti onaylanmtr. Ayrca Trkiye, meden lkeler ierisinde yerini alarak, devletler hukuku asndan d ilikilerdeki statsn belirlemitir. Lozan Konferans, ald btn olumsuz tenkitlere ramen, Trkiyenin Birinci Dnya Savann galipleri ile eit artlarda katld bir mzakere srecidir. Her ne kadar Mttefik devletler murahhaslar, mzakereler esnasnda 1918in galipleri gibi davranmak istemilerse de, Trk heyeti buna msaade etmeyerek 1922nin galipleri olarak orada bulunduklarn hissettirmilerdir. Bu, smet Paann konferansn bandan itibaren taknd tavr sayesinde gereklemitir. Bununla beraber konferans mddetince Trkiyenin baz amazlar da mevcuttu. 1) Konferansn en ekimeli dnemlerinde Yunanistan, Trakya snrna ynak yaparak tehdit unsuru olmaktayd. Bu nemli derecede, hali hazrda stanbul ve Boazlarn Mttefik devletler kontrolnde olmas ile Dou Trakyada az sayda jandarma kuvveti bulundurulmasndan

590

kaynaklanyordu. Buna karlk Yunanistan, Edirne snrnda kolayca ynak yapabiliyordu. Bu durum, konferansn kesilmesi tehlikesi karsnda Trkiyenin asker harekt kabiliyetini snrlandrm oluyordu.

2) Trkiye heyeti, mzakere edilen baz konularda yeterli teknik bilgilere sahip deildi.86 Bu bilhassa Bat Trakya snr, sava esirleri ve sivil tutuklular, borlar meselelerinin grmeleri esnasnda hissedilmitir. 3) Konferans merkezi Lozan ehri ile Hkmet merkezi Ankara arasnda shhatli bir muhabere hatt mevcut deildi. ngilizler, Ankara-Lozan muhaberatnda Kstence hattn ele geirerek, TBMM Hkmetinin Lozan Murahhas Heyeti ile yapt yazmalar gn gnne renebiliyorlard. 87 Bu da Trk heyetinin mzakereler esnasndaki siyas manevra alann ve kabiliyetini azaltmaktayd. 4) Mttefikler, her meselede nce Trkiyenin grn alyor daha sonra ortak bir tavr belirleyerek Trkiyenin karsna blok eklinde kyorlard. Bu durum zaman zaman kurt politikaclardan oluan Avrupa delegasyonu karsnda smet Paann direncinin azalmasna yol ayordu. Baz meselelerde bu dayanma o kadar ileri gidiyordu ki; Avrupa ve Balkan ittifakna dnyordu. Bu ittifak, Trkiyenin hakl olduu konularda mzakerelerin kmaza girmesine sebep oluyor ve konferansn uzamas anlamna geliyordu. Btn bu olumsuzluklara ramen, Trkiye, Avrupa devletlerine nemli lde kendi taleplerini kabul ettirebilmitir. Bu ekliyle Lozan Konferans, dier devletler ile Birinci Dnya Savan bitiren antlamalarla mukayese dahi edilemez. Bilindii gibi, Versailles, Saint-Germain, Trianon, Neuilly Antlamalar ile kurulan Avrupa dzeni, yirmi yl sonra kinci Dnya Savana yol aarak, tarih sahnesinden silinmitir. Buna karlk Lozan sistemi btn dnyann nnde bir diplomasi ant gibi dimdik ayakta durmaktadr. Bununla beraber Lozan Bar Antlamas, Trkiyenin btn sorunlarn istedii ekliyle zm deildir. Bunlardan bir ksm, daha sonraki yllarda uluslararas arenada Trkiyenin aleyhine olarak, bir ksm da Atatrkn yurtta sulh, cihanda sulh politikas dorultusunda ikili ve uluslararas mzakerelerle Trkiyenin lehine olarak zlmtr. Bir ksm da halihazrda yaanan sorunlar olarak karmza kmaktadr. Mesel; ngiltere ile Musul meselesi aleyhte zlmtr. Yunanistan ile mbadeleden doan Etabli, Fransa ile Hatay meselesi Trkiyenin lehine olarak halledilmitir. Ege adalar, Bat Trakya ve Boazlar meselesi hl gncel sorunlar olarak devam etmektedir. Netice olarak, Lozan Bar Antlamasn harpte kazanlanlarn masada kaybedildii eklinde basit bir deerlendirme ile hezimet gibi gstermek, tarihe kar vefaszlktr. Nitekim Lozanda elde edildikten sonra kaybedilmi hibir toprak paras ve siyas cephe yoktur. Buradan hareketle Birinci Dnya Savandan yeni km bir Trkiyenin iinde bulunduu ekonomik, asker ve siyas artlar iyi hesap edilerek, her bir meselenin o dnemdeki mevcut stats gz nnde bulundurulmal ve Lozan

591

Bar Andlamas bir btn olarak deerlendirilmelidir. Bu takdirde daha salkl bir yargya varm olunacaktr. 1 Bu isimlendirme iin bkz. David Fromkin, Bara Son Veren Bar, Modern Orta Dou

Nasl Yaratld? 1914-1922, eviren: Mehmet Harmanc, stanbul 1993. 2 3 4 5 6 7 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Cilt. I, stanbul 1983, s. 146-150. Gizli Antlamalar iin bkz: Rfat Uarol, Siyasi Tarih, stanbul 1985, s. 396-400. Ali Fuad Trkgeldi, Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, Ankara 1948, s. 126. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Cahit Kayra, Sevr Dosyas, stanbul 1997, s.79-98. Salhi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, II, Ankara 1986, s. 86-94. Documents On British Foreign Policiy 1919-1939 First Series Cilt XVII, Greece and

Turkey 1921-1922, Her Majestys Stationary Office, London 1970, s. 946-947, Bentinckten Curzona telgraf. Ayrca bkz. Bilal N. imir, ngiliz Belgelerinde Sakaryadan zmire (1920-1923), Ankara 1981, s. 349-351, ngiliz Belgelerinde Atatrk, IV, Hazrlayan: Bilal N. imir, Ankara 1984, s. 375-376. 8 Veysi Akn, Trakyann Trklere Devir Teslimi, Ankara 1996, s. 22. Bu konudaki Yksek

Komiserlerin tartmalar iin bkz. Documents On British Foreign Policiy 1919-1939 First Series Cilt XVIII Greece and Turkey 1922-1923, Her Majestys Stationary Office, London 1972, s. 16, Yksek Komiser Rumbolddan Curzona Telgraf. 9 Vakit, 8 Eyll 1338 / 1922, No: 1701, s. 1. Trk stiklal Harbi, Bat Cephesi, II nci Cilt, 6.

Ksm, IV. Kitap; stiklal Harbinin Son Safhalar (18 Eyll1922-1 Kasm 1923), Ankara 1969, s. 38-39. 10 342-344. 11 Bu kriz hakknda geni bilgi iin bkz. David Walder, anakkale Olay, ev: M. Ali Kayabal, Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Kronolojisi 1918-1938, Ankara 1988, s.

stanbul 1973, ayrca, Lord Kinross, Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu, stanbul 1984, s, 505-520, anakkale Buhran. 12 26-29. 13 14 DBFP, I / 18, s. 96-97. Akn, Trakya, s.30-32, ayrca bu hususta geni bilgi iin bkz. TBMM Gizli Celse Zabtlar, Bu grmelerin tutanaklar iin bkz. DBFP, I / 18, s. 38-96, ayrca bkz, Akn, Trakya, s.

Cilt 3, Ankara 1985, s. 857-872. Muhtra metni iin bkz. Franszca metin, ngiliz Belgelerinde Atatrk, C. IV, s. 635-636.

592

15

Mudanya Mtarekesi mzakereleri iin bkz. Akn, Trakya, s. 33-69, ayrca bkz. Tevfik

Byklolu, Trakyada Milli Mcadele I, Ankara 1987, s. 450-463. 16 Bu konuda ngiliz tarafnn grleri iin bkz. DBFP, I / 18, 144-146, Rumbolddan

Curzona telgraf. 17 18 Sonyel, D Politika, II, s. 291. M. Cemil Bilsel, Lozan, kinci Cilt, stanbul 1988, s. 2, Nait Erez, Lozan Konferans ve

svire Halkoyu Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 34 / (Temmuz) 1970, Ankara 1970, s 33. 19 M. Kemal Atatrk, Nutuk, Cilt II, 1920-1927, Ankara 1987, s. 682-689. Bu konudaki

yazmalar iin bkz. Kemal Atatrk, Nutuk, Cilt III, Vesikalar, stanbul 1973, Vesika 261-263, s. 12361239. ayrca bkz. Mehmet Tevfik Beyin (Biren) II. Abdlhamid, Merutiyet ve Mtareke Devri Hatralar, II, Yay. Haz: F. Ferzan Hrmen, stanbul 1993, s.490-497. 20 314-315. 21 Bu artlar ve heyetin seimi hakknda bkz. Bilsel, Lozan, II, s. 12, Trkiye D Bu konudaki karar iin bkz. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Cerideleri, D. I, C. XXIV, s.

Politikasnda 50 Yl Lozan (1922-1923), Ankara 1973, s. 4. 22 Cemal Kutay, Osmanldan Cumhuriyete Yzylmzda Bir nsanmz Hseyin Rauf Orbay,

C. V, stanbul 1992, s. 72-75, Sonyel, D Politika, II, s. 294-295. 23 Atatrk, Nutuk, II, s. 681-683, smet Paann delegasyon bakanlna seilmesinin

balca amilleri arasnda, Mudanya mzakerelerinin baarl generali olmas, inat ve srarl tavr ve o gne kadar ataca her admda Mustafa Kemal Paaya danm bulunmas saylabilir. Bu konuda deiik grler iin bkz. Rza Nur, Hayat ve Hatratm, III, stanbul 1967, s. 961-964. 24 Heyetin seimi TBMMde etin grmelere sebep oldu. Bkz. Trk Parlamento Tarihi, Mill

Mcadele ve TBMM I. Dnem 1919-1923, I. Cilt, Ankara (Tarihsiz), s. 23. 25 Ali Naci Karacan, Lozan, Milliyet Yaynlar, stanbul 1971, s. 69-71. smail Soysal,

Trkiyenin Siyasal Antlamalar, I. Cilt (1920-145), Ankara 1983, s.70-71. 26 Atatrkn Mill D Politikas 1919-1923, Cilt: I, Kltr Bakanl, Ankara 1981, s. 494-498,

Belge No: 90. 27 Bu husustaki mzakerelerin metinleri iin bkz. DBFP, I / 18, s. 298-317. Sonyel, D Politika II, s. 299-300. Bu konudaki yazmalar iin bkz. DBFP, I / 18, s 273-276, Belge No: 193 ve 196, ngiliz Belgelerinde Lozan Bar Konferans (1922-1923), Cilt I, Yayna Hazrlayan: Mim Kemal ke, stanbul 1983, s. 292-318.

593

28 29 30 31

Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Cerideleri, Devre: I, Cilt 24, s. 221. Bilsel, Lozan, II, s. 11. DBFP, I / 18, s. 298-307. Akn, Trakya, s.172. smet nn, Hatralar, 2. Kitap, Ankara 1987, s. 49-50, Ali Naci Karacan, Lozan, stanbul

1977, s. 78-81. 32 33 katlmtr. 34 Tanin, 24 Terinisni (Kasm) 1338 / 1922, No: 42, s. 1. Bilsel, Lozan, II, s.12-16, nn, Hatralar, II, s. 51-58. Soysal, Siyasal Antlamalar, I, s. 69. ABD gzlemci statsnde btn grmelere

Karacan, Lozan, s. 108. 35 Konferansn Franszca metinleri, Trkeye ilk olarak 1923te Osmanlca olarak evrilmitir.

Bkz. ark- Karib Hakknda Lozan Konferans, 1922-1923, Konferansta Tezekkr Olunan Senedat Mecmuas, stanbul 1340. Tutanak ve Metinler Franszca aslndan ikinci defa Seha Meray tarafndan Ltin harfleri ile evrilerek basld. Bkz. Lozan Bar Konferans Tutanaklar Belgeler (eviren: Seha L. Meray), Ankara 1969-1973. 36 Lozan Bar Konferans, Tutanaklar Belgeler, Takm I, Cilt 1, Kitap 1 (eviren: Seha L.

Meray), Ankara 1969, s. 6-18. 37 38 Bilsel, Lozan, II, s. 498-499. Trakya snr meselesi, Lozan Bar Konferansnn en nemli tartma konularndan biri

olmutur. Mttefik Devletler, yanlarna Balkan Devletlerini de alarak Trkiyeye kar ortak bir cephe oluturdular. Bu cephe, Trkiyenin Meri nehri batsna gemesine katiyetle kar kmtr. smet Paann srarla Karaaa istemesine karlk onlar da vermemek iin direnmilerdir. Bkz. Lozan Telgraflar, I, s.130. 39 Bu hususta geni bilgi iin bkz. Lozan Bar Konferans, I-1 / 1, s. 19-375, (Komisyon

tutanaklar). Sonyel, D Politika, II, s. 304-318. nn, Hatralar, II, s.63-78. 40 Szleme metinleri iin bkz. Lozan Bar Konferans, Tutanaklar Belgeler, Takm II, Cilt 2,

(eviren: Seha L. Meray,), Ankara 1973, s. 89-96. Soysal, Siyasal Antlamalar, I, s. 41 Kapitlasyonlar, Osmanl Devletinin kuvvetli dnemlerinde Ceneviz ve Fransa lkeleri

halklarna verilmi baz iktisad imtiyazlard. Bu imtiyazlar, zamanla padiahlar tarafndan geniletilerek, siyas, iktisad ve yarg istikllini engelleyen bir mekanizma ekline dnt. Devletin zayflad dnemde de onu yar smrge hline getirdi. Birinci Dnya Savan bir frsat telakki eden

594

ttihat ve Terakki iktidar, 9 Eyll 1914te tek tarafl olarak kapitlasyonlar ilga ettiini ilgili devletlere bildirdi. Bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, Cilt III, Ksm 1, Ankara 1983, s.161-173. 42 Komisyon mzakereleri iin bkz. Lozan Bar Konferans, (eviren: Seha L. Meray),

Takm I, Cilt 2, Ankara 1971, s. 2-205. 43 44 2, s. 5-205. 45 Lozan Bar Konferans, Tutanaklar Belgeler, (eviren: Seha L. Meray), Takm I, Cilt 3, Lozan Bar Konferans, I / 2, s. 3. Bilsel, Lozan, II, s. 499-500. Karacan, Lozan, 228-241, mzakerelerin tutanaklar iin bkz. Lozan Bar Konferans, I /

Ankara 1972, s. 2-3. Bilsel, Lozan, II, s. 500. 46 47 Komisyonun mzakereleri iin bkz. Lozan Bar Konferans, I / 3, s. 5-459. Bu proje iin bkz. Lozan Bar Konferans, I-1 / 2, Ek-A, s. 53-131., zet iin bkz.

Karacan, Lozan, s. 271-274. 48 nn, Hatralar, II, s. 90-94. Rza Nur, Hatratm, III, s. 1147-1155. Bu dnemdeki

yazmalar iin bkz. imir, Lozan Telgraflar, I, s. 493-502. 49 imir, Lozan Telgraflar, I, s. 496-500, smet Paadan cr Vekilleri Riysetine 5 ubat

1923 tarihli rapor. 50 Bu szlemeler iin bkz. Soysal, Siyasal Antlamalar, I, s. 177-186, Lozan Bar

Konferans Tutanaklar Belgeler, eviren: Seha L. Meray, Takm II, Cilt 2, Ankara 1973, s. 89-99. 51 52 smet Paann izahat hakknda bkz. TBMM GZC, C. III, s. 1290-1301. TBMM GCZ, C. III, s. 1304-1325. TBMM Gizli Celse Zabtlar, Cilt. 4, Ankara1985, s. 99-

104,. Ayrca bu hususta bkz. Akn, Trakya, s. 177-178. nn, Hatralar, II, s. 98-100. Bilal N. imir, Lozan Telgraflar II (ubat-Austos1923), Ankara 1994, s. 30-40. 53 54 Bu tartmalar iin bkz. TBMM GCZ, C. IV, s. 2-191. Muhtra metni (Franszca) iin bkz. DBFP, I / 18, s. 666-669, Belge No: 460. imir, Lozan

Telgraflar, II, s. 152-160, Trkesi iin ayn eser, s. 163-171. Trk teklifinin tam metni iin bkz. Lozan Bar Konferans. Tutanaklar, Belgeler (eviren Seha L. Meray), Takm I, Cilt 4, Ankara 1972, s. 2865 55 Bu metin iin bkz. imir, Lozan Telgraflar, II, s.181-184.

595

56 466. 57

Trk muhtrasnn Franszca metni iin bkz. imir, Lozan Telgraflar, II, s. 190-192,

Trkesi iin bkz. ayn eser, s. 192-194, ngilizce zeti in bkz. DBFP, I / 18, s. 675-676, Belge No:

Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, 67 (Mart 1969), Ankara 1969, Vesika No: 1509, ayrca bkz.

TH, II, Harbin Son Safhas, s. 172-174 ve Akn, Trakya, s. 184-186. 58 Bu husustaki yazmalar iin bkz. imir, Lozan Telgraflar I, s. 355. ATASE Arivi, K.

1689, D. 340, F. 40, 40-1,40-2, 42. 59 60 61 62 63 Sonyel, D Politika, II, s. 333. imir, Lozan Telgraflar, I, s. 399. Sonyel, D Politika, II, s. 339, Bilsel, Lozan, II, s. 500-501. Bu komitenin mzakereleri iin bkz. Lozan Bar Konferans, Tutanaklar, Belgeler

(eviren. Seha L. Meray), Takm II, C. 1, K. 1, Ankara 1972, s. 3-211. 64 65 Bilsel, Lozan, II, s. 500. Bu konudaki yazmalar iin bkz. imir, Lozan Telgraflar, II, s. 334-335, 338-339, 343-

367. Bu mesele smet Paa ile Hkmetin arasnn almasna da sebep olmutur. Babakan Rauf Orbay ile smet Paa arasnda sert yazmalara vesile olan tamirat krizi, ancak Mustafa Kemal Paann arabuluculuu ile zmlenebilmitir. Ancak Rauf Bey ile smet Paann arasndaki kavga bir daha snmemitir. Bu husustaki gelimeler iin bkz. Rauf Orbay, Cehennem Deirmeni Siyasi Hatralarm, C. II, stanbul 1993, s. 118-119. Ali Fuat Cebesoy, Gl. Ali Fuat Cebesoyun Siyasi Hatralar, I, stanbul 1957, s. 335. Rza Nur Hatratm, III, s. 1200-1203, Karacan, Lozan, s. 332-344. 66 Karaaa, Birinci dnem mzakereleri esnasnda Trkiyenin aleyhine olarak braklmt.

Bu dnemde Karaaa kasabas ve tren istasyonu Trklere verilmi olmakla beraber, Trkiye Yunanistandan talep etti harp tamiratndan vazgemitir. Bu ngiliz diplomatlar Curzon ve Rumboldun Mudanya ve Lozan mzakereleri esnasnda Yunanistan lehine oynadklar bir oyunun neticesidir. Bu konudaki yazmalar iin bkz. DBFP, I / 18, s. 149-150 ve 743-755, geni bilgi iin bkz. Akn, Trakya, s. 180-183. 67 68 69 Bu husustaki mzakereler iin bkz. Lozan Bar Konferans, s. 212-329. imir, Lozan Telgraflar, II, s.509-510. Bkz. Lozan Bar Konferans, Tutanaklar Belgeler, (ev. Meray), Takm II, Cilt-1, Kitap 2,

Ankara 1973, s. 315-321.

596

70 71 72 73 74 75 76 77

Karacan, Lozan, s. 629-639. Bu komitenin mzakereleri iin bkz. Lozan Bar Konferans, II-1 / 2, s. 6-141. Karacan, Lozan, s. 629-639. Karacan, Lozan, s. 155-156. Sevr ile ilgili hkmler iin bkz. Kayra, Sevr Dosyas, ilgili blmler. Misk- Mill iin bkz. Soysal, Siyasal Antlamalar, I, s. 15-17. Talimatname iin bkz. Atatrkn Mill D Politikas, II, s. 494-498. Lozan Antlamas ile ilgili ksmlar iin bkz. Lozan Konferans, II / 2, s. 2-133. Soysal,

Siyasal Antlamalar I, s. 67-208 ilgili kesimler ve szlemeler. 78 463. 79 23 Haziran 1939 tarihinde Hatayn Trkiyeye katlmas ile bu snr son eklini alacaktr. 31 Temmuz 1938de Balkan Antant ile Bulgaristan arasnda imzalanan bir anlama ile

askerden arndrma hkmleri karlkl olarak kaldrlmtr. Bkz. Soysal, Siyasal Antlamalar I, s.

Bkz. Soysal, Siyasal Antlamalar, I, s. 573-581. 80 Musul meselesi, Lozanda alnan karar gerei nce Trkiye ile ngiltere arasnda

gerekleen Hali (stanbul) Konferansnda mzakere edildi. Mzakerelere Trkiye adna TBMM Reisi Fethi Okyar, ngiltere adna da Sir William Coks katld. 19 Mays-5 Haziran1924 tarihleri arasnda gerekleen Hali mzakerelerinde hibir ilerleme salanamad. ngilizler oyalama taktikleri ile meselenin Milletler Cemiyetine gtrlmesini bekliyorlard. Buradan kendileri lehine bir karar kacandan emin gibiydiler. Nihayet mesele, Milletler Cemiyeti tarafndan ele alnarak, ileride Trkiyenin aleyhine olacak ekilde zmlenmitir. Konunun Milletler Cemiyetindeki aamalar hakknda geni bilgi iin bkz. Mim Kemal ke, Musul Meselesi Kronolojisi (1918-1926), stanbul 1987, s. 140-177. 5 Haziran 1926da imzalanan bir anlama ile Musul ngilterenin mandaterliinde Iraka braklmtr. Anlama metni iin bkz. Atatrkn Milli D Politikas, II, s. 414-436. 81 Boazlar meselesinde Sevr Antlamasna gre iyiletirme olsa dahi komisyon kurulmas

ve askerden arndrlm blgeler Trkiye iin nemli eksikliklerdi. Nitekim Trkiyenin egemenlik haklarn kstlayc bu ar hkmler Mntreux Szlemesi ile dzeltilecektir. Bkz. Soysal, Siyasal Antlamalar I, s. 501-518. 82 Bunlar, Oturma ve Yarg Yetkisi Szlemesi, Ticaret Szlemesi, Salk ilerine likin

Aklama, Adaletin Ynetimine likin Aklama ve Osmanl mparatorluunda Verilmi Kimi

597

Ayrcalklara likin Protokol ve Aklamadan ibarettir. Bu aklama ve szlemeler 5-7 yl ile snrlandrlm olup bilahire kaldrlmtr. Bkz. Soysal, Siyasal Antlamalar I, s. 75-77. 83 Bu husus, Lozanda smet Paann bir mektubu ile garanti altna alnmtr. Bkz. Bilsel,

Lozan, II, s. 151-154. Osmanl Devleti dnemi ve Mtareke yllarnda Batl devletler Trkiyenin eitli yerlerinde yardm kurulular ile eitim ve retim yapan kurumlar oluturmulard. Ancak temel amac yardm ve retim olan bu kurumlar, zamanla misyonerlik ve casusluk faaliyetlerinin merkezi haline gelmiti. Geni bilgi iin bkz. Necmettin Tozlu, Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, Ankara 1990 ve Cemal anl, Trkiyede Yabanc Din lm; Hayr Kurumlarn Hukuk Durumu ve Gayr-i Menkul ktisablar, stanbul 1979. 84 stanbulun fethinden itibaren devam eden Rum Ortodoks Patriklii, Osmanl Devletinin

zayf dt yllarda ve bilhassa da Mtareke dneminde dini misyonunun yan sra siyas ilerle megul olmutu. Bu durum Osmanl Devletinin btnln zedeleyici bir hal almt. Bu konuda geni bilgi iin bkz. M. Sreyya ahin, Rum Patrikhanesi ve Trkiye, stanbul 1980. Rum Patrikliinin bu zararl faaliyetlerini ortadan kaldrmak isteyen yeni Trk ynetimi, Patrikhanenin lke dna karlmasn istiyordu. tilaf Devletleri de eskiden olduu gibi patrikliin stanbulda faaliyet gstermesi taraftarydlar. Lozanda gerekleen mzakereler neticesinde, Patrikliin siyasal ilere karmamas artyla stanbulda kalmas kararlatrld. Bkz. Bilsel, Lozan, II, s. 297. 85 30 Ocak 1923 tarihli bu antlamann uygulanmas Trkiye ile Yunanistan arasnda nemli

bir sorun olmutur. Nihayet bu sorun, 10 Haziran 1930da imzalanan bir antlama ile halledilmitir. Bkz. Soysal, Siyasal Antlamalar, I, s. 391. 86 Borlar konusunda sonradan uygulama anlamazlklar km ve 13 Haziran 1928 ve 22

Nisan 1933te imzalanan yeni antlamalara gre Trkiye borlarn vadesinden evvel demitir (1943). Bkz. Soysal, Siyasal Antlamalar, I, s. 74. ayrca bu konuda geni bilgi iin bkz. Trk Parlamento Tarihi TBMM-IV. Dnem 1931-1935, I. Cilt, Ankara (Tarihsiz), s. 522-553. 87 88 .Ariv 1 1 2 3 Askeri Tarih Stratejik Etd Bakanl Arivi (Atase Arivi), ATASE Arivi, K. 1689, D. 340, F. 40. ATASE Arivi, K. 1689, D. 340, F. 40-1. ATASE Arivi, K. 1689, D. 340, F. 40-2. Rza Nur, Hatratm, III, s. 965. Sonyel, D Politika, II, s. 301-302. nn, Hatralar, II, s.72-75, 87.

598

ATASE Arivi, K. 1689, D. 340, F. 42.

II. Gazeteler 1 2 Tanin, 24 Terinisni (Kasm) 1338/1922, No: 42. Vakit, 8 Eyll 1338/1922, No: 1701.

III. Eserler 1 2 3 4 5 6 Akn, Veysi; Trakyann Trklere Devir Teslimi, Ankara 1996. Armaolu, Fahir; 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Cilt. I, stanbul 1983. Atatrk, Kemal; Nutuk, Cilt II, 1920-1927, Ankara 1987. Atatrk, Kemal; Nutuk, Cilt III, Vesikalar, stanbul 1973. Atatrkn Mill D Politikas 1919-1923, Cilt: I, Kltr Bakanl, Ankara 1981. Bara Son Veren Bar, Modern Orta Dou Nasl Yaratld? 1914-1922, eviren: Mehmet

Harmanc, stanbul 1993. 7 8 9 10 11 Bayur, Yusuf Hikmet; Trk nklab Tarihi, Cilt III, Ksm 1, Ankara 1983. Byklolu, Tevfik; Trakyada Milli Mcadele I, Ankara 1987. Bilsel, M. CemilLozan II. Cilt, stanbul 1988. Cebesoy, Ali Fuat; Gl. Ali Fuat Cebesoyun Siyasi Hatralar, I, stanbul 1957. Documents On British Foreign Policiy 1919-1939 First Series Cilt XVII, Greece and

Turkey 1921-1922, Her Majestys Stationary Office, London 1970. 12 Documents On British Foreign Policiy 1919-1939 First Series Cilt XVIII Greece and

Turkey 1922-1923, Her Majestys Stationary Office, London 1972. 13 Erez, Nait; Lozan Konferans ve svire Halkoyu Belgelerle Trk Tarihi Dergisi,

34/(Temmuz) 1970, Ankara 1970. 14 15 16 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, 67 (Mart 1969), Ankara 1969, Vesika No: 1509. ngiliz Belgelerinde Atatrk, IV, Hazrlayan: Bilal N. imir, Ankara 1984. ngiliz Belgelerinde Lozan Bar Konferans (1922-1923), Cilt I, Yayna Hazrlayan: Mim

Kemal ke, stanbul 1983.

599

17 18 19 20 21

nn, smet; Hatralar, 2. Kitap, Ankara 1987. Karacak, Ali Naci; Lozan, Milliyet Yaynlar, stanbul 1971. Kayra, Cahit; Sevr Dosyas, stanbul 1997. Kocatrk, Utkan; Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Kronoloisi 1918-1938, Ankara 1988. Kutay, Cemal; Osmanldan Cumhuriyete Yzylmzda Bir nsanmz, Hseyin Rauf

Orbay, C. V, stanbul 1992. 22 23 24 Lord Kinross, Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu, stanbul. Lozan Bar Konferans Tutanaklar Belgeler (eviren: Seha L. Meray), Ankara 1969-1973. Mehmet Tevfik Bey (Biren) II. Abdlhamid, Merutiyet ve Mtareke Devri Hatralar, II,

Yay. Haz: F. Ferzan Hrmen, stanbul 1993. 25 26 27 28 29 30 31 Nur, Rza; Hayat ve Hatratm, III, stanbul 1967. Orbay, Rauf; Cehennem Deirmeni Siyasi Hatralar, C. II, stanbul 1993. ke, Mim Kemal; Musul Meselesi Kronolojisi (1918-1926), stanbul 1987. Sonyel, Salahi R; Trk Kurtulu Sava ve D Politika, II, Ankara 1986. Soysal, smail; Trkiyenin Siyasal Andlamalar, I. Cilt (1920-145), Ankara 1983. ahin, M: Sireyya; Rum Patrikhanesi ve Trkiye, stanbul 1980. anl, Cemal; Trkiyede Yabanc Din lm; Hayr Kurumlarn Hukuk Durumu ve Gayr-i

Menkul ktisablar, stanbul 1979. 32 ark- Karib Hakknda Lozan Konferans, 1922-1923, Konferansta Tezekkr Olunan

Senedat Mecmuas, stanbul 1340. 33 34 35 36 37 imir, Bilal N; ngiliz Belgelerinde Sakaryadan zmire (1920-1923), Ankara 1981. imir, Bilal N; Lozan Telgraflar II (ubat-Austos 1923), Ankara 1994. TBMM Gizli Celse Zabtlar, Cilt 3, Ankara 1985. TBMM Gizli Celse Zabtlar, Cilt 4, Ankara 1985. Tozlu, Necmettin; Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, Ankara 1990.

600

38

Trk stiklal Harbi, Bat Cephesi, II. Cilt, 6 Ksm, IV. Kitap, stiklal Harbinin Son Safhalar

(18 Eyll 1922-1 Kasm 1923), Ankara 1969. 39 40 (Tarihsiz). 41 42 43 44 45 Trkgeldi, Ali Fuad; Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, Ankara 1948. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Cerideleri, I. I, C. XXIV. Trkiye D Politikasnda 50 Yl Lozan (1922-1923), Ankara 1973. Uarol, Rfat; Siyasi Tarih, stanbul 1985. Walder, David; anakkale Olay, ev: M. Ali Kayabal, stanbul 1973. Trk Parlamento Tarihi TBMM-IV. Dnem 1931-1935, I. Cilt, Ankara (Tarihsiz). Trk Parlamento Tarihi, Mill Mcadele ve TBMM I. Dnem 1919-1923, I. Cilt, Ankara

601

Lozan Beklentileri / Prof. Dr. Toktam Ate [s.319-323]

stanbul niversitesi ktisat Fakltesi / Trkiye Lozan Andlamas, 1. Dnya Savana son veren andlamalar arasnda bugn de yrrlkte olan tek andlamadr. Ve gnmz Trkiyesinin Misak- Mill snrlar, 1. Dnya Sava sonrasnda yeniden izilen snrlar arasnda hl geerliliini koruyan snrlardr. Aslnda Lozan koullarnda ufak tefek baz deiiklikler yaplm ve zellikle Mondros Mtarekesi imzaland zaman Osmanl ordusunun elinde bulunan Musulu ikili grmelerle kurtarmak mmkn olmad gibi, daha sonra Milletler Cemiyetinin arabuluculuundan da bir yarar salanmas mmkn olamamtr. Fakat bu ufak tefek tefek hususlar, Lozann hl yrrlkte olduu gereini deitirmezler (Pek ufak tefek saylmasalar bile). Biraz aada ele alacamz zere; Lozann en nemli yn, Trkiyenin masaya eit bir stat ile oturmak istemesi ve her ynyle bamszln kazanma konusundaki tartlmaz iradesini net bir biimde ortaya koymasdr.1 A. Toplant ncesi 15 Ekim 1922de Mudanya Mtarekesi yrrle girdi. Mudanya koullarna gre taraflarn silahl kuvvetleri, doal olarak olduklar yerde kalacaklar ve stanbuldaki dzeni salamak zere, mttefik jandarmalara ek olarak bir Trk Jandarma Birlii stanbula gelecekti. Yunanistan Dou Trakyada Meri nehrinin dousunda igal ettii blgeleri Franszlara devredecek ve Franszlar da TBMM yetkililerine devredeceklerdi. Ankara, Lozanda toplanacak bar konferansna katlmay da kabul ediyordu. 19 Ekim 1922de Refet Paa kumandasnda bir Trk birlii, stanbulun Trk halknn grlmedik tezahrat ve cokusuyla stanbula geldi.2 Mustafa Kemalin talimat gerei, Refet Paa, Padiahla ilgili olarak pek net bir eyler sylememesine karn, Tevfik Paann sadrazamlnda stanbul Hkmetini tanmadklarn aka sylemekten ekinmemiti.3 Ayn gn, gerek ngiltereyi ve gerekse Yunanistan anlamsz bir hayal peinde koturan L. George grevinden ayrlyordu. Aslnda bu istifa srasnda yapt ilgin baz aklamalar vardr: nsanlk tarihinde, tarihin gidiini deitiren liderler yzylda bir grlr diyordu. L. George Benim ansszlm bu liderin yzylmzda Anadoluda ortaya kmas ve benim karmda yer almasdr. Ayn toplantda L. George Mustafa Kemalin Trk milleti iin Byk bir talih olduunu dile getiriyordu.

602

Lozan Bar Konferans dileri bakanlar dzeyinde yaplacakt. TBMM hkmetinin d ileri bakan Yusuf Kemal Tengirenk, deerli bir diplomat idi, fakat baz ciddi rahatszlklar bulunuyordu. Mustafa Kemal Lozanda dnsz bir diplomatn varln arzuluyordu. Yusuf Kemal, 24 Ekimde grevinden istifa etti ve yerine ayn gn smet Paa atand. Mudanya grmeleri srasnda ne kadar yaman bir mzakereci olduunu ispat eden smet Paa, bu i iin biilmi kaftand. Fakat ayn grevde Rauf Orbayn da gz vard. Rauf Orbay, Mondros Mtarekesindeki kimi hatalarnn bedelini demek istiyordu. Fakat smet Paann seilmesiyle ciddi bir hayal krkl yaamt. Mttefiklerin stanbul temsilcileri 28 Ekim 1922de svirenin Lozan kentinde yaplacak bar grmelerine Ankara ve stanbul hkmetlerini resmen davet ettiler. ngilterenin amac masa banda farkl iki Trk delegasyonunun bulunmasyd. Trk tarafn zayf drmek olduu akt. Fakat ngilterenin bu davran Mustafa Kemale istedii frsat vermi ve saltanat ve hilafet birbirinden ayrlarak Osmanl Saltanat noktalanmt. stanbul hkmetinin Sadrazam Tevfik Paa, aslnda kararsz ve akn bir durumdayd. Ankaraya srekli telgraflar ekiyor ve ortak hareket neriliyordu. 31 Ekimde Mdafa-i Hukuk Grubu saltanatn kaldrlmas konusundaki nergeyi kabul etti. Ayn nerge 1 Kasm 1922de TBMMde kabul edildi ve ayn gece saltanat kaldrld. Zaten 4 Kasm 1922de Tevfik Paa Kabinesi istifa edecek ve 6 Kasm 1922de Ankara hkmetinin yasalar stanbulda yrrle girecektir. ok ilgin bir biimde ayn gn Vahdettin stanbuldaki ngiliz gal Kuvvetleri Kumandanlna bavuracak ve Kendisini gvenli bir yere gtrp gtremeyeceklerini soracaktr. Zaten 14 Kasm 1922de Mustafa Kemalle grmek isteyen Vahdettin bunda baarl olamaynca 17 Kasm 1922de ngilizlere snacak ve Malaya zrhlsyla Maltaya kaacaktr. TBMM de hilafet makamna Osmanl hanedanndan Abdlmecit Efendiyi seti. stanbuldaki mttefik temsilcileri Lozandaki bar grmelerinin balama tarihi olarak 13 Kasm 1922yi bildirmilerdi. Ve smet Paa yanndaki kalabalk heyetle birlikte 11 Kasm 1922de Lozana ulamt. Fakat Lozana ulatklarnda toplantnn bir hafta ertelendiini rendiler. smet Paa, bu tutumu iddetle protesto etti. Zira bu tutum, mttefiklerin eski zihniyetlerini koruduunu gstermekteydi ve tm bar grmelerinde bu zihniyetle mcadele etmek niyetiyle Lozana gelmiti. Lozanda bouna beklemek istemeyen smet Paa, Parise geti. Burada deiik toplantlara katld ve Fransz Babakan Poincare ile grt. Ulusal Sava sonrasndaki Trk hkmetinin dnyay yorumlay biimi zerine konferanslar verdi. Temel olarak iledii konu, Trkiyenin erefli bir bar istedii ve bamszlktan dn vermeyecei biiminde zetlenebilir.

603

Trkiye Lozana delege ile katlyordu. Badelege smet Paann yan sra Salk Bakan Dr. Rza Nur ve eski Maliye Bakan Hasan Bey delege sfatn tayorlard.4 Bunlarn dnda da geni bir danman ve evirmen topluluu bulunuyordu.5 Lozan Konferansnn bakan, ayn zamanda ngiltere Dileri Bakan olan Lord Curzondu. Toplant davetisi lkeler ngiltere, Fransa ve talya idi. Katlan lkeler ise, bu lke ve Trkiye dnda Yunanistan, ABD, Romanya, Srp-Hrvat-Sloven Krall (Yugoslavya) ve Japonya idi. Boazlar sorunu grlrken; Bulgaristan, Rusya, Ukrayna ve Grcistan temsilcileri de toplantlara katlmlard.6 ngiltere temsilcisi Lord Curzon, smet Paa iin, zorlu bir diplomat idi. Kald ki, Kral Konstantinin Yunanistan terk etmesinden sonra yeniden babakanla gelen Venizelos da, Avrupa siyasal yaamnda ok tannan ve arl olan bir diplomatt. Bu iki usta diplomatla smet Paa konferans boyunca defalarca kar karya gelecektir. B. Konferansn Al Lozan Konferans al toplants 20 Kasm 1922de Montbenan Gazinosu byk salonunda yapld. svire Konfederasyonu Bakan M. Haabn konumasyla alan toplanty izlemek zere gelenler arasnda Fransa Babakan Poincare ve talya Babakan B. Mussolini de bulunuyordu. Trk delegasyonunun haberi olmakszn hazrlanan programa gre, M. Haabn konumasn konferans adna Lord Curzon yantlayacak ve al toplants sona erecekti. Konferans almalarnn Ouchy atosu salonlarnda srdrlmesi planlanmt. Bu program renen smet Paa iddetle itiraz etti. Bu programn eitlik ilkesine uymadn, eer konferanstaki taraflardan biri adna konuma yaplyorsa, dier taraf adna bir konuma olanann salanmas gerektiini ileri srd ve Eer Lord Curzon konuacaksa, ben de konuurum dedi. smet Paann bu tutumu, belki diplomatik anlaya pek uymuyordu. Fakat Mustafa Kemal, smet Paay bunun iin semiti. Ankara hkmetinin beklentilerini en ak bir biimde ortaya koymak istiyordu ve diplomatik anlay pek de umurunda deildi. Sonunda, Eer bana da konuma olana tanmazsnz geri dnerim diyen smet Paann bu dnsz tutumu karsnda kendisine de konuma hakk tannd. ok gzel bir konuma yapan smet Paa, Trkiyenin de bara zlem duyduunu dile getirdi ve bamszla glge drmeyecek, onurlu bir bar istediklerini syledi. Gerekten, biraz yukarda da deinmi olduumuz zere, konferans balarken smet Paann iki noktada ok duyarll vard. Bunlardan birincisi eitlik ilkesi idi. Trkiye, kendini, konferans iin

604

ar yapan devletler kadar yetkili ve bu devletlerle eit gryor ve hakl olarak da bundan dn vermek istemiyordu. smet Paann duyarl olduu ikinci nokta, masa bana Ulusal Kurtulu Savann galibi olarak oturmak istemesiydi. Buna karlk mttefikler Trk delegelerini I. Dnya Savann yenilmi Trkiyesinin temsilcileri olarak gryor ve buna uygun bir tavr bekliyorlard. smet Paann bunu kabul etmesi mmkn deildi. Bu adan bakldnda smet Paann diplomasi asndan yoruma ak kimi klar daha iyi anlalr. Zaten gene biraz yukarda deindiimiz zere; Mustafa Kemalin smet Paay Dileri Bakan yapmak ve Lozana badelege olarak gndermek istemesinin temel nedenini burada aramak gerekir. Trkiye Bar Konferansnda salon adamlaryla deil, cephelerden gelen ve elbiselerine sinmi olan barut kokusu henz kmam, muzaffer bir komutanla temsil ediliyor ve Misak- Millsinden hibir dn vermeden ve tm dnya devletlerine bamsz varln ve kiiliini onaylatacak bir katlkta pazarlk ediyordu. Kald ki; smet Paa, srasnda ok usta bir diplomat gibi davranabiliyordu. C. Konferansn almas Lozan Konferansnn7 20 Kasm 1922de kabul edilen i tznn beinci maddesine gre Konferansa davet yapan lkelerden her birinin bir temsilcisinin bakanlk edecei komisyon kuruluyordu. Birinci Komisyon, ngiliz delegesi Lord Curzonun bakanl altnda alacakt ve lke ve Askerlik Komisyonu adn tayan bu komisyon Boazlar Rejimini de ele alacakt. kinci Komisyon, Trkiyede Yabanclar ve Aznlklar Rejimi Komisyonu adn tayordu ve bakanln talyan delegesi Garroni yapyordu. Fransz delegesi Barerin bakanln yapt nc komisyon, Maliye ve ktisat Sorunlar Komisyonu adn tayordu ve kendi iinde be yardmc komisyona blnmt. Bu yardmc komisyonlar ve ilevlerini yle sralayabiliriz: Birinci yan komisyon Dyun-u Umumiyenin blm, igal giderlerinin denmesi, Trkiyenin Yunanistandan istedii tazminat vb. gibi salt mali sorunlarla ilgilenecekti. ok ilgin bir nokta olarak mttefikler igal giderlerinin Trkiye tarafndan denmesini istiyorlard. kinci yan komisyon; limanlar, demiryollar, posta, telgraf, hava ulam, kambiyo vb. gibi ulam ve ulatrma ileriyle ilgilenecekti. nc yan komisyon; ticaret, gmrk tarifeleri, ticaret gemileri, emlk, edebiyat haklar, gzel sanatlar vb. gibi hususlarla uraacakt.

605

Drdnc yan komisyon ise iktisat sorunlaryla ilgilenecekti. Bunlar arasnda sava ve igal dnemine ait sorunlar, Trkiye tarafndan zapt edilen mlklerin geri verilmesi, terk edilen topraklardaki Trk mlkleri sorunu vb. vard. Nihayet beinci komisyon, salk sorunlaryla ilgilenecekti. D. Konferansn Birinci Aamas Lozan Bar Konferans, 20 Kasm 1922de baladktan iki buuk ay sonra 4 ubat 1923te kesildi. Daha sonra 23 Nisan 1923te yeniden toplanan Konferans, aylk bir almadan sonra 24 Temmuz 1923te andlamann imzalanmasyla sona erdi. Konferansn temel sorunlar; Trakyadaki snr, Boazlarn durumu ve gelecei, Yunanistann demesi istenen sava tazminat, Musul sorunu ve zellikle kapitlasyonlar idi. Ayrca Osmanl borlarnn lke esasna gre denmesi konusunda Ankarann dnsz bir talebi vard. Fakat tm bunlarn dnda ve tesinde Trkiye iin Lozan Bar Konferans, bamsz bir devlet var olabilme ve uluslararas camiada yer alabilme mcadelesinin birinci aamas idi. Ankarann bu beklentisi, dier tm beklentilerinin nnde yer alyordu. Fakat mttefikler ok farkl beklentiler iindeydi. zellikle kapitlasyonlar konusundaki tutumlar, akl almaz bir tutum idi. Birinci Dnya Savana girdii gn tm kapitlasyonlar lavettiini ilan eden Trkiyeden, imdi kapitlasyonlar gene yrrle sokmalar ve htta belli llerde geniletmeleri isteniyordu. Mttefiklerin bu tutumlarna kar smet Paa kesin grn yle belirtiyordu: Trkiye kapitlasyonlar yerine hibir ekil, hibir kayt, hibir imtiyaz kabul edemez, etmeyecektir.8 Konferansn bu aamasnda Musul sorunu zerinde ok tartmalar yaand. Fakat sonu alnamayaca anlaldndan, bu sorunun zm Lozan sonrasnda ikili grmelere brakld. Eer gene bir sonu alnamazsa, Trkiye Milletler Cemiyetinin (Cemiyet-i Akvam) arabuluculuunu kabul ediyordu. Konferansta en hassas konulardan birinin Boazlar sorunu olmas bekleniyordu. Zaten Karadenize kys olan lkeler de iin bu aamasnda toplantya katlyorlard. Fakat hemen herkesi hayrette brakan bir tutumla Trkiye, bu konudaki ngiliz teklifini kabul etti ve boazlarn uluslarn bir denetime tabi olmalarn kabul etti. Oysa ki Rusya ve Ukrayna, Boazlarn tmyle Trkiyenin denetimine braklmas ve kapall ilkesi konusunda tm arlklarn koymular ve Trkiyeden yana tavr almlard. Bu ereve iinde Boazlarn silahlandrlmas da sz konusu oluyordu. Konferansn bu amasnda Trkiyenin ngiliz teklifini kolayca kabul etmesinin nedenleri konusu ok tartlmtr. Bence bunun iki nedeni vardr.

606

Bunlardan birincisi, Trkiyenin akal konular tartlrken ngilterenin desteini aramasdr. Fransayla ilikiler ok iyi gidiyordu ama, iin iine para girince bu ilikiler kanlmaz olarak bozulacakt. Nitekim olaylar byle gerekleecektir. kinci neden, Trkiyenin Moskovaya fazla gvenmemesidir. O dnemde Rusya Trkiyenin en yakn dostuydu. Fakat uluslararas ilikilerde kalc dostluk vb. kavramlarn bulunmadn bilen Mustafa Kemal, yarn Rusya ile ilikiler bozulursa, Rusyaya kar yalnz kalmak istememi olabilirdi. Konferansn bu aamasnda iinden klamayan sorun akal iler oldu. Bu konularda anlamaya varmak bir trl mmkn olmuyordu. Gerek Ulusal Sava srasnda ve gerekse sonrasnda Ankaray srekli desteklemi bulunan Fransa, Fransz firmalarnn ve yatrmclarnn karlar sz konusu olduunda, kat bir tavr taknmt. Trkiye, Osmanl borlarn kabul ediyor fakat toprak esas getirilmesini istiyordu. Yani Osmanl mparatorluunun topraklarndan ne kadarn alabilirse, Osmanl borlarn o oranda stlenmek istiyordu. Fransann ve Fransz irketlerinin buna itiraz yoktu. Fakat borlarn Fransz Frang deil, altn lirayla denmesini istiyorlard ki, Trkiyenin bunu kabul etmesi mmkn deildi. Zira Fransa devalasyon yapmt ve Fransz Frang ok ucuzlamt. Ve her ey bir yana Fransa kapitlasyonlarn hem de geniletilerek yeniden yaama geirilmesini istiyordu ki, byle bir ey sz konusu bile olamazd. Ocak 1923te Ankaraya gelen Hasan Bey, Lozandaki gelimeler hakknda TBMMye bilgi verdi ve barn pek de yakn grnmediini vurgulayarak Meclisin ve Mustafa Kemalin grlerini ald. Ayn gnlerde mttefikler smet Paaya kabul edilmesi mmkn olmayan bir andlama metni vermilerdi. smet Paa bunu kabul etmeyince, Konferansa ara verildi. Mttefiklerin iyi niyetli olmadklarnn somut bir gstergesi, anlamaya varlan konularda bir metnin hazrlanarak, en azndan bunun imzalanmas konusundaki Trk nerisinin dikkate alnmamasdr. E. Konferansn kinci Aamasve Bar smet Paa Ankaraya dndkten sonra TBMMde ak ve gizli oturumlar eklinde ok uzun ve sert tartmalar yaand. Meclisteki kinci Grup, Lozandaki delegelerin zellikle Musul konusunda ok dn verdiklerini ve Misak- Millnin delindiini ileri sryorlard.9 Aslnda 2. Grup milletvekilleri bu tartmalarla, temelde Mustafa Kemali ypratmaya alyorlard. Nitekim bu kyasya tartmalardan sonra, ortaya hibir somut ey konulamad. Bu arada bata talya olmak zere, konferans yeniden toplama konusunda abalar gsteriliyordu. Ve bu trden abalarn sonucunda 23 Nisan 1923te konferans yeniden topland ve almalarn srdrmeye balad.

607

Konferansn bu ikinci aamasnda Yunanistandan istenen tazminat konusu bir biimde zmlendi. Yunanistan Trkiyenin tazminat talebini hakl bulmakla birlikte, kendisinin de perian bir duruma dtn ve para deyecek durumu olmadn ileri srmt. Sonunda Trakyadaki demiryolunun Edirne istasyonu olan Karaaa, Meriin batsnda olmakla birlikte Trkiyeye brakld ve Trkiye tazminat talebinden vazgeti. Bu aamadaki grmeler sonucunda kapitlasyonlar kaldrlyor ve Osmanl borlarnn lke esasna gre ve Fransz Frangyla yaplmas konusunda anlamaya varlyordu. stanbul hari olmak zere Trkiyedeki Rumlarla, Bat Trakya hari Yunanistandaki Trklerin mbadelesi konusu daha sonra ikili grmelere braklyordu. Ve Lozan Bar Andlamas 24 Temmuz 1923te imzaland. Bu yaznn balarnda vurguladm zere, smet Paann belirttii gibi, Birinci Cihan Harbinden kalan muahedelerin hibiri yaamaz. Yalnz Lozan Muahedesi ayaktadr Lozan Muahedesi Trkiye iin esasl deerini ve uluslararas mnasebetlerde klavuz olacak ilkeleri tamakta devam etmektedir.10 Lozan Andlamasnn 1. maddesine gre; Trkiye ile; Fransa, ngiltere, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Yugoslavya arasndaki sava durumu andlamann yrrle girdii tarihten balayarak bitmi oluyordu. Meri Nehrinin batsna dek Dou Trakya Trkiyenin olacakt (Md. 2). Suriye snr 20 Ekim 1921 tarihli Trk-Fransz Andlamasnn 9. maddesine gre dzenlenen snr olacakt (Daha sonra diplomatik bir mcadele sonrasnda skenderun sanca snrlarmz iine alnacaktr). Irak snrnn saptanmas, konferans sonrasna ertelenmitir. mroz, Bozcaada ve Tavan adalar Trkiyeye (Madde 12); Midilli, Sakz, Sisam ve Nikarya Adalar Yunanistana braklyordu (Md. 13). Ancak Yunanistan bu adalarda hibir deniz ss kuramayacak, tahkimat yapamayacak, fazla asker bulundurmayacak ve Anadolu kylar zerinde askeri uak uurtmayacakt. Trkiye Msrla ilgili bor ykmllklerinden tmyle kurtulmu oluyordu (Md. 18). Ayrca Trkiye, Libyadaki ayrcalklarndan vazgeiyor (Md. 22), Kbrsn ngiltereye katln tanyordu (Md. 21) .Kapitlasyonlar her bakmdan ve tmyle kaldrlyordu (Md. 28). Ege denizinde talyan igalinde bulunan adalar talyaya braklyor (Md. 15), 5 Kasm 1914 balang olmak zere Trkiye, Msr ve Sudan zerindeki tm haklarndan vazgeiyordu (Md. 17). Aznlk haklar karlkl eitlik temelinden yola klarak ve bu konudaki uluslararas andlamalar erevesinde zmleniyordu (Md. 37-45).

608

Osmanl borlar lke temeline gre takside balanyordu.11 lke olarak Boazlardan gei serbestisi kabul ediliyordu (Md. 26). Boazlar rejimini dzenleyen ayn tarihli bir szleme, Bu andlamann iindeymi gibi, ayn g ve deerde oluyordu ya da yle saylyordu (Boazlar rejimi daha sonra Montr Szlemesiyle yeniden dzenlenmi ve gnmzdeki statsne, yani ilke olarak Trkiyenin kontrolndeki boazlar statsne kavuturulmutur). Lozan Andlamas, TBMMnin 23 Austos 1923 tarihli toplantsnda 227 yeden 213nn olumlu oyu ile onaylanm, ayn gn stanbul ve Boazlar blgelerindeki mttefik donanma ve askeri kuvvetlerinin Trk topraklarn derhal terk etmeleri istenmitir.12 Gerekten gnmz Trkiyesi snrlar asndan nemli lde Lozanda belirlendii gibi, felsefe olarak tmyle Lozanda ortaya konulmu ve zamann emperyalist devletlerince de zorunlu olarak kabul edilmiti. Trkiye Lozandan sonra uygar dnyann tm haklarna sahip, eit, bamsz ve saygn bir devleti olarak dnya siyaset sahnesinde grlecektir. Gnmzde baz kalemler Lozann bir baar olmadn dile getirmektedirler. Gnmzde de yaayan bir andlama olmas bile, Lozann aklc ve mantkl ve hakl bir zemin zerinde durduunu gsterir. Lozandan nce yaplm ve uygulama olanan bulamam Sevrle karlatrdmz zaman; Dou Trakya, zmir ve Hinterland, Ermenistan, Krdistan vb. gibi toprak kayplar bir yana, bamsz bir devlet olma iradesinin ve niyetinin gsterilmesi ve bunun mcadelesinin baaryla yaplmas bile aradaki inanlmaz fark gstermektedir. Sevrle tm kapitlasyonlar, geniletilmi bir biimde geri geliyordu. smet Paa Lozanda bunu kabul etmemek iin toplantnn kesilmesini bile gze almt. Fakat Lozandaki beklentiler ve yaamsal nemli saylan konular, acaba gnmzde ne denli Kymet-i Harbiyeye sahip? Dorusu bu konuda pek iyimser deilim. Ve maalesef bu ktmserliim yaad dnemde Lozann banisi olan smet Paada da grlmekteydi. Daha sonra Atatrk Konferanslar arasnda yaynlanan ve Ankara DTC Fakltesinde bizzat dinleme ansn yakaladn bir konumasnda smet Paa, Lozan anlarn anlatmt. Lord Curzon bir gn smet Paaya gelerek, Sizden memnun deiliz demi, Sizden ne istersek reddediyorsunuz ve beni zyorsunuz. Fakat ben bugn reddettiklerinizi cebime koyuyorum. Memleketiniz savatan harap olmu durumda. Yeniden kalknma iin paraya gereksiniminiz olacak ve bizim kapmza geleceksiniz. Ben de bugn cebime koyduklarm teker teker cebimden kartacam ve size iade edeceim.

609

smet Paa, Eer kaplarnza gelirsek, cebinize koyduklarnz karrsnz demi ve Ben o kapya hi gitmedim gibisinden bir cmleyle konferans tamamlamt. Lozan Andlamasnn deerini anlamak iin, Sevrle karlatrmak da yetmez. Ankarann Lozandan beklentisi, bamsz ve eit haklara sahip bir devlet olarak kendini kabul ettirmekti. Sevr, malup bir imparatorluu yenen devletlerin, bu imparatorlua zorla imzalatmaya altklar ve ricalarla yumuatlmaya abalanm onur krc bir metindi. Lozan ise, onurlu bir devletin etin pazarlklarla gerekletirdii ve gemiin yklerinden ve gelecein ipoteklerinden kurtulmak amacna ynelik, onurlu ve aklc bir andlamadr. 1 2 3 Ate, Toktam; Trk Devrim Tarihi, 9. Bask Der Yaynlar, s. 298-305, stanbul 2001. Cebesoy, Ali Fuad; Siyas Hatralar O, stanbul 1967, s. 102-103. Bu konularda bkz. a.e., s. 104-108 G. Jaeschke; Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, TTK Yay XVI. Dizi Ankara 1973, s. 2. 4 Dr. Rza Nur anlarnda Lozanla ilgili deiik yorumlar yapar. Dengesiz kiiliini dikkate

alarak bu grlere itibar etmedik. Bkz. Hayat ve Hatratm, Cilt 3 stanbul 1968, s. 960-1250. 5 6 Ali Naci Karacan; Lozan, 2. Bask, Milliyet Yaynlar, stanbul 1971, bkz. s. 69-71. Lozan Bar Konferans (Tutanaklar, Belgeler) ev. Seha Meray Takm I, Cilt I, Kitap?,

Anakara niversitesi SBF Yaynlar, Ankara 1968, Bkz. s. 5 ve 129. 7 8 9 Bu konferansn tam ad, Yakn Dou Sorunlar zerine Lozan Konferansdr. Ali Naci Karan; a.g.e., s. 144-145; Lozan s. 13. O dnemde TBMM Bakan Yardmcs olan Ali Fuad Cebesoyun o gnlerle ilgili

gzlemleri iin bkz. a.g.e., s. 233-344. 10 11 Lozan I, I, I, (nsz) s. IX. Bu konudaki 46, madde metni aynen yledir: bu andlamada belirtilen

adalarlakendilerine toprak paras braklan devletler Osmanl mparatorluundan ayrlm Asya topraklar zerinde yeni kurulan devletler arasnda (Osmanl borlar) bu kesimde belirtilen artlara gre datld.

610

Yetmisekizinci Blm Trkiye Cumhuriyeti'nin Kuruluu Trkiye Cumhuriyeti'nin Kuruluu / Prof. Dr. Ercment Kuran [s.327-331]

Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Birinci Dnya Savana Almanya ve mttefikleri safnda katlan Osmanl Devleti, yenilgiyi kabul ederek, ngiltere ve mttefikleriyle 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesini imzalamtr. Az sonra da, 13 Kasm 1918de Yldrm Ordular Grup Kumandanlndan istifa eden Mustafa Kemal Paa Adanadan stanbula dnmtr. Paa, zmirin Yunanllar tarafndan 15 Mays 1919da igalinin ertesi gn, maiyetiyle birlikte stanbuldan ayrlp 19 Maysta Samsunda karaya kt. 9. Kolordu Mfettiliine geni yetkilerle tayin edilmiti. Resmi grevi yerli Rumlarn Karadeniz blgesinde kardklar karkla son vermek ve bylece ngilterenin, Mondros Mtarekesinin 7. maddesine dayanarak, blgeyi igal etmesini nlemekti. Mustafa Kemal Paa Samsunda bir aya yakn kald. 12 Haziranda Havza yoluyla Amasyaya geti. Orada eski Bahriye Nazr Rauf Bey, 20. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paa ve 3. Kolordu Kumandan Refet Bey ile buluup toplantlar yapt. Grmeler sonunda, Mustafa Kemal Paann nceden hazrlad prensipleri kapsayan bir metin zerinde anlama saland. 12. Kolordu Kumandan Mersinli Cemal ve 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paalarn da mtalalar alndktan sonra baz dzeltmelere urayan metin, 21/22 Haziran gecesindeki son toplantda kesin eklini ald. Bu Amasya Kararlar ertesi gn, yani 22 Haziran 1919da asker ve sivil ilgililere telgrafla bildirildi. Amasya Tamimi olarak tannan alt maddelik metnin 1. maddesi yledir: Vatann tamamiyeti, milletin istiklli tehlikededir. Hkmeti merkeziyetimiz tilf Devletlerinin tesir ve murakabesi altnda mahsur bulunduundan deruhde ettii mesuliyetin icabatn ifa edememektedir. Bu hal milletimizi madum (yok) tanttryor. Milletin istikllini gene milletin azm karar kurtaracaktr. Milletin hal vazn derpi etmek (gz nne almak) ve saday hukukunu cihana iittirmek iin her trl tesir ve murakabeden azade bir heyeti milliyenin vcudu elzemdir. Anadolunun bil-vcuh en emin mahalli olan Sivasta mill bir kongrenin serian inikad takarrr etmitir. Bunun iin tekmil vilyat osmaniyenin her livasndan ve frka ihtilfat nazar dikkate alnmakszn muktedir ve milletin itimadna mazhar kadar zatn srati mmkine ile yetimek zere hemen yola karlmas icap etmektedir.1 Amasya Kararlarna genelde baklnca, bunlarn Trk Mill Mcadelesinin ana programn tekil ettii, Mustafa Kemal Paann siyasi dehas ve asker kabiliyeti sayesinde adm adm gerekletirildii mahade olunur.

611

Mustafa Kemal Paa Amasyadan sonra, Rauf Bey ile birlikte, Sivas ve Erzincan zerinden Erzuruma gitti. ngilizlerin basks neticesinde 8 Temmuz gecesi askerlikten ayrlmak zorunda kalan Paa, 23 Temmuz 1919da Erzurumda toplanan Dou vilyetleri temsilcilerinin kongresine katld ve kongreye bakan oldu. Onun ustaca ynetimi sayesinde, Erzurum Kongresinin 7 Austos 1919da yaynlanan beyannamesi Amasya Kararlarna uygun olarak hazrland. On maddelik beyanname Mill Mcadelenin hedeflerini daha ayrntl olarak belirliyor ve bu hedeflere varmak iin yaplacak icraat tesbit ediyordu. 2. maddede Osmanl vatannn tamamiyeti ve istiklali millimizin temini ve makam saltanat ve hilafetin masuniyeti iin Kuvy- Milliyeyi mil ve iradei milliyeyi hkim klmak esastr hkm aklanyordu. 4. maddede, merkezi hkmetin yabanc bir devletin basks altnda kalmas halinde Hukuku milliyeyi kfil tedabir ve mukarrerat ittihaz olunmutur ibaresi bulunuyordu. 6. maddede 30 Terinievvel sene 1334 tarihindeki hududumuz dahilinde kalan ekseriyeti kahireyi slamlar tekil eden ve yekdierinden gayrikabili infikk (ayrlamaz) zkarde olan din ve rkdalarmzla meskn memlikimiz cmlesi, vatan snrlarn Mondros Mtarekesi imzaland gn ordularmzn hakimiyeti altnda bulunan topraklar eviren hatla iziyordu. 8. maddede Milletin iinde bulunduu hli zcret ve endieden kurtulmak arelerine bizzat tevesslne hacet kalmadan hkmeti merkeziyetimizin Meclisi Milliyi hemen ve bil iftei zaman (zaman kaybetmeden) toplamas isteniyordu.2 Erzurum Kongresinin ald en nemli karar, hi phesiz, beyannamenin 10. ve son maddesinde belirtildii gibi, kongrece seilecek yedi kiilik bir Heyet-i Temsiliye kurulmasdr. Seim yapld ve Heyet bakanlna Mustafa Kemal Paa getirildi. Paa Kongreye btnyle hakim olmutu. Onun teklifiyle de Vilayeti arkiye Mdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti ad, beyannamenin 9. maddesinde ark Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyeti olarak deitirilmiti. Erzurum Kongresinden glenerek kan Mustafa Kemal Paa bundan sonraki almalarn Sivas Kongresini gerekletirmeye yneltti. Kongre eitli vilyetler temsilcilerinin katlmasyla 4 Eyll 1919da topland ve 11 Eylle kadar srd.3 Erzurumda alnan kararlar burada hemen aynen kabul edildi. Balca deiiklikler arki Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyetinin Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti adn almas, Heyet-i Temsiliye ye saysnn yediden on altya ykseltilmesidir. Mustafa Kemal Paa bu heyetin de bakanyd. Sivas Kongresinin nemi Erzurumda sadece Anadolunun Kuzey ve Dou Blgeleri temsilcileri tarafndan alnan kararlarn vatann tamam iin hukuken geerli hale getirilmi olmasdr. Mustafa Kemal Paa, Sivas Kongresinin kapand gnn gecesinde, Heyet-i Temsiliye adna stanbul hkmetine telgraf ekerek padiah ile bir saat iinde dorudan doruya haberleme imkn salanmasn istemi, bu engellendii takdirde stanbul ile haberlemenin kesileceini bildirmiti. Telgraf cevapsz kalnca da Anadolu ve Trakyann stanbul ile balants kalmamt. Heyet-i Temsiliyenin sert tavr karsnda Merkez Hkmet daha fazla dayanamad. 2 Ekim 1919da Damat Ferid Paa sadrazamlktan istifa ederek yerine, Mill Harekete taraftar Ali Rza Paa

612

hkmeti kuruldu. Ardndan seimler yapld ve 1920 yl balarnda stanbulda Mebusan Meclisi topland. Milletvekillerinin ou Kuvy- Milliyeciydi. Bu itibarla Meclis, 28 Ocak 1920 gnk gizli oturumunda Misk-i Milliyi kabul etti ve 17 ubat 1920de kararn halk efkrna aklad. Alt maddelik belgenin esaslar Amasya Tamimine dayanr, Erzurum ve Sivas Kongrelerinin yaynladklar beyannamelerde kaytl ayrntlar da ihtiva eder.4 Gelimelerden memnun olmayan ngilizler az sonra, 16 Mart 1920de, stanbulu igal ettiler ve Mebusan Meclisini basarak Rauf Bey (Orbay) ile birka milletvekili arkadan Maltaya srdler. Bu durumda Mustafa Kemal Paa 19 Mart 1920 tarihli bir teblile Selhiyeti fevkaldeyi haiz bir meclisin Ankarada itima kararn ilgililere duyurdu.5 stanbuldan kap gelen milletvekilleriyle yeni seilen temsilcilerden kurulu Byk Millet Meclisi 23 Haziran 1920de Ankarada almalarna balad. Artk Amasya Tamiminde gerekli grld tarzda her trl tesir ve mrakabeden zde bir heyeti milliye meydana gelmiti. 24 Nisan 1920 tarihli oturumunda Trkiye Byk Millet Meclisi bakanlna seilen M. Kemal Paa ayn gn, kurulacak hkmetin dayanaca esaslara dair bir nerge sundu. nergede Meclis yasama ve yrtme yetkilerini kendinde toplamal, hkmet ilerine gre ayrlm dairelerin idaresini kendi seecei Heyet-i craiyeye vermeli ve dare Heyetinin de bakan olan Meclis bakan Meclis adna yapt tasarruflardan dolay dier vekiller gibi Meclis karsnda sorumlu olmaldr. 6 nerge kabul edildi ve ertesi gn, yani 25 Nisanda, yaplan seimlerle sekiz kiilik geici bir hkmet kuruldu. Bu heyetin alt yesi seimle belirlenmi, tabii bakan M. Kemal Paa ile birlikte Erkn- Harbiye Reisi smet (nn) Bey de seimsiz olarak hkmete katlmt.7 Ayn gn, Yrtme Kurulu ile Meclisin ilikilerini kanunlatrmak zere 15 kiilik bir Layiha Encmeni kurulmutu. Bu encmenin hazrlad kanun 2 Mays 1920de Mecliste kabul edilerek 3 Maysta M. Kemal Paann bakanlnda 10 vekilden meydana gelen Byk Millet Meclisi Hkmeti teekkl etti.8 Erzurum ve Sivas Kongrelerinin 2. maddelerinde Makam- Saltanat ve Hilafetin masuniyeti salanaca ve M. Kemalin TBMMnin alnn ertesi gn mecliste yapt konumada Makam Hilafet ve Saltanatn masuniyeti istiklalini bahedecek bir ruhu teminden sz edildii halde 9 o gerekte Trkiyede Cumhuriyet kurmay tasarlyordu. Daha Erzurum Kongresi ncesinde, 20 Temmuz 1919da, eski Bitlis Valisi Mazhar Mfit (Kansu)nun Milli Mcadele baaryla sona erdikten sonra hkmet eklinin ne olaca sorusuna ekli hkmet zaman gelince Cumhuriyet olacaktr cevabn vermitir.10 M. Kemal Paa 24 Nisandaki Meclis konumasnda Osmanl hilafetinin gelecei hakknda da u ilgi ekici beyanatta bulunmutu: Hilafet ve saltanat makamnn tahlisine (kurtarlmasna) muvaffakiyet hasl olduktan sonra, Padiahmz ve Halifei Mslimin Efendimiz Meclisi linizin tanzim edecei esasat kanuniye dairesinde vaz muhterem ve mbeccelini arz eder.11

613

Ankarada TBMMnin faaliyete gemesi, stanbul hkmetini telalandrm ve slam halifesine kar ayaklananlarn din dman saylp katillerinin vacip olduuna dair eyhlislamdan fetva alnmt. 11 Nisan 1920 tarihli bu fetvaya Ankara Mfts Rfat (Breki) Efendi 16 Nisanda baka bir fetva ile karlk vermise de Anadolunun eitli yerlerinde Milli Hareket aleyhine isyanlar kt. Byk Millet Meclisi hkmeti yaz boyunca isyanlar bastrmakla megul oldu. Sadrazam Damat Feridin temsilcilerinin 10 Austos 1920de Sevr Bar Antlamasn imzalamas Padiah Vahdettinin halk nezdinde byk itibar kaybetmesine sebep oldu ve Anadoluda, hatta stanbulda Kuvay- Milliye taraftarlar oald. M. Kemal Paa da Byk Millet Meclisinin 25 Austos 1920 gnk gizli oturumunda Makam Hilafeti ve Saltanat igal eden zat bu millet iin hain bir adamdr diyerek Osmanl hkmdarn itham etti.12 Paa az sonra, 13 Eyll 1920de, Siyasi, itimai, idari, askeri noktai nazarlar telhis ve Tekilat- dariye hakknda mukarrerat ihtiva eden bir program Meclise sundu. 18 Eyll gn Mecliste okunan program, oturum sonunda bir Tekilat- Esasiye kanun tasars ekline konulmak zere, zel bir encmene havale edildi.13 Sz konusu tasar encmende ve Meclis genel kurulunda etraflca tartld. Hususu ile padiaha ait olan yetkilerden bir ksmn Byk Millet Meclisine aktaran maddeler muhafazakar mebuslarn itirazna urad. Sonunda 1921 yl balarnda, Millet Meclisi Hkmetine itiraz eden erkes Ethemin tenkili ve ardndan Yunanllara kar I. nn Zaferinin salad olumlu ortamda Tekilat- Esasiye Kanunu 20 Ocak 1921 gn Mecliste oylanarak kabul edildi.14 31 maddelik kanunun 1. maddesi Hakimiyet bila kaydu art milletindir hkmn getiriyor, 2. maddesi cra kudreti ve teri selahiyetinin milletin yegane ve hakiki mmessili olan Byk Millet Meclisinde tecelli ve temarkz ettiini aklyor, 3. maddesinde Trkiye Devleti Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur ve hkmeti Byk Millet Meclisi Hkmeti unvann tar deniyordu. 9. maddede ise Byk Millet Meclisi Heyet-i Umumiyesi tarafnda intihap olunan reis bir intihap devresi zarfnda Byk Millet Meclisi reisidir. Bu sfatla Meclis namna imza vazna ve Heyet-i Vekile mukarreratn tasdike selahiyattardr. cra vekilleri heyeti ilerinden birini kendilerine reis intihap ederler. Ancak Byk Millet Meclisi reisi Vekiller Heyetinin de reis-i tabiisidir. cmleleri Meclis bakann geni yetkilerle donatyordu.15 Bylece Meclisin alndan 9 ay sonra Anadoluda kurulmakta olan yeni devletin tekilatlanmas kanuni ereveye oturtulmu oluyordu. Rahmetli Mahmut Gololu M. Kemal Paann Meclise sunduu programla Cumhuriyete doru gitme isteinin ilk iaretini verdiini belirtir.16 Dr. Ahmet Demirel de, Tekilat- Esasiye Kanunu yasamann stnl ilkesinin en kat biimi olan Meclis Hkmeti sistemini kurmu olmakla birlikte, 9. maddenin yetkileri Meclise deil, Paann ahsnda topladn kaydeder.17 M. Kemal artk Meclis iinde kendisine bal mebuslarn bir tr parti disiplini ile hareket etmelerini salamak zere Anadolu ve Rumeli Mdafai Hukuk Grubu kurmak iin harekete geti ve 10 Mays 1921de 133 mebusun katld bir toplantda dncesini gerekletirdi.18

614

Grubun ilk nemli icraat 16 Maysta istifa eden Heyet-i Vekilenin yerine gn sonra yaplan seimde Grubun grlerine daha yatkn bir heyetin iktidara getirilmesi oldu.19 O gnlerde TBMMnin mevcudu 351 mebustu. Bunlarn 261i Gruba alnm, 90 mebus Grup dnda kalmt. Bu sonuncular kk birlikler halinde muhalefet faaliyetinde bulundular. Birinci grubun kuruluundan 14 ay sonra, 1922 Temmuzunda kinci Mdafai Hukuk Grubu halinde tekilatlandlar.20 Balarnda Erzurum Mebusu Hseyin Avni (Ula), Trabzon Mebusu Ali kr ve Mersin Mebusu Selahattin (Kseolu) Beyler bulunuyordu. Birinci Grup adyla tannan Mdafai Hukuk Grubuna tepki olarak kurulan gruba kinci Grup denildi. Milli Mcadele kahramanlarndan Ali Fuat (Cebesoy) Paa kinci Grubun Meclis Reisinin diktatrle doru gittiinden phe ettiini bildirir. 21 Aslnda iki grup da Kuvayi Milliye ruhunu paylayor, ana hedeflerde kolayca gr ve karar birliini varyorlard; fakat, kinci Grup M. Kemalin giderek Meclisin yetkilerini ele geirmesine kar kyordu. Bu sralar, Dou ve Bat cephelerinde nisb bir skn hkm sryordu. Kzm Karabekir Paann kuvvetleri 1920 Ekimi sonunda Kars Ermenilerden kurtarm ve kararghn Sarkamta kurmutu. Batda ise 27 Mart 1921de yeniden saldrya geen Yunanllar 1 Nisanda II. nn Muharebesinde hezimete uraynca Dumlupnar gerisine ekilmilerdi.22 Yunanllar anavatanlarndan getirdikleri birlik ve silahlarla Anadoludaki kuvvetlerini takviye ettikten sonra, 19 Temmuz 1921de Bursa ve Uak blgelerinde saldr harekat balattlar. 25 Temmuza kadar aralksz 15 gn sren Ktahya-Eskiehir Muharebesi Trk ordusunun Sakarya gerisine ekilmesiyle sona erdi.23 Bu yenilgi, Trkiye Byk Millet Meclisini derinden sarst. Yunan ordusunun Milli Hareketin merkezi Ankaraya yaklam olmas Meclisi dmana kar yeni tedbirler almaya sevketti. TBMMnin 4 Austos 1921 gnk gizli oturumunda Mersin Mebusu Selahattin Bey Meclis Reisinin kumanday idare etmesini teklif etti. Konu Meclisin gizli ve ak oturumlarnda bir hayli tartld ve sonunda, 5 Austos 1921 tarihli bir kanunla, M. Kemal Paa Meclis yetkilerini ay sreyle zerine alarak bakumandanla getirildi.24 Bilindii gibi, M. Kemal Paa 23 Austostan 13 Eylle kadar sren Sakarya Meydan Muharebesini kazanm ve Yunan kuvvetleri nehrin batsnda Mihalk-Sivrihisar hatt gerisine ekilmitir.25 M. Kemalin BMMden ald 3 ay sreli bakumandanlk yetkisi bundan sonra 3 defa uzatlm ve bu yetki Meclisin 20 Temmuz 1922 gnk oturumda kendisine sresiz olarak verilmitir. Ancak Meclis gerekli grd takdirde bakumandanlk unvan ve yetkisini yrrlkten kaldrabilecekti.26 Sakarya Zaferinin kazanlmasnn ardndan tilaf Devletlerinin Trk-Yunan anlamazln ortadan kaldrmak iin eitli teebbsleri olduysa da bir sonu alnamad. ki taraf da btn gleriyle sava hazrlklarn srdrdler. Nihayet 26 Austos 1922 sabah, Trk ordusu Afyon gneyinde Kocatepede Yunan kuvvetlerine saldrd. Tarihe Bakumandanlk Muharebesi olarak geen sava 30 Austosta Trklerin zaferi ile sonuland ve dman 9 Eyllde denize dkld. 11 Ekim 1922de imzalanan Mudanya Mtarekesi ile de Trk Milli Mcadelesinin askeri safhas sona erdi ve Yunan birliklerinin Dou Trakyay boaltmas saland.

615

M. Kemal Paa Bakumandanlk Muharabesini kazanmakla lke iinde g dengesini kendi lehine deitirmitir. 1 Kasm 1922de TBMMde u arpc szleri syledi. Millet, mukadderatn dorudan doruya eline ald ve milli saltanat ve hakimiyetini mntehap vekillerden terekkp eden bir Meclis-i Alide temsil etti. te o Meclis TBMMdir Bundan baka bir Makam- Saltanat, bundan baka bir Heyet-i Hkmet yoktur ve olamaz.27 Onun konumas ardndan Hilafet ve Saltanat birbirinden ayrlarak Saltanatn kaldrlmas Mecliste oy birlii ile kabul edildi. Hilafetin ise Hanedan- Al-i Osmana ait olduu karar alnd. Bu durumda Vahdettin, 17 Kasm 1922de bir ngiliz harp gemisi ile stanbuldan ayrld. Ertesi gn de Vahdettinin amca olu Abdlmecit Efendi TBMM tarafndan halife seildi.28 Vatan topraklarnn dman istilasndan kurtarlmas ve Osmanl saltanatnn sona ermesi ile TBMM I. Dnem almalarn tamamlam oluyordu. M. Kemal bundan sonraki icraatn kendine daha bal, muhalefetsiz bir Meclis ile gerekletirmeyi dnyordu. 6 Aralk 1922de Ankarada, bar salannca halkl esas alan Halk Frkas ad altnda bir siyasi parti kuracan aklad. Az sonra da, Bat Anadolu gezisine kt. Maksad halk ile yakndan temasa gelmek, onlarla bugne ve yarna ait karlkl grmelerde bulunmakt.29 O halk kavramn btn snflar kapsayacak anlamda kullanyordu.30 I. Byk Millet Meclisi, 3 Nisan 1923te Birinci Grup lehine seim kanununda baz deiiklikler yapt ve 16 Nisanda dald. Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Grubu yeleri balarnda M. Kemal Paa olduu halde sadece kendilerinden olanlar setirmeye altlar.31 Bunda da baarl oldular, nk yeni kanuna gre, yaplan seimlere tekilatsz giren muhalifler karsnda Mdafaai Hukuk Grubu adaylar galip kmlard.32 M. Kemal Paa Mdafaai Hukuk Grubunu Halk Frkas haline dntrmek istiyordu. Ancak Frkann kurulmas gecikti ve 1923 Temmuzunda Lozanda bar antlamas imzalanmas ardndan, 11 Austosta TBMM kinci Dnem almalarna baladktan bir ay sonra, 11 Eyll 1923te Halk Frkas, Mdafaai Hukuk Grubunun yerini ald. Frka genel bakanlna M. Kemal Paa, Meclis Grubu bakanlna da Heyet-i Vekile Reisi Ali Fethi (Okyar) Bey getirildi.33 24 Eyll 1923 tarihli Anadoluda Yeni Gnde yaynlanan bir haber ilgi ekiciydi. Gerekten, M. Kemal Paann Ankaraya gelerek kendisiyle mlkat yapan Viyanann Neue Freie Presse gazetesi muhabirine Trkiye halihazrda olduu kadar istikbalde de daha fazla demokratik bir cumhuriyet olacaktr dediini yazmt.34 M. Kemal, 1927 Ekiminde Cumhuriyet Halk Frkasnn kinci Byk Kongresinde okuduu uzun nutkunda itiraf ettii gibi Tatbiki iin mnasip zaman intizarnda bulunduu Cumhuriyet ilan fikrinin tatbik annn geldiine hkmetmi ve icraata gemitir. Fethi Bey bakanlndaki Heyet-i Vekile onun tavsiyesiyle 26 Ekim 1923te topluca istifa etmi, 28 Ekimde Heyeti Vekile yeleri ile Halk Frkas idare heyeti M. Kemal Paa bakanlnda zel bir toplant yaparak, istifa eden vekillerin kurulacak hkmette grev almayacaklarn bildirmiler, bunun zerine Frka idare heyeti yeni bir hkmet listesi hazrlamtr. 35 Ne var ki, 29 Ekim sabah toplanan Halk Frkas grubu hazrlanan listeyi reddetti.36 Bu durumda, grubun leden sonraki toplantsnda M.

616

Kemal Paa bunalmn alabilmesi iin Tekilat- Esasiye kanununda baz temel deiikliklere gidilmesini zaruri grm, smet Paa da Kanuni Esasi encmeninin yapt deiiklikleri anlatmtr. nceden Kanuni Esasinin 1. maddesine Trkiye Devletinin ekli hkmeti Cumhuriyettir. cmlesinin eklenmesini, 10. maddenin Trkiye Reis-i Cumhuru Trkiye Byk Millet Meclisi heyeti umumiyesi tarafndan ve kendi azas meyanndan bir intihap devresi iin intihap olunur, 12. maddesinin de bavekil Reis-i Cumhur tarafndan ve Meclis Azas meyanndan intihap olunur. Dier vekiller bavekil tarafndan yine meclis azas arasndan intihap olunduktan sonra Heyet-i Umumiyesi Reis-i Cumhur tarafndan Meclisin tasvibine arz olunur eklini almasn kararlatrmt. Grmeler sonunda Grup yeleri Cumhuriyetin ilann ve Reis-i Cumhur seilmesini kabul etmilerdir.37 Akamst toplanan TBMM Kanunu Esasi encmeni Tekilat Esasiye kanununda yaplmasn uygun grd deiikleri grt, baz ufak dzeltmeler yaptktan sonra sz konusu kanun oylanarak mttefikan kabul edildi. Daha sonra cumhurbakan seimine geildi ve M. Kemal Paa mevcut 158 yenin oyuyla Cumhuriyet Riyasetine getirildi. Ertesi gn de Cumhurbakan, Malatya milletvekili smet Paay bavekalete tayin etti.38 Bylece kurulan Trkiye Cumhuriyeti 1924 Martnda hilafeti kaldrmakla laik devlet nitelii kazand. II. Dnya Sava sonuna kadar tek partiyle ynetilecek olan Trkiye, 1950 Maysndan itibaren ok partili Cumhuriyet olacaktr. 1 2 3 4 Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, C. III Vesikalar (stanbul 1934), s. 47. Kzm Karabekir, stikll Harbimiz, stanbul, 1960, s. 106-107. Sivas kongresi beyannamesi iin bkz. Tarih Vesikalar, C. I, say I, Haziran 1941, s. 7-8. Tark Z. Tunaya, Osmanl mparatorluundan Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetleri

Rejimine Gei; Ord. Prof. Muammer Rait Sevi Armaan, stanbul 1956, s. 19. 5 6 Gazi M. Kemal, Nutuk, C. 1, s. 301. Yavuz Aslan, TBMM Hkmeti, Kuruluu, Evreleri, Yetki ve Sorumluluu, 23 Nisan 1920-

30 Ekim 1923, Ankara 2001, s. 26-27. 7 8 9 10 s 74. 11 12 TBMM Zabt Ceridesi, C. I, s. 31. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. 1, Ankara 1985, s. 135. Aslan, a.g.e., s. 40. Mahmut Gololu, nc Merutiyet, 1920, Ankara 1970, s. 170-171. TBMM Zabt Ceridesi, 2. Bask: C. 1, (1940) s. 29, (214 Nisan 1920 tarihli 3. Oturum). Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Ankara 1964, C. 1,

617

13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

mr Sezgin, Trk Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu, Ankara 1984, s. 58. Sezgin, a.g.e., s. 67. Suna Kili - A. eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, Ankara 1985, s. 91-92. Gololu, s. 274. Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet, kinci Grup, 2. Bask, stanbul 1995, s. 208. Demirel, s. 217. Aslan, s. 79. Demirel s. 379. Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralar, C. 1, stanbul 1957, s. 18. Gololu, Cumhuriyete Doru, 1921-1922, s. 134-154. Sabahattin Selek, Anadolu htilali, 5. Bask, stanbul 1931, s. 609-611. Demirel, s. 263. Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava, Ankara 1983, s. 365. Demirel, s. 433-434. Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, C. II, s. 186, C. III, s. 318. Gololu, s. 361-362. Gololu, Trkiye Cumhuriyeti, s. 54. Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas, 1923-1931,

Ankara 1981, s. 49. 31 32 33 34 35 Gololu, s. 191. Demirel, s. 571. Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu, 1923-1924, s. 43. Alpkaya, s. 56. Alpkaya, s. 86-87.

618

36 37 38

Alpkaya, s. 88. Alpkaya, s. 96. Alpkaya, s. 97-98.

619

kinci Dnem Tbmm ve Cumhuriyet'in ln / Prof. Dr. Dursun Ali Akbulut [s.332-337]

Ondokuz Mays niversitesi Eitim Fakltesi / Trkiye 1. kinci Dnem TBMMnin Almas (11 Austos 1923) anuni Esasiye gre Mebuslar Meclisi seimleri drt ylda bir yaplacakt. 23 Nisan 1920de TBMM aldnda bunun ka yl sreyle olaca belirtilmemi, fakat Osmanl anayasas yrrlkten kaldrlmadndan, balangta orada belirlenen drt yllk srenin bu meclis iin de geerli olaca var saylmt. Bununla birlikte Ankara ynetimi kendi ekil ve mahiyetini ifade eden yasalar karmak, kararlar kabul etmek suretiyle Osmanl anayasas ve yasalar ile yrtlmesi mmkn olmayan konular zmlemeye almt. O nedenle sz konusu yasalarda ve kararlarda anayasa hkm ifade eden maddeler yer alyordu. 29 Nisan 1920de kabul edilen Hiyanet-i Vataniye Kanununun 1. maddesi bu zde dzenlenmi olup, ayn maddenin birinci ksm TBMMnin kurulu amacn belirliyordu. Bu ama, hilfet ve saltanat makamlar ile lkenin dman elinden ve saldrlarndan kurtarlmas idi. 5 Eyll 1920 tarihli Nisab- Mzakere Kanununun 1. maddesi de TBMMnin amacna ulancaya kadar toplantlarn srdrmesini ngrmekteydi. Her iki kanunun sz konusu maddeleri birlikte ele alndnda, I. Meclisin sresinin zamanla deil, artlarla snrlandrlm olduu grlr. O art da vatann kurtuluudur. Baka bir ifade ile I. Meclis vatann kurtuluuna kadar grevini srdrecekti. Mudanya Mtarekesinden sonra, 20 Kasm 1922de Lozan Konferans balad. Artk lke btnyle kurtarlm, tilaf Devletleri ve Yunanistan ile bir bar antlamas yaplmas aamasna ulalm ve bylece art yerine gelmiti. Atatrkn 15 Ocak 1923te Bat Anadolu gezisine kmasnn sebeplerinden biri, belki bata geleni, yaplacak seimler konusunda kamuoyunu yoklamak ve halk aydnlatmakt.1 Atatrk 20 ubat 1923te Ankaraya dndkten sonra bu kanaatini kuvvetlendirecek belirtilerin ortaya kmakta olduunu grd. Bu srada Lozan Konferans kesintiye uratlm, delegeler lkelerine dnmlerdi. Mecliste Lozanla ilgili hararetli tartmalar yaplyor, Hariciye Vekili smet Paa ve hkmet ar bir biimde eletiriliyordu. Bu eletirilerin hakl olup olmad bir yana, vatan kurtaran Birinci Meclis kurulu amacna ulam, siyasi polemiklerle ilgilenmeye balamt. siyasi ekimelerin yeri bu meclis deil, siyasi programlarn ilan etmi yeni siyasi parti veya gruplarn yer alaca bir baka meclis olabilirdi. Atatrk de bunu gryordu. Btn millette, Meclisin vazife ifa edemiyecek bir hale geldii endiesi hissolunmaya balad2 anda harekete geen Mustafa Kemal Paa, nce hkmet yeleri ile toplanarak seimlerin yenilenmesini onlara kabul ettirdi, sonra Mdafaa- Hukuk Grubunun ayn dorultuda karar almasn salad. Ardndan 1 Nisan 1923te Meclis Genel Kurulunda yaplan grmelerden sonra oy birlii ile3 seimlerin yenilenmesi hakknda karar kabul olundu. Birinci dnem TBMM son oturumunu 16 Nisan 1923te yapt ve grevini tamamlam oldu.

620

Seimlerin yenilenmesi karar zerine Mustafa Kemal Paa ayn gn yani 1 Nisan 1923te hkmete gnderdii yazda hemen seimlere balanmasn ve sonutan kendisinin bilgilendirmesini istedi.4 8 Nisanda Halk Frkasna dntrlecek Mdafaa- Hukuk Grubunun 9 umdesi yaynland. Bylece siyasi program ile bir grup ya da parti hareketi ortaya km oldu.5 1923 seimleri iki dereceli olarak Haziran-Temmuz aylarnda gerekletirildi. Bu seimlere siyasi partilerle deil, Mdafaa- Hukuk Grubu ile gidildi ve Gmhane dnda hemen her yerde seimleri Mdafaa- Hukuk adaylar kazandlar. Lozan Bar Antlamas imzalandktan sonra, 11 Austos 1923te toplanan kinci TBMMnin nnde nemli problemler bulunuyordu. Darda Lozan Antlamasnn onaylanmas, ieride bakentin ve ekl-i hkmetin tespit edilmesi bunlardan balcalar idi. Mustafa Kemal Paa 13 Austosta yeniden Meclis Bakanlna seildi. 14 Austosta Fethi Beyin bakanlnda yeni bir hkmet kuruldu. Lozan Antlamas ve ekleri 21 Austosta TBMMye sunuldu, 22 ve 23 Austos gnleri grmeler yapldktan sonra drt ayr kanun ile onayland. 6 2. Ankarann Bakent Olmas (13 Ekim 1923) Mondros Mtarekesinden sonra, 13 Kasm 1918de bakent stanbul, tilaf Devletleri tarafndan denetim altna alnm, devlet ynetimine mdahale edilmeye balanm, 16 Mart 1920de resmen igal edilmiti. Bu ekilde fiili ve resmi igal be yldan beri srdrlmekte idi. Saltanatn kaldrlmasndan ve Osmanl hkmetinin istifasndan sonra, 4/5 Kasm gecesi Ankara hkmetince hazrlanan talimatnme erevesinde TBMM adna stanbulun ynetimine el konulmu ve bakentlik statsne son verilmiti. stanbulun ynetimine el konulmas igalden kurtarld anlamna gelmiyordu. gal kuvvetleri hal stanbulda idiler ve Lozan Konferans srasnda da stanbulda kalmaya devam ettiler. Lozan Antlamasn tamamlayan XIV sayl protokol igal altndaki Trk topraklarnn boaltlmas ile ilgili idi. Bu protokole gre, Lozan Antlamas ve eklerinin TBMM tarafndan onaylandnn stanbuldaki tilaf yksek komiserlerine bildirilmesinden sonra, alt hafta ierisinde igal kuvvetleri stanbul ve Boazlar blgesini boaltp ekileceklerdi. 7 24 Austosta balayan boaltma ilemi 2 Ekimde tamamland. 2 Ekim Sal gn igal kuvvetleri stanbuldan ayrldlar. Bundan drt gn sonra, 6 Ekim 1923te kr Naili Paa komutasndaki Trk birlikleri stanbula girdi. Be yl aradan sonra Trk kuvvetlerinin stanbula girmesi, halk tarafndan cokun sevin gsterileri ile karland. TBMM ald gnden beri fiili bakent Ankara olmasna ramen stanbulun dman igalinden kurtarlmas hkmet merkezi meselesinin gndeme getirilmesine sebep oldu. Bu mesele Milli Mcadele srasnda da ele alnm, hkmet 28 Kasm 1920de bir kararname hazrlam ve bu kararname 31 Ocak 1921de TBMMde okunmutu. Kararnamede, stanbul kurtarldktan sonra bile onu bir merasim merkezi olarak muhafaza edip, devlet merkezini Anadoluda emniyetli ve korunakl bir yere nakletmenin gerekliliinden bahsolunuyor, bir bakent komisyonu kurulmas ve bu komisyona mebusun dahil edilmesi iin meclisten izin isteniyordu. Grmeler srasnda mebuslar sz konusu kararnamedeki hususlara kar ktlar. Bunu zamansz bulanlar olduu gibi, sakncal grenler de oldu. O zaman bakentin belirlenmesi

621

giriiminden sonu alnamad. Bakentin stanbuldan Ankaraya tanmas teklifi 26ya kar 71 oyla reddedildi.8 Bununla birlikte Mustafa Kemal Paann dncesi, devlet merkezinin Anadoluda olmas ynnde idi. Bu dncesini 1921 yl knda Ankaraya gelen Amerikal gazeteci C. K. Streite aklarken, milli hkmetin merkezi Anadoluda olacak. diyordu.9 16/17 Ocak 1923 gecesi stanbul gazetecileri ile yapm olduu zmit Kasr mlakatnda da ayn konuda unlar sylemiti: Anadolunun ortasnda merkez olacak bir ehir ancak Ankara, Kayseri, Sivas msellesi (geni) dahilinde bir noktada olmak lzm gelir Ankara Trkiyenin pekala merkezi olabilir.10 te yandan ngiltere de bu mesele ile ilgilenmi, bu konuda Trkiyenin gerek niyetini renmeye alm, stanbuldaki yksek komiserleri ile ngiliz Dileri Bakanl arasnda yazmalar yaplmtr. Hatta ngiltere, biraz daha ileri giderek, Trkiye ile kurulacak diplomatik ilikisinin derecesini tespit etmeye alrken, bakent meselesi ile bu derecelendirme biimi arasnda balant kurmak istemekte ve diplomatik temsilcilerin Trkiyenin hangi ehrinde oturacaklarn bunun ltlerinden biri olarak grmekteydi. Trkiyenin konumu gz nne alndnda bir igder ya da elilik yerine bykelilik dzeyinde diplomatik iliki kurulmas zorunluluu karsnda ngiltere, diplomatik misyonunu, bakent olaca kesin grnen Ankaraya deil, stanbula gndermeyi, Ankaradaki ileri bir dileri memuruyla takip etmeyi kararlatrd ve bunu da mttefiklerine telkin etmeye balad. Fransann dnda talya, A.B.D. ve Japonya buna uyacaklarna dair izlenim veriyorlard. Sonunda Fransa da ikna olundu. ayet Trkiye, bykeliliklerin Ankaraya tanmasn isterse, o zaman diplomatik temsilciliin derecesi drlecek, elilik, hatta igderlik seviyesine indirilecekti. Ama, Ankarann bakent ilan edilmesini engellemek ve bylece Ankara hkmetini zor durumda brakarak drmek, yerine ngiltereden yana yeni bir kabinenin kurulmasn salamakt.11 ki yldan fazla sreden beri gndemde olan, birinci dnem TBMMde halledilemeyen, stelik d evrelerin bask unsuru haline gelmeye yz tutan bakent meselesini hukuken karara balamak gerekiyordu. stanbul kurtarlm, bu noktada bir problem de kalmamt. eride yeni stanbul mebuslarndan bazlar, Refet Paa bata olmak zere, stanbulun payitaht kalmas lzumunu, baz misallere istinaden, ispat etmeye alyorlard.12 Darda ve ieride meydana gelen tereddtlere nihayet vermek isteyen hkmet derhal harekete geti. Bu mesele ncelikle Halk Frkas meclis grubunda ele alnd. 9 Ekim 1923 tarihinde yaplan grup toplantsnda partinin bakan vekili smet Paann, Ankarann hkmet merkezi olmasn isteyen nerisi kabul edildi. Bu neri, smet Paa ve 14 arkadann imzasyla bir kanun teklifi olarak meclise sunuldu. Mecliste komisyonlardan hzla geti ve bir karar tasars eklinde 13 Ekim 1923te meclis genel kurulunda grlmeye baland. Tasarnn gerekesinde, devlet merkezi belirlenirken akla gelebilecek dncelere iaret olunuyor ve bu gerekelerin yeni Trkiyenin merkezinin Anadoluda seilmesini zorunlu hale getirdii vurgulanyordu. Yaplan uzun tartmalardan sonra, Anayasa Komisyonunca tanzim olunan mazbata ittifaka yakn oy okluuyla kabul edildi. Kabul olunan kararda, Trkiye Devletinin idare merkezinin Ankara olduu belirtiliyordu. Bylece hukuki ilem tamamlanm, Ankara resmen bakent ilan edilmitir.13 Bir anayasa hkm niteliindeki bu karar Tekilt- Esasiye Kanununda 29 Ekim 1923te

622

364 Sayl Kanunla yaplan deiiklikte yer almam, 1924 anayasasnn 2. maddesine ilave edilmitir. 1937 ve 1945te yaplan Anayasa deiikliklerinde 2. maddede yerini korurken, 1961 ve 1982 Anayasalarnda 3. maddede belirtilmi, 1982 Anayasasnn deitirilemeyecek hkmleri baln tayan 4. maddesinin kapsamna dahil edilmitir.14 Ankarann resmen bakent ilan edilmesi, uzun zamandan beri bu konu ile ilgilenmekte ve bu konuya Trk hkmeti zerinde bir bask unsuru olarak kullanmaya alan ngiltereyi harekete geirdi. ngilterenin bu hususta siyaseti belli olduuna gre, Trkiyedeki diplomatik temsilciliklerinin derecesi, bunlarn nerede oturacaklar ve Ankaraya ne zaman tanacaklar sorusu ortaya kt. Bu srada Ankarada sadece Sovyetler Birlii ve Afganistan Bykelilikleri vard. ngiltere ve mttefikleri ile henz diplomatik iliki kurulamadndan, stanbuldaki yksek komiserliklerini muhafaza ediyorlar, diplomatik iliki iin Lozan Antlamasnn yrrle girmesini bekliyorlard.15 Fakat bundan nce Ekim 1923ten itibaren ngiltere, mttefikleri ile yazmalar yapmak suretiyle, ortak tavr kullanlmas iin onlar ynlendirmeye alyordu. Eliliklerin Ankarada toplanmasn gerekli gren Trk hkmeti, Ankarada sefarethane ve konsoloshane ina etmek zere parasz arsalar tahsis edileceini 1925 yl Bte Kanununa koydu ve inaatla ilgili her trl malzemenin ithalini gmrk vergilerinden muaf tuttu. 1925 ylnda stanbulda 18, Ankarada 4 adet temsilcilik bulunuyordu. Bykeliler Ankaraya gelerek gven mektuplarn sunuyor, sonra stanbula dnerek grevlerine balyorlard. in ilgin taraf, ngilterenin Ankaradan parasz arsa talebinde bulunan ilk lkeler arasnda yer almasyd. lerleyen senelerde baz lkeler temsilciliklerini Ankaraya tadlar. Trkiye ile ilk kez diplomatik iliki kuran devletler de Ankarada temsilcilik atlar. Ayrca direniiler cephesinde bir zlme meydana geldi. Ankarada ev ve bina kiralamaya baladlar. 1926da Ankarada elilik says 8 e ykselirken stanbulda 16ya dt. Ankarada yabanc temsilcilik says her geen gn artyordu. 1927 de Trkiyede diplomatik misyon says 27ye kt. 1928 de direni cephesi btnyle kt. Bunda Atatrkn siyasi dehsnn rol ok byk olmutur. 1930da ngiltere de Ankarada bykelilik yaptrnca, tanma sreci tamamland.16 ngilterenin anlamsz direnii Ankaraya tanmay geciktirmekten baka bir ie yaramam, Trk hkmetinin kararll karsnda yenilgiye uramaktan kurtulamamt. 3. Cumhuriyetin lan (29 Ekim 1923) Ankarann bakent iln edilmesiyle nemli bir mesele zmlenmi, en azndan bakent tartmalar ve bu konudaki tereddtler ortadan kaldrlmt. imdi daha nemli bir konu, hkmet biiminin tespiti gndeme getirilmektedir ki, bir yldan beri milli egemenlik prensibini de zedeleyecek tarzda vuku bulan giriimlerin sona erdirilmesi gerekiyordu. 1921 Anayasasnn 1. maddesinde yer alan egemenliin kaytsz artsz millette olduu, idare usulnn halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil idare etmesi esasna dayal bulunmas hkm, hkmet biimini aka ifade etmedii gibi, 1 Kasm Karar da bu eksiklii gidermekten uzak bulunuyordu. Bunun balca sebebi, birinci dnem TBMMde hakim olan anlaytr. Bu meclis, yeni bir hkmet biiminin tespitine, zellikle cumhuriyetin ilanna hazr grnmyor, Meclisteki muhalefet

623

buna imkan vermiyordu. Halbuki Mustafa Kemal Paa Samsuna kt gnden itibaren zihnini iki nemli problemle megul etmiti. Bunlardan biri vatann kurtuluu, dieri de ulusal egemenlie dayanan, kaytsz artsz bamsz olan yeni bir Trk Devleti kurmak17 idi. Yeni Trk Devletinin hkmet biimini 20 Temmuz 1919da Mazhar Mfit Beye u ekilde aklamaktayd: Muhakkak ki, mevcut ekli hkmet bu memleketin refah, saadet ve terakkisine kfi gelmeyecektir. Baka bir hkmet ekli arayp bulmamz lazm geldii kanaatindeyim Aka syliyeyim ekl-i hkmet zaman gelince, cumhuriyet olacaktr18 Vatann kurtarlmasndan sonra Neue Freie muhabirine 27 Eyll 1923te verdii demete Tekilt- Esasiye Kanununun ilk iki maddesinden karlacak sonucun tek kelime ile cumhuriyet olduunu sylemi ve bu konuda grlerini de u ekilde dile getirmiti: yeni Trkiyenin emr-i teceddd daha nihayet bulmamtr. Harpten sonra Trk Tekilt- Esasiyesinin inkiaf henz kati bir ekil alm addedilemez. Tadilat ve tashihat yapmak ve daha mkemmel bir hale getirmek elzemdir. kmaline balanan bu i henz bitmemitir. Ksa bir zaman zarfnda Trkiyenin bugn filen alm bulunduu ekil kanunen de tesbit edilecektir. Yakn bir tide bu meseleye ait hkmet teklifat meclise arz edilecektir.19 Bu anlatmlara gre Atatrk, cumhuriyet dzenini yeni Trk Devleti iin gerekli gryor, Tekilat- Esasiye Kanununu buna zemin hazrlamas bakmndan nemsiyor, fakat bu kanunda hkmet biimini aka ifade edecek deiikliklerin yaplacan da belirtiyordu. Birinci TBMM, yasama ve yrtme erklerini kendinde topladndan, yrtme vekleten bir kurula devredilmi bulunuyordu. Bununla ilgili ilk dzenleme 24 Nisan 1920 tarihli meclis karardr. Ondan sonra 2 Mays 1920de kabul edilen cra Vekillerinin Sureti ntihabna Dair Kanunda, 1921 Anayasas da dahil kez deiiklik yapld. Kanunun ilk eklinde cra Vekilleri Heyeti yeleri TBMMnin salt ounluu ile aralarndan seiliyor, meclis bakan ayn zamanda bu kurulun da bakan saylyordu. 4 Kasm 1920de yaplan deiiklikle cra Vekilleri Heyeti yelerinin, meclis bakann gsterecei adaylar arasndan yine salt ounlukla seilmesi ngrld. Bundan maksat, hkmetin oluturulmasnda kolaylk ve abukluk salamakt. nk daha nce her vekil, meclis tarafndan ayr ayr seildiinden ve aday gsterilmediinden oylar dalyor, ou kez salt ounluk temin edilemiyordu. Meclis bakan, youn ileri arasnda bir de hkmete bakanlk etmek gibi bir grev stlenince bunu bir dereceye kadar hafifletmek iin 1921 Anayasasnda, cra Vekilleri Heyetinin aralarndan birini bakan semeleri kararlatrld. Bununla birlikte meclis bakan bu kurulun doal bakan kabul edildi. 8 Temmuz 1922de yaplan deiiklik ileri daha karmak hale getirdi. Meclis bakannn aday gsterme ve kurula bakanlk etme grev ve sorumluluu ondan alnarak meclise devredildi. Bu deiiklie gre cra vekilleri Heyeti bakan ile yeleri ayr ayr meclis tarafndan seilecekti.20 Btn bunlar yasama ile yrtmenin i ie bulunmasndan, baka bir deyile sistemden kaynaklanan glklerdi. Daha nemlisi bir devlet bakan yoktu, dengeler kurulamyordu. 14 Austos 1923te kurulan Fethi Bey bakanlndaki hkmet, 8 Temmuz 1922 deiikliine gre seilmiti. Btnyle meclis tarafndan seilen bu hkmet, Birinci TBMMde olduu gibi yine meclis tarafndan eletirilmeye baland. Bu allm durumdu, kabine sistemi olmadndan

624

hkmete sk sk mdahalede bulunulabiliyordu. Hkmette bakanlk greviyle birlikte Dahiliye Vekilliini de yrtmekte olan Fethi Bey, 24 Ekimde bu ikinci grevinden istifa etmek zorunda kald. Dahiliye vekilliine, Erzincan Mebusu Sabit Beyin seilmesi Mustafa Kemal Paay memnun etmedi. nk o, yeni Trkiyenin yeni artlarla iilerini ynetebilecek durumda deildi. Meclis iinde gizli ve kart bir grubun varln kefeden Mustafa Kemal Paa, 25 ve 26 Ekim gnleri hkmeti, doal bakan olmas sfatyla, ankayada toplad. Onlara, grevlerinden istifa etmelerinin zaman geldiini, tekrar seilecek olurlarsa istifa ederek Heyet-i Vekileye girmemeleri gerektiini syledi ve bu hususta mutabakat saland. Bylece muhalif grubun hkmet tekiline frsat verilecek, hatta bir sre ona yardmc da olunacakt. Fethi Bey, ertesi gn yani 27 Ekimde, Meclisi linin her suretle itimat ve mzaheretine mstenit bir Heyeti Vekilenin teekklne hizmet etmek maksadyla istifa ettiklerini bir yaz ile meclis bakanlna bildirdi ve bu istifa ayn gn toplanan meclis genel kurulunda okundu.21 Bunun zerine muhalif grup, yer yer toplantlar yaparak muhtelif Heyet-i Vekile listeleri hazrlamaya balad. Bu durum 28 Ekim gn ge vakte kadar devam etti. Fakat giriimlerinde baarl olamadlar. te yandan 28 Ekim gn toplant halinde olan Halk Frkas Ynetim Kurulunun dzenledii liste de yeterli bulunmad. Ayn gnn akam Mustafa Kemal Paa, yakn arkadalarn, smet, Kzm (zalp) Paalarla Fethi Beyi ankayada yemee davet etti. Yemekte onlara, yarn cumhuriyeti iln edeceiz dedi. Yemekten sonra, smet Paa ile yalnz kalarak, Tekilt- Esasiye Kanununda yaplacak deiiklii grt, bu kanunun 1 maddesinin sonuna Trkiye Devletinin ekl-i hkmeti cumhuriyettir cmlesinin ilvesi kararlatrld ve buna bal teki deiiklikler gzden geirildi.22 29 Ekim sabah saat 10. 00da frka grubu, Fethi Beyin bakanlnda topland ve Heyet-i Vekile seimi grlmeye baland. Mustafa Kemal Paa, bir konuma yaparak, Tekilt- Esasiye Kanununda yaplacak deiiklikleri gsteren msveddeyi ktiplerden birine verdi ve krsden ayrld. Grupta yaplan uzun tartmalardan sonra bu usl kabul edilerek, deiiklik nergesinin meclis bakanlna sunulmas kararlatrld.23 TBMM Genel Kurulu ayn gnn akam saat 18.00de ikinci reis vekili smet Beyin bakanlnda topland. Anayasa Komisyonunun Tekilt- Esasiye Kanununun baz maddelerinin tadiline dair kanun teklifi ve mazbatas gndeme alnd. Sradaki gndem maddelerinin grlmesinden sonra, komisyonun mazbatas okundu. Sz konusu mazbatada, hakimiyetin kaytsz artsz millete aidiyeti ve idare usulnn milletin mukadderatn bizzat ve bilfiil idare etme esasna dayanmas zaten cumhuriyet demek olduundan bahisle, bu deiiklie bal dier zorunlu dzenlemelerin gerekeleri aklanyordu. Deiiklik teklifinde, 1921 Anayasasnn 1. maddesinin sonuna, Trkiye Devletinin ekl-i hkmeti cumhuriyettir cmlesi ilve edilirken, 2, 4, 10, 11, 12. maddeler yeniden dzenleniyordu. Burada dikkati eken nokta Anayasa Komisyonu Mazbatasnda 2. maddenin gerekesine yer verilmemi olduudur. 2, 4, 10, 12. maddeler yeniden dzenleniyordu. 2. madde Trkiye Devletinin dini, slmdr, resmi lisan Trkedir eklinde yazlmt. Kanunun geneli zerinde konuma yapan Anayasa Komisyonu Bakan Yunus Nadi Bey, bu madde ile ilgili olarak, zaten kendimizde mevcud olan vaziyetimizi tespit etmi oluyoruz. demekle yetinmitir. Ancak maddelerin grlmesine geildiinde bu madde hakknda sz alanlar oald.

625

Karahisar- arki (ebinkarahisar) Mebusu Mehmet Emin Bey, Tanrnn 14 asr sonra ilhi bir hkmet kurmay, ikinci bir mucize yaratmay Trk milletine nasip ettiini, Urfa Mebusu eyh Saffet Efendi de Hulefay Raidin dnemine dnldn syleyince, Yunus Nadi Bey, dinlerin serbest olduu ve kanun erevesinde korunaca uyarsnda bulundu.24 Mustafa Kemal Paa da 28/29 Ekim gecesi hazrlad deiiklik msveddesini Nutukta aktarrken 2. maddeden bahsetmemektedir.25 Nitekim Nutukun bir baka yerinde, 1924 tarihli Tekilt Esasiye Kanununda ukde tekil eden noktalardan sz ederken, 2. maddede yer alan dini slmdr ifadesini, zait grnen ve yeni Trkiye Devletinin ve idare-i cumhuriyetimizin asri karakteri ile kabil-i telif olmayan tabirat, inklp ve cumhuriyetin o zaman beis grmedii tavizler olarak deerlendirmekte, bunun ilk mnasip zamanda kaldrlmasn istemekteydi.26 Grnen o idi ki 2. maddenin birinci ksm, yani dini islm, kabul olunan ekli hkmetin zorunlu sonucu olmayp, o zaman iin cumhuriyetten dinsizlik manas karmaya vesile arayanlara kar alnm etkin bir nlemdi. teki maddelerde yaplan dzenlemeler cumhuriyet rejiminin zorunlu sonularyd. 10. madde ile bir reisi cumhurluk makam ihdas olunmakta, 11. maddede reisi cumhurun balca grev ve yetkileri belirtilmekte, 12. maddede babakann atanmas ve hkmeti oluturmas sz konusu edilmekteydi. Deiiklik teklifinin maddeleri grlrken 1. madde hakknda sz isteyen olmam, madde srekli alklarla ve Yaasn Cumhuriyet sesleri ile aynen kabul edilmiti. 4, 11 ve 12. maddeler de grmesiz ve aynen kabul olundu. 10. madde dolaysyla, cumhurbakannn sresiyle ilgili ksa bir mzakere yaplmt. Bylece Cumhuriyetin iln mevcut anayasada, 1921 tarihli Tekilt- Esasi Kanununda baz ilve ve deiikliklerle gerekletirilmi oluyordu. Cumhuriyetin hkmet biimi olarak kabulnden sonra, yine ayn oturumda Erturul Mebusu Dr. Fikret Bey, bir nerge vererek, cumhurbakannn hemen imdi seilmesini teklif etti. Bu nerge kabul olundu. Ardndan cumhurbakan seimini mteakip ve Cumhuriyetin iln erefine 101 pare top atlmas hakknda karar alnmasyla ilgili ayr nerge oylanarak kabul edildi. Daha sonra gizli oylama ile cumhurbakan seimine geildi ve Mustafa Kemal Paa mevcut 158 mebusun itiraki ve oybirlii ile cumhurbakan seildi. Cumhurbakan seilmesi mnasebetiyle mebuslara kar teekkr konumas yapan Mustafa Kemal Paa, Trkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktr temennisiyle szlerini tamamlad. Oturum sona erdiinde saat 21.00 i gsteriyordu.27 Btn mesele saatten az bir zamanda halledilmiti. Cumhuriyetin ilnnn ertesi gn, 30 Ekim 1923te Cumhurbakan Mustafa Kemal Paa, Tekilt Esasiye Kanununu deitiren 364 Sayl Yasann 12. maddesi gereince, Malatya Mebusu smet Paay Cumhuriyetin ilk hkmetini kurmakla grevlendirdi. smet Paann setii kabine, cumhurbakan tarafndan meclisin onayna sunuldu ve oylamaya katlan 166 mebusun oybirlii ile hkmete gven oyu verildi. Bunu mteakip smet Paa, yapt teekkr konumasnda, Cumhuriyet Hkmetinin szden ok i yaparak eylem ve uygulamalaryla meclise ve millete gven vermek iin btn kuvvetini sarf edeceini syledi.28 Mustafa Kemal Paann cumhurbakanlna seilmesiyle, TBMM bakanl boalm bulunuyordu. Meclis bakanlna 1 Kasm 1923te Fethi Bey seildi.29

626

Cumhuriyetin iln ile bir yldan bu yana srmekte olan anayasal rejim tartmalar sona erdi ve halifeyi yeni devletin bakan grmek isteyenlerin, merutiyeti geri getirmeye alanlarn, meclis hkmeti eklinde ynetimi bir kurula devretmek arzusunda bulunanlarn beklentileri boa karld. Bundan dolay sevinenler olduu gibi, beklentilerinin gereklememesi nedeniyle zlenler de oldu. Cumhuriyetin ilnn halk byk sevinle karlad. lan mteakip, alnan karar gereince ayn gece stanbulda da 101 pare top atlmak suretiyle Cumhuriyetin kutlanmas istendi. Halkn sevincine katlmakta tereddd gsteren stanbulun baz gazetecileri vard. Bunlardan biri de Hseyin Cahid Beydi. 31 Ekim gnk Taninde Yaasn Cumhuriyet unvan altnda yazd makalesinde, Cumhuriyetin kurulmas ve iln eklini garip karlyor, skboaza getirilmi bir durum olduunu, birka saat iinde anayasa deiikliinin en hafif tabiriyle, normal bir hareket saylamayacan, cumhuriyetin alkla, dua ile30, enlikle yaayamayacan sylyordu. Mustafa Kemal Paa Nutukta, bu eletirileri hakl bulmamakta ve gazetecilerin samimi olmadklarn ifade etmektedir. 3 1 Bat Anadolu gezisi hakknda bkz. Ar nan, Gazi Mustafa Kemal Atatrkn 1923 zmit ve

Eskiehir Konumalar, Ankara 1982. 2 3 4 5 Nutuk, II, s. 727. Nutuk, II, s. 728. Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara 1991, s. 514. Nerettiim program, bir frka- siyasiye iin gayr kfi, ksa bulanlar oldu. Halk

Frkasnn program yoktur dediler. Filhakika umdeler nam altnda malum olan programmz, itiraz edenlerin grdkleri ve bildikleri tarzda, bir kitap deildi. Fakat, esasl ve ameli idi., Nutuk II, s. 718719. 6 341, 342, 343 ve 344 sayl yasalarla onaylanmtr. smail Soysal, Trkiyenin Siyasal

Anlamalar I. Cilt (1920-1945), Ankara 1989, s. 79. 7 8 9 10 11 12 Soysal, a.g.e., s. 204. Bilal N. imir, Ankara Ankara Bir Bakentin Douu, Ankara 1988, s. 195-206. imir, a.g.e., s. 213. nan, a.g.e., s. 51. imir, a.g.e., s. 220 vd. Nutuk, II, s. 796.

627

13

TBMM Zabt Ceridesi, II. Devre, C. 2, Ankara, s. 587, 598, 665-667. TBMMnin 27 sayl

karar iin bkz. Yaln-Gnlal, a.g.e., s. 292. 14 256, 257. 15 Antlamann yrrle girmesi iin parlamentolarca onaylanan metinlerin teatisi Suna Kili-A. eref Gzbyk; Trk Anayasa Metinleri, Ankara, 1985, s. 103, 111, 172,

gerekiyordu. Trkiye onayl metni 31 Mart 1924te vermiti. Antlamann 143. maddesinde ary yapan drt devletten (ngiltere, Fransa, talya, Japonya) en az nn onay belgelerini sunar sunmaz, Antlamann o gn o devletler arasnda yrrle girecei belirtiliyordu. talya ve ngiltereden sonra, Japonya 6 Haziran 1924te sz konusu ilemi tamamlam ve Lozan Antlamas ilgili devletler arasnda bu tarihte yrrle girmitir. Fransann onay ilemi, 27 Austos 1924te tamamlamtr. (Soysal, a.g.e. s. 79-80). 16 17 18 imir, a.g.e., s. 249-350. Nutuk, I, s. 12. Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, I. Cilt, Ankara

1986, s. 74. 19 20 Atatrkn Sylev ve Demeleri, I-III, Ankara 1989, C. 3, s. 86-87. Kili-Gzbyk, a.g.e., s. 88, 94. 8 Temmuz 1922 deiikliinin 2. maddesinde, hkmet

bakannn vekiller arasndan seilmesi durumunda, haiz olduu vekleti de meclis karar ile muhafaza edebilecekti. Ayrca bkz. Yavuz Aslan, TBMM Hkmeti Kuruluu, Evreleri, Yetki ve Sorumluluu (23 Nisan 1920-30 Ekim 1923), Ankara 2001. 21 22 23 24 25 26 Nutuk, II, s. 796-800. Nutuk, II, s. 801-803. Nutuk, II, s. 802-813. TBMM Zabt Ceridesi, II. Devre, c. 3, Ankara, s. 89 vd. Nutuk, II, s. 803-804. Nutuk, II, s. 714-717. Atatrk, 16/17 Ocak 1923 gecesi zmit Kasr mlkatnda, Klzade

Hakk Beyin yeni hkmetin dini olacak m? sorusuna, Vardr efendim, slm dinidir. slm dini hrriyet-i efkra maliktir. cevabn vermi, Hakk Bey, Yani hkmet bir din ile tedeyyn edecek mi? deyince, edecek mi etmeyecek mi bilemem! Bugn mevcut olan kanunlarn aksine bir ey yok eklinde konumasn srdrmt. (nan, a.g.e., s. 67). Nutukun okunmasndan alt ay kadar sonra, 10 Nisan 1928 deiikliinde, dini islm ifadesi anayasadan karlacaktr.

628

27 28 29 30

TBMM Zabt Ceridesi, II. Dnem, C. 3, s. 89-98. TBMM Zabt Ceridesi, II. Devre, C. 3, s. 103-104. TBMM Zabt Ceridesi, II. Devre, C. 3, s. 166, 168. Cumhuriyetin iln edildii oturumun sonunda, Afyon mebusu Kmil Efendi tarafndan

krsde okunan dua kastedilmi olmaldr. 31 Nutuk, I, s. 815-819.

629

Farkl Bak Alarndan Cumhuriyetin Kuruluu / Dr. Faruk Alpkaya [s.338-346]

Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi /Trkiye Trkiye Cumhuriyetinin kurulu sreci ok sayda yazar tarafndan farkl boyutlaryla ele alnm bir konudur. Ancak, gerek Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda byk bir rol oynayan Mustafa Kemal Atatrkn srecin bir boyutunu kendi perspektifinden sunduu Nutukun tarih yazmndaki -yazarnn saygnlndan kaynaklanan- arl, gerekse konuyu ele alan yazarlarn -byk bir ksm akademik bir gelenekten gelmedii iin- kuramsal bir arka plana sahip olmamas yznden, bu almalarn byk bir ksm birbirini tekrar eden anlatlar olmaktan teye gidememitir. Bu almada, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu farkl adan ele alnacaktr. Birinci blmde, modernleme kuramnn sunduu bir modelden yararlanlarak Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunun modernleme srecindeki nemine iaret edilecektir. kinci blmde Tarih disiplininin salad olanaklar kullanlarak ana hatlaryla olaylarn geliimi aktarlacaktr. nc blmde ise Osmanl mparatorluunda kapitalizmin gelimesi ve Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunun bu sreteki yeri incelenecektir. I.Modernleme kuramna gre, tarihsel sre, tek tek her lkede geleneksel

siyasal/toplumsal/ekonomik yaplarn modern yaplarla yer deitirmesi srecidir. lerleme olarak tanmlanan bu srete lkeler, modernlik ile karlama biimine ve geleneksel kltrn gelimilik dzeyine bal olarak farkl yollardan modernlemektedirler. Modernleme kuramn benimseyen yazarlar, dnyadaki lkeleri bu iki zelliine bakarak snflandrmlardr. Bu snflamalardan birine gre, birinci grupta modernleen ilk lkeler olan ngiltere ve Fransa yer almaktadr. Bu lkeler, uzun bir zamana yaylan ekonomik ve siyasal gelimeler sonucu i dinamikleriyle modernlemilerdir. kinci grubu bu iki lkenin kolonileri olan ABD, Kanada, Avustralya ve Yeni Zelanda oluturmaktadr. Bu grupta yer alan lkelerin temel zellii, ana lkeden g edenlerin geleneksel toplum ve kltrleri tamamen yok etmesi ya da nemsiz bir dzeye indirmesi sonucu kurulmu olmalardr. nc grupta, ilk iki lkenin hemen evresinde yer alan ve bu lkeler daha ne gemeden modernleme srecine giren lkelerdir. Almanya, talya, Belika, Hollanda, spanya, Avusturya gibi Bat ve Orta Avrupa lkeleri bu grubu olutururlar. Drdnc grupta yer alan lkeler Latin Amerika ve baz uzak Asya lkeleridir. Bunlarn ortak zellii nc grupta yer alan lkelerin kolonileri olmalar, ana lkeden g edenler ile geleneksel kltr ve toplumun deien oranlarda yaamaya devam etmesidir. Beinci grupta kkl bir kltrel ve siyasal gelenei olan, zor duruma dmelerine ramen siyasal bamszlklarn korumay baarabilen Rusya, Osmanl mparatorluu, ran, in ve Japonya gibi lkeler yer almaktadr. Bu lkeler, sre iinde ekonomik, askeri ve diplomatik bamszlklarn kaybetseler de, modern lkelerle rekabet edebilmek iin, kendi sekinlerinin iradesiyle modernlemeye almlardr. Altnc ve yedinci gruplar bamszlklarn kaybeden, yani smrgeleen lkeler oluturmaktadr. Bunlardan bir ksm Hindistan, Pakistan, Msr,

630

Cezayir gibi Batya direnebilecek kkl bir geleneksel kltre sahip olan lkelerdir, dierleri ise geleneklerini koruyabilecek anlaml bir direni bile gsteremeyen orta Afrika lkeleridir. Modernleme srecinde baat rol oynayanlar modernlii benimseyen sekinlerdir. Sekinler, lkelerini drt aamadan geerek modernletirirler. Bu aamalardan ilki modernlii benimseyen bir sekinler grubunun ortaya kmas ve glenmesi aamasdr. kinci aamada, modernlii benimseyen sekinler iktidarlarn salamlatrrlar, yani devleti modern bir devlete dntrrler. nc aamada devlet iktidar kullanlarak ekonomik ve toplumsal dnm salanr. Drdnc aama ise toplumsal btnleme srecidir. Trkiye tarihine bu adan bakldnda, birinci aamann 1789-1908 arasnda yaandn; 1908de balayp 1923te Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuyla sona eren dnemin modernlemeci sekinlerin iktidarlarn salamlatrma sreci olduunu syleyebiliriz.1 Osmanl mparatorluu, III. Selimin padiahl dneminde, Bat dnyasyla zellikle askeri alanda rekabet edebilmek iin, modernleme yolunda ilk admlar atmtr. Nizam- Cedid ad verilen ve modern bir ordunun ekirdeini kurmay amalayan bu giriim, geleneksel evrelerin kar kmas sonucu yarm kalmtr, ama ayn dnemde Paris, Londra, Viyana gibi nemli Bat bakentlerinde daimi bykelilikler alm ve buralarda grev yapan Osmanl brokratlar modern deerleri benimsemeye balamlardr. Daha sonra kurulan Hariciye Nezareti Tercme Odas modern sekinlerin yetitii bir tr okul grevini grmtr. Burada dikkat eken nokta, Osmanl mparatorluunun bata saray olmak zere, geleneksel sekinlerinin modernlemeyi balangta askeri bir sre olarak alglamalar, ancak daha sonra modern bir orduyu yaratabilmek iin gereken paray bulabilmek amacyla modern bir maliye sistemi kurmaya almalardr. Bu zorunluluk, bir sre sonra modern bir devlet aygtnn ihtiya duyduu brokratlar yetitirecek Harbiye, Tbbiye, Mlkiye gibi modern eitim kurumlarnn kurulmas sonucunu dourmu ve bylece modernlemeci bir sekinler kua ortaya kmtr.2 Osmanl mparatorluunun modernleme srecinde Tanzimat Ferman ile balayan dnem nemli bir aamay temsil eder. Bu fermann herkese can, mal ve namus gvencesi salamas sonucu, modernlemeci sekinler gvenceye kavumu ve Tanzimat Dneminde iktidarn merkezi Saraydan Bab- Aliye kaymtr.3 Ayn dnem, basnnn ortaya kmasyla birlikte, devlet kurumlar dnda da var olabilmeyi baarabilen yeni bir modernlemeci sekinler kuann ortaya kmas srecidir. Yeni Osmanllar olarak adlandrlan bu kuak, Osmanl mparatorluunun geleneksel baz kurumlar ve deerleri ile modernleme eilimlerini birletirebilmek iin aba sarf etmiler 4 ve yarattklar etki sonucu 1876da Kanun- Esasi ilan edilmitir. Brokrasi kkenli sekinlerin bir saray darbesi ve eitli pazarlklar sonucu ilan edilen bu anayasayla Osmanl mparatorluunun siyasal sistemi meruti monariye dntrlm ve yaplan seimlerle, yetkileri snrl da olsa, bir parlamento oluturulmutur.5 Merutiyet Dneminin ksa bir sre sonra II. Abdlhamit tarafndan sona erdirilmesiyle birlikte Osmanl mparatorluunun modernleme serveni yeni bir aamaya girmitir. II. Abdlhamit, bir

631

yandan eitim kurumlarndan maliyeye kadar eitli alanlarda devleti modernletirme almalarna devam ederken, dier yandan modernlemenin siyasal boyutunu yok sayan bir siyasal izgi izlemitir. Uygulanan bu siyaset, zellikle modern eitim kurumlarnn lke apnda yaygnlamasna bal olarak modernlemeci sekinlerin tabann geniletirken, modernlemenin siyasal boyutunun engellenmeye allmas II. Abdlhamite kar yaygn ve youn bir muhalefetin ortaya kmas sonucunu dourmutur. Kanun- Esasinin yeniden yrrle konmasn amalayan ve Jntrkler olarak adlandrlan bu muhalif sekinler kua, zellikle yurt dndan yrttkleri yayn faaliyeti ile, genileyen toplumsal tabanlarn siyasal olarak etkileme ve eitme ynnde nemli admlar atarak modernleme srecinin eksik kalan boyutunu tamamlamaya almlardr.6 Abdlhamitin modern eitim sistemini yaygnlatrmas ve Jntrklerin siyasal almalar, 20. yzyln balarnda, modernlemeci sekinlerin toplumsal ve siyasal arlklarnn artmas sonucunu dourmu ve zellikle Balkanlarda younlaan bu sekinler Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti etrafnda birleerek dorudan siyasal iktidara talip olmulardr. 10 (23) Temmuz 1908, ttihat ve Terakki Cemiyetinin, bir dizi suikast dzenledikten sonra, sivil ve askerlerin katlmyla oluturduu silahl gruplarla Balkanlardaki bir dizi kent merkezini basarak Merutiyeti ilan ettii tarihtir. Bu gelimeler zerine II. Abdlhamit Kanun- Esasiyi tekrar yrrle sokmu ve yaplan seimler sonucu parlamento olumutur. Gizli bir rgt olan ttihat ve Terakki Cemiyeti, yelerinin genlii ve toplumsal meruiyetinin azl gibi nedenlerle iktidar dorudan ele alamam, ancak 31 Mart 1909da gerekleen Merutiyet kart bir ayaklanma sonrasnda hem II. Abdlhamiti tahttan indirmi, hem de Osmanl Devletinin tarihinde ilk kez parlamento araclyla bir dizi anayasa deiiklii yaparak padiahn yetkilerini snrlandrm, hkmeti meclise kar sorumlu duruma getirmitir. Bu tarihten itibaren, modernlemeci sekinler kendi konumlarn salamlatrmak iin yasalar ve sivil toplum dzeyinde bir dizi iktisadi, siyasi ve toplumsal dzenlenme yapmlardr. 23 Ocak 1913te gerekletirilen Bab- Ali baskn ile, kart bir hkmeti zorla deviren ttihat ve Terakki Cemiyeti, 11 Haziran 1913te gerekletirilen bir suikast sonucu Sadrazam Mahmut evket Paann ldrlmesi zerine iktidar tamamen ele geirmitir. Bu tarihten sonra, ttihat ve Terakki Cemiyetinde birleen sekinler milliyeti ve modernlemeci bir izgi izlemiler ve Birinci Dnya Savann olaanst koullarndan da yararlanarak amalarna engel olarak grdkleri btn odaklar datmlardr.7 Geleneksel bir devlet olmasna ramen Osmanl mparatorluundan ve devletin birliinin simgesi olarak padiahlk kurumundan vazgeemeyen ttihat ve Terakki yneticileri, Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savanda yenilmesi zerine, sava srasnda izledikleri politikalar yznden yarglanmaktan ekindikleri iin, lkeyi terk etmek zorunda kalmlardr. 8 Ayn gnlerde tilaf kuvvetlerinin stanbulu igal etmesini de frsat bilen Osmanl Padiah Vahdettin, basna sansr uygulamaya balam ve parlamentoyu datarak II. Merutiyet Dneminin modernleme boyutundaki kazanmlarn yok etmeye almtr. Bir yanda lkenin igal edilmesi, dier yanda Vahdettinin izledii politika yznden, daha nce ttihat ve Terakki iinde yer alan, ama rgtn izledii izgiye

632

kar kan bir grup modernlemeci sekin, Mustafa Kemal Atatrkn nderliinde Osmanl mparatorluunu reddeden, ancak arl igal kartlna veren bir izgide mcadeleye atlmlar ve 1922 sonbaharnda igali sona erdirerek ilk amalarna ulamlardr. Daha sonra, geleneksel bir devlet olan Osmanl mparatorluu tasfiye edilmi ve yeni devlet 29 Ekim 1923te bir cumhuriyete dntrlerek modernlemeci sekinlerin iktidar salamlatrlmtr.9 Burada dikkat ekilmesi gereken bir nokta, Cumhuriyeti kuran sekinlerin, ttihat ve Terakkinin modernleme ve milliyetilik siyasetini laiklik ile de birletirerek ayakl bir program devreye sokmasdr. Bu adan bakldnda, Osmanl mparatorluunun yklp Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas sreci modernlemeci sekinlerin yzelli yllk bir mcadelelerinin kanlmaz bir sonucudur. 1789da Nizam- Cedid giriimi ile balayan bu sre, cumhuriyetin kurulmas ile en nemli eiini gemi ve bu noktadan balayarak modernlemeci sekinler ekonomik ve toplumsal dnm gerekletirebilecek olanaklara kavumulardr. II.Mustafa Kemal Atatrk, 1927de Cumhuriyet Halk Frkas Byk Kurultaynda okuduu nutkunda, Trkiye Cumhuriyetinin kurulu yksn kendisinin Samsuna kt 19 Mays 1919 tarihinde balatr.10 Atatrke gre, o tarihte Osmanl Devleti, onun istiklali, padiah, halife, hkmet, bunlar hepsi medlul kalmam birtakm bimana elfazdan ibaretti (18) ve yaplmas gereken hakimiyet-i milliyeye mstenit, bilakaydart mstakil yeni bir Trk Devleti tesis etmek(ti) (18). Dolaysyla, Osmanl hkmetine, Osmanl padiahna ve Msliminin halifesine isyan etmek ve btn milleti ve orduyu isyan ettirmek lazm geliyordu (20). Ancak, bu mhim kararn btn icabat ve zaruriyatn ilk gnnde izhar ve ifade etmek, elbette musip olamazd. Tatbikat birtakm safhalara ayrmak ve vakayi ve hadisattan istifade ederek milletin hissiyat ve efkarn izhar eylemek ve kademe kademe yryerek hedefe vasl olmaa almak (20) gerekiyordu. Mustafa Kemal Atatrk, Nutukta, bu dncelerle milletin vicdannda ve istikbalinde ihtisas ettii[] byk tekaml istidadn bir milli sr gibi vicdannda tayarak peyderpey, btn heyet-i itimaiyemize tatbik ettirmek mecburiyetinde (22) olduunu ne srer. Bu konumann 1926 ylnda yaanan byk bir siyasi tasfiyenin ardndan bir siyasal partinin kurultaynda yapld gz nne alnrsa, o gnn koullarnda yaplan siyasal bir aklama olduu ve olaylarn gemie ynelik olarak yorumland ileri srlebilir. Bu yzden dnemi yaam kiilerin tanklklarna ve olgulara bakmamz gerekir. Mustafa Kemal Atatrkn cumhuriyet projesine ilikin ilk tanklk, Mazhar Mfit Kansunun Erzurum Kongresi yapld gnlerden aktard bir andr,11 ancak bu an yllar sonra kaleme alnmtr ve baka tan da yoktur. Mustafa Kemal Atatrk, bu kongre srasnda 7/8 Temmuz 1919da askerlik grevinden istifa ederek Osmanl mparatorluu ile olan memuriyet balantsn kesmitir.12 Ayn yln Eyll aynda toplanan Sivas Kongresi srasnda yaanan stanbul ile Anadolunun balantsn kesme eylemi ise, Osmanl hkmetine kar yaplm, ama Sivasa Vali olarak atanan Ali Galip Beyin yasad giriimleri ve hkmetin padiah ile milletin arasna girmesi gibi meruiyetini Osmanl mparatorluundan alan gerekelerle temellendirilmitir. 13 Sivas Kongresi sonucu kurularak Milli Mcadeleye nderlik eden Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti

633

Osmanl Cemiyetler Kanununa gre kurulmu bir rgttr ve bu rgt seimlere katlarak Osmanl mparatorluunu merulatrmtr.14 Mustafa Kemal Atatrk, Osmanl mparatorluunun artk sona erdiine ilikin grn kamuoyuna ilk kez 16 Mart 1920de, tilaf kuvvetlerinin stanbuldaki igali sklatrmas zerine, u szlerle aklamtr: Bugn stanbulu cebren igal etmek suretiyle Devlet-i Osmaniyenin yedi yz senelik hayat ve hakimiyetine hitam verildi[ab]. Yani, bugn Trk milleti, kabiliyet-i medeniyesinin, hakk- hayat ve istiklalinin ve btn istikbalinin mdafaasna davet edildi.15 Bu aklamadan gn sonra da, 19 Mart 1920de Heyeti Temsiliye namna Vilayetlere ve Mstakil Livalara ve Kolordu Kumandanlarna ekilen bir telgraf ile millet tarafndan, salahiyet-i fevkaladeyi haiz bir meclisin, Ankarada itimaa daveti [] zaruri grlmtr szleriyle yetkisini dorudan milletten alan bir ar yapmtr. Ayn arda toplanacak olan meclisin milletin ilerini tedvir edeceinin de belirtilmesi, artk Osmanl Devletinden baka bir devletin domakta olduunun bir iaretidir. 16 Nitekim, 23 Nisan 1920de toplanan TBMM, ald ilk kararla, kimlerin kendi yesi olabileceini belirlerken, ayn zamanda kendi kendini de kurmutur.17 Trkiye Byk Millet Meclisinin alndan itibaren youn bir meclis ii mcadele yaanm ve kan tartmalarn hemen hepsinde Mustafa Kemal Atatrk taraf olarak yer almtr.18 TBMMnin kuruluundan Osmanl mparatorluunun yklm olduunun aklanmasna kadar geen sre, Mustafa Kemal asndan olmasa bile, yeni bir devletin kuruluu asndan, zikzaklarla doludur. rnein, TBMM, 25 Nisanda bir yrtme organ oluturmaya karar vermi ve 2 Maysta Byk Millet Meclisi cra Vekillerinin Sureti ntihabna Dair Kanunu kabul etmitir. 19 Bundan drt ay sonra, 5 Eyll 1920de kabul edilen Nisab Mzakere Kanununun birinci maddesinde ise, TBMMnin amac Hilafet ve Saltanatn, Vatan ve Milletin istihlas ve istiklalinden ibaret olarak belirtilmitir. 20 20 Ocak 1921de kabul edilen Tekilat- Esasiye Kanunu ise bata bir kurucu kanun olmas itibaryla Nisab Mzakere Kanununun birinci maddesiyle eliir. Tekilat- Esasiye Kanunu, birinci maddesiyle hakimiyet bila kayd art milletindir diyerek Osmanl mparatorluunu yok saymtr. Bu kanunun ikinci maddesi yrtme gcn ve yasama yetkisini milletin yegane ve hakiki mmessili olan TBMMye vermi, nc maddesiyle Trkiye Devleti Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur diyerek ilk kez yeni bir devletten bahsetmitir. Ayn kanunun yedinci maddesinde yaplan dzenleme ile Osmanl Kanun- Esasisinin padiaha verdii haklar dorudan TBMMye aktarlmtr.21 Nihayet 1 Kasm 1922de kabul edilen Trkiye Byk Millet Meclisinin hukuku hakimiyet ve hkmraninin mmessili hakikisi olduuna dair Heyeti Umumiye Karar ile Osmanl mparatorluuna son nokta konmutur: Birka asrdr saray ve Bab alinin cehalet ve sefahati yznden Devlet azim felaketler iinde mthi bir surette alkalandktan sonra nihayet tarihe intikal etmi bulunduu bir anda Osmanl mparatorluunun messis ve sahibi hakikisi olan Trk Milleti Anadoluda hem harici dmanlarna kar kyam etmi, hem de o dmanlarla birleip millet aleyhine harekete gelmi olan saray ve Babali aleyhine mcadeleye atlarak Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun hkmetini bitekil harici

634

dmanlar, saray ve bab ali ile fiilen ve msellehan ve malum mkilat edide ve mahrumiyeti elime iinde cidale girimi, bu gnk halas gnne vasl olmutur. Trk Milleti saray ve Babalinin hyanetini grd zaman Tekilat Esasiye kanunu isdar ederek onun birinci maddesi ile Hakimiyeti Padiahtan alp bizzat Millete ve ikinci maddesi ile crai ve Terii kuvvetleri onun yedi kudretine vermitir. Yedinci madde ile de harp ilan, Sulh akdi gibi btn hukuku hkmraniyi Milletin nefsinde cem eylemitir. Binaenaleyh; o zamandan beri eski Osmanl mparatorluu tarihe intikal edip yerine yeni ve Milli Trkiye Devleti yine o zamandan beri padiahlk merfu olup yerine Trkiye Byk Millet Meclisi kaim olmutur. Yani bu gn stanbulda bulunan heyet mevcudiyetini usulen himaye edecek hibir meru ve gayri ecnebi kuvvete ve muzahereti Milliyeye malik olmayp bir zlli zail halindedir. Millet ahsi hkmranlk ve saray halk ve etrafnn sefahati esas zerine messes bir saltanat yerine asl halk ktlesinin ve kylnn hukukunu himaye ve saadetini tekeffl eden bir halk Hkmeti idaresi tesis ve vaz etmitir. [] Binaenaleyh Trkiye Byk Millet Meclisi bervehi ati mevadd ner ilana karar vermitir: 1. Tekilat Esasiye Kanunu ile Trkiye halk, hukuku hakimiyet ve hkmranisini mmessili hakikisi olan Trkiye Byk Millet Meclisinin ahsiyeti maneviyesinde gayr kabili terk ve teccezzi ve fera olmak zere temsile ve bilfiil istimale ve radei Milliyeye istinat etmeyen hibir kuvvet ve heyeti tanmamaa karar verdii cihetle Misak Milli hudutlar dahilinde Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetinden baka ekli hkmeti tanmaz. Binaenaleyh Trkiye halk hakimiyeti ahsiyeye mstenit olan stanbuldaki ekli hkmeti 16 Mart 1336dan (1920) itibaren ve ebediyen tarihe mntakil addeylemitir. 22 TBMMnin bu kararndan sonra yaanan sre yeni devletin zelliklerinin saptanmas iin yrtlen bir mcadele olarak grlebilir. Mustafa Kemal Atatrk, 6 Aralk 1922de en mtevazi bir ferdi devlet sfatyla hayatm, sonuna kadar vatan hayrna vakfeylemek emeliyle sulhn istikrarn mteakip halklk esas zerine mstenit ve Halk Frkas namiyle yeni bir frka tekil etmek niyetinde olduunu aklamtr.23 TBMMnin 1 Nisan 1923te seim karar vermesi ve 16 Nisandan itibaren ounluun salanamamas zerine fiilen kapanmasndan sonra yaplan seimlerde Mustafa Kemal Atatrke muhalefet temelinde bir araya gelen kinci Grup tasfiye edilmitir.24 Seimlerden sonra Austos bandan itibaren Ankaraya gelen milletvekilleri, 7 Austos 1923te Mustafa Kemal Atatrk bakanlnda toplanm ve hazrlanan Halk Frkas Nizamname tasla kendilerine datlmtr. TBMMnin 11 Austosta almasndan sonra, seilen bir komisyon ve frka grubu tarafndan ayr ayr incelenen ve eitli deiiklikler yaplan Nizamname, 11 Eyll 1923te yaplan grup toplantsnda kabul edilmi ve yelerin imzasna almtr. 17 Eyllde tzk gerei seilen Frka dare Heyeti ilk toplantsn yapm, 18 Eyllde ise frka ve meclis grubu dare heyetleri ile Heyet-i Vekile yelerinden oluan Frka Divan toplanarak Tekilat- Esasiye Kanununa yaplacak

635

deiiklikleri suret-i hususiyede grmtr.25 Bu toplantdan sonra Avusturyada yaynlanan Neu Freie Presse muhabirine bir deme veren Mustafa Kemal Atatrk, unlar sylemitir: Hangi lgatte aranrsa aransn Tekilat- Esasiye Kanununun ilk maddelerini tekil eden cmleleri bir kelimede izah edebilmek iin ayn kelimeye tesadf olunur. Bu da cumhuriyet kelimesidir. Binaenaleyh dahili inkiafmz henz tamamen nihayet bulmamtr. Birok tadilat, terakkiyat vukubulacak ve btn bu tadilat cumhuriyet esasna mteveccih olacaktr. Trkiye hal-i hazrda olduu kadar istikbalde de daha fazla demokratik bir cumhuriyet olacaktr. Hibir suretle Garp cumhuriyetlerinin sisteminden farkl olmayacaktr. Trkiyenin merkezini hadisat tespit ve tayin etmitir. Bir payitaht meselesi artk mevcut deildir. Ankara Trk cumhuriyetinin merkezidir.26 Bu aklamann gazetelerde yer almasndan sonra, gerek basnda gerekse milletvekilleri arasnda cumhuriyet konusu tartlmaya balanmtr. Bu tartmalar srerken, Mustafa Kemal Atatrk bakanlnda Heyet-i Vekile yeleri, Kanun- Esasi Encmeni yeleri, Ziya Gkalp, Ahmet Aaolu gibi tannm milletvekilleri ile uzmanlarn katlmyla oluan ve Mtehassslar Encmeni olarak anlan zel nitelikli bir komisyonun hazrlad bir anayasa tasla 25 Eyll 1923te Frka Divanna sunulmutur.27 Bu taslan birinci maddesine gre, Trkiye cumhuriyet usul ile idare olunur bir halk devletidir. Trk devleti tecezzi kabul etmez bir kldr.28 Lozan Bar Antlamas uyarnca igal ordularnn 2 Ekim 1923te stanbulu boaltmas zerine, 4 Ekimde toplanan Halk Frkas Frka Divan, alt saat sren tartmalarn sonucunda yeni Trk devletinin isminin Trkiye Cumhuriyeti, merkezinin de Ankara olmasna karar vermi ve frka grubunu bu konuyu grmek zere 9 Ekimde toplantya armtr. Bu tarihte toplanan frka grubu, smet nnnn aklamalar sonucunda Ankarann hkmet merkezi olmasna ve Trkiye Devletinin makarr- idaresi Ankaradr ifadesinin Tekilat- Esasiye Kanununa eklenmesine karar vermitir. smet nn ve bir grup arkada ertesi gn bu dorultudaki bir kanun teklifini TBMMye sunmu ve bu teklif 13 Ekim 1923te bir TBMM kararna dntrlerek kabul edilmitir.29 Bu gelimeler yaanrken, Mtehassslar Encmeni Tekilat- Esasiye Kanunu tasla zerindeki almalarna devam etmi ve ele alnan konular basna yansdka bir tartmaya neden olmutur.30 Tartmalar srerken Vatan gazetesi, o gne kadar yalnzca Mtehassslar Encmeninin bilgisi dahilinde olan taslan tamamn yaynlayarak yaplmas dnlen deiiklikleri btnyle kamuoyunun bilgisine sunmutur.31 Bunun zerine Anadolu Ajans, Matbuat ve stihbarat Mdriyet-i Umumiyesinin 22 Ekim 1923 tarihli aklamasna dayanarak yapt haberle gelimeleri resmen kabul etmitir: Hkmet tekilatnda kabine usul kabul edilecek ve devletin unvan Trkiye Halk Cumhuriyeti olacaktr. Bununla beraber kabine usul kabul edildii halde parlamenter idarenin btn ekal ve teferruat aynen kabul olunmayacaktr. () yeni Tekilat- Esasiyemiz de Trkiye Byk Millet Meclisi

636

terii ve icrai kuvvetlerin yegane menbadr. () Byk Millet Meclisi haiz olduu icra salahiyetini temsil etmek hakkn arasndan intihap ettii zata tavzif ediyor ve bu zatn unvan da Reis-i Cumhur oluyor.32 Hazrlanan anayasa taslann basnda yer almas ve devletin biiminin cumhuriyet olacann resmen kabul edilmesi zerine, gazeteler hazrlanan projenin milletvekillerinin bir ksm tarafndan uygun grlmedii ve Halk Frkasnn blnecei yorumlar yapmaya balamlardr. Konu deiik ynleriyle tartlrken, Mustafa Kemal Atatrk 23 Ekim 1923 tarihinde Dahiliye Vekaletine bavurarak Halk Frkasna resmiyet kazandrm33 ve frka nizamnamesi yrrle girmitir.34 24 Ekim gn, Ekim banda ordu mfettiliine atanan Ali Fuat Cebesoyun Meclis Reis-i Saniliinden istifa ettiine ilikin dilekesi TBMM Genel Kurulunda okunmu, ayn gn, meclisin ikinci dneminin balamasndan itibaren hem Heyet-i Vekile Reislii, hem de Dahiliye Vekillii grevlerini stlenen Ali Fethi Okyar, ikinci grevinden istifa etmitir. Bunun zerine, Frka grubu 25 Ekim gn boalan makamlar iin frka adaylarn belirlemek zere toplantya arlmtr. 35 Bu toplantda, Meclis Reis-i Sanilii iin -smet nny Lozan dn karlamamak iin Heyet-i Vekile Reisliinden istifa ederek Ankaray terk eden- Rauf Orbay; Dahiliye Vekillii iin ise -ttihat ve Terakkici olarak tannan- Sabit Sarolu, bir iddiaya gre TBMM Kanun- Esasi Encmeni Reisi ve anayasa taslan hazrlamakla grevli Mtehassslar Encmeni yesi olan Yunus Nadi Abalolunun abalar sonucu,36 Frka aday olarak byk bir oyla seilmilerdir.37 Bu adaylarn seilmesi, baz gazetelerde Rauf Orbay yerine Heyet-i Vekile Reisi olan Fethi Okyara kar bir hareket olarak deerlendirilmi,38 26 Ekim 1923te Mustafa Kemal Atatrk bakanlnda toplanan Heyet-i Vekile yeleri istifa etmeye karar vermilerdir. Bu gelime zerine, 27 ve 28 Ekim gnleri yeni hkmet arayyla gemi, ancak bir yandan Mustafa Kemal Atatrke yakn milletvekillerinin hibirinin hkmette grev almay kabul etmemesi, dier yandan Rauf Orbay, Kazm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy gibi Milli Mcadelenin nde gelen isimlerinin o srada Ankara dnda olmas gibi nedenler yznden yeni bir hkmet kurulamamtr.39 Ankarada bir hkmet bunalm yaanrken, o srada Ankara dnda bulunan, ya da o gne kadar Meclis almalarna katlmayan baz milletvekilleri alelacele Ankaraya arlmtr.40 28 Ekim akam, Mustafa Kemal Atatrk, smet nn, Kazm zalp, Ali Fethi Okyar, Kemalettin Sami Gken, Halit Karalan, Fuat Bulca ve Ruen Eref naydn ankaya Kknde toplanmlardr. Bu toplantda Mustafa Kemal Atatrk yarn Cumhuriyet ilan edeceiz demi ve orda bulunan kiilere eitli grevler vermitir. 41 Yemekten sonra smet nn ile Mustafa Kemal Atatrk Mtehassslar Encmeninin hazrlad taslak zerinde alm42 ve Mustafa Kemal Atatrk, el yazsyla taslan birinci maddesini Trkiye Devletinin ekl-i hkmeti cumhuriyettir biiminde deitirmitir.43 29 Ekim 1923 gn, Halk Frkas grubu Heyet-i Vekile adaylarn saptamak zere toplanmtr. Bu toplantda sz alan Kemalettin Sami Gken, hkmet bunalmn zmek iin Frka Reisi Mustafa Kemal Atatrkn grne bavurulmas yolunda bir nerge vermi, bu nergenin kabul edilmesi zerine Mustafa Kemal Paa grup toplantsna arlmtr. Mustafa Kemal Atatrk grupta yapt konumada hkmet sorununu

637

zmek iin bir saat izin istemi ve Meclis Reisi odasnda eitli milletvekilleriyle grmeye balamtr. Nihayet leden sonra tekrar toplanan Frka Grubunda Mustafa Kemal Atatrk, krsye karak unlar sylemitir: Devletimizin terfii, hkmetin srat ve intizam ile i grebilmesi iin Tekilat- Esasiye Kanununun tevsii ve ikmali lazmdr. Bu hususta en mbrem ve mstacel olan mevaddn mzakeresini teklif ederim demi ve tadilat teklifini grup katibine vermitir.44 Teklifin okunmasndan ve tartlmasndan sonra bu gr kabul edilmi ve alnan karar uyarnca Kanun- Esasi Encmeni teklifin mazbatasn hazrlamak zere toplanmtr. Encmenin son biimini verdii Tekilat- Esasiye Kanununun Baz Mevaddnn Tadiline Dair Kanun Teklifi, ayn gn akam saatlerinde mstacelen ve derakap grlmesi talebiyle Genel Kurula getirilmitir. Teklif hakknda Kanun- Esasi Encmeni adna konuan Yunus Nadi Abalolu, 6 maddeden oluan tasarnn Tekilat Esasiyenin ruhunu tafsilden ibaret olduunu, yalnzca bavekilin atanmas ve hkmetin olumas noktasnda deiiklik yapldn sylemitir. Bu aklamadan sonra, maddeler okunmu ve kanun teklifinin tamam ksa konumalardan sonra alklarla kabul edilerek cumhuriyet ilan edilmitir. Yeni Trk devletinin cumhuriyet olarak adlandrlmasnn ardndan Reis-i cumhur seimine geilmi ve Mustafa Kemal Atatrk oylamaya katlan 158 milletvekilinin oybirliiyle Reis-i Cumhur olarak seilmitir.45 Olaylarn incelenmesinin de gsterdii gibi, Trkiye Cumhuriyetinin kurulu srecinde Mustafa Kemal Atatrk byk bir rol oynamtr. Ancak, olaylarn geliimi Atatrkn Nutukta anlatt ykden yer yer ayrlmaktadr. Kurulu sreci bir kiinin hazrlad plan adm adm hayata geirdii bir sre deil, tam aksine farkl aktrler arasnda sren bir mcadelenin sonucudur ve bu mcadelede yer alan aktrler srecin eitli aamalarnda farkl tavrlar almlar ve geliimi etkilemilerdir. III. 15. yzyln ortalarnda talyan kent devletlerinde filizlenen kapitalizm, olaanst tarihsel koullarda hzla genileyerek Bat Avrupaya yaylm ve 18. yzyldan itibaren zellikle Tuna nehrinin havzasnda bulunan Osmanl eyaletleri ile baz liman kentlerini etkisi altna almaya balamt. 1789 Fransz Devriminden itibaren kendine zg bir jeokltr yaratan kapitalizm, bu tarihten itibaren dnya zerindeki tek tarihsel sistem haline dnmtr.46 19. yzyl, Osmanl mparatorluu da dahil olmak zere dnyann tamamnn kapitalist dnya ekonomisi ile btnletii dnem olmutur. Bu srete, kapitalist dnya ekonomisinin hegemonik lkesi olan ngiltere, ayn zamanda dnyann fabrikas haline gelmi ve dnemin birikim tarzna uygun olarak, dnyann her tarafndan hammadde ithal edip, bunlar mamul maddeler halinde pazarlamaya balamtr.47 ngiltere bu birikim tarznn kanlmaz bir sonucu olarak, dnya leinde serbest ticareti yerletirmeye alm ve bu amala, bir yandan serbest ticaret koullarn dayatabilmek amacyla Asya ve Afrikay smrgeletirirken, Osmanl mparatorluu ve in mparatorluu gibi dnya imparatorluklarn iktisadi, mali, askeri ve diplomatik adan kendine balayarak yar smrgeler haline getirmitir.48

638

1825te Levant Companynin dalmasyla bu irketin Osmanl mparatorluundaki ticaret tekeli sona ermi ve ngiliz tccarlar bu lkeyle serbeste ticaret yapabilme olanana kavumutu. ngiliz tccarlar, Osmanl mparatorluu ile ticaret yaparken kapitlasyonlardan yararlanyorlar ve ithalat/ihracatta yzde 3lk bir gmrk vergisi dyorlard; ancak Osmanl Devletinin baz mallar zerinde tekeli vard, eyaletler aras ticarette yzde 8lik bir i gmrk uygulanyordu ve devlet olaanst dnemlerde ek gmrk vergileri koyma hakkna sahipti. 1838de, Msr Valisi Mehmet Ali Paaya kar koyabilmek iin destek arayan Osmanl Devleti, ngiltere ile bir ticaret anlamas imzalayarak bu lkenin tccarlar iin i gmrkleri ve devlet tekellerini kaldrm, bunun yerine ithalatta yzde 12, ihracatta yzde 5lik gmrk vergisi uygulamay kabul etmitir. 49 Bu anlamayla, Osmanl pazar ngiliz sermayesi karsnda btnlemi tek bir pazara dnrken, yerli tccarlar kapitalizm ncesi kstlamalara tbi olmaya devam ederek rekabet olanaklarn byk lde kaybetmilerdir. ngiltere, ayn dnemde Osmanl mparatorluunun yan sra in ile de benzer bir ticaret anlamas yaparken, Osmanl mparatorluu bu anlamay izleyen dnemde hemen hemen btn Avrupa devletleri ile benzer ticaret anlamalar imzalam ve pazarn btnyle amtr. 50 1854-55 Krm Sava srasnda, ngiltere ve Fransa ile birlikte Rusyaya kar savaan Osmanl Devleti, savan yol at giderleri karlayabilmek iin bu lkelerden bor alm ve 1873te kan dnya krizine kadar kesintisiz bir biimde bor almay srdrmtr. 1873 krizinden sonra yeni bor bulamayan Osmanl mparatorluu, ald borlarn anapara ve faiz demelerinde zorlanmaya balam ve 1876da Tenzil-i Faiz karar ile borlarn konsolide etmeyi denemitir. Ancak, bu abalar bir sonu vermemi ve 1881de karlan Muharrem Kararnamesi ile borlularn alacaklarn gvence altna almak zere Duyun-u Umumiye daresi kurulmu, devletin baz vergi gelirleri bu idareye braklmtr.51 1838 Ticaret Anlamas ile Osmanl tebaasnn bir yandan rekabet etme ans ortadan kaldrlrken, dier yandan retim ilikileri kapitalist dnya ekonomisiyle btnleme temelinde yeniden yaplanmtr. Bu da, lkenin farkl blgelerinde milliyetilik akmlarnn ortaya kmasna zemin hazrlam ve mparatorluk iin merkezka bir etki yaratmtr. Osmanl mparatorluunun bor almaya balamasyla, tam aksine merkezi siyasi yap glendirilmi ve merkezka etkiler dengelenmeye allmtr. Ancak ortaya kan sonu devlet aygtnn ve toplumun byk lde yabanc hakimiyetine girmesi ve devletin bu hakimiyetin, stelik siyasal talepleri bask altna alarak, bir arac haline dnmesi olmutur. Bu da, imparatorluk bnyesindeki farkl etnik topluluklarn bu hakimiyet ve basky ortadan kaldrmak ortak amacyla farkl hedefler benimsemesi sonucunu dourmutur. Dolaysyla, padiahn mutlak egemenlii ve yabanc hakimiyetine kar ulusal egemenlik talepleri ykseltilmeye balanm, bu o gne kadar zmni saylan gayrimslim tebaa iin kendi ulusal devletlerini kurma, millet-i hakime olan Mslman-Trkler iin ise merutiyet olarak formle edilmitir.

639

lkeyi ynetenler ise, 1870lerden itibaren ngilterenin serbest ticaret ilkesine milli iktisat yaklamyla kar kan Almanyann ykseliine paralel olarak sertleen hegemonya mcadelesinde, Almanyann yannda tavr alarak devletin varln srdrmeye almlardr.52 1889da, Fransz Devriminin yznc ylnda temelleri atlan, 1895te ttihat ve Terakki Cemiyeti adn alan millet-i hakimenin rgt, yabanc hakimiyetine kar kma ve halk egemenliini savunma temelinde siyasal mcadeleye girimitir. 1904-1905 savanda, yakn tarihte ilk kez bir Dou lkesi olan Japonyann bir Bat lkesi olan Rusyay yenmesi, 1905te Rusyada meruti ynetimi savunan bir devrimin gereklemesi, bunu ran ve in gibi lkelerdeki benzer ayaklanmalarn izlemesi gibi gelimelerin de etkisiyle, ttihat ve Terakki Cemiyeti 1908de harekete gemitir. 1908-1923 Dnemi, bu anlamda Osmanl mparatorluunda bir burjuva devrimi dnemidir. ttihat ve Terakki Cemiyeti, bu dnemde yabanc hakimiyetini krma ve monariyi tasfiye etme yolunda byk admlar atm, ancak her iki hedefine de tam olarak ulamay baaramamtr. Bu hedeflerin gereklemesi, burjuva devriminin tamamlanmas ancak Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Birinci Dnya Sava ertesinde yaanan igali krmas ve ayn srete Osmanl mparatorluunu ykmasyla mmkn olabilecektir. Lozan Bar Antlamas, yeni Trk devletinin uluslararas sistem tarafndan tanndn, ayn zamanda da Osmanl mparatorluunun ykldn ve uluslararas sistemin yeniden dzenlendiini belgelemitir. Bu anlamann TBMM tarafndan onaylanmasn izleyen cumhuriyetin ilan edilmesi, daha sonra hilafet kurumunun ilgas ve nihayet 1924 Tekilat- Esasiye Kanununun kabul edilmesi gibi admlarla bu sre tamamlanacaktr. Bu srecin i ve d koullardan kaynaklanan baz boyutlar zellikle dikkat ekilmeye deerdir. lk olarak, devrim srecinin bir blm bir paylam sava ile akm ve bu sava esnasnda Rus arlnn yklarak yerine Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Federasyonu, AvusturyaMacaristan mparatorluunun yklarak yerine yeni ulus-devletler kurulmutur. kinci olarak, Almanyann hegemonya talebini sava sonucu bastran ngiltere, sava sonucunda hegemonik lke olma zelliini tamamen kaybetmitir. Dolaysyla Trkiye Cumhuriyeti dnya sisteminin grece anarik bir dneminin rndr. nc olarak, bu dnem farkl etnik kkene sahip burjuvaziler arasnda bir mcadele olarak da yaanm, Ermeniler ile Rumlar srecin sonunda tasfiye edilmilerdir. Son olarak, Trk burjuvazisi, bu mcadeleyi iktisadi ve toplumsal gc sayesinde deil de, Osmanl mparatorluundaki konumundan kaynaklanan siyasal deneyimi ve gc sayesinde kazanabilmitir.53 Sonu Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu srecine hangi adan baklrsa baklsn, kklerin Osmanl mparatorluu bnyesinde atldn, ancak gene de bu srecin bir kopu ilikisi zellii tadn syleyebiliriz. Ancak, analiz birimimizi Trkiye Cumhuriyeti olarak deil de, tarihsel bir sistem olarak kapitalist dnya ekonomisi biiminde tanmlarsak karmza kan manzara anlam deitirebilir:

640

Kapitalist dnya ekonomisine yeni blgeler katldka, bu tr alanlarn mevcut politik yaplar, genellikle, devletleraras sistemin iliki a iinde kendilerinden beklenen rol oynayabilmeleri iin, olduka esasl bir biimde (topraa dayal ve etnik ya da ulusal snrlarn tanmlanmas da dahil olmak zere), yeniden ekillendirildi. Bu devletlerin, retim unsurlarnn kendi snrlar stnden akna ve dolaysyla kendi retim srelerinin evresellemesine mdahale edemeyecek kadar zayf olmalar gerekiyordu. Dolaysyla, kimi durumlarda, nceden varolan politik yaplarn zayflatlmas gerekiyordu. Ama bu devletlerin ayn ak, ayn evresellemeyi salamaya yetecek kadar gl olmalar da gerekiyordu. Bu yzden baka baz durumlarda, nceden varolan politik yaplarn glendirilmesi gerekiyordu. Ama ister zayflatlm ister glendirilmi olsun, dnya ekonomisiyle btnleen bu yeniden yaratlm ya da btnyle yeni olumu devletler, sonunda, dnya ekonomisi iindeki ekirdek retim srelerinde uzmanlam devletlere gre zayf devlet yaplar olarak belirdiler.54 1 Cyrill E. Black, (ev.: Fatih Gm, ) adalamann tici Gleri, (Ankara: Trkiye

Bankas Kltr Yaynlar, 1986). 2 Bu srecin iyi bir zeti iin bak. Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi,

(stanbul: letiim Yaynlar, 1995), s. 39-44. 3 87. 4 erif Mardin, (ev.: Mmtazer Trkne vd. ), Yeni Osmanl Dncesinin Douu, lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, (stanbul: Hil Yayn, 1983), zellikle s. 64-

(stanbul: letiim Yaynlar, 1996). 5 6 Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, s. 110-117. M. kr Haniolu, Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jntrklk (1889-1902),

(stanbul: letiim Yaynlar, 1985). 7 8 Sina Akin, Jntrkler ve ttihat ve Terakki, (stanbul: Gerek Yaynevi, 1980). Taner Akam, nsan Haklar ve Ermeni Sorunu-ttihat ve Terakkiden Kurtulu Savana,

(Ankara: mge Kitabevi, 1999). 9 99-163. 10 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, Cilt: 1-2-3, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1989). Sina Akin, Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi, (Ankara: maj Yaynclk, 1996), s.

Nutuktan yaplan izleyen alntlarda bu basknn sayfa numaras metin ierisinde verilecektir.

641

11 verir. 12 13

Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Cilt: 1, (Ankara,

Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1966), s. 72. Kansu, bu ansna ilikin olarak 20 Temmuz 1919 tarihini

Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, s. 64. Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Cilt: 1, kinci bask, (stanbul: Cem

Yaynevi, 1992), s. 555-564. 14 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, kinci bask (Tpk basm), (stanbul: Arba

Yaynlar, 1995), s. 509-519. 15 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, Cilt: 1, s. 560. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk

Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi adna Btn Kumandanlara, Vali ve Mutasarrflara ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerine, Belediye Riyasetlerine, Matbuat Cemiyetlerine ekilen telgraf. 16 17 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, Cilt: 1, s. 562. Trk Anayasa Metinleri, (Haz. ) eref Gzbyk-Suna Kili, 2. Bas, (Ankara: A. .

Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1982), s. 89. 18 19 20 21 22 23 Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalafet-kinci Grup, (stanbul: letiim Yaynlar, 1994). Trk Anayasa Metinleri, s. 89-90. Trk Anayasa Metinleri, s. 91. Trk Anayasa Metinleri, s. 93-94. Trk Anayasa Metinleri, s. 99-100. Mustafa Kemal Atatrk, Atatrkn Sylev ve Demeleri-II, kinci bask, (Ankara: Trk

nklap Tarihi Enstits Yaynlar, 1961), s. 46-48. 24 25 26 Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalafet-kinci Grup, s. 571-589. Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu, (Ankara: letiim Yaynlar, 1998), s. 47. Anadoluda Yeni Gn, 24 Eyll 1923ten aktaran Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyetinin

Kuruluu, s. 48 ve 56. 27 Vatan, 26 Eyll 1923ten aktaran Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu, s. 58-

59. Bu taslan bir kopyas Mustafa Kemal Atatrkn ankaya (Mze) Kkndeki zel ktphanesinde ankaya 659 numarasyla yer almaktadr. Taslan ilk sayfasna Atatrkn Okuduu Kitaplar (Der.: Grbz Tfeki), (Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1983) adl yaynda yer

642

verilmitir. Bu taslan tpkbasm ve evrim yazs Trkiye Cumhuriyeti lk Anayasa Tasla bal ve Cumhuriyetimizin 75. Yl nedeni ile Kentbank iin snrl sayda retilmitir notuyla yaynlanmtr (stanbul: Boyut Yayn Grubu, 1998). 28 Falih Rfk Atay, ankayada Halk Frkas Nizamnamesinin kabul edildii 11 Eyll 1923

gn ald notlara dayanarak unlar yazmaktadr:. Odasna giderken bizi de ard. Milletvekili olmakla beraber hala yaverliini yapan eski subaylardan biri, parti tznn son eklini getirdi. Tzk bugn btn milletvekilleri tarafndan birer birer imzalanacakt. Biraz sonra cebinden tzn bir nshasn kard: sahife ana yazd Franszca bir cmleyi okudu. Bu Fransz Cumhuriyetinin (gayr-i kabil-i tecezzi) olduunu syliyen cmle idi:. -Dn akam Fransz ihtilal tarihini gzden geirdiim vakit not etmitim, dedi ve sildi. Bir sualim zerine Kanun-u esasi tadilleri meselesine getik. Biraz nce ieriye giren Yunus Nadi de aramzda idi. Gazi dedi ki:. -Cumhuriyet ne demektir. Kamusa baktm chose publique kelimeleriyle tercme edilmitir. Bizde manas ne olmal?. Gazinin sz hangi konu zerine getirmek istedii belli idi. Kanun-u Esaside yeni hkmet eklini aka gstermek sras geldiini syliyen Sabri [Toprak] Bey:. -Mesele bugnk vaziyetin ifade edilmesinden ibarettir, dedi. Gazi:-Ben projeyi grdm. ok eksik yerleri var. Bu hafta kendim uraacam. Sonra baz arkadalarla hususi mzakerede bulunuruz ve frkaya getiririz, dedi. Yunus Nadi: Bunu en kuvvetli zamanmzda yapmalyz. Gazi, kalemini masaya vurarak:. -En kuvvetli zamanmz bugndr, dedi. Sonra yeni Kanun-u Esasinin kendi niyetine gre ilk maddesini okudu: Trkiye cumhuriyet usul ile idare olunur bir halk devletidir. (stanbul: Bate Yaynlar, 1980), s. 373-374.

29

Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu, s. 50-54.

643

30

Bu tartmalar zerine Anadolu Ajans u aklamay yapmtr:. () Tekilat- Esasiye Kanunu henz frkaca mzakere edilmedii gibi ekil itibaryla

suret-i katiyede tebellr etmemitir. Kanunun projesi mtehasss bir heyet tarafndan tedkik ve izhar edilmektedir. Bir msvedde halinde bulunan bu projenin her maddesi haiz olduu ehemmiyet derecesinde mtehasss zevat tarafndan etrafyla tedkik edilmektedir. Bu tedkikatla megul olan heyet sk sk itima ederek mzakerata devam etmekte ve projenin itmamna almaktadr. htiva ettii mevadd suret-i katiyede tespit edildikten sonra bu proje Frkaya tevdi ve badehu ayrca mzakere ve tesbit edilmek zere Meclise sevk edilecektir. Bu msveddede bugne kadar tesbit edilen maddelere izhar heyeti bile kati bir nazarla bakmamaktadr. Binaenaleyh mabuatta imdiyekadar vaki olan neriyat, baz terihat zerine kurulmu faraziyat ve tahminattan ibarettir. Hakimiyet-i Milliye, 17 Ekim 1923ten aktaran Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu, s. 67-68. 31 32 Vatan, 22-23-24 Ekim 1923. Anadoluda Yeni Gn, 26 Ekim 1923ten aktaran Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyetinin

Kuruluu, s. 74. 33 34 Tark Zafer Tunaya, Trkiye Siyasi Partiler1859-1952, s. 558-559. Nizamnamenin grup disiplinini dzenleyen 93. maddesi yledir: Grupta bilmzakere

kabul olunan kararlar gruba mensup btn azalara mutadr. Grup mzakeresinde ekalliyette kalanlar ekseriyet kararna tabi olmakla mkelleftirler. Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), (Ankara: Yurt Yaynlar, 1981), Ek Belgeler s. 369. 35 36 Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu, s. 77-79. Bu iddia, Tekilat- Esasiye Kanunu TBMMde grlrken ortaya kan hkmet

bunalm sonucu, konuyu grmek zere toplanan Halk Frkas grubu toplantsnda Diyarbakr Milletvekili Feyzi Piriniolu tarafndan 27 Mart 1924te dile getirilmitir. Anadoluda Yeni Gn, 2 Nisan 1924te yaynlanan toplant tutanandan aktaran Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu, s. 337. 37 38 Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu, s. 79. Tevhid-i Efkar, 28 Ekim 1923ten aktaran Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyetinin

Kuruluu, s. 83. 39 40 Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu, s. 86-87. Akam, 30 Ekim 1923. 29 Ekim 1923 gn, o gne kadar TBMM almalarna katlmam

olan Halit Karalan (Ardahan), Resul Stk (Bitlis), Mehmet Bey (Diyarbakr), Abdlgani Ensari

644

(Mardin), Kemalettin Sami Gken (Sinop), Ziyaettin Baara (Sivas), brahim Arvas (Van) yemin ederek Genel Kurul almalarna katlmlardr. 41 42 43 44 45 Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu, s. 373-374. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, Cilt: 2, s. 1068. Trkiye Cumhuriyeti lk Anayasa Tasla ve Atatrkn Okuduu Kitaplar, s. 418. Vatan, 30 Ekim 1923 ve Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, Cilt: 2, s. 1076. Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu, s. 89-97. Cumhuriyeti ilan eden kanun,

ayn zamanda Trkiye Devletinin dini, Din-i slamdr, Resmi lisan Trkedir hkmn getirmektedir. Mustafa Kemal Atatrk, Nutukta bu maddeye ilikin olarak encmen ve Mecliste din ve lisana ait malumunuz olan madde de ilave edilmitir demektedir; ancak bu madde Mtehassslar Encmeni tarafndan hazrlanan taslakta da aynen yer almaktadr. Bak. Trkiye Cumhuriyeti lk Anayasa Tasla. Cumhuriyeti ilan eden kanunun ad son derece mtevazdr: Tekilat- Esasiye Kanununun Baz Mevadddnn Tavzihan Tadiline Dair Kanun. Trk Anayasa Metinleri, s. 105. 46 Bu tema dorudan Immanuel Wallersteine aittir. Bir rnek iin bak. Immanuel Wallerstein

vd., Osmanl mparatorluunun Dnya Ekonomisi le Btnleme Sreci, Toplum ve Bilim, Say: 23, Gz 1983, s. 41-54. 47 Giovanni Arrighi, (ev.: Recep Boztemur), Uzun Yirminci Yzyl-Para, G ve amzn

Kkenleri, (Ankara: mge Kitabevi, 2000), s. 83-99. 48 alar Keyder, Dnya Ekonomisi inde in ve Osmanl mparatorluu/Kolonyal

Olmayan Periferilemeye ki rnek, Toplumsal Tarih almalar, (Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar, 1983) iinde s. 153-170. 49 50 Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, s. 74-75. alar Keyder, Dnya Ekonomisi inde in ve Osmanl mparatorluu/Kolonyal

Olmayan Periferilemeye ki rnek, s. 158-160. 51 52 evket Pamuk, Osmanl Ekonomisi ve Dnya Kapitalizmi, (Ankara: Yurt Yaynlar, 1984). lber Ortayl, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu,

(Ankara: A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1981). 53 Bu temalarn tartlmas iin bak. Sungur Savran, Trkiyede Snf Mcadeleleri, Cilt: 1,

(stanbul: Kardelen Yaynlar, 1992), s. 32-84.

645

54

Giovanni Arrighi vd., (ev.: C. Kanat vd. ), Sistem Kart Hareketler, (stanbul: Metis

Yaynlar, 1995), s. 29. 1Akam, Taner; nsan Haklar ve Ermeni Sorunu-ttihat ve Terakkiden Kurtulu Savana, (Ankara: mge Kitabevi, 1999). Akin, Sina; Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi, (Ankara: maj Yaynclk, 1996). Akin, Sina; stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Cilt: 1, kinci bask, (stanbul: Cem Yaynevi, 1992). Akin, Sina; Jntrkler ve ttihat ve Terakki, (stanbul: Gerek Yaynevi, 1980). Alpkaya, Faruk; Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu, (Ankara: letiim Yaynlar, 1998). Arrighi, Giovanni; (ev.: Recep Boztemur), Uzun Yirminci Yzyl-Para, G ve amzn Kkenleri, (Ankara: mge Kitabevi, 2000). Arrighi, Giovanni; Hopkins, Terence K.; Wallerstein, Immanuel; (ev.: C. Kanat vd. ), Sistem Kart Hareketler, (stanbul: Metis Yaynlar, 1995). Atatrk, Mustafa Kemal; Atatrkn Sylev ve Demeleri-II, kinci bask, (Ankara: Trk nklap Tarihi Enstits Yaynlar, 1961). Atatrk, Mustafa Kemal; Nutuk, Cilt: 1-2-3, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1989). Atatrkn Okuduu Kitaplar (Der.: Grbz Tfeki), (Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1983). Atay, Falih Rfk; ankaya, (stanbul: Bate Yaynlar, 1980), s. 373-374. Black, Cyrill E.; (ev.: Fatih Gm, ) adalamann tici Gleri, (Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1986). Demirel, Ahmet; Birinci Mecliste Muhalafet-kinci Grup, (stanbul: letiim Yaynlar, 1994). Haniolu, M. kr; Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jntrklk (1889-1902), (stanbul: letiim Yaynlar, 1985). Kansu, Mazhar Mfit; Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Cilt: 1, (Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1966). Keyder, alar; Dnya Ekonomisi inde in ve Osmanl mparatorluu/Kolonyal Olmayan Periferilemeye ki rnek, Toplumsal Tarih almalar, (Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar, 1983) iinde s. 153-170.

646

Mardin, erif; (ev.: Mmtazer Trkne vd. ), Yeni Osmanl Dncesinin Douu, (stanbul: letiim Yaynlar, 1996). Ortayl, lber; kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, (Ankara: A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1981). Ortayl, lber; mparatorluun En Uzun Yzyl, (stanbul: Hil Yayn, 1983). Pamuk, evket; Osmanl Ekonomisi ve Dnya Kapitalizmi, (Ankara: Yurt Yaynlar, 1984). Savran, Sungur; Trkiyede Snf Mcadeleleri, Cilt: 1, (stanbul: Kardelen Yaynlar, 1992), s. 32-84. Tunaya, Tark Zafer; Trkiyede Siyasi Partiler, kinci bask (Tpk basm), (stanbul: Arba Yaynlar, 1995). Tunay, Mete; Trkiye Cumhuriyetinde Tek-parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), (Ankara: Yurt Yaynlar, 1981). Trk Anayasa Metinleri, (Haz.: eref Gzbyk-Suna Kili), 2. Bas, (Ankara: A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1982). Trkiye Cumhuriyeti lk Anayasa Tasla (stanbul: Boyut Yayn Grubu, 1998). Vatan, 22-23-24 Ekim 1923. Wallerstein, Immanuel; Decceli, Hale; Kasaba, Reat; Osmanl mparatorluunun Dnya Ekonomisi le Btnleme Sreci, Toplum ve Bilim, Say: 23, Gz 1983, s. 41-54. Zrcher, Erik Jan; Modernleen Trkiyenin Tarihi, (stanbul: letiim Yaynlar, 1995).

647

Saltanatn Kaldrlmas ve Sonular / Prof. Dr. Dursun Ali Akbulut [s.347351]

Ondokuz Maysniversitesi EitimFakltesi / Trkiye 1. Saltanatn Kaldrlmas(1 Kasm 1922) Byk Zaferin kazanlmas ve Mudanya Mtarekesinin imzalanmas Trkiyenin uluslararas alanda yeniden alglanmasn, baka bir deyile doru alglanmasn salamtr. Mondros Mtarekesinden bu yana yaplacak bar anlamas ile ilgili olarak srekli Osmanl hkmetlerini muhatap alan tilf Devletleri, Ankara hkmetinin vazgeilmezliini bir kez daha anlamlard. Bununla birlikte Osmanl Devleti ve onun hkmeti hl mevcuttu. O nedenle tilf Devletleri, 27 Ekim 1922de her iki hkmeti de 13 Kasmda Lozanda toplanacak bar konferansna davet ettiler. Bunun zerine Sadrazam Tevfik Paa, 29 Ekimde TBMM Bakanlna ektii telgrafta, bar konusunda birlikte hareket edilmesini ve bu mnasebetle Ankarann belirleyecei bir kiinin zel talimatla hemen stanbula gnderilmesini ya da stanbul hkmetince Ziya Paann Ankaraya gnderilebileceini bildirdi.1 Esasen bar konferansna mterek mesai ile katlma nerisi, daha nce 17 Ekimde Tevfik Paa tarafndan yaplm, Mustafa Kemal Paa bunu Tekilat- Esasiye Kanununa aykr bulduundan reddetmiti.2 Sadrazamn bar konferansna birlikte katlma nerisi TBMMde de yank uyandrd. Bu mesele, 30 Ekim gnl meclis toplantsnda ele alnd. Grmeler srasnda, stanbul hkmetinin byle bir giriimde bulunmaya hakk bulunmadndan, bu hkmetin yok saylmas gerektii noktasna kadar eitli dnceler dile getirildi. Baz mebuslar daha da ileriye giderek, konuyu yetki meselesinin tesine tadlar, hkmet biimini deitirecek bir mahiyette irdelediler ve saltanatn kaldrlmas iin harekete getiler.3 1 Kasm 1922den nce, Meclisteki muhalifler saltanatn kaldrlacana dair telal ve heyecanl bir propagandaya koyulmulard. O zamanki hkmetin bakan Rauf Beyin de dahil bulunduu bir grup saltanatn kaldrlmasna kar olduklarn Mustafa Kemal Paaya sylemilerdi. Mustafa Kemal Paa onlara verdii cevapta, mevzuubahs ettiiniz mesele, bugnn meselesi deildir. Mecliste bazlarnn tela ve heyecanna da mahal yoktur demiti.4 stanbul hkmetinin giriimleri, bugnn meselesi olmayan saltanatn kaldrlmas olayn abuklatrd ve zorunlu hale getirdi. 30 Ekim gnl meclis toplantsnda, Dr. Rza Nur ve arkadalarnca meclis bakanlna 6 maddelik bir nerge verildi. Bu nerge uzun uzadya tartld. Sz konusu nergede Osmanl Devletinin sona erdii, Ankara hkmetinin onun yerine getii, hilfet makamnn esaretten kurtarlaca belirtiliyordu. stanbul hkmetinin meruiyetini kaybettii, Ankara hkmetinin Trkiye Devletinin yegane temsilcisi olduu noktasnda mecliste fikir birlii olumuken, onun da tesinde saltanatn kaldrlmasna kar kanlar vard. Dolaysyla bu son noktada fikir birlii bozulmu, Mecliste bir karmaa yaanmaya balamt. Artk bir tarafta hainler ve sarayclar, bir yanda milliyetiler yoktu. Ayrlk bu sonuncular arasndayd.5

648

Btn mebuslar, millet hkimiyetinden yana olduklar halde, bunun nasl salanaca konusunda anlamazla dmlerdi. Mebuslardan bir ksm, millet iradesine dayanan Ankaradaki meclisi bunun iin yeterli grrlerken, daha kalabalk bir grup saltanat kaldrlmadka gerek anlamda millet hkimiyetinden sz edilemeyeceini savunuyor ve kesinlikle saltanatn kaldrlmasn istiyordu. Saltanat ve milli egemenlik, Batda birbirine zt kavramlar olarak deil, Fransz htilalinden bu yana birbirini tamamlayan eler olarak gelitirilmi ve bunun sonucunda tal demokrasiler ortaya kmt. Ge de olsa yarm yzyl kadar sonra bu akm Osmanl Devletini etkilemi, 1876da Merutiyet ilan olunmutu. eklen Osmanl Merutiyeti dierlerinden ok farkl bulunmamakla birlikte uygulamada, padiah buyruu millet iradesinin nne gemi seimle toplanm be meclis, padiah buyruu ile feshedilmiti. imdi saltanatn kaldrlmasn isteyenler, millet egemenliinin zerindeki btn engelleri ortadan kaldrmay amalyorlard. Dr. Rza Nur ve arkadalarnca verilen nerge, ad okunmak suretiyle oylamaya konuldu. 131 kabul, 2 red, 3 ekimser oya ramen, ounluk salanamadndan ilem tamamlanamad ve 1 Kasm aramba gn toplanmak zere oturuma son verildi. 1 Kasm aramba gn yaplan 130. birleimin ilk oturumunda sz konusu nergenin 6. maddesini deitiren bir nerge daha verildi. Ayrca Hseyin Avni (Ula) Bey ve arkadalarnca, deiiklik niteliinde grnmekle birlikte, ondan tamamen farkl mahiyette ikinci bir nerge daha bakanlk makamna sunuldu. 2 maddelik bu nergede Osmanl hkmetinin tarihe intikal ettii belirtiliyor, fakat saltanatn kaldrlmasndan sz edilmiyordu. Bunun anlam Osmanl saltanatna dayal bir TBMM ynetimi demekti. Aka sylenmese bile, Osmanl Parlamentosunun yerine TBMM, Bblnin yerine Ankara hkmeti getirilmek suretiyle Osmanl Devletinin devamll salanmaya allyordu. Mustafa Kemal Paa, bu nergeler ve yaplan tartmalar zerinde grlerini belirten uzunca bir konuma yaptktan sonra, sz konusu nergelerin eriye, Adliye ve Kanun- Esasi encmenlerinden oluan ortak komisyona havale edilmesine karar verildi. Ortak komisyon bir karar metni tasars hazrlayarak Bakanlk Divanna sundu. 2 maddelik karar metni tasarsnda, saltanatn kaldrlmas ile hkmet olarak sadece Ankara hkmetinin varl, halifeliin Osmanl hanedanna ait bulunduu fakat bu makama ilim, ahlk, olgunluk ve iyilik bakmlarndan en nde olan hanedan mensubunun TBMM tarafndan seilecei belirtiliyordu. Bu tasar meclis tarafndan ayn gn, yani 1 Kasm 1922de bir karar olarak kabul edildi.6 1 Kasm 1922 tarihli TBMM Genel Kurul Karar u dzenlemeleri beraberinde getiriyordu: 1. Saltanatla birlikte Osmanl hkmetinin de varlna son verilmitir. 2. Hilfet, saltanattan ayrlm, hilfet makam olduu gibi korunarak Osmanl hanedanna ait olduu kabul edilmitir. Dolaysyla Osmanl hanedan ilga olunmamtr. Vahideddin sultan unvann yitirmi sadece halife olarak kalmt. 3. Osmanl Devleti son bulmu, yerine Trkiye Devleti adyla yeni bir devlet kurulmutur. 4. Yeni Trkiye Devletinin hkmet biimi tespit edilmemitir.7 Bununla birlikte bu karar, bir anayasa deiiklii ya da mevcut 1921 tarihli anayasaya bir ilave mahiyetinde grlmekteydi. Nitekim Dr. Rza Nur ve arkadalarnn 6 maddelik nergeleri grlrken Hseyin Avni Bey bu hususa iaret etmi, bir kanun tasars niteliinde olmas nedeniyle Layiha Encmenine gnderilmesini istemiti. Fakat

649

meclis genel kurulu bu dnceye katlmadndan karar tasars eklinde grlmeye devam edilmiti. 1 Kasm Karar, o zaman yrrlkte bulunan Hiyanet-i Vataniye Kanununun 1. maddesi ile de eliiyordu. Sz konusu madde, TBMMnin kurulu amalar arasnda hilafet ve saltanat makamlarnn da korunmasn ngrmekteydi. Bu da kararn son derece acele ve artlarn zorlamas sonucunda alndn dndrmektedir. 1 Kasm olay, nemli bir deiiklii ierdiinden gerekli yasal ve anayasal deiikliklere muhtat. Atatrkn Nutukta bugnn meselesi olarak grmemesinin sebebi de buydu. Sz konusu yasal ve anayasal deiiklerin yaplamam olmas, bu konuda farkl grlerin, farkl deerlendirme biimlerinin ortaya kmasna sebep oldu. Saltanatn kaldrlmasndan sonra, saltanat- milliye, milli halk saltanat, millet saltanat vb. gibi yine saltanat szckl deyimler kullanlmaya baland. Meclis, yeni anayasal dzeni belirlemediinden bu deyimler alternatif kavramlar olarak ileri srlm grnmektedir. Fakat bunlardan hibiri anayasal rejimi ifade etmi olamaz, eski sisteme tepki olmann tesine geemezdi. Saltanat kaldrld halde saltanat szckl deyimlerin kullanlmas dikkati ekmekte, baz mebuslar bu szcn telaffuz dahi edilmemesini, bu hususta konumaclarn uyarlmasn bakanlk divanndan istemekteydiler. Byle bir ortamda anayasal rejim tartmalar ortaya kt. Yeni Trkiye Devletinin hkmet biimi neydi ya da ne olmalyd konusu ile ilgili grler TBMMnin dnda basn yayn organlarnda geni bir yer edindi. Saltanatn kaldrlmas alt asrlk bir ynetim biimine, 2000 yllk karizmatik egemenlik anlayna son verilmesi bakmndan nemli bir olayd. Bu konu halledildikten sonra, yrrle konulacak hkmet biiminin kabullenilmesinde bir direnile karlalmamas beklenirdi. Fakat ieride ve darda mevcut problemler, ekli hkmetin belirlenmesini bir mddet daha geciktirmitir. 2. Anayasa Rejim Tartmalar Mudanya Mtarekesi gereince Trakyay tesellme memur edilen Refet (Bele) Paa, 19 Ekim 1922de stanbula gelmi, TBMMnin ve milli ordumuzun bir temsilcisi olarak heyecanla, sevgi gsterileriyle karlanmt. Refet Paa, stanbulda bulunduu srada, eitli ziyaretler yapt ve bu ziyaretleri srasnda milli hakimiyet prensibi, bunun nemi zerinde grlerini anlatt. Bu anlatmlara stanbul gazetelerinde geni lde yer verildi. Refet Paa bir temsilci olmann tesinde, bu trden grleriyle basnn ilgi oda haline geldi. 21 Ekimde Darlfnunda yapm olduu konumasnda, yabanclarn Anadolu hkmetinde bir Cumhuriyet Fikri aradklarn anladn sylyor, ayn gn Belediye Bakanlnca onuruna verilen ziyafette de cumhuriyet hakkndaki dnceleri khne bir fikir olarak deerlendiriyor ve zaten ben esas itibariyle cumhuriyeti memleketimizin bnyesi iin daha zararl grrm diyordu. Refet Paa, mevcut meclis hkmeti tarznn en uygun ynetim biimi olduunu savunmaktayd. Bu konumalar yapld srada saltanat henz kaldrlmamt. Dolaysyla Refet Paann grleri,

650

cumhuriyet

ynetimine

kar

olmak

ve

milli

egemenliin

meclis

hkmeti

biiminde

gerekleebileceini savunmakla snrl kalmtr. Refet Paann grleri baz evrelerce tepkiyle karland. nk o, tek kiinin ynetimine dayanan sistemi eletiriyor, merutiyet ve cumhuriyet ynetimlerinin dnda meclis hkmeti neriyordu. stanbul Barosu Bakan Ltfi Fikri Bey, konu ile ilgili olarak yaynlad kitapkta, merutiyeti savunmakta, meruti hkmetlerde hkmdarlarn sakncal ynlerinin ortadan kaldrldn iddia etmekteydi. Buna gre hkmdarn varl elzemdi. Hkmdar, bir millete daha ok ahsiyet, bir kimlik, bir salamlk ve bir kuvvet verirdi. Meclis Hkmeti biiminin hibir yerde mevcut olmadn ve olamayacan da savunan Ltf Fikri Bey, saltanatn korunmas ya da kaldrlmas hususunda halk oylamasna gidilmesini de nermekteydi. 1 Kasm kararna aykrlk tekil eden bu grlere ayn ekilde, kar yaynlarla cevap verildi. Bylece bir risaleler sava balatlm oldu. Sleyman Nazif Bey, Ltf Fikri Beyi Batnn anayasa hukuku kurallar ile ynetim biimimizi belirlemeye almakla itham ediyor, onun hkmdarlarn yararl taraflarnn kald ynndeki tezinin geersizliini gstermek iin Osmanl tarihinden rnekler veriyordu. stanbul Barosu avukatlarndan Fuat kr (Dilbilen) Bey, Ltf Fikri Beyi ar ve alayc bir biimde eletirmi, Mehmet Emin (Yurdakul) Bey, Anadoluda halkn ektiklerini anlatarak padiahlarn gereksizliinden ve o sistemin geersizliinden sz etmiti. Refet Paa da dahil, eski sistemi tenkit edenler devlet bakanl makamnn nasl doldurulacan sylemiyor ya da syleyemiyorlard. nk yeni ynetimin biimi aklanmadndan bu konuda hemen hemen hi kimse bir ey bilmiyordu. Vahideddinin firar zerine, yeni halifeyi semek iin 18 Kasm 1922de toplanan TBMMde baz mebuslar halifenin grevinin de belirlenmesi gerektiini sylediler. Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey, slamiyette egemenliin ra esasna dayandn, halifenin bu rann doal bakan olmas hasebiyle cismani ve ruhani sfatlar tadn savunarak, halife yalnz bir kelime ile olmaz. Biz Vatikan Sarayn taklit etmiyoruz dedi. Bununla halifenin yeni devletin bakan olmas gerektii belirtilmek isteniyordu. Mustafa Kemal Paa hemen krsye gelerek bu giriimi sonusuz brakan bir konuma yapt. Halifeye, 1 Kasm Kararna aykr olarak birtakm hak ve yetkiler tannmas giriimi sonusuz braklnca, Afyon Mebusu smail kr (elikalay) Efendi, yani Halife Abdlmecit Efendiye biat meselesini at ve bunun art olduunu syledi. Btn bunlar mecliste tepkilere neden oldu. Meclis dnda zellikle Ankarada Yeni Gn gazetesinde, halifeye hak ve yetkiler verilmesine kar youn eletiriler, taraftarlarna kar tehdit anlamna gelebilecek bir dizi yazlar yaymlanmaya balad. Yunus Nadi Bey, 26 Kasm 1922 tarihli Yeni Gnde, Yeni Bir Cidal Devri bal altnda yaymlad makalesinde, memlekette sultan ve padiah isteyen sefil ruhlarn bulunduunu farzettirecek belirtilerin varlna iaret ediyordu. Ertesi gn, yani 27 Kasm 1922de Mersin mebusu Selahattin (Kseolu) Bey ile 23 arkadann imzaladklar konu ile ilgili nerge meclis genel kurulunda okundu. Bu nergede makale sahibinin, dnce zgrlnn snrlarn at, yce meclisin eref ve haysiyetine saldrda bulunduu iddia olunuyor ve meclis bakanlndan gereken

651

ilemin yaplmas isteniyordu. Yunus Nadi Bey ise sz konusu nergenin ileme konulmamas iin harekete gemi ve bu dorultuda bir nerge vermiti. Her iki nerge bir arada okunarak bakanlk divann ilgilendirmesi bakmndan oraya gnderilmesi kabul edildi ve sradaki gndem maddesine geildi. Fakat sulama altnda brakldklarna inanan mebuslar iin peini brakmak niyetinde grnmyorlard. Bu defa Afyon mebusu smail kr Efendi, Dahiliye Vekletinden cevaplandrmasn istedii bir soru nergesi verdi. nergede, bu irticai hareketin nlenmesi iin Dahiliye Vekletinin ne gibi nlemler ald soruluyordu. Dahiliye Vekili Fethi (Okyar) Bey memleketin hibir yerinde irticai mahiyette bir hareket grlmediinden bahisle, nlem alnmasna gerek grlmediini belirtti. Cevab yeterli bulmayan smail kr Efendi tartmay srdrmek isteyince, mecliste karklklar kt, szlerini tamamlayamadan, oturumu ynetmekte olan bakan grmelere ara vermek zorunda kald. smail kr Efendi, olay bir baka yoldan gndeme tamakta gecikmedi. 15 Ocak 1923te Ankarada Hilfet-i slmiye ve Byk Millet Meclisi unvanl bir risale yaynlad. Rislenin gerek yazar gazeteci Eref Edip (Fergan) Beydi. Risaleye gre, 1 Kasm Kararyla hilfet makam korunmu, bu makam Osmanl Hanedanna braklmt. Hilafet, hkmet demekti. Bu noktada bir tereddt yoktu. Ancak hkmet TBMM ats altnda dnldnde, halifelik makamna seimi meclisin yaptna bakldnda, hilfet makamnn stnl sz konusu olamazd. smail kr Efendi, halife meclisin, meclis de halifenindir demek suretiyle, halifeyi hem devlet, hem de hkmet bakan olarak grmek istiyor, meclisin tm yetki ve sorumluluu halifeye brakmasn bekliyordu. Ona gre 1 Kasm Kararnn temel espirisi de buydu. Fakat halife ile meclis ayr ehirlerde bulunduundan, imdilik byle bir birlemeye imkan yoktu. Bu geici durum ortadan kalknca, her ey yerli yerine oturacak, gerekirse bir kanuni dzenleme ile hilafet asli fonksiyonuna kavuturulacakt. smail kr Efendi bu grleri savunurken, 1 Kasm Kararn padiahlk sfatlarndan birinin yani sultan sfatnn kaldrlmasndan ibaret bir hareket sayyordu. O zaman gerekte deien bir ey olmuyor, imdiye kadar sultan ve halife olarak lkeyi yneten Osmanl padiah, bundan sonra halife sfatyla lkeyi ynetmeye aday gsteriliyordu. Bu da 1 Kasm Kararnn zyle eliiyordu. smail kr Efendinin ad geen kitapkta ne srd grleri mecliste, hkmette, basnda geni yanklara sebep oldu. Risale yaynland gn Ankaradan hareketle Bat Anadolu gezisine km bulunan Mustafa Kemal Paa, annda olaydan haberdar edildi ve onun direktifleriyle mesele Mdafaa-y Hukuk Grubu tarafndan meclise tand. Ayrca bir kar risale ve basn yoluyla harekete geilmesi kararlatrld. Mustafa Kemal Paa bir yandan Ankaray srekli uyarrken, br yandan gezisi srasnda gittii yerlerde milli egemenlik, milli irade kavramlarndan ska sz ediyor, bunlarn nemi zerinde bir kez daha srarla duruyordu. 16/17 Ocak 1923 gecesi stanbul gazetecileriyle yapm olduu zmit mlakatnda smail kr Efendinin hareket tarzndan bahisle, bunun olumsuz bir gelime olduunu, karsnda tavr almann gerekliliini belirtmitir. Hkmet de eriye Vekleti kanalyla mlakat eklinde bu tarz hareketin

652

doru olmad hakknda Hakimiyet-i Milliyede yaynlar yaptrd gibi, bu husus ajanslarla her yana tamim ettirildi. Dahiliye Vekleti, i durumu yakndan incelemeye ald. Adliye Vekleti de savclk aracl ile adli takibat balatt. smail kr Efendinin dokunulmazlnn kaldrlmas iin hkmet 20 Ocak 1923te TBMM Bakanlna bir tezkere gnderdi. Bu tezkere ileme konulmakla birlikte sonulandrlamad, mdevver dosya halinde yeni yasama ylna intikal etti.8 Yeni yasama yl yeni bir meclisle, ikinci dnem TBMM ile alacak, smail kr Efendi mebus seilemediinden dokunulmazlnn kaldrlmas sz konusu olmaktan kacaktr. 3. stanbul Hkmetinin stifas (4 Kasm 1922) 1 Kasm Karar ile stanbul hkmetinin stanbulun igalinden, yani 16 Mart 1920den itibaren ve sonsuza kadar tarihe intikal ettii kabul edilmiti. nk Trk Milleti, Anadoluda hem d dmanlara kar ayaklanm hem de o dmanlarla birleip millet aleyhinde harekete gemi olan Saray ve Babli ile mcadele ederek kurtulu gnne ulamt. TBMMnin almasndan sonra, 24 Nisan 1920de kabul edilen bir kararla, meclis yeleri arasndan ayrlacak bir heyetin vekleten yrtme grevine memur edilecei, meclis bakannn ayn zamanda bu heyetin de bakan olaca n grlmt. Buna bal olarak 25 Nisanda yedi kiilik bir cra Encmeni seilmi, 2 Mays 1920de hkmetin oluumu ile ilgili yasa yrrle girmiti. Btn bunlar Ankarada meru ve yasal bir hkmetin varln ortaya koymaktayd. Bununla birlikte stanbulda da bir Osmanl hkmeti bulunuyordu. Ayn devletin iki ayr hkmetle temsil edilmesi, Milli Mcadele boyunca aksaklklara yol am, tilf Devletleri bu durumu kendi lehlerinde deerlendirmeye ve bundan yararlanmaya kalkmlard. 1 Kasm Karar kabul edildii srada stanbulda 21 Ekim 1920de iktidara getirilmi olan Tevfik Paa Hkmeti bulunuyordu. Meclis kararna ramen bu hkmetin icraatna devam etmesinin sakncalar ortada idi. Padiah, 1 Kasm Kararn tanmad iin bu hkmet de yerinde kalmakta srar ediyordu. Byle bir ortamda Refet Paa, kiisel olmak zere baz giriimler balatt. 1 Kasm 1922de Mustafa Kemal Paaya ektii telgrafta, stanbul hkmetinin Geliboluya mutasarrf atama ve Lozan Konferansna delege gnderme hazrlklarnn ardnda ngilizlerin bulunduunu belirttikten sonra, padiah, sadrazam ve hariciye nazrn mutasarrf tayinine ve konferansa murahhas gndermeye kalkmalar halinde kendileri iin muhakkak bir felketin yakn olduunu sylemek suretiyle tehdid ettim.9 demekteydi. 1 Kasm Karar 16 Mart 1920den beri stanbulda bir hkmetin bulunmadn ngrdnden, Tevfik Paa Hkmetine bu konuda bildirimde bulunulmad. Varl kabul edilmemi olan hkmete 1 Kasm Kararnn tebliinin eliki yarataca dnlyordu. stanbul hkmeti, padiahn meclis karar karsndaki tavr ile Refet Paann tehdidleri arasnda skmt. stelik Tevfik Paa stanbuldaki tilf Devletleri temsilcilerinden de destek alamamt. te yandan stanbuldaki st dzey devlet memurlar ile dier grevlileri Refet Paaya mracaat ederek, ne ekilde hareket edeceklerine dair ondan talimat istediler. Esasen Refet Paa bu konularla ilgili bulunmadndan herhangi bir talimat verebilecek konumda bulunmuyordu. Fakat bu kabil bavurular, her geen gn srekli artmaktayd. Refet Paa, bir yandan stanbuldaki memurlara grevlerine devam etmelerini

653

bildirirken, bir yandan da Ankaradan srekli talimat istiyordu. Bu arada stanbul hkmetinde istifalar balad. Adliye ve Maarif nazrlar gereke gstermeden hkmetten ayrldlar. Yerlerine yenileri bulunup atanamad. 2 ve 3 Kasm gnleri yaplan kabine toplantlarnda istifadan baka arenin kalmad anlald. Padiahn bakanlnda 3 Kasmda Yldz Saraynda gerekletirilen toplantda Vahideddin istifadan vazgeilmesini istedii halde, hkmet 4 Kasmda topluca istifa karar ald. Onun yerine yenisi kurulamadndan, Tevfik Paa bakanlndaki kabine ayn zamanda son Osmanl hkmeti oldu. Tevfik Paa Hkmetinin istifas, stanbulun ynetimi ve bu ynetimin gerei denein tahsisini zorunlu olarak Ankarann gndemine getirmi bulunuyordu. O nedenle Ankara hkmeti 4/5 Kasm gecesi yapt toplantda stanbul vilayetinin ynetim ilerini dzenleyen ksa bir talimatnme hazrlayarak Refet Paaya gnderdi. Talimatnmede belirtilmeyen nemli ve acil konularda Refet Paa serbeste karar verebilecek ve kararlarn uygulamaya koyabilecekti. Sz konusu talimatnmeye gre stanbulda ynetim, adalet ve askerlik ileri yeniden dzenlendi. Btn nazrlklar ilga olunarak, bunlar mdrlklere dntrld. Memurlar ve teki devlet grevlilerinden bir ksm yerlerinde braklrken, bir ksm zorunlu izinli sayld. Hepsinin maalar denmeye devam olundu. stanbulun bakentlik statsne son verilerek, sradan bir vilayet haline getirildi. 1 Kasm Kararyla devletin hkmet biimi belirlenmedii gibi, imdi bakenti de resmen kararlatrlmamt. Ankara, meclisin ald gnden beri fiili bakent olmay srdryordu. stanbuldaki devlet gelir ve giderleri bu zamana kadar Osmanl hkmetleri tarafndan dzenlenmi bulunuyordu. imdi stanbulun ynetimi Ankara Hkmetinin eline getiinden gelirlerden nce giderlerin karlanmas gerekiyordu ve hkmetin btesinde stanbul ile ilgili denek doal olarak mevcut deildi. O nedenle hkmet meclisten bu konuda ek denek talebinde bulundu. Meclisin onay ile salanan denekle stanbuldaki memurlarn ve teki grevlilerin maalar karlanm oldu. stanbul halk TBMM ynetimine gemi olmaktan byk sevin ve mutluluk duyduunu gstermekte gecikmedi. Her taraf bayraklarla sslendi, okullar, kurulular, halk gruplar halinde gsteriler yaparak bu olay kutlad. Siyah-beyaz matem bayraklarnn yerini, krmz renkli Trk bayraklar ald. Mitingler dzenlendi ve bu mitinglerde konumalar yaplarak milli hkmete duyulan minnet ve kran duygular dile getirildi.10 Bu sevin gsterileri yapld srada stanbul hl tilf Devletlerinin igali altndayd. tilf temsilcileri Trkiyenin iilerine karmayacaklarn Refet Paaya sylemi olduklar halde, igal altnda bulundurduklar ehrin asayiini srdrmeye kararl olduklarn bildirdiler. Ynetimdeki deiiklik, zellikle stanbulun bakentlik statsne fiilen son verilmesi onlar rahatsz etmi grnyordu. dari alandaki dzenlemeleri, yeni atamalar ve grevden almalar knamak suretiyle bu rahatszlklarn ifade ettiler.11 Bu konunun onlar iin ne denli nemli olduu Ankarann bakent iln edilmesi ile ortaya kacaktr.

654

1 2

Kemal Atatrk, Nutuk III, MEB stanbul 1973, s. 1238-1239, vesika 263. Nutuk III, s. 1236-1237, Vesika 260 ve 261. Trkiye mukadderatna vazlyed ve bundan

mesul yalnz ve ancak Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti olduu cihanca malum ve hadisat filiye ve muamelat siyasiye ile meyyet bulunmaktadr. Nitekim sz konusu Tekilat Esasiye Kanununun 7. maddesi, Osmanl Anayasasnda padiaha tannan hak ve yetkileri TBMMye devrettiinden bar yaplmas konusunda da tek yetkili merci TBMM idi. 3 4 5 6 Dursun Ali Akbulut, Saltanat, Hilfet ve Milli Hakimiyet, Samsun 1994, s. 2. Nutuk II, s. 683-685. Falih Rfk Atay, ankaya, Ankara 1980, s. 350. 308 Sayl Karar iin bkz. Bekir Stk Yaln-smet Gnlal, Atatrk nklab, Ankara, 1984,

s. 285-286. . 7 8 9 Akbulut, a.g.e., s. 5-6. Akbulut, a.g.e., s. 9 vd. Dursun Ali Akbulut, Heyet-i Vekilecik, Ondokuz Mays niversitesi Eitim Fakltesi

Dergisi, 7 (1992), s. 5-6. 10 Betl Aslan, Refet Paa ve galden Kurtarlacak stanbulun daresi Meselesi, Yksek

Lisans Tezi, Erzurum 1991, s. 82 vd. 11 Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, C. IV, Ankara 1996, s. 806, 813, 823.

655

Trk Meclislerinin Kabul Ettii Bayramlar / Do. Dr. N. Fahri Ta [s.352362]

Atatrk niversitesi Erzincan Eitim Fakltesi /Trkiye Bayramlar, toplumlarn din veya mill adan nemli grdkleri zel gnlerin anlmas ve kutlanmasdr. Bayram kelimesi, bezrem/bezrm, beyrem veya Arapa ekliyle tekrar dnmek anlamna gelen iyd kknden tretilerek, det halini alan sevin ve keder veya bir araya toplanma gn anlamna gelmektedir.1 Osmanl Devletinin son zamanlarnda ve TBMMnin almasndan sonraki gnlerde kabul edilen ilk mill bayramlar ve bayram kutlamalar da yd olarak isimlendirilmitir. Osmanl Devleti dneminde yd-i edha Kurban bayram, yd-i ftr Ramazan bayram olarak isimlendirilmitir. Zafer kazanlan hdiseler iin yaplan enlikler gibi nemli gn ve zaferlerin yl dnmleri de yine yd kelimesiyle anlm ve yd-i ekber denilmitir. Bayram gnlerinde ocuklarn ve byklerin oynayp elendikleri yerlere ydgh, bayramlar iin yazlan iirlere ydiyye ad verilmitir.2 Trk tarihinde, resm olmayan ancak gerek mtem ve gerekse sevin gnlerini anma maksadyla, rf anlamda kutlanan birok bayramn Trk sosyal hayatnda yer ald bilinmektedir. Trk toplumunun sosyal hayatnda farkl bir yer igal eden bu gnler, Yu trenleri mahiyetinde, mtem gnlerini anma biiminde kutland gibi; Bahar bayram, Nevruz, Ko katm, Saya, Hdrellez adyla belli bir gnn sevincini yd etme olarak da anlmlardr. Trk halk arasnda daha ziyade enlikler ve anma gnleri olarak kutlanan bayramlar, bilinen ilk Trk devleti olan Hunlardan balayarak, Osmanl Devletinin son zamanlarna kadar devam etmi, Cumhuriyet dneminde ise mahall olarak varln srdrmlerdir. Osmanl Devletinin, herhangi bir gn, resm bayram gn olarak kabul edip kutlamas ise, Knn-i Essnin ikinci defa yrrle konduu 23 Temmuz 1908 gnn ynetimdeki krlma gn olarak kabul edip, bu gn ilk resm mill bayram gn olarak kabul etmitir. yd-i Mill ad verilen bu bayram, Trk meclisleri tarafndan kabul edilen ilk resm bayramdr.3 Zira, Trk devlet ynetimindeki gelenek, birka istisna dnda, meveret essna (kenge, divan, kurultay) dayanmakta olup, halkn, seim yoluyla devlet ynetiminde temsil edilmesi ancak 1876 ylndan sonra gerekleecektir. Knn-i Essiyle, Osmanl ynetimine giren meclis, devletin hangi esas zerine bina edilmi olduunu adet zinde tutabilmek iin nemli grlen gnleri, mill gn olarak kabul etmi ve bu kabule resmiyet kazandrmtr. Zamanla baz mill gnlerin kutlanmasndan vazgeilmi, devletin yapsn simgeleyen zel gnler ise gnmze kadar her yl kutlanmaya devam edilmitir. Son bir asrdan beri kutlanmakta olan mill bayram gnlerinin nasl gndeme getirildii ve hangi atmosferde tartld bu alma ile deerlendirilecektir.

656

1. yd-i Mill ttiht Terakk Frkasnn gayretleriyle 1908de Knn-i Essnin yeniden yrrle girmesi, Osmanl ynetiminde Meclis hkimiyetine geii salam, devlet idaresinde tabandan tavana doru ekillenen ynetim anlaynn tatbikine geilmitir.4 Osmanl devlet idaresinde, halkn irdesinin meclis kanalyla devlet ynetimine yansmas, devleti idare eden insanlarn seiminde meclis irdesinin esas alnmas, Trk demokratikleme tarihi asndan ok nemli bir gelimedir. kinci Merutiyetin Osmanl devlet ynetimine getirdii bu yeni anlayn tatbkata konduu gn unutmamak maksadyla, 21 Ocak 1909da (8 Knn-i sn 1324) Ahmet Mfit Bey (zmir mebusu) Osmanl Beyliinin istikllini iln ettii 27 Ocak (14 Knn-i sn 1299) gnnn mill bayram gn olarak kabul edilmesi hususunda, Osmanl Mebsn Meclisine bir kann teklifinde bulunmutur.5 Mfit Beyin bu takriri 26 Ocak 1909 (13 Knn-i sn 1324) gn yaplan on sekizinci oturumda grlmtr. Bu kann teklifinin grld srada II. Merutiyetin iln edildii gnn de mill bayram gn olarak kutlanmas dile getirilmitir. Mfit Beyin Osmanl Meclis-i Mebsnna sunduu kann teklifinin mzkere edildii esnada yaplan konumalardan anlaldna gre, Osmanl Devletinin kurulu gnnn yd-i mill (Mill bayram) olarak kabul edilmesinin kinci Merutiyet Dneminde gndeme getirilmesi ve bu gne kadar Osmanl Devletinin kurulu gnnn nemli bir gn olarak deerlendirilmemi olmasnn sebebi bulunmaktadr: Birincisi, toprak btnln muhfaza etmek: Osmanl Devletinin XIX. asrda zaten zayf olan idar gc, XX. asrda iyice zayflam, bir ksm topraklar kopmu, geride kalan topraklarn birounun da kopaca aka grlmee balanmtr. Devlet, mevcudiyetini korumak ve i dinamiklerini glendirmek iin kurulu yl dnmn vesle klarak Osmanl tebasnn birbirini tebrik etmesine zemin hazrlayp, farkl milletlere mensup olan sosyal dokunun kaynamasn salamay dnmtr. kincisi, Osmanllk dncesinin fertler arasndaki kaynatrc fikir olarak deerlendirilmi olmas: Bu kanaat, Osmanl Devletinin etnik yapsnn farkllndan kaynaklanmaktadr. Osmanl Devleti yirminin zerinde farkl gruptan meydana gelmekte, bu etnik kimlikler, drt be asrdr ayn ynetim altnda olmalarna ramen yaplarn kaybetmemi ve dnyadaki yeni fikir gelimeleri karsnda kendilerini ayr kimlikte deerlendirmilerdir. Devletin birliini korumak iin bu kadar farkl kimlii bir arada tutacak olan ortak deerlere ihtiya duyulmutur. Bu dnceden hareketle, mill bayram vesile klnarak tebann Osmanllk fikri etrafnda kenetlenecei dnlmtr. Bu hususta Sinop Mebusu Yusuf Kemal Beyin, mill bayram gnnn tayininde Osmanl Devletinin kurulu gnnn seilmesindeki sebebi Btn Osmanl halk arasnda Osmanllk esasnn teyid edilmesi6 eklindeki izh da bu gr dorulamaktadr.

657

nc husus ise milliyetilik fikrinin kavimler zerindeki tesirinin anlalmaya balanmasdr: Fransz ihtilliyle siyas hayata giren milliyetilik kavramnn milletleri hangi konuma getirdiinin bu dnemde yeni hissedilmeye balanmasdr. Osmanl Devletinin kurulu gnnn mill bayram gn olarak dnlmesindeki maksat, milliyetilik duygularn trplemek, farkl milletleri kavmiyet bana gre deil de devlet yapsn esas alan bir emsiye altnda tutmaktr. Mecliste yd-i millnin grld esnda, mill bayramlarn o lke halknn tamamn iine alacak gnler olmas gerektii baz mebuslarca ifade edilmi, Osmanl Devletinin kurulu gnnn ok nemli bir gn olduu belirtilerek, bu gnn btn tebay kucaklayacak durumda olmadna da deinilmitir. Bu sebeple 23 Temmuz (10 Temmuz) gnnn daha geni kitlelere hitap etmesi ve herkesi balayc zellik tamas sebebiyle yd-i mill olarak kabul edilmesinin daha uygun olaca zerinde durulmutur. Osmanl Devletinin kuruluunun mill bayram olmas hususunda verilen kann teklifinin mzkeresi srasnda, Osmanl Devletinin alt asrlk tarihinde kutlanacak pek ok nemli olayn olduu, bu olaylarn her birinin mill bayram olarak deerlendirilmesinin mmkn olamayaca belirtilerek Bizim iin iftihar vesilesi olan 10 Temmuz (23 Temmuz) tarihinin mill bir gn telakk edilmesi ve bylece yeni teekkl eden milletler iin belki bir htra olabilecei 7 eklinde kar bir gr ileri srlerek II. Merutiyetin ilan gnnn mill bayram gn olmas gndeme getirilmitir. stanbul mebusu Kozmidi Efendi, 23 Temmuz tarihi Osmanl Devletinin siyas hayatnda bir yenileme tarihi olduundan, bu tarihin yeni siyas hayatn balangc olmas hasebiyle nemli olduunu belirterek, Osmanl tarihi iin bir gnn mill bayram yaplmas gerekirse, Bursann fethi, Osmanllarn Rumeliye gemesi, stanbulun fethi gibi daha birok nemli olayn mill bayram olarak dikkate alnmas gerektiini vurgulam ve Bu durumda btn gnlerin bayram gn olarak kutlanmas gibi bir uygulamann ortaya kaca,8 byle bir dncenin ise tatbik edilemeyeceini sylemitir. Mill bayram gn iin, hangi nemli gnn esas alnaca Osmanl Mebusan Meclisinde uzun tartmalara sebep olmu, mill anma gn olarak dnlen Osmanl Devletinin kurulu tarihinin ok nemli olduu vurgulanmasna ramen, Osmanl Devletinin rte kavutuu gn olan 23 Temmuz gnnn mill bayram olarak kutlanmasnn daha isbetli olacana karar verilmitir. 23 Temmuz 1908, (10 Temmuz 1324) Knn-i Essnin ikinci defa yrrle konduu tarihtir. Bir kannun yrrle girdii gnn mill bayram olarak deerlendirilmesi gerekirse 24 Aralk 1876 (7 Zilhicce 1293/12 Knn-i evvel 1292) tarihinin esas alnmas gerekirdi. Knn-i Essnin ilk defa yrrle girdii 24 Aralk yerine 23 Temmuzun mill bayram olarak kabul edilmesinin sebebi ise, Knn-i Ess 23 Temmuz 1908de Makedonyada ttihat ve Terakki Frkas tarafndan yrrle konduu iln edilmi yani halkn irdesiyle yeniden anayasaya kavuulmutur. Ayrca bu dncenin ttihat ve Terakki Frkasnn Osmanl ynetimine el koyuunun bir gstergesi olarak deerlendirilmesi de mmkndr.

658

Osmanl Mebsn Meclisinin mill bayram gnnn tespiti hususundaki mzkereleri sonucunda iki tarih zerinde durulmutur. Bunlardan biri 27 Ocak Osmanl Devletinin kurulu yl dnm, dieri ise 23 Temmuz II. Merutiyetin ilndr. Mebsn Meclisinde 23 Temmuz 1908 (10 Temmuz 1324) gnnn yd-i mill olarak kabul edilmesi arlkl olarak deerlendirilmi ve 26 Ocak 1909 (13 Knn-i sn 1324) tarihinde karar verilmi ise de bu iki gnden hangisinin mill bayram olmas gerektii veya her ikisinin de bayram gn olarak kabul edilip edilmeyecei hususunda kesin bir sonuca varlamamas zerine, sz konusu kanna son eklin verilmesi iin ayn gn Lyha encmenine havle edilmitir.9 Lyha encmeni, yd-i mill gnnn Osmanl Devletinin kurulu gnnn m, kinci Merutiyetin iln gnnn m? olmas gerektii hususunda bir mazbata hazrlayarak, bu mazbatay 1 Haziran 1909 (19 Mays 1325) gn Mebsn Meclisi Bakanlna sunmutur. Bu mazbata gnmz Trkesiyle yledir: Mill Eitim Bakanl Levzm Dairesi Mdr Muavini Mehmet Ziya imzasyla zmit Milletvekili Ahmet Mfit Beye gnderilen 18 Ocak 1909 (5 Knn-i sn 1324 tarihli) tarihli telgraf ile 26 Ocak 1299 (14 Knn-i sn 699) tarihinin Osmanl Devletinin kurulu tarihi olarak yd-i mill kabul edilmesine dair istek 21 Ocak 1909 (8 Knn-i sn 1324) tarihinde Heyet-i Umumiye karar ile encmenimize gnderilmi olup, bu nemli mill gnn her yl bu gnde kutlanmas istenmitir. Encmenimizce yaplan tedkikde; Osmanl Devletinin kuruluunun nemli mill gnlerden biri olduu muhakkaktr. Merutiyet esasna uygun olarak Osmanl milletinin hakimiyetini esas alan Knn-i Essnin yeniden iln edili gnnn 23 Temmuz (10 Temmuz) gn olmas sebebiyle, bu gn de tarihimiz asndan nemlidir. Gerek Osmanl Devletinin kurulu gn olan 26 Ocak (14 Knn-i sn) ve gerekse II. Merutiyetin iln olan 23 Temmuz (10 Temmuz) gnlerinin birbirinden ayr mill bayram olmalar deerlendirilmi ve nemli gnlerin bayram olarak kutlanmas hususunda, komisyon yelerinin ounluunun oyu salanamamtr. Ancak bu iki tarihten 23 Temmuz (10 Temmuz) gnnn Mill Bayram olarak kutlanmasnn uygun olacana karar verilmitir. Knn-i Essnin mevcudiyetinin devam etmesine zemin hazrlamas ve kamuoyu temylnn de 23 Temmuz tarihinin bir mill bayram ynnde olmas, bu kararn verilmesinde nemli rol oynamtr. 24 Knn-i sn 1324 Lyha Encmeni Reisi Canik Mebusu Abdullah10 Lyha encmeninin bu karar ile Osmanl Meclis-i Mebsn 23 Temmuz 1908 (10 Temmuz 1908) gnnn Mill Bayram olarak kutlanmasna 1 Haziran 1909 (19 Mays 1325) tarihinde karar vermitir.11

659

Meclis-i Mebsnn bu karar Sadrete sunulmu, Sadretten 3 Temmuz 1909 (20 Haziran 1325) tarihinde, 23 Temmuz gnnn Mill Bayram gn olarak kutlanmas iin kann yaplmas hususunda emir verilmitir. Bu emirde; Meclis-i Mebsn Riyaset-i Celilisine, Mebde-i saadet-i Osmaniyn olan 10 Temmuz tarihinin eyym- resmiye-i millyeden addiyle, her sene trih-i mezkre msdif eyymda resmen icr-y ehryn edilmesini mir olarak r-yi devlet Tanzmt Dairesinden kaleme alnan mazbata ve kann Lyhas Meclis-i Mahsus- Vkelca bade-t-tahkk Meclis-i Ummice taht- tasdke alnmak zere leffen savb- smilerine tesyr klnd.20 Haziran 1325 Sadrazam Hseyin Hilmi12 denilerek, Osmanl Mebsn Meclisi, 5 Temmuz 1909 (22 Haziran 1325)13 tarihli oturumda bir maddelik14 kann hazrlayarak, 23 Temmuz gnnn her yl Mill Bayram olarak kutlanmasna karar vermitir. 23 Temmuz gnnn yd-i mill olarak kabul edilmesi mnsebetiyle ttiht ve Terakk Cemiyeti, din adamlarna, asker erkna, ayn yelerine ve her vilyetin milletvekillerinden bir kii olmak zere Meclis-i Mebsndan gelecek kiilere, Yldzda bir yemek vermitir.15 Merutiyetin yeniden iln mnsebetiyle gerek padiah ve gerekse Meclis-i Mebsn mensuplarn tebrik etmek zere bir Macar heyetinin stanbula gelecei,16 bu hususta gereken ihtimmn gsterilmesi hususunun mecliste konuulduu ayrca Merutiyetin ilnnn yl dnm mnsebetiyle Msrda enlikler yapld ve bu enlik komitesinin Sadrete tebrik gnderdii, Sadrazam Hseyin Hilmi Paann 25 Temmuz 1909 (12 Temmuz 1325) tarihinde17 Meclise sunduu tezkireden anlalmaktadr. yd-i mill, Osmanl Devleti dhilinde de byk yank uyandrmtr. Halkn, II. Merutiyetin ilnnn bir bayram gn olarak kabul edilmesini memnuniyetle karlam ve bu memnuniyetini tebrikler ile dile getirmitir. Bu tebriklerden bir ka yledir:

Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Umumisinin, yd-i Mill-i Osmannin devre-i hull mnsebetiyle vkela-yi muhtereme-i milleti tebrike musaraat eyleriz.18 Londrada bulunan Heyet-i Mebsn namna Mehmet Talat Paa ise gnderdii tebrikte,

660

Meclis-i Mebsn Riyseti Celilisine, Btn Osmanllarn bugnk srruna itirak ile yd-i Millmizden dolay cmlenizi tebrik ederiz.19 Mekke Emiri Hseyin20 de yd-i millyi kutlam ve gnderdii tebrikte, Meclis-i Mebsn Riyseti Celilisine, lem-i slmn sakf- neb saidesi demek olan 10 Temmuza msdif yd-i Millimiz mnsebetiyle taali-i an hilfet ve millet duasnn tekrar tilvet edildii maa-t-tebrik maruzdur.21 demitir. Bu ekildeki birok kutlama mesajlarndan anlaldna gre, merutiyetin yeniden iln edilmesi, gerek Osmanl devleti iinde ve gerekse Osmanl devleti snrlar dnda bulunan lkeleri yakndan ilgilendirmi, memnuniyet verici bir gelime olarak deerlendirilmitir. II. Merutiyetin ilnnn mill bir bayram olarak kabul edilmesi, Mill mcdele yllarnn hem hazrlk hem de fiil dneminde devam etmitir. Erzurum Kongresinin 10 Temmuzda yaplmas nceden (Amasya Genelgesi) tespit edildii hlde 23 Temmuz gnne ertelenmi olmasnn sebeplerinden biri, kongreye katlacak olan delegelerin Erzuruma gelmesi iin zaman tannmas, dieri ise 23 Temmuzun mill bayram gn olmas hasebiyle, Anadoludan balatlacak olan mcdelenin byle mill bir gne tesadf ettirilmek istenmesi, hrriyet bayram ile Anadolu trklnn hrriyet mcadelesinin ayn gne getirilmek istenmesidir. Byk Millet Meclisi aldktan sonra, 23 Temmuz gnnn her yl dnmnde, Trkiye Byk Millet Meclisine muhtelif kurulular, tekilatlar ve valiliklerden tebrik telgraflar gnderilmee devam edilmi, Byk Millet Meclisinin kurulu mahiyetinin de adet Merutiyetin iln ediliindeki asl gayeye sahip ve bu emelleri yaatc bir meclis olduu kanaati hsl olmutur. Bu tebrik telgraflarndan birinde: yd-i mill yevm-i mbeccelinin 13. sene-i devriyesini idrakimizi vatann mukaddeme-i ikbl ve saadeti telakk ederek keml-i hrmetle takdimi tebrikta msaraat ve bu hisle Byk Millet Meclisinin icmli maksad olan Devlet-i Osmaniyenin nfuz ve evketinin payidr ve mazhar- muvaffakiyet olmas deavatn tezkr eylerim. 24 Temmuz 1336, Bitlis Valisi Hsn22 denilerek, II. Merutiyetin iln ediliindeki millerden olan halkn egemenlii, hukuk devletine kavumann sevinci, demokratik bir esasn hkim klnmas gibi esaslarn Byk Millet Meclisi ile devam ettirilecei fikri hkim klnmaya allmtr.

661

yd-i Millnin, devlet erknnca mill bir bayram olarak kutlanmas 1925 ylna kadar devam etmi, ancak halk bu gelenei 1935 ylna kadar srdrmtr. yd-i Millnin, resm stats ise 1935 ylna kadar yrrlkte kalmtr. 27 Mays 1935 tarih ve 2739 sayl kannun 4. maddesi gereince resm bayram olmaktan karlmtr.23 Osmanl Mecls-i Mebsnnda Osmanl Devletinin kurulu yl dnm resm bayram gn olarak kabul edilmemesine ramen, gerek halk arasnda ve gerekse resm birok kurum ve kurulu tarafndan bu gnn yl dnmlerinde enlikler, tebriklemeler eklindeki anmalar Cumhuriyet Bayramnn kabulne kadar devam etmitir.24 Osmanl Devletinin kurulu gnn anan illerden biri de Samsundur. 30 Aralk 1921 (30 Knn-i evvel 1337) gn Samsunlular, Osmanl Devletinin kurulu yl dnm25 mnsebetiyle mersim yapm, mersimi tertip eden heyet, Samsunda bulunan stikll Mahkemesi yelerini ziyaret etmi ve TBMMne iyi temennilerde bulunduklarn bildirerek, bu temennilerinin mahkeme yelerince yetkililere bildirilmesini istemilerdir. Ayrca nas Sultanisi rencilerinin iledikleri bir rty, TBMM namna Samsun irfn ordusunun hediyesi olarak stikll Mahkemesi yelerine vermilerdir.26 Dou cephesi Komutan Kzm Karabekir ise 18 Ocak 1920 (18.12.1336) tarihinde BMMne gnderdii tebrikte stikll-i Osmninin 640nc sene-i devriyesine msdif 19. XII. 1336 gn bilcmle memurn-i mlkiye ve askeriyeyi huzuriyle parlak bir surette tesit olunmu vatan ve milletimizin reha ve itilsna dualar edilmitir. bu yevm-i mesd idrk vesilesiyle vatanmzn karben gaye-i halsna nailiyet temennisine terdfen arz- tebrkt eylerim27 demitir. Osmanl Devletinin kurulu gnnn yl dnmleriyle ilgili kutlama ve tebriklerin tamamnn TBMMye ithf edilerek yaplm olmas olduka anlamldr. Zira, bu tarihlerde en azndan tilf Devletleri nezdinde Osmanl hkmeti henz resmiyetini muhfaza etmektedir. Bu durum, TBMMnin lke kaderi zerinde ne kadar etkili olduunun ve Trk milletini temsil etme gcn tadnn bir gstergesidir. Dier bir husus ise, tebrik gnderen kii ve kurulularn, Osmanl Devletinin mirass durumundaki Osmanl hnedanna mensup kiilerin banda bulunduu Osmanl hkmeti yerine, TBMMni kabul etmi olmalardr. Bu husus; Trk milletinin, kaderini Osmanl hanedannda deil, TBMMnde grmelerinden kaynaklanm olmas olduka nemlidir. 2. 23 Nisan Mill Bayram Trkiye Byk Millet Meclisinin ikinci alma ylnn ilk toplants ve 24. oturumu Meclis Bakan Vekili Hasan Fehmi Bey bakanlnda alm (23.4.1921), bu toplantnn 3. celsesinde yalnzca, 23 Nisan 1920 gnnn yd-i mill (Mill bayram) olarak kutlanmas hususunda Saruhan Mebusu Refik evket Bey ve arkadalarnn verdii kann teklifinin grlecei mebuslara duyurulmutur. Knn teklifi,

662

Madde 1. Trkiye Byk Millet Meclisinin ilk yevm-i kd olan 23 Nisan yad- millyedendir (Mill bayramdr). Madde 2. Tarih-i kablnden muteber olan i bu kannun icrasna Byk Millet Meclisi memurdur.28 el Milletvekili evki Bey de ayn mahiyette bir kann teklifinde bulunmu, her iki kann teklifi de 23 Nisan 1921 gn yaplan Meclis gndeminde grlmtr. TBMMnin ald gnn mill bayram gn olarak kutlanmas iin verilen iki kann teklifi hakknda sz alan milletvekillerinden Konya Milletvekili Vehbi Bey zetle, Mill gayemizin ortaya konduu bu ilk gn, gerekten milletimiz iin ulv bir gndr. Fakat bu bayramlar milletin kalbinden doar, darda gsteri yaplarak bayram olmaz. Darda gsteri yaparak milletin manev kuvvetini tasdik etmee, takviye etmee almak geici iler ile uramaktr. Milleti itikat noktasnda ykseltmek istiyorsak, itikat noktasndan yukar kaldrmak arelerine bakalm. Her ferdin kalbinde bu bir bayramdr, byle kanna ihtiya yoktur.29 diyerek teklif edilen kannun aleyhinde konumutur. Krehir Milletvekili Yahya Galip Bey, Vehbi Beyin szlerine kar karak, () Eer sizin fikrinizi bu millet tam olsayd, bu meclis toplanmazd. Bu yle bir yd-i mill ki, bunun zerinde hi bir bayram tasavvur edilmez. () Bu gn yce meclis toplanmtr, millet huzur ve saadet beratn bu gn almtr. Bu inallah ebediyyen devam edecek. zmir, Bursay da alacaz, onun iin de bir gn yapacaz, bunun ne zarar vardr. Evet, millet bu gn mesuttur. Bayram yapsanz da mesuttur, yapmasanz da. Fakat yaplrsa, bu gn semadaki melekler bile sayg gsteriyor, siz niin gstermiyorsunuz. Sizi buraya gnderenler ngilizlerdir, siz buraya kendiliinizden gelmediniz. () Vehbi Efendi buraya ngilizlerin zel olarak tahss ettii tren ile gelmitir. () Ne zaman byle mill bir bayram olur, bunun iine hemen slm ahlkn sokarlar. slm ahlknn tecell etmesini biz de temenn ediyoruz. Bu hususta noksan olan bir ey var ise, eriatn gsterdii ekilde bunlar da yerine getirilsin ()30 eklinde cevap vermitir. Osmanl alarak, Meclis-i Mebsnndan olup, Anadoluya geen ve TBMMinde yer alan

milletvekillerinden Mahmut Cell Bey de 23 Nisann mill bayram olarak kutlanmas ynnde sz () Mondros Mtarekesi imzalandktan sonra, milletin hayatna, namusuna, milletin mukaddestna tecvz edilmi ve Mslman lemi bu tecvz ile esir edilmek istenmitir. Anadoluda ortaya kan bir kuvvet; btn slm leminin lideri olan Anadolunun hakk olan istikllini kazanacaktr, esret mukarrer deildir demitir. Bu kuvvet, stanbulda benim de ye olduum meclisin toplanmasn salam ancak ngiliz sansr sebebiyle Mecliste slm leminin hukukunu savunma, halkn ikyetlerini dile getirme imkan bulunamamtr. () Payitaht dmanlar tarafndan esir edilmek istendi. 16 Mart gn btn caddelerde htilf Devletlerinin askerleri gsteri yapmaya balad, toplar cmilere doru evrildi, tayyareler gkyznde etraf kolaan etmekteydi. Memleketin bu hlini gren vatansever insanlar alarken, dmanlarmz sevinmekteydi. nsanmzn bir ksm istikblden midini kesmek zereydi. Fakat bir ksmnn kalbindeki mit atei btn slm leminin

663

kurtulaca ve ile-l-ebed mesut olaca temenniyat ile parlyordu. Bu mit ile kalplerini birletirenler btn leme haykrarak; Biz esreti kati surette reddediyoruz, mstakil olarak yaadk ve yaayacaz, bu bizim hakkmzdr, dediler. Bu gn onun iin byk bir gndr ve lyk olduu deer verilmelidir.31 diyerek, TBMMnin hangi artlar altnda kurulduunu, TBMMnin, lme mahkum edilmek istenen bir milletin nasl mit olduunu vurgulayp, bu gnn nemi zerinde durmutur. Bursa Milletvekili Muhittin Baha Bey, 23 Nisann dier gnler ile olan farkna deinerek mzakereye devam edip zetle, () 23 Nisandan nce millet baszd. stanbul hkmeti, milleti kurtarmak iin ne atlan kimseleri vatan haini iln ediyordu. Bu vatanperverlere mevk kapmak iin ortaya atlm birtakm insanlar olduu gzyle baklyordu. Millet, resmen tannm bir hkmete sahip deildi. Herkes, bu iin ne olaca hakknda kendi kendine dnyor, kimin bu milleti kurtaracan bekliyordu. Halk, 23 Nisanda kendi milletvekillerini gnderdi. O milletvekilleri burada toplanarak halkn hissiytna tercmn oldular. Millet hakknda hibir zaman sz sylemeyen bu insanlar 23 Nisanda ilk szn syledi ve mill davaya atld. Btn slm leminin dikkati bu meclise ve bu anavatana evrildi. Bu meclis, yalnz Trklerin, yalnz Anadolunun deil btn slm leminin hayatn, istikblini kurtaracak bir milletin temellerini 23 Nisanda att. () Biz bu gn mill gn kabul etmekle bu erefi kendimize hasretmiyoruz, bunu yapan millettir. Biz veklet vazifemizi yapmak suretiyle mvekkillerimizin huzuruna kp mahcup olmazsak, bizim iin iftihar olunacak husus bu olacaktr. Bu gn mill bir gn yapma ve mill gn olarak kabul etme erefi millete aittir () 32 demitir. Krehir Milletvekili Mfid Efendi ise yapt konumada zetle, () ki gn evvel Afgan Elisi Sultan Ahmet Han karlamak iin gitmitim. O zat demiti ki, elli yedi gndr 23 Nisana yetimek iin yoldaym. Beni Cenb- hakk muvaffak eylediinden dolay mesudum. Afgan Mslmanlar da bu durumdan memnundur. Bu millet de pyidar olacaktr. te yd-i millyi Mslman olanlarn kabul bu. Bu gn her bayramdan daha muhterem olarak kabul etmeliyiz.33 Saruhan Mebusu Refik evket Bey ise, () Bu kubbe altnda mill bir mesele olduunda herkes onu kabul etmekten geri durmad. Ayn mitle koca tarihi ihy etme ve yaatma erefini zerine alan meclisimiz bu gn elbette nemseyecektir. Mill gayenin hududu yoktur. Her kim, mill gayeyi snrlam ise o kiinin ilmi, gayet noksandr (). 34 eklindeki szleriyle meclisteki mzkereler tamamlanm ve 23 Nisann Mill Bayram olarak kabul edilmesine dair kannun grlmesine geilmitir. 23 Nisann Mill Bayram Addine Dair Kann

Madde 1- Trkiye Byk Millet Meclisinin ilk yevm-i kd olan 23 Nisan yad- millyedendir. Bolu Milletvekili Tunal Hilmi Bey, yad kelimesi yerine bayram kelimesini koyarak Trke yapalm demesi zerine, bu teklif kabul edilmi Mill Bayram olarak dzeltilmitir.

664

Madde 2- Tarih-i kabulnden itibaren muteber olup, i bu kannun icrasna Byk Millet Meclisi memurdur.35 TBMMnin ald 23 Nisan 1920 gnnn Mill Bayram gn olarak kutlanmasna 23 Nisan 1921 gn karar verilmitir.36 Bu bayram 1929 tarihine kadar mill bayram olarak anlm, 23 Nisan 1929da 1925 tarihli 628 numaral kanna ek bir hkm getirilerek ocuk Bayram olarak deitirilmi, 27 Mays 1935 ylna kadar bu isimle anlm, bu tarihteki yeni dzenleme ile Ulusal Egemenlik Bayram37 ismiyle kutlanmaya devam edilmi, resm bayramlarda yaplan 1981 ylndaki yeni dzenleme ile de Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayram38 ad verilmitir. Mustafa Kemal Atatrk, TBMMnin ikinci yl dnmnde (23 Nisan 1922) Yenign gazetesi muhabirine deme verirken, 23 Nisan gnnn nemini 23 Nisan Trkiye mill tarihinin balangc ve yeni bir dnm noktasdr. Btn bir cihan- husmete kar kyam eden Trkiye halknn, Trkiye Byk Millet Meclisini vcuda getirmek hususunda gsterdii harikay ifade eder39 eklinde ifade etmitir. Trk Radyo Televizyon Kurumu Ulusal Egemenlik Bayramn 1979 ylnda, Dnya ocuklar Gn olarak kabul etmitir. Ayn yl UNESCOnun bu gn ocuk Yl olarak kabul etmesiyle ocuk enlikleri milletleraras bir boyut kazanmtr. 3. Hkimiyet Bayram

Byk Millet Meclisinin almasyla, Trk Milletinin idar anlayna yeni bir boyut kazandrlm, mmet toplumu olma anlayndan, millet olma uurunun kazandrld bir anlaya geiin ilk adm atlmtr. mmet toplumunun simgesi durumunda bulunan Padiahln 1 Kasm 1922 gn kaldrlmasyla mill irdenin hkim klnmasnn nndeki engel de ortadan kaldrlmtr. Trk insannn, millet olma, mill hkimiyeti kendi irdesine alma eklinde deerlendirdii bu gn unutmamak iin mill bayram gn olarak kutlanmas hususu gndeme getirilmitir. Konuyla ilgili olarak, Sivas Mebusu Hseyin Rauf Bey ve Burdur Mebusu smail Subhi Bey bir kann teklifinde bulunmulardr. Riyaset-i Celiliye, Meclis-i lice stanbuldaki hkmet-i ahsiyenin tarihe intikali ile hakk- hkimiyetin uhde-i millette istikrarn memmen ve meyyet kararn verildii 1 Tern-i sn 1338 (1 Kasm 1922) gn akam mesut bir tesdf olarak Resl- Ekremimizin Leyle-i Vildetleri olan 12 Rebil evvel gecesine de msdif olduundan Leyle-i mezkre ile ferdsnn Vildet kandili ile beraber ayn zamanda mill bayram olarak kabul iin tideki teklifin kesb-i kanniyet eylemesini arz ve teklif eylerim. 12 Rebil evvel (1342) (23 Ekim 1923)

665

Sivas Mebusu Hseyin Rauf40

Rauf Beyin bu kann teklifinde zetle, Hz. Muhammedin doum yl dnmne (Mevld-i Nebev) tesdf eden 12 Rebl-evvel gnnde ahs saltanatn kaldrlmas ile millet emrine verilen hukuk saltanatn istikrarn ve mill hakimiyetin ortaya karlmasn kesin olarak tespit eden bu kararn Trkiye Byk Millet Meclisince kabul edildii 1 Kasm gnnn gecesi ile 2 Kasm gnnn Hkimiyet Bayram olarak kabul edilmesini istemitir.41 Ayrca, eski Sivas Milletvekili Rauf Beyden bir gn sonra (24 Ekim 1923) Burdur Mebusu smail Subhi bey de Mill Saltanat Bayram ad altnda bir kann teklifinde bulunmutur. Bu kann teklifi aynen yledir. 1 Kasm 1922 (12 Rebil-evvel) Kann 1- Tekilt- Essiye Knnuyla mevzu olduu vehiyle Trkiye halknn hukuk- hakimiyeti ve hkmrnisi Trkiye Byk Millet Meclisinin ahsiyet-i maneviyesinde gayr- kbil-i tecezzi ve terk ve fera olmak zere temessl ettiini ve Misk- Mill hudutlar dhilinde Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinden baka ekl-i hkmet tanmadn ve Hilfetin li Osmana ait olup, Halifenin Byk Millet Meclisi tarafndan intihp klnacan ve Trkiye devletinin makm- Hilfetin istinatgh olduunu mbeyyin beyannmenin kabul ve ner ve ilnna msdif 2 Tern-i sn 1338 gece ve gn Mill Saltanat Bayramdr. 2- bu kann 2 Tern-i sn 1338 tarihinden meridir. 3- bu kann Byk Millet Meclisi tarafndan icra olunur.42 Lyha Encmeni, smail Subhi ve Rauf Beyin 1 Kasm 1922 gnnn Hkimiyet Bayram olarak kutlanmas ynnde verdii kann teklifini inceleyerek 24 Ekim 1923 gn meclise sunmu 43 ve Lyha Encmeninden gelen ekliyle mecliste aynen kabul edilmitir.44 Hkimiyet Bayram, 1935 ylna kadar kutlanm, 27 Mays 1935 tarihinde karlan 2739 sayl kannun 4. maddesi gereince yrrlkten kaldrlmtr.45 Hkimiyet Bayramnn en nemli taraf, kann teklifinden de anlald zere, Saltanat ynetimi yerine Mill Saltanat yani Mill Hkimiyet kavramnn hkim klnmak istenmesi ve bu arzunun bir bayrama dntrlmesidir. 4. 29 Ekim Mill Bayram Gecesiyle (2 Ekim) Gnnn Mill Bayram Addine Dair

666

Cumhuriyetin iln edildii 29 Ekim 1923 gnnn mill bayram gn olarak kutlanmas iin 19 Nisan 1925 gn Babakan Ali Fethi ve dier bakanlar tarafndan TBMMne bir mazbata verilmi,46 Kann Lyhas ve Knn-i Ess Encmeni Mazbatas ayn gn yaplan meclisin 106. toplantsnda ele alnmtr. Mazbata aynen yledir: Byk Millet Meclisi Riyaset-i Celilisine, Cumhuriyetin ilnna msdif 29 Tern-i evvel gnnn Mil Bayram addi hakknda Hariciye Vekleti Celilisince tanzm edilen ve cra Vekilleri Heyetinin 8. 2. 1341 (1925) tarihli itimanda lede-ttezekkr Meclis-i liye arz takarrr eden Lyha-i kanniye ve esbb- mucibe mazbatas leffen takdim klnmtr. ktizasn if ve neticesinin imbasna msaade buyurulmasn rica eylerim efendim. Bavekil Ali Fethi47 Ali Fethi Beyin Cumhuriyetin iln edildii 29 Ekim gnnn Mill Bayram gn olarak kutlanmas hakknda verdii kann teklifini Lyha Encmeni grerek kararn 8 ubat 1925 tarihli raporuyla meclise sunmutur. Bu raporda zetle; Her millet, kendi tarihindeki nemli gnlerden birini mill bayram olarak kabul etmitir. Mill bayram olarak kabul edilen o gnde, gerek lke iinde ve gerekse lke dnda mill merasimler yaplmaktadr. Fransa, 14 Temmuz gnn kendine mill bayram kabul ederken, ayn ekilde Amerika da 24 Temmuzda mill bayramn kutlamaktadr. Ancak, bu gnlerde mill bir mersim yaplmayp, resm daire veya okullar birka gn tatil edilmekte ve tebriklemeler yaplmaktadr. Bu duruma gre, Trkiye Cumhuriyetinin de belli bir gn milletleraras seviyede kutlamalara mazhar olacak ekilde mill bayram gn olarak kabul etmesi gerekmektedir. Bu bayram gnnn 29 Ekim veya 23 Nisan gnlerinden birinin olmasnn daha uygun olaca dnlmektedir. 23 Nisan, Trkiye nklp tarihinde bir merhle ifde eder. Ancak, 29 Ekim, bu inklbn tamamland bir tarih olduundan, resm mhrlerde yer alacak olan tarihin de 29 Ekim olmasnn daha uygun olaca bir hakikatttir. Encmenimiz, Cumhuriyetin ve milletin mill bayram gnnn 29 Ekim gn olmasna ve yalnz bu gnn gerek ite ve gerekse darda devlet ve hkmet adna mill mersim yaplarak kutlanmasna karar vermi olup, teden beri halkn kutlamakta olduu 23 Nisan, saltanatn kaldrlmas gibi gnlerde yalnzca ngrlen tatillerin yaplmasn ve bu hususun teferruatyla ilgili drt maddelik bir kann Lyhasnn hazrland n, bu kanna aykr olan dier gnlerin ise yrrlkten kaldrldn ()48 belirtmitir. Mill Bayram Mersiminin Kanniye Yaplaca Gn Hakknda Lyha-i

667

Madde 1- Trkiye dhil ve haricinde, devlet nmna yaplacak mill bayram merasimi Cumhuriyetin iln edildii 29 Tern-i evvel gn icr edilir. Madde 2- Neri tarihinden itibaren muteber olan i bu kannun ahkmn icraya Heyet-i Vekile memurdur.49 Lyha Encmeninin 18 Nisan tarihinde yapt grmede, 29 Ekim gnnn mill bayram gn olmasn benimsedikten sonra, daha nce meclis tarafndan mill bayram olarak kabul edilen gnlerin ise, ikinci bir maddede zikredilmesinin uygun olaca dnlm ve bu mill bayram mersiminin icra ekli ile dier bayramlarda icra olunacak merasim ekli, cra Vekilleri Heyetince tespit edilir50 maddesi ilve edilmitir. Bu grmelerden sonra 29 Ekim 1923 gnnn gerek yurt iinde ve gerekse yurt dnda her yl Trkiye Cumhuriyeti Devletinin mill bayram olarak kutlanmasna 19 Nisan 1925 tarihinde karar verilmitir.51 Bu tarihe kadar TBMMce kabul edilen dier mill bayramn lke iinde kutlanmas ngrlrken, 29 Ekim Cumhuriyet Bayram, Trk milletini milletleraras statde temsil edecek olan tek mill bayram olma zellii tamas ve Trk hkimiyetinin, Trk bamszlnn timsli olmas bakmndan mstesn bir yere sahiptir. Dier mill bayramlar gibi 29 Ekim Mill Bayram da 19 Nisan 1935 tarihinde yaplan yeni dzenlemenin I. maddesine gre yeniden ele alnm, 28 Ekim leden sonra balamak zere 29-30 Ekim gnlerini de iine alacak ekilde iki buuk gn kutlanmasna karar verilmitir.52 5. Zafer Bayram Mill Mcdelenin fiil safhasnda nemli bir yer tekil eden 30 Austos 1922 gnnn Zafer Bayram olarak kutlanmas iin Meclis Bakanlna verilen kann teklifi, 1 Nisan 1926 gn Mecliste mzkere edilmitir. Mzkereler sonunda kararlatrlan hususlar Babakanlka bir kann hkm hline getirilerek 1/839 numaral kann Lyhas ve buna bal olarak hazrlanan Encmen mazbatas ile birlikte 6 ubat 1926 tarihinde Meclise sunulmutur. Kann teklifi ve mazbata yledir: Trkiye Cumhuriyeti 3 ubat 1926 Kalem-i Mahsus Mdriyeti. 6/352 Byk Millet Meclisi Riysetine, Baveklet

668

Zafer Bayram hakknda Mdafaa-i Millye Vekletince tanzm edilen ve cra Vekilleri Heyetinin 27 Knn-i sn 1926 tarihli itimanda tezekkr ve Meclisi liye arz tasvip olunan kann Lyhasiyle esbb- mucibe mazbatasnn musaddak sureti takdm olunmutur. Muktezsnn ifsna ve neticesinin irna msaade buyurulmasn rica ederim. Bavekil smet Gereke: Trkiye Cumhuriyetinin hakiki temelinin kurulduu 30 Austos 1338 tarihindeki Bakumandan Muhrebesinin her yl dnmn tespit etmek vatan bir vazife telakk edilmekte olduundan rapten takdim olunan kann Lyhasnn kabul ve tasdiki ordu iin mhim bir varlk telakk edilmektedir. Knn-i Ess Encmeni Mazbatas: Riyset-i Celliye, Zafer Bayram hakkndaki Baveklet-i Cellinin 3 Mart 1926 tarih ve 6/352 numaral kann Lyhas ile esbb- mcibe mazbatas tedkk ve mzkere olundu. Mezkr teklif encmenimizce de vrit grld cihetle mstacelen mzkeresini arz ve teklif eyleriz. Knn-u Ess Encmeni Reisi Namna Konya, Refik Mazbata Muharriri

Antalya, Rasih Zafer Bayram Kannu Madde 1- stikll muhrebtnda kesin zafer kazanan 30 Austos Bakumandan Muhrebesi gn, Cumhuriyet, Ordu ve Donanmasnn Zafer Bayramdr. Madde 2- Her yl dnmnde bu bayram gn Deniz, Kara kuvvetleri ve Hava kuvvetleri tarafndan kutlanr ve Mdafaa-i Millye Vekletinin tanzm edecei programa gre Dumlupnarda ayrca asker mersim yaplr ve bu gn asker kurumlar tatil edilir. Madde 3- Bu kann, neri tarihinden geerlidir. 7 Knn-i sn (Ocak) 192653

669

Zafer Bayram ile ilgili kann teklifinin yalnzca asker kurumlar tarafndan kutlanmasna itiraz eden Van Milletvekili Hakk Bey, Bu bayramn ayrca btn resm daireler ve okullar tarafndan da kutlanmas gerektii hususunda kanna ilve hkm konulmasn istemitir. 54 Hakk Beyin bu teklifi dier milletvekilleri tarafndan da kabul grerek, kannun 2. maddesine bu hkm ilve edilmitir. 30 Austos 1922 zaferinin her yl dnmnn mill bir bayram olarak kutlanmas ile ilgili kann 1 Nisan 1926 gn ve 795 numaral kann ile kabul edilmitir.55 Resm bayram gnleriyle ilgili 1935 ylnda yaplan dzenlemeyle Zafer Bayramnn da Mill Mdafaa Vekillii tarafndan hazrlanacak olan programa gre dzenlenmesine karar verilmitir. 56 TBMM kurulduktan sonra deiik gn ve tarihlerde kabul edilen mill bayramlarn bir kann ats altnda toplanmasnn uygun olaca dnlerek, 27 Mays 1935 tarihinde yeni bir dzenleme yaplm ve bu dzenlemeye gre; Mill Bayramn yalnz Cumhuriyetin iln edildii 29 Ekim gn olmasna, bayramn 28 Ekim gn leden sonra balayp, 29 ve 30 Ekim gnlerinde kutlanmasna karar verilmitir. Genel tatil gnleri olarak ise, Ulusal Egemenlik Bayramnn 22 Nisan leden sonra balayp 23 Nisan gnlerinde; Bahar Bayramnn Mays aynn 1. gn; Ylba gnnn, Aralk aynn 31. gn leden sonra ve 1 Ocak gn tatil olmasna karar verilmitir. 57 Din bayram olarak da eker Bayramnda , Kurban Bayramnda drt gn tatil yaplmas kararlatrlmtr. Resm Bayram gnlerini yeniden dzenleyen 1935 tarihli 2739 sayl kanna 20 Haziran 1938 tarihinde 3466 sayl kann ile ek bir hkm getirilerek, 19 Mays 1919 gnnn de Genlik ve Spor Bayram olmasna karar verilmitir.58 Ayrca haftada bir gnn tatil edilmesi meselesi nceden beri dnlm ve 1920de yalnzca demiryolu iileri iin yirmi drt saatten az olmamak zere uygulanmasna karar verilmitir. Ancak bu uygulamadaki aksaklklarn ortaya kmas zerine 2. 1. 1924 tarih ve 394 sayl kann ile hafta sonu tatilinin Cuma gnleri olmas hkme balanm,59 1935 ylnda yaplan kann dzenlemesi ile de Hafta sonu tatilinin Cumartesi gn saat 13ooden balayp Pazar gnn de iine alacak ekilde yaplmasna karar verilmitir.60 Resm bayramlar ile ilgili en son dzenleme 17 Mart 1981 tarih 2429 nolu kann ile yaplm, bu kann ile resm bayramlar Cumhuriyet Bayram, Atatrk Anma Genlik ve Spor Bayram, Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayram ve Zafer Bayram olarak snrlandrlmtr.61 Bayramlarn kutlama programlaryla ilgili olarak 1983 ve mteakip dnemlerde baz yeni dzenlemeler de getirilmitir. Sonu Mill mcadele Dneminde temelleri atlm olan Trkiye Cumhuriyetinin bir asra yakn gemiindeki mill bayramlar unlardr:

670

1. II. Merutiyetin iln edildii gnn bayram olarak kutland yd-i Mill, 1 Haziran 1909da mill bayram olarak kutlanmasna karar verilmi ve 1935de yrrlkten kaldrlmtr. 2. Trkiye Byk Millet Meclisinin ald gnn bayram olarak kutland Mill Bayram, 23 Nisan 1921de mill bayram olarak kutlanmasna karar verilmi, 23 Nisan 1929da ocuk Bayram, 27 Mays 1935de Ulusal Egemenlik Bayram, 17 Mart 1981de Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayram adn alm ve hlen bu isimle kutlanmaktadr. 3. Saltanatn kaldrld gnn bayram olarak kutland Mill Saltanat Bayram (Hkimiyet Bayram), 24 Ekim 1923 tarihinde mill bayram olarak kutlanmasna karar verilmi ve 1935de yrrlkten kaldrlmtr. 4. Cumhuriyetin iln edildii gnn bayram olarak kutland Cumhuriyet Bayram, 19 Nisan 1925 tarihinde Trk Milletinin tek mill bayram olarak kutlanmasna karar verilmi ve gnmze kadar kutlanm, hlen ayn isimle kutlanmaktadr. 5. 30 Austos 1922 tarihinde kazanlan Bakumandanlk Meydan Muharebesinin her yl dnmnde kutlanmasna karar verilen Zafer Bayram 1 Nisan 1926 tarihinde kabul edilmi ve hlen ayn isimle kutlanmaktadr. 6. Atatrkn Samsuna kt ve Mill Mcdele hareketini balatt gnn bayram olarak kutland Genlik ve Spor Bayram, 20 Haziran 1938 tarihinde mill bayram olarak kutlanlmasna karar verilmitir. Mill gn ve bayramlarn toplum hayatndaki nemi herkese bilinmektedir. Trkiye Byk Millet Meclisi aldktan sonra kabul edilen be mill bayramn znde; bamszlk, egemenlik, tarih devamllk ve milliyetilik fikirleri temel dnce olarak yer almaktadr. Bu dnceler ayn zamanda Mill Mcdele hareketinin de zn tekil etmektedir. Atatrkn hemen her vesileyle dile getirdii, milllik, bamszlk, demokratikleme,

adalama, eitim, kltr gibi kavramlarn, mill bayramlarn kabul edilmesindeki temel dnceyle de btnlemektedir. Trk halk, devlet idresinde sz sahibi olma dncesini kongreler srasnda sergilemi, TBMM aldktan sonra da Trk milletini temsil eden yegne hkmetin TBMM olduunu, mill bayramlarn kutlama biimindeki tavryla gstermitir. zellikle halkn, Osmanl Devletinin kurulu yl dnmn resm bir gereke olmadan kutlamas ve bu kutlamalarn TBMMnin meruluu tannarak yaplmas, Trk devlet geleneinde var olan ynetim gcne tab olma anlayn TBMMnde grerek yapmas mnidr bulunmutur.

671

1 2 3

Sargon Erdem, Bayram, T.D.V. .A., 5, st. 1992, 257-259. Mehmet Zeki. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, 2, 107. Trk devlet ynetimi geleneinde, kenge, meveret, divan tekilat gibi, devletin en st

ynetim birimleri bulunmakta ve btn devlet ynetimiyle ilgili kararlar sz konusu kurullarca alnmakta ise de, demokratik temllere uygun olarak meclislerin teekkl 23 Aralk 1876 tarihinde Kanun-i Essnin ilnndan sonra gereklemitir. Osmanl Devletinde halk irdesinin devlet ynetimine yansmas ilk defa 28 Ekim 1876 tarihinde kabul edilen ntihb- Mebusn Kanun- Muvakkat gereince tarada, 1 Ocak 1877 tarihinde karlan beyannme ile de stanbulda seimler yaplm ve ilk meclis 19 Mart-28 Haziran 1977, ikinci meclis ise 13 Aralk 1877-13 ubat 1878 tarihleri arasnda almtr. 4 Kanun-i Esasnin (23 Aralk 1876) 119 maddesinin 21 maddesi 8 Austos 1909 tarihinde

deitirilmi, madde eklenmi ve bir maddesi karlmtr. Bu son deiiklik ile, Knn-i Ess hkmlerince meclis yetkilerinin stnl getirilmitir. (Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, st. 1996, s. 147. ). 5 6 7 Meclis-i Mebsn Zabt Ceridesi, 1, I. Devre (8 Knn-i sn 1324) 1982, 285. Meclis-i Mebsn Zabt Ceridesi, 1, I. Devre (13 Knn-i sn 1324) 1982, 321. Bu teklif stanbul Mebusu Hseyin Cahit Bey tarafndan ileri srlmtr. Meclis-i

Mebsn Zabt Ceridesi, 1, I. Devre (13 Knn-i sn 1324) 1982, 320. 8 9 10 11 12 13 Meclis-i Mebsn Zabt Ceridesi, 1, I. Devre (13 Knn-i sn 1324) 1982, 320. Meclis-i Mebsn Zabt Ceridesi, 1, I. Devre (13 Knn-i sn 1324) 1982, 323. Meclis-i Mebsn Zabt Ceridesi, 4, I. Devre (19 Mays 1325) 86. Meclis-i Mebsn Zabt Ceridesi, 4, I. Devre (19 Mays 1325) 87. Meclis-i Mebsn Zabt Ceridesi, 5, I. Devre (22 Haziran1325) 175. yd-i millnin bayram olarak kutlanmasn hkmsz klan 27 Mays 1935 tarih ve 2739

sayl kanunun 4. maddesinde, bu bayramn tarihi 25 Haziran 1325 (8 Temmuz 1909) olarak verilmektedir. Resm Gazete, 1 Haziran 1935, 3017. 14 Temmuzun 10. gn ayd- resmiye-i Osmnyeden olup, her sene yevm-i mezkrda

icr-y ehryn edilecektir. a.g. yer. 15 Meclis-i Mebsn Zabt Ceridesi, 5, I. Devre (8 Temmuz 1325), 473.

672

16 17 18 19 20

Meclis-i Mebsn Zabt Ceridesi, 5, I. Devre (24 Haziran 1325), 210. Meclis-i Mebsn Zabt Ceridesi, 5, I. Devre (14 Temmuz 1325), 539. Meclis-i Mebsn Zabt Ceridesi, 5, I. Devre (16 Temmuz 1325), 569. A.g. yer. erif Hseyin, daha sonraki tarihlerde ve bilhassa Birinci Dnya Sava yllarnda

ngilizlerin emellerine hizmet edecek ve Osmanl devlet ynetimini tanmayarak, Osmanl Devletinden kopacak ynde faaliyetlerde bulunacaktr. 21 22 23 24 A.g. yer. TBMM Zabt Ceridesi, 3, I. Devre (21.8.1336) 19813, 365. Resm Gazete, (K. No: 2739) 1 Haziran 1935, 3017. Dstur, 3. Trt, 16, 550. Trkiye Byk Millet Meclisine birok il ve ileden, kurum ve kurululardan tebrikler

gelmitir. [TBMM Zabt Ceridesi, 7, I. Devre (3.1.1337) 19442, 126]. 25 Meclis zabtlarnda geen telgraf ve dier ifdelerde Osmanl Devletinin kurulu

yldnm 19, 27, 30 Aralk olarak gemekte, bu hususta kesin bir gn verilmemektedir. 26 Samsun stikll Mahkemesi Heyeti yeleri (Hseyin Necati, Mustafa Necati ve Emin

Beyler) Bu bilgiyi BMMne 1.1.1920 tarihinde bildirmilerdir. [TBMM Zabt Ceridesi, 7, (4.1.1337) 19442, 168]. 27 28 TBMM Zabt Ceridesi, 6, I. Devre (21.12.1336) 19432, 458. Kanun, Refik evket (Saruhan), Mehmet evket (Sinop), Mehmet (Canik), Fikri (Gen),

Mazhar Mfit (Hakkari), Sadullah (Bitlis), Hakki Hami (Sinop), Mehmet kr (Karahisar- sahip), Refik (Konya), Arif (Bitlis), Mustafa Ltfi (Siverek), Mehmet Emin (Ergani). imzalaryla teklif edilmitir. TBMM Zabt Ceridesi, 10, I. Devre (23.4.1337), 1958, 70. 29 30 TBMM Zabt Ceridesi, 10, I. Devre (23.4.1337), 1958, 70. TBMM Zabt Ceridesi, 10, I. Devre (23.4.1337), 1958, 71. Krehir Milletvekili Yahya Galip

Beyin Vehbi Efendiye kar yapt ngiliz casusu sulamasnn doruluu hususunda kesin bir tespit yaplamad. Ancak, I. Dnem Meclis yapsnn ok renkli olmas ve birok konuda karar alnmasnda zorlanlmas, bunun zerine 1 Nisan 1923 tarihinde yeniden seimlerin yaplacann iln edilmesi, 8 Nisan 1923de Dokuz Umdenin konmas, Y. Galip Beyin bu grn, (zellikle stanbuldan gelip Meclise katlan birksm milletvekillerinin durumunu aa karmas bakmndan) dorular mahiyettedir.

673

31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43

TBMM Zabt Ceridesi, 10, I. Devre (23.4.1337), 1958, 71-72. TBMM Zabt Ceridesi, 10, I. Devre (23.4.1337), 1958, 72-73. TBMM Zabt Ceridesi, 10, I. Devre (23.4.1337), 1958, 73. TBMM Zabt Ceridesi, 10, I. Devre (23.4.1337), 1958, 74. TBMM Zabt Ceridesi, 10, I. Devre (23.4.1337), 1958, 74. Resm Gazete, (Kanun N0: 112) 2 Mays 1337 (1921), S. 13; Dstur, 3. Trt. 2, 22. Resm Gazete, (Kanun No: 2739) 1 Haziran 1935, S. 3017. Dstur, 3. Trt, 16, 550. Resm Gazete, (Kanun No: 2429) 1 Ekim 1981, S. 17475. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Tamim ve Telgraflar, 5, Ank 1972, 96. TBMM Zabt Ceridesi, 3, II. Devre (24.10.1339), 14-15. A.g. yer, 15. A.g. yer. Lyiha Encmeni, Reis Emin Bey, Mazbata Muharriri adna Sleyman Srr Bey, Ktip

Necip Aliden teekkl etmitir. a.g, yer. 44 45 46 47 48 49 Resm Gazete, 28 Terin-i evvel 1339 (28 Ekim 1923), S. 38; Dstur, 3. Trt., 5, 157. Resm Gazete, (K. No: 2739), 1 Haziran 1935, 3017. TBMM Zabt Ceridesi, 18, II. Devre (19.4.1341), 1976, 156. TBMM Zabt Ceridesi, 18, II. Devre (19.4.1341), 1976, 164. TBMM Zabt Ceridesi, 18, II. Devre (19.4.1341), 1976, 164-165. TBMM Zabt Ceridesi, 18, II. Devre (19.4.1341), 1976, 165. Lyiha Encmeni yeleri ise;

Babakan ve Mill Savunma Bakan Ali Fethi, Adliye Vekili Mahmut Esat, Bahriye Vekili hsan, Dahiliye Vekili Cemil, Hariciye Vekili kr Kaya, Maarif Vekili Saraolu kr, Ziraat Vekili Hasan Fehmi, Maliye Vekili Mustafa Abdlhalk, Nafia Vekili (imzasz), Shhiye ve Muavenet-i timaiye Vekleti Vekili Cemil. teekkl etmitir. a.g. yer. 50 51 A.g. yer. Resm Gazete, 23 Nisan 1341 (1925), S. 96; Dstur, 3. Trt., 6, 209.

674

52 53 54 55 56 57 58 59 60 61

Resm Gazete, (K. No: 2739), 1 Haziran 1935, 3017. Dstur, 3. Trt, 16, 550. TBMM Zabt Ceridesi, 24, II. Devre (1.4.1926), Ek. s. 9. TBMM Zabt Ceridesi, 24, II. Devre (1.4.1926), 7. Resm Gazete, (Kanun No: 795) 6 Nisan 1926, S. 341; Dstur, 3. Trt. 7, 700. Resm Gazete, (K. No: 2739), 1 Haziran 1935, 3017. Madde. 2-A.; Dstur, 3. Trt, 16, 550. Resm Gazete, (K. No: 2739), 1 Haziran 1935, 3017. Dstur, 3. Trt, 16, 550. Resm Gazete, 4 Temmuz 1938, S. 3950; Dstur, 3. Trt. 5, 226. Resm Gazete, (K. No: 394), 21.1.1924, 54; Dstur, 3. Trt. 5, s. 226. Resm Gazete, (K. No: 2739), 1 Haziran 1935; Dstur, 3. Trt, 16, 550. Resm Gazete, 01.10.1981, 17475; Dstur, Trt. 5, 20, S. 1682, 227.

675

Yetmidokuzuncu Blm Atatrk Dnemi ve Atatrk nklplar Atatrk Dnemi ve Atatrk nklplar / Prof. Dr. Ycel zkaya [s.365-393]

Ankara niversitesi Dil ve Tarih-CorafyaFakltesi / Trkiye Giri 4 Temmuz 1923te imzalanan Lozan Antlamasyla Trk milletinin cephelerdeki varlk-yokluk mcadelesi sona ermiti. Her ne kadar Franszlarla Adana-Mersin demir yolu, d borlar, misyoner mektepleri; ngilizlerle Musul meselesi ve Yunanllarla iskn anlamazl gibi meselelerin hlli daha sonraya braklm ise de bu asl durumu deitirmiyordu. Zaman iinde bu anlamazlklar da ortadan kaldrlmt. Anlamay takiben Trkiye asrlardr tazyiki altnda bunald ve zaman zaman da ok mkl durumlara dt Bat karsnda gl olabilmek ve varln koruyabilmek iin harp cephesindeki mcadelesini, iktisat, kltr, eitim ve idare sahasnda devam ettirmiti. Atatrk devrindeki (19231938) bu byk mcadelenin ve ok hzl icraatn temelinde devlet yapsn ve milletin varln, bir daha Bat karsnda benzer mkl durumlara dmeyecek bir seviyeye ykseltmek kararll bulunuyordu. Bu bakmdan bu on be senenin belli bal icraatnn, sadece satrbalaryla sralanmas bile, yaplan ilerin geniliini gstermee kfidir. Ancak bu devrin tam bir tablosu byk taarruzun baarya ulamasndan itibaren yaplanlar da dhil etmek suretiyle izilebilir. 1. Olaylar ve nklplar 1.1. Saltanatn Kaldrlmas (1 Kasm 1922) 30 Ekim 1922 Pazartesi gn, Meclis saat 17de kapal bir toplant yapmaktayd. Rasih Kaplan konumasnda Babli ve Padiahn dayand istilc kuvvetlerin pek yaknda yklp gittiini greceiz demiti. kinci grup ise, Tevfik Paann konferansa katlmak teklifinin reddedilmesini neren bir takrir vermiti. 30 Ekim 1922 gn karar alnamam ve ounluun salanmas iin toplant 1 Kasma ertelenmiti. 1 Kasm gn yaplan konumalar sonunda netice alnamayacan anlayan Mustafa Kemal, mterek encmene karar ve isteini yazdrmt. Takrir o gn knn haline getirilmi ve oy birlii ile saltanatn kaldrlmas kabul edilmitir.1 Tekilt- Essiye Kanununu 16 Mart 1923te kararak Trkiye Byk Millet Meclisinden baka hkmet ekli tanmayaca iln edilmiti.

676

TBMM, Padiahla son verdikten sonra, stanbuldaki idar kadrolar Refet Beye (Refet Paa), Mill Hkmetin emrine girdiklerini sylemiler ve stanbul il olarak Ankara Hkmetine balanmtr.2

1.2. zmir-Trkiye ktisat Kongresi(17 ubat 1923/4 Mart 1923) ktisat Vekili Mahmut Esat Bey Trkiye ktisat Kongresi ktisat Vekletinin teebbs ve isteklendirmesi ile toplantya arlmtr. Vekiller Heyetinin karar yoktur. Memleketimizin iktisatlarnn bir araya gelmesindeki ihtiyac duyup, 21 Kasm 1922de Mustafa Kemal Paaya zmirden bir telgraf ekerek; meslek adamlarn dinlemek ve dileklerine gre bir ekonomik program dzenlemek gereklidir demekteydi. Trkiye ktisat Kongresi, 17 ubat 1923te 1135 temsilcinin katlmasyla saat on buukta ald. Be yz kadn olmak zere, binden fazla dinleyici vard. Atatrk yapm olduu konumada Bence, yeni devletimizin, yeni hkmetimizin btn temelleri, btn programlar ktisat Programndan kmaldr. nk her ey bunun iindedir. Bylece, esasl bir hkmet program yapp uygulamak ve bu program zerinde btn milleti ahenkli olarak altrmak gereklidir dedikten sonra, bir iktisat programnn yaplmasna deinmitir. Daha sonra ktisat Vekili Mahmut Esat Bey bir konuma yapmtr. Mustafa Kemal Paa, Kongrenin tabi bakan idi, fakat o akam Ankaraya dnecekti. Kongre Bakanlna, Kzm Karabekir Paa seildi. Tccar, sanayici, ifti ve ii gruplarndan da birer bakanvekili seildi ki, bunlar ayn zamanda kendi gruplarnn da bakan oldular. Daha sonra gruplarn raporlarnn okunmasna geildi. Sonuta drt grup delegelerinin de oy birlii ile kararlatrdklar esaslar tespit edildi ve bunlara Misk- ktisad denildi.3 zmir ktisat Kongresi 4.3.1923 gn sona erdi. Kongre Bakan Kzm Karabekir Paa, Mustafa Kemal Paaya iktisad bamszlk ve gelimeler yapld yolunda bir telgraf ekerek, Kongrenin sevgi ve balln bildirdi. Bu srada TBMMnin birinci dneminin drdnc toplant yl balyordu. Bu nedenle Mecliste bir konuma yapan M. Kemal, ticaret okullarnn alacan, ormanlarn ada bir ekilde dzenleneceini, demiryolu, liman, benzeri tesislerin yaplp iletileceini beyanla devleti yaatmak iin da bavurmadan, memleketin gelir kaynaklaryla ynetimi salamann are ve tedbirlerini bulmak gerekli ve mmkndr. Bundan tr, maliyedeki uslmz; halkmz zarara sokmadan ve ona bask yapmadan, darya ihtiya duymadan temin edileceini sylemekteydi.4 1.3. Cumhuriyetin ln: 29 Ekim 1923

677

Saltanatn kaldrlp, hilfetin alkonulmas, devlet bakanlnda tehlikeli bir belirsizlik yaratmt. Mustafa Kemalin Ekim balarnda Cumhuriyeti iln edeceine dair haberler dolamaya balad ve bunlar ateli bir muhalefet ve tartma uyandrd. Mustafa Kemal, 28 Ekim 1923 akam, ankayada vermi olduu yemek srasnda hazr bulunanlara Yarn Cumhuriyeti iln edeceiz dedi. Gece, Mustafa Kemal, smet Paa ile Tekilt- Essiye Kanununun baz maddeleri hakknda deiiklik teklifi hazrlamay ve kanuna Trkiye Devletinin ekl-i Hkmeti Cumhuriyettir kaydnn konmas kararlatrld. 29 Ekim 1923te, Halk Frkasnn toplantsnda hkmet buhranna are bulmak iin Tekilt- Essiye Kanununun baz maddelerinin tavzihi ve cumhuriyet iln teklifini kabul ettiren Mustafa Kemal, Meclis iin gerekli hazrln yapt. Artk Cumhuriyetin iln bir formaliteden ibaret olmutu. TBMM saat 18: 00de topland. Tekilt- Essiye Yasasndaki baz deiiklikler ve Cumhuriyet lnnn grlmesine sra gelmiti. Saatlerce sren grmelerden sonra Mustafa Kemal gece saat 8:30da hi aleyhte oy olmakszn 158 oyla cumhuriyetin kabulyle Cumhurbakan seildi. Cumhuriyetin ilnndan on be dakika sonra Cumhurreisi seilen Mustafa Kemal, 5 krsye gelerek Meclise teekkrlerini bildirmi ve Trkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktr demitir. Cumhuriyetin iln haberi, btn lkeye ayn gece yayld. 30 Ekim 1923te Cumhurreisi Mustafa Kemal Paa tarafndan Bavekil seilen smet Paa, ayn gn kabinesinin programn Trkiye Byk Millet Meclisinde okumu ve tam ittifakla gven oyu alnca, Mecliste yapt konumada, Cumhuriyet Hkmetinin Meclise ve millete gven vermek iin elinden geleni yapacan belirtmitir. 1.4. Hilfetin Kaldrlmas: 3 Mart 1924 Mustafa Kemal, hilfetin kalkmasn ve bu sfatla Abdlmecidin Trkiye Cumhuriyetinde bulunmasn nlemek istiyordu. Bu bakmdan hazineden Abdlmecidin para istemesini ok sert bir tepkiyle karlamt. Bavekil smet Paa, Halife Abdlmecid Efendinin baktibini Ankaraya gndermi, baz isteklerde bulunmu olmas yolundaki bilgileri zmirde bulunan Mustafa Kemale bir telgrafla yollamas zerine Mustafa Kemal bu duruma ok kzmt. Mustafa Kemal, bu bilgileri kendine veren Bavekil nnye vermi olduu cevapta, halifenin ve btn dnyann kesin olarak gerekte halife ve hilfet makamnn ne din ne de siyaset bakmndan hibir anlam olmad, Trkiye Cumhuriyetinin, byle bo eylerle, mevcudiyetini, istikllini tehlikeye atmayacan, hilfet makamnn yalnz tarih bir hatra olduunu belirtmiti.6 Atatrkn 22 Ocak 1924 tarihinde smet nnye yazd cevaptan da anlald zere, Abdlmecidin hilfet hazinesi tabiri Atatrk ok kzdrmtr. nk, gerekte byle bir ey yoktu ve yalnzca Trkiye Byk Millet Meclisinin halktan toplad vergilerle teekkl eden bir bte mevcuttu.

678

1 Mart 1924te ise, Mustafa Kemal Millet Meclisini a konumasnda, slm dininin siyas sahadan uzaklatrlmas ve onun yceltilmesini savunmutur.7 Mustafa Kemal, bu sralardaki hazrlklarn hilfeti kaldrmak zerine yapmaktayd. Henz 1924 ubatnn sonlarnda iken bte konumalar srasnda halifeye ait tahsisat ve giderler mnasebetiyle ihtillci konumalar balamt. Prof. Yusuf Akura ve daha sonra, Balkesirde mcadele yllarnda zmire Doru gazetesini karan Vasf nar, Sultanlktan sonra hilfetin ilgas gerektii yolunda bir konuma yapmt.8 ubat ayndaki gelimeler, 1 Martta Gazinin nutkundan sonra vermi olduu direktif gereince, Parti tarafndan ana konu olarak 2 Mart 1924te hazrlanmt. Bunlar, cumhuriyetin korunmas ve istikrara kavumas, mill eitimin kurulmas ve hilfetin kaldrlmasyd. 3 Mart 1924te, Fethi Okyarn bakanlnda toplanan Trkiye Byk Millet Meclisi, halifeliin kaldrlmasna ve Osmanl Hanedannn Trkiye dna karlmasna dair eyh Saffet (Yetkin) Efendi ile 53 arkadann teklifini grmeye balad. Teklifin gerekesi u idi Trkiye Cumhuriyeti iinde hilfet makamnn bulunuu, Trkiyeyi i ve d siyasette iki bal olmaktan kurtaramad bu yzden halifelik kaldrlmaldr.9 Bundan sonra Mecliste hilfetin kaldrlmas ve kaldrlmamas konusunda pek ok konuma yapld. Rize Mebusu Ekrem Bey teklif lehinde konuurken, Gmhane Mebusu ve Meclisin tek bamsz yesi Zeki (Kadirbeyolu) Bey aleyhte konumu, Dadayl Halit (Akmanisa) Bey Halifelik gene Meclisin manev kiiliinde sakl kalsn tezini ortaya atm ve konumalar bu ekilde srp gitmi ve neticede 3 Mart 1924te Meclis Hilfetin ilgsna ve Hanedn- Osmannin Trkiye Cumhuriyeti hudutlarnn dna kartlmasn kabul etmiti. 10 Ertesi afakta, son halife Abdlmecid bir arabaya konup Dou Ekspresine (Orient Expres) bindirilmek zere (Sirkeciye deil bir baka istasyona getirilmesi bir hadisenin kmasn nlemek iindir) ufak bir istasyona gtrld. Bylece saltanattan sonra, halifelik de tarihe kart.11 Hindistandaki Mslmanlarn lideri Chotani, halifelii Mustafa Kemale teklif etmi, Mustafa Kemal, Chotaniye Halifeliin bundan byle Byk Millet Meclisine ve Trk milletine gemi olduunu bildirmiti. 7 Mart 1924ten itibaren de camilerde hutbeler Trkiye Cumhuriyeti ve slm milleti adna okunmaya balamt.12 Hindistanl Mslmanlar da yeni gereklere ayak uydurmulard. Amerikal tarihi, Arnold J. Toynbeenin belirttii zere, gerekten de, Meclisin bu tarih karara varmak iin gn aralksz altktan sonra ald karara yalnz Hindistanl Mslmanlar ters tepki gstermitir. 13 1.5. 23 Nisann ocuk Bayram ln 23 Nisan 1921de, 23 Nisann mill bayram kabul edilmesi iin Trkiye Byk Millet Meclisine iki nerge verildi. Birinci nergeyi, Manisa milletvekili, Sinop, Bitlis milletvekilleri, Samsun, Gen, Hakkri, Afyon, Konya, Siverek, Ergani milletvekilleri vermiti. el Mebusu evket tarafndan verilen nerge de hemen hemen birincinin ayns idi.

679

Bu nergede Yasama hakkmzn devam ve bamszlmz iin Trk Ulusunun mcadele eyledii byk devrine rastlayan 23 Nisan 1920 gnnde TBMM kurularak milletin kaderine el koyduu mutlu bir gn olduundan milletin kalbinde ulalmas iin sz edilen gnn resm bayram gnlerinden saylan bir bayram gn olmasn teklif ederim denilmekteydi. Konu acele olarak gndeme alnd. Konumalar sonunda 23 Nisann Mill Bayram kabul edilmesine karar verildi. 14 Bu bayram ayn gn ilk defa, Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisinin nnde binlerce halk ve renci tarafndan kutlanmtr.15 Ayn tarihte 23 Nisan Bayram daha baka ehirlerde de kutlanmtr.16 Demokrasi Yolunda Atlan lk Admlar 1.6. 1920 Kararlar Trkiye Byk Millet Meclisi topland 23 Nisan 1920de u karar almt: Trkiye Byk Millet Meclisi yeni seilen yeler ve stanbul Meclis-i Mebusnndan oluur. 2 Mays 1920de, 25 Nisanda kurulan Layiha Encmeninin hazrlad Byk Millet Meclisi Bakanlarna Dair Kanun kabul edildi. Bu kanun gereince, Byk Millet Meclisi Hkmetinde biri bakanlk niteliinde Genel Kurmay Bakanl olmak zere on bakanlk kurulacak, bakanlar arasnda kacak anlamazlklar Meclis badatracakt, Bakanlklar, Dahiliye, Adalet, Nafa, Hariciye, Shhat ve tima Muavenet, ktisat, Maliye, Maarif, Mill Mdafaa, Erkn- Harbiye Riyaseti ile ona ayrlm olup, Vekiller Heyeti Bakan Mustafa Kemal, ayn zamanda Meclis Bakan olduundan ayrca seim yaplmadan bakan kabul olunmutu. Bakanlarn seimi 3 Mays 1920de yaplmt.17

1.7. 1921 Anayasas 1921 Ocak aynn balarndan itibaren Anayasa konusunda tartmalar srp gidiyordu. Nihayet, Trkiye Byk Millet Meclisinin ilk anayasas Birinci Dnemin 20 Ocak 1921 gnl oturumunda 85 sayl kanun olarak kt. Bu anayasann nemli maddeleri ksaca unlardr. Madde 1- Hkimiyet bilkaydart milletindir. dare usul halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil idare etmesi esasna mstenittir. Madde 2- cra kudreti ve teri salahiyeti milletin yegne ve hakiki mmessili olan Byk Millet Meclisinde tecelli ve temerkz eder. Madde 3- Trkiye Devleti Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur ve Hkmeti Byk Millet Meclisi Hkmeti unvann tar. Madde 4- Byk Millet Meclisi vilyetler halknca mntehap zdan mrekkeptir.

680

Madde 5- Byk Millet Meclisinin intihab iki senede bir kere icra olunur. ntihap olunan znn zlk mddeti iki seneden ibaret olup fakat tekrar intihap olunmak caizdir. Sabk heyet lhik heyetin itimana kadar vazifeye devam eder. Yeni intihabat icrasna imkn grlmedii takdirde itima devresinin yalnz bir sene temdidi caizdir. Byk Millet Meclisi zsnn her biri kendini intihap eden vilayetin ayrca vekili olmayp umum milletin vekilidir. Madde 6- Byk Millet Meclisinin heyet-i ummyesi terinisni iptidasnda davetsiz itima eder. Madde 7- Ahkm- eriyenin tenfizi, umum kavaninin vaz, tdili, feshi ve muahede ve sulh akdi ve vatan mdafaas iln gibi hukuk- esasiye Byk Millet Meclisine aittir. Kavanin ve nizamat tanziminde muamelat- nsa erfak ve ihtiyacat- zamana evfak ahkm- fkhiye ve hukukiye ile db ve muamelt esas ittihaz klnr. Heyet-i vekilenin vazife ve mesuliyeti kanun- mahsus ile tayin edilir. Madde 8- Byk Millet Meclisi, Hkmetinin inksam eyledii devairi kanun- mahsus mucibince intihap kerdesi olan vekiller vastas ile idare eder. Meclis icra-i hususat iin vekillere vehe tayin ve ledelhace bunlar tebdil eyler. Madde 9- Byk Millet Meclisi heyet-i umumyesi tarafndan intihap olunan reis bir intihap devresi zarfnda Byk Millet Meclisi reisidir. Bu sfatla Meclis namna imza vazna ve heyet-i vekile mukarreratn tasdika salahiyattardr. cra vekilleri heyeti ilerinden birini kendilerine reis intihap ederler. Ancak Byk Millet Meclisi reisi vekiller heyetinin de reis-i tabisidir.18 1922 Temmuzunda ek kanunla, Hkmet yelerinin seimine dair deiiklik olmutur. Hkmet Bakan ve bakanlar, TBMMde gizli oyla mutlak ounlukla ayr ayr seileceklerdir. Hkmet Bakan Vekiller Heyeti arasndan seilirse, bakanlk ilerini de yrtr. Bir bakan grevden ayrlrsa, yerine geici olarak bir bakas seilir. 30 Ekim 1922de Padiahlk kaldrlm ve Osmanl Devleti yerine TBMMnin tekil ettii Hkmetin halk adna hareket edecei iln olunmutu. 29 Ekim 1923te, 1921 Tekilt- Esasiyesinin Hkmet eklinin Cumhuriyet olduu, Cumhurreisinin Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri arasndan bir seim devresi iin seilecei, ayn kiinin tekrar Cumhurreisi seilebilecei, Cumhurreisinin devletin ba olarak Meclise ve Hkmete bakanlk edebilecei, Bavekil Cumhurreisi tarafndan ve Meclis yeleri arasndan seilecei, bakanlarn da milletvekilleri arasndan, Bavekil seildikten sonra, Cumhurreisi tarafndan Meclisin onayna sunulaca belirtildi.19 1.8. 1924 Kararlar 20 Nisan 1924te Anayasa daha mkemmel hale getirildi. Anayasa Szcs Cell Nuri (leri) Bey, bu anayasa ile inklbn tamamlanm olduunu sandn belirterek, bu Anayasa Tasarsnn be yllk mill mcadelenin bir zafer belgesi olduunu belirtmiti.

681

Daha sonra Amerikan Anayasasndan ve svire Anayasasndan yararlanmadan, kendi anayasalarn her kelimenin zerinde durarak 108 esas madde ile bir ayr ve bir geici madde olarak hazrladklarn beyan etmitir. Daha sonra anayasa tasars hakknda konumalara ve arkasndan da maddelere geilmitir. Sonunda hemen hemen maddelerin hepsi kabul edilmitir. Bu anayasann nemli maddeleri unlardr: Madde 1- Trkiye Devleti bir Cumhuriyettir. Madde 2- Trkiye Devletinin dini, dini slmdr; resm dili Trkedir; makarr Ankara ehridir. Madde 3- Hkimiyet bilkaydart milletindir. Madde 4- Trkiye Byk Millet Meclisi, milletin yegne ve hakiki mmessili olup millet namna hakk- hkimiyeti istimal eder. Madde 5- Teri salhiyeti ve icra kudreti Byk Millet Meclisinde tecelli ve temerkz eder. Madde 6- Meclis, teri salhiyetini bizzat istimal eder. Madde 7- Meclis, icra salhiyetini, kendi tarafndan mntehap reisicumhur ve onun tyin edecei bir cra Vekilleri Heyeti marifetiyle istimal eder. Meclis, Hkmeti her vakit murakabe ve skat edebilir.

Madde 8- Hakk kaza, millet namna, usul ve kanunu dairesinde mstakil mehkim tarafndan istimal olunur. Madde 9- Trkiye Byk Millet Meclisi kanun- mahsusuna tevfikan Millet tarafndan mntehap mebuslardan mteekkildir. Madde 10- On sekiz yan ikmal eden her erkek Trk, mebusan intihabna itirak etmek hakkn haizdir. Madde 11- Otuz yan ikmal eden her erkek Trk, mebus intihap edilmek selhiyetini haizdir. Skynetime ait 86. madde, Meclisin tatilde bulunmas halinde derhal toplantya arlmas kaydyla kabul olundu. lk Cumhuriyet Anayasas 491 say ile kanunlat.20 1924 anayasas iki kere dil bakmndan deiiklie uramtr. 1945te ve 1952de. 1960tan sonra da Kurucu Meclis 1961 Anayasasn yapmtr. 1.9. Ankarann Bakent Olmas(13.10.1923)

682

9 Ekim 1923te smet Paa ile on drt arkada, Meclis Bakanlna bir nerge verdiler: Lozan Antlamasnn tamamlayclarndan olan Boaltma Protokolnn uygulanmas tamamlanm ve batan baa yabanc iglinden kurtulan Trkiyenin btnl tamamlanmtr. Milletimizin en deerli mal olan stanbulumuz slm Halifeliinin merkezi olmak durumunu, slm lemi iinde sadece Trk milletinin savunma aralarna emanet ederek, sonsuza kadar muhafaza edecektir. te yandan, Trkiye Devletinin idare merkezi iin TBMMde karar vermek zaman da gelmitir. Bir devletin merkezini tayinde esas olan dnce, Yeni Trkiye Devletinin idare merkezini Anadoluda semek ve Ankara olmak gereini emreder. Sz edilen dnce; Antlama ile Boazlar iin kabul edilen hkmler, Yeni Trkiye Devletinin temel varl memleketin glenme ve gelime kaynan Anadolunun merkezinde kurmak gerei, corafya ve stratejinin msaadesi, i ve d gvenlik ve gelime konusunda edinilmi tecrbelerle zetlenebilir tarznda olduunu bir kanun maddesi altnda bunu belirttiler. Bu kanun maddesi, Trkiye Devletinin idare merkezi Ankara ehridir olarak dzenlenmiti. Meclis Bakanl bu raporu Anayasa Komisyonuna gnderdi. Anayasa Komisyonu da vard karar aadaki raporla Meclis Genel Kuruluna bildirdi: Yce Bakanla 10.10.1923 gn komisyonumuza gnderilen Ankara ehrinin Trkiye Devletinin merkezi olmasna dair Malatya Mebusu smet Paa ile arkadalarnca verilen ve Tasars komisyonunca grlmeye deer bulunan kanun teklifi komisyonumuzca da grlerek doru ve uygun bulundu. Olaylar, Anadolunun hemen ortasnda bulunan Ankaray zten tabi merkez gsterdiinden bu kanun teklifi bir gerein belirtilmesinden ibarettir. Teklifte yer alm olan kanun maddesini sonradan dzenlenecek ve kabul edilecek ayrntl Anayasamzn maddeleri arasnda konmas dileinin Genel Kurula sunulmasna oy birlii ile karar verilmitir. Meclis Bakanl konuyu gndeme koydu ve 13 Ekim 1923 gn grlmesine baland. Gmhane Mebusu Zeki Bey, stanbulun bakent olmasn ileri srd. Gelibolu Mebusu Cell Nuri Bey, Ankarann merkez olmasn savundu. Ahmet Besim Atalay, Ankarann bakent olmasn savunan konumasnda Ne ise, biz burada tozlar iinde yaarz, burann tozu pudradan daha gzel gelir. Burada, bz gazetelerin dedii gibi atlar sayarz demekteydi. Daha sonra oylamaya geildi. 13.10.1923 gnl Meclisin toplantsnda Ankarann Trkiye Devletinin idare merkezi olmas byk ounlukla kabul edilmitir.21 1.10. apka, Klk-Kyafet nklb Mustafa Kemal, 1925 Nisannda Byk Millet Meclisi tatile girince, dnd inklb gerekletirmek iin, yurt gezisine kt. 24 Austos 1925te Kastamonuya hareket etti. 25 Nisan 1925te, nce hastaneye, sonra ktphaneye gitti. lk defa gittii klada ise Mareal niformasn giydi. Ktphanede yalnz din adamlarnn sark giymesini belirterek yetkisi olmayanlara sark sardrlmamal, yetkisi olanlar da ancak grevlerini yaparlarken sarmaldrlar dedi. Esnaflarla yapt konumada ve valilikte memurlarla yapt konumalarda klk konusuna deindi. 25 Austos 1925 gn ge vakit neboluya geldi. 27 Austos gn, neboluda halka hitaben yapt konumada Bizim

683

kyafetimiz mill midir? diye sorunca Hayr sesleri duyuldu. 29 Austos 1925te yapt konumada tutumunu belli etmitir. Mustafa Kemal gittii her yerde, ankr, Ankara, Balkesir, Akhisar, Kemalpaa, Konyada yapt konumalarda kyafet konusuna deindi. Vekiller Heyeti, 2 Eyll 1925 memurlara apka giydirilmesi hakknda kanun niteliinde kararlar vermise de, Mecliste Vekiller Heyetinin buna hakk olmad, bunun Anayasaya aykr olduu yolunda itirazlar olmutu. Sonuta apka Giyilmesi Hakknda 657 Sayl Kanun, 25.11.1925te kabul edildi.22 2 Eyll 1925te, din makamlarda bulunmayan kiilerin din kyafet ve iaret tanmas yasakland. 1934 Aralnda bir kanunla, hangi dinden olursa olsun, ruhanlerin ibadet yerleri ve din trenlerin dnda din kyafet giymeleri yasakland. Osmanl Saltanatnda i banda olan hkimlerin ou okullardan yetimeyen kiilerden olumaktayd. Bu yzden Yeni Trk Devleti, bir taraftan yeni kanunlarla adalama abasn srdrrken, dier taraftan da bunlar kavrayabilecek bir hukuku nesli yetitirmeyi dnyordu. Anadolunun ortasnda bir niversite ve buna bal bir hukuk fakltesi kurmak mill devletin nemli emellerinden biriydi. Bunun iin 1922 btesine gerekli denek konmutu. stanbuldaki stanbul Hukuk Fakltesinin yetitirdii hukuk adamlar btn Trkiyeye yetmemekteydi. 5 Eyll 1925te Ankara Hukuk Mektebi Mustafa Kemalin bakanlk ettii bir toplantda konumalardan sonra merasimle ald. Dier taraftan Adliye Bakanlnn koyduu esaslar iinde hukuk bilginlerinden kurulu heyetler, yeni kanunlar hazrlamaya alyorlard. Hkimlerin ve btn hukuk grevlilerinin fesli, sarkl, cppeli, setreli ve alvarl, pantolonlu karmakark giysileriyle gln bir manzara gstermesi dikkatleri ekmekteydi. 3 Nisan 1924 tarihli kanunla buna son verildi. Bir kyafet dzenlemesi ile hukukla ilgili kiilerin giyecekleri resm kyafetler ayr ayr dzenlendi. 1.11. Tekkelerin, Trbelerin, eyhliklerin, Zaviyelerin, Derviliklerin Kaldrlmas: 2 Eyll 1925 Memlekette, lm baz kimseler daha sonra peygamber gibi gsterilmekte ve bunlar iin yaplan trbeler, bazlar iin geim kayna olmaktaydlar. Halk trbelerden ad inanlarla mucizeler beklemekteydi. Gazi Mustafa Kemal, neboludan Kastamonuya dnnde, 30.8.1925te yle diyordu: llerden medet ummak meden bir cemiyet iindir Mevcut tarikatlarn gayesi kendilerine tbi olan kimseleri dnyev ve manev olan hayatta saadete mazhar klmaktan baka ne olabilir? Bugn ilmin, fennin btn mulyle medeniyetin parlak klar karsnda filn veya falan eyhin irad ile madd, manev saadet arayacak kadar iptidi insanlarn Trkiye meden camiasnda mevcudiyetini asla kabul etmiyorum demekteydi. 31.8.1925te, Gazi Mustafa Kemal, hoca ve imam gibi grevlere haiz olmayanlarn giydii kyafetler ile de ilgili olarak, Ankaraya dnnde ankrda skilip halk heyetleri ile konumasnda yalnz bir Diyanet leri Reislii ve buna mensup mft,

684

imam ve hatipler vardr. Bu snfa ait kyafeti tanrz. Bu ilerle muvazzaf olmayp da harite kalanlarn ayn kisveyi giymeleri doru deildir. Bu gibileri kimse tanmaz ve kabul etmez. Nihayet, 30 Kasm 1925 tarihli bir kanunla tekke, zaviye ve trbelerin kapatlmas ve birtakm unvanlarn kullanlmas yasaklanmtr.23 1938de kan Cemiyetler Kanunuyla din, mezhep ve tarikata dayanan cemiyetlerin kurulmas kanunsuz saylmtr. Din propagandas yapma amac ile siyas parti kurulmas da kanunsuz saylmtr. 1926 Ceza Kanununun 163. maddesiyle dini siyaset arac olarak kullanma eylemi yasaklanmtr. Ayn kanunun 241. maddesi din grevlilerinin grevlerini yaparken devlet kanunlar ve nizamlarna kar sylev ya da din konuma yapmalarnn yasak olduunu ortaya koymutur. Din retimi ve ilgili okullar herkes aabilirdi. Ama, 1928de Latin harflerinin alnmas zamannda izinsiz olarak okul ya da kurs aarak Arap yazsnn retilmesi yasaklanmtr. 1.12. Milletleraras Takvim ve Saatin, Yeni Rakamlarn Kabul: 26 Aralk 1925 Takvim, saat, rakam ve tatil meseleleri, gerek memleketin i hayatnda, gerekse dnya ile olan ilikilerimizde ortaya byk glkler karyordu. Hicr takvimin, devlet maliyesi ilerine uymamas sonucu glkler kmaktayd. Merutiyet Dneminde Batda yerlemi (Gregoire) dzeltmeli gne takviminin yava yava yaygnlamasyla beraber Hicr, Mal-Rum gibi takvimler kullanlmaya devam edildi. Merutiyette bunu zmlemek iin giriim yapldysa da Ayan Meclisinin tutuculuu yznden, yine ada takvim sistemine tam giri olmad.24 Ancak, 26 Aralk 1925te kabul edilen kanunlarla Hicr ve Rum takvim braklarak milletleraras takvim (mild) ve milletleraras saat kabul edildi. 20 Mays 1928de milletleraras rakam kabul edildi. Bylece milletleraras fikr, siyas, mal ve iktisad temaslarn zamannda yaplmas saland. Yerli mallarn kullanlmas da 9 Aralk 1925te karar altna alnd.25 1.13. Belediye Konusunda YaplanYenilikler 1908 Devriminden sonra, demokratik belediye kurumlarnn gelitirilmesi iin yeni bir abaya giriildi. 1912de, her biri bir Hkmet memuru tarafndan ynetilen dokuz ubeli bir stanbul ehremaneti kuruldu. Her ubeden 6 ye katlmasyla kurulan 54 yeli bir Cemiyet-i Umumiye-i Belediye ehreminine yardm edecekti. Bu, stanbulun ehir hizmetlerini dzeltecek, zellikle lam, p temizlii, itfaiye ile uraacakt. Cumhuriyet Hkmetinin ilk beled tedbiri, Ankarada yirmi drt yeli bir ummi meclis ile ehremanetini 16 ubat 1924te bir kanunla kurmak olmutur.26 1.14. Belediye Kanunu: 3 Nisan 1930

685

3 Nisan 1930da yeni bir belediye kanunu kabul edildi. ehremini ve ehremaneti adlar kaldrld. Onlarn yerine belediye ve belediye reisi geldi. 1930 ylnda Belediye Kanunu dolaysyla kadna belediye yesi semek ve seilmek hakknn verilmesiyle, yzyllar boyunca ikinci plnda kalm bulunan Trk kadn bylece siyas alanda ilk hakkn kazanm oldu. 1.15. Kadn Haklar Kadn haklarnn Cumhuriyetin ilk senelerinde deil de, daha sonraki tarihlerde kabul edilmesinin sebebi yzyllardr kafalara yerlemi olan muhafazakrlktan ileri gelmitir. 1923 ylnn Nisan aynda kadnlar da adet olarak sayalm teklifine kar byk bir reaksiyon domu, deil siyas hakk tanmak, bu saymaya dahi raz olmayan bir dnce Meclise hkim olmutur. 27 20 Ocak 1924 yasasnda mebus seilme hakknn yalnzca erkeklere verilmesi de bunun bir delilidir. Kadn haklar konusunda en fazla Atatrk durmutur. Mustafa Kemal, 21 Mart 1923te Konyada, Kzlay Kadnlar ubesinin tertipledii toplantda kadn hak ve grevleri ynnden pek ok konuya temas etmiti. 28 Ayrca, Mustafa Kemal, 1925te neboluda, Kastamonuda, zmit Kz retmen Okulunda bu eit konumalar yapmt.29 stikll Sava srasnda, Byk Millet Meclisince Hukk- Aile Kanunu Projesi Mill Hkmete zerinde durulan bir konuydu. Bu kanun, 17.2.1926 Meden Kanun olarak yrrle girmi ve kadnlar bylece pek ok hak elde etmilerdi. 3 Nisan 1930da ise 164 maddelik Belediye Kanunu kadnlara belediye seiminde rey verme ve seme hakkn getirmiti. Perembe gn Mecliste yaplan oturumda, 198 kii oylamaya katlm ve mspet oy vermi, 117 kii ise oylamaya katlmamt.30 Kadnlara bu haklarn tannmasnda Atatrkn byk almalar mevcuttu. Atatrk, 1931 ylndaki uzun memleket dolamasnda, zmirde yapm olduu sohbet toplantsnda, vatandan siyas seimlerde oy kullanmasnn bir hak olduunu, erkek ve kadn arasnda fark olmadn, kadnn siyas haklara sahip olmas gerektiini sylyordu. Atatrk bunlar belirterek, siyas haklar konusunda kadnlarn da erkeklerle eit derecede tutulmas gerektiini ileri srmt.31 5 Aralk 1934te, uzun tartmalardan sonra Tekilt- Esasiye maddeleri dzenlenmi ve ntihb- Mebsn Kanununun maddelerini erkek kelimesi yanna kadn da ekleyerek, kadnlarn mebus seilmesi salanmt.32 1.16. eriye ve Evkaf Vekletiyle eriyye Mahkemelerinin Kaldrlmas 1 Mart 1924te Mustafa Kemal, Mecliste vermi olduu nutukta, adliye dzeninin yzyln gereklerine uymas gerektiini, her ulusta olan adl ilerlemelerin acele ve kesin olarak yerine getirilmesinin milletin kendi istei olduunu ileri srerek Milletin arzu ve ihtiyalarna tbi olarak adliyemizde her trl tesirden cesaretle silkinmek ve seri terakkiyata atlmakta asla tereddt olunmamasn sylemiti. Mustafa Kemal devamla, aile hukukunda devam edilecek yolun medeniyet

686

yolu olacan, hurafelere inanlmamasn belirtmiti. Bu nutuk, Millet Meclisinde byk heyecan uyandrd. Bu daha ok yenilik isteyenlerin heyecanyd. 2 Mart 1924te, hilfetin kaldrlmas ile ayn zamanda eriyye ve Evkf Vekaletinin kaldrlmas ve retimin birletirilmesi teklifleri frka grubunda tartld. Teklifler kabul edildi. 3 Mart 1924te ayn teklifler Mecliste tartld. ok hararetli olan bu tartmalar be saat srd. Nihyet, btn teklifler kabul olundu. eriyye ve Evkf Vekaletini kaldran kanundan sonra, bunlarn yerine iki ayr tekilt meydana getirildi: Diyanet leri Reislii ve Evkf Umm Mdrl.Diyanet leri Reis, hem kendisini hem de makamnn bal olduu bavekil tarafndan atanacakt. devleri camilerin ynetimi, mezzin, imam, mft ve dierlerinin gzetimi olacakt.33 Evkf Umum Mdrl vakflarn ynetiminden, din binalarn ve tesislerin bakmndan sorumluydu. 1931den beri Evkf ynetimi, din grevlilerin aylklarnn denmesini de zerine ald ve bylece Diyanet leri Reisliine vaizleri atamak, onlarn hutbelerini denetlemek ve ara sra bir eriat sorunu zerinde aklamalarda bulunmaktan baka bir ey kalmad. 1924 kanunlaryla medreseler kapatlmt. Bununla beraber, devlet din grevlilere daha fazla eitim salamak iin abalar gsterdi. Maarif Vekillii baz imam ve hatip okullar kurdu. Ayrca eski Sleymaniye Medresesi, stanbul niversitesi iinde, lhiyat Fakltesi olarak kuruldu. Bu faklte, laik ve Batl bir cumhuriyete daha uygun, yeni, modernlemi ve Trkiyenin bilimsel bir din merkezi olacakt. 1.17. Tevhid-i Tedrisat Kanunu: 3 Mart 1924 Osmanllar devrinde retim kurumlar e ayrlmaktayd: 1- Medreseler 2- Yabanc okullar 3Tanzimat okullar. Ziya Gkalp, Trk Mill Eitiminin iinde bulunduu kmazdan kurtulabilmesi iin mill bir nitelik almasn uygun gryordu. Trkiyede, halk, medreseliler, mektepliler diye zmrenin bulunduuna deiniyordu. Mustafa Kemal de, retim kurumlarnn birletirilmesi ve mill bir eitim sisteminin uygulanmasn benimsemiti. 16 Temmuz 1921de daha sava yllarnda, Ankarada toplanan Maarif Kongresini aarken imdiye kadar takip olunan retim ve eitim usullerinin milletimizin gerileme tarihinde en mhim bir mil olduu kanaatindeyim. Onun iin bir mill eitim programndan bahsederken eski devrin hurfelerinden ve fikr vasflarmzla hibir mnasebeti olmayan yabanc fikirlerden, Doudan ve Batdan gelebilen btn tesirlerden tamamyla uzak, mill seciye ve tarihimize uygun bir kltr kastediyorum. nk, mill dehamzn tamamyla inkif ancak byle bir kltr ile salanabilir. Geliigzel bir yabanc kltr, imdiye kadar takip olunan ecneb kltrlerin ykc sonularn tekrar ettirebilir demekteydi.34

687

31 Ocak 1923te, zmirde halk ile yapt bir toplantda medreseler hakknda sorulan bir sual zerine, bu kurumlar hakknda geni bilgi verdikten sonra, milletimizin, memleketimizin irfn yuvalar bir olmaldr. Btn memleket evld, kadn ve erkek ayn surette oradan kmaldr diye renimin birlikliine iaret etmiti. TBMMnin ikinci devre seimleri iin, 8 Nisan 1923te yaynlad dokuz prensip programnda ilkretimde retimin birletirilmesi prensibi de yer almaktayd. 35 Osmanl mparatorluunda ve cumhuriyetin ilk yllarnda Mslman halkn eitim

gereksinmelerini karlayan medreseler daha ok ahirete yakn kimseler yetitiriyor, mspet ilimler yerine Kurn ve benzeri derslere yer veriyorlard. Aznlk okullar kendi dilleriyle ve istedikleri gibi eitim yapyorlard. Din kurumlarn ise yollar ok deiik bir grnm arz etmekte idi. Bu kurumlar ise ancak kendi dil, din ve kltrlerini yaymak amacn gdyorlard. Atatrk, eitimin birletirilmesi konusunda ibirlii yaplmas nerisini ortaya koyarken, eriyye ve Maarif Bakanlklarnn bir anlamaya varamayacaklarn biliyordu. Fakat, gene de, bu iki kurumun birbirleriyle anlamalar iin giriimlere geilmesini nerdi. Bu giriimlerden bir sonu alnamaynca, konuyu kknden zmek iin 1 Mart 1924te, TBMMde sylemi olduu nutukta milletin eitim ve retimin birletirilmesini istediini, bunun iin zaman kaybedilmemesini belirtmiti. 2 Mart 1924te, Halk Partisi Grubunda hilfetin kaldrlmas ile eriyye, Evkf, Erkn- Harbiye-i Ummiye Bakanlklarnn kaldrlmas konusundaki nergeler kabul edildikten sonra Tevhid-i Tedrisat hakknda Maarif Vekili Saruhan Saylav Vasf (nar) ve elli arkadann teklif ettikleri yasann grlmesine geilmiti. nerge sahipleri grlerini yle aklyorlard: Bir devletin irfan ve genel maarif siysetinde, milletin fikir ve his itibaryla birliini salamak iin retimin birletirilmesi en doru, en ilm her yere fayda getirecektir demekteydiler. Yasann kabul ile, btn eitim kurumlarnn dayanaca tek yerin Maarif Vekleti olaca ve tek bir eitim olaca aklanmaktayd. Parti grubunda kabul olunan nerge, 3 Mart 1924te TBMMye getirildi. Kanun olduu gibi kabul edildi. Medreselerin kaldrlmasna karlk, gene de, bu okullarn almasn hesaplayanlar vard. Atatrkn Rize gezisinde softalardan kurulmu bir heyet Atatrke bavurarak medreselerin yeniden almasn nerdiler. Atatrk, bu heyete memleketin, milletin felket sebepleri arasnda medreselerin oynad ykc rol akladktan sonra Mektep istemiyorsunuz. Halbuki, millet onu istiyor. Braknz artk bu zavall millet, bu memleket evld yetisin! Medreseler almayacaktr. Millete mektep lzmdr demiti. Bir ksm aydnlar bile, medresenin yeniden kurulamayacan anlam, fakat, medresenin mill eitime etkisinin srmesini salamak istemilerdi. Atatrk, din terbiyesinin devlet eliyle verilmesinin zararl olduunu ok nceden anlam olduundan, 1925 ylnda Samsuna yapm olduu seyahatlerinden birinde Dnyada her ey iin maddiyat ve maneviyat iin, muvaffakiyet iin en hakiki mrit ilimdir, fendir. lim ve fennin haricinde mrit aramak gaflettir, cehalettir, dellettir demekteydi.

688

Mill Eitim Bakanl bir sre sonra mam-Hatip okullarn, ilk, orta ve lise kitaplarnda din derslerini kaldrd. Aznlk ve yabanc okullarnn Trk okullar gibi tefti edilmesine karar alnd. lkokullarn ve liselerin says artrld. Kz sanat okullar ve akam sanat okullar ald.36 1928 ylnda devletin bir dini olduu maddesi Anayasadan karldktan sonra, 1930 ylnda ehir okullarnda, 1933 ylnda ky okullarnda din dersleri kaldrld. 1928 ylnda Arapa ve Farsa dersleri kaldrlm, bu dillerin retimi niversite dzeyinde bilimsel aratrma aralar olarak okutulmas karar alnmt.37 Atatrk 1937de Trkiye Byk Millet Meclisini a konumasnda, Dou Anadoluda bir niversitenin kurulmas gereini belirtmiti. Atatrkn salnda mal olanakszlklar dolaysyla bu niversite alamam,38 ama daha sonra alan Erzurum Atatrk niversitesi ile bu dncesi yerine getirilmiti. Bu konular yksek okullar bahsinde etraflca incelenecektir.

Eski Trk tarihi ile uraan Atatrk, eski Trk medeniyetlerini gelitirmek istemiti. Bu bakmdan, madde ile uraan kurumlara, iletmelere, Smerbank, Etibank gibi adlar vererek grn sembolletirmiti.39 1.18. Hukuk Alanndaki Dier Yenilikler Meden Kanun: 17 ubat 1926da kabul edilen Meden Kanun, 1907de svirede hazrlanp, 1912de orada yrrle giren kanundan alnmtr. Ceza Kanunu: 1889da yaplm talya Ceza Kanunundan alnmtr. Kanun sular ve cezalar hakknda en meden hkmleri kapsar. 1 Mart 1926da yrrle girmitir. Hkimler Kanunu: 3 Mart 1926da kabul edilen bu yasa, Cumhuriyet Savcsnn bamszlk ilkesini, yarg organlarnn bamsz ve halkn karlarn en uygun ekilde gzetmeyi yasal cezalarla yerine getirmeyi amalar. Ticaret Kanunu: 29 Mays 1926da ve 15 Mays 1929da yaymlanan yasalar ile onaylanmtr. 1926da yaymlanan Ticaret Kanunu ve 1929da kan Deniz Ticaret Ksm birbirini tamamlar. 1926daki bu yasa dnyann en gelimi ticaret yasalarndan, zellikle Alman ve talyan ticar eserlerinden, ikincisi ise Alman kanunlarndan yararlanlarak dzenlenmitir. cra ve fls Kanunu: 24 Nisan 1929 ylnda svireden alnarak dzenlenmitir. Fakat, beklenilen yarar salayamadndan, eitli kurulularn dnceleri alnarak 30 Haziran 1932de yeniden dzenlenmitir. Grld zere, 1926dan itibaren hukuk alannda byk yenilikler yaplmaya balanmtr. Ama, bunlar henz yeterli deildir. Kadn erkek eitlii konusunda nemli atlmlar ve yasalar, ancak 1930dan sonra konuulmaya ve yasa haline getirilmeye balanacaktr.

689

1.19. Harf nklb: 3 Kasm 1928 Harf nklbna kadar olan srede, yaz konusunda pek ok tartma olmutu. Sovyetler Birlii, kendi toplumundaki uluslararas Latin alfabesinin kabul edilmesini

savunuyordu. 1 Mays 1925te Azerbaycanda Latin alfabesi kabul edilmiti. Sovyetlerin bu Latinletirme siyasetinin amac, slmln etkisini azaltmak ve Arap yazs kullanan Trkiye Trkleri ile balar koparmakt.40 Mecliste, yeni harflerin kabul edilecei ana kadar bu konuda giriimler olmutur. Yaznn Latinlemesi fikri ilk defa 1923 zmir ktisat Kongresinde ortaya atlmt. 1927de Trkiyede genel nfus, 13.642.870, okuma yazma bilenlerin says 1.111.000 olup, okuma yazma oran nfusa gre yzde 10.6 idi.41 nklba 1927 ylnda karar verildi. 8 Ocak 1928de, Ankara Trk Ocanda Adliye Vekili Mahmut Esat Bozkurt, Latin harflerinin ulusun dilini gzelletirecei yolunda bir konferans verdi. Bir hafta sonra, Dil Kurumu yesi Kse Raif Paazade Fuat ve Hamdullah Suphi Tanrver Latin harflerinin benimsenmesini ileri srdler.42 Bu arada bu konuda almalar da hzlandrlmt. 25 Nisan 1928de Milliyet gazetesinde Latin harflerinin kabul konusunda ilerlemelerin olduu aklanyordu.43 25 Mays 1928de Alfabe Kurulu Vekiller Heyetinin onaylanmas ile kuruldu. Alfabe Kurulu ilk toplantsn, 26 Haziran 1928de yapmt.44 1927 Aral ile 1928 Mays arasnda, Ahmet Cevat (Emre) bu konuda Atatrkn grn yanstan bir seri yazlar yazmt.45 Atatrk halkn iine girerek, Latin harflerini benimsetmek iin byk aba gstermitir. Bunun iin, 23 Austos 1928de Tekirdaa gitmi46 ve Tekirdallarn imdiden yeni Trk harflerini okuyup yazabilmelerinden memnunluk duymutu.47 Atatrk, 9 Austos 1928 akam Sarayburnunda halka bu inklb akladktan sonra, 48 Dolmabahede ders verilmeye balanmt. 16 Austos 1928de, CHP merkezinde yaplan toplantda her mahallede bir dershane almas kararlatrld. Mustafa Kemal, Baretmen sann ald. Trk basn btn bu almalardan halk haberdar etmekteydi. Gazeteler, yeni harfleri ve iml esaslarn yaymaya baladlar. Trkiyenin btn ehir ve kasabalar ve kylerinde halk yeni harfleri renmeye balad.49 Mustafa Kemal ise gezilerine devam ediyordu. 1 Eyllden 21 Eylle kadar, anakkale, Maydos (Eceabat), Gelibolu, Malatya, Sinop, Samsun, Kayseri ve Ankaraya gitmi, verdii derslerle halk aydnlatmt.50 16 Eyll 1928de, Atatrk, halkn ve eitli kurulularn yeni harfleri renmek iin gsterdikleri abadan memnuniyetini demecinde de belirtmitir.51

690

Ltin harflerinin kabul sorunu 1 Kasm 1928de Meclise getirildi. Mustafa Kemal, eitli konular kapsayan nutkunda buna da temas etti.52 Daha sonra bu konuda milletvekilinin takririne geildi53 ve ikinci oturumda bununla ilgili komisyonun sunduu layiha kabul edildi.54 Nihayet, 3 Kasm 1928de Latin harfleri resmen kabul olundu. Daha sonra vergiler btesine yeni yaz iin gerekli harcama ile ilgili olarak olaanst bir kanun layihas verilmi ve kabul edilmitir.55 Basn yeni harfler yasasnn kabul edilmesini, henz maddelerin bir ksmnn ilk grlmeye balanmas ile ayn anda haber vermiti. 2 Kasm 1928de Ankarada yaymlanan Hkimiyet-i Milliye, Harfler Yasasnn kabul edildiini halka duyurmu ve grlebilen maddeleri yazmt. Ayn gazete, Byk Millet Meclisinin tarih gnlerinden birini yaadn da belirtmiti.56 Hemen, Ankarann baz camilerinde ve Frka Binasnda da derslere balanmt.57 11 Kasm 1928de Millet Mektepleri Talimatnmesi kabul edilmi ve yrrle konmutu.58 stanbulda 1208 mektep alm olup, 45.000 renci mevcuttu.59 1 Ocak 1929 tarihinde millet mekteplerinin merasimle aldn ve bunun Mill Eitim Bayram olduunu belirten basn, bundan sonra Arap harflerinin yerini Latin harflerinin aldn aklamaktayd.60 Kocaelide millet mekteplerinin almas byk hayranlk uyandrm ve 1 Ocak akam 350 okulun daha alaca duyurulmutu.61 1 Ocak 1929da, stanbulda harfler mar ile alan millet mekteplerinde,62 bazen birka ube birden almaktayd. Kadnlar iin alan okullarda 3 Ocaktan itibaren derslere balanmt. 63 Yunus Nadi, 5 Ocakta yazd makalesinde, binalarn az olduunu belirtmektedir. 64 Mill Eitim Bakanl, nmzdeki senede 250.000 kiinin okuyacann sanldn65 ve her yerde millet mekteplerinin alacan aklamaktayd.66 Gerek halkn, gerekse hkmetin uralar sayesinde Trkiyede okur-yazar says iyice artmtr. 1923-1924te, ilkokullardaki erkek renci says 273.107 iken, 1970-1971de bu 2.874.485e kmt. Orta retimde bu, 1930-1931de 20.148 erkek, 6945 kz iken, 1970-1971de 565.360 erkek, 211.430 kz, liselerde 1930-1931de 4333 erkek, 3115 kz iken, 1970-1971de, 165.619 erkek, 63.893 kza ulamtr.67 Zamannda ise, okur yazar says yzde elliyi amtr. 1.20. Atatrkn Trk Tarih Tezi Atatrk, Avrupallarn, Trkleri sar rka balamak, ykc ve meden yetenekten yoksun olarak, meden eser yaratamamak gibi ilm kalplar ileri srerek ortaya koyduklar iddialara inanmyor, Trk vatannn bizim olduunu, tarihin bunu ortaya koyacak en byk manev destek ve delil olduunu ileri sryordu. Bunun iin, nce ktphane kurmakla ie balad. Bunu byk bir anket takip etti. Trkiyede tarihle uraanlar, Trk tarihi ile ilgili kitaplar incelemeye memur edildiler. Tercme edilen kitaplar, raporlar halinde Atatrke sunuldu. Bu almalarn ilk rn olarak, Trk milletinin cihan

691

tarihindeki yerini ve roln belirten Trk Tarihinin Ana Hatlar adl eser 1930 ylnda bastrld. Bir sene sonra da Trk Tarihi zerinde almalar yapmak zere Trk Tarih Heyeti kuruldu (15.4.1931). Atatrk, bu heyete, Trk tarihini belgelere dayanarak yazmalarn, gereklerin dna kmamalarn, Trkl acuna duyurmalarn syledikten sonra Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mhimdir. Yazan, yapana sadk kalmazsa deimeyen hakikat insanl artacak bir mahiyet alr demitir. 26.9.1932 tarihinde Ankarada Trk tarih profesrleri ve retmenlerinin katlmasyla ilk kez Trk Tarih Kongresi topland ve Trk Tarih Tezi bu kongrede bilimsel bakmdan tartld. Kltr alanmzda yeni bir tarih gr olan bu tez yledir: Trk milletinin tarihi imdiye kadar sanld gibi yalnz Osmanl tarihinden ibaret deildir. Trkn tarihi ok daha eskidir ve temasta bulunduu milletlerin medeniyetleri zerine tesir etmitir. Bu tez ile Trk tarihi, Etiler, Smerlerden balatlmakta ve en eski uygarlklarn Trklerden kt ispat edilmektedir.68 1.21. Trk Dil nklb Osmanl Trkesi, yzyllardan beri, yabanc dillerden alnan kelime ve kurallarn etkisi altnda ok ey kaybetmitir. Bu dilin anlalabilmesi iin Arap ve Fars dillerinin dilbilgilerinin ve birleimlerinin bilinmesi gerektir. Bu da Trkenin mill bir dil olmasna engel olmaktadr. Byk halk kitlelerinin konutuu dil ile aydnlarn dili arasnda byk bir uurum vard. Atatrk zamanna kadar olan dili sadeletirme abalar baarl olamamt. Harf nklbnn olumlu sonular alnmaya balanm olduundan Atatrk dil almalar ile uramak iin 12 Temmuz 1932de, Trk Tarih Cemiyetine karde olarak Trk Dili Tedkik Cemiyetini kurdu. Cemiyetin amac, Trkenin szlk, terim, dilbilgisi, cmle bilgisi, etimoloji konularn incelemek ve Trkenin gelimesine, dilimizin dnya dilleri arasndaki yerini belirtmeye almaktadr. Dil konusuna titizlikle eilen Mustafa Kemal, 1929 Eyllnde Erturul yat ile stanbuldan Zonguldaka giderken bir telsiz haberinin eski yazlarla kendisine verilmesine ok sinirlenmiti.69 Atatrkn direktiflerine gre, nce bir Dil Kurultay toplanacak, Trk Dili Tetkik Cemiyetin tezi orada Kurultaya katlan uzmanlarn, yazarlarn, ozanlarn, basn yetkililerinin ve retmenlerin nnde aklanacak ve onlarn dncesi de alnmak suretiyle dil ii ile olan ilgi genelletirilecekti. I. Trk Dili Kurultay, 26 Eyll 1932de Dolmabahe Saraynda topland. Amerika Genelkurmay Bakan General Mac Arthur, Atatrk ziyaret annda Kurultaydaki tezleri, konferanslar ilgiyle dinlemiti. Bu ilk kurultayda, Kurum Bakan Samih Rifat, amac Trk dilinin kendi mill kudretleri ierisinde inkifn aramak olarak nitelemiti.70 almalarn sonunda, bir tzk dzenlendi. Bunun 20. maddesinde Trk Dili I. Kurultaynn topland 26 Eyll Trk Dili Tetkik Cemiyeti azalarnca Dil Bayram olarak her yl kutlanr denilmekteydi.71 26 Eyllde balayan Kurultay 1 Ekime kadar srmt. Atatrk, Kurultayn ortaya koyduu sonulardan ok memnun oldu. 1 Kasm 1932de Byk Millet Meclisindeki a nutkunda Mill kltrn her rda alarak ykselmesini Trk Cumhuriyetinin temel dilei olarak temin edeceiz. Trk dilinin kendi benliine, aslndaki gzellik ve

692

zenginliine kavumas iin btn devlet tekiltmzn dikkatli, alkal olmasn isteriz demekteydi. Trk Dili Cemiyeti daha sonra da Atatrkn koruyuculuunda almalarna devam etti. Bu devrede Arapa ve Farsa kelimelerin Trkeden tasfiye edilmesi fikrinden vazgeen Atatrk bizzat kendi yazlar ve beyanlaryla da bunu aka ifadeden ekinmemitir.72 Atatrk, 18 Austos 1934te II. ve 24 Austos 1936da III. Dil Kurultaylarnda hazr bulunmu ve kurultaylar izlemitir. Daha sonra, Dil ve Tarih Corafya Fakltesinde, 1942, 1945, 1949, 1951, 1954, 1957, 1960 ve daha sonraki tarihlerde yaplan toplantlarda Dil Kurultay almalarna devam etmitir.73 1.22. ller Kanunu: 28 Aralk 1931 28 Aralk 1931de metre ile ilgili olarak karlan yasada, btn mukvele ve akitlerde, fatura, ticaret defterleri, iln vesir ticar evrak ve vesikalarda bu llerden maadasnn kullanlmasnn yasakland belirtilmekte ve bylece Avrupallarn kulland her birimi kabul etmekle inklplardan biri daha gerekletirilmi olmaktayd. Kilo sistemi de ayn yasayla getirilmi olmaktayd. Demiryolu, yk vagonlar ve eya satmlar da bu llere gre hesaplanacakt. Bu yasann uygulanmas iin ktisat Vekletine bal ller Umm Mdrl kurulacakt.74 1.23. Soyad Kanunu: 21 Haziran 1934 Trkiye Cumhuriyetinde soyad kullanlmadndan yalnzca ahsn isminin kullanlmas karklklara sebep olmaktayd. Ayn isimden pek ok kiinin olmas resm yazmalarda anlamazlklar douruyordu. Bu yzden 21 Haziran 1934te TBMMde Her Trk z adndan baka soyadn tamaya mecburdur tarznda bir ifde ile soyad yasas kabul olundu. Mustafa Kemal de, smet Paa ve arkadalar tarafndan TBMMde yaplan teklifle 24 Kasm 1934te Atatrk soyadn almt. Sonra, 17 Aralk 1934te TBMM Mustafa Kemalden bakasnn Atatrk soyadn almamasn da karara balamtr. Atatrkn smet Paaya nn soyadn verdiini bildiren mektup zerine smet Paa da 26.11.1934te nn soyadn ald.75 1.24. Genel Tatil: 27 Mays 1935 Ulusal bayram ve genel tatiller hakkndaki kanun 27 Mays 1935te TBMMce kabul edilmiti. Bu yasa ile hafta tatili Pazar gn olarak onaylanmtr.76 Eskiden Cuma gn idi. 1.25. Tekilt- Essiye Kanunundaki Deiiklik: 5 ubat 1937 Tekilt- Essiye Kanununun (Anayasa) ikinci maddesinde deiiklik yaplarak alt okun konmas, Trkiye Devleti, cumhuriyeti, milliyeti, halk, devleti, lik ve inklpdr ve Resm dili Trkedir. Makarr Ankara ehridir karar alnd. 1.26. Meden Kanundaki Deiiklikler: 16 Haziran 1938

693

Trk Meden Kanununda evlenme yana ait maddenin deitirilmesine dair yasa tasars onaylanm ve evlenme ya kadnlar iin 15, erkekler iin 17ye karlmtr. Daha sonra 18 yandan kklerin evlenmesi ebeveynlerin iznine braklmtr. 1.27. Lkap, Nian, Madalya vezel Klklarn Kaldrlmas 24.11.1934te Mustafa Kemal Paann z adnn Kamal (sonra Kemal) ve soyadnn Atatrk olmas kanunlap, 24.12.1934te Soyad Tznn kararname ile yrrle girmesinden sonra, buna paralel dier inklplara geildi. Daha nce 3.12.1934te din adamlarnn tapnaklar ve trenler dnda zel klk giymelerini yasaklayan ve ancak hkmetin izniyle tapnak ve din trenler dnda da geici nitelikte zel klklarn giyilebilecei, izcilik ve sporculuk gibi topluluk ve dernek ve kulp mensuplarnn ve rencilerin usle uygun klk giymelerini ve simgelerini tamalarn yasaklayan, yabanclarn kendi klklar ve simgeleri ile Trkiyeye girmelerini hkmet iznine balayan kanun kabul edilmiti.77 26. 11.1934te, aa, hac, hfz, hoca, molla, efendi, bey, beyefendi, paa, hanm, hanmefendi, hazretleri gi bi lkap ve unvanlarn sava madalyalar dndaki madalya ve nianlarn kaldrlmas, mir yerine mareal, paa yerine general ve amiral deyimlerinin kullanlmas kabul edildi.78 1.28. Mill Bayramlar 27.5.1935te, Mill Bayram ve resm tatil gnleri ile ilgili kanun kabul edilmiti. Bu yasaya gre, Cumhuriyetin iln edildii 29 Ekim gn tren yaplacak, tek mill bayram olan Cumhuriyet Bayram, 28 Ekim leden 30 Ekim akamna kadar srecekti. 30 Austos Zafer Bayram bir gn, 23 Nisan Mill Hkimiyet Bayram bir buuk gn, 1 Mays Bayram (Bahar Bayram) bir gn, 1 Ocak Ylba Tatili bir buuk gn, Ramazan Bayram gn, Kurban Bayram drt gn olacakt. Hafta tatili de daha nce bahsettiimiz gibi cuma yerine pazar gn olacakt.79 Bu arada 15 Haziran 1938de Noterler Kanunu kabul edildii gibi, daha nce 8 ubat 1937de Orman Kanunu da onaylanmt. 1.29. Eitim Alannda Yaplan Dier Yenilikler 1926 ylnda Maarif Vekletinin bilimsel yetkisini artrmak iin almalar yapld. Yeni kuaklar gvenilir, karakterli ve uurlu olarak yetitirecek kurulular kurarken, retmenlere de geim kolayl ve iyi bir gelecek salamak amacyla 20 Mart 1926 ile 22 Mart 1926da Mill Eitim Bakanl Tekiltna bal yeni kanunlar karld. Her ilin kendi btesinden yardm etmesi ve bylece yeni retmen okullarnn almasn salayabilecek olan kanun da 1926da karld. Sratle okullarn says artrlmaya baland. 1.30. niversitelerin Gelimesi

694

1863 ylnda stanbul Darl-fnnu ad altnda alan niversitede renim srekli olmamt. 8 ubat 1870te niversite resmen almt. Fakat, dar dncelilerin muhalefeti ile bir yl sonra kapatlmtr. 1898de Vekiller Heyeti, Avrupaya giden genlerin ahlklarnn ve fikirlerinin bozulduunu ileri srerek Avrupaya renci gnderilmemesi ve stanbulda Darl-fnn almasn teklif etmiti. Fakat, Darl-fnn (niversite) ancak, 19 Austos 1900de yani Abdlhamid IInin tahta kmasnn 24. senesinde alabilmiti.80 1908 Merutiyeti ile Darl-fnn be ube olarak almasna devam etmitir. 20 Nisan 1922 tarihli nizmnme ile Darl-fnn ad stanbul Darlfnnu olmutu. 1919da Darl-fnn Nizmnamesi yeniden yapld ve bu tarihte Darl-fnn ilm muhtariyet kazand. 1921 senesinde, Darl-fnn fakltelerince dzenlenmi olan zel birer encmen vastasyla 1921 btesinin dzeni ve tartmas balamt. ki sene nce evvel muhtariyet-i ilmiyeye sahip olan Darl-fnn, ayrca ahsiyet-i hukukiye ve maliyeye sahip olabilmek iin Maarif Vekletine sunulmu kanun layihasnn kmasn beklemekteydi. 1928 Nisannda, Darl-fnn fakltelerince baz derslerin krsye evrilmek uras olmu ve Edebiyat Medresesinin baz yeni krsleri kurulmutu. Tp Fakltesinde de baz dersler krsye evrilmiti. 1921 btesine gre, Darl-fnn muallimlerince en az ve en ok 3500-2500, mderrislere de 3500-7000 kuru maa verilecekti.81 1924 ylna kadar idare ve tekiltnda bir deiiklik olmayan Darl-fnnda, tevhid-i tedrisat kanunuyla 3 Mart 1924te bir lhiyat Fakltesi kurulmas karar alnd. Darl-fnn, 21 Nisan 1924 tarih ve 493 sayl kanunla hkm ahsiyetini kazand. 7 Austos 1925te stanbul Darl-fnnu Nizamnmesi ile de ilm ve idar muhtariyetini kazanan Darl-fnn Avrupa niversiteleri seviyesine ykseltildi. Medreselere de faklte ad verildi.82 31 Mays 1933te stanbul Darl-fnnunun kaldrlmasna ve Mill Eitim Bakanlnca yeni bir niversite kurulmasna karar verildi. 31 Temmuzda stanbul Darl-fnnu kapatldktan sonra, 1 Austos 1933teki bu olayn hemen arkasndan yeni bir stanbul niversitesi kurulmas karar verilmiti. stanbul niversitesi 18 Kasm 1933te Maarif Vekili Hikmet Bayurun konumasyla renimine balad. Atatrk, 20 Kasm 1933te, stanbul niversitesinin al nedeniyle Maarif Vekilinden gelen telgraf, baar dilekleriyle cevaplad.83 Ayn yl, niversite, yapsndaki Tp, Hukuk, Fen, Edebiyat Faklteleriyle faaliyetini srdrm, daha sonra, ktisat, Orman Faklteleriyle, Eczaclk, Di Hekimlii okullar alm ve bu okullar faklte haline getirilmitir. Ayrca, niversiteye bal letmecilik Fakltesi de kurulmutur. 1945te karlan niversiteler Yasas ile btn niversiteler ilm ve idar zerklie sahip olmu, 27/10/1960ta 115 sayl yasa ile yeni bir ekil verilmiti. 1.31. stanbul Teknik niversitesi 1774te kurulan stanbul Yksek Mhendislik Okulu, 1914te drt medrese ile bytlmt. Bugn bnyesinde, elektrik, inaat, maden, makine, mimarlk faklteleri mevcuttur. 1.32. Ankara niversitesi

695

Atatrk, tarih ve dil tezleri ile Trk dili ve tarihi aratrmalarn Dil ve Tarih kurumlarndan baka zel bir fakltenin srdrmesini istiyordu. 14 Haziran 1935te Ankarada Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi kurulmas hakkndaki kanun Trkiye Byk Millet Mecli sinde kabul edilmiti. 9 Ocak 1936da da Atatrkn de hazr bulunmas ile Dil ve TarihCorafya Fakltesi ald. Mill Eitim Bakan Saffet Arkan al sylevinde Orta Asyada kltr kurmu ve bunu dnyann be bucana yaym bir ulus, ok tabiidir ki yaratt kltr eserlerinin adn ve bu eserlerle bal fikir sistemlerini birlikte gtrm ve ilerine girdikleri uluslara yaymtr demekteydi. Ayn gn ilk tarih dersini Afet (nan) vermiti.84 Fakltede ada yabanc dil blmleriyle birlikte, tarihin birok l diline yer verilmiti. Etice, ince, Sanskrite, Smerce zerinde almalarla Trk dilinin karanlk devirleri ortaya kacakt. Bunlar arasnda Smerce, Etice zel nem tayordu. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, 1925te kurulan Adliye Hukuk Mektebi ve 1935te kurulan (10 Haziranda Mlkiye Mektebi Siyasal Bilgiler Okulu adn alr) Siyasal Bilgiler Okulunun, 5 Kasm 1936da stanbuldan Ankaraya nakli ve bu nn birletirilmesi ile Ankara niversitesi haline getirildi. 9 Haziran 1937de Tp Fakltesi kuruldu. Sonra, Eczaclk, Fen, lahiyat, Ziraat, Di Hekimlii, Veteriner Faklteleri kuruldu. 1.33. Yksek Tahsil ve htisas Okullar 1905te asker ve mlk tbbiyeler Haydarpaaya nakledilince Kadrgada bo kalan binada mstakil bir ebe okulu ile Kadrga Veladethanesi ad altnda bir doum klinii almt. Bugnk Ebe Mektebinin temeli bylece atlmtr. 1928de Kadrgadaki Ebe Mektebi ile Doum Klinii Haydarpaaya tanm ve Evkaf daresince yaplan bina da renime almtr. renciler ili ocuk Hastanesinde kalarak, Haseki Kadn Hastanesinde de ders ve tatbikat grmekteydiler. 1939 ylnda ili ocuk Hastanesindeki pansiyon kaldrlm ve okul, niversiteye bal yatsz hale getirilmiti. renim iki yldr.85 1847de stanbul yaknlarnda Yeilky havaalan yerine yakn Ayamama iftlii binasnda Ziraat Talimhanesi ad ile bir Ziraat Okulu almasna teebbs olunmutur. Drt yl kadar renim yaplmtr. 1889da Mlkiye Tbbiyesi iinde Mlkiye Baytar snflarnn rencileri de yer alm, 1890da da Ziraat rencileri bu okula naklolunmu ve okula Ziraat ve Baytar Mektebi ad verilmitir. Vilyetlerde ise, ilk Ziraat Okulu 1887de Selnikte almtr. Cumhuriyet devrinde ziraat retim kurumlarnn yeniden tekilatlandrlmasn hedef tutan 20 Haziran 1927 tarihli kanuna kadar sren ziraat okullar 1927den itibaren yeni stat ile renime devam etmitir. 1857de ilk defa stanbulda Ticaret Nezareti binasnda renime balayan Ormanclk Okulunun sresi 1917de iki yldan yla karlmtr. Ankarada yksek ziraat enstitlerinin kurulmas ile okulun ilk snflar Ankarada, son snflar stanbulda olmak zere bu Enstit Orman Fakltesi haline getirilmi, 1933te ise yeni bir statye balanmtr.86 2. Siyas Gelimeler, Partiler veMuhalefet

696

2.1. 1920-1922 Aras Solcu Partiler stikll Sava srasnda ve Cumhuriyet dneminde Trkiyede zararl almalar yapan partiler bulunmaktayd. Bunlardan biri Yeilordu adyla almaktayd. Yeilordunun yaymlad beynnmede, nizmnmede ve talimtnmede, Yeilordunun slmiyetin esaslarna dayand, Kzlordu, kzl inklp ordular ile samim bir kardelik ba olduu, Asyann Asyallara ait olduu, fukarann iyiliine i grlmedii aklanyordu. almalar, zellikle, Ankara, Eskiehir, Bursa, Konya, Kayseri, Elazizde 8-9 ay srd anlalan Yeilordu 1921 Ocak aynda olaylarn kmasna neden olmutu. Yeilorducularn yarglanmasna derhal giriilmi, 9 Mart 1921de Yeilordu hareketi tamamen silinmi ve tarihe karmtr. 1920 ylnn 14 Temmuzunda Gizli Trkiye Komnist Partisi, Mustafa Suphinin 10 Eyll 1920de kurduu Trkiye Komnist Partisi, Mustafa Kemalin dankl kurduu (18 Ekim 1920) Trkiye Komnist Partisi, 7 Aralk 1920de Trk Halk tirakiyun Frkas, 12 Haziran 1922de Trkiye Sosyalist Frkas ve 24 Haziran 1922de Trkiye i Sosyalist Frkas, 11 Ocak 1923te Sosyalist sz karlarak almaya devam etmiti.87 Bunlar, kark bir dzen iinde, stikll Sava sresinde almalarn srdrmler, ama bir sre sonra kapatlmlardr. 2.2. CH Frkas ve TerakkiperverFrkas Atatrk, Mill Mcadeleyi kazanan Rumeli ve Anadolu Mdafaa-i Hukk- Milliye Cemiyetini siyas bir parti hviyetine sokmak istedi ve Trkiye Byk Millet Meclisi mebuslaryla toplanp, 11 Eyll 1923te Cumhuriyet Halk Partisini kurdu. Parti Genel Bakanlna Mustafa Kemal seildi. Halk Partisinin alt ana zellii unlard: Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Liklik, Devletilik, Halklk, nklplk. Bu arada halifeliin kaldrlmas ile inklplara kar honut olmayan bir grup parti kurma hazrl iersinde idiler. Atatrkn yurt ii gezilerindeki szleri ile tutumundan baz muhalifler onun diktatrlk hevesi iinde olduu yolunda haberler yayarak ortal bulandryorlard. Asl arzular parti kurarak n plna gemekti. 6 Ekim 1924te, Son Telgraf gazetesi, Rauf Orbay, smail Canbolat, Refet Paa ve evrelerinin bir muhalif parti kuracaklarn yazyordu. Bu arada, inklplarn aamalarnn ortaya koyduu tepkiler de su yzne kmaktayd.88 Vatan, Tevhidi efkr, Tanin gazeteleri iyice muhalefete balamlard. Halk Partisi mensuplar Cumhuriyet kelimesini de koyarak Cumhuriyet Halk Partisi adn aldktan sonra (10 Kasm 1924), smet Paa 20 Kasm 1924te sk ynetim talebinde bulunmu, fakat bu reddedilmiti. Bu arada 9 Kasmda Refet Bele, Rauf Orbay, Adnan Advar ve baz milletvekilleri Halk Frkasndan istifa etmilerdi. 21 Kasm 1924te de smet Paa Bavekillikten istifa etmi ve 22 Kasmda Fethi Okyar Bavekillie seilmi ve kabineyi kurmutu. Cumhuriyet Halk Frkasndan istifa edenler, 17 Kasm 1924te Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kurmulard. Partinin beyannamesinde frkann geici hareketlere gz yummayaca, ne bir tek kiinin ne de birka kiinin hegemonyas ile oligarinin kurdurulmayaca aklanyordu. Partinin 36 madde ile de program aklanmt. Terakkiperver Frkasnn ilk ubesi Urfada alm, 1924 Aralk sonunda da Sivasta tekiltn kurmu, ayrca, stanbul ve zmire de tekilt kurmutu.89

697

Cumhuriyet Terakkiperver Frkasna, istifa eden milletvekilleri, ttihat ve Terakki frkas yeleri, merutiyeti gruplar ve Maltadan gelenler katldlar. Bu parti kurulduktan sonra stanbul basn aka hkmete muhalefete balad. Mustafa Kemal, stanbulda bulunan Times dergisinin muhabirinin 11.12.1924 tarihindeki sorularn, mill hkimiyet esasna gre, Cumhuriyet ynetiminin bulunduu yerlerde frkalarn arka arkaya kurulmasnn olaan olduunu ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn gerek bir frka olarak kabul edip, etmediine dair soru iin de Trkiyede yeni bir siyas frkann kurulmasnn baz kanunlara bal olduunu, yeni frkann btn ilemlerini tamamlam bir kurulu olduunu ve programnda mnakaa etmeye deerli, esasl bir prensibin olmadn sylemitir. Gazi, ayn zamanda, stanbulda aleyhlerinde olan muhalefet iin de stanbulda ekseri gazetelerin Cumhuriyet Halk Frkasn ve onun Hkmetini tenkit etmesi ve muhalefete yatkn olmasnn kendisi tarafndan izaha gerek duyulacak bir olay olmadn belirterek, bu gazetelerin halkn ekseriyeti zerinde yapt tesirin byle yayn yapanlarn lehinde olmad yolundadr demitir. Yazarn, diktatrle gidi ya da yneli hakkndaki sorusu zerine de Gazi Cumhuriyet Halk Partisi ve onun btn liderleri ve mensuplar milletin zgrl iin alm olduuna gre, iaret olunan diktatrlk herhalde yoktur demitir.90 Terakkiperver Frkasnn muhalefeti yznden eyh Sait adl kii cahil kylleri bana toplayarak 11 ubat 1925te isyan etmitir. Sonunda da Terakkiperver Frkas kapanmtr. Biz Frkann kapatlmasndan nce eyh Sait syann grelim. 2.3. eyh Sait syan Bu isyan, din ilerinin dnya ilerinden ayrlmasn tasvip etmeme amacnda olanlar tarafndan inklba kar yaplm bir isyand. Ama, bu isyanda kiisel karlar peinde koanlar, Krtlk isteyenler, komnist dnceliler, yamaclar da rol oynamlardr. Olay yaratanlar, bata eyh Sait Nakibendi tarikatndandlar. Mustafa Kemalin de belirttii gibi olayn ana nedeni gericilik idi. eyh Sait stikll Mahkemesinde de, din elden gidiyor, Tanr Devleti gibi szlerle, dnya ilerinde de din kurallarna dayanan bir devlet idaresi istediini belirtmitir. 11 ubat 1925teki isyan, derhal Elaz ve Diyarbakr yrelerine yaylmtr. Hkmet bu durumda sk ynetim iln etmeyi yerinde buldu ve dou blgelerinde bir ay, Malatyada iki ay sk ynetim iln etti ve konuyu Meclise de getirdi. 25 ubat 1925te Bavekil Fethi Bey, konumasnda, Trkiye Cumhuriyetinin o blgede 800 kiiyi ldrecei ve eyh Saitin de bunlardan biri olduu, bundan kurtulmak iin de Saitin niyet ettii ayaklanmaya gittii yolunda bir mektubu asilerin birinin zerinde ele geirdiklerini izah etti. Fethi Bey, gene ele geen 17 ubat 1925 tarihli rapora gre, ayaklanmann amacnn eriat salamak olduunun anlaldn ve olay padiahl, hilfeti, eriat ve Abdlmecidin oullarndan birinin saltanatn salamak iin yaplan gericilik maskesi altnda yaplan Krtlk hareketidir demekteydi.91

698

25 ubat 1925te, din ya da dinin kutsal kavramlarn alet ederek devletin eklini bozmak isteyenlerin vatan haini olmas hakkndaki yasa onayland. Bylece, isyan edenlerin sinecei sanlyordu. Doudaki ayaklanma haberi ksa anda yurdun her yanndan duyuldu ve gericilii lanetleyen, Cumhuriyete ball belirten telgraflar gelmeye balad. 4 Mart 1925te, olaanst durumdan tr, milletin ve Cumhuriyetin gvenlii iin, asker harekat blgesinde alacak ve Meclisin karar olmadan idam karar verebilecek kinci stikll Mahkemeleri kuruldu. Ayn gn, gericilii ve ayaklanmay karanlar, memleketin sosyal dzeninin ve skununun, gvenliinin bozulmasna neden olanlar, kkrtc yaynlar yasaklayan Cumhurreisinin onay ile ilgili Takrr-i Skn Yasas onayland. Ankara ve Elazda iki stikll Mahkemesi kurulmas karara baland. Daha sonra eyh Sait ve arkadalarn yok etmek iin alma hzlandrld. 14/15 Nisan gecesi eyh Sait Vartoda teslim olmak zorunda Diyarbakrdaki Yarglanmalarndan sonra, 29 Haziran 1925te idam edildiler.92 kald. eyh Sait ve arkadalar stikll Mahkemesine verildiler.

2.4. Terakkiperver Frkasnn Sonu eyh Sait syanndan sonra muhalefet partisine ve basna kar ileme geildi. Baz yazarlar tutukland. Terakkiperver Frkasnn Urfa, Siverek, Mardinde kurulup kurulmayacan inceleyen eski bir vali ark stikll Mahkemesi tarafndan tutukland. ark stikll Mahkemesi doudaki Terakkiperver Parti kurulularnn kapatlmasna karar vermiti. Vekiller Heyeti, 3 Haziran 1925te, vatandalarn aldatlp, kkrtlmaktan korunmas iin Takrr-i Skun Yasas gereince Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn btn merkez ve ubelerini kapatt. 2.5. zmir Suikast Mustafa Kemalin muhalif ittihatlar ve Terakkiperver Frkasnn baz yeleri Atatrk ldrmek istiyorlard. Bu ii tertipleyenlerden biri de eski milletvekillerinden Ziya Hurit ile Kuv-y Milliye komutanlarndan Sar Edip Efe ve arkadalaryd. Mustafa Kemal, 10 Mays 1926da Mersine gitmi ve o blgede be gn kaldktan sonra Ankaraya dnmt. M. Kemalin Ankaradan ayrlnn ertesi gn suikast yaplaca haberi ve suikastlarn yakaland smet nnye telgrafla duyuruldu. Suikast haberi yurdun her yannda znt yaratt. Tutuklamalar yapld ve onlar stikll Mahkemesine gnderildiler. zmirdeki davann dnda, olayn sorumlular olan terakkiperver yeleri Ankarada tutuklandlar.93 Suikastn kendi ehirlerinde olmasndan znt duyan zmirlilerin sevgi gsterisinde bulunmalar ve Ataya ballklarn gstermeleri zerine zmirde Naim Palasn kapsnn nne kan Atatrk dmanlarn hareketleri inklplar nleyemeyecektir demitir. stikll Mahkemesi Savcs Necip Ali, stanbulda bulunan Meclis Bakanna ektii telgrafta, Mill Mecliste yeleri bulunan Terakkiperver Partisinin ileri gelenlerinin olayda asl sulu olduunu aklamas zerine tutuklamalar Ankarada da

699

balamt. Mustafa Kemal, 22 Haziran 1926da millete hitaben yaymlad bildiride, ahsna yaplan sevgi gsterilerinin, ulusun gizli politik dzenler karsnda ve inklplar asndan ne kadar uyank olduunu gsterdiini aklamakta ve teekkr etmekteydi.94 2.6. Serbest Cumhuriyet Frkas Mustafa Kemal ile Ali Fethi (Okyar) Bey, Yalovada yaptklar konumalarda yeni bir frka kurulmas konusunda anlamlard. 7 Austos 1930da Mustafa Kemal Serbest Cumhuriyet Frkas kurmas yolunda, Fethi Beyin Atatrkn istei ve izni bulunduuna dair bir yazl teminat istemesi zerine, 8 Austos 1930da yannda smet Bey de olduu halde bu metni hazrlayp verdi. Sonra, Fethi Bey ile Mustafa Kemal arasndaki yazmalar aklanp, yaymland. 12 Austos 1930da, Genel Bakan Fethi Bey, Genel Sekreter Nuri (Conker) Serbest Cumhuriyet Frkasn kurdular. Bu parti, programnda, cumhuriyeti, milliyeti, laik, esaslara bal olduunu, anayasadaki hak ve zgrlkleri koruyacan iln ediyordu. Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulduu ayn tarihlerde, Edirnede Trkiye Cumhuriyeti Amele ve ifti Partisi, Adanada Ahali Cumhuriyet Partisi kuruldu. 4 Eyll 1930da zmirde parti tekiltn kurmak iin Fethi Bey zmire gitti. Oradaki halk gergin havann etkisinde kalarak olaylara neden oldu. 14 yanda bir renci ld. Serbest Parti milletvekilleri, ileri Bakannn gven oyu ald 15 Kasm 1930 gn grmelerinden hemen sonra toplanarak, Partinin kaldrlmasna dair karar aldlar ve bylece Serbest Cumhuriyet Frkas 17.11.1930da resmen kalkt. Bylece tek partili sisteme dnld. 2.7. Menemen Olay Menemen Olay, gerici bir hareket olup din devleti kurulmas amac ile yaplmt. Olayn yaratclar, Manisadaki drt gnden beri toplandklar Tatlc Mustafann evinde, 6 Aralk 1930da son defa toplanmlar, nasl silhlanacaklarn hesaplamlard. Gece verilen karardan sonra bunlarn bir ksm Paakye gitmilerdir. Dierleri arkadan gelecekti. Bozalan kyne gelen asiler, iki hafta da orada kaldlar. 23 Aralk Sal gecesi yola kyorlar.95 24 Aralk 1930da Dervi Mehmet ve alt arkada, Manisa zerinden sabaha doru da yolundan yryerek Menemene varr. Dervi Mehmed Menemende ilk grd camiye girer ve oradaki bayra alr. Camide namaz klan on be kiiyle dardakileri eriat istemeye arr. Hkmet olay haber alr almaz Kubilay Beyin kumandasnda bir mfreze gnderir. Kubilayn asilere yapm olduu uyar ve nasihatler bir ie yaramaz. Gz dnm asiler tarafndan Kubilay ehit edilir.96 Hkmetin yerinde mdahalesiyle ilk olarak Menemende eriat isteriz diye ayaklananlardan 25 kii, Manisada da 13 kii tutuklanr. Hadisenin Menemende deil de Manisada hazrland akt.

700

Kaan iki kii derhal ele geirilir. 28 Aralk 1930 Pazar gn 7 Nakibendi eyhi ile 7 sivil daha tutuklanr. Hkmet Menemen olayna byk nem vermi, gazeteler de bu olaya ba sayfalarnda geni olarak yer vermilerdir. ileri Bakan kr Kaya, Fahrettin Paa bizzat Menemene gidip, olay yerinde incelediler. Bu arada Menemende, Hoca Saffet, Balkesirde de eyh Halil geni bir fesat emberi hazrlamakla urayorlard. Mustafa Kemal Paa, olayn zerinde titizlikle durmu ve bunun Cumhuriyeti ykmay hedef tutan bir hareket olduunu belirtmiti. Mustafa Kemal olaydan duyduu znty Erkn Harbiye Reisi Mareal Fevzi Paaya bir mektup yazarak duyurmu ve olayla bizzat ilgilenmiti.97 Menemen olaynn yalnz Manisa ve Menemene sirayet etmeyecei, Trkiyenin her yerinden bu olayn yaratclar olduunu hesaplayan ve buralardan da bu olayn hazrlanmasna yardm yapldn dnen hkmet, almalarn buna gre hazrlad. lk olarak 31 Aralk 1930dan balamak zere Menemen ve Manisada bir ay mddetle rf-i idare iln eden hkmet yurt apnda almalarna balad. Menemen Olay, btn yurtta znt ve nefret uyandrdndan yurdun pek ok yerinde aydnlar ve genlik el ele vererek Menemen Olayn protesto eden mitingler dzenledi. 31 Aralk 1930da Darlfnn (niversite) Meydannda Menemen Olay mnasebetiyle heyecanl ve cokun bir miting dzenlendi. Mitingde, Darlfnn Emini Muammer Rait (Sevig), Mderris Maslhattin dil (Taylan) Bey, Maarif Emini Ali Muzaffer (Gker) Bey birer konuma yaptlar. Binlerce renci Darlfnn Meydannda hainleri telin ederiz, kahrolsunlar diye bardktan sonra Taksime hareket etmiler ve oradan da sknetle dalmlard.98 Ankarada, saat 14.00te Kubilay iin Ankara Trk Ocaklar Merkezinde byk bir miting dzenlendi. 3 Ocak 1931de yaplan bu mitingden baka, ayn gn Konya, negl, Bergama, Bursa, Balkesirde de mitingler yapld. zmir Vilyet Meclisinde de olay meydana getirenler lanetlendi.99 5 Ocakta ise Rizede bir miting dzenlendi.100 Hkmet olayla ilgili almalarn geniletip, olayn nedenleri ve olaya sebep olanlar aratrmaya balad. Bu almalar sonunda, Avukat Hasan Fehmi Bey tutuklanarak Menemene gnderildii gibi, Menemende yeniden 22 ve Alaehirde 25 kii yakaland ve ileri Bakan kr Kaya ve Ordu Mfettii Fahrettin (Altay) Paa Menemen kylerinde aratrmalara baladlar.101 Bavekil smet nn ve mebuslar, Menemen olayn lanetleyen konumalar yaparak olayn korkunluunu etraflca ortaya koydular ve bu olayn sulularnn muhakkak cezalandrlacan belirttiler. Olayn sulular teker teker yakalanrken, bu arada kamay baaranlar da katklar yerlerde ele geirilmeye baland. Geliboluya kaan Dervi Mehmedin arkada, Manisann Horoz kynden Florinal, Nait Geliboluda kald evde yakaland.

701

nklplarn tutmas iin hkmetin ok sert tedbirler almas olaand. Bu yzden hkmet Menemen olaylarnn sulularn en ar ekilde cezalandrmak istiyordu. Bu yzden kurulmu olan Divan- Harp, 2 Ocak 1931de ie balam ve iki yz kiiyi tutuklamt. Sulular Menemende mahkemeye sevk edildi. 14 Ocakta sululardan yz kii mahkemece durumaya kt, fakat, hepsi suu birbirinin stne atmaktan baka bir ey yapmadlar. Bir yandan, Menemen olaynn Divan- Harpte sulular hesap verirken, dier yandan da gericilii krkleyen yobazlarn bertaraf iin de almalar srdrlyordu. Bu konudan olmak zere, 15 Ocak 1931de Aydnda fes ve sark satan smail Hocann mallar zapt olunmu, vesikasz imamlk yapan bir kii adliyeye verilmiti. Vekiller Heyeti, 31 Aralk 1930da Suun Cumhuriyete kar geni kapsaml bir dzene dayand hakknda kesin belgeler olduu gerekesi ile Menemen ilesi ile Balkesir, Manisa merkez ilelerinde sk ynetim iln etti. Bu, Mecliste kabul edildi ve hatta sonra bir ay daha uzatld. 102 Menemende ok sk tedbirler alnd, sarkl hikimse kalmad ve 14 kii daha tutuklanarak mahkemeye gnderildi. 19 Ocak 1931de stanbulda erkek ve biri kadn, zmirde baz kiiler, zmitte bir hoca, Aksarayda da mezzin Hayrettin tutuklanmt.103 dama mahkum edilenlerden Erbilli eyh Esadn ya ilerlemi olduunda (65 yan tamamladndan) idamdan kurtulmu, cezas hapse evrilmi ve Asker Hastanede lmtr.104 Menemende Divan- Harbin yarglamalar sonunda 105 kiiden 27si beraat etmi, 30 Ocak 1931de yaplan durumadan sonra 37 kii idama mahkm edilmi ve karar Meclisin onayna sunulmutu.105 31 Ocak 1931de Divan- Harb- rfi Mddeiumum Muavini karar hkimliine kar olay batan sona yanstan ve sulular, sular tespit eden evrak hazrlamt.106 dam kararlar sululara bildirilmi ve Meclis karar beklenmeye balamt. Trkiye Byk Millet Meclisi 2 ubat 1931de kararlar kabul etti ve 3 ubat 1931de kararlar uyguland. Menemen Olaylarnn sorumlular sabaha kar asldlar. Dervi Mehmed Kubilayn ehit edildii yerde asld. Kaan bir mahkm ise daha sonra yakaland.107 Menemen Olayndan sonra artk inklplara engel olacak bir kuvvet kalmamt. Menemen Olaynn bu ekilde ok sert cezalar verilmek suretiyle kapatlmas hkmetin inklp politikasna uygun dyordu. Trkiyenin byk ounluu inklplar arzularken, birtakm gericilerin inklplar karsnda durmas, hele eriat fikri ile hareket etmesi muhakkak ki inklplar tehlikeye drrd. 3. Ekonomik Gelimeler Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonraki ilk yllar iinde, mal ynden byk skntlar iinde bulunuyordu. Halkn vergi deme gc zayft. Cumhuriyet hkmeti 17 ubat 1925 gn bir kanunla aar vergisini kaldrd. Kkleri Ortaaa kadar inen bu vergi pek ok suiistimalin kayna olmutur. Aar vergisinin kaldrlmasndan sonra devlet tekel maddeleri, ttn, kibrit, alkoll maddeler vs. ile gelirini ykseltme yoluna gitti. Cumhuriyet hkmeti bu tedbirlerle kyllerin maddi durumuna desteki

702

oldu. 9 Aralk 1925te, elbise, kuma, balk vb. eyalar mensuplarna giydiren kurulu ve irketlerin bunlar yerli kaynaklardan temini hakkndaki yerli mal kanunu ile yabanc sermayenin yurt iine girmesi nlenmi oluyordu. 18 Mart 1926da Karadenizin dalardan aaya doru alalan ksmnda kmr ve demir madenlerinin incelenmesi, aratrlmas ve ilkel kurulularn meydana getirilmesi iin Demir Sanayii Kurulmas Kanunu kabul edildi. Birka gn sonra da Petrol Kanunu, Veraset ve ntikal Kanunu karld. 19 Nisan 1926da Trk denizcilik ve deniz esnafl yapmak hakkn Trk bayran tayan deniz aralarna ve Trk uyruklarna veren Trkiye Kylarnda Deniz Tamacl (Kabotaj) ve Limanlarla Karasularn iinde Sanat ve Ticaret Yapmak Kanunu karld. Bir aama daha yaplarak, Trkiye uyruundaki irket ve kurulularn, btn ilem, szleme, haberleme, hesap ve defterlerini Trke tutma zorunluluu kondu. 1926da karlan nemli bir kanun da, stanbul ve ona bal yerlerdeki Balklar Yardm Sand Kanunudur. Eskiden avlanmalar Padiah Buyruu ile baz kiilere verildii halde, bu kanunla herkes bu haktan yararlanabilecekti. Bu arada, Kazan Vergisi, Elence ve Husus stihlk Vergisi, Maktu Vergi, Ummi stihlk Vergisi, Borlanma, eker nhisar gibi maliyeyle ilgili kanunlar da karld.108 1927 ve 1929da topraksz kylye toprak datm hakknda kanunlar karld. Dou illerinde byk lde datmlar yapld. Bylece, hkmet, sosyal politikasna ek olarak 1925 ayaklanmasnn nderliini yapan, feodal airet eflerinin glerini krmak istiyordu. 1923 ile 1934 arasnda 711.000 hektar toprak datlmtr.109 1929da btn dnyay sarm olan ekonomik bunalm, Trkiyenin iktisad ve sosyal gelimesinde yeni bir devre at. ktisad skntnn basks, Trk Devletinin gittike daha ok iktisad eylem yapmasna neden oldu. Kurtulu Sava srasnda Bb- linin yapaca yeni emisyon, yani kt para karma ilemi satn alma gcn, Marmara ve Ege Blgelerinde younlatrarak, Kurtulu Mcadelesinin Anadoludaki kaynaklarna zarar verebilirdi. Mill Mcadelede, para dolam hacminin deimeksizin ayn noktada durma yani para baslmamas yararl olmutur. Osmanl mparatorluundan Cumhuriyete geen banknot kt para-kaime tutar 158 milyon liradr. Atatrk zamannda, Merkez Bankas kurulurken, 6 tonluk kk bir altn rezervini salamak iin on milyon liralk kt para karlmtr. Sonraki yllarda, para karm 168 milyon lirann zerine karlmtr.110 Bu da enflasyonu yani ar sayda kt para bollamasn ve para karma ilemini nlemitir. Bylece ekonomide dzenlilik salanmtr. Mustafa Kemal, Trkiye Byk Millet Meclisinin 1 Mart 1922 tarihli nc Toplant Ylnda iktisad grlere yer verdii nutkunda, Osmanl Devletinde, serbest ticaretin Tanzimatla baladn, ama Trk reticisi ve tccarnn, yabanclarla eit savam yapamadn, kapitlasyonlarn mill ekonomiyi baladn, yabanc irketlerin, teknik eleman ve sermaye gcne sahip olduklarna

703

deinerek, Mill piyasada egemen duruma gemelerine ve yeni gelien ekonomiyi bask altnda tutmalarna gz yumulmayacakt demitir. 17 ubat 1923teki, zmir ktisat Kongresinde ise, gerileme ve knt nedenlerinin iktisad sorunlara bal olduunu, an ekonomi devri olduunu, ekonomiye bugne kadar gerekli nemin verilmediini, ekonominin herey demek olduunu belirterek Tam bamszlk iin u kural vardr: mill egemenlik, mal egemenlikle desteklenmelidir. Bizleri bu hedefe gtrecek tek kuvvet, ekonomidir demitir.111 arlan iki bin temsilciden 1135inin katld zmir ktisat Kongresinde, Mill Trk Ticaret Birlii, zmir ktisat Kongresinde u kararlar aldrmt: a) Tekel sisteminin kaldrlmas, b) Gmrk himyesi c) Mill bir banka kurulmas ) Yabanc sermayenin memlekete zararl olmayacak ekilde girmesi d) Kabotaj hakknn Trk gemilerine tannmas. Bunlardan yabanc sermaye konusuna, Mustafa Kemal a konumasnda Yabanc sermayeye dman olduumuz sanlmasn. Memleketimiz genitir. ok sermayeye ihtiyacmz var. Kanunlarmza aykr olmamak kaydyla yabanc sermayeye gvence tanmaya hazrz demitir. Bu sermaye, zellikle petrol karmnda stn aralara sahip olan devletlerden alnmakla salanacaktr. 19 Eyll 1922de Trkiye Mill thlt ve hracat Anonim irketini, 54 milletvekili, 37 tccar ve yksek dereceli memurlar kurmutu. Bu tarihte, stanbul Tramvay letmesi, Ttn Tekeli, Telefon daresi, Bomonti Bira Fabrikas yabanc irketlerde idi. Feshne, Beykoz ve Bakrkyde bulunup, devletindi. 1924te yabanc sermaye denetiminde 7 demiryolu irketi, 6 maden imtiyaz, 23 banka, 12 sanayi teebbs, 35 ticaret irketi, 11 belediye imtiyaz bulunuyordu.112 1924te bankalarda para azd. Sermaye ve tasarruf birikimi zayft. Sanayici yok denecek kadar azd. 1923te karlan yasa ile Ziraat Bankas, dardan iftiye gmrksz makine datm kararn almt. Tarmsal krediyi salarken, sermayesini 1930da 35.715 bin liraya ykseltildi. Bir yasa ile, tibar Zira Birliini 21 Nisan 1924te kurmu ve bu sonraki Tarm Kredi Kooperatiflerinin ortaklarnn ncs olmutur. stanbul, budaynn Trakya ve Orta Anadoludan salayamad ksmn ithaltla karlyordu. Tarih boyunca Osmanllar dneminde stanbulun buday gereksinimi bir trl salanamad gibi, mparatorluun pekok yerinde hububat sknts ekilmiti. 1923te 11 milyon 621 bin lira tutan buday ithlat, 1927de 971 bin liraya dt. 1930lardan sonra ise, buday ithalt kalmad gibi, ipekliler bile darya ihra olunmaya baland. 1922-1927 arasnda ttn retimi 20.544 tondan 64.393 tona, zm 37.400 tondan 40.000 tona kt. ncir ise 28.200 tondan 23.000 tona indi. Dier mallarda ise retim alannda byk art oldu. 1925 btesiyle yetki alan Hkmet, kylye toprak datt. Bunun creti 20 ylda denecekti. Bu arada, millletirilme dnemine gidildi. 1924te baz demiryollar, Haydarpaa Liman ve Rhtmnn satn alnmas, 1925te Reji (Ttn) ynetimi, 1928de Anadolu ve Mersin-Tarsus-Adana demiryolu ile Haydarpaa Limanlar irketi, 1931de Mudanya-Bursa, 1933te stanbul Su irketi, 1933te zmir Rhtm irketi, 1934te zmir-Afyon ve Manisa-Bandrma hatt, stanbul Rhtm, Dok ve Antreposu, 1935te Aydn Demiryolu,

704

1936da stanbul Telefon irketi, 1937de Ereli irketi (Liman-demiryollar), 1937de zmir Telefon, 1938de skdar ve Kadky Trk Anonim irketi, Elektrik irketi, 1939da stanbul Tramvay, Tnel, Ankara Elektrik, Havagaz irketleri, Adana Elektrik, Bursa ve Mttehit Trk Anonim irketleri, Mersin Elektrik millletirildi. Zonguldak Kmr letmeleri, 1940 ylna kadar Trk, Fransz ve talyan iletmeleri ile Bankasnca birlikte iletiliyor idi. 1940ta devletletirilip, Etibanka baland.113 Grlyor ki, Atatrk devri devletilik siyaset, henz 1923te balam olmasna kar, byk bir hzla pek ok iletme ve kurum devletletirilmitir. 1923 ubatnda, Mustafa Kemal Trkiye ve Rusya arasnda i rejimler asndan iliki ve benzerlik sz konusu olamayacan kesinlikle belirtmiti. O, ifti, tccar, sanayici ve iinin devletle i birlii halinde balataca seferberlii dnyor idi. Ticareti yabanclara brakmamak gerektiini savunuyordu. Sanayi ve madencilikte retim artmakla birlikte, gerek anlamda sanayileme hareketi balatlamamt. 1929 Al ktisat Raporunda, darya ham madde yerine, ilenmi eya satlmas en fazla tketilen mallarn yurtta yaplmas savunulmutu. retim artar ve gelirler ykselirken, ithal maddelerinin istei de artt. Ancak, bunlar 1923ten 1932ye kadar olan srede ok gerilemitir. rnein, Sabun ithali 1929da 675.000 kgdan 1932de 25.000 kga inmitir. 1929-1934 yllarnda ihracat, 669 bin tondan 1 milyon 637 bin tona ykseldi. Miktar ynnden salanan byk arta karlk, fiyatlar dt iin, dviz geliri 155 milyon liradan 92 milyon liraya dmt. hracat fiyatlar, yardan fazla dt. Daha az dvizi, daha ok mal vererek elde eder duruma dtk. 1922-1925 arasnda yllk fiyat art oran % 12,5, 1925-1927 arasnda % 2 idi. 1924-1929 arasnda hazinenin elinde para deerinin dzenliliini koruyabilecek yeterli altn ve dviz rezervi yoktu. Ancak, zaferin kazandrd prestij kambiyo piyasasn etkilemekteydi. 1919dan bu yana memleketi enflasyonsuz yneten M. Kemal, Bavekilin para karma isteklerini hep geri evirdi. 1931de 6 ton 127 kilo olan altn rezervleri, 1937de 26 ton 107 kiloya ykseldi. 1938 Trkiyesinde alk yoktu. Yoksulluk eskisi kadar deildi. Mill gelirin % 47,4 tarmdan, % 11,2si imalat sanayiinden, % 4,6s inaattan, % 10,2si ticaretten ve % 4,1i serbest mesleklerden salanyordu. 1923ten 1930a kadar gmrk istatistiklerine bakacak olursak ithaltmzn ihracatmzdan fazla olduu grlr. Bunun sebebi, tama aralarnn kt oluu ve fabrikalarn bulunmaydr. Gemi says azdr. Bu yzden 1931e kadar, inaat kerestesi, am, imento, ta, al, madeni makineler, vapurlar, vagonlar, arabalar iin Trk Liras olarak 376.865.000 lira denmitir. Ama, kuma, deri, eker, imento, ivi ve cvata ithaltnda 1924te 87.297.438 TLsi, 1932de 23.746.428e inmitir. 1923te 368 milyon kilo ihracat 1931de 667 milyona ykselirken, ayn tarihlerde 1924 497 milyon olan ithalt milyon kiloya inmiti. stelik bu tarihlerde btn dnyada ekonomik bunalm kendini iyice hissettirmekteydi.

705

1902 ylnda Osmanl mparatorluunda birka bira fabrikas, 1500 kadn ve 500 erkek amelenin alt Hereke, Zeytinburnunda barut ve fiek, Beykozda asker gereksinimler iin Tabakhne, Bursada ve Halite kuma yapan Feshne, bunlarn dnda Karamrsel ve birka ipek fabrikas dndakiler hep yabanclarn elindeydi. Cumhuriyet Trkiyesinde, sanayi inklb 1927den itibaren balar. 1927de 197 olan fabrika says 1933 sonlarnda 3000i amakta idi. 1930da yn mensucat 1.680.000 metre iken, 1932de 2.200.000 metreye ykselmitir. imento yapm ise, 1925te 6.841 ton iken 1931de 100.435e ykselmitir. 1924-1932 arasnda Krkkale civarnda kurulan fabrikalar ile sanayi ykselmitir. 1926da 62.971 ton eker ithal edilirken 1932de bu 29.336 tona dmtr. Alpullu eker Fabrikas 1928de ekledii fabrika ile her sene retimi artrarak ispirto yapmay baarmtr. 1928de 414.926 litre olan ispirto retimi, 1932de 1.613.348e ykselmitir. Havzada 1923te 583 ton kmr karlrken bu 1932de 1.200.699a ykselmitir. Zonguldaktaki 63 ocan sermayesi ile Kilimli, Kozlunun sermayeleri ykseltilmitir. 1933 ylna kadar olan dnemde petrol aratrmalar da yaplmtr. Ruslar Van Glnn dousunda Krzot Kynde on kuyu amlar ve sonra bunlar zerinde allmtr. zellikle, byk masraf isteyen petrol aratrmalarnn yabanclara verilmemesine zel bir aba harcanmtr. Ergani Bakr irketinin sermayesi 3.000.000 Trk Liras olup, yars Trklere aittir. Maden retimi de dier retimlerdeki gibi byk bir art gstermitir.114 Memleket, byk bir savatan km, Dyn- Ummiye ynetiminin borlarnn faizlerini dahi deyemeyecek durumda ve btn sanayi gereksinimini dardan salarken, retici duruma gemiti. Elde yalnz birka fabrika varken, sratle fabrikallamaya ynelinmi, bankaclk ve kooperatifilie, ada sanayi usllerine bavurulmutu. Devletin yapm olduu demiryollar, satn ald ve devletletirdii irketler ile halk hizmeti zel sektrden deil devletten salanr olmutu. Durumu ok iyi olmamasna karn, halk ilerlemeye gidildiini gryordu. Hkmet ekonomik bunalma kar en iyi tedbirin millete fedakrla katlanmak olduu kansn tayordu. Bu yzden yeni vergiler getirildi. 27 Haziran 1931de Arazi Vergi Kanunu, 4 Temmuz 1931de Bina Vergisi Kanunu, 6 Temmuz 1931de Hayvanlar Vergisi Kanunu, 21 Temmuz 1931de Muamele Vergisi Kanunu karld. ktisad sknty nlemek iin ktisad Bunalm Vergisi de konulduu gibi, 12 Aralk 1931de gereksiz harcamalardan kanmak iin Tasarruf Haftas balad. 115 3.1. Dyn- Ummiye Sorunu Trkiye Cumhuriyetini uratran nemli bir mesele de Dyn- Ummiye Genel Borlar sorunuydu. Abdlmecid zamannda balayan borlanma yznden Osmanl Devleti iktisaden km idi. Ankara Hkmeti kurulduunda 161.303.833 liralk genel borla kar karya kalmt. Lozan Konferansnda, borlarn mparatorluun hkimiyetinden kan tm yerlere bltrlmesi karar kabul edildi. Lozan Antlamasnn yrrle girdii tarihten sonra, 1 Temmuz 1925te, Fransz D leri Bakanlnda toplanan komisyon, Trkiyenin payna 107.528.461 lira bor ayrmt. Bu konularda yani Trk Hkmetine geri verilmesi gereken ve Trk Hkmetinin demeye zorunlu

706

olduu borlar konusunda 14.12.1932de Prensip Uzlamas, daha sonra 1928 szlemesi imzalanm ve Trkiyenin payna den bor 8.578.343 altn lira olmutu. Bu konuda, 22.4.1933te Trk delegesi ile senetleri ellerinde olan temsilciler arasnda anlama yaplmt. Cumhuriyet Hkmeti bunlar taksitle demeye devam etmekteydi.116 3.2. Kadro Hareketi Ekonomik bunalma are bulmak iin Trkiyedeki aydnlar da aba sarfetmekteydiler. 1932 ile 1934 arasnda yaymlanan Kadro dergisinde, diplomat ve romanc Yakup Kadri Karaosmanolu ve pek ok yazar bulunmaktayd. Kadro dergisinde yaz yazan bu gruba mensup kiiler, iktisad ve sosyal sorunlarn ak szl tartmasn yapyorlar, baz teklif edilen zmleri ortaya koymak iin giriimlerde bulunuyorlard. Fakat, Derginin nazike yasaklanmas ve bayazarnn eli olarak Arnavutluka srlmesi almalar byk lde etkiledi. 3.3. Devletilik zel teebbsn ya pheli grld ya da yetersiz olduu bir lkede devletilik, mill gelime ve gvenlik adna, endstri almalarnn ncs ve yneticisi oldu. Cumhuriyetin ilk on ylnda, zellikle demiryollarnn artrlmasnda ve ttn, kibrit ve alkol tekellerinin rgtlenmesinde baz giriimlere geilmi bulunuluyordu. 1934ten 1939a kadar uygulanan ilk be yllk Trk Pln byk bir gelimeyi hedef tutuyordu. Trk resm raporunun deyimiyle Programn ana hatlar ve tasarlanan endstrilerin kapsam, sadece lkeyi kendi ihtiyalarn karlamaya yetenekli klmak arzusuyla belirlenmiti. Btn kusurlara karlk, plnlar, Trkiyenin sanayi retimini 1927 ile 1939 arasnda dnya retimine gre, %14ten %23e karmay baarmtr.117 3.4. Bankalar Tezgh devrinden sratle makinelemeye geilirken, 29 Austos 1924te Bankas, Atatrkn adn vermi olduu Etibank 14 Haziran 1935, Smerbank ise, ondan daha nce 3 Haziran 1833te kurulmu, Denizbank ve dier bankalarn kurulmasnda devam olunmutu. Devlet sermayesi ile bir bankann kurulmas ilk defa dnlerek 1926 ylnda 20 milyon itibar sermayeli Emlk ve Eytam Bankas almaya geirilmi, sonra bu banka 1946 Hazirannda 100 milyon itibar sermaye ile Trkiye Emlk Kredi Bankas olarak almalarna devam etmitir. Mithat Paann kurmu olduu Ziraat Bankasna arlk verilmi 14 Haziran 1937de Trkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankas Kanunu kabul edilmiti. 8 Haziran 1933te Halk Bankas kurulduu gibi, 10 Haziran 1933te Osmanl Bankasnn imtiyaz sresi 1952ye kadar uzatlmt. Daha sonra bankalarn almasna hz verilmiti.

3.5. Sanayideki Geliim

707

1942 ylnda sava nedeni ile ekonomik skntlara girilmiti. Byk bir bunalm vard. 13 Ocak 1942de ekmeklik hububat ve ekmek tketimi snrland, baz yiyecek maddelerine ve yiyecek maddeleri tayan tatlara Douda el kondu. 22 Ocak 1942de ekere, 7 ubat 1942de hububata, 18.3.1942de ay ve kahveye zam yapld. Bu ve bunun gibi pek ok dzenleme yapld. Sava sonunda skntlar giderildiinden normal hayata dnlecekti. Btn bu skntlara karlk sava dnda kalmakla beraber, sava ekonomisinin ieri girildiinden, btn dnyada sknt olduundan Saraolu Hkmeti 5 Austos 1942de gven oyu ald.118 Cumhuriyet dneminde sanayinin hzla gelimesine de nem verilmiti. 1915te 264 olan sanayi kurumlar, 1938de 1.394e ykseldi. 28 Mays 1927de Tevik-i Sanayi Kanununun kabul edilmesiyle sanayi adamlarnn harekete gemesi hzlandrld. Bu arada zmitteki kt fabrikas ile Karabkte Ereli Demir elik fabrikalar devlete ald. Maden Tetkik Arama Enstits kurularak Trkiyedeki maden aratrmalar hzlandrld. zel teebbsn at fabrikalar ise, zellikle 1940lardan sonra artmaya balamt. 1927ye kadar alm fabrikalarn says 470 iken, 1927den 1931e kadar olan srede alan fabrikalarn says 1988e kmtr. 25 Haziran 1937de li ktisat Meclisi Tekili Hakknda Kanun kabul edilmi, li ktisat Meclisi, 4 Aralk 1928de ktisat Bakan Rahmi Beyin sylevi ile alm ve her yl belirli zamanlarda toplanp almaya balamtr. Avrupann ve Amerikann nemli iktisad merkezlerinde ticaret mmessillikleri kurulmutu. 3.6. Ziraat Sahasnda Yaplan Yenilikler Aarn kaldrlmas, kyleri merkeze balayan yollarn yaplmas, ky okullarnn artmas, stma sava, Osmanl dneminde kylye den genel vergi miktarnn %40tan %11e indirilmesi, Ky Kanunu, ileyecek tarlas olmayan kylleri toprak sahibi yapma ilemleri, hep Atatrkn 1 Mart 1922 sylevinin gerekleen sonulardr. Bataklklar kurutuldu. Byk Mendereste sulama projesi yapld. Ziraat ilerinin dzene konmas iin, 17 Haziran 1927de Ziraat Tedrisatnn slah adl kanun kabul edildi. 20 Haziran 1927de Ziraat ve Veteriner Enstitleriyle Yksek Mektepler Kurulmasna ve Ziraat retiminin Dzeltilmesine Dair Kanun, Ankarada mkemmel laboratuvarlara sahip Yksek Ziraat Enstitsnn 30 Ekim 19333te trenle almas ve Yksek Baytar mektepleri ve enstitlerin kurulmas ve Avrupaya ziraat rencisi ve retmenlerinin gnderilmesi ziri alanda gelimeyi artrmak iin yaplan teebbslerdi. 29 Aralk 1931de Ziraat Bakanl kurulurken, ayn sene Tarm Bakanl da kurulmutu. 1889da kurulan Ziraat Bankasnn, 1921de 11.5 milyon olan sermayesi 1931de 26 milyona ykseltildi. Bu almalarn amac kylnn ziraatini gelitirmek oluyordu. Bu bakmndan 1924 ile 1931 arasnda daha pek ok teebbse giriilmitir. Bu amala 1924te Zira tibar Birlikleri Kanunu karldktan sonra, 1929da kylye kredi salamak iin bu birliklerin daha kolay gelimesini

708

salayacak Zira Kredi Kooperatifleri Kanunu (1 Haziran 1929) karld. 7 Haziran 1926da kylnn daha iyi hayvan yetitirmesini salamak amac ile Hayvan Islah Hakknda Kanun karld. 5 Mays 1925te, imdiki Gazi Mahallesi yanndaki bir bozkr parasna adr kurularak iki traktrle imdiki Atatrk Orman iftliinin kurulmasna baland. Alt yl gemeden dikilen ve tutan iki milyona yakn aac ile Orman iftlii ortaya kt. 1930 ylnda pirin ziraatini dzenlemek iin alt eit eltik tohumu getirildii gibi, Orta Anadoluda Yonca Tohumu Temizleme Kurumu ald. 1926 ile 1931 arasnda traktr kullanan iftileri korumak iin kanunlar karld gibi, kredi kolaylklar da gsterildi. klim artlarn zamannda renmek iin 100 blgede meteoroloji istasyonlar ald. Kylnn fazla rnn alp, depolamak iin 24 Haziran 1938de Toprak Mahsulleri Ofisi kurulmas ile bir refahlk salanmt. 22 Nisan 1940ta kurulan ky enstitleri, Trk kylerinde byk bir aama meydana getiriyordu. Kanunun bu tarihte kabulnden sonra ky enstitleri alacakt. 14 Mays 1945te Halk Partisinin iftiyi Topraklandrma Kanunu 11 Haziranda uzun grmelerden sonra kabul edildi. 119 3.7. Atatrk Devrinde Alan Fabrikalar Cumhuriyetin ilk devirlerinde eitime, sonraki tarihlerde sanayiye arlk veren Atatrk, zellikle 1933te birinci be yllk sanayi plnndan sonra bu konuya iyice eilmitir. Bu devirde yaplanlar ylece sralayabiliriz: 1 Nisan 1924: Ergani (Diyarbakr) Bakr Madeninin devlete ilenmesine ilikin yasann kabul edilmesi. 22 Aralk 1925: Alpullu eker Fabrikasnn temelinin atlmas. 24 Mart 1926: Trkiyede petrol arama ve iletmesinin devlete ynetilmesini ngren yasann kabul. 6 Ekim 1926: Kayseride uak fabrikasnn almas. 26 Kasm 1926: Alpullu (Krklareli) eker Fabrikasnn almas. 17 Aralk 1926: Uak eker Fabrikasnn al. 28 Mays 1927: Tevik-i Sanayi Kanunu. 6 Kasm 1927: Bnyan Mensucat Fabrikasnn al. 1 Aralk 1933: Birinci Be Yllk Sanayi Pln.

709

5 Aralk 1933: Eskiehir eker Fabrikasnn al. 20 Nisan 1934: Ankara, Konya, Eskiehir, Sivasta buday silolarnn inasnn onaylanmas. 20 Mays 1934: Kayseri Bez Fabrikasnn temelinin atlmas. 16 Temmuz 1934: Bursada lk St Fabrikasnn al. 13 Austos 1934: Bakrky Bez Fabrikasnn al. 14 Austos 1934: zmit Birinci Kt ve Karton Fabrikas ile Paabahe ie ve Cam Fabrikasnn temelinin atlmas. 15 Austos 1934: Zonguldakta Antrasit Fabrikasnn temel atma merasimi ve kmr ykama fabrikasnn al. 30 Eyll 1934: Keiborluda kkrt, Ispartada glya fabrikalarnn al. 19 Ekim 1934: Turhal eker Fabrikasnn al. 20 Kasm 1934: Konya Erelisi Bez Fabrikasnn temelinin atl. 14 Haziran 1935: Maden tetkik ve Arama Enstitsnn Kurulmas Yasas ve Etibankn kurulmas. 23 Austos 1935: Nazilli Bez Fabrikasnn temelinin atlmas. 16 Eyll 1935: Kayseri Bez Fabrikasnn al. 28 Kasm 1935: Bursada Merinos Fabrikas ile Gemlikte Sun pek Fabrikasnn temellerinin atlmas. 29 Kasm 1935: Paabahe ie ve Cam Fabrikasnn al. 10 Aralk 1935: Zonguldakta Trk Antrasit Fabrikasnn almas. kinci Be Yllk Pln: 20 Ocak 1936 3 Kasm 1936: ubuk Barajnn al. 6 Kasm 1936: zmitte Kt ve Karton Fabrikasnn al. 28 Kasm 1936: Ereli Kmr irketinin satn alnmas. 10 Aralk 1936: Zonguldakta lk Takmr Fabrikasnn al.

710

3 Nisan 1937: Karabk-Demir-elik Fabrikasnn temelinin atlmas, montajnn balamas: 1 Mart 1938, ksm-ksm almaya girmesi Haziran 1939. 4 Nisan 1937: Ereli Bez Fabrikasnn al. 17 Mays 1937: Divrii Demir Madenlerinin kefi (Maden Tetkik ve Aratrma uzmanlarndan Kowenko tarafndan). 25 Mays 1937: Malatya Bez Fabrikasnn temelinin atlmas. 4 Haziran 1937: Ziraat Bankasnn kuruluu. 17 Haziran 1937: Kadky Su ebekesinin yabanclardan satn alnmas. 14 Austos 1937: Halite ilk Trk denizaltsnn omurgalarn koyma treni. 1 ubat 1938: Gemlik Sun pek Fabrikasnn al. 2 ubat 1938: Bursa Merinos Fabrikasnn al. 17 Mays 1938: Divrii Demir Madenlerinin iletime balamas. 24 Haziran 1938: Toprak Mahsulleri Ofisinin kuruluu. 10 Temmuz 1938: zmit Klor Fabrikasnn temelinin atlmas. 3.8. Bayndrlk Cumhuriyet iln edildiinde 4.072 km. demiryolu bulunuyordu. Bunlarn % 67,5i Alman, % 15,3 Fransz, % 11,7 ngiliz ve % 5,2 dier yabanc irketlere aitti. Orta Anadoluya giden yolun sonu Ankarada bitiyordu. Dou ve bat vilyetleri ve Orta Anadolu ve Akdeniz ve Karadeniz arasnda demiryolu yoktu. Dier hatlarn bitirilmesi iin Atatrkn direktifleri ile youn bir almada bulunuluyordu. Bu bitirilecek hatlar, Sivas-Erzurum, Ankara-Karadeniz Erelisi, Afyon-AntalyaKtahya-Balkesir, Samsun-Sivas, Fevzipaa-Ergani hatlaryd. Hzla demiryolu yapmna giriildi. Bunun sonucunda u hatlar bitirildi: Samsun-Amasya demiryolu hatt 21 Kasm 1927de, KtahyaTavanl 2 Eyll 1928de, Irmak-Filyos 12 Kasm 1935te, Fevzipaa-Ergani 5 Austos 1935te, Filyosatalaz 19 Kasm 1936da hizmete girmiti. ark Demiryollar Hattnn Hkmete satn alnmasna dair szleme Ankarada 25 Aralk 1936da imzalanm ve hat 10 Ocak 1937den itibaren iletmeye almt. 17 Haziran 1937de ise satn alma szlemesi imzalandktan sonra, 2 Temmuz 1937de Kadky Su irketi Hkmet tarafndan iletilmeye balanmt. 1 Temmuz 1937de Hkmet tarafndan satn alnan Toprakkale-Payas ve slahiye-Meydanekbaz demiryolu hatt iletmeye almt.

711

Btn bunlardan sonra yabanclarn elinde olan iletmeler satn alnp, Mill Hkmete iletmeye almtr. 14 Nisan 1925te Limanlar Kanunu karld. 1924te balayan Samsun Liman 1926da bitirildi. Karadeniz Erelisi Liman 1933te bitirildi. Ayrca Mersin Limannn inasna baland.120 22 Nisan 1925te ayrca Kadastro Kanunu da karld. Yabanclarn elindeki demiryollar satn alndktan sonra, karayolu yapmna hz verildi. zellikle Gney Anadoluda sulama kanallar, su bentlerine arlk verildi. Osmanl mparatorluu dneminde 34 adet olan gemiye 33 gemi daha eklendikten sonra, zmitte faaliyet gsteren tersaneler gemi saysn artrmaya devam etti. 1923te tonaj miktar 34 bin iken, 1926da 115 bin ve 1927de 130 bine karld. Enerji retimi Saryar, Bayndr, ubuk, Kurtboaz, Keban gibi barajlar kuruldu. Bataklklarn kurutulmas iin byk bir almaya giriildi. Osmanllar devrinde demiryollar yabanc irketler tarafndan yapldndan kendi

demiryollarmz kendimiz yapmamz iin, Sivasta vagon fabrikas kurulduu gibi, Adapazarnda demiryolu ile ilgili tesisler yapld ve Eskiehir, zmir, stanbulda demir atlyeleri ald. Ankarada Devlet Demiryollar Okulu ald. 1937de Hava Yollar Umum Mdrl kurularak, hava alan yapm hzlandrld. Osmanl mparatorluundan Cumhuriyet devrine kalan 4.083 km. demiryoluna, Cumhuriyetin 10. ylnda 2.213 km eklendi. 1929 km de satn alnd. Demiryollarna Atatrk devrinden sonra nemli hatlar eklenemedi. Atatrk Zamannda Yaplan Bayndrlk Hizmetleri: 16 Nisan 1925: Ktahya-Tavanl demiryolu inas iin yasa. 17 Nisan 1925: Ankara-Yahiyan demiryolunun al. 20 Kasm 1925: Yahiyan-Yerky demiryolunun al. 13 Mart 1926: Kayseri-Ulukla demiryolu yapm yasas. 24 Mart 1926: Malatya-Ergani-Diyarbakr demiryolu yapm yasas. 11 Eyll 1926: Ankara Otomatik Telefon tekili. 29 Nisan 1927: Yerky-Kayseri demiryolunun al. 29 Mays 1927: Ankara-Kayseri demiryolunun al. 1 Haziran 1927: Devlet Demiryollar ve Limanlar daresinin kuruluu.

712

9 Eyll 1927: Samsun-Havza demiryolunun al. 21 Kasm 1927: Samsun-Amasya demiryolunun al. 23 Austos 1928: Amasya-Zile yolunun al. 2 Eyll 1928: Ktahya-Tavanl demiryolunun al. 5 Ocak 1929: Anadolu-Badat ve Mersin-Tarsus-Adana demiryollar ile Haydarpaa limannn devletletirilmesine (satn alnarak) ilikin yasa. 8 Ocak 1929: Ankaradan baka ehir ve kasabalara telefon tekili yasas. 9 Eyll 1929: Fevzipaa-Glba (Malatya) demiryolunun al. 1 ubat 1930: Kayseri-Sivas (arkla) demiryolunun al. 30 Austos 1930: Ankara-Sivas demiryolunun al. 1 Haziran 1931: Mudanya-Bursa demiryolunun Hkmete satn alnmas. 1 ubat 1932: Malatya-Frat demiryolunun al. 23 Nisan 1932: Ktahya-Balkesir demiryolunun al. 30 Kasm 1932: Ulukla-Nide demiryolunun al. 16 Aralk 1932: Samsun-Sivas demiryolunun al. 3 ubat 1933: stanbul-Ankara arasnda ilk uak yolculuu yaplmas. 1 Nisan 1933: Afyon-Antalya demiryolu yapm yasas. 15 Nisan 1933: Samsun-aramba demiryolunun al. 30 Haziran 1933: Sivas-Erzurum demiryolu yapm iin szleme. 20 Eyll 1933: Ulukla-Kayseri demiryolunun al. 27 Mays 1934: Menemen-Bandrma-Manisa demiryolunun devletletirilmesi. 30 Haziran 1934: Demiryolunun Elaza ulamas. 30 Mays 1935: Aydn demiryolunun satn alnmas iin szleme izni. 5 Austos 1935: Fevzipaa-Ergani demiryolunun al.

713

12 Kasm 1935: Irmak-Filyos demiryolunun al. 18 Kasm 1935: Filyos-atalaz demiryolunun al. 25 Mart 1936: Afyon-Karakaya, Bozann-Isparta demiryollarnn al. 25 Aralk 1936: ark Demiryollar Hattnn Hkmete satn alnmas iin szleme (1 Ocak 1937den itibaren hat Devlet Demiryollar tarafndan iletildi). 1 Ocak 1937: ark Demiryollar (stanbul-Edirne) devletletirildi. 1 Temmuz 1937: Hkmet tarafndan satn alnan Toprakkale-Payas ve IslahiyeMeydanekbaz demiryolu hatlarnn teslim aln ve iletmeye al. 1 Temmuz 1937: Kadky Su irketinin Hkmet tarafndan teslim alnp iletmeye balanmas. 16 Austos 1937: Hekimhan-etinkaya demiryolunun al. 27 Eyll 1937: stanbul-Edirne-Londra yolunun Lleburgaza kadar olan yolunun al. 1 Ekim 1937: atalaz-Zonguldak demiryolunun al. 26 Austos 1938: Elaz-Kemah demiryolunun al. 8 Ekim 1938: Ankara-Erzurum demiryolu hattnn Elaza ulamas.121 3.9. Salk Cumhuriyet dneminde salk grevlerine de nem verilmitir. 1926 ylnda toplumun sal ile ilgili teklif ve kanunlar grlmeye balanmt. Bu konudan olarak 1926da ilk olarak stma konusu ele alnd. nce, doktorlarn Stma Enstitsnde staj yapmalarn zorunlu klan kanun kabul edildi. Sonra, kinin salanmas ve satlmas hakkndaki Kanun kabul edildii gibi, Stma Sava Kanunu ve ehir, kasaba, kylerin su ihtiyac hakknda Sular Kanunu da kabul olundu.122 1927 ylnda eczaclkla ilgili sorunlara temas olundu. 23 Ocak 1929da Eczaclar ve Eczaneler Hakkndaki Kanun, 2 Mart 1927de Eczaclkta ve Sanat ve Ticaret lerinde Kullanlan Zehirli ve Messir Kimyev Maddelerin Satna Dair Kanun yrrle girdi. Memleket hayvanlarnn salnn korunmas ve bylece gelirin artrlmas yolunda 1929da Koyun ve Kei Srlerinin Allarda Klatlmas hakkndaki Kanun da hayvan sal ynnden nemliydi. 1921de Ankarada alan ocuk Esirgeme Kurumunun ubeleri artrld. Bundan baka Salk ras usl konduu gibi, Cumhuriyet devrinde, Ankarada Merkez Hfzsshha Enstits, Osmanl mparatorluunda Hill-i Ahmer, (Cumhuriyet devrinde Kzlay adn almtr), Yeilay,

714

Yardmseverler, Veremle Mcadele Cemiyeti, Kanserle Sava Kurumlar gibi kurumlar alp, almalarna devam ettiler. 3.10. Cumhuriyet Devrinde Musiki (1923-1933) Cumhuriyet devrinde Hseyin Sadettin Bey, Viyana Konservatuarndan mezun olan Hasan Ferit Bey, Pragdan Halil Bedi, o tarihlerde daha reniminde olan Necip Kzm Bey, eserler vermeye balamlardr. Musa Sreyyann ynetimi altnda iki ksml bir musiki okulu olan Darlelhann ismi daha sonra stanbul Konservatuar olacaktr. Darlelhan Heyeti Union Francaisede sekiz, Elhamrada alt konser vermitir. Ankarada Riyaset-i Cumhur Orkestras ve Musiki Mullim Mektebi mevcuttur. Cemal Reitin (Rey), on iki halk trks, halk danslar ve orkestras eliinde uygulanmasn solist olarak yapt piyano konertosu Pariste baar ile alnd. Hasan Ferit (Alnar), Viyanada konserler verdi. Bat lkelerinde Ekrem Zeki, Ulvi, Refik, Necdet, Ferhunde eitim grmektedir. 1923-1933 arasnda pek ok yabanc stanbulda konser verdi. Mnir Nurettin Seluk Trk mziini en iyi temsil edenler arasnda bulunuyordu. Yayn olarak Darlelhan Mecmuas Cumhuriyetin en iyi yayndr. Kitap olarak on yl iinde Ahmet Muhtarn Musiki Tarihi, Rauf Yektann biyografik eserleri, Trk Musikisi Nazariyet ve Tarihi, makaleleri, Mahmut Ragpn (Gazimihal) Halk Musikisi Tetkikleri, Suphi Beyin eitici eserleri grlmektedir.123 3.11. On Yllk Edebiyat (1923-1933) Edebiyat dergileri sreklilik gstermemilerdir. Ahmet Hamdi (Tanpnar) ile Ahmet Kutsinin (Tecer) kardklar Gr ancak drt-be say kabildi. Yedi Mealeciler ise bu sralarda henz byk bir varlk gsteremediler. Varlk Dergisinin bunlar toplama etkinlii vardr. On sene iinde air olarak Faruk Nafiz (amlbel), Orhan Seyfi (Orhon), Yusuf Ziya (Orta), Halit Fahri (Ozansoy), Necil Fazl (Ksakrek), Cahit Stk (Taranc), Ahmet Kutsi (Tecer), Kemalettin Kmi (Kamu), Ahmet Hamdi (Tanpnar), Salih Zeki (Aktay), Nazm Hikmet byk aama kaydettiler. Romanclardan ise, Yakup Kadri (Karaosmanolu), Reat Nuri (Gntekin), kife Nihal (Baar), Suat Dervi, Muazzez Tahsin (Berkant), Peyami Safa, Mahmut Yesari, Etem zzet (Benice), Nizamettin Nazif (Tepedenliolu), Burhan Cahit (Morkaya), Falih Rfk (Atay), tiyatroculardan ise Cevdet Kudret, Nazm Hikmet, smail Hakky (Baltacolu) sayabiliriz. zmirdeki Fikirler Dergisinde de Hseyin Rahminin bir eseri yaymland. evirme dalnda ise Ruen Eref (naydn), Cami (Baykurt) Beyi sayabiliriz. Ruen Eref Virgiliusu, Cami ise Renaissance evirdi. Eletirilerde ise Nzhet Haim (Sinanolu), Aldlhak inasi, Nahit Srr (rik), Elif Naciyi sayabiliriz. 124 4. D Olaylar

715

4.1. Hatay Sorunu Trk Hkmetinin 9 Ekim 1936da Fransz Hkmetine, Antakya-skenderun Sancana bamszlk tannmasn isteyen notasna, 10 Kasm 1936da Franszlar bir nota gndermek suretiyle karlk verince, bu notaya 17 Kasm 1936da Trk Hkmeti cevap vermek zorunda kalmt. Franszlar, buna karlk olarak 1 Aralk 1936da Trk Hariciyesine bir dier nota yollamlardr. 125 Mustafa Kemal, Hatay sorunu zerinde dikkatle durmaktayd. Atatrk Hatay sorunu ile ilgili olarak, 22-26 Ocak 1937 tarihlerinde Kurun Vakit gazetesinde Asm Usa kendi tarafndan dikte ettirilen, fakat, Asm Usun imzasn tayan be makale yaynlatmtr. Nihayet, yaplan teebbsler baarya ulam ve 27 Ocak 1937de Cenevrede Milletler Cemiyetinin toplantsnda Hatayn bamszl kabul edilmitir. Cemiyet 25 ubatta Anayasa Komisyonu kurmutu. Hatayn bamszla kavumas nedeniyle Bavekil smet nn, Trkiye Byk Millet Meclisinde yapm olduu konumada yle demitir. Byk efin, insanlk yolunda mill bir davay neticeye yaklatrmaya matuf gayretlerini takdir borcumdur. Gerekten de Atatrkn ahsi teebbsleri ile elde edilen bu sonu, ilerde ister istemez Hatayn Trkiye Cumhuriyetine balanmasn temin edecektir. Trkiye Byk Millet Meclisi Hatay Davasnn baarlmas sebebiyle Atatrke, smet nn Hkmetine ve Genelkurmay Bakan Fevzi akmaka teekkr edilmesi ve Kahraman Orduya selm gnderilmesi yolunda 29 Ocak 1937de bir karar almtr. Atatrk, Trkiye Byk Millet Meclisine 1 ubat 1937de teekkr etmitir.126 Hatayn bamszla kavumas nedeniyle yurdun her kesinde cokun gsteriler ve mitingler dzenlenmitir. Bunlardan 31 Ocak 1937de stanbul Beyazt Meydannda byk bir miting yaplm ve mitingden sonra halk vapurlarla Dolmabahe Saray nnde Atatrke byk tezahrat yapm ve Atatrk balkona karak halk selmlamtr. Ayn gn, Ankarann Ulus Meydannda da bir miting yaplmtr. 29 Mays 1937de toplanan Milletler Cemiyeti Konseyinde Hatayn bamszlnn ve Hatay Anayasasnn tasdikinden sonra, 14 Haziran 1937de Trkiye Byk Millet Meclisinde Cenevrede, Trkiye ile Fransa arasnda Sancan (Hatay) tamamiyet-i mlkiyesini tekeffl eden Antlama ile Trkiye-Suriye Hududunun Teminine Dair Antlama ve Mterek Beyanname ve bu Beyannameye bal Protokolun imzas onaylanmtr. Milletler Cemiyeti Konseyi kararna gre, Hatayda yeni rejimin (bamszln) yrrle girii, Hataydaki Fransz temsilcisi Roger Garreaunun kar koymas ve baz olaylar nedeniyle Trklerin 29 Kasm 1937de yapmak istedikleri trenler nlemi ve yeni rejimin yrle girdii resmen iln edilmemitir. Atatrk bu olaya ok kzm ve bu konudaki dncelerini, Ulus gazetesi bayazarna yle ifade etmitir: Hatayda Fransz Delegesi, Hatayllarn ok evk ve heyecanla bayram yapmalar tabii olan bir gnde eer Hatay Trklerinin serbeste bugn kutlamaktan menedecek tedbirler alm ise, buna yazk demekle iktifa ederim. nk, byle bir zihniyet, devletler arasnda yksek dostluk mnasebetlerinin hal ve istikbl iin, msbet yolda yrmek lzumunun henz anlalmam olmasndan ileri gelir.

716

Fransz temsilcisinin Hatayda yaplacak mitingi nlemesi stanbuldaki aydn ve genleri zm ve stanbulda Beyazt Meydannda, Trk Hatayn bamszln kastedenleri protesto amacyla dzenlenen mitingden sonra, 2 Aralk 1937de Atatrke yolladklar telgrafta yle demilerdir: uurlu heyecanlarmz btn ballmzla ulatryoruz. Byk Atamz. Bundan hemen bir gn sonra 3 Aralk 1937de Trk Hkmeti, Fransz Hkmetine gnderdii notada, Milletler Cemiyetinin Hatayla ilgili kararlarna sadk kalnmasn bildirmitir. 6 Aralk 1937de ise, Trk Hkmeti, Fransz Hkmetine artk tatbik kabiliyetini kaybettii gerekesiyle, 1926 ylnda Trkiye ve Fransa arasnda Ankarada imzalanan Trkiye-Suriye Dostluk Antlamasnn kaldrd ve zamann gereklerine uygun ekilde yeniden dzenlenmesi iin hazr olduklarn bildirmitir. 15 Aralk 1937de de, Hatay seimleri iin hazrlanan ve Hatay Trkleri aleyhinde uygulamalar tayan talimatname projesi dolaysyla Milletler Cemiyeti protesto edilmitir. 17 Aralkta, Ankarada da Trk ve Fransz asker heyetleri arasnda Hatay ile ilgili grmeler balamtr. Bu arada, Hatayda Trklere basklarn yapld yolunda haberler youndu. 27 Mays 1938da Trkiye Byk Millet Meclisinde Hatayla ilgili konumalar yaplm ve Hatayda Trklere yaplan basklar protesto edilmi ve 21 Haziran 1938de Trk Hkmeti, Milletler Cemiyetine, Antakyada (Hatay) faaliyette bulunan Milletler Cemiyeti Komisyonunun bask hareketlerini protesto eden notasn yollamtr.127 6 Haziran 1938de Abdurrahman Melek Mandater Devlet adna Hatay Valiliine balamt. Fakat, Hatayda devaml olaylar kyordu. Bunun zerine Ankara Hkmeti Fransaya Hataydaki Fransz kuvvetleri kadar Trk kuvvetlerinin bulunmasn teklif etti. Bu Fransa tarafndan kabul edildi. 23/6/1938de Orgeneral Asm Gndz bakanlnda bir kurul Hataya geldi. Hatay Trkleri sokaklara dklm sevgi gsterileri yapyorlard. Bu srada Trkiye Byk Millet Meclisinde Hatay sorunu grlyordu. Bavekil Cell Bayar Hatay davasnn mutlu bir sonuca balanmas iin bir konuma yapmt. Bunun iin de Franszlarla dostluklarnn etin bir snav geirdiini de beyan etmiti. 4 Temmuz 1938de, nihayet, Ankarada Fransa ile bir Dostluk Antlamas imzaland. Buna gre, taraflar birbirlerine kar politik ve ekonomik harekete girimeyecek, taraflardan biri saldrya urarsa, dieri bu saldrya yardm etmeyecek, Hatayn btnln garanti eden anlamalardan doacak devlerde birbirlerine danacaklar, taraflarn yapt Ummi Tehkim Senedi gznnde bulundurulacak, doacak anlamazlklar bu senede gre yoluna konacakt.128 Bu anlama gereince, Trk ve Fransz askerleri Hatayda ortak alacaklarndan, 5 Temmuz 1938de Albay kr Kanatl komutasndaki Trk alay Hataya girdi. Yeniden seim hazrlklarna baland. 6 Temmuz 1938de de Hatayda skynetim iln olundu. Semen tespit ileri 1 Austos 1938de bitti. Seimlerde 22 Trk, 9 Alev, 5 Ermeni, 2 Arap, 2 Ortodoks olarak 40 mebus seilecekti. Anayasa oy kullanma hakkn yalnzca Hatayllara verdiinden Gaziantep doumlu Tayfur Skmen Hatayn Krkhan nfusuna geirildi. 21 Austos 1938de seilen mebuslar ilk toplantlarn Hatay Gndz Sinemasnda yaptlar. Hatay Millet Meclisinin Bakanlna

717

tek aday olan Tayfur Skmen oy birlii ile seildi. Bylece, 21 Austosta seilen ve ilk toplantlarn 2 Eyll 1938de yaparak devlet bakanlarn seen Hatayllar artk mstakil olarak Trkiyeye katlma mcadelesini srdrmeye baladlar. Ayn gn, Tayfur Skmen Hatay Devletinin bayran gndere ekmiti. Bavekil Cell Bayar, olaylar titizlikle izleyen Atatrk, 2 Eyll 1938de kurulma ii tamamlannca Cumhuriyet Hkmetinin baarsn kutlayan telgraf ekti. Ayrca, Tayfur Skmene de bir telgraf ekerek kendisini kutlad. Be kiilik Vekiller Heyetinin tekilinden sonra, Bavekil Abdurrahman Melek, 6/9/1938de program okuyarak Programmzn ruhu ve esas Kemalizm Rejimi ve btn icabatdr demekle Trkiye Cumhuriyetine ve Atatrke balln belirtmi oluyordu.129 Bu sralarda, Fransa ile yaplan grmelerde olumlu hava mevcuttu. 23 Haziran 1939da, Ankarada, Trkiye ile Fransa ve Suriyenin Mandater Devleti arasnda varlan anlamaya gre, Trkiye-Suriye snrnda yaplan deiiklikle Hatay Trkiyeye braklyordu.130 Esasen, sancak statsne gre, resm dilin Arapa ve Trke olmas gerektii halde, milletvekillerinin yeminlerini Trke yapmalar, resmen olmasa bile Hatayn Trk olmak istediini gsteriyordu. Aslnda, Trk olan Hatay Devleti de her frsatta Trkiyeye katlmak istediklerini belirtiyordu. Ankarada yaplan anlamadan sonra, Hatay Mill Meclisi de 29 Haziran 1939 gn olaanst topland. Btn milletvekilleri tarafndan imzalanan bir nerge okundu. Oylanp, kabul edilen bu nerge ile Hatay Devletine son verme ve Ana vatana katlma karar alnm oldu. Hkmet grevi, Olaanst Trk Temsilcisi Cevat Akalna teslim etti ve gndere Trk bayra ekildi. Ertesi gn, Hatayn Anavatana katlmas konusundaki Trk-Fransz Antlamasnn

onaylanmasna dair kanun tasars Trkiye Byk Millet Meclisinde grlmeye baland. Yedi maddelik antlamann artlarna gre, Hatayda Trk olmayan kimse varsa alt ay iinde Hkmete bavuracak ve 18 ay iinde Hatay topraklarndan karlacaktr. Alt ay sonra kimse bu hakk kullanamayacaktr. Hatayda bulunan btn Fransz mallarn ve haklarn Trk Devleti 35 milyon franka satn alacaktr. Payas-skenderun demiryolu derhal bize teslim edilecektir. D leri Bakan kr Saraolu dier maddeleri de meclise getirdi ve maddeler grldkten sonra, Antalya Mebusu Rasih Kaplan da Byk Ataya ve Mill efe teekkr ve sayglarn sundu, daha sonra, 30 Haziran 1939da antlama Meclisce kabul edildi. Birka gn sonra da Hatay Vilyeti kurulmasna dair Kanun karld. Hatay Valiliine kr Skmenser atand ve 23/7/1939da Antakya ile skenderunda yaplan trenlerle, Hatayn Anavatana katlmas kutland.131 4.2. kili Antlamalar Cumhuriyet dneminde, Atatrkn Yurtta Sulh Cihanda Sulh ilkesine bal olarak dnya devletleri ile Dostluk Antlamalar, Ticaret ve Seyrisefain, Ticaret ve kmet Antlamalar yaplmtr. Trkiye her geen gn dnya karsnda itibar kazanmaya devam etmitir. 1926

718

senesinden itibaren eitli devletlerle antlamalar yapan Trkiye Cumhuriyeti, dnyaya kendini artk yepyeni ve gl bir devlet olarak tantmaya balamtr. Trkiye Cumhuriyeti, 30 Mays 1926da Suriye ile Ankarada (Trkiye Byk Millet Meclisinin onay 7 Haziran 1926), Meksika Cumhuriyeti ile 25 Mays 1927de Romada (TBMM onay 5 Ocak 1928), 8 Eyll 1927de Brezilya ile Romada (TBMM onay 4 Aralk 1929da), Suud Arabistanla Mekkede 3 Austos 1929da (TBMM onay 15 Mays 1930da) Dostluk Antlamalar imzalanmtr. Bunun dnda ksa srelerle Trkiye Byk Millet Meclisinin onaylad ticaret ile ilgili antlamalar da yapmtr. Bu antlamalar, 1926da Finlandiya, Macaristan, 1927de Federal Almanya, ekoslovakya, Belika-Lksemburg, 1928de sve, Bulgaristan, Estonya, Hollanda, 1929da gene Finlandiya, Fransa, gene Estonya, sve ve 1 Ekim 1929da Amerika ile Ankarada imzalanmtr. 5 Haziran 1926da, Trkiye-ngiltere ve Irak Hkmetleri arasnda Trk-Irak snrn tespit eden anlamay 7 Haziran 1926da Trkiye Byk Millet Meclisi onaylam, 7 Austos 1927de svire ile Ankarada kamet Szlemesi imzalanm ve bu Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan 5 Ocak 1928de onaylanm, 15 Haziran 1928de, Tahranda 22 Nisan 1926 tarihli Trkiye-ran Emniyet ve Dostluk Antlamasna ek protokol imzalanm Trkiye Byk Millet Meclisi 29 Kasm 1928de bunu onaylamt. 17 Aralk 1929da, Ankarada, Trkiye ile Sovyet Rusya arasnda, 1925te Pariste yaplan Dostluk ve Tarafszlk Antlamasnn uzatlmas hakkndaki protokol TBMM. tarafndan 20 ubat 1930da onaylanm, 23 Aralk 1929da Trkiye ile Bulgaristan arasnda Ankarada Sulularn adesi Antlamas 26 Mays 1930da Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan onaylanmtr. 30 Mays 1928de Trkiye-talya tarafszlk anlamas ve 30 Ocak 1923te Lozan ncesinde ve Lozan ek szleme protokolyle, Rum ve Trklerin yer deitirmesi anlamazl sonra uyumazla dnm, 6-7 ay sonra, 10 Haziran 1930da Trk-Yunan anlamas yaplmtr. En ok ticaret antlamas 1930da yaplmtr. Bu antlamalar Macaristan, Federal Almanya, Bulgaristan, Danimarka, Japonya, svire, 1933te ise Almanya ile Berlinde, gene Macaristanla ve Yugoslavya ile 1933te vuku bulmutur. 1934te Hollanda, 1935te spanya ile, 1936da Finlandiya ile ticaret antlamalar yaplmtr. Bu antlamalarn dnda 22 Aralk 1930da Trkiye ile ekoslovakya arasnda Pragda Sulularn adesi ve Ceza lerinde Adl Yardm Antlamas yaplm ve Trkiye Byk Millet Meclisi bunu 2 Temmuz 1932de onaylamt. 17 Eyll 1930da ise Trkiye ile Litvanya arasnda Moskovada Dostluk Antlamas imzalanm ve TBMM bunu 23 Mart 1931de onaylamt. 20 Ekim 1931de, kinci Balkan Konferansnn stanbulda almasndan ksa bir sre sonra, 28 Ekim 1931de ABD ile kmet Szlemesi imzalanm, TBMM bunu 4 Austos 1932de onaylamt. 9 Temmuz 1932de Trkiyenin Milletler Cemiyetine giri davetini Trkiye Byk Millet Meclisi kabul etmi ve 22 Ekim 1933te Macaristanla olan Tarafszlk Antlamas be sene uzatlmtr. 7

719

Nisan 1937de Msr ile Ankarada yaplan Dostluk Antlamasn TBMM, 14 Haziran 1937de onaylamt.132 Bundan sonra da sulh siyasetine devam olunmu, eitli devletlerle antlamalar yapp, eski antlamalar da zaman zaman yenileyen Trkiye Cumhuriyeti, II. Dnya Savana girmeyerek Yurtta sulh, cihanda sulh ilkesinden ayrlmamtr. 4.3. Trkiyenin Milletler Cemiyetine Girmesi: 13 Temmuz 1932 Birinci Dnya Savandan sonra milletler aras barn korunmas ve i birliinin salanmas iin kurulan en nemli tekilt Milletler Cemiyetiydi. Trkiyenin 1930 ylna doru milletler aras almalara aktif olarak katlmas zerine, 6 Temmuz 1932de Genel Kurul, in-Japon anlamazln grrken, Trkiyenin tekilta arlmasn ngren bir tasary ele almt. Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olarak katlmas ile ilgili ilem, Cemiyetin Genel Kurulunun 13 Temmuz 1932deki toplantsnda oy birliiyle ald bir kararla tamamlanmtr.133 4.4. Balkan Pakt 1930 Ekiminde Trk-Yunan Antlamasndan sonra, Balkan lkeleri arasnda olumlu etkiler artt. talya ve Almanya tehlikesi yznden, Balkan Devletleri Trkiyenin nderlii altnda bir lkeler birlii kurmak istiyorlard. 9 ubat 1934te devlet, (Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya) Trkiye ile bir balang ve maddelik ortak bir antlama imzaladlar. Balkan Pakt ile snrlarn garanti eden devletler, dardan gelen hcumlara kar birlikte savaa katlacaklard. Bulgaristann pakta girmemesi yznden Balkan Pakt (Antant) zayflyordu. Son olarak 1940ta Belgratta yaplan toplantdan sonra yeler birbirlerinden kopmutur.134 4.5. Sdbad Pakt 8 Temmuz 1937de drt devlet (Trkiye, ran, Afganistan ve Irak) Tahranda Sdbad Saraynda bir pakt imzalamlardr. Bu antlamayla Trkiye dousunun gvenliini salam, fakat bu pakt, II. Dnya Savandan sonra unutulmutur.135 4.6. Montreux Szlemesi Lozan Antlamas, boazlar zerindeki Trk egemenliini kstlyordu. Bu yzden, Trkiye Cumhuriye ti, 11 Nisan 1936da, Lozan Boazlar Szlemesinin deitirilmesi iin ilgili devletlere birer nota gnderdi. Boazlar rejimini deitiren konferans, 22 Haziran 1936da svirenin Montreux ehrinde yaplmtr. Yeni szlemeyi, 20 Temmuz 1936da toplantya katlan, Trkiye, Bulgaristan, Fransa,

720

ngiltere, Japonya, Romanya, SSCB, Yugoslavya ve Yunanistan imzalamtr. talya Boazlar Szlemesine 2 Mays 1938de katlmtr. Bu antlama ile, Trkiyenin bu blgedeki tam egemenlii kabul edilmi, sava annda, Trkiye savaa girmise, sava gemilerine boaz kapatacak, savaa girer ya da kendini tehlikede grrse boazlar istedii gibi kullanabilecekti. Ticaret gemileri her zaman serbeste boazlardan geebilecek, Karadenizdeki devletler de Akdenize sava gemisi geirebileceklerdi. Montreux, Atatrk devrinin en byk diplomasi zaferlerinden biridir.136 4.7. Trk-Fransz-ngiliz l ttifak: 19 Ekim 1939 Bu antlama daha nce baz aamalar kaydettikten sonra olmutur. 4 Temmuz 1938de Trkiye ile Fransa arasnda Dostluk Antlamas yaplmt. Buna gre, iki taraf, birbiri aleyhine siyas, iktisad anlamaya ve birbirine ynelen herhangi bir harekete karmayacaklar ve birinin saldrya uramas halinde, dieri kar tarafa yardm etmeyecekti. 12 Mays 1939da yaymlanan Trk-ngiliz Deklarasyonu ile l ittifaka bir adm atlmt. 23 Haziran 1939da da Trk-Fransz Deklarasyonu yaymlanmt. Nihayet II. Dnya Harbi baladktan 49 gn sonra, 19 Ekim 1939da, Trk-Fransz-ngiliz Karlkl Yardm Anlamas Ankarada imzalanmt. Antlamay Trkiye Byk Millet Meclisi, 8 Kasm 1939da tasdik etmi ve anlama 16 Kasmdan itibaren yrrle girmiti. Oysa 1 Nolu gizli protokol gereince antlama imza tarihinde fiilen ilemeye balamt. 5. Atatrkn lm Atatrk yapm olduu byk almalardan dolay son zamanlarda rahatszd. Hastal nedeni ile ilk defa 17 Ekim 1938de komaya girmi ve bu koma 18 Ekim gn de devam etmi, 19 Ekim 1938de yava yava komadan kmtr. Bu gnlerde Fransada bulunan Prof. Fissenger ile telefonda irtibat kurulmu ve tavsiyeleri alnmtr. Atatrkn geirmekte olduu rahatszla ait Cumhurbakanl Genel Sekreterlii teblilerinde, hastal karacier hastal olarak belirtmi ve 22 Ekim 1928e kadar sabah ve akam olmak zere iki defa tebli yaymlamtr. Atatrk 29 Ekim 1938de, Cumhuriyetin 15. yldnm dolaysyla Trkiye Cumhuriyeti Ordusuna yaymlad mesajda Trk vatannn ve Trklk camiasnn an ve erefini, dahil ve haric her trl tehlikelere kar korumaktan ibaret olan vazifeni her an yapmaya hazr ve mde olduuna benim ve byk ulusumuzun tam bir inan ve itimadmz vardr demekteydi. 8 Kasm 1938de ikinci defa ar komaya giren Atatrkn ar durumu 9 Kasmda da devam etmi, 9 Kasm gn Cumhurreisi Genel Sekreterlii saat 10.00, saat 20.00 ve 24.00te yaymlad

721

teblilerde durumun ktye gittiini beyan etmitir. Gsterilen btn ihtimama ramen Atatrk Dolmabahe Saraynda 10 Kasm gn saat dokuzu be gee lmtr. Atatrkn Trk bayrana sarl tabutu 19 Kasm 1938 gn Dolmabaheden byk bir trenle alnm, Sarayburnu Rhtmna, oradan da Zafer Torpidesi araclyla Yavuz Zrhlsyla zmite nakledilmitir. Atatrkn naa, saat 20.30da trenle zmitten Ankaraya gnderilmi, 20 Kasm 1938de saat 10.00da devlet ve ordunun ileri gelenleri tarafndan stasyonda trenle karlanmtr. Atatrkn tabutu trenden alnarak top arabasna konulmu, oradan Trkiye Byk Millet Meclisine getirilmitir. 21 Kasm 1938 gn tabut, bir top arabasna yerletirilerek byk bir trenle geici olarak Etnorafya Mzesine getirilmi ve hazrlanan mermer lhdin zerine yerletirilmitir. 10 Kasm 1954te byk bir trenle Antkabire nakledilmi ve lmsz vcudu vatandalarna emanet edilmitir. Ulu, Nait Hakk; Halifeliin Sonu, stanbul 1975, s. 64-84, Baydar, Mustafa; Atatrk ve Devrimlerimiz, stanbul 1973, s. 143-144. Bu kanunla Vahideddin Padiahlk haklarn kaybetti. Hkmsz kalan stanbul Hkmeti 4 Kasm 1922de istifa edince Trkiyenin tek temsilcisi Trkiye Byk Millet Meclisi oldu. 2 Mustafa Kemalin bu tarihi konumas iin bak: Ulu, Nait Hakk; a.g.e., s. 177-187,

Gololu, Mahmut: Cumhuriyete Doru, s. 350-358. 3 4 5 Gololu Mahmut; Trkiye Cumhuriyeti, Ankara 1971, s. 97-104. Gololu, Mahmut a.g.e., s. 105-107. Gololu, Mahmut a.g.e., s. 305-314. Lewis, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, Ankara.

1970, Trk Tarih Kurumu Yayn, s. 261, Trk stikll Harbi, IV. cilt, Bat Cephesi, 6. Ksm, 4. Kitap: stikll Harbinin Son Safhas Ankara 1969, s. 225-226, Baydar, Mustafa: Atatrk ve Devrimlerimiz, stanbul. 1973, s. 157-163. Duru, Orhan, Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar, s. 195. 6 Nutuk. II, s. 846-847.

Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi. Devre. II, c. VII, s. 3-6. Ulu, Nait Hakk;

Halifeliin Sonu, stanbul. 1975, s. 159. 8 9 Ulu, Nait Hakk; a.g.e., s. 158-159. Gololu Mahmut; Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Ankara 1972, s. 159-161.

722

10

Gololu, Mahmut; a.g.e., s. 14-23. Ulu, Nait Hakk; Halifeliin Sonu, s. 161-174, Ulu,

H. Nait; Siyas Ynleriyle Kurtulu Sava, st. 1973, s. 429-439. 11 12 13 14 15 16 Lewis, Bernard; Modern Trkiyenin Douu (eviren: Metin Kratl), Ankara 1970, s. 264. Ulu, Nait Hakk, a.g.e., s. 176. Ulagay, Osman; Amerikan Basnnda Trk Kurtulu Sava, stanbul 1974, s. 279. Gololu, Mahmut; Cumhuriyete Doru (1921-1922), s. 147-152. d, Konya. 640 (24 Nisan 1921). d, 646 (1 Mays 1923 tarihli gazete 23 Nisann Diyarbakrda da kutlandn

yazmaktadr.). 17 18 Gololu, Mahmut; nc Merutiyet: 1920, s. 170-172. Neet Halil (Atay), Byk Meclis ve nklp, Ankara 1933, s. 24-25, Gololu, Mahmut;

Cumhuriyete Doru, s. 70-71. 19 20 Neet Halil, a.g.e., 28-29. Gololu, Mahmut; Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Ankara. 1972, s. 25-49, Neet Halil;

a.g.e., s. 30-34, Gzbyk, A. eref Sezgin, Zeki, Ankara 1957, 1924 Anayasas Hakkndaki Meclis Grmeleri, s. 1-468. 21 265. 22 23 Gololu, Mahmut; Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Ankarab 1972 s. 137-156. Gololu, Mahmut; a.g.e., s. 159-162, Berkes, Niyazi; Trkiyede adalama, Ankara Gololu, Mahmut; Trkiye Cumhuriyeti, (1923), Ankara. 1971, s. 295-303, Trk stikll

Harbi, II. cilt, Bat Cephesi, 6. Ksm, IV. Kitap, stikll Harbinin Son Safhas, Ankara. 1969, s. 264-

1973, s. 473, 28 Mays 1928de baz vakf grevlilikleri de kaldrld. 24 25 26 27 Berkes, Niyazi; Trkiyede adalama, s. 473. Gololu, Mahmut; Devrimler ve Tepkileri, s. 161, 251. Lewis, Bernard; a.g.e., s. 395. nan, Afet; Trk Kadn Haklarnn Tannmasnn Kltr Devrimindeki nemi (Atatrk

nderliinde Kltr Devrimi adl kitaptaki bir makale), Ankara 1972, s. 111-112.

723

28 29 30 31 32 151. 33

nan, Afet; Atatrk ve Trk Kadn Haklarnn Kazanlmas, stanbul 1938. s. 103. Takran, Tezer; Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Kadn Haklar, Ankara. 1973. s. 85-90. Takran, Tezer; a.g.e., s. 131-134. nan, Afet; Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, s. 245-253. Takran, Tezer; a.g.e., s. 143-153, nan, Afet; Atatrk ve Trk Kadn Hakknda, s. 137-

Ulu, Nait Hakk; Halifeliin Sonu, stanbul 1975, s. 188-189; Mehmet Aksas,

eyhlislamlktan Bugne, Kln, 1998, s. 50-61. 34 Turan, erafettin, Tevhid-i Tedrisat (retimin Birletirilmesi) Atatrkn nderlii Altnda

Trkiye, RCD Seminer, Ankara. 1972, s. 82-83. 35 Kanun metni iin bak. (3 Mart 1923) ve 430 Nolu Kanun: Ulu. Nait Hakk; a.g.e., s.

189/190, slm Ansiklopedisi, Atatrk, s. 177-178. 36 37 38 39 Atatrk Maddesi, slm Ansiklopedisi, s. 780. Berkes, Niyazi; Trkiyede adalama, s. 472. Atatrk Maddesi, slm Ansiklopedisi, s. 781. Hatipolu, Veciha; Atatrkn Dilcilii (Atatrk ve Trk Dili) Trk Dil Kurumu Yayn. No:

22, Ankara 1963, s. 15-16. 40 41 Lewis, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, s. 423-426. Eri, Eyp-Sekin, Sami; Trkiyede Ltin Alfabesinin Elli Yl ve Trk Kltrne Etkisi,

Milliyet Gazetesi. 1 Austos 1978. 42 43 Coar, mer Sami; Elifbeden Alfabeye, Milliyet Gazetesi, 10 Kasm 1960. Eri, Eyp-Sekin, Sami: Trkiyede Ltin Alfabesinin Elli Yl ve Trk Kltrne Etkisi,

Milliyet Gazetesi. 12 Austos 1978. 44 45 46 47 Eri, Eyp-Sekin, Sami; ayn yaz. Milliyet. 12 Austos 1978. Berkes, Niyazi; Trkiyede adalama, Ankara. 1973, s. 486-487. Sungu, hsan; Harf nklb ve Mill ef smet nn, Tarih Vesikalar Dergisi, say 1, s. 12. Arsan, Nimet; Atatrkn Sylev ve Demeleri, III, Ankara 1961, s. 82.

724

48

slm Ansiklopedisi, Atatrk Maddesi, s. 785-786, Eri, Eyp-Sekin, Sami, ayn yaz,

Milliyet, 12 Austos 1978. 49 Arsan, Nimet; Atatrkn Telgraf ve Beyannameleri, Ankara. 1964, s. 541. Gemlik

esnafnn gnderdii yazya Atatrkn cevab. Gololu, Mahmut: (1924-1939), s. 255. 50 Arsan, Nimet; Atatrkn Sylev ve Demeleri, III, Ankara 1961, s. 82, slm Ansiklopedisi,

Atatrk Maddesi, s. 786. M. Kemal 29 Eyllde Sivastan Bavekillie gnderdii yazda bunu belirtiyordu: Gololu, Mahmut; (1924-1930). s. 254-255. 51 52 Arsan, Nimet; Atatrkn Sylev ve Demeleri: III, Ankara 1961, s. 83-84. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, 5. cilt. Ankara. 1928, 1 Terin-i sni 1928

(Kasm), Gololu, Mahmut; Devrimler ve Tepkileri (1924/1930), Ankara 1972, s. 256-257. 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, 5. cilt 1928, Ankara 1 Terini sni, s. 7. A.g.e., s. 9. A.g.e., s. 10-13. Hkimiyet-i Milliye, 2628 (2 Terin-i sni 1928). Hkimiyet-i Milliye, 2631 (5 Terin-i sni 1928). Gololu, Mahmut; Devrimler ve Tepkileri, Ankara 1972, s. 258-259. Cumhuriyet Gazetesi (2 Kann- san 1929). No. 1672, (5. sene). Cumhuriyet, 1671 (1 Kann-i san 1929-Sal), 5. sene. Cumhuriyet, 1671. Cumhuriyet, 1673 (3 Kann-i san 1929). Cumhuriyet, 1674 (4 Kann-i san 1929). Cumhuriyet, 1675 (5 Kann-i san 1929). Cumhuriyet, 1680 (10 Kann-i san 1929-Cuma). Cumhuriyet, 1681 (18 Terin-i evvel 1930 Cumartesi). Harf Devrimi iin geni bilgi:

zkaya, Ycel; 1926-1929 Seneleri Arasndaki Devrimlerin Tarihi Ynden nemleri, Ankara 1981, Yargtay Dergisi, Say: 1-2 (Atatrkn 100. Doum Yl), s. 148-158. 67 Takran, Tezer; Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Kadn Haklar, s. 150.

725

68 265-266. 69 70 71 72

slm Ansiklopedisi, Atatrk Maddesi, s. 788; Gololu, Mahmut; Devrimler ve Tepkileri, s.

Gololu, Mahmut; a.g.e., s. 267. Aksoy, mer Asm; Atatrk ve Dil Devrimi, Ankara 1963, s. 36. Aksoy, mer Asm: a.g.e., s. 29. slm Ansiklopedisi, Atatrk Maddesi, s. 788; Ayrca geni bilgi iin: Ahmet Cevat Emre,

Atatrkn nklap Hedefi ve Tarih Tezi, stanbul 1956 s. 43-44; Falih Rfk Atay, ankaya, stanbul 1969 s. 467-480. 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 Aksoy, mer Asm; a.g.e., s. 29. Cumhuriyet, 2418 (28 Kann- san 1931). Gololu, Mahmut; Tek Partili Cumhuriyet (1931/1938), Ankara 1974, s. 131-132. Gololu, Mahmut; a.g.e., s. 160. Gololu, Mahmut; a.g.e., s. 137. Gololu, Mahmut; a.g.e., s. 136. Gololu, Mahmut; a.g.e., s. 160. Karal, Enver Ziya; Osmanl Tarihi, c. VIII, Ankara 1962, s. 394. d. Konya. 644 (28 Nisan 1921). Ergin, Osman Nuri; Trk Maarif Tarihi, stanbul 1977, c. III, s. 1219-1220; Bilsel, Cemil;

stanbul niversitesi Tarihi, stanbul 1943, s. 25. 83 84 Gololu Mahmut; Tek Partili Cumhuriyet, Ankara 1974, s. 117. Aksoy, mer Asm; Atatrk ve Dil Devrimi, Ankara 1963, s. 34.

85 540-544. 86

Unat, Faik Reit; Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, Ankara 1964, s.

Unat, Faik, Reit; Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, s. 540-544.

726

87 184-379. 88 89 90 91 92 93 94 95 96

Tevetolu, Fethi; Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler, Ankara 1967, s. 156-183,

Gololu, Mahmut; Devrimler ve Tepkileri, Ankara 1972, s. 65-66. Tunaya, Tark Zafer; Trkiyede Siyas Partiler, s. 613-616. Arsan, Nimet; Atatrkn Sylev ve Demeleri, III, s. 77-78. Gololu, Mahmut; Devrimler ve Tepkileri, Ank. 1972, s. 101-103. Gololu, Mahmut; a.g.e., s. 126-127. Gololu, Mahmut; a.g.e., s. 189-206. Gololu, Mahmut; a.g.e., s. 298-299. stn, Kemal; Menemen Olay ve Kubilay, stanbul. 1978 (2. Bask) s. 64-65. Cumhuriyet Gazetesi (25 Kanun- evvel-Perembe) stn, Kemal; Menemen Olay ve

Kubilyn 23 Aralkta ldrldn yazmaktadr: Devrimler ve Tepkiler, s. 303. Oysa olaylar 24 Aralkta balamtr. 97 98 99 Cumhuriyet Gazetesi (28 Kanun- evvel 1930-Pazar). Cumhuriyet (1 Kanun- sni 1931-Perembe). Cumhuriyet (3 Kanun- sni 1931-Cumartesi).

100 Cumhuriyet (5 Kanun- sni 1931-Pazartesi). 101 Cumhuriyet (1 Kanun- sni 1931-Perembe). 102 Gololu, Mahmut; Devrimler ve Tepkileri, s. 305. 103 Cumhuriyet (16 Kann- sn 1931); Cumhuriyet (20 Kann- sni 1931); Cumhuriyet (28 Kanun- sani 1931-Cuma). 104 Cumhuriyet, 2422 (1 ubat 1931-aramba). 105 Cumhuriyet, 29 Kanun- san, 1931-Perembe; Cumhuriyet Gazetesi: 30 Kanun- sn 1931-Cuma). 106 stn, Kemal; Menemen Olay ve Kubilay, stanbul 1978, s. 58-86. 107 Cumhuriyet; 4 ubat 1931-aramba Cumhuriyet: 18 ubat 1931-aramba.

727

108 Gololu, Mahmut, Devrimler ve Tepkileri, Ankara 1972, s. 178-179. 109 Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, s. 462. 110 Ergin, Feridun, Kurtulu Savanda Trk Ekonomisi, 9 Kasm 1980, stanbul Milliyet Gazetesi. 111 Ergin, Feridun, Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi, stanbul 1977, s. 10-14. 112 Timr, Taner; Trk Devrimi ve Sonras, Ankara 1971, s. 80. 113 Timr, Taner, a.g.e., s. 169-170. 114 Sadrettin Enver; ktisadmzn 10 Yllk Bilanosu, Milliyet Gazetesi, Sekizinci sene, Terin-i evvel, 1933, No: 2773; Ergin, Feridun: Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi, stanbul 1977, s. 30-64. 115 Gololu, Mahmut; Tek Partili Cumhuriyet, (1931-1936), Ankara 1974, s. 33-34. 116 Gololu, Mahmut; a.g.e., s. 106-108. 117 Lewis, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, s. 463-465. 118 Gololu, Mahmut, Mill ef Dnemi (1939-1945), Ankara 1974, s. 145-158. 119 Gololu, Mahmut; a.g.e., s. 65-73, 315-363 Lewis, Bernard, a.g.e., s. 467-471. 120 Halil, a.g.e., s. 81-87. 121 Ergin, Feridun, Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi, stanbul 1977, s. 29. 122 Gololu, Mahmut; Devrimler ve Tepkileri, s. 183. 123 Mesut, Cemil; 10 Yl Zarfnda Trkiyede Musiki Hareketleri (1923-1933) Milliyet, 29 Terin-i evvel 1933, s. 33-34. 124 Nurullah Ata: Milliyet, 29 Terin-i evvel 1933, No: 2773 (On Senelik Edebiyatmz). 125 Nota metinleri iin bak: Gololu, Mahmut, Tek Partili Cumhuriyet, Ankara 1974, s. 198201. 126 Gololu, Mahmut; Tek Partili Cumhuriyet, s. 206-209. 127 Kocatrk, Utkan; Atatrk ve Devrimleri Kronolojisi, Ankara 1973, s. 394-400.

728

128 Gololu, Mahmut, a.g.e., s. 299 Saay, Reat; 19 ve 20. Yzyllarda Byk Devletlerin Yaylma Siyasetleri ve Milletler Aras nemli Meseleler, stanbul 1972, s. 246. 129 Saay, Reat; a.g.e., s. 246, Gololu Mahmut; a.g.e., s. 302; Utkan, Kocatrk; Atatrk Devrimleri ve Kronolojisi, s. 402-403. 130 Soysal, smail; Trkiyenin D Mnasebetleriyle lgili Balca Siyas Antlamalar, Ankara 1965, s. 269-280 Saay, Reat; a.g.e., s. 244-247. 131 Gololu, Mahmut; Mill ef Dnemi (1939/1945), Ankara 1974, s. 32-33. 132 kn, Gndz, Trkiyenin Taraf Olduu Milletleraras Antlamalar, Ankara 1962. 133 Geni bilgi iin: kran Gne-Ali Hikmet Alp, Trkiye D Politikasnda 50 Yl. Cumhuriyetin ilk On Yl ve Balkan Pakt (1923-1934), Ankara 1974, s. 287-307. 134 Geni bilgi iin: . Gne-A. H. Alp, a.g.e., s. 308-359. 135 smail Soysal. 1937 Sdbt Patk, X. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1994, C. VI, s. 31293154. 136 Geni bilgi iin: Feridun Cemal Erkin, Trk Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Ankara 1968, s. 63-72.

729

Atatrk lke ve nklplar / Prof. Dr. Cemalettin Takran [s.394-410]

ankaya niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi / Trkiye I.Atatrklkeleri 1. Cumhuriyetilik umhuriyet kelimesi dilimize Arapa Cumhur kelimesinden girmitir. Bu kelime halk, ahali, byk kalabalk anlamna gelir. Cumhuriyet veya cumhuri devlet iktidarn millete ait olduunu ngren devlet ekli demektir. Cumhuriyetin Bat dillerindeki karl Republique-Republic eklindedir. Latince kkten gelen bir kelimedir. Latince, Publica, halk toplum anlamndadr. Res ise ait olma, aidiyet ekidir. Respublica halka ait olma anlamndadr. Bizim kullandmz Cumhuriyet kelimesi de Arapa ayn yap ile karmza kmaktadr. Arapa Cumhur, halk anlamndadr, iyet ise aidiyet ekidir. Cumhuriyet, kelime olarak halka ait olma anlamndadr. Egemenliin, yani ynetim ile ilgili kural belirleme ve onu uygulama gcnn halka ait olmas. Cumhuriyet geni anlamda egemenlik topluluunun btnne, millete ait olmas anlamndadr. Trkiyede cumhuriyet, milli egemenlik ilkesinin benimsenmesinin bir neticesi olarak 1921 Tekilat- Esasiye Kanununda yaplan 29 Ekim 1923 tarihli deiiklik sadece ynetim biimi olarak kabul edilmitir. 1924, 1961 ve 1982 anayasalarmzda da bir ynetim biimi olarak kabul edilmitir. Atatrkn, cumhuriyeti devletin siyasi bir rejimi olarak semesinin en nemli nedeni; Trkiyeyi modernletirme abalarna cevap veren rejim biimi olmasdr. Cumhuriyeti fazilet olarak niteleyen Atatrk, Ekim 1924 tarihli bir konumasnda cumhuriyeti u ekilde tanmlamaktadr: Trk milletinin tabiat ve iarna en mutabk olan idare Cumhuriyet idaresidir.1 Cumhuriyetilik, devletin siyasi rejimi olarak cumhuriyeti benimseme ve onu fazilet rejimi olarak tanmlama ve deerlendirme demektir. Cumhuriyetilik ilkesi, Atatrkn devlet anlaynn temellerinden birini oluturan Milli Egemenlik ilkesiyle ok sk iliki iindedir. Milli Egemenliin korunmas ve gzetilmesi Cumhuriyet Rejimi ile mmkndr. Cumhuriyetilik ilkesi, fertlerin deil, milletin btnnn benimsedii bir ilkedir ve Trk milletine aittir.

730

Cumhuriyetilik ilkesinin ngrd cumhuriyet rejiminin demokrasi ile ilgisi vardr. Atatrk bunu, Cumhuriyet rejimi demek, demokrasi sistemi ile devlet ekli demektir diyerek ifade etmitir.2 Trkiyede Cumhuriyet, rk, din, dil ve cinsiyet fark gzetmeksizin, btn vatandalarn paylatklar ve yararlandklar siyasi rejimin ad olmutur. Eitlik lkesi, Trkiye Cumhuriyetinin zn tekil etmitir. Devlet ekli cumhuriyet olan yeni Trk devleti, Misak- Milli ile izilen, milli snrlarn zerinde milli devlet anlayn, millet ve devlet birliini, btnln ifade eder. Bu btnl Atatrk zmirde 14 Ekim 1925te yapt konumada u ekilde deerlendirmitir: Bugnk hkmetimiz, tekilat- devletimiz dorudan doruya milletin kendi kendiliinden yapt bir takilat- devlet ve hkmettir ki, onun ismi cumhuriyettir. Artk hkmet ile millet arasnda mazideki ayrlk kalmamtr. Hkmet millettir, millet hkmettir. Cumhuriyet, en gelimi devlet ekli olarak Trk inklabnn sonucudur, baarsdr. Cumhuriyetilikten anlamamz gereken ilk nemli ey halkn ynetimde sz sahibi olmasdr. Ynetimde sz sahibi olmak demek uyulacak ve uygulanacak kurallar belirleme ve uygulama g ve yetkisinin halkta olmas demektir. Halk bu g ve yetkisini seim unsuru ile belirledii temsilcileri araclyla kullanr. Halk kanun nnde eit saylacak, kanunlar herkese eit ekilde uygulanacak ve halk iradesini zgr bir ekilde ortaya koyacak. Bu uygulama topluma Vatanda olma vatandalk kavramn da getirir. 2. Milliyetilik Mensubu olduu milleti sevme, onu ykseltme uuru olarak zetlenebilecek Milliyetilik, Trk inklabnn bir temel prensibi olduu kadar, Trk milletinin kaderini tayin eden bir temel ilke, bir yce lk, milleti huzur ve refaha ynelten bir badr.3 Milliyetilik ilkesi, millet ve milliyet kavramlarna dayanr. Millet, objektif bir ifade ile herhangi bir esas etrafnda toplanm insan topluluu olarak tarif edilebilir. Topluluu salayan esas insan topluluklarnn zelliklerine gre deiiklik gsterir. Bu esas Fransada kltr, Almanyada rk, Araplarda dil, ABDde tbiyyet mefhumlarndan ibaret olabilir. nsan topluluklarnn millet olabilmesi iin bu balardan en az birinin etrafnda toplanmas gerekir. Buna karlk bu balardan birden fazlas veya hepsiyle birden bal topluluklara milliyet ismi verilir. Trkiye Trkleri iin bu balarn birden fazla olduu konusunda ilim adamlarmz arasnda gr birlii vardr. Ancak, tespitler farkldr. Yusuf Akura, bu esaslar dil ve soy olarak ifade eder. Ziya Gkalp ve . H. Daniment bu esaslara kltr ve din mefhumlarn da ilave ederler.4 Atatrkn milleti tarifi ise yledir: Millet, dil, kltr ve mefkure birlii ile birbirine bal vatandalarn tekil ettii bir siyasi ve itimai heyettir.5 Milliyetilik, kiiyi, topluluu balayan ba olarak, Milliyet, vatandalk, milliyet duygusu eklinde de ifade edilmektedir. Ancak, milliyetle, milliyetilik arasnda fark vardr. Milliyet, bir millete

731

mensup olma, bir millete bal olma halidir. Milliyetilik ise, bir millete mensup kiilerin, mensup olduklar millete kar besledikleri ballk dugusu ve uurudur. Kiinin mensup olduu kitleye kar ballk hissi, millet duygusunun esasn, kkn tekil etmektedir.6 Atatrkn milliyetilik anlay, zellikle Trk milletinin birlii ile beraberliine yer ve deer vermektedir. Atatrkn milliyetilik anlay birletirici ve toplayc nitelikte ve millet yararnadr. Bu anlay Trk milleti gereinden hareket eder ve ona dayanr. Geree dnktr. Trk milletinin ykselme ve ada milletlere ulama lksn ifade eder. Trk milletini meydana getiren deerleri korumay esas alr.7 Atatrk, gen nesillerin mutlaka bu duygu ve dnceyle yetimesini istemitir. O, stiklal Harbini ve inklaplarn, bu byk milli hisle baarmtr. Atatrkn milliyetilik anlay, hrriyete ve insan ahsiyetine deer verir. Zaten gerek milliyetilik, medeniliin z olan hrriyetten doar. Bize milliyeti derler, fakat biz yle milliyetileriz ki bizimle i birlii eden btn milletlere hrmet ve riayet ederiz. Onlarn btn milliyetlerinin gereklerini tanrz. Bizim milliyetiliimiz herhalde bencil ve marurane bir milliyetilik deildir. Atatrk bu szleriyle milliyetiliimizin milletleraras ilikilerde bar ve dier milletlere saygl bir anlam tadn ifade etmektedir. Trk milliyetilii bir inan, bir duygudur. O inan ve duygunun iinde vatann btnl esas vardr. Milliyetilik, sosyal ve kltrel faaliyetlerle oluan ruhsal bir badr. Snfsz ve imtiyazsz bir toplumu ifade eden bu ba gemite ve gelecekte heyecann daima hissettiren bir mefkuredir. Atatrk, bu mefkureyi millet gereine dayandrarak 22 Mays 1919 tarihli raporunda u ekile ifade etmitir. Millet, milli hakimiyet esasn ve Trk milliyetiliini kabul etmitir. Bunu gerekletirmeye alacaktr. Atatrke gre milliyetilik, bir rklk deil, bir vicdan ve duygu iidir. nsan haklarna ve hrriyete dayanan, kltrel deerlere kymet veren bir sistemdir.8 Daha nceden de belirtildii gibi Atatrkn milliyetilik anlaynn temelinde kltr vardr. Trk milletine mensup olma uuru ile vatan ve milletine bal olan insanlar bir arada tutan ve ortak bir gaye, ortak bir ama etrafnda toplayan kltrdr. Binlerce yllk tarih iinde, birlikte bulunmaktan, birlikte yaamaktan doan ortak deerler ve inan sistemimizden gelerek hayatmzn her anna yansyan ortak dini deerler kltrmz oluturan temel unsurlardr. Bu kltr deerlerinin nemli zelliklerinden biri de statik, yani duraan olmamalar; aksine dinamik, yani zaman ve artlara gre eskiyenlerin, ihtiyaca cevap vermeyenlerin atlmas ve yeni ihtiyalara gre, zora bavurmadan, yeni deerlerin benimsenmesidir. 3. Halklk Dilimizde kullanlan halk deyiminin anlam, insan topluluudur. Osmanl Devletinde halk deyimi aydn zmrenin dnda kalan insan topluluunu ifade ediyordu. lk defa Ziya Gkalp tarafndan halkn Trk milletini ifade ettii savunulmutur. Yaanlan zamandaki topluluun addr.

732

Trk devlet geleneine gre devlet halk iin vardr. Halka hizmet, halkn korunmas ve halkn doyurulmas iin mevcut bir idari yapdr. Halkn tad bu mana Osmanl Devletinin son dneminde unutulmaya yz tutmu iken hak ettii ifade ve nemi Trk inklab ile tekrar kazanmtr. Trk inklabnn anlayna gre halk ile millet arasnda bir birlik, bir edeerlik vardr. Trk halk, Trk devletinin beeri unsurunu oluturur. Trk milleti, Trk halknn Trklk bilinci iinde gelimesiyle siyasi ve sosyal alanda deer kazanmasdr. Trk milleti halklardan teekkl etmi deildir. Bunun sonucu olarak Trk devletinin beeri unsurunu halklar meydana getirmez. Trk halk ehirlisi, kyls ile din ve rk fark gzetilmeksizin vatandalarn btnn ifade eder. Halklk, milliyetilik fikrinin bir sonucudur. Gerek anlamda milliyetilik, halkla dayanr, halk bir zellik tar. Trkiye halk asrlardan beri hr ve bamsz yaam ve bamszl yaama gerei saym bir kavmin kahraman evlatlardr. Bu millet bamszlktan uzak yaamamtr, yaayamaz ve yaamayacaktr szleriyle Atatrk halklk anlayn ifade etmitir. 4. Devletilik Atatrk inklaplar erevesinde Devletilik zel teebbse yer veren ekonomik prensiplere sahip iktisadi alandaki uygulamalardr. Trkiyede devletilik, karma ekonomi eklinde gelime gstermitir. Karma ekonomi devlet iletmecilii ile zel teebbsn bir arada bulunmas demektir. Ancak bu anlay ekonomide kat bir devletiliin uygulanmasn ifade etmez.9 Atatrk Devletilii: Trkiyenin ihtiyalarndan domu ve Trkiyeye has bir sistemdir Kiinin almasn esas almakla beraber, mmkn olduu kadar az zaman iinde, milleti refaha kavuturmak ve memleketi gelitirmek iin, milletin genel ve yksek menfaatlerinin icap ettirdii ilerde zellikle ekonomik alanda devleti fiilen alakadar etmek mhim esaslarmzdandr10 eklinde tarif etmektedir. Atatrk devletilikle devleti, ekonomik hayat destekleyen bir g olarak dnmtr. Devlet yatrmcya, reticiye, datmcya, tketiciye yn vermek ve bu tr konular denetlemekle ykmldr. Atatrk, devletilii tamamyla demokrasi ve hrriyet rejimi iinde deerlendirmi, devletin iktisadi sahada rehberliini n planda tutmutur. Ancak bu rehberlik her eyi devlet yapar anlamnda deildir.11 Atatrk, 1936 ylnda devletilik konusunda unlar sylyor: Devletiliin bizce manas udur: Fertlerin hususi teebbslerini ve ahsi faaliyetlerini esas tutmak, fakat byk bir milletin geni bir memleketin btn ihtiyalarn ve ok eylerin yaplmadn gz nnde tutarak memleket iktisadiyatn devletin iine almak.

733

Devletilik bilhassa sosyal, ahlaksal ve ulusaldr. Devlet ve fert (zel teebbs) birbirine kart deil, birbirinin tamamlaycsdr. Grld gibi Atatrk, ekonomik kalknmann temelinde ferdi teebbs ve menfaatin bulunmasn doal bir olgu olarak kabul etmektedir. Ferdin teebbsnn ekonomik faaliyetine snr izilmesini, hkmetin grevi saymakla birlikte, bu snrn zaman iinde deiebileceini dnmektedir. 5. Laiklik Laik olma, dnya ilerinin, din ilerinden, dini otoriteden ayr olarak ele alma ekliyle tarif edilmektedir. Bugn hukuki manada laiklik; devlet ve din ilerinin ayrl, devletin vicdan hrriyetinin gereklemesinde tarafsz kalmasdr. Deiik bir ifadeyle; devletin Allah ile kul arasndan ekilmesi ve dinin de devlet ilerine karmamas yani akl ile imann yetki alanlarnn birbirinden ayrlmasdr. 12 Gnmzdeki laik kelimesinin ifade ettii modern manaya ulalmas, Tanzimatla birlikte balar. Glhane Hatt Hmayununda din ve mezhep hrriyeti ngrlm, 1876 Kanun-i Esasinin on birinci maddesiyle laiklie doru yneli, anayasa teminat altna alnmtr. 1909 tarihli Kanun-i Esasi ile bu durum ayn ekilde muhafaza edilmitir. 1921 tarihli Tekilat- Esasiye Kanununda milli hakimiyet ilkesi n planda tutulmak suretiyle laiklik anlaynn gereklemesinde bir adm daha atlmtr. Nihayet gerek Osmanl Devleti anayasalarnda, gerekse Yeni Trk Devletinin 1921, 1924 anayasalarnda mevcudiyetini muhafaza eden devletin dini islamdr ibaresi 10 Nisan 1928 tarihli 1222 Sayl Kanunla yaplan bir anayasa deiiklii ile kaldrlm, 5 ubat 1937 tarih 3115 sayl kanunla laiklik bir anayasa ilkesi olarak yerini almtr. Atatrkn gerekletirdii inklaplarn temelini tekil eden laiklik, Trk milletinin maddi, manevi ve fikri yapsn modernletirme istikametine yneltmitir. Atatrke gre din bir vicdan meselesidir. Dine sayg, inanan kiinin haklarna saygnn bir sonucudur. Buna en gzel delil Atatrkn u szleridir: Din bir vicdan meselesidir. Herkes vicdannn emrine uymakta serbesttir. Biz dine sayg gsteririz. Dne ve dnceye muhalif deiliz. Biz sadece din ilerini devlet ileriyle kartrmamaya alyoruz.13 Trkiyede devletin laikletirilmesi, toplum hayatnda laik deerlere yer verilmesi dinin, devlet hayatnda siyasi bir fonksiyon ifa etmesine kesin olarak son verme eklinde grlmtr. Siyasi, sosyal, hukuki ve ekonomik zorunluluun sonucu olan laiklik, bu nedenle devlet idaresi ile birlikte hukuk, eitim, dil alanlarn da kapsar: Bizim dinimiz en makul ve en tabi bir dindir ve ancak bundan dolaydr ki son din olmutur. Bir dinin tabii olmas iin akla, fenne, ilme ve manta tetabuk etmesi lazmdr. Bizim dinimiz bunlara tamamen mutabktr.14 Atatrkn din ve laiklik anlaynda, millet sevgisi ile birlikte dine saygl olma hasletini de grmekteyiz. Onun gerekletirdii Trk inklabnda laiklik din aleyhtarl eklinde deil, toplum hayatnda din hrriyetinin, serbest dncenin gvenilir bir teminat olarak dnlmelidir.15

734

6. nklaplk nklaplk ileriye, gelimeye ynelik bir manay ifade eder. nklap bir toplum devaml bir gelime ierisindedir. Tarihi ve sosyal gelimeler neticesinde toplumun ihtiyalarna cevap verecek ekilde kurallar koymak inklap topluma has bir zelliktir. Atatrk bu amala; Efendiler, yaptmz ve yapmakta olduumuz inklaplarn gayesi Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen asri ve btn mana ve ekali ile medeni bir heyeti itimaiye haline isal etmektir diyerek Trk devletinin ve Trk toplumunun medeni ve insani yaaynn gerei, meydana gelen yeni dzenin korunmasn lzumlu grmtr.16 Trk inklabn, Trk milletini son asrlarda geri brakm messeseleri ykarak yerlerine, milletin en yksek medeni icaplara gre ilerlemesini temin edecek yeni messese koymu olmak ekliyle tarif eden Atatrkn inklaplk anlay sz konusu messeseleri korumak ve savunmaktr.17 Toplumsal gelimelerin sonucu, toplumsal ihtiyalar karlayan kurallar konulurken, bilimsel aray, bilimin altnda gelimeleri deerlendirme, Trk inklabnn, inklaplk anlaynn bir gereidir. Atatrkn inklaplk anlaynn ardnda dnya kltr ve medeniyetinden, Trk halkn yararlandrma abas yatyordu. Ancak Trk inklab daima Trkn karsna kan ihtiyalardan domas nedeni ile bu anlayn kendisine mahsus dinamik bir zellii vardr. II.nklaplar I. Hukuk Alannda Yaplannklaplar 1. Anayasalar Anayasa, bir devletin temel yapsn, organlarn, organlar arasndaki ilikileri dzenleyen, kii hak ve zgrlkleri ile bu hak ve zgrlklerin korunmas iin de iktidarlar snrlayan temel hukuk kurallarnn tmne verilen addr. Bizde ikisi Osmanl dneminde ve drd de Cumhuriyet dneminde olmak zere 6 kez anayasa yaplmtr. Osmanl dnemindekilerin ilki, Kanuni Esasi ad ile kabul ve ilan edilen 1876 Anayasasdr. kincisi ise, II. Merutiyet Anayasasdr. 1909da yeniden yaplr gibi dzenlenmi ve 1876 Anayasasnda olmayan baz maddeler konulmutur. Cumhuriyet dneminde ise 1921, 1924, 1961 ve 1982de anayasalar yaplmtr. A. 1921 Anayasas(Yeni Devletin lk Anayasas) TBMM aldktan bir gn sonra, yani 24 Nisan 1920de ilk ana ilkeler kabul edimitir.

735

lke bir sre bu esaslarla ynetilmitir. Daha sonra 18 Eyllde bir dizi esaslar daha kabul edilmitir. Ancak bu esaslar devleti ynetmeye yetmiyordu. Yeni Devletin kuruluunu tamamlayacak bir anayasa dzenlemesine ihtiya duyuluyordu. TBMMde balatlan almalar sonucunda 20 Ocak 1921de yeni devletin ilk Anayasas kabul edilmitir.18 Bu Anayasa bir gei dnemi Anayasasdr. Bununla Osmanl Devleti sona erdiriliyor ve yeni devletin kuruluu hukuki ynden tamamlanyordu. Devlete yasallk kazandrlyordu. 20 Ocakta kabul edilen bu Anayasa 23 maddeden olumakta ve genel esaslar iermekteydi. lk Anayasann ksal o gnlerin zelliinden ileri gelmektedir ve yalnzca acil ihtiyalar karlamakla yetinilmitir. lkenin bamszln ngren yan ile yurdun kaderinin TBMMye verilmesinin ve onun meruluunun ilemi olmaktadr. O nedenle hukuki ve siyasal nemi olan bir sistemin kabuldr. I. nn Savann kazanlmas sonrasna rastlayan bu nemli esaslar, devlete sreklilik kazandryordu. 1. madde, Egemenlik kaytsz artsz milletindir eklinde olup, milli egemenlik bir kaynak olarak getiriliyordu. O nedenle hem demokratik ve hem de ihtilalci karakteri vard. Aslnda bu Anayasa, bir ihtilal Anayasasdr. Bu nedenle de kuvvetler birlii esasna dayanr. TBMM, milleti temsil eden organ olarak her gc de (yasama, yrtme ve yarg) kendinde toplamtr. Bu gleri Meclisin kulland ekil getirilmitir. Hkmet iin de Meclis Hkmeti Sistemi kabul edilmitir. Meclis, hem yasalar yapar ve hem de uygular durumdadr. Gnn koullar gerei yarg da TBMMde toplanmtr. TBMM, kendi iinden seecei bir kurula yarglama yetkisi verebilmekteydi. Bu ekilde ilerin daha rahat ve kolay yrtlmesi salanmtr. Nitekim bu yolla lke adna en isabetli kararlar verilmi ve derhal uygulanabilmitir. Bylece 1921 Anayasas, tm yetkileri TBMMde toplayan bir nitelik tamaktadr. Bu yan ile de ada anayasa anlayna gre az demokratiktir. 1921 Anayasas ksaca, Amasya Genelgesinden beri aklanan ve uygulananlara resmi ve hukuki bir nitelik kazandrmtr. Ayn zamanda Osmanl dnemi yasalarn da ortadan kaldrmtr. Baz nemli maddeleri unlardr: Md. 1- Egemenlik kaytsz artsz milletindir. Yrtme milletin kaderini dorudan kendisinin ynetmesi esasna dayanr. Md. 2- Yrtme gc ve yasama yetkisi milletin tek ve gerek temsilcisi olan TBMMde belirir ve toplanr. Md. 3- Trkiye Devleti, BMM tarafndan ynetilir ve Hkmet, Byk Millet Meclis Hkmeti ismini tar. Md. 5- Byk Millet Meclisi yeleri seimi iki ylda bir yaplr.

736

Md. 8- BMM hkmetinin grevi, i ve yetki dairelerine ayrlr. Her daire ilgili yasa gereince Meclis iinden seilen bir bakan vastas ile yrtlr. Meclis, bakanlar denetler ve deitirebilir. Md. 9- BMM, kendi iinden bir dnem iin bir bakan seer. Bu bakan ayn zamanda Bakanlar Kurulunun da bakandr. Bakanlar Kurulu kendi iinden birini kendine Babakan seer. 1921 Anayasasnda en nemli deiiklik, 29 Ekim 1923te Cumhuriyetin ilan ile yaplmtr. Kabine sistemi getirilmitir. lk Cumhurbakanlna Mustafa Kemal seilmitir.19 B. 1924 Anayasas 1924 yl geldiinde yeni bir anayasa dzenlemesine ihtiya dodu. nk 1921 Anayasas olaanst dnemin anayasas idi. Bir bakma geici dnem anayasas olmutu. Devlet 1924e kadar bu anayasa ile ynetilmiti. Artk normal dneme geilmiti. lke kurtarlm ve Cumhuriyet ilan edilmiti. Yeni ihtiyalar belirmiti. Yenilikler ya da inklaplar yaplacakt. Bu ve benzeri nedenlerden tr yeni bir anayasaya ihtiya vard. Yaplacak olan yeniliklerin anayasa kapsamna alnmas ya da anayasa ile ekillenmesi gerekiyordu. Bylece yeni devletin hukuki anlamda kuruluunu tamamlayacak, tm yeniliklere dnk, ihtiyalar karlayacak, demokratik ve ada llerde bir anayasa yapm gndeme alnmtr. almalar yapmak zere 12 kiilik bir komisyon kurulmutur. Bu komisyonun hazrlam olduu tasar, 20 Nisan 1924te TBMM tarafndan kabul edilerek yrrle konulmutur. Yeni devletimizin bu ikinci Anayasas yine Tekilat Esasiye Kanunu adyla kmtr.20 1924 Anayasas 6 blm halinde 105 maddeden olumaktadr. 1. Blm: Genel esaslar olup, devletin ekli ile TBMMnin grev ve yetkileri, egemenlik vb. olmak zere yetkilerin kullanl ekline ait hkmleri kapsamaktadr. 2. Blm: Yasama grevi ile ilgili olup TBMMnin teekkl, sresi, tatili, yasa teklifleri gibi hkmleri kapsar. 3. Blm: Yrtme grevi ile ilgili olmakta ve Cumhurbakan, Bakanlar Kurulu, almalar gibi durumlar belirleyen hkmleri kapsar. 4. Blm: Yarg ve mahkeme ilerini dzenlemektedir. Ayrca Yce Divan da bu blmde yer almaktadr. 5. Blm: Kamu hak ve zgrlkleri ile ilgili hkmleri, hrriyetleri ve snrlarn belirlemektedir. 6. Blm: eitli maddeler balkl olmakta ve il tekilatn, devlet memurluunu, maliye ilerini dzenleyen hkmleri kapsamaktadr.

737

1924 Anayasas, teki demokratik lkelerde olduu gibi hrriyeti, insan haklarna yer veren, hukuka saygl ve siyasal yapy cumhuriyet olarak belirleyen bir karakter tar. Hrriyet, eitlik, adalet ve zgrlk gibi kavramlara yer verir. Egemenlik kaytsz artsz millete verilmi ve TBMM tarafndan kullanlmas esas benimsenmitir. Ya da bu esas 1924 Anayasasnda daha belirgin olarak ortaya kmtr. Bylece bu hakkn halka ait olduu ve hibir kimse tarafndan kullanlamayaca kesinletirilmitir. Bundan hareketle 1924 Anayasasnn siyasal sistemi, devlet iinde TBMMnin kuvvet ve tek Meclis esasna dayanmaktadr. 1924 Anayasasnda yumuak bir kuvvetler ayrmna gidilmitir. Ya da bu Anayasada yumuak bir kuvvetler birlii vardr. Genelde ise her yn ile kuvvetler ayrl yoktur. Bu Anayasa ayn zamanda Meclis Hkmeti sistemi ile Parlamenter Hkmet sistemi arasnda kpr grevi yapmtr. 1924 Anayasamzda siyasal tekilat demokrasi esasna oturtulmutur. Millet iradesi esas alnmtr. Bu irade de seim yoluyla olumaktadr. Demokratik deerlere yer veren 1924 Anayasas, kararl bir ekilde cumhuriyet sistemine geildiinin ve onun srekliliinin belgesidir. Bu ayn zamanda oluturulan yeni ve ada toplumumuzun ihtiyalarn karlayacak ya da ona cevap verecek nitelikte bir dzenleme olmaktadr. Gne ve gnn ihtiyalarna gre yeterince dzenleme getirmitir. Normal dnemi getirmi ve toplumu rahatlatmtr. Yarg gc bamsz mahkemelere verilmitir. Kii hak ve hrriyetleri genel ve klasik anlamda getirilmitir. 1924 Anayasas, zaman zaman yaplan inklap ve yeniliklere paralel olarak deitirilmitir. Bu deiikliklerin nemlileri; 10 Nisan 1928de laikliin kabul edilmesi, 5 Aralk 1934te kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesi ve 5 ubat 1937de alt ilkenin Anayasaya alnmasdr. Ayrca semen yann 18den 22ye karlmas, iftiyi topraklandrma ile ormanlarn devletletirilmesi gibi konularda da deiiklikler getirilmitir. 10 Ocak 1945te de Anayasada bir deiiklik yapmakszn dili sadeletirilmitir. 24 Aralk 1952de ise tekrar eski terimli ekline dnlmtr.21 2. Hukuk nklab Genelde hukuk, insanlarn birbirleriyle ve devletle olan ilikilerini dzenleyen kurallar olarak tanmlanr. Devletle hukuk i ie olan kurumlardr. Ya da devletin kendisi bir hukuk dzenidir. Devletler, hukuk kurallarn kendilerine yn veren dnce yapsndan, gelenek ve greneklerden alr, bilimin nda olarak dzenlerler. Baz toplumlarda ise farkl oranlarda hukuk kurallar dinden alnmtr. Osmanl Devletinin hukuk sistemi dine dayanyordu. Dolays ile slam hukuku esas alnmt. Buna bal olarak hukuk kurallarnn drt ana kayna bulunmaktayd. Bunlar Kuran, Hadis, cma ve Kyas idi. slam bilginleri bu drt kayna farkl farkl yorumlayp deerlendirdiklerinden tr, ortaya drt ayr hukuk anlay kmt. Buna bal olarak mezhepler belirmiti.22 Osmanl hukukunda kadn haklar ok snrl idi. Ekonomi ve ticareti belirleyen kurallar yetersizdi. Yarglama yntemleri iyi deildi. Kad eklindeki tek yarg sistemi ile yasalarn belli

738

kitaplarda toplanmam olmas dier aksaklklar oluturuyordu. te yandan din ve mezhep ayrlklar ve kapitlasyonlara gre farkl uygulamalar vard. zellikle adli kapitlasyonlar hukuk sistemini bozmutu. Ayrca su ve ceza belirlenememiti. Bugn geerli olan, kanunsuz su ve ceza olmaz anlay kurulamamt. Mecelle artk yeni ihtiyalar karlayamyordu. Btn bunlar lkede, hukuk birliini bozmu, milli birlii olumsuz ynde etkilemi ve paralanmay hzlandrmtr. Osmanl hukuk sisteminin giderek yeterli olamamaya balamas zerine Tanzimat Dneminden itibaren Batdan yasalar alnmaya balamtr. Nitekim Fransadan 1840ta ceza hukuku ve 1860da da ticaret hukuku alnmtr. Bylece hukuk alannda yeni dzenlemelere gidilmeye balanm ancak o yap iinde de baarl olunamamtr. Hukuk sisteminde mevcut olan aksaklklar iin son dnemlerde getirilen dzenlemeler, karlan kanunlar sorunlar zememitir. O nedenle ifte standartl karklklar yaanmtr. Bu da Osmanl toplumunda baz huzursuzluklara neden olmutur. Yukarda sakncalarn ve zorluklarn anlatmaya altmz eski hukuki sistem yerine, yeni devletle birlikte yeni dzenlemelere balanmtr. Atatrk, 5 Kasm 1925te Ankara Hukuk Okulunun alnda yle demitir: Eski hayat kurallar ve eski hukuk yerine, yeni hayat kurallar ve yeni hukuku alarak, esasl ve temelli deiilikler yapmak teebbsndeyiz23 1924 Anayasas kabul edildikten sonra hukuk alannda almalar balatlmtr. Komisyonlar kurulmu, Batl lkelerin yasalar incelemeye balanm ve srasyla eitli yasalarn kabul edilmesi srdrlmtr. Batdan alnan yasalar Trkiye koullarna uyarlanarak kabul ediliyordu. Bu konuda youn almalar yaplyordu. Bu yndeki nemli almalardan biri 1924 ylnda balatlan Medeni Kanunun hazrlanmas olmutur. nk Medeni Kanun hukukunun temeli olarak grlmekteydi. Bu konuda alan Komisyon, Fransa, Almanya, Belika ve svire medeni kanunlar incelenmitir. Bunlar arasnda en uygun ve en son yazlan svireninki bulunmutur. Bylece Mecellenin yerini alacak olan Medeni Kanun kabul edilmitir. Trkiye Byk Millet Meclisi, 17 ubat 1926da svireden aktarma yoluyla alnan ve Trkiye koullarna uyarlanan Trk Medeni Kanununu kabul etmitir. 4 blm ve 937 maddeden oluan Medeni Kanun, 4 Ekimde yrrle konulmutur.24 Medeni Kanunla, Trk va tandalar, uygar lkelerin vatandalar gibi eit haklara kavumulardr. Tek evlilik, resmi nikah, aile, miras, ahitlik, kadn-erkek eitlii vb. bata olmak zere birok ada dzenleme getirilmitir. Kadnn zgrl gven altna alnm ve aile daha salam temeller zerine oturtulmutur.

739

Bu arada teki yasalar zerindeki almalar da srdrlmekteydi. Onlar da srasyla, 1 Mart 1926da Ceza Kanunu, 8 Mays 1926da Borlar Kanunu, 10 Mays 1926da Ticaret Kanunu ve daha sonra eitli yasalar kabul edilmitir. 1930 ylna kadar hukuk alanndaki dzenlemeler tamalanmtr. Barolar kurulmutur. Mahkemeler yeniden dzenlenmitir. Btn bunlarla laik esaslar benimsenmi, hukukta adailk salanm, genelde ise lkede hukuk alannda birlik ve btnlk oluturulmutur. Laik hukuk dzenlemeleri yaplrken, Anayasadan laiklie aykr hkmler karlmtr. 10 Nisan 1928de gerekli deiiklik yaplmtr. Devletin dini slamdr ve Din ilerini TBMM yerine getirir hkmleri kaldrlmtr. Cumhurbakan ve milletvekillerinin yeminlerindeki dini szckler deitirilmi ve yerine laik ifadeler konulmutur.25 Bu durumu dinimize aykr grenler, kurallarn mutlaka dinden alnmas gerektiini syleyenler vardr. Oysa insanlar, Allahn bildirdii dini kurallar, gerektiinde yeni hkmlerin, yeni kurllarn ortaya karlmas ve toplumdaki deime ve geliimin salkl ve istikrar iinde gelimesinin salanmas iin temel olabilmektedir. Dinde belirtilen ve rneklendirilen kurallar kullanlarak, onlar dikkate alarak, dinin z ile elimeyen yeni kurallar ve yeni hkmler karlabilir. Ayrca, yeni kurallara, kanunlara bavurma Cumhuriyet ncesinde Osmanl toplumunda da uygulanmtr. 1840l yllardan itibaren Fransadan Ticaret Hukuku gibi konularda kanunlar alnm ve uygulanmaya konulmutur.26 3. Sosyal Alanda Yaplannklaplar 3.1. Kadn Haklar Osmanl toplumunda kadnn en byk grevi analk olarak kabul edilmekte ve bu anlay korunmaktayd. Ancak Osmanl dneminde de bu anlayla birlikte, bunun eitimle daha iyi hale getirilmesi savunulmutur.27 Halide Edip, yazlar yannda 1909da Teali-i Nisvan (Kadnlar Ykseltme) Derneini kurmutur. 1913te ise Kadn Haklarn Koruma Dernei oluturulmutur. Bylece 1908-1918 dneminde Osmanl toplumunda da Batya paralel olarak kadn hareketleri balamtr. Kadnn eitiminden tesettre (rtnme) kadar birok ey tartlmtr. Kadn haklar Trk fikir hayatna girmitir. Yayn, konferans gibi. Yollarla bu konuda kamuoyu oluturulmutur. Henz siyasal haklar sz konusu edilmemitir. Ya da o aamaya gelinmemitir. Ancak bir sonraki dnem olan Cumhuriyete ortam hazrlanmtr. Kurtulu Sava balarnda H. Edipin stanbul mitinglerindeki rol ok byktr. Bu ve teki kadnlarn konumalar ok etkili olmutur. Kongreler srasnda grev alan kadnlarmz, Anadolu kadnlar olarak Mdafaa-i Vatan Cemiyeti ve ubelerini amlardr. Kongrelere paralel olarak almlardr. zellikle Sivasta Vali Reit Beyin ei Melek Hanm nclndeki almalar ok

740

nemlidir. Anadoludan Trk kadnnn sesi duyurulmu, i ve d kamuoyuna birok etkinlikle seslerini duyurmu28 ve verilecek savaa katlacaklarn ilan etmilerdir. Bu balang almalarnn yannda lke genelinde Trk kadnn Kurtulu Savan her yn ile desteklemesi srmtr. Cephe gerisi hizmetlerde, milis kuvvetlerinde kamuoyu oluturmada byk yararlklar gsterilmitir. yle ki bilinen ve bilinmeyenlerle Kurtulu Sava, kadn-erkek ortak abas ile kazanlmtr. Bu bakmdan tam bir milli mcadele verilmitir. O nedenle Atatrk, yardmn grd Trk kadnna vefa duygular ile dolu olmutur. Nitekim yle diyor; Trk kadn, sava srasnda lkeye ok byk yardmda bulundu. Bugn o, zgr olmaldr. Eitim grmeli, erkekle eit bir konuma sahip olmaldr29 Bu anlayn sonucu olarak, 3 Mart 1924te kadnlarn eit retimi kabul edilmitir. Bunu izleyen dnemde ve zellikle 1925-26 yllarnda Atatrk, kadn haklarndan srarl bir ekilde sz etmitir. 28 Austos nebolu ve 30 Austos 1925 Kastamonu konumalarnda kadn haklarndan sz etmitir. Bu konumalarnda kadnn toplumdaki yerinden sz eden Atatrk, phe yok ki ilerleme admlar, iki cins tarafndan beraber atlarak baarl olunur demitir.30 Atatrk, lkenin esenlie kavumas va ada olmasn kadnn yerinin ykseltilmesinde grdn anlatmtr. Bunun takipisi olacan sylemitir. Kyafetinin toplumsal yap ile btnlemesini istemitir. eitli yerlerdeki kadn-erkek ayrmnn kaldrlmas ile bu uygulamay balatanlar kutlamtr. Atatrk, 1925 ve 1926 yllarndaki konumalarnda kadn haklar zerinde daha ayrntl aklamalarda bulunmu ve zetle, Trk kadn, ailede, ekonomide ve siyasette gerekli yerini almaldr demitir.31 Bylece Trk kadnnn bu dorultuda rol oynamasn istemitir. 1926 yl kadn konusunda nemli gelimelerin olduu yldr. 17 ubat 1926da karlan Trk Medeni Kanunu ile kadn, aile ve toplumdaki ada haklarn almtr. Bu bakmdan Medeni Kanun bu yndeki nemli adm olmutur. Batl anlamda ada esaslar alnmtr. Aile ve toplumda kadnn haklar yasal gvenceye kavuturulmutur. Bu arada kadnlarn eitimine nem verilmitir. Giderek aydn, eitimli, bilgili, ada Trk kadn yetitirilmitir. 1926dan itibaren siyasal haklardan sz eden Atatrk, bu yndeki sreci balatmtr. Afet nan, 1929-30 retim ylnda Ankara Konservatuvarnda Belediyeler Yasasnn gndemde olduu bir srada derste, seim uygulamasn yaptrd ve bir kz rencinin bakan seildii, buna erkek rencilerin kzlarn seilme hakk olmad iin itiraz ettiklerini anlatmaktadr. Bunu Atatrke anlattn ve Onun da ileri Bakan kr Kaya kanal ile TBMMdeki Belediyeler Yasa tasarsna hemen alnmasn istediini kiisel ans olarak vermektedir.32 Bylece ilgili tasarya alnan konu, TBMMde 3 Nisan 1930da karlan Belediyeler Yasasnn 23 ve 24. maddeleri ile kadnlara belediyelerde seme ve seilme hakk eklinde yasalamtr. Kadn haklar konusundaki ikinci

741

gelime, 26 Ekim 1933te Ky Kanununun deitirilmesi ile muhtar ve ihtiyar heyetlerine seilebilmeleri hakk eklinde olmutur. Trk kadnnn asl siyasal haklarn ald gelimenin en nemlisi ise kukusuz nc aamadr. 1930-34 yllar arasnda Atatrk evresinde kadn haklarndan ok sz edilmitir. Ancak o yllarn siyasal olaylar bunu geciktirmitir. Nihayet Atatrk, nnden, gelecek seimlere yetiecek ekilde kadnlarn milletvekili seme ve seilme hakkn hkmetin nermesini istemitir. Bu gelimelerin ardndan Trk kadnnn en mutlu olay, 5 Aralk 1934te milletvekili seme ve seilme hakk yasalaarak kabul edilmitir.33 Bu gelimeyi izleyen 1935 seiminde 18 Trk kadn TBMMye milletvekili olarak girmitir. Gnmzde Trk kadn, Atatrkle elde ettii bu hakla siyasi, sosyal, ekonomik ve kltrel hayatta ve hayatn her alannda aktif olarak, erkeklerle birlikte grev almaktadr. Bugn Trk kadn, Trk Silahl Kuvvetlerinin subay kadrosu dahil btn meslek dallarnda kendini gstermekte parlamento krssnden, niversiite krssne kadar grev alabildii gibi, niversite profesrlnden dekanla, rektrle, yargtay, dantay gibi yksek hukuk kurumlar yeliine kadar ykselebilmektedir. Trk kadnnn siyasi hayatta babakanla kadar kabilmesi yine Atatrkle elde ettii bu haklar sayesinde olmutur. 3.2. Kyafet nklab Trk kltr tarihine bakldnda Trklerin klk-kyafet konusunda banaz olmadklar grlr. an, deien kltr ve evredeki iklim zelliklerine gre deiik kyafetler giymilerdir. Kyafet d grn olarak toplumun en karakteristik zelliidir. Osmanl mparatorluunda deiik kltrlerde farkl kyafetler vardr. Yani bir kyafet birlii yoktu. II. Mahmut, kyafette yenilikler getirmi ve fes giyilmesini zorunlu klmt. Ancak yine kyafet konusunda birok sorunlar yaanmtr. nk aa ve gne gre giyinmek gerekiyordu. Atatrk, Trk toplumunu her yn ile adalatrmak istiyordu. O nedenle d grnn de ona gre deimesinden yanayd. Atatrk, 27 Austos 1925te neboluda bu konuda, Medeni ve beynelminel kyafet bizim iin laik bir kyafettir diyerek ada kyafete geii balatmtr.34 Fesler karlm ve apka giyilmitir. Atatrk Ankaraya geldiinde Onu apka ile karlayanlarn says oktu. Bu gelimelerden sonra 25 Kasm 1925te apka Giyilmesi Hakknda Kanun karlmtr. apka giyilmesine Trk toplumu pek scak bakmad. Baz yerlerde giymemek iin direnmeler grld. Aslnda bu direnmenin altnda yatan 2 nemli sebep vard. Bunlardan biri halkn benimsemedii bireye olan srarl ve inat tutumuydu. Bunun aslnda apka ile veya apkann ekli ve biimi ile ok fazla bir ilgisi de yoktu. Halk sosyal alandaki deiikliklere ok scak bakmyor ve direniyordu. Bu durum sadece Cumhuriyete has bir durum da deildi. Osmanl toplumundaki slahat hareketleri srasnda Nizam- Ceditle getirilen deiikliklere de direnmiti. Moskof olurum, Nizam- Cedit olmam diyecek kadar kat bir tutum iinde

742

olanlar vard. Fesin Osmanl toplumunda giyilmesine karar verildii zamanda da bu tr direnmeler grld. Fes giymemek iin direnenler az deildi. apka giymemek iin direnenler de imdi Fesi karmak istemiyorlard. kinci bir sebep de Batllard. Osmanl toplumunda apka Mslman olmayanlarn iareti, kyafeti gibi olmutu. Bu ok eskiden beri byleydi. 1556 tarihinde bir mhimme defteri kaydna gore bir hrszlk olaynda kafir suretine girip apka ve kafir libasyla (elbisesiyle) hrszlk yaparken yakalanan birinin cezalandrd belirtilmektedir. 1500l yllardan, belkide ok daha ncesinden apka Osmanl toplumunda Mslman olmayanlarn iareti grlmtr. Hatta halk, Mslman olmayanlar derecelerine gre sralarken kefere, Gavur ve apkal Gavur ayr mn yapard ki bu ncs en zararls olarak deerlendirildi. Elbette ki apkann, fesin, sarn, insann karakterine ve inancna dorudan bir etkisi yoktu. Ne giymek dinen sevap ne de giymemek dinen gnaht. Ama bu toplumun fertleri, zellikle 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren kendisini blmeye, paralamaya, yok etmeye alan Batllar hep apkal grd. apka emperyaliat, Trk ve slam dman Avrupal ile adeta btnlemiti. imdi bu apkal Gavurun apkasn ona giydirmek istiyorlard. Tepki daha ok bu dnceyle ortaya kt. Mustafa Kemal Atatrkn de yapmak istedii bu yanl zihniyeti krmak, bu yanl inanc ortadan kaldrmak ve apka giymekle dinden klmayacann anlalmasn salamakt. 35 apka bir balang ve sembol idi. Zira ardndan zorlamakszn teki kyafetler deimeye balamtr. Kadnerkek gne gre klk-kyafete ynelmitir. 1934te de yaplan yasal dzenleme ile laik ve ada kyafetlere gei salanmtr. 3.3. Tarikatlar, Tekkeler, Zaviyeler ve Trbelerin Kapatlmas Tarihi ok eskilere giden ve Trk-slam kltr sentezi ile byk hizmetleri olan tarikatlar, daha sonraki yzyllar iinde asl fonksiyonlarn kaybetmilerdi. Osmanl Devletinin son dneminde tarikatlar, Mslman halk blmeye, mridleri kanal ile iktidarlara bask yapmaya ve dini kiisel karlarna kullanmaya balamlard. Taraftarlarn almadan uzak olarak tembel hale getirmilerdi. Cumhuriyetten sonra ise vatandalarn inanlarna bask yapmlar, isyanlara karmlar ve devletin btnln tehlikeye koymulardr. Atatrk, Kastamonu-nebolu gezisinde 1925 Austosunda bu konuya deinmiti.

Konumasnda Ey millet, biliniz ki, Trkiye Cumhuriyeti eyhler, derviler, mritler ve meczuplar memleketi olamaz. En doru, en hakiki tarikat medeniyet tarikatdr demitir. TBMM, 30 Kasm 1925te kard yasa ile tekke, zaviye ve trbelerin kapatlmas, eyhlik, dervilik, dedelik, mritlik, babalk, elebilik gibi nvanlar kaldrmtr. Ayrca bunlarla ilgili tm

743

kyafetler yasaklanmtr. Bylece din ve inanlar zerindeki basklar kaldrmaya, vicdanlar hr klmaya ynelik nemli bir adm atlmtr. 3.4. Uluslararas Takvim, Saat ve Rakamlarn Kabul Osmanl Devleti Hicri ve Rumi olmak zere iki takvim kullanmaktayd. Son yllarda resmi ve mali ilerde rumi takvim dier ilerde hicri takvim yaygn olarak kullanlyordu. Bylece bu konuda ikilik vard. O nedenle II. Merutiyet Dneminde bu konu ele alnmtr. Yeni bir dzenleme ynne gidilmi ve takvim deiiklii kabul edilmitir. Ancak sava koullar nedeni ile uygulanmas sonraya braklmtr. Cumhuriyet dneminde yaplan yeni dzenlemeler arasnda takvim konusu da ele alnmtr. Bat ile uyum iine girmek ve ilikilerdeki zorluklar amak iin miladi takvime gemek uygun grlmtr. nk Batl lkelerin kulland miladi takvim artk uluslararas bir takvim haline gelmiti. Bat ile entegre olunurken, resmi ve toplumsal ilikilerin uluslararas dzeyde uyumlu yrtlmesinde bunun byk yararlar olacakt. Bu dnceden hareketle, takvim deiiklii konusunda yasal dzenlemeler iin almalar balatlmtr. 26 Aralk 1925te kabul edilen yasalarla hicri ve rumi takvim kaldrlmtr. Miladi takvim kabul edilmitir.36 1 Ocak 1926 normal ylba ve 1 Mart ise mali ylba olmutur. Kabul edilen bu yasalarla eski saat sistemi yerine uluslararas saat sistemine geilmitir. 24 saatlik gnlk zaman ls ile bugnk saat sistemi kabul edilmitir. Osmanl Devletinde Arapa rakamlar kullanlmakla birlikte, baz yaz ve gazetelerde uluslararas rakamlara da sk sk rastlanmaktayd. Bunun bir ihtiya olduu anlalyordu. Yeni harflere geiin sz konusu olduu gnlerde, 20 Mays 1928de uluslararas rakamlara gei kabul edilmitir. Bunula hem bu yndeki ikilik kaldrlm ve hem de harf deiimine ortam hazrlanmtr. Yine bu yllarda bir baka deiiklik de yeni llerin kabul edilmesi olmutur. 1931 ylnda eski arlk ve uzunluk lleri olan okka, arn ve endaze gibi, blgelere gre deiiklik gsteren, ller braklarak, dnyada yaygn olarak kullanlmakta olan sisteme geilmitir. On tabanl saylar zerine kurulu metre, kilogram gibi uzunluk ve arlk lleri kabul edilmitir. Byle bir uygulamaya gemekle, hem i piyasalardaki uygulamalara birlik getirilmi ve hem de uluslararas ticari-ekonomik ilikilerde uyum iine girilmitir. hracat ve ithalat ilerinde byk lde kolaylk salanm ve bundan kaynaklanan karklklar ortadan kaldrlmtr. 3.5. Hafta Tatilinin Kabul Edilmesi Osmanl Devletinde cuma gnleri tatil idi. Bu durum Bat ile olan her trl siyasal, ve ekonomik ilikilerimizi aksatyordu. En azndan farkl iki gn ilikiler kesiliyordu. Bir tarafta devlet daireleri ve piyasalar akken, teki tarafta kapal oluyordu. Dolays ile bu bir zaman kayb idi. Giderilmesinde byk yararlar vard.

744

te bu ihtiyac karlamak, ada dnya ile aramzdaki kopukluu gidermek, siyasal ve ekonomik ilikileri daha verimli hale getirmek amacyla hafta tatilinin deitirilmesi gndeme geldi. Yaplan deerlendirme sonucunda, Bat ile uyum iine girmenin yararlar grlm ve 1935 ylnda hafta tatili pazara alnmtr. Pazar gnn resmi tatil yapan yasa karlmtr. Bylece ilgili aksaklklar giderilmi ve ada uygulama iine girilmitir. 3.6. Soyad Kanununun Kabul Osmanl dnemi Trk toplumunda soyad kullanm yoktu. Bunun yerine eitli lakaplar kullanlyordu. Aileden gelen, dini, sosyal, siyasi kaynakl olan bu lakaplar yeterli olmuyordu. Ayrca bu lakaplarn kk drc veya aalk duygusuna neden olacak yanlar vard. Kr, topal, uzun, ksa, kel olduu gibi, ayrc nitelikte Rum, Arnavut gibi olanlar da vard. Dolays ile gnlk hayatta birok zorluk ve karklk yaanyordu. Bu konudaki zorluklar Osmanl Devletinin son dnemlerinde grlm ve baz nlemlere gidilmitir. Baba adnn yannda doum yeri kullanlmtr. Ancak okul, fabrika, askeri birlik gibi toplu yerlerde bu da yeterli olmamtr. nk ayn nitelikte yine birka kii olmutur. O nedenle bu konuda birok sknt ve zorluk yaanmaktayd. Karklklar ve yanllklar olmaktayd. Oysa Batl ada devletler bu olumsuzluklar giderici soyad kullanmaktaydlar. Trkiye Cumhuriyeti, bu gibi karklklar ortadan kaldrmak, kii ve snf stnlklerini ifade eden lakaplara son vermek zere almalar balatmtr. Yaplan almalar sonucunda 21 Haziran 1934te Soyad Kanunu karlmtr. Buna gre her Trk vatanda, kendi z adndan baka ailece bir soyad kullanacakt. Ayn yl soyad alma ilemlerinin nasl yaplacana dair bir de ynetmelik karlmtr. Buna gre herkes iki yl iinde bir soyad alacakt. Almayanlara devlet verecekti. Soyad olarak seilecek kelimeler kklk, byklk ve ayrcalk ifade etmeyecek, ahlaka aykr olmayacak, gln ve benzeri nitelikte olmayacakt. Ailenin kkeninden gelen adlar alnacak ancak, szckler Trke olacakt. te bu nitelikte olacak ekilde soyad yazmna balanmtr. Ancak yine eski toplum yapsn yanstan soyadlar alnmaya balanmtr. O nedenle tekrar bir yasa daha karlarak, aa, hoca beyefendi, hanmefendi, paa gibi stnlk salayan soyadlarnn kullanm yasaklanmtr. Bu konuya da snf yaratmayacak ekilde eitlik getirilmitir. Bundan sonra normal bir ekilde yazm srdrlmtr. Bu arada TBMM, Mustafa Kemale Atatrk soyadn vermitir. Bylece soyad mecburiyeti ve kullanm ile Trk toplumsal hayatndan lakaplar atlm ve Batda olduu gibi ada uygulamaya geilmitir. stnlk ifadelerine son verilmi, imtiyaz ve snf farklar kaldrlmtr. Bu ekilde toplumsal hayata dzen ve disiplin getirilmitir. 4. Eitim ve Kltrel Alanda Yaplannklaplar

745

Atatrk dneminin nemli inklaplar, eitim ve kltrel alandaki deiimler olmutur. Birok eye yn veren ve Trk toplumunun bilimsel yaklamlar benimseyerek adalamasn salayan bu yndeki geliimler temel admlar olacaktr. Bilimsel ve ada eitim sisteminin kurulmas ve geri kalmlk alacaktr. Teknolojik gelimelere ayak uydurularak ada devletler dzeyine kmaya allacaktr. te Atatrk dnemi, bu yndeki abalarla doludur. 4.1. Eitim-retimde YaplanYenilikler Tanzimat Dneminden itibaren gelitirilen yeni okullar stanbul evresi ve Balkanlar gibi belli yerlerde ancak alabilmitir. Maarif Nazrl 1857de kurulmu ancak eitim-retim bu bakanlkta birletirilememitir. Mithat Paann ortaya atp destekledii 2 Eyll 1869 tarihli kanun, eitim ilerindeki yeni dzenlemelere bir devamllk getirmitir. Bu dzenleme ile okullarn devletin gzetim ve denetiminde olarak ileyiine doru ilk admlar atlmtr. Osmanl dneminde eitim-retim ilerinde nemli gelimeler II. Merutiyet Dneminde olmutur. Bu dnemde, ilkretim mecburiyeti, snf, laboratuvar, deney, ders programlar, retmen yetitirme, okul yapm gibi birok uygulamada bulunulmutur. Kanun, ynetmelik ve birok emir karlmtr. Genel olarak eitim politikasnda nemli yeniliklere gidilmitir. Ancak dnemde yaanan ar bunalmlar ve savalar bu gelimelere frsat vermemitir. Gerekli ve yaygn retim kadrolar salanamamtr. Parasal olanaklar yaratlamamtr. Dolays ile yeterli olunamam ve sistem deitirilememitir.37 Milli Mcadelede retmenlerin rol byktr. zmirin igalini izleyen gnlerde stanbul mitinglerinde retmenler rol oynam ve milli duygularn harekete geirilmesine almlardr. Okullarda ayn grevi yapmlardr. Bu yndeki almalar eitli blgelere tanmtr. gallere kar verilen mcadelelerde grev almlardr. Kongreler srasnda Trk retmenlerinin yardm ve katklar olmutur. Nitekim her iki kongrede de retmen delegeler olmutur. 38 TBMMnin toplanmasnda retmenlerin yardmlar olduu gibi, 30 civarnda milletvekili yer almtr. Her yerde olduu gibi Ankarada da okul binas ve malzemelerinden yararlanlmtr. Ankara Lisesi ile retmen Okulu retmenlerinden bir ou TBMMde katiplik grevleri yapmlardr. Genelde milli almalar destekleyen Trk retmenleri, halkn aydnlatlmasnda ve kamuoyu oluturulmasnda etkili hizmetler yapmlardr. syanlar karsnda halk aydnlatmlardr. O gnlerin koullarn, igalleri ve aznlk hareketlerini halka anlatp, milli hareketler etrafnda birlemeyi salamaya almlardr. Bu gibi almalarn birok rnei vardr.Bu gibi almalarn yan sra ilk direni hareketleri ve ilk cephelerde yer almlardr. Mara ve teki savunmalarda bulunmulardr. Kuvayi Milliye birliklerine katlmlardr. Yurt savunmas yannda retmenlik hizmetleri de nemli ve gerekli grld iin, 7 Mart 1921de retmenlik askerlik grevleri tecil edilmitir. htiyaca gre asker alnm ve tekiler retmenlik grevini srdrmlerdir. Temmuz 1920de Ankara retmenlerinin giriimi ile rgtlenen

746

retmenler, Mays 1921de Trkiye Muallimler Birlii halinde bir dernek haline gelmilerdir. Atatrk bununla yakndan ilgilenmi ve hatta bu dernein fahri (onursal) bakanln kabul etmitir. Kadnerkek birlikte ve uyum iinde alan Muallimler (retmenler) Birlii, ok ynl bir kurtulu iin almtr. Kurtulu Sava yllarnda, savan yan sra retmenler basn yayn organlar kanal ile de hizmetler vermilerdir. Birok gazete ve dergi karlmtr. Birok yaz yazlmtr. retmenler, Trk bamszl anlayn okullara indirip yaym ve bu dncenin savunucular olmulardr. Milli heyecan yaratmlardr. 1921 yl sonlarnda Akehir civarndaki okullar gezen Fransz gazeteci bayan Gaulis, rencilerin milli duygularla yetitirildiklerini ve buna hayran kaldn yazmtr.39 Mays 1920de kurulan ilk hkmetle birlikte Milli Eitim Bakanl eitim ilerine byk nem veriyordu. Trk milli eitim sistemini oluturmaya alyordu. Eitime hakim olmak, milli mcadele ruhunu milli eitimle salamak ve yaatmak iin uralyordu. Atatrk, retmenler ve okullarla yakndan ilgileniyordu. Milli Eitim Bakanl, 16 Temmuz 1921de Ankarada Eitim Kongresini toplamtr. Kongreye 250 civarnda kadn ve erkek retmen katlmtr.40 Kongreyi cepheden gelip nemli bir konuma ile aan Atatrk, eitime verdii nemi gstermitir. Atatrk, konumasnda, genlere nelerin retilmesi gerektiini anlatm ve Yabanc unsurlarla mcadele lzumunu ve milli dnceleri tam bir imanla her kar fikre iddetle ve fedakarca savunma gerei alanmaldr demitir. retmenleri ise, gelecekteki kurtuluun saygdeer ncleri olarak tanmlamtr. retmenlerin ellerini skarak tek tek tebrik etmitir. Kongre bir bakma Trkiyede toplanan ilk ura niteliindedir. Sava nedeni ile eitim sorunlarn bir karara balayamadan kapanmtr. Ancak nemli bir balang olarak ama iyi bir ekilde vurgulanmtr. Kurtulu Sava bittikten sonra Milli Eitim Bakanl, 15 Temmuz-15 Austos 1923 tarihleri arasnda Ankarada geni katlml bir Eitim Komisyonu toplanmtr. Burada lkenin tm eitim sorunlar tartlmtr.41 3 Mart 1924te Tevhid-i Tedrisat Kanunu (retimin Birletirilmesi) karlmtr. Bu yasa, btn medrese ve okullar Milli Eitim Bakanlna balamtr.42 Eitimde eski sisteme son verilip, bilimsel ve ada retim yapma ngrlmtr. Bylece btn okullar Milli Eitim Bakanlnn emrine veriliyor ve eitim-retimde birlik salanm oluyordu. Dersler, programlar, Bakanlk tarafndan hazrlanacak ve okullar denetim altna alnacakt. 4.1.A. Medreselerin Kaldrlmas

747

Tevhid-i Tedrisat Kanununda medreselerin kaldrlmas ile ilgili bir hkm yoktu. Ancak bu kanun, bu yndeki yolu amt. Milli Eitim Bakanl bu gelimeden sonra medreselerin incelemesini yapmtr. kili retime neden olduu, okul-medrese atmas yaratt, bilimsel retim yapamad gibi gerekelerle Eitim Bakan Vasf Beyin emri ile 11 Mart 1924te medreseler kapatlmtr. Bylece lkedeki iki tip retime son verilmitir. Ayrca retim laikletirilmitir. Ortaretim, 1923te lise ve 1924te ortaokul eklindeki bugnk yapsna kavuturulmutur. 1926 ve 1927 yllarnda, karma retim kabul edilmi ve rencilerden cret alnmasna son verilmitir. Okullarn ders ve mfredat programlar yeniden yaplmtr. Programlarda, cumhuriyet, demokrasi, eitlik, inklaplk ile millet ve devlet kavramlarna zenle yer verilmitir. Medeni bilgiler, tarih, corafya ve Trke dersleri, lkenin geleceine yne verecek ekilde yine zenle hazrlanmtr. Ders kitaplar, bu amalar salayacak ekilde hazrlanmtr. Arapa ve Farsa szckler ayklanarak, sade ve z Trke ile yazlmtr. Fen dersleri ve programlar bilimsel bir ekilde hazrlanmtr. Ders kitaplar, Avrupa ve Amerikadaki bilimsel llere gre yazlmtr. Laboratuvar ve deneylere yer verilmitir. Bylece teknolojik gelimeler ve bilimsellik esas alnmtr. Bilimsel eitime nem verilmitir. Ayrca mesleki ve teknik eitime arlk verilmitir. Bu yndeki yetersizlikler giderilmeye allm ve yeni okullar almtr. Bunun iin dardan elemanlar getirilmi, neri ve raporlar alnmtr. Bu yndeki okul amalar 1927den itibaren Bakanlk yetkisine verilmitir. Bakanlk, meslek ve sanat okullarnn programlarn yapm ve illere yaygnlatrlmtr. Eleman yetitirmek iin darya renci gnderilmitir. Halk eitimine nem verilmitir. Harf inklabndan sonra, okuma-yazma seferberlii almtr. Kurs, gece retimi gibi yollarla halk eitilmeye balanmtr. Olduka yaygn bir kampanya ile srdrlmtr. Alan Millet Mektepleri ile salanan organizasyon, okuma-yazma orann olduka ykseltmitir. lkokullar mecburi ve parasz hale getirilerek lke genelinde yaygnlatrlmtr. l ve ilelerdeki orta dereceli okullara retmen yetitirmek amac ile Osmanl dneminden gelmekte olan Yksek retmen Okulu sistemine devam edilmitir. Cumhuriyet dneminin retmen yetitiren nemli Yksek Okulu olarak 1926da Gazi Eitim Enstits almtr. Musiki Muallim Mektebi alm ve sonra Ankara Konservatuvar olmutur. Daha sonraki yllarda Eitim Enstitleri yatl bir ekilde eitli blgelerde alarak yaygnlatrlmtr. Yeni neslin yetiltirilmesini isteyen Atatrk, bu konuda hibir fedakarlktan kanlmamasn istemitir. Olabildii kadar lke kaynaklarnn bu ynde kullanlmasn ve kaynak yaratlmasn sylemitir. retmenlere; Yeni nesli sizler yetitireceksiniz. Yeni nesil sizin eseriniz olacaktr diyerek onlara nemli sorumluluk vermitir.43

748

Tablo 1:

1923-1938 Yllar Aras lk ve Ortaretimdeki Art Tablosu44

A- Okul Says Yllar 1923-24 1937-38 lkokul 4.894 6.700 Ortaokul Lise 72 140 23 68

B- renci Says Yllar 1923-24 1937-38 lkokul 341.541 764.691 Ortaokul Lise 5.905 74.107 1.241 21.000

C- retmen Says Yllar 1923-24 1937-38 lkokul 10.238 15.775 Ortaokul Lise 796 2.840 513 1164

D- Mesleki ve Teknik Eitim Yllar 1923-24 1937-38 O.l Says renci S. ret S. 64 78 6.547 11.134 583 967

Atatrk, bu yaklam ile retmenleri, yeni nesli iyi yetitirmekle ve dolays ile lke kalknmasn salamakla grevlendirmi gibidir. Halk eiterek, yol gstererek ve rnek olarak topyekn iyileme istemektedir. Nitekim 1925te bu amala yle demitir. Milletleri kurtaranlar, yalnz ve ancak retmenlerdir45 Eskimi dncelerin, hurafelerin atlmasn isteyen Atatrk, retmenlerin bilimsel dnceleri benimseyip genlere, lkeye yararl olacak bu ynde bilgiler vermeleri dncesinde olmutur. 4.1.B. Yksek retim-niversitelerimizin Geliimi

749

slam dnyasnda yksek renim kuruluu olarak niversite, medrese adyla ortaya kmtr. Ancak slam dnyas ve Osmanllarda grlen model olan medreseler, Seluklu Veziri Nizamlmlk tarafndan kurulmutur. Nizamiye Medreseleri adn alan bu kurumun ilki 1067 tarihlidir. slam toplumlar ve kltr iinde ilk niversite olan medrese, slamla ynelik zararl grleri eritmek zere ve Batda olduu gibi dini temele oturtularak kurulmutur. Bat niversitelerinin tersine, devlet tarafndan kurulup gelitirilen medreseler, denetim altnda olarak ortaya kmlardr. Nizamiye Medreseleri, merkezi devletin sk denetimi altnda olarak, iktidar pekitirmeye hizmet edecek grevlilere gereken bilgileri vermekteydi. Medreseler, giderek fkh ve ilahiyat da okutarak din adam yetitirirken, devletin hukuk adam ihtiyacn karlayan balca kaynak haline gelmilerdir. nk slam hukukunun uyguland toplumlarda, kadlarn bu kurumda yetitirilmesi doald. Medreselerde zamanla bilimler ayrlmtr. 46 Seluklulardan sonra medreseler, Osmanl dneminde zaman zaman yeni dzenlemelerle gelitirilmilerdir. Fatih, stanbulda Sosyal Bilimler Medresesini, Kanuni ise, Fen Bilimleri Medreslerini amlardr. Bu ve benzeri dzenlemelerle, slam dnyasnn en rgtl imparatorluu olarak Osmanllar, medreseleri de kendi merkezi araylar iindeki yerine oturtmulardr. Gelitirerek medreseleri mantki sonulara ulatrmlardr. O alara gre ok iyi ve ileri kurulular olmulardr. Osmanl ynetimi, kadlarn da yetitirildii yerler olarak bu kurumlar, tara brokrasisininin ynlendirilecei merkez olarak kullanmtr. Bu anlay ve uygulama, kadlkla mderrislii baz durumlarda birbirini izleyen aama haline getirmitir. renimle yargnn i ieliini oluturmutur. Bundan tr retim kalplam ve Osmanl medreseleri duraan bir yapya kavumulardr. Grld gibi yksek renim kurumu olarak medrese, slam dnyasnda Batdan nce oluup tekilatlanmtr. Trkler elinde gelitirilmitir. Ancak zamanla bu gelime yetersiz kald gibi, msbet bilimler medrese bnyesine yeterince alnamamtr. O nedenle 19. yzyln balarndan itibaren Batl anlamda okullar almaya balanmtr. Bununla Osmanl yksek retiminde birinci devre sona ermitir. Buradan itibaren ikinci devre balarken, alan yeni okullarla mektep-medrese atmas balamtr. Yeni dnemin tipik zellii bu atma ortam olacaktr. Tanzimat Dneminde daha da younlaan Batllama abalarna paralel olarak, yetersiz kalan medreseler yannda, msbet bilimleri retecek niversite olarak 1846da Darlfnun kurulmutur. Bununla Osmanl dneminde dorudan niversite oluturuluyordu. Ancak Darlfnunun Batl anlamda tekilatlanp gelimesi uzun yllara ramen mmkn olamamtr. Beklendii gibi modern bir eitim sistemi kurulamamtr. II. Merutiyet Dnemi, birok alanda olduu gibi genelde eitim ve bu arada da niversite konusunda nemli gelimelerin saland bir devredir. Bu devrede, medreselerin k artk kesinlik kazandndan, Trk yksek retimini kurtarp gelitirmek iin Darlfnun ynnde yeni bir

750

yaplanma srecine girilmitir. 1914te kz renciler niversiteye alnmtr. Ayrca Kz niversitesi (nas Darlfnunu) almtr. Darlfnunu Osmani, Cumhuriyet kurulduktan sonra da bilimsel zerklii korumu ve karlan 493 Sayl yasa ile ad stanbul Darlfnunu olmutur. 3 Mart 1924te karlan Tevhid-i Tedrisat Kanunundan sonra 11 Martta medreseler kapatlnca, stanbul Darlfnunu, Trkiye Cumhuriyetinin tek niversitesi olarak kalmtr. niversitenin gelimesi, yaygnlamas ve lke iin gerekli bilgilerin retilmesi ile her eit elemann yetitirilmesi gerekiyordu. Trkiyenin kalknmas buna bal idi. O nedenle 1930 ylnda yeni bir niversite reformu gndeme gelmitir. Bu alma ve gelimeler sonucu olarak Cumhuriyet dnemimizin ilk kapsaml niversite Reformu gerekletirilmitir. 6 Haziran 1933te yrrle giren 2252 sayl yasa ile stanbul Darlfnunu kaldrmtr. Kurulmas ngrlen niversite, 1 Nisan 1934te stanbul niversitesi olarak eitim-retime balamtr.47 lgili yasa ile, zellikle Trkiyenin ihtiyalar belirlenerek, insan gc ve devletin devamlln temin edecek unsurlarn yetitirilmesi ngrlyordu. niversite reformu ile balayan yeni dnemde, 1930lu yllarn banda bamsz olarak alm olan faklte ve yksek okullarn birlemesiyle Ankara niversitesi kurulmutur. Daha sonra stanbul Teknik niversitesi kurulacaktr. 1940l yllara gelindiinde Trkiyede hzla gelimekte olan niversite olumutur. niversiteler, btn ileri lkelerde bilimsel ve zgrlk iinde alan kurululardr. Bilim artk her eyin esas olmutur. Batdaki byk bilimsel ve teknolojik gelimelerin temelini niversiteler oluturuyordu. Devletler de bu kurululara byk nem ve destek veriyorlard. Atatrk de niversitelerimizin kurulup gelimesine bu yaklamla bakm ve destek olmutur. Batdan ve zellikle Almanyadan gelen retim yeleri korunmu ve onlardan yararlanma yoluna gidilmitir.48 Kronolojik olarak baz yksekokul ve fakltelerin al u ekilde gereklemitir: 5 Kasm 1925te, ilk yksekokul olarak Adalet Bakanlna bal 2 yllk Adalet Yksek Okulu almtr. 1926da Gazi Eitim Enstits almtr. 1930da Yksek Ziraat Okulu alm ve sonra gelitirilmitir. 1935te Siyasal Bilgiler Yksek Okulu almtr. 1934te Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi alm ve 1936da gelitirilmitir. Atatrk bu fakltenin kurulu ve gelimesi ile yakndan ilgilenmi ve zerine ok anlaml bir sz olarak, Hayatta en hakiki mrit ilimdir szn yazdrtmtr.

751

Bu yksek okul ve faklteler Ankara niversitesinin temeli olmulardr.49 Atatrk ayrca bir Dou niversitesinin kurulmasn istemitir. Bu ynde aratrma ve almalar yaplmtr.

Tablo 2:1923-38 Yllar Aras Yksek retimdeki Gelime50 YllarFaklte ve Yksekokulrenci Says 1923-24 1937-38 9 19 2.914 9.384 307 837 retim Eleman, Says

1946 ylnda 4936 sayl niversiteler Kanunu karlmtr. Bununla niversitelerimiz ve fakltelerimize akademik zerklik verilmitir. 1946 dzenlemeleri ile oluturulan niversite zerklii genellikle, ynetimde ve eitim-retim ilerinde kurullarn kararlar ynnde ileyi getirilmitir. 1960a kadar srecek bu yeni dnemde, Trk niversiteleri yeni bir yapya kavuturulmutur.51 4.2. Kltrel Alanda Yaplannklaplar 4.2.A. Yeni Harflerin Kabul Trkiyenin kltrel geliiminde, Arap harflerinin braklp latin harflerinin kabul edilmesinin de nemli bir yeri vardr. Latin alfabesine gei, kltrel alandaki deiimlerin nemli bir yandr. Trkler, Orta Asyada kurduklar uygarlklarda kendilerine zg alfabeler kullanmlard. Bunlarn en belirginleri, Gktrk ve Uygur alfabeleri idi. Ancak Trkler, slaml kabul ettikten sonra Mslman dnyas ile entegre olmu ve Arap alfabesini almlardr. slam dnyas ile i ie girmi, Arap kltrnden etkilenmi ve uzun yzyllar boyu da bu alfabeyi kullanmlardr. Trkler, ok uzun sreler boyunca Arap harflerini kullanmlardr ama bu alfabe gerei kadar Trkeye uymamtr. Osmanl dneminde de kullanlan Arap harfleri, bir yerden sonra deitirilmek istenmitir. Osmanl dneminde, 19. yzyln ortalarndan itibaren Arap harflerine dayal alfabenin deitirilme veya slah edilmesi nerileri yaplmaya balamtr. Bu ynde tartmalar olmutur. II. Merutiyet Dneminde ise Arap harflerinin deitirilme istekleri daha etkili bir ekilde gndeme getirilmitir.52 Bu deiiklii isteyenlerin says olduka oktur. eitli yol ve yntemler tartlmtr. neriler yaplmtr.53 Hatta Enver Paa bunlardan birini uygulamaya bile koymu, ancak sava koullarnda uygulanmas sorun yaratt iin ertelenmitir. Arap harflerini bitiik yazma yerine, Latin harfleri gibi ayr ayr yazma eklindeki bu uygulama da baarl olamamtr.

752

Arap harflerinin deitirilmesi dncesi mparatorluun son dnemlerinde ok tartlmtr. Bu yaplamam, ama bir kamuoyu olumutu. Yeni devlette bu konu, 1923 zmir Kongresinde gndeme getirilmitir. Kongreye bir neri olarak verilen harf deiimi, konu ile ilgili olmad iin gndeme alnmam ve Milli Eitim Bakanlna gnderilmitir. Arap harflerinin braklmasn veya harf deiimini gerektiren baz nedenler baz skntlar yaanmaktayd. 1- Arap harfleri Trke ifadelere uymuyordu. Yzlerce yl kullanlmasna ramen Trke szckleri ifade etmekte zorluk ekiliyordu. nk Arap alfabesinde sesli harfler 3 adetti. O nedenle Trkeye uyum salamada baz zorluklar oluyordu. Ayrca yine Arap alfabesinde Trkeye uymayan sessiz harflerde vard. Bunlarn yaratt zorluklar zaman iinde deitirme isteklerini gndeme getirmitir. 2- Arap alfabesi ile okuma-yazma renmek zor ve uzun zaman gerektiriyordu. ok eitli yaz trleri olduu ve zor renildii iin deitirilmesi istenmitir. zellikle yer, ahs adlarnda ok zorluk ekiliyordu. Osmanlcay okuyup yazmak iin ok uzun yllara ihtiya vard. 3- Okuma-yazmay kolaylatrmak, bilgi ve kltr ykseltmek iin bu harflerin deitirilmesi istenmitir. Okuma yazma orann ykseltmek, bilgi ve kltr yaygnlatrmak iin kolay okunup yazlacak bir yaz tr aranmtr. Osmanlnn son dneminde toplumda okuma yazma oran %10u bulmuyordu. Bunun da yars okur yazar, yars okur ama yazamazd. 4- Latin esasna dayal harflere gemek, Bat dillerini renmeyi kolaylatracakt. te tm bu neden ve gerekelere dayal olarak harf deiimi istenmitir. Daha kolay okunup yazlacak ve eitim sistemimizi olumlu ynde etkileyecek bir yaz aranmtr. nk okuma-yazma orannn dkl buna balanyordu. Btn bunlarn etkisi veya zorlamas ile Atatrk konuya eilmi ve 1927de yeni harflerin aray iine girilmitir. Milli Eitim Bakanl 1928de bir Alfabe Komisyonu kurmu ve almalar balatmtr. Komisyon, Latin esasna dayal alfabe zerinde almalar yapmtr. Bu arada harf deiimi zerinde yorumlar ve tartmalar yaplyordu. Yaplacak deiimin ok uzun sreyi gerektirecei ne srlyordu. 5-10 yl gibi srelerden sz ediliyordu. Hatta olmaz diyenler bile vard. Zira byle bir deiimin ok zor olacan dnenler bulunmaktayd. 1 Kasm 1928de TBMMnin al konumasnda konuya deinen Atatrk; Trk milletine kolay bir okuma-yazma anahtar vermek lazmdr. Bu anahtar latin esasndan alnan Trk alfabesi olacaktr. Yeni Trk harflerinin kanunlamas, lkemizin ykselme abalarnda bal bana bir geit olacaktr demitir.54 Atatrkn bu konumasndan sonra TBMM, ayn gn, esaslar hazrlam olan Latin esasna dayanan yeni Trk Alfabesini 1353 sayl yasa ile oy birliiyle kabul etmitir.55

753

Bylece 1 Kasm 1928de kabul edilen harf deiiminin, Trk diline uygunluu, kolay okumayazma gibi zellikleri yannda, birok olumlu etkileri olaca dnlmtr. Bundan sonra youn bir kampanya ile retimine geilmitir. 1 Ocak 1929da Millet Mektepleri almtr. Buralarda geceli gndzl yeni harfler ve dolays ile okuma-yazma retimi balatlmtr. Okuma-yazma seferberlii ilan edilmitir. Atatrk sk sk yurt gezileri yapm, okullara uram, tahta bana gemi ve yneticileri bu dorultuda zorlamtr. Okuma-yazma orannn %80lere karlmasn istemitir. Yeni harfler, beklendiinden nce renilmeye balamtr. ay iinde gazeteler ve dergiler iki stunlu yazlar yazmlardr. Zamanla benimsenen yeni harfler, okullar ve okuma-yazma abalarn ok hareketlendirmiler, eitimi ve kltrel gelimeleri olumlu ynde etkilemitir. 4.2.B. Tarih nklab rencilik yllarndan itibaren tarihe ilgi duyan Atatrk, 1929 ylndan itibaren Trk ve dnya tarihi ilgilenmeye balamtr. Kitaplna birok yerli-yabanc kitap getirtmitir. Bunlar okumu, incelemi, veya inceletmitir. nemli uygarlklar, siyasal olaylar, byk ahsiyetler ve bu arada da Trk tarihi ile yakndan ilgilenmitir. Deerlendirmeler ve yorumlar yapmtr. Notlar oluturmutur. Tarih yazmann, tarih yapmak kadar zor ve nemli olduunu syleyen Atatrk, bu ynde gereki yaklamlar iinde olmu ve birok uyarda bulunmutur. 56 Btn ilgi ve abalar ile Trk ulusunu ve dnyay, Trk tarihi konusundaki yanl ya da eksik bilgilerden kurtarmak istemitir. Yeni ve doru bir tarih anlayn balatmay dnmtr. Tarih tezleri zerinde almtr. Daha gereki bir tarih gr ile Trk tarihinin kaynaklarna inmeyi salamak istemitir. Tarih almalarn yapmak zere Trk Tarih Heyeti adl bir komisyon kurulmutur. Yaplan almalarla ilk kez Trk Tarihinin Ana Hatlar adl bir eser yazlmtr. Liselerde okutulmak zere 4 ciltlik bir tarih serisi karlmtr. 12 Nisan 1931de Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti kurulmutur.57 Bylece Trk tarihi zerindeki aratrmalara resmi bir nitelik verilmitir. Bu Heyet, 1935te Trk Tarih Kurumu adn almtr. TTK ile bilimsel tarih anlay benimsenmi ve youn almalar iine girlmitir. Bir dnya tarihi yazlmas ve bu arada da Trk tarihinin kaynaklarna inip aratrlmas ile Trk uygarlklarnn ortaya karlmasna allmtr. TTK kanal ile tarih bilginlerimiz, bilimsel yntemlerle zengin bulgular bilim dnyasna sunmaya balamlardr. Olduka nemli admlar atlmtr. Yaplmakta olan tarih inklab ile ite ve dta tarihimiz, yabanc ve yanl grlerden kurtarlarak gerek niteliine kavuturulmutur. almalarda Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin nemli bir fonksiyonu olmutur. 4.2.C. Dilde Sadeleme Cumhuriyet sonrasnda bir dil akademisinin kurulmas istenmi, ancak kurulamamt. Bu arada Dil Heyeti kurulmu ve baz almalar yapmtr. 1929 ylnda okullarn programlarndan Arapa ve Farsa derslerin kaldrlmas ile Trke szcklerin kullanmna balanmtr.

754

Yeni harfler ve alfabenin kabul edilmesi, dildeki yenilie ortam hazrlamt. Her trl toplumsal yenilikler yaplrken, ulusal kltrmzn temeli olan dilde de yenilemek zorunlu idi. Diln de halkn psikolojisine uygun ve yatkn, yeni ihtiyalar kolay ifade edecek bir yapya kavuturulmas gerekli idi. nk Osmanl devri genileyip yayldka Arapa ve Farsa kelimeler alnm ve Osmanlca eklindeki bir dil olumutu. Daha ok edebiyat dili eklinde Osmanl aydnlar tarafndan kullanlan bu dil ok ard. Trke esaslara da fazlaca uymuyordu. Ayrca konuma ve yazma dili farkllamt. Tarih almalar balatlnca, dilde de aratrmalarn yaplmas ve ikisinin birbirini tamamlamas istenmitir. Bunun zerine Atatrk; Dil ilerini dnecek zaman gelmitir diyerek bu yne eilmitir. Dildeki almalar balatmtr. 12 Temmuz 1932de Trk Dili Tetkik Cemiyeti kurulmutur.58 Atatrk, dildeki bamszl siyasal bamszln bir paras olarak gryor ve Trk dilinin yabanc dillerin igalinden kurtarlmasn istiyordu. O nedenle daha ncelerin yetersiz giriimleri yannda, imdi konuyu tm ynleri ile ele alacak almalar balatmtr. 26 Eyll 1932de Dolmabahede I. Dil Kurultay toplanmtr.59 Atatrk kendi huzurunda, konunun tartlmasn istemitir. 5 Ekime kadar sren Kurultayda amalar belirlenmi, programlar yaplm ve almalarn yaygnlatrlmas kararlatrlmtr. Trk dilinin kaynaklar, geirdii deiimler ve gelecekteki gelimelerin esaslar belirlenmitir. 1932den sonra dil konusundaki almalar hzlandrlmtr. Yaz dilindeki yabanc kelimeler karlmaya balanmtr. Yeni derlemeler yaplmtr. Halk dilinde yaayan szckler toplanmtr. Bir Trke szlk hazrlanmtr. TDK, yapt almalarla aydn dili ile halk dilinin ve konuma dili ile yaz dilinin birletirilmesine almtr. Bilim, teknik ve sanat kavramlarn karlayacak dorultularda almalar yaplmtr. 31 Austos 1936da Trk Dil Kurumu adn alan Cemiyet, ok yararl almalar yapmtr. II. Dil Kurultay Dolmabahe Saraynda 18-23 Austos 1934te toplanmtr. III. Dil Kurultay yine Dolmabahe Saraynda 24-31 Austos 1936da toplanmtr.60 26 Eyll tarihi Dil Bayram olarak kabul edilmitir. TDKnn yapt almalarla, konuma, yazma ve bilim dilindeki eski farkllklar kaldrlmtr. Arnma, gelitirme, birlik ve btnlk dilimizi gerek niteliine kavuturmutur. Bir dnem sadelemede arla dlm, ama bunun sakncalar grlerek anlalr dile dnlmtr. TTK ve TDK Atatrk dneminin nemli kurulular olmulardr. Atatrk, servetinin bir ksmn bu kurumlara balamtr. Her iki kurumun yanyana yaptklar almalarla, Trk Tarihi ve Trk Dili milli bir yapya kavumutur.

5. Gzel Sanatlar

755

Atatrk, gzel sanatlarla da yakndan ilgilenmitir. nklap olacak deiimler salamtr. Sanat ve sanatlar tevik etmi ve desteklemitir. Hatta korumutur. Atatrk, Trk mziini Batl mzik l ve aletleri ile retip gelitirmek istemitir. Bunun iin 1924 ylnda Ankarada Musiki Muallim Mektebi kurulmutur. 1930da stanbul Belediye Konservatuvar slah edilmitir. 1935 ylnda, Ankara Konservatuvar kurulmutur. Atatrk, Trk halk ve sanat mziinin kendine zg bir yapya kavumasn istemitir. Ayrca Bat mziine nem vermitir. Birok Batl deerli mzik uzmanlarn Trkiyeye davet etmitir. Onlarla ilgilenmi ve korumutur. Atatrk genelde sanatla ve bu arada tiyatro ile de ilgilenmitir. Bu dnceyle ve tiyatro oyuncularna byk sayg gstermitir. Hatta yeni rejim ve deiimlerin bu yolla halka indirileceine inanmaktayd. Trk kadnnn tiyatroya ilgi gstermesini istiyordu. Bu yndeki gelimeleri zorlam, desteklemi ve hatta itici g olmutur. Nitekim, Efendiler hepiniz milletvekili, bakan olabilirsiniz. Hatta Cumhurbakan olabilirsiniz Fakat sanat olamazsnz gibi szleri bu yndeki dnceleri yanstmaktadr. Sanatn ve sanatlarn sevilip korunmasn istemitir. O dnemde, Tiyatro Meslek Okulu almtr. Opera alm ve opera sanatlar yetitirilmitir. Orkestralar kurulmutur. Tiyatro alannda nemli gelimeler salanmtr. 19. yzyln sonlarnda Trk ressamlar yetimeye balamt. II. Merutiyet Dneminde resimde yasaklarn kaldrlmas istenmitir. nk bu yasa gerektiren nedenler artk yoktu. Cumhuriyet dneminde bu yndeki gelimeleri organize etmek zere Sanayi Nefise Mdrl kurulmutur. Giderek resim, ve heykel ve eitli sslemeler yaplmaya balanmtr. Atatrkn resim ve heykelleri yaplmtr. Devlet daireleri gzel resimleri almaya balamtr. Daha sonra 1937de Atatrkn istei zerine bir Resim ve Heykel Mzesi almtr. Cumhuriyetle birlikte Resim ve Heykel alannda Bat lsnde sanatlar yetitirilmesi hedeflenmitir. 1 E. Z. Karal, Atatrkten Dnceler, s. 41. 2 A. Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Ankara, 1959, s. 251. 3 Hamza Erolu, Atatrke Gre Millet ve Milliyetilik, Atatrk Yolu, (Kollektif Eser), (Der. Turhan Feyziolu), Ankara, 1987, s. 133. 4 smail Hami Danimend, Trklk Mesleleri, 2. Bask, stanbul, 1976, s. 12. Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri-1928 Yl Yazlar-(Hazrlayan: Nejat Seferciolu), Ankara, 1981, s. 5. Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, (Hazrlayan: Mehmet Kaplan), stanbul, 1976, s. 18. 5 A. Afetinan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrkn El Yazlar, Ankara, 1969, s. 18. 6 Sadri Maksudi Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar, stanbul, 1955, s. 52-53.

756

7 Ahmet B. Ercilasun, Atatrkn Milliyetilik ve Dil Anlay, 100. Yl Atatrk Konferanslar, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Yayn, Ankara, 1981, s. 71. Hamza Erolu, Trk nklap Tarihi, s. 409. 8 Aydn Taneri, Atatrkln Tanm, Ankara, 1983, s. 15. 9 Mustafa A. Aysan, Atatrkn Ekonomik Gr, Atatrk Yolu, (Kollektif Eser), (Derleyen: Turhan Feyziolu), Ankara, 1987, s. 80. 10 11 12 A. Afetinan, Trkiye Cumhuriyeti ve Trk Devrimi, Ankara, 1973, s. 121. Mmtaz Turhan, Atatrk lkeleri ve Kalknma, stanbul, 1965, s. 53-54. Yavuz Abadan, Amme Hukuku ve Devlet Nazariyeleri, Ankara, 1952, s. 113-114, Ali Fuad

Bagil, Din ve Laiklik, 6. bask, stanbul, 1991, s. 163-164. 13 14 15 Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara, 1984, s. 193. Atatrkn Sylev ve Demeleri, C: II., s. 90. smet Giritli, Political Regime-Secularism and Atatrk, Atatrk and Turkey of Republican

Era, (Union of Chambers of Commerce, Industry, Maritime Commerce and Commodity Exchanges of Turkey), Ankara, 1981, s. 97. 16 s. 93. 17 18 19 Semih Yaln, Ali Gler, Atatrk Hayat, Dnceleri ve Kiilii, Ankara, 2000. Kemal Dal, Trk Anayasa Hukuku, Ankara 1992, s. 33 vd. lhan Arsel, Trk Anayasa Hukukunun Umumi Esaslar, Ankara 1962, s. 85; K. Dal, Herbert Melzig, Atatrkn Balca Nutuklar (1920-1938), lk Matbaas, stanbul, 1942,

Anayasa Hukuku, s. 35. 20 35. vd. 21 22 23 Muhittin Gl-Trk nklap Tarihi, Ankara 1997 s. 250. zkan Tikve, Atatrk Devrimi ve Trk Hukuku, zmir 1975, s. 143-146. Ankara Hukuk okulu, Adalet Bakanlna bal iki yllk yksekokul olarak almtr. Server Feridun, Anayasalar ve Siyasal Bilgiler, stanbul 1962, s. 53 vd. K. Dal, a.g.e., s.

Ala byk nem verilmi ve Atatrk en nemli konumalarndan birini burada yapmtr. Okula ilgi byk olmu ve milletvekillerinden kayt olanlar olmutur.

757

24

Mahmut Esat Bozkurt, Trk Medeni Kanunu Nasl Hazrland. stanbul 1944; Aydn

Zevkliler, Medeni Hukuk Ankara, 1992. 25 26 27 Muhittin Gl-Trk nklap Tarihi, Ankara 1997 s. 253. Ethem Ruhi Flal, Din ve Devlet likileri, Mula, 1997, s. 24. M. kr Haniolu, Doktor Abdullah Cevdet, stanbul 1981, s. 308 vd.; Payami safa, Trk

nklabna Baklar, Ankara, 1938, s. 51 vd. 28 29 181. 30 s. 647 vd. 31 32 33 34 T. Takran, Kadn Haklar, s. 122. A. nan Kadn Haklar, s. 128; B. Caporal, Trk Kadn, s. 696. Afet nan, Medeni Bilgiler, Ankara 1969, s. 89-93, B. Caporal, a.g.e., s. 706. M. Selim mece, Atatrkn apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Seyahatleri 1925, Emel Doramac, Trkiyede Kadn Haklar, Ankara 1982, s. 88; B. Caporal, Trk Kadn, B. S. Baykal, Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti AAMD, C. 1, S. 2, s. 413-434. Bernard Caporal, Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasnda Trk Kadn, Ankara 1982, s.

Ankara 1959, s. 46; Mehmet nder, Atatrkn Yurt Gezileri, Ankara1975, s. 215-220. 35 36 Yavuz Ercan, Osmanl Ynetiminde Gayrimslmler, Ankara, 2001, s. 180. B. Stk Yaln-smet Gnlal, Atatrk nklab, Kanunlar Kararlar, Tamimler-Bildiriler,

Belgeler, Ankara 1984, s. 497, Bkz. R. G., 2. 1. 1926. 37 Osman Ergin, Maarif Tarihi, C. 4-5; H. Ali Koer, Trkiyede Modern Eitimin Douu ve

Geliimi, stanbul 1974, s. 10-180.

38 39 40 41 42

Erzurum Kongresinde 5, Sivas Kongresinde 1 retmen vardr. Muhittin Gl, Trk nklap Tarihi, Ankara, 1997, s. 265. U. Kocatrk, Trkiye Kronolojisi, s. 267. U. Kocatrk, a.g.e., s. 389. MEB, Milli Eitimle lgili Kanunlar, C. Ii Ankara 1953, s. 657 vd.

758

43 44 45 46

U. Kocatrk, Fikir ve Dnceler, s. 122. Atatrk ve T. C. Tarihi, Editr, Do. Dr. T. Faik Ertan Ankara 1999, s. 250. A. e., s. 121. bni Haldun, Mukaddimesinde bildirdiine gre, zamanla Ulum-u Tabiiya (gzlem,

Mantk, akl vb. ) ve ulum-u Nakliya (Nakli bilimler yani slamiyetin belirledii tm bilimleri iine alr) olmak zere bir bilim ayrm yaplmtr. 47 48 49 50 51 52 s. 1456 vd. 53 54 55 56 57 58 59 60 Y. H. Bayur, Trk nklab, C. 3, Ksm 4, s. 379 vd.; P. Safa, Trk nklab, s. 55-67. Atatrk, Sylev ve Demeler, C. I, s. 359, Atatrk, TBMMni A Konumalar, s. 180. TBMMZC, CV, 1. 1. 1928. E. Ziya Karal, Atatrkten Dnceler, stanbul 1969, s. 89. I. Trk Tarih Kongresi, 2-11 Temmuz 1932de toplanmtr. U. Kocatrk, Trkiye Kronolojisi, s. 535. U. Kocatrk, Trkiye Kronolojisi, s. 538. U. Kocatrk, a.g.e., s. 567 ve 591. A. e., s. 15 vd. Almanyada Hitlerin basksndan kaan manevi retim yeleri gelmilerdir. E. Hir, Trkiyede niversitelerin Geliimi, s. 477 vd. Atatrk ve T. C. Tarihi Editr, Ankara, 1999, s. 252. H. Korkut, Trk niversiteleri, s. 21 vd. C. Nuri leri, Mukadderat Tarihiye, stanbul 1330, s. 70-125; O. Ergin, Maarif Tarihi, C. 4,

759

A. Atatrk Mustafa Kemal Atatrk: Hayat ve ahsiyeti / Prof. Dr. Norman Itzkowitz [s.411-422]

Prnceton niversitesi /A.B.D. Yirminci yzyln ilk yarsnn sonuna gelindiinde Mustafa Kemal Atatrk ad, bu yzyla ekil veren kiilerden biri olarak byk nem kazanmt. O, can ekimekte olan Osmanl mparatorluunu, I. Dnya Savanda yenilgiye uram Merkezi Glerin bir unsuru olma statsnden alarak, Trkiye Cumhuriyeti ad altnda yeni ortaya kan demokratik bir devlet olarak dnya apnda tannan bir varlk haline getirmeyi baarmt. Bundan elli yl sonra, yirminci yzyln sonunda, halknn kendisinden bahsederken kulland Kemal Atatrk ad, bu yzyla ekil veren kiilerden biri olarak dnya sahnesinde hl dikkatleri zerine ekmekteydi. 9/11 Eyllde Amerikada meydana gelen olaylardan sonra dnya, Atatrkn politikalarn modernleme, laikleme ve globalleme meseleleriyle bouan dier devletler iin de bavurulabilecek bir model olarak grmeye balad. Bu almada, Mustafa Kemal Atatrkn, derinden yaralanm, oke olmu ve morali bozulmu kendi halkn, nasl yenilgiyi kabullenme bataklndan kurtardn ve nasl onlara I. Dnya Sava sonrasnda kim olacaklar ve ne olacaklar konusunda karar vermeyi Paris Bar Konferansna ya da Milletler Meclisine brakmayarak, kendi kaderlerini kendileri belirleyen birka halktan biri olarak muhteem bir gelecei kucaklama ynnde liderlik yaptn inceleyeceiz. Gerekten o dnemde Trkler, Mttefik Devletlerin, Osmanl Devletinin Anadolu topraklarn ieren ana karasn dorudan igal ya da manda paylam yoluyla blme ve o bir zamanlarn kudretli varln tarihin hurda ynna atma ynnde ortaya koyduklar btn giriimleri baarszla uratmlardr. Bu almaya ayrlan alan iinde Kemal Atatrk tam hakkn vererek anlatmak mmkn deildir. Dar kapsaml bir biyografi ortaya koyma yerine, ben onun kiiliinin baz ynleri zerinde duracam ve onun Trk halkn ve Trk yurdunu, hl emperyalist amalar gtmekte olan, savatan galip km Mttefik devletler arasnda bir ekilde paylalmaktan kurtarmak iin ortaya koyduu mcadelede belirleyici nitelikte olan baz olaylar ele almaya alacam. Atatrkn daha ayrntl bir biyografisiyle ilgilenenlerin atfta bulunabilecekleri son zamanlarda yaplm baz tarihsel almalar bulunmaktadr. Bu almalar arasnda Vamik Volkan ile Norman Itzkowitzin kaleme ald The Immortal Ataturk: A Psychobiography (Chicago University Press, Chicago, Il. 1984) adn tayan eser ile Andrew Mangonun Ataturk, (Woodstock Press, Woodstock, NY, 2000) kitab nemliler arasnda saylabilir. Mustafa Kemal, tarihin her eyin bilindii bir dneminde dnyaya gelmi olsa da onun hayatnn ilk yllaryla ilgili ou bilgi hl bir sr olmaya devam etmektedir. Biz onun tam olarak ne zaman doduunu bilmiyoruz. Mustafa Kemal Selanikte dodu, fakat onun doduu gn, ay ve yl hl belirlenmi deildir. 1880/81 knda o zamanlar nemli bir Osmanl eyalet merkezi olan yerde

760

domutur. Babas Ali Rza Bey, ilk nceleri din vakflarn ynetiminde grev alan dk dzeyli bir Osmanl brokratyd; 1877 ylndaki Rusyayla yaanan sava srasnda askerlik hizmetini yerine getirdikten sonra da gmrk kurumlarnda dk dzeyli bir brokrat olarak grevini devam ettirdi. Onun grev yeri, Yunanistan snrna yakn olan ve Selanikin dousunda bulunan ormanlk blgenin snrlar iindeydi. Mustafa Kemalin annesi Zbeyde Hanm, muhtemelen Anadoludan Balkanlara yeni getirilmi ve Yunanistanla snr oluturan blgeleri korumak iin oralara yerletirilmi olan halkn iinden kma yeni yetme bir gen kzd. Zbeyde Hanmn ksa aralklarla ikisi kz, biri olan olmak zere ocuu oldu, fakat de daha ocukken ldler. Mustafa Kemal bir matem evi olarak isimlendirebileceimiz bu aile iinde dnyaya geldi. O dier ocuklarn yerine gemek zere domu bir ocuktu, bu durumun onun daha sonraki hayat zerinde nemli etkisi olacakt. En batan itibaren o, annesinin gznde ok zel bir ocuktu. Bu zel olma durumu, Trk halknn aina olduu ve hl smsk sarld bir zelliktir. Atatrk doduunda, babas ya da baka bir yal akrabas geleneksel tarzda onun kulana Mustafa ismini fsldad; bu isim daha sonra onun gerek verilmi ismi olacaktr. Ali Rza Bey, ocuunun ileride askeri bir kariyer yapabilmesi iin ilah yardm istemek zere beiinin ba ucuna kendisinin asker klcn ast. Mustafa 7 yana geldiinde, babas bir hastalk sonucunda vefat etti. Kemal Atatrk, babasyla uzun dnemli bir temas imkanna sahip olmad; ksa dnemli babasyla temasndan ondan baz eyleri ald sonucunu karabiliriz. Ald eylerden bir tanesi, askerlie duyduu ebedi ilgiydi. Baka bir tanesi de birok durumda mevcut snrlamalar kavrayabilmesiydi; babas, hkmet grevlisi olarak bulunduu Yunan snr yaknndaki ormanlk blgede Yunan haydutlaryla uramak zorunda kaldnda mevcut kstlamalarn ok iyi farkna varmt. Mustafa Kemal, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla zirve noktasna ulaacak olan askeri ve siyasi mcadelesine giriirken, bu iki faktr onun kariyerinde nemli bir yere sahip olmutur. Bu psikolojik makyajla ilgili olarak bu blmde ele alnacak olan baka ynler de bulunmaktadr. 20li yalarnn sonuna doru dul kalm olan Zbeyde Hanm, kendisinden nce lm olan kardeinin yerine geecek ocuk olma zelliiyle zaten zel olma hususiyeti kazanm olan ocuunun hayatna youn bir ekilde karmaktayd. Bunun bir uzants olarak da onun asker olmasna iddetle kar kyordu. Onun arzusu, olunun din bir okulda retmen olmas ya da Kuran ezberine alan bir hafz olarak yetimesiydi. Fakat Zbeyde Hanm oullarnn alaca eitimin tr konusunda kocasyla aralarnda kan fikir ayrlnda kaybeden taraf oldu. Olunun Batl izgide eitim almasn ve bylece asker bir kariyer iin daha hazrlkl olmasn isteyen Ali Rza Bey, balangta karsnn arzusuna uyarak Mustafa Kemali mahallede bulunan din okula kaydettirdi, fakat birka gn sonra onu o okuldan alarak emsi Efendi tarafndan ynetilmekte olan ve Batl tarzda eitim veren yeni alm bir okula yerletirdi. Bu ekilde Mustafa Kemal, babasnn hem asker gemiinden hem de onun stn konuma gemek iin herhangi bir durumun snrlamalar iinde nasl hareket edilmesi gerektii ynnde sahip olduu bilgiden faydalanm oldu.

761

Mustafa Kemal, daha sonra babasnn kendisine miras olarak brakt eyleri ne kadar iyi rendiini gsterecekti. Babasnn lmnden sonra annesinin arzusu dorultusunda kendisini brokraside kariyer edinmesi iin hazrlayacak olan bir okula kaydoldu. Fakat Selanik caddelerinde grd askeri niformalaryla dolaan genleri kskanan Mustafa Kemalin kafasnda eitimiyle ilgili baka fikirler bulunmaktayd. O, zaten her eye gc yeten d gcyle desteklenen, erken gelimi ve etkiye ak bir zerklik hissi ortaya koymaya balamt. Annesine haber vermeksizin zerklik ve muktedirlik hissinin gelitiini ortaya koyan bir adm att; asker okula giri snavna girdi ve bu snavda baarl oldu. Snavda baarl olmas, hem onun vefat etmi olan babasyla kendisini zdeletirmesini glendirdi, hem de annesinin kendisini zel biri olarak grmesi hususunu da kendisinin de bilin altnda verdii destekle daha da kuvvetlendirdi. Zbeyde Hanm, Mustafa Kemalin zel olduu duygusunu daha da gelitirirken, bu durum, kendi kendini gerek haline dntren bir kehanet haline dnecekti. leride Mustafa Kemal Atatrk olmak zere byyp olgunlaacak olan kk Mustafa gerekten zel biriydi. Baka belirleyici nitelikte olan, bir olay onun askeri okuldaki eitimi srasnda ortaya kt. Mustafa Kemal, yine Mustafa adn tayan retmeninin rehberliinde matematik dersinden ok holanmaktayd. Anlald kadaryla kendisiyle rencisi arasnda bir ayrm yapmak amacyla retmeni ona Kemal, yani mkemmel biri lakabn verdi. Bu isim Mustafa Kemalin kendisinin zel biri olduunun farknda olmasna da uygun dmekteydi ve bundan sonra hep onunla birlikte anlacakt. Bundan sonra o artk Mustafa Kemal olarak bilinecekti. Mustafa Kemal asker okul sisteminde ilerlemesini srdrd ve 1899 ylnda Manastrda (u anda Bitola) askeri okulun orta ksmn bitirdi. Manastr, o zamanlar hl Osmanlnn Balkanlardaki nemli eyalet merkezlerinden biriydi, Yunanistan ve Arnavutlukla mevcut snrlar koruyucu bir konumda bir bulunmaktayd ve Srbistan ya da Bulgaristanda bir karklk olmas durumunda karkl bastrmak iin kullanlacak nemli bir merkez grevi grmekteydi. O zaman henz yirmi yana girmemi olan, evredeki eyaletlerden gelen bu gen adam, dou Avrupann tmnde olmasa bile Osmanl mparatorluu iinde en gelimi ehir olan stanbulda bulunan Harp Okuluna girmeyi baard. Balangta Mustafa Kemal eyaletten gelen biri olarak stanbulda ne yapacan bilmez bir durumdayd. Kendi kendine sayg hissi saldrya byk darbe almt ve sk sk depresyona girmekteydi. Kiilik btnln yeniden oluturmaya ihtiya duymaktayd. Bu ihtiyacn zayf kadnlar yneterek bir dereceye kadar giderdi. Fakat bu tr davran, onun akademik almasna olumsuz yansd ve neredeyse eitiminin ilk ylnda baarsz olma tehlikesiyle kar karya kald. Bu durumdan onu bir paann (generalin) olu olan Ali Fuat (Cebesoy) ile kurduu arkadalk kurtard. Mustafa Kemal, paann evinde saygyla karlanmaktayd; Ali Fuat, onun stanbulun renkli hayatna katlmasna rehberlik eden ve byk ihtimalle de onu rak imekle tantran kii oldu. Paa, Mustafa Kemal iin

762

idealize edilmi bir baba vazifesi grmekteydi, bu erevede Mustafa Kemal askeri okuldaki almalarna daha youn ekilde eildi. Politika, Mustafa Kemalin Harp Okulundaki snf arkadalarnn bazsnn hayatnda nemli bir rol oynamaktayd. Onlar Sultan II. Abdlhamidin bask ynetiminden hi holanmyorlard ve siyasi durumun ciddiyeti konusunda snf arkadalarn uyarabilmek iin ellerinden geleni yapyorlard. Kendinden st ya da alt snflarda olanlarla birlikte kendi snfnda renci olan Harp Okulundaki arkadalarnn bir ou -bunlar arasnda Ali Fuat (Cebesoy), Kazm Karabekir, Nuri (Conker) ve Mehmet Arif de bulunmaktayd- daha sonraki yllarda Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasnda Mustafa Kemalle birlikte nemli roller oynayacaklard. Mustafa Kemal asndan Osmanl Sultan kt bir babay temsil etmekteydi; o da renci arkadalaryla birlikte gizli ekilde bir gazetenin karlmasnda rol ald. Gazetenin bayazlarn birok kere kendisi yazd. Gazetenin yayna hazrlanmas olduka tehlikeli bir faaliyetti. Bir keresinde okul grevlileri gazetenin hazrlanmakta olduu odaya girdiler, fakat anlald kadaryla bu gizli faaliyeti grmezlikten gelmeyi tercih ettiler. Kendisine gvenini yeniden kazandktan sonra Mustafa Kemal, eitiminin ikinci ylnn sonunda 460 kiilik snfta yirminci oldu, nc snfta da 459 kii arasnda sekizinci olmay baard. Okuldan mezun olurken tamamen askeri niforma giymi olarak resmini ektirdi ve bu resmin bir kopyasn kendisiyle gurur duymas iin annesine gnderdi. Piyade snfnda temen olarak grevlendirilen Mustafa Kemalin Kurmay Okuluna gitmesine izin verildi. Kurmay Okulundayken kendisine duyduu gvende yeniden zayflama ortaya kt. Orada en iyiler arasnda bulunmaktayd, fakat henz en iyi deildi. inde tad byklk hislerini koruyabilmek iin byk mcadele verdi. Kendisini yldz parlayan bir ahsiyet, bir kahraman ve lkesinin bir kurtarcs olarak grmekteydi. Arada bir byklk duygusu dar da tamaktayd. Bir keresinde kendisi ve arkadalar hkmetin gelecei konusunda gr al veriinde bulunuyorlard. Mustafa Kemal gelecekte kurulacak bir kabinede arkadalarnn hangi bakanlklara ve dier hangi liderlik pozisyonlarna atanacan gsteren bir liste hazrlad. Arkadalar onun hangi makam igal edeceini sordular. Onun cevab, bu makamlar size verecek olan benim eklinde oldu. Sk sk yeterli uyuma gl yaam olsa da Mustafa Kemal 1905 ylnda 57 kiilik snfnda beinci olarak kurmay yzba rtbesiyle okuldan mezun oldu. O zaman yirmi drt yandayd. Greve atanmak iin beklerken Mustafa Kemal ve baz arkadalar Beyazt semtinde bir apartman dairesi kiraladlar. Orada hkmetin yasak listesinde bulunan kitaplar okumak ve tartmak iin bir araya geliyorlar ve kendilerinin idealleri ile gelecek konusunda tartyorlard. Onlarn faaliyetleri hkmetin dikkatinden kamad. Bir hkmet ajan onlarnn grubunun bir yesi oldu ve onlar ele verdi. Mustafa Kemal, Ali Fuat (Cebesoy) ve baka baz arkadalar tutuklandlar ve hapse atldlar. Askeri kariyerleri tehlikeye girmiti, fakat iten atlma yerine kendilerine imparatorluun uzak blgelerinde grev verildi. Mustafa Kemal ile Ali Fuat (Cebesoy) o zamanlar hl Osmanl mparatorluunun bir paras olan Suriyede bulunan Beinci Orduya atand.

763

ama atanma Mustafa Kemal asndan kendisine vurulmu byk bir darbeydi. Annesine yakn olabilecei Selanike gnderileceini mit etmiti. Ali Fuat ve srgne gnderilen baka bir snf arkadayla birlikte Mustafa Kemal ilk grev yerine gitmek iin nce gemiyle Beyruta, oradan da trenle ama gitti. Ali Fuatn babas smail Fzl tannm bir Paa olduu iin amdaki komutan onlar scak bir ekilde karlad. Ancak birka gn sonra Ali Fuat, eyalet valisinin korumas olarak grev yapan sekin bir svari birliiyle birlikte zel bir grevle Beyruta geri gnderildi. Mustafa Kemal hi kimse olmama durumuna geri dnmt; gzden dm bir ekilde cezasn eken bir subay olarak grlmekteydi. En son teknoloji rn askeri malzeme ve taktiklerle eitilmi olsalar da Beinci Orduda grevli olanlardan hi kimse onun aa vurmak zorunda olduu eyleri renmekle ilgilenir grnmyordu. Ona ve balangta birlikte srgne gnderildikleri nc kiiye hibir grev verilmiyordu. Askeri reform yaplmas gerektiinin farkna varan Mustafa Kemal ve dier arkada Vatan ve Hrriyet Cemiyeti adn verdikleri gizli bir cemiyet kurdular. Bu topluluu geniletme yolunda abalar gerekletirilse de ciddi bir ilerleme salanamad. Karamsarla kaplan Mustafa Kemal, tamamen Arap ve tamamen Mslman olarak grd am tamamen kt olarak alglamaya balad. Kk bir ocukken Mustafa, annesi tarafndan din bir eitim almaya ve din bir kariyer yapmaya ynlendirilmi, fakat onu laik, modern bir okula yerletiren babas tarafndan kurtarlmt. Mustafa Kemal kendisini kurtaracak yeni bir babaya ihtiya duymaktayd. Bu dorultuda Selanikte bulunan bir paa zerinde karar kld. Ona Makedonyaya transfer edilmesi konusunda kendisine yardm etmesi isteinde bulunan mektuplar yazd. Paa kendisi Selanike geldikten sonra ona yardm edebileceini syleyerek batan savma bir cevapla ona karlk verdi. Gz ylmayan Mustafa Kemal Selanike gitme planlarndan vazgemedi. Btn yol boyunca deiik yerlerde grev yapmakta olan arkadalarnn yardmyla Msr ve Pire yoluyla Selanike ulamay baard. Oraya vardnda yapt ilk ey, gidip annesini grmekti. Oradan da kendisinin kurtarcs olacana inand Paay grmeye gitti. dealindeki babas olaca ynnde hayaller kurduu kiinin onu grmeyi reddetmesi zerine Mustafa Kemalin nasl bir hayal krkl yaad kolayca tahmin edilebilir. Yine de Mustafa Keml, Paann yardmcsn kendini Paayla grtrmesi konusunda ikna etti. Ancak Paa kendisine onun iin yapabilecei hibir ey olmadn ve bir daha kendisini rahatsz etmemesini sylediinde Mustafa Kemalin hayal krkl bir kat daha artt. Arkadalar yeniden Mustafa Kemalin yardmna kotular. Drt aylk bir hastalk izni almasnda kendisine yardm ettiler. O, bu sreyi Vatan ve Hrriyet Cemiyeti iin yeni bir sayfa amak iin kulland. Bu arada Suriyedeki stlerinin kendisinin yokluundan haberlerinin olmamasn salad, fakat stanbuldaki yetkililer onun amdaki grevinin banda bulunmad gereinin farkna vardlar. Konuyla ilgili aratrma yapmaya baladlar. Bu gelimelerden haberdar olan Mustafa Kemal de Suriyeye doru yola kt. Bir kere oraya vardnda hemen Osmanllarn Akabe liman konusunda ngiliz-Msr hkmetiyle anlamazlk iinde olduklar Beerebaya hareket etti. Arkadalar onu btn

764

geen zaman boyunca Beerebadaym gibi gstererek amdaki grevinin banda bulunmad gereini gizlediler. Bundan ksa bir sre sonra sadk bir subay olduuna karar verildi ve 1907 ylnn Eyll aynda yllk srgnden sonra Selanikteki Karargha transfer edildi. Selanike dndkten sonra Mustafa Kemalin nnde alan, onun Osmanl mparatorluunun askeri ve siyasi yaamna daha kapsaml olarak katld dneme gemeden nce, bu nemli dnemete onun psikolojik durumuyla ilgili baz zet niteliinde dnceler ortaya koymak faydal olacaktr. imdiye kadar, Mustafa Kemalin daha nce len ocuklarn yerine geecek bir ocuk olarak bir matem evinde dnyaya geldiini ve annesi tarafndan zel biri olarak grldn belirttik. Annesi, ona bu dorultuda muamele etti ve onu mmkn olduunca kendi kontrol altnda tutacak ekilde ve yine onu mmkn olduunca gvende ve kendisine yakn tutacak biimde onun hayatn kontrol etmek ve ynlendirmek iin byk mcadele verdi. Bu davrann tam zddna, babas da ona Batl, modern eitime dayal alternatif bir askeri kariyer yapma vizyonu sundu. Mustafa daha kk bir ocukken babas vefat etti. Bu gelime Mustafa Kemalin yalnz kalmasna neden oldu; ayrca onun iselletirdii ve idealize ettii baba imaj, onun annesinin isteklerinden daha fazla babasnn istekleri dorultusunda bir hayat ekli benimsemesini salayacak ekilde daha da g kazand. O, annesine haber vermeden askeri kariyer yapmay seti ve sonunda kendisini stanbulda Harp Okulunda buldu. Orada Mustafa Kemal sk sk karamsarla kapld ve bir numara olma arzusu engellerle karlat. Byk olaslkla yeni bulduu arkada Ali Fuatla arkadal srasnda iki imeye balad. Kendi kendisine hayran olmasnn ilk belirtileri, Harp Okulundan mezun olduu zaman zerinde sadece askeri niforma varken ektirip annesine gnderdii fotorafta grlmektedir. Bu, ayn zamanda ocukluunda Selanikte geirdii gnlerde komu ocuklarnn zerinde grd askeri niformay giyme konusunda duyduu ilginin devam niteliinde olan bir gelimeydi. Karamsarlk, dzenli uyuma zorluu ektii Kurmay Okulu gnlerinde de onu rahatsz etmeye devam etti. Bu okulda olduka baarl oldu, fakat henz bir numara deildi. Mustafa Kemal, hem Harp Okulunda, hem de Kurmay Okulunda hkmet kart gizli faaliyetlere katlarak siyasete ilgi duyduunu ortaya koydu. Mezun olduktan sonra o ve arkadalarndan bazs II. Abdlhamidin despotluu konusunda okumaya ve konumaya devam ettiler. Onlarn faaliyetleri ortaya karld ve Mustafa Kemal de dahil olmak zere onlara verilen ceza, amn cra kelerine grevlendirilmeleriyle bir tr askeri srgne gnderilmelerine neden oldu. Karamsarla kaplan Mustafa Kemal, bu defa kendini Selanikte bulunan bir Paann kiiliinde idealize ettii bir baba figrne balayarak kendisini gvende hissetmenin yollarn arad. Bu giriim de baarsz oldu ve Mustafa Kemal bir kere daha karamsarla gark oldu ve kendisine olan gvenini byk oranda yitirdi. Bu noktada sadakatiyle ilgili olarak temize karldktan sonra statsnde meydana gelen deiiklik ve srgnden Selanike geri dn onun imdadna yetiti.

765

1907 ylnn sonunda dnd Selanik, artk ocukluunda bildii Selanik deildi. Bunun byle olmasnn en byk nedeni, halk arasnda Jn Trkler olarak bilinen ttihat ve Terakki Komitesinin gerekletirdii gizli faaliyetlerdi. II. Abdlhamid, tahta karlmasnn bir bedeli olarak Aralk 1876da anayasa oluturulmasn kabul etmiti. O dnemde ayrca an az dzeyde bamsz olan bir parlamento topland ve bu parlamento 19 Mart 1877 tarihinde ilk toplantsn yapt, 14 ubat 1878 tarihinde de padiah tarafndan datld. Bundan sonraki otuz yl boyunca Meclis bir daha toplanmayacakt; bu arada Sultann hkmeti tarafndan muhaliflere kar alnan baskc nlemlere ramen, padiaha kar ortaya kan muhalefet gcn daha da artrmaktayd. Sonunda Sultana kar ortaya kan muhalefet askeri kanat iinde younlat. Mustafa Kemalin Vatan ve Hrriyet Cemiyeti, ordu iinde ortaya kan bu tr faaliyetlerin ilk rneklerinden biriydi. Bu arada Selanikte bulunan ttifak ve Terakki Cemiyeti hukuk ve dier meslek okullarnda hzla yayld ve komuta dzeylerine ulaacak derecede nc Orduya szmay baard. Vatan ve Hrriyet Cemiyeti ise pek kullanl bir tekilt deildi, bu durum Mustafa Kemalin devam etmekte olan faaliyetlerde ancak dk dzeyde rol oynamay kabul etmesine neden oldu. kinci derecede bir rol kabul etmek, Mustafa Kemalin kendisiyle ilgili sahip olduu iirilmi byklk imaj asndan olduka zor bir durumdu, fakat onun baka seenei yoktu. Kendisine verilen yeni askeri grevi, Selanik ile skp arasndaki demiryollarn denetlemekti. nc Ordunun kendisi temelde grevi yerine getirmekle meguld: 1) Makedonyada aznlklarn gerekletirdii terrist faaliyetleri nlemek, 2) Avrupal glere, onlarn srarla zerinde durduklar Balkanlarda aznlklar lehine reform gerekletirilmesinin sadece Osmanl mparatorluunun paralanmasna neden olacan gstermek ve 3) Sultana 1876 Anayasasn yeniden uygulamaya koymak zorunda olduunu bildirmek. Haziran 1908 tarihinde olaylar patlama noktasna geldi. Padiah nc Ordudaki sadk olmayan subaylar ortaya karmak iin Makedonyaya ajanlar gndermiti. Ahmed Niyazi adnda orta dzey bir ordu subay, ordu imam tarafndan alenen suland; ardndan imam 28 Haziranda suikasta maruz kald. Bunun zerine Ahmed Niyazi ile birka yz bulan takipileri ak bir isyana kalkarak dalara ktlar. Onlarn aralarnda bulunanlardan bir tanesi, daha sonra Paala ykselecek, ttihat ve Terakkinin lideri olacak ve tarihe Enver Paa olarak geecek olan Enver adnda gen bir kurmay binbayd. Enver de, o zamann kahraman haline geldi. Mustafa Kemal gibi o da kendi kendine hayran olan bir kiilie sahipti, fakat onunki saplant haline gelmiti. Bu zellik, onu dinlenme bilmeksizin uzun saatler boyunca almaya muktedir olan ve gze arpc derecede ayrntlara nem veren bir kii haline getirmiti. Ar derecede gururlu olan Enver, askeri elbisenin ar intizamna nem verenlerdendi. Mkemmel bir at binicisi olarak genellikle svari pantolonu ve izmeleri giymi olarak dolard. Kadnlar asndan ekici olsa da istisnai derecede ahlaki deerlere bal ve dindard. Ne bir sigara iicisi, ne de iki ien bir kii olduu iin de Mustafa Kemalle hemen hemen her konuda zt kutuplar temsil etmekteydiler. Enver, padiah ailesinden biriyle evlendi ve bylece sarayn damad

766

oldu. Bu stat, onu Osmanl toplumunun en yksek seviyelerine karan bir statyd. Daha ilk balarda Mustafa Kemali tehlikeli bir rakip olarak grd ve onun ttihat ve Terakki ve ordu ierisinde fazla nemli olmayan grevlere getirilmesini salad. Birbirini hi sevmeyen bu iki ahsiyetin ileride birbiriyle ataca kanlmaz bir sonu olacakt. Padiah 1876 Anayasasn yeniden uygulamaya zorlama hususunda elde edilen baar, Gen Trklere Osmanl mparatorluu iinde ve dnda byk takdir getirdi. Enver ksa srede n plana geti; bu, Mustafa Kemalin arkada kalmas anlamna gelmekteydi. Mustafa Kemalin kendine ait bir g taban bulunmamaktayd ve Enverin imparatorluk iin kt sonular getirecei yolunda sahip olduu grleri aklama konumunda deildi. Duygularn yattrmak iin bavurabilecei tek yol, arkadalaryla beraber olmak ve byk apl planlarn onlara anlatmaya devametmekti. rnein arkadalar Mustafa Kemale kendilerini de iine alacak olan ileride oluturaca bir hkmette kendisine padiahlk makamn ayrp ayrmayacan sorduklarnda, o padiahtan daha byk olacan syleyerek cevap vermiti. Bu tr toplantlar ve yorumlar Mustafa Kemali ttihat ve Terakki liderleri nezdinde istenmeyen adam konumuna getirmekteydi. Cemiyetin liderleri Mustafa Kemali, hl bir Osmanl topra olan Libyaya, bu Osmanl ileri karakolunda ttihat ve Terakkinin otoritesini yerletirmek zere cemiyetin temsilcisi olarak gnderdiler. Padiahn kendisi bile Mustafa Kemali srgn etmek zere daha iyi bir yer seemezdi.

stanbuldan gelen bu karar kendisine bildirildiinde Mustafa Kemal bu komplonun arkasnda Enverin elinin bulunduunu anlad. Ancak bu grev teklifi, onun itibar ve kendine gven hissini iyice kaybetmeksizin geri evirmeyi gze alabilecei bir teklif deildi. Kendisini devlet iin gizli faaliyetler gerekletirmekle grevli gl bir kii olarak grerek, bu maceraya mmkn olabilecek en iyi ekilde farkl bir boyut kazandrd. Grev yerine vardnda Mustafa Kemali karlamak zere bir dzenleme bile yaplm deildi. Kendisini getiren gemi tarafndan sahile brakld ve kendisiyle birlikte eyalar kumsaln zerine adeta atld. Bu uygulamadan gz ylmayan Mustafa Kemal, blgedeki Trk askerlerinin ttihat ve Terakkinin otoritesini tanmasn salad ve Sanusi ailesinin liderlik ettii ayrlk hareketi dizginlemesini bildi. Bir srgn grevini bylece kiisel bir zafere dntrdkten sonra Selanike geri dnd, fakat Libyada gsterdii azmin ve gayretin burada kendisine herhangi bir vg kazandrmadn grd. Sultan Abdlhamid tahttan uzaklatrldktan sonra Selanikte ttihat ve Terakkinin ikinci yllk kongresinde aleyhte yapt konumayla Mustafa Kemal cemiyet liderlerini kendisinden daha da uzaklatrd. Bu konumasnda ordunun siyasetten uzak durmas ve siyasi kariyerle ilgilenen subaylarn ordudan istifa etmesi gerektii grn ortaya koymutu. Bunu sylemekle Mustafa Kemal kendisini tamamen askeri konulara hasretmi olduunu da ortaya koymu oluyordu. Baz askeri brorleri Almancadan Osmanl Trkesine evirdi. Onun askeri alandaki kavray stnl kendisine biraz baar getirdi, fakat bu baar Enverinkinin ok gerisinde kalyordu. 1911 ylnn sonbaharnda Libyann talyanlar tarafndan igali, Mustafa Kemale yldzn parlatma konusunda yeni bir frsat sundu, fakat orada stma hastalna yakaland ve gz problemleri

767

yaamaya balad. Oradan alnd ve tbbi tedavi iin Viyanaya gnderildi. Hastalklar yznden Yunanllarn 8 Kasm 1912de Selaniki aldklar Balkan Savalarna katlma imkan da bulamad. Mustafa Kemal hl stanbulda bulunurken Enver baarl bir askeri darbe (23 Ocak 1913) gerekletirdi ve sonunda bu darbeyle Enver, Cemal ve Talat ls bir ttihat ve Terakki hkmetinin banda iktidar ele geirmeyi baard. Mustafa Kemal, bu lnn iktidara gelmesi srasnda gerekletirilen siyasi suikastlara kar ak szle eletiri getirmekten ekinmedi. Enver, kinci Balkan Sava srasnda Birinci Balkan Savanda kaybedilmi olan Edirnenin geri alnmasn salayan Osmanl ordusuna komuta etmekle anna an katt. Enver kabinede harbiye nazr oldu, saray ailesinin fertlerinden biriyle evlendi ve kendisini Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisliine getirdi. Mustafa Kemalden bir ya byk olan Enver, btn bunlarn hepsini 33 yandayken yaamt. Mustafa Kemalin stanbuldan uzaklatrlmas iin de kendisine Sofya askeri ataelii grevi verildi. Mustafa Kemal bir kere daha srgne gnderiliyordu. Sofyadaki hayat, Mustafa Kemal asndan genel olarak hoa giden ve tecrbe kazandran cinstendi. Yakkl bir ahsiyet tablosu iziyordu; rnein bir maskeli baloda giymek zere kendisine gerek bir Yenieri kostm gnderilmesi yolunda stanbuldan istekte bulunmutu. Sofyann Batllam nde gelen ev sahibeleri onu yanlarnda grmek istedikleri biri olarak tercih ederlerken, Mustafa Kemalin kendine duyduu gven hissi de gittike glenmekteydi. Bulgaristan Savunma Bakannn kz olan Miti adl gen bir kadnla romantik bir ilikiye de girdi. Sk sk Bat tarznda elbiseler giyiyordu, rnein Avrupa sitilinde bir apka bunlar arasndayd. Sofyadayken operaya da gitti. Bu gerekler erevesinde onun Sofyada holanarak gerekletirdii eylerin birounun daha sonra onun Trkiye Cumhuriyetinin cumhurbakanln yapt dnemde Trk halknn yaamna girmi olmas artc grnmemektedir. Mitinin ailesinin, kzlarnn bir Trkle muhtemel evliliine kar kmalar sonucunda, onun kendi kendisine hayranlk duygusunun yara alm olmas da bu durumu deitirmeyecekti. Mitiyi kaybetmi olmaktan dolay iine dm olabilecei zntl durumu, uluslararas olaylar ksa kesti. Dnya Savann kmas yaklarken Mustafa Kemal de stanbula dnmek iin hazrlk yapmaya balad. Bu arada Enver, yce zirvelere trmanmt. Mustafa Kemalin, kaymakam olarak rtbesi dorultusunda yapmaya hakk olduu, bir tmeni komuta etme ynnde ortaya koyduu istei Enver tarafndan yerine getirebilirdi, fakat Enver, bunun yerine Mustafa Kemalin Sofyada bekletilmesi yoluna gitti. Sonunda Enver, Mustafa Kemalin 19. Tmenin komutanlna getirilmesi ynnde emrini verdi; bu tmen, hakknda hi kimsenin bilgisinin olmad bir tmendi. stanbula geri dnen Mustafa Kemal, tekiltlanma aamasnda olan tmenini Trakyadaki Tekirdaa konulandrd. Daha sonra ubat 1915te tmenin merkezi Gelibolu yarmadasnda bulunan Maydosa (Eceabat) nakledildi. General Liman von Sanders Enver tarafndan blgedeki tm askeri kuvvetlerin komutanln slenmek zere Geliboluya gnderildi; sz konusu birlikler arasnda Mustafa Kemalin komuta ettii 19. Tmen de bulunmaktayd. 19. Tmene, nerede ihtiya duyulursa oraya gitmek zere hareketli takviye kuvveti olma grevi verildi. Mustafa Kemal ile von Sanders Geliboluya kar beklenmekte olan mttefik saldrsnn nerede gerekleecei konusunda farkl fikirler tamaktaydlar.

768

Mttefik kuvvetleri 25 Nisan tarihinde Mustafa Kemalin tam karma yapacaklarn syledii yerde karma yapmaya balaynca Mustafa Kemalin tahmini doru km oldu. Mustafa Kemal, yeni emirlerin gelmesini beklemeksizin ve kendi muhteem kiiliinin otoritesine dayanarak, mttefiklerin ilerleme yolu zerinde onlarn karsna durmak iin askerlerini Conkbayrna yrtt. Ardndan gerekleen atmalar srasnda Mustafa Kemale bir arapnel paras isabet etti. Bu olayda onu lmden kurtaran, gs cebinde tad saat oldu. Maruz kald fiziki yaralanma nemsenecek cinsten deildi, fakat olayn psikolojik etkisi ok bykt. Olay, Mustafa Kemalin kendisinin lmsz olduu yolundaki inancn kuvvetlendirmeye yardmc oldu. O, daha sonra bu saati bir hatra olmak zere General Liman von Sanderse verdi. Sanders de ona krlm saatinin yerine gemek zere kendi saatini verdi. Mustafa Kemal ve askerleri, mttefikleri Geliboluyu alma ve ardndan stanbula yrme giriimlerinden vazgemek zorunda brakt. Mustafa Kemal artk o zamann kahramanyd, Demir Salip Nian da dahil olmak zere deiik madalyalarla dllendirildi. Miralayla terfi ettirildi ve bu terfisiyle ilgili olarak Enverden bir kutlama mektubu ald. Mustafa Kemalin kendi kendine duyduu gven nemli oranda glenmiti ve onun i benlii iin yceltilmi baba vazifesi gren liderler onu tanma yoluna gitmilerdi. Bundan daha nemlisi ise Mustafa Kemalin i hayalleri ile d dnyann gereklii bir araya gelmiti. Geliboludaki baars, gereklie dayanan yceltme ile onun kendi iinde tad byklk fikirlerinin birbirine uygun dmesi imkann tanmt. Mustafa Kemalin, Geliboluda elde ettii zafer yoluyla bileinin gcyle byk bir askeri ahsiyet olarak n kazanm olmasna ramen, Enver Paa ile ttihat ve Terakki ona gereken nemi vermedi ve hatta onu halkn gznden uzak tutmay baardlar. Kendisini stanbulun kurtarcs olarak grmesine karn maruz kald kmsenme onda yeniden karamsarlk hisleri dourdu. Enver Paa onu 16. Kolordunun komutan olarak Rus snrna gnderdi. Mustafa Kemal dou blgesine doru giderken yolda 1 Nisan 1916da mirlivala terfi ettirildii haberini ald. Dou cephesinde Mustafa Kemal askeri kariyerinde hzl bir ykselme yaad. Mart 1917de kinci Ordunun komutanln slendi. Bu grevi srasnda kendisinin kurmay bakan olan Miralay smet (nn) ile arkadaln tazeledi. nn daha sonra onun en yakn arkada olacak ve onun ardndan Trkiye Cumhuriyetinin cumhurbakanln yapacaktr. Rusyann siyasi olarak kmesi, dou cephesiyle ilgili duyulan kaygnn sona ermesi anlamna gelmekteydi, bunun zerine Mustafa Kemal ile Miralay smet, Mustafa Kemalin askeri mesleine balam olduu Mnbit Hilal blgesine gnderildiler. Bu blgeyi Msrn elinden alm olan ngilizler Osmanl kuvvetlerini nlerine katm srmekteydiler. Mart 1917de Badat ngilizlere teslim oldu. Mustafa Kemal Paa blgenin savunulmasyla ilgili olarak ortaya koyduu btn planlarn Enver Paa tarafndan reddedilmesi zerine kendi inisiyatifiyle cepheden ayrld ve stanbula geri dnd. Onu bandan atma konusunda olduka istekli olan Enver Paa, Mustafa Kemali, Almanyaya gerekletirecei ziyarette veliaht Vahideddine elik etmekle grevlendirdi. Bu ziyareti srasnda Mustafa Kemal, balangta tahmin etmi olduundan daha ileri derecede Almanyann sava

769

kaybedeceine kani oldu. Askeri durumun aresizliine ramen Mustafa Kemal Paa hibir ey yapamyordu. ok uzun zamandr onu rahatsz etmekte olan bbrek problemleri yeniden nksetti, bunun zerine nce tbbi tedavi iin Viyanaya, arkasndan da salna kavumas iin Karlsbada gnderildi. Karlsbadta bulunduu srada padiah ld ve yerine Vahideddin, VI. Mehmet ismiyle tahta geti. imdi Mustafa Kemalin ycelttii baba ehresi haline getirmeye alt kii padiaht. stanbulda bulunmasnn istendiini bildiren bir telgraf ile tekrar stanbula arld. Fakat bu arnn arkasndan hibir ey kmad. Onun, VI. Mehmede duygusal yatrmda bulunmas yanl gerekletirilmi bir hareketti; bu gerek onu gerekten karamsarla itti. Padiahn kendisini Suriyedeki ordunun komutan olarak atad haberini alnca perde arkasnda bulunan kiinin hl Enver Paa olduunu anlad. Suriyedeki Osmanl ordusu darmadank durumdayd ve bu atamann Enver Paann ii olduu ok akt. Sadece Enver Paann kendisini en son potansiyel olarak kariyer sona erdirici bir greve gndermi olmasna ramen bu grevden Geliboluda elde ettii zaferle baarl olarak km olduu bilgisi onu rahatlatabilirdi. Suriyedeki durum askeri adan Mustafa Kemal Paann tahmin ettiinden de ktyd. Onun tek midi, mmkn olduunca fazla sayda Trk askerini kurtarabilmekti. Mustafa Kemal sava planlarn hazrlarken Osmanl ve ngiliz hkmetlerinin 30 Ekim 1918de Mondros Atekes Antlamasn imzalayarak anlatklar haberi geldi. Osmanly yneten Enver, Cemal ve Talt ls bir Alman gemisiyle Osmanl mparatorluunu terk ettiler. Yeni kurulan kabine Mustafa Kemalin arkadalarndan ve onu takdir eden kiilerden olumaktayd, ancak stanbula arlm olmasna ramen istemi olduu Harbiye Nzrl grevi kendisine verilmedi. Alman subaylarnn ayrl iin dzenlenen partide bir Alman subay Trkler iin savan sona ermi olduu ynnde bir konuma yapnca, Mustafa Kemal, savan sona ermi olmasnn Almanlar asndan doru olabileceini, fakat Trkler asndan Trk bamszlk savann yeni baladn syledi. Eer durum byle idiyse, stikll Harbi kendisini hissettirme bakmndan olduka yava ilerliyordu. Olaylarn geliimi karsnda umutsuzlua kaplm olan Mustafa Kemal, dier taraftan hl kendisinin muhteem bir ahsiyete sahip olduu fikrine sk skya bal kalyordu. rnein padiahn Mustafa Kemalin hanedanlk ailesinden biriyle evlenmesini arzu ettii kendisine haber verilince, saraydaki kadnlar tarafndan sar gl olarak bilinen Mustafa Kemal Paa, bir aracnn kendisine ilettii saraya davet edilmesi teklifini, prensesle ancak kendi evinde grebileceini syleyerek geri evirdi. Bu davran, hem Mustafa Kemalin byklnn bir ifadesiydi, hem de padiahn kendisine reva grd muamele karsnda adeta onu azarlama niyeti tayan bir hareketti. Bu konu bir daha almad. Mustafa Kemal Paa, stanbulda beklemeye devam ederken Trkiyenin geleceini, sava kazanm olan tilaf devletlerinin kendi aralarnda kararlatracan kesin olarak anlad. Eer Trkiye

770

kurtarlacaksa bu hareket Anadoluda balamak zorundayd. Anadoluda, kendilerini Mdafaa-i Hukuk cemiyetleri olarak isimlendiren mahalli Trk gruplar, Mslman olmayan yerli halkn ortaya koyduu yeni saldrganlkla ba etmek iin bir araya gelmekteydiler. Bir Karadeniz liman olan Samsunun i blgelerinde ortaya kan huzursuzluklar, Mustafa Kemale, Anadoluda bir greve atanmak iin aramakta olduu frsat sundu. Mttefikler Osmanl hkmetini Anadoluda dzeni salamas iin sktryor ve bunun yaplmamas durumunda bu ii kendilerinin yapaca tehdidinde bulunuyorlard. Dahiliye Nazr blgede dzeni salayabilecek kii olarak sadrazama Mustafa Kemali nerdi. Enver Paann eskiden beri rakibi olmas gerei, imdi Mustafa Kemalin yardmna komaktayd. Padiah, sadrazamn, Samsun ve evresindeki durumu incelemek zere, nc Ordu genel mfettiliine Mustafa Kemal Paann atanmas ynnde yapt tavsiyeyi kabul etti. Mustafa Kemal, Anadoluyu kurtarmak iin oluturmakta olduu planlarn uygulamaya koyabilmek iin daha geni yetkilere ihtiya duyduunu fark etti. Bu noktada iyi talih sonunda yzne gld. Harbiye Nazr Mustafa Kemali atanmasna resmiyet kazandrmak iin Erkn- Harbiyeye gnderdi. Orada Mustafa Kemal yetkilerini geniletmek iin arkadalarndan biri olan Erkn- Harbiye Reisiyle birlikte bir alma yapt. kisi, ona btn Anadolu apnda emirler yaynlama yetkisi veren ve eyalet valilerinin onun emirlerine itaat etmesini zorunlu klan bir belge hazrladlar. Erkn- Harbiye Reisi belgeyi imzalatmak zere Harbiye Nazrna gtrdnde, nazr ona belgeyi okuttu. Nazr belgenin Mustafa Kemal Paaya olaan st yetkiler verdiinin farkndayd. Resmi mhrn Erkn- Harbiye Reisine atarak ona belgeyi mhrlemesini syledi, bylece Mustafa Kemal Paaya geni kapsaml yetkiler verilmesi sorumluluunu kendi stne almaktan kanm oluyordu. Dahiliye Nazr, kabine tarafndan kabul edilecei ynnde gvence vererek, sadrazamn belgeyi imzalamasn salaynca Mustafa Kemalin projesinin nndeki son engeller de ortadan kaldrlm oldu. Bundan sonra padiah Mustafa Kemal Paann Umum Mfetti olarak atanmasn 30 Nisan 1919 tarihinde onaylad. Kendisinin dardaki dnyann gerekliini kendi i gerekliinin byklyle uygun hale getirmeye ihtiya duymas; arkadalarnn ona destek vermede istekli olmalar ve tamamen iyi ansn ondan yana olmas faktrlerinin bir araya gelmesiyle Mustafa Kemal Paa imdi byk olmann eiinde durmaktayd. Mustafa Kemal kendi alma ekibini oluturmaya balad. Yunan askerlerinin 15 Mays gn zmire kmalar onun grevinin ne kadar acil olduunu ortaya koymaktayd. O gnn akamnda Mustafa Kemal Paa annesiyle vedalat. Annesini ve kz kardeini ilide geleneksel bir akam yemeinde arlad. Yemek srasnda bacaklarn altlarna alarak yastklar zerine oturdular. Annesi, Balkan Savalar srasnda, dmanlarn eline gemeden nce Selanikten ayrlmt. Annesine o kadar yakn olmay istemesinin yannda, ondan ayrlmak iin can atmas gibi kark duygular iinde olmas yznden o akam Paa iin ok zor geti. Dier taraftan o, ocuklarn kaybetmi olmaktan dolay matem tutan annesinin duygularn tamir etmeyle yine yas tutan ulusu kurtarma ve duygularn tamir etme konularn bilin altnda bir araya getirmeye balyordu. Bu, hayatnn geri kalan ksmnda onun hi peini brakmayacak olan deimez bir tema olacakt.

771

Ayn 16snda Mustafa Kemal padiah tarafndan kabul edildi. Grmelerinin sonunda padiah kendisine zerinde imparatorluk niannn bulunduu altn bir cep saati verdi. O akamn daha ge saatlerinde Mustafa Kemal Paa ve maiyeti, stanbuldan ayrlmak zere ngiliz yetkililerden izin aldktan sonra Bandrma adn tayan eski bir buharl yk gemisine bindiler ve Samsuna doru yola ktlar. Mustafa Kemal Paa ve arkadalar 19 Mays 1919 gn Samsuna ayak bastlar. Bu olay, onun hem gerek dnyasnda hem de i dnyasnda o kadar nemli bir olayd ki, daha sonra bir ansiklopedi iin onun hayatyla ilgili bir madde hazrlanrken kendisine doum gn sorulduunda Samsuna kt gn doum gn olarak verecekti. Neredeyse bir hafta nce gerekletirilmi olan Yunanllarn zmire kmas olay, Yunanllarn kendilerinin olarak grdkleri Kk Asyadaki (Anadoludaki) topraklar yeniden ele geirme yolunda atlan ilk adm olarak dnlmt. Samsuna k da stikbl Harbinin ilk adm olacakt. Osmanl mparatorluunun I. Dnya Savana katld andan itibaren ar derecede zayflam olduu, o zamanlar birok gzlemci asndan ok ak olan bir gerekti. mparatorluk iinde gda maddeleri, silah ve mhimmat yetersiz dzeydeydi. Merkezi hkmetin Anadoluda igalci kuvvet konumundaki Yunanllara kar direnii tekiltlandrabilmek iin elinde ok az ey bulunmaktayd. Mdafaa-i Hukuk cemiyetleri ok dank durumdayd ve btncl bir liderlie sahip deillerdi. Ancak Anadoluda hl iyi ekilde ileyen tek ey, Sultan II. Abdlhamid tarafndan kurulmu olan telgraf sistemiydi. Mustafa Kemal Paa harp srasnda bu sistemi en mkemmel ekilde kullanacakt. Mustafa Kemal Paa, Osmanl mparatorluundan kalan topraklarn paralanmas konusunda kararl olan igalci glere ve mttefik kuvvetlerine kar gerekletirilecek mcadelenin, kendi komutas altnda ulusal bir hareket olmas gerektii kansna varmt. Fakat kendi planlarn kamuoyuna duyurmann zaman henz gelmemiti. Kendisini hl, padiahn stanbulu igal etmi olan Mttefik kuvvetlerin kontrol altnda bulunduu bir dnemde, halkn kurtarmak iin mcadele eden biri olarak sunmaktayd. Bu rt altnda sahip olduu asl fikir, dili Trke ve dini slam olan btn halklar iin, milliyetilik temeline dayandrlm egemen ve bamsz bir Trk devleti kurmakt. Bu nemli kavak noktasnda Mustafa Kemal, hl ulemann desteine ihtiya duymaktayd; gnmze kadar gelen bir fotorafta o alimlerle birlikte ibadet ederken grlmektedir. Daha sonra laiklik onun politikasnn temel noktalarndan biri haline gelecekti. Samsundan sonra Mustafa Kemal Paa ile maiyetindekiler ierilere doru hareket ettiler. Ona bakente geri dnme emri veren padiahn hkmetinden gelen mektuplar da onlarn pelerinden geldi. O sadece gelen bu telgraflar grmezlikten geldi. Eyalet valilerine gnderilen emirler, onlara Mustafa Kemalin grevden alndn, bu yzden kendisinin verdii emirlere uymak zorunda olmadklarn bildiriyordu. Onu tutuklamak zere bir ajan da gnderildi. Padiah geri dnmesi ya da istifa etmesi konusunda kendisine baskda bulunuyordu. stifa etmek, Mustafa Kemal Paa asndan olduka rahatszlk verici bir meseleydi. lk genlik yllarndan beri muhteem olarak alglad kendi

772

imajn cisimletiren askeri niformalar giymekteydi. stifa etmek, onu dmanlarndan koruyacak resmi bir grevinin kalmamas anlamna gelecek ve kendine duyduu sayg ciddi oranda azalacakt. Ayn zamanda herhangi bir resmi stats kalmamas durumunda ona kim itaat edecekti? Onun talihinin en dibe vurduu noktada, Mustafa Kemalin ve modern Trkiye Devletinin tarihinde belirleyici nitelikte olacak ok nemli bir olay meydana geldi. Padiah tarafndan grevden alnma ya da kendisinin istifa etmesi seenekleriyle kar karya kald noktada, dou Anadolu blgesinde yer alan Erzurumda bulunduu bir srada 8 Eyll 1919 tarihinin akamnda saat 10: 50de Mustafa Kemal Paa ordudaki grevinden istifa etti. Bylece yetikinlik a boyunca ilk defa sivil bir kii durumuna dm oldu. Btn mitleri, artk blgede 15,000 Osmanl askerine komuta etmekte olan Kazm Karabekire balanmt. Kazm Paann bir svari mfrezesiyle birlikte Erzuruma yaklat haberi kendisine ulat. Mustafa Kemalin bulunduu binaya ulatktan sonra svari mfrezesi dikkat konumuna geti ve Kazm Paay selamlad. Paa da selama karlk verdi ve Mustafa Kemal Paaya unlar syledi: Paam, ben sizin emrinizdeyim. Kendim, askerlerim ve askeri heyetim. Hepimiz senin emrindeyiz. Sivil bir kii olsa da artk Mustafa Kemalin emrinde askerler bulunmaktayd. 19 Mays 1919 tarihi ile 29 Ekim 1923 tarihi arasnda cereyan eden birok nemli olay arasnda bu olay en belirleyici olanyd. stifa etmesi, Mustafa Kemali padiaha kar grev duygusundan kurtarm ve bylece onu isyan hareketi gerekletirme tehlikesinin dnda tutmutu. Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Erzurum ubesinin yrtme kurulunun bakan olarak Mustafa Kemal, 23 Temmuz tarihinde Erzurumda toplanan Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin kongresine katld ve kongrenin bakanlna seildi. Hl kendisini padiah mttefik yetkililerinin etkisinden kurtarmak iin aba gsteren biri olarak sunmaktayd. Erzurum Kongresinde yaplan alma sonunda Erzurum Deklarasyonu yaynland. Bu belge, Mustafa Kemalin bakanlnda Eyll aynn 4 ile 11i arasnda Sivasta toplanacak olan Sivas Kongresi tarafndan Misak- Millinin (28 Ocak 1920) yaynlanmasn nceden haber veren bir belgeydi. Bu belgeler, Osmanl snrlarnn korunmas ve ihlal edilmemesi (yani 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesinin imzaland tarihte Trklerin yaamakta olduu Osmanl topraklar Trklerin elinde kalmalyd), Osmanl mparatorluunda bulunan aznlklarn sahip olduu ve kapitlasyonlar olarak bilinen zel haklarn ortadan kaldrlmas ve Trkler iin self-determinasyon ilkesinin uygulanmas arsnda bulunmaktayd. Balangta Mustafa Kemalin Anadoluya gnderilecek Genel Mfetti olarak seilmesini destekleyen ve daha sonra Mustafa Kemal Paay grevinden alma teebbsnde bulunan Damat Ferid Paa 2 Ekim 1919 tarihinde sadrazamlk grevinden alnd. Yeni sadrazam Mustafa Kemalin Osmanl Millet Meclisi iin yeni seimler yaplmas arsna rza gsterdi. 12 Ocak 1920de stanbulda toplanan Mecliste Kemalist milliyetiler en byk siyasi grubu oluturmaktayd. 28 Ocak gn Meclis, tam bamszlk ve topyekun egemenlik arsnda bulunarak Misak- Milliyi kabul etti.

773

Sonunda Mustafa Keml, dikkatini, Fransz askerlerinin Gneydou Anadoluda bulunmas gibi askeri meselelere evirme frsat buldu. Onun askeri kuvvetleri Franszlar Marata durdurdular. Bunun arkasndan Mttefik kuvvetleri 16 Mart 1920 tarihinde stanbulu igal ettiler. ngilizlerin yardmyla Damat Ferit Paa sadrazam olarak geri dnd. Paa, Meclisi datt ve dindar insanlara Mustafa Kemali ve ibirlikilerini grldkleri yerde vatan hainleri olarak ldrme emri veren bir ferman yaynlad. Mustafa Kemal 27 Aralk 1919da Ankaraya hareket ettikten sonra zaten faaliyetlerini bu ehre kaydrm durumdayd. Ankara deiik nedenlerden dolay seilmiti; bu nedenler arasnda tren yollarnn ulat bir nokta olmas ve Trkleri mttefik donanmalarnn topa tutmasndan koruyacak derecede i blgelerde yer almas da bulunmaktayd. Mustafa Kemali destekleyenler ksa srede Ankaraya akmaya balad; gelenler arasnda smet (nn) de bulunmaktayd. Mustafa Kemal, kendisini padiahtan ayrarak kendi hareketinin bayran ama yoluna gitti. Ankarada bir Millet Meclisinin toplanmas iin arda bulundu ve bu Meclis Byk Millet Meclisi ad altnda 23 Nisan 1920de Ankarada topland. Bir sonraki gn Mustafa Kemal Meclis bakanlna seildi. Sadece Byk Millet Meclisinin Trkiye adna hareket etme yetkisine sahip olduu ilan edilerek yabanc glere bu yeni siyasi gerek bildirildi. Ardndan 24 Mays 1920 tarihinde padiahn hkmeti Mustafa Kemali ve arkadalarn gyaplarnda mahkum etti ve onlar lm cezasna aptrd. lm cezas imparatorluun en st din grevlisi olan eyhlislam tarafndan yaynlanan bir fetvayla desteklendi. Bb- Fetva ile Mustafa Kemal kar karya gelmilerdi. Bu dnemde Ankaradaki milliyetilerin aldklar haberlerin ou ktyd. 11 Mays tarihinde Mttefikler, Sultann hkmetine, Osmanl Devletini elinde bulunan ou toprak parasndan mahrum brakan bir anlama tasla ilettiler. Trk hkimiyetine byk bir darbe indiren bu anlama Mustafa Kemalin iine yarad. Bu kk dmeyi ortadan kaldrabilecek tek kii olarak o grlmekteydi. Mttefikler zmirdeki Yunan kuvvetlerine ellerinde tuttuklar topraklar geniletme izni verdiklerinde ve onlar da bu yndeki hareketlerine 22 Haziran tarihinde baladklarnda Mustafa Kemalin konumu daha da glendi. 8 Temmuzda Yunanllar Bursay aldlar ve Trkleri Ankaraya doru ekilmek zorunda braktlar. Mustafa Kemal Ali Fuat (Cebesoy) kendisinin askeri komutanlndan ald ve onu Byk Millet Meclisi hkmetinin bykelisi olarak Moskovaya gnderdi. Sovyetlerden mali ve askeri destek elde etmek iin aba gsteren milliyetiler, topraklarnda Ermenilerin kendi devletlerini kurma abalarna kar gsterdikleri direnii daha da sertletirdiler. Ermenilerle Trk milliyetileri 3 Aralk 1920 tarihinde Gmr Antlamasn imzalarken Sovyetler uzaktan seyretti. Ardndan Sovyetler Ermenistan bir Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak ilan ettiler. Bylece Trkiyenin dou snr bu ekilde geleneksel Arpaay ve Aras nehirlerinin izdii snr olarak belirlendi. Bundan sonra da 16 Mart 1921 tarihinde Sovyetler ile Trk milliyetileri, Batumu Sovyetlerin eline brakan Moskova Antlamasn imzaladlar. Mustafa Kemal, ayn zamanda lkenin batsndaki durumla da ilgilenmek zorundayd. Yunanistann iindeki siyasi meseleler ciddi ekilde ktlemiti.

774

Kral Alexandern lmnden ksa sre sonra Venizelos hkmeti grevden uzaklatrld. 6 Aralk tarihinde gerekletirilen halk oylamas 1917 ylnda tahttan indirilmi olan Alexandern babas Constantinei kral olarak tekrar i bana getirdi. Constantine, 1917 ile 1920 yllar arasnda tasfiye edilmi olan subaylarn birounu tekrar i bana getirdi. Bu kiiler arasnda Anadoludaki Yunan kuvvetlerinin genel komutanlna getirilecek olan General Papoulas da vard. General Papoulas, 1921 ylnn Haziran aynn banda Ankara ynnde Bursann batsnda yer alan Eskiehir vilayetindeki Miralay smetin (nn) kuvvetlerine kar bir saldr gerekletirilmesi emrini verdi. smet Bey Eskiehirden ekilmeye hazrland bir srada baz nedenlerden dolay Yunan kuvvetleri avantajl konumlarndan yararlanarak nndeki tren istasyonuna kar harekete gemediler. Yunan kuvvetlerinin geri ekilmesi Trklerin bir zaferi olarak karland, bugn bu sava Birinci nn Sava olarak bilinmektedir. 1 Mart 1921 tarihinde smet Bey kendisine Paa unvannn verilmesiyle generallik rtbesine terfi ettirildi. 1934 ylnda Trklerin soyad almasn zorunlu klan kanun karldnda smet Paa, nn soyadn alarak bundan sonra smet nn olarak bilinmeye balad. Bu arada ngiliz Babakan ve Yunanllarn destekisi olan Lloyd George ile Mttefik yetkilileri, Trkleri ve Yunanllar, aralarndaki silahl mcadeleyi sona erdirmek zere Sevr Antlamasnda gerekletirilecek baz deiikliklere raz etmeye altlar. 1921 ylnn ubat aynda bir toplant gerekletirildi, fakat Mttefiklerin Anadoludaki mevcut durumun Trk milliyetilerinin lehine deitiini anlamamalarndan dolay bu giriim baarsz oldu. Anadoludaki bu deiiklii ortaya karan faktrlerden bir tanesi, Mustafa Kemalin Sovyetlerle kurduu, Trk tarafnn iine yarayan ilikiydi. Sovyetler Ankaraya askeri ikmal malzemesi ve danman salamasayd, Trk milliyetileri ok daha tehlikeli bir durum iinde olabileceklerdi. Yukarda bahsedilen Londra toplantsnn baarszlkla dalmasndan sonra Kral Constantine Trklere kar yeni bir saldr balatlmas emrini verdi. 27 Mart tarihinde kinci nn Sava balad ve gnlk youn bir atmann ardndan zafer yine Trklerin oldu. Yenilgilerden ylmayan Yunanllar, Hal Savalarndan beri Anadoluya ayak basan ilk Hristiyan yneticisi olarak Kral Constantinein de aralarnda bulunmasyla 10 Haziranda saldrlarn yeniden balattlar. Balangta baarl olarak ilerleyen iddetli bir Yunan saldrsyla kar karya kalan Mustafa Kemal, Ankara ynnde sistematik bir geri ekilme emri verdi. Byk Millet Meclisinde ona muhalefet eden sesler duyuldu. Mustafa Kemal, tam otoriteye sahip olmas artyla aylk dnem boyunca ordunun bakomutan olmay kabul edeceini syleyerek muhalifleri bastrmaya alt. 5 Austos 1921 tarihinde Byk Millet Meclisi bu yetkiyi kendisine verdi. Mustafa Kemal Meclis yelerine baarl olaca ynnde sz verdi. Onun karizmas btn ulusu bir araya getirdi; kadn-erkek, gen-yal herkes ulusu savunma adna birlikte alt. Mustafa Kemal, padiahn hkmetinin Erkn- Harbiye reisliini brakarak Ankaraya gelmi olan ok gvendii arkada Fevzi (akmak) ile birlikte Ankarann 100 kilometre batsnda yer alan (skenderin Gordiyonun dmn kestii yer olan) Polatlya gitti. Burada Trkler 23 Austos gn

775

balam olan Yunan saldrsna kar Sakarya Savan verdiler. Sava 13 Eylle kadar srd, sonuta Yunanllarn Ankaray ele geirmeleri engellendi. Byk Millet Meclisi, yapt oylamayla Mustafa Kemale, sava alannda Mslman olmayanlara kar savaan kii anlamna gelen Gazi unvann verdi. Osmanllar asndan bu unvan ilk padiahlara kadar uzanan bir silsile oluturmaktayd. Mustafa Kemal asndan bu unvann zel bir ekicilii vard; bu olaydan bir sre sonra bu unvan imzasnn bir paras olarak kullanacakt. Bu, iselletirdii kk Mustafann Gazi Mustafa Kemal, yani mkemmel bir kii haline geldii anlamn tamaktayd. Uzun bir aradan sonra, yas tutan annesini derdinden baarl bir ekilde kurtardn ve ayn zamanda ulusunun da kurtarcs haline geldiini hissedebilirdi. Kkken yaadklarna ve eksikliklerine kar kendisini savunmada ona yardmc olan iindeki muhteem benlik ile gerek dnyada kendisinin mkemmel bir Gazi olarak sivrilmesi, ok uzun zamandr iinde yaamakta olan kk Mustafann artk huzura kavumasn salamt. imdi Mustafa Kemalin muhteem benliiyle kendi gerek dnyasnda elde ettii stnlk arasnda ortaya kan uyum, annesinin kendisine katlmak zere stanbuldan Ankaraya gelmesini istemesini mmkn klmt. Bundan sonra her sabah Trklerin geleneksel olarak gerekletirdii gibi annesinin elini pecek, yani anneye hrmetini gsterecek, ondan sonra babasnn yapt gibi gnlk ilerine gidecekti. Bu ekilde onun uzun sredir koruduu, nce mahalledeki dini okula gidip ardndan da Batl tarzdaki bir okulda eitim al hatrasnn yeniden canlanmas; onun, bilin altnda kendisini kt ana imajndan uzaklatrarak, idealize ettii anne-Trk ulusu-imajn tamir ettii kanaatine ulamasn salad. te onun bu kendi kendine hayran olmasnn tamir edici (tazmin edici) yn, en iddetli dmanlarn bile onun olaanstln tanmaya sevk etmitir. Bu, ayn zamanda onun Trk ulusunu modern dnyaya tamasn salayan zellikti. Yunanllar Sakaryada yenilgiye urattktan sonra, Trklerin Yunanllar Anadoludan skp atabilmesi iin aradan bir yl daha gemesi gerekecekti. Yunanllara kar nihai saldr 26 Austos 1922 tarihinde balatld. Eskiehire kar dzenlenen aldatc bir saldrdan sonra Mustafa Kemal asl saldry Afyonda bulunan en gl Yunan mevzilerine kar gerekletirdi. Yunan kuvvetleri dalp kaarken Trk kuvvetleri de arkadan onlar takip etti. 30 Austos gn Mustafa Kemalin bizzat kendisi daha sonra Bakomutanlk Meydan Muharebesi olarak isimlendirilecek olan muharebede Trk askerlerine komuta etti. Mustafa Kemalin bykl, bakalarnn cesaret krc gerekler olarak grecekleri eyleri onun imkanlar olarak alglamasn salamt. O, kendisini, etrafndan anavatan tarafndan sarmalanm, koruyucu bir rtyle rtlm, yenilmez biri olarak grmekteydi. Bu ekilde kendi askerlerine de mit duygular alayabiliyordu. 31 Austosta yaynlad gnlk sava emrinde askerlerine u emri vermiti: Ordular! lk hedefiniz Akdeniz, ileri! Yunan ordusu telala zmire doru geri ekilirken Yunanllarn nde gelen komutanlar esir edildi. Mustafa Kemalin Yunanllar zmirden

776

atmak iin 14 gnn yetecei tahminini bir gn aacak ekilde 9 Eyll gn Trk ordusu zmire girdi, bir gn sonra da Mustafa Kemal zmirdeki Trk kuvvetlerine katld. Trkiyenin gelecei sorunuyla kar karya kalan Mustafa Kemal, smet Paay (nn) Mttefikler tarafndan Mudanya olarak isimlendirilen konferansa gnderdi. Konferans 3 Ekim 1922 tarihinde balad ve ayn 11ine kadar srd. Dou Trakyadaki Meri nehrine kadar olan topraklar Trklere veren bir atekes anlamaz imzaland. Bylece savan bitmesiyle birlikte Atinada gerekletirilen bir ayaklanma Kral Constantintinein yeniden srgne gnderilmesini salad. Ardndan da ngilterede Lloyd George iktidardan dt, yerine Bonar Law ngiliz babakan oldu. Bu arada Mustafa Kemal de Ankaraya dnd ve orada sonular uzun dnemli olacak bir kararn alnmasn salad. Mustafa Kemalin, halifeliin saltanattan ayrlmas ve ardndan saltanatn kaldrlmas kararnn alnmamas durumunda baz kafalarn uurulaca tehdidi karsnda, Byk Millet Meclisi saltanat laveden kararn ald. Herhangi bir hanedann yaayabilecei en muhteem dnemleri de yaayan Osmanl mparatorluu, bylece alt yzyl ayakta kaldktan sonra tarihin sayfalarna tevdi edilmi oldu. VI. Mehmed Halife olarak grevini devam ettirmekteydi, fakat onun stanbuldaki varl milliyetiler asndan problem oluturmaktayd. Eskinin padiah ve o gnn halifesi olan VI. Mehmed, ngilizlerden kendisini stanbul dna karmalarn isteyerek sz konusu problemi kendisi zm oldu. ngilizler onu bir ngiliz gemisiyle uzaklatrarak ona ltufta bulunmu oluyorlard. Sonunda padiah San Remoya yerleecek ve orada 1926 ylnda vefat edecekti. Yeeni Abdlmecit 1 Kasm 1922 tarihinde Byk Millet Meclisi tarafndan yeni halife olarak seildi. Mustafa Kemal asndan hem siyasi hem de kiisel olaylar hzla gelimiti. 14 Ocak 1923te annesi vefat etti. Hem kendisine yakn hem de kendisinden uzak olmak istedii grkemli ahsiyetten sonunda bu ekilde kurtulan Mustafa Kemal, Batda eitim grm bir Trk kadn olan ve zmirin en zengin ve gl ailelerinden birisine mensup bulunan Latife Hanmla 29 Ocak gn evlendi. Mustafa Kemalin yabanc ya da Trk birok kadnla ilikisi olmutu, fakat bunlardan hibiri onun ortaya kmakta olan modern Trk kadn iin arad bir rnek oluturmuyordu. Latife Hanm, bu beklentileri karlamaya alan bir kadnd, fakat ayn zamanda Mustafa Kemalin hayat tarzn deitirmek ve onu kontrol etmek istedii iin onda honutsuzluk da yaratacakt. Evlilikleri 5 Austos 1925 tarihinde (dini erevede gerekletirilmi bir talkla) sona erecekti. Dnden sonra Mustafa Kemalin Ankarada yapmas gereken baka eyler de bulunmaktayd. Uzun sreden beri toplanaca vaat edilen, Trkiyenin gelecei konusunu ele alacak olan konferans, 21 Kasm 1922 tarihinde Lozanda topland. Konferansa 4 ubat 1923te ara verildi, ardndan 23 Nisanda yeniden topland. smet nnnn becerikli bir ekilde yrtt epeyce sz mcadelesinden sonra bir anlama tasars hazrland ve 24 Temmuz 1923 tarihinde imzaland. Bu anlama 23 Austos gn yeni seilmi Byk Millet Meclisi tarafndan onayland. Trkiyenin imdi tam egemen bir ulus olarak tannmas ve Mttefik askerlerinin 2 Ekimde stanbuldan ekilmesiyle

777

birlikte Mustafa Kemal, yeni Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas iin harekete geti. Cumhuriyet 29 Ekim 1923 gn ilan edildi, ilk cumhurreisi olarak da Mustafa Kemal seildi. Cumhurbakan Mustafa Kemal, ardndan yeni cumhuriyetin laikletirilmesi iin youn bir abaya giriti. 3 Mart 1924 tarihinde halifelik kaldrld, Osmanl hanedannn geri kalan yeleri srgne gnderildi, din okullar kapatld ve dini tekilt devletin kontrol altna alnd. Alnan bu nlemlerde Mustafa Kemalin temel kayglarn grmekteyiz. lgilendii bu temel konular laiklik ve eitimdi. Onun midi ve beklentisi, laiklii de ieren modernleme srecinin nce eitim grm ehir sekinleri arasnda gereklemesi ve ardndan dier ehirli gruplar arasnda ve en sonunda krsal kesimde yaygnlk kazanmasyd. Ayn srecin eitim alannda da gereklemesi mit ediliyordu, fakat bu alanda olumsuz etki douran baka faktrler de bulunmaktayd. Bu faktrlerden bir tanesi, cumhuriyetin elinde, srekli artmakta olan eitim ihtiyacn karlayabilmek iin, lke apnda yeterli olacak dzeyde okul ve snf ina etmeye yetecek ekonomik kaynann bulunmamasyd. Ayrca krlk kesimde grev almay kabul edecek retmen, zellikle de kadn retmen sknts ekilmekteydi. Sonunda ikili modernleme ve eitim srecinin btn halka yaylmas yerine, krlk kesim byk kitleler halinde ehirlere g etti; bu da kyafet ve davran da dahil olmak zere zellikle dini eitim ve grenekler alannda daha fazla dini serbestlik tannmas talebinin ortaya kmasna neden oldu. Nutukunda Atatrk, milletin geleceini genlie emanet ettiini belirtmitir. Modernlemenin, eitimin ve devletin gelecei konusunda dinin sahip olaca roln ortaya kard ok nemli ivedi meselelere Trkiye genliinin nasl tepki verecei, cevab merakla beklenen bir konu olma zelliini korumaktadr. Aydemir, evket Sreyya, Tek Adam: Mustafa Kemalin Hayat, 3 cilt, (Remzi Kitabevi, stanbul, 1969). Kinross, Lord, Ataturk: The Rebirth of a Nation, (Weidenfeld and Nicolson, Londra, 1964). Mango, Andrew, Ataturk, (Overlook Press, Woodstock, NY, 2000). Volkan, Vamik D. and Itzkowitz, Norman, The Immortal Ataturk: A sychobiography. Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk, (AKDTYK, Ankara, 1989). Sonyel, Salahi, Ataturk-The Founder of Modern Turkey, (Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1989). M. S. Anderson, The Eastern Question, (Macmillan, London, 1972). 8) Georges-Gaulis, Berte, La Nouvelle Turquie, (Armand Colin, Paris, 1924).

778

Edip, Halide, The Turkish Ordeal, (John Murrary, London, 1926). Heper, Metin, smet nn: The Making of a Turkish Statesman, (Brill, Leiden, 1998).

779

Atatrk'n Hayat / Prof. Dr. Yaar Akbyk [s.423-441]

Atatrk Aratrma Merkezi Bakan / Trkiye Mustafa Kemal 1881de eitli kltrlere ak, bir liman ehri olan Selnikde domutur. mparatorluun gelimi ehirlerinden birisi olan Selanik, yeni dnce ve siyaset akmlarn yank bulduu kozmopolit bir merkez olmasnn yansra, siyasal karklarn yaand Makedonyann en byk kentiydi. Makedonya, Osmanl mparatorluu iindeki eitli milletlerin birbirine kart kendilerine zg farkl yaaylarn srdrdkleri bir blge idi. Osmanl Devletinin be yz yldan beri doulu, batl ok farkl ulusu bir arada tutmak iin uygulad, etkili organizasyonunun kk bir rneini burada grmek mmknd. Makedonya, Osmanl Devletinin Avrupa topraklarnn tam ortasndayd. Mustafa Kemal, lkede modernlemenin ileri boyutlara ulat, k gelerinin en arpc biimde birletii bu yrede domu ve yetimitir. XIX. yzyl, Slavlarn, Rumlarn, Ermenilerin Trklere kar ayaklandklar, Rumelideki deiik soydan olan halklarn birbirinden kopup daldklar bir karklk dnemi idi. Milli duygular kabarm olan bu topluluklar, bamszlklarn elde etmeye ve Osmanl Devletinden toprak kapmaya alyorlard. Yaylma peinde koan Avrupa devletleri, entrikalar eviriyor, uydularn ayaklandryor, blgeyi istil iin hazrlk yapyorlard. Bu devletlerin banda arlk Rusyas ile, Avusturya ve Macaristan mparatorluu geliyordu. ngiltere toprak kazanmak iin deilse bile, daha doudaki smrgeleriyle olan ulam yollarn koruyabilmek iin bir kuvvet dengesi kurmak abasndayd. Atatrk doduu sralarda, Batnn hzla ilerleyii karsnda Dou gerileme iindeydi. Osmanl mparatorluunun, gerileyii devam ediyor ke doru hzla kayyordu. XIX. yzyln ilk yarsnda Osmanl Devletinin karlat bask kendi snrlarnn iinden gelmiti. Atatrkn douundan drt yl nce, 1877de bu bask dardan kendini gstermitir. Akdenize doru yaylmak konusundaki Pan-Slav hayallerinin peinde koan Ruslar, snr aarak stanbulun yaknlarna Yeilkye kadar ilerlemilerdir. Byk devletlerin ii karmasyla Ayastafanosta bir anlama imzalanmt. Bu, bata Bulgaristann yararna olarak, Osmanl Devletinin Avrupadaki topraklarnn paralanmas demekti. Bu durum batl byk devletlerin iine gelmiyordu. ngiltere ile Avusturya, Rusyann Avrupada yaylmasndan endie duyuyordu. Paris Antlamasnda kabul edilen Osmanl topraklarnn btnlne sayg prensibi, Berlin Kongresinde ortadan kalkmt. 1878 Berlin Antlamasnn meydana getirdii bu durumdan, Osmanl mparatorluunun kendisini kurtarmas ok g olmakla beraber, kurtulu yollar aranyordu. 1 lkede artlar ok ktyd. lkenin drt bir yan gmen aknna uram, hazine boalm, savatan dolay baz blgelerde, zellikle Dou Anadoluda ktlk bagstermiti.

780

Atatrkn doumu, 1877-1878 Osmanl Rus Savann hemen sonrasnda byle bir kark dneme rastlar. Bu yllar ayn zamanda II. Merutiyet ve cumhuriyet dnemini belirleyecek dnce ve siyaset akmlarnn filizlendii, devleti kurtarma giriimlerinin srd dnemdi. Bu dnemde askeri okul ve birlikler evresinde yetien Mustafa Kemalin de iinde bulunduu kuak, II. Merutiyet Milli Mcadele ve Cumhuriyet dneminde ynetici olarak yer alacak, Trk toplumunun geirdii byk dnmlere nderlik edecekti. Atatrk, lke iinde kargaalklarn yaand, devletin d tehditler altnda olduu byle bir ortamda dnyaya gelmi olup, Trk soyundan, kk bir orta snf ailenin ocuu, olarak domutu. Atatrkn babas Ali Rza Efendi, anas Zbeyde Hanmdr. Ailesi Selanikin batsnda, Arnavutluka doru, sert ve plak dalarn geni, donuk sulara gmld gller blgesinden geliyordu. Buras, Trklerin Makedonyay ve Teselyay almalarndan sonra Anadoludan gelen halkn youn olarak yaad bir yer idi. Atatrkn baba taraf, Yldrm Beyazt dneminde, Karamandan Manastr Vilayetinin Debre-i Bala sancana bal Kocacka yerlemiti. Aile sonradan (muhtemelen 1830larda) Selanike g etmitir. Atatrkn anne soyu da 1466larda Anadoludan gelerek Rumeliye iskan edilen Trkmenlere dayanmaktadr. Atatrk Benim atalarm Anadoludan Rumeliye gelmi Yrk Trkmenlerindendir 2 demitir. Bu yzden Zbeyde Hanm, damarlarnda gebe Trk kabilelerinin torunlar olan ve hl Toros dalarnda zgr hayatlarn srdren sarn Trkmenlerin kann tadn dnmekten holanrd. Atatrk annesine ekmiti; salar onun gibi sar, gzleri onun gibi maviydi. Annesinin, zerindeki etkisi byk olmutu. Atatrk bu etkiye saygyla, bazen de bakaldrarak karlk vermiti. Bir Osmanl kadn olan Zbeyde Hanm gl bir iradeye sahipti. Doutan akll bir kadn olup, yeteri kadar eitim grmemi sadece okumay renebilmiti. Selanikte yeni devlet okullar, Batl grlerin Trkler arasnda yaylmasnda byk rol oynuyordu. Tutucu ve ilerici fikirler, geleneksel slam ve zgr Avrupa dnceleri arasndaki ekimeler Atatrkn hayatn etkilemitir. Annesi dindar bir kii olup geleneksel grlere sahip bir kadnd.3 Atatrkn babas Ali Rza Efendi nce Selanikte evkaf ktiplii yapmtr. Atatrk babasnn alkan ve modern bir kii olduunu syler. 1876da Srbistanla sava baladktan sonra Selanikte gnlllerden bir tabur kurulmu babas Ali Rza Efendi de bu taburda mlazm- evvel (stemen) olmutu. II. Abdlhamitin vehmi zerine bu ve benzer birlikler datldktan sonra, Ali Rza Efendi evkaftan ekilerek gmrk memuru olmu ve daha sonra da serbest almaya kereste tccarl yapmaya balamtr.4 Atatrk okul yllarn yle anlatr: ocukluuma ait ilk hatrladm ey mektebe gitmek meselesine dairdir. Bundan dolay annemle babam arasnda iddetli bir mcadele vard. Annem, ilahilerle mektebe balamam ve mahalle mektebine gitmemi istiyordu. Gmrk daresinde memur olan babam, o zaman yeni alan emsi Efendinin mektebine devam etmemi ve yeni usul zere okumama taraftard. Nihayet babam ii

781

mahirane bir surette halletti. Evvela allm trenler ile annemin gnl yaplm oldu. Birka gn sonra da mahalle mektebinden ktm. emsi Efendinin mektebine kaydedildim.5 Zbeyde hanm, gen yata babasn kaybeden Atatrk ve kardei Makbuleyi alarak kardei Hseyin Aann yanna gitmitir. Ancak olunun eitim hayat yarm kalmasn diye tekrar Selanike dnmtr. 1894de Selanik Mlkiye Rtiyesine giden Atatrk, matematik retmeni Kaynak Hafzn sert disiplini karsnda okuldan uzaklam, Askeri Rtiyeye gitmitir. Selanik Askeri Rtiyesi disiplinli ve dzeyli eitimiyle Atatrkn yetimesinde nemli bir rol oynamtr. Matematik retmeni Yzba skpl Mustafa Efendi tarafndan kendisine Kemal adn vermitir. 6 Bundan sonra Mustafa Kemal diye anlmtr. Rtiyeyi bitiren Atatrk, 1896da Manastr Askeri dadisine geer. Manastr, Makedonyada kalabalk asker grubunun bulunduu, eitli Balkan uluslarnn milliyeti hareketlerinin etkili olduu bir ordu ve vilayet merkezi idi. Manastr Askeri dadisinde ttihat ve Terakki Partisinin nl hatibi mer Naci, Mustafa Kemalin snf arkada olup, Onun fikr geliiminde nemli bir etkisi olmutur. iir, edebiyat ve hitabete ilgisi balamtr. Fakat, Trke retmeni ona, kendisini askerlikten uzaklatraca korkusuyla iirle ilgilenmeyi yasaklamtr. Manastr Askeri dadisini baar ile bitiren Atatrk, stanbulda Harp Okulunun piyade blmne girmitir. Bylece ilk kez Makedonyadan ayrlm, mparatorluun hareketli bakenti stanbulu tanmtr. Atatrk Harbiyenin birinci snfndaki hayatn yle anlatr: Birinci snfta saf genlik hayallerine tutuldum. Dersleri ihmal ettim, yln nasl getiinin farknda olmadm. Ancak dersler kesilince kitaplara sarldm.7 Bundan sonra Atatrkn zihninde yava yava siyasal dnceler yer almaya balamtr. Harp Okulu rencileri Namk Kemalin yurt sevgisini alayan eserlerini gizli gizli okuyorlard. Okulda, mparatorluun ke gidii ve yaanan dzensizlikler, II. Abdlhamit ynetimine kar tepki uyandryordu. Mustafa Kemalde tepki duyanlar arasndayd. Harp Okulunu bitiren Atatrk, 1902de Erkn- Harbiyeye (Harp Akademisi) ayrlmtr. Atatrk, bu yllar yle anlatr: Mtat olan derslere iyi alyordum. Bunlarn fevkinde olarak bende ve baz arkadalarda yeni fikirler olumutu. Devletin idaresinde ve siyasetinde fenalklar olduunu farketmeye baladk. Binlerce kiiden ibaret olan Harb Okulu talebesine bu grlerimizi anlatmak hevesine dtk. renciler arasnda okunmak zere el yazs ile bir gazete kardk. Snf dahilinde ufak bir tekilatmz vard. Ben idare heyetine dahildim. Gazetenin yazlarn ounlukla ben yazyordum. 8 Harp Akademisi yllarnda bir yandan siyasetle uraan Atatrk dier yandan trl askeri sorunlarn zm iin, klasik ders konularnn dnda kalan, fakat bir askerin bilmesi gereken iler

782

zerinde dnyordu. Atatrk, siyasete kar olan ilgisinin eitimine zarar vermesini istemiyordu. Bir kurmay subay adaynn bilmesi gereken daha byk strateji ve taktik problemlerin zmn dnmek zorundayd. Gece yatakhanede, arkadalar uyurken O, gzlerini kapamaz ge saatlere kadar dnrd. Atatrkn ald askeri eitimin, erken yalarda baarl sonular almasnda, olgunlamasnda, yeni bir dnya gr ile idealist karakter ve dnce yapsna ulamasnda, byk etkisi olmutur. yi bir eitim gren Atatrk, stn zeks ve kabiliyeti ile Trk tarihinden kard sonularla Trk milletini ileri hedeflere ulatracak bilgi donanmna sahipti. 11 Ocak 1905 tarihinde Harp Akademisinden, sadece iyi bir asker deil, devlet hayatnda grev alacak bilgi hazinesiyle donatlm, gelecein byk devlet adam olma vasflarn, kazanm olarak beinci srada kurmay yzba rtbesi ile mezun olmutu. Atatrk, Harp Okulunda ve Harp Akademisinde zeks, yetenekleri ve stn kiilii ile kendisini arkadalarna ve hocalarna tantm, onlarn iten sevgi ve saygsn kazanmt. lke meseleleri ile ilgilenmesi, dncelerini cesaretle ifadeden ekinmemesi sebebiyle aydn ve inklap bir subay olarak tannmt. Atatrkn, Harp Akademisinden mezuniyetini izleyen gnlerde, II. Abdlhamidin baskc ynetimine kar olan dnceleri dikkat ektiinden ksa bir sre stanbulda tutuklu kalmtr.9 Mustafa Kemal ve arkadalar bir sre sonra Erkn- Harbiyeye (Genelkurmay) arlmlardr. Gen subaylarn Edirne ve Selanikde bulunan kinci ve nc Ordulara gnderilmeleri kararlatrlmt. Kendilerine kura ekmeleri gerektii fakat aralarnda anlarlarsa buna lzum kalmayaca sylenmiti. Mustafa Kemal ve arkadalar aralarnda anlaarak kimin nereye gideceini belirlemilerdi. Fakat abuk anlamalar phe uyandrdndan, Mustafa Kemal Hayfadaki10 Otuzuncu Svari Alaynda staj yapmakla grevlendirilmiti. Atatrk, bylece subaylk dnemine balam oldu. Bu ie ciddiyetle sarlm, retmenlik konusundaki yetenei ve sevgisi sayesinde baar salamtr. Atatrk burada daha sonraki hayat iin nem tayan tecrbeler kazanmtr. Devlet hayatndaki aksamalar, ordunun talim ve terbiyesindeki eksiklii, halkn kt idare yznden ektii skntlar grmtr. Atatrk, o dnemi ve bu ynde bir ansn yle anlatr: Bizim neslin genlik yllarnda Osmanllk telkin ve etkileri hkimdi. mparatorluk halkn meydana getiren Trkten baka milletlere, bu arada yanl bir din anlayyla Araplara, sarayn, ordu ve devlet ileri gelenleri arasnda bulunan soydalarnn etkisiyle Arnavutlara zel bir deer veriliyor, onlardan sz edilirken kavm-i necib deyimi ile sfatlandrlarak bu duygunun belirtilmesine allyor, memleketin sahibi ve devletin kurucusu olan biz Trkler, ikinci planda gelen nemsiz halk ynlar saylyorduk.

783

air Mehmet Emin Yurdakulun, ilk defa Manastr Asker dadisinde renci iken okuduum Ben bir Trkm, dinim, cinsim uludur msrasyla balayan manzumesinde, bana ulusal benliimin gururunu tattran ilk anlatm bulmutum. Fakat ben asl bunu, orduya katldm ilk gnlerde, bir Anadolu ocuunun gzyalarnda grdm ve kuvvetle duydum. Ondan sonra Trklk, benim en derin gven kaynam, en engin vn dayanam oldu. Kendimi hibir zaman Osmanlln telkin ettii baka milletleri ven ve Trkl aa gren eksiklik duygusuna kaptrmadm. Baknz nasl oldu? Kurmaylk staj iin verildiim svari alay, Hayfada bulunuyordu. Kla ile deniz arasnda geni bir talim alan vard ve piyade acemi eitim devri yeni balamt. Erleri blgeden toplanm Arap genlerinden, retici kadro da Anadolulu tecrbeli kta avular olan Trk delikanllarndan kurulu idi. Katldm bln alaydan yetimi, Makedonya Trklerinden, ileri yal bir yzbas vard. Erlere avular talim yaptryor, biz subaylar arada dolaarak almalar izliyor ve denetliyorduk. Yzba, avularna kar sert davranyor, yeni erlere kar ise fazla efkatli grnyordu. Onlarn herhangi bir ekilde azarlanmasna, hrpalanmasna gnl raz olmadn srarla sylyordu. Halbuki talimlerde, Trke bilmedikleri iin, avularn sabrlarn tkettii, serte davranlara yol at da oluyordu. Bir gn yzba, bu yolda hareketten kendini alkoyamayan bir avuunu mimlemi ve talimden dnldkten sonra, birlikte oturduumuz blk komutanl odasna artmt. Takm komutanyla birlikte gelerek yzbasn saygyla ve askerce selmlayan avu, yirmibe yalarnda din ve yakkl, ince bykl, elmack kemikleri fazla kabark, uyank bir Trk ocuu idi. Yzba, onu milli onurunu ar ekilde hanerleyen Trk! szleriyle azarlamaya balamt. Sen nasl olur da kavm-i necib-i Araba mensup, Peygamberimiz Efendimizin mbarek soyundan olan bu ocuklara sert davranr, ar sz syler, onlarn kalbini krarsn. Kendini bil, sen onlarn ayana su bile dkmeye lyk deilsin gibi gittike mnaszlaan, fakat yal yzbann samim inancndan kuvvet alan szlerle hakaret ediyor, gittike asabileiyordu. Ben dikkatle avuun yz ifadesini izliyordum. Balangta stnde bir babaya duyulan saygnn itenlii okunan izgiler sertlemeye, iten gelen hakl bir isyann ateleri gzlerinde okunmaya balamt. Fakat gerek itaatin simgesi olan her Trk askeri gibi bu da i duygularn gemlemesini bildi. Sessizce gz pnarlarndan dklmeye balayan ya damlalar, yanaklarnda birbirini kovalayarak byklar stnde toplanyor ve kendini bylece yattrmaya alyordu. Ben, bir taraftan zgn ve sinirli, bu sahneyi seyreder ve sylenenleri dinlerken, bir yandan da iimde bir isyan duygusu ahlanyor ve yle dnyordum. O erin bal olduu kavim, birok bakmdan necib olabilirdi. Fakat avuun, yzbann ve benim bal olduumuz kavmin de tarihleri erefle dolduran byk ve asil bir ulus olduu da bir an phe gtrmez bir gerekti. Trklk hakkndaki o gnk gr ise, dorudan doruya Trk aydnlarnn kendi kendini bilmemesinden ve baka milletlerde u veya bu sebeple stnlk var sayarak, kendini onlardan aa grp nefsine olan gveni yitirmesindendir. Artk bu yanl gre son vermek, Trklmz btn asalet ve ycelii ile tanmak ve tantmak gerekmektedir dedim ve o andan beri inandm bu geree btn Trklerin inanmasn, bununla vnp kendine gvenmesini lk bildim.11

784

Atatrk yaad bu olaylardan kard sonular Cumhuriyetin kuruluunda deerlendirmi ve uygulamaya koymutur. Atatrk, Hayfadan sonra Suriyenin her tarafn dolam ve Havran civarnda kan karklklarn bastrlmasnda bulunmutur. Atatrk ve arkadalar Kuneytre ve Havranda ayaklanm olan halka kar gnderilen birlie katlmlardr. Askeri harekat srasnda bir ksm asker tarafndan halka baskda bulunulmu ve yama yaplmt. Atatrk ve arkada Mfit Beye (zde) toplanan yamalardan pay verilmek istenmitir. Mfit Bey kendisine verilmek istenen pay iin Atatrke danmtr. Atatrk Mfit Beyin tereddt ettiini grerek ona sordu Mfit! Sen bugnn adam m olmak istiyorsun yoksa yarnn adam m? Mfit Bey: Elbette yarnn adam olmak isterim Atatrk: yleyse sen de benim gibi bu paray kabul etmeyeceksin.12 Mustafa Kemal bu szlerle dncelerini aklam oluyordu. O, evresindekiler gibi ii gemi, eski devir adam deil gelecein insanyd. Bu gibi davranlar karsnda Atatrk, bir ahlakdan ok, bir gereki olarak hareket ediyordu. am, bu Yarnn insan zerinde derin bir etki brakmtr. Mustafa Kemal mrnde ilk olarak, Ortaa karanlnda yaamakta olan bir ehir gryordu. imdiye kadar tand Selanik, stanbul ve Beyrut kozmopolit yerler olup, ada uygarln eitli konfor ve kltrel faaliyetleriyle canl ehirler idi. Atatrk buralar tanynca dou ile baty karlatryordu. Milletinin gerek dmannn sadece yabanclar olmadn anlyordu. Gerek dmann kendi aralarnda olduunu dnd. Onlar baka milletlerin yrd medeniyet yolundan alkoyan, gelimeleri nleyen, bask altnda tutan, tutuculuk idi. Atatrke gre, Osmanl mparatorluu, aznlklarn lkenin btn nimetlerinden faydaland, Trklerin ise skntlar ektii bir yerdi. Atatrk 1905 yl Ekim aynda Dr. Mustafa (Cantekin) Mfit (zde) ve dier baz arkadalaryla amda Vatan ve Hrriyet Cemiyetini kurmutur.Bunun nemi, kta hizmetindeki subaylar arasnda kurulacak olan eitli ihtilal rgtlerinin ncs oluudur. am Osmanl Devletinin snrlar iinde genel akn dnda uzak kalan bir yerdi. Faaliyetlerin burada destek grmesi mmkn deildi. Mustafa Kemal arkadalar ile beraber Beyrut, Yafa ve Kdste kurduklar Cemiyeti geniletmilerdir. Daha sonra gizli olarak Selanike gidip Cemiyetin bir ubesini am ve Yafaya dnmtr. Bir sre daha amda kalarak kta stajn tamamlamtr. 20 Haziran 1907de kolaas (kdemli yzba) olarak amdaki ordunun Kurmay Bakanlna getirilmi, ok gemeden merkezi Manastrda bulunan 3. Orduya atanmtr. Bu srada Manastrda Hrriyet ve tilaf Cemiyetinin kurucularnn da bulunduu, ttihat ve Terakki cemiyeti faaliyet halindeydi. Atatrk, bir yandan ordu kurmay heyetinde bulunurken, dier taraftan da ttihat ve terakki Cemiyetinde almaya balamtr.

785

Bir sre sonra 23 Temmuz 1908de II. Merutiyet ilan edilmitir. Atatrkn bu nemli olaylarda etkili bir rol olmamt. Atatrk, Merutiyetle birlikte yurtta byk ve kkl reformlarn yaplmas gerektiine inanyordu. Fakat Onun gr ve dnceleri ttihat ve Terakki ileri gelenlerinin grleriyle uyumuyordu. Atatrk ordunun politika ile uramasn istemiyordu. Bu konuda grlerini yle dile getirmitir: Merutiyetten sonra herkes meydana kt. O zamana kadar saf ve temiz alyorduk. Ben herkesi yle biliyordum. Kiisel gsterileri irkin buluyordum. Baz arkadalarn davranlarn eletirmekten ekinmedim. Ktlkleri ortadan kaldrmak iin ilk dndm nlem ordunun siyasetten ekilmesi dncesi idi. Bunu teki arkadalar doru bulmuyorlard.13 Merutiyetin ilanndan sonra Mustafa Kemal ttihat ve Terakki Cemiyeti ynetimi ile anlamazla dmtr. Bir hrriyet kahraman olarak grlen Enver Bey ile Mustafa Kemal arasndaki ekime de belirginlemiti. Cemiyet iinde Enver Beyin etkisi artarken, Mustafa Kemal geri plana dm ve kendisini askerlik mesleine vermitir. Mustafa Kemal, Enver Paann ar derecede yceltilmesini eletiriyor, onun bir gn lkenin bana bela olacan sylyordu. ok gemeden glkler ortaya km zorluklar birbirini kovalamaya balamt. htilali gerekletirenlerin bir program yoktu. Amalar II. Abdlhamiti tahtan indirmekten baka bir ey deildi. Atatrk olaylardaki arpkl ve karkl aklkla gryor ve yeni ynetimi eletiriyordu. Atatrk 1908 Eyll ay sonlarnda Merutiyetin ilanna kar gsterilen tepki ve ayaklanmay bastrmak zere Trablusgarpa gnderilmitir. Trablusgarpta II. Merutiyete kar halk arasnda, baz eyhlerin etkisiyle bir hareket grlmt. Baz kiiler, tutuklular tahrik ederek genel af karlmasn istiyor, Osmanl Devletinin atad idarecilere kar tepki gsteriyorlard. Atatrk, giriimlerde bulunarak blgedeki huzursuzluun giderilmesinde byk rol oynam otoriteyi salamtr. 14 Trablusgarptaki grevinden dnnde, Selanikteki 11. Redif tmeninin kurmay bakan olmutur. Bu srada, lkede siyasal karklklar iyice artmt. 31 Martta (13 Nisan 1909) stanbulda yeni rejime kar bir ayaklanma kmas zerine, Atatrk ayaklanmay bastrmak iin bir ordu kurup stanbul zerine yrnmesi grn ortaya atmtr. Balangta bu ordunun kurmay bakanln stlenen Atatrk, birlie Hareket Ordusu adn vermitir. Daha sonra Ordu komutanlna Mahmut evket Paa, kurmay bakanlna da Atatrkn yerine, Enver Bey getirilmitir. 31 Mart Vakas bastrldktan sonra Atatrk tekrar Selanike dnm, Ordunun, ttihat ve Terakki Cemiyeti ile ilikisini kesmesi ve politika ile uramamas dncesinde srarl olmutur. Trablusgarpta gsterdii baardan dolay Eyll 1909daki ttihat ve Terakki Cemiyeti kongresine bu blgenin delegesi olarak katlmtr. Atatrk ile ttihat ve Terakkinin baz yeleri arasnda Merutiyetten sonra balayan anlamazlk artarak devam etmitir.15 Kongrede askerlerin siyasetten ekilmesini ya da siyasetle uramak isteyen askerlerin ordudan ayrlmasn savunmutur. Atatrk,

786

smet nn, Kzm Karabekir, Rauf Orbay gibi kiilerden destek buldu ise de bu gr benimsenmemi ve Cemiyetten daha ok kopmasna sebep olmutur. Mustafa Kemal davranlarn inanlarna uydurarak politikadan ekilmi ve kendini askerlik grevine vermitir. Bu gelimelerden sonra yapt eletiriler, st rtbedeki komutanlarnn tepkisine yol am zor grevlere atanmtr. 1910 yaznda Arnavutlukta kan ayaklanmay bastrmakla grevlendirilen Mahmut evket Paann kurmay bakanln yapmtr. Atatrkn hazrlad plana gre yaplan askeri harekat baar ile sonulanm isyan bastrlmt. syann bastrlmas Atatrkn hretini artrmt. 1910 sonbaharnda Fransada Picardiede yaplan byk manevralara Osmanl Ordusunu temsilen katlan kurulda yer almtr. Bu Atatrkn Avrupaya yapaca ilk yolculuktu. Belgratta banda fesi ile vagonun penceresinden dar bakan subay arkadana, bir Srp ocuunun hakaretini, manevralarda Trk subaylarna deer verilmediini grmtr. Kendisini hibir Avrupaldan aa grmyor Baty inceliyordu. Atatrk bu gezide Trk heyeti zerinde olumlu bir etki brakmt. Atatrk, 27 Eyll 1911de, talyanlarn Trablusgarpe saldrlar zerine Paris ataesi Fethi Bey, Berlin ateesi Enver Bey ve baka subaylarla Trablusa gitmitir. Bingazi, Derne ve Tobruk blgesinde baarl faaliyetlerde bulunmutur. 22 Aralk 1911de Tobrukun yaknnda talyanlarn kuvvetle tuttuklar Nadora tepesini bir saldr ile geri alm ve oradaki dman birliini yok etmitir. lke ykla doru giderken, ttihat ve Terakki ileri gelenleri orasnda kan anlamazlklar durumu iyice zora sokuyordu. Atatrk, Karmzda dman var. talyan ordularyla savamak iin yoktan var edercesine kuvvet bulup tanzim etmeye alrken, siyasi fikirler dolaysyle ayrlklar meydana gelirse, muvaffak olmak yle dursun, hezimet muhakkaktr 16diyordu. Trablusgarpta bir yl kalan ve arpmalarda stn baarlar gsteren Atatrk, 27 Kasm 1911de binba olmutur. Atatrk Trablusgarpta bulunduu srada Balkan Sava balamt. Srbistan,Yunanistan, Bulgaristan ve Karada Osmanl Devletine kar aralarnda bir anlama yapmlard. Bu anlamay, ksa bir sre sonra 8 Ekim 1912de Karadan, arkasndan Yunanistan, Bulgaristan ve Srplarn harp ilan izlemitir. Osmanl Devleti de bu Balkan Devletlerine sava ilan etmitir. Atatrk Trablustan stanbula dnerken Komanova yenilgisini, Selanikin dtn, Bulgarlarn atalca nlerine geldiini haber alm bu durumdan byk znt duymutur. stanbula geldiinde Balkan Sava bitmi gibiydi. Kendisine Bolayrda kurulan Akdeniz Boaz Kuva-y Mrettebesi komutanl harekt ubesi grevi verilmitir. Atatrk ve Fethi Okyar bakomutan Ahmet zzet Paaya sunulmak zere, Edirnenin kurtarlmas hakknda harekt plan hazrlamlardr. Harbiye Nazr Mahmut evket Paaya sunulan bu plan uygulanmam, sonunda olaylar Edirnenin dne kadar gelmitir. 30 Mays 1913te Osmanl Devleti, Balkan Devletleriyle Londra Bar Antlamasn imzalam Midye-Enez hattn snr olarak kabul etmitir. Selanikin elden kmas zerine, Atatrk annesi ve kzkardei ile evlerini brakmlar, stanbula gelmilerdir. mrnn ounu geirdii yerin dman

787

eline gemesi Mustafa Kemali ok zmt. stanbuldaki bir gazinoda baz subay arkadalarn grnce, Nasl yapabildiniz bunu? O gzelim Selaniki dmana nasl teslim edebildiniz? demitir. Mustafa Kemal stanbulda binlerce Selanikli halkn a ve perian bir vaziyette olduunu grmtr. Daha sonra annesi ve kzkardeine bir ev bulduktan sonra, Genelkurmaydaki grevinin bana dnmtr. Grevi, Gelibolu yarmadasnn nasl savunulacan aratrmakt. I. Balkan Sava sonras ttihat ve Terakki Partisi bir darbe ile iktidar yeniden ele geirmi Edirne ve Dou Trakyann byk bir blm geri alnmtr. ok ksa srede Paala ykselen Enver Beyi ve Partinin faaliyetlerini eletiren Mustafa Kemal, ynetim tarafndan dikkatle izlenmekteydi. Yakn arkada Fethi Bey de (Okyar) Parti genel sekreterliinden istifa etmitir. Fethi Bey Sofya bykeliliine, Mustafa Kemal de Sofyada btn Balkan lkeleri askeri ataelii grevine atanmtr. Sofyada bulunduu srada, 1 Mart 1914te yarbayla ykselmitir. Atatrk Sofyadaki gnlerinde Avrupa yaants ve Balkan Trklerinin durumunu gzleme imkan bulmutur. Sofyadaki grevi Onun iin yeni ve yararl bir deneme olmutu. Bu, Onun Batl bir toplum iinde ilk defa bulunuuydu. I. Dnya Savann balamas zerine Osmanl mparatorluu, 2 Austos 1914te Almanya ile gizli antlama yapmtr. Trk ordular, Alman komutanlarn emrinde olarak, Alman Genelkurmaynn istedii anda harekta katlacakt. Atatrk, iki cephede birden savamas gerektiinden Almanyann sava kazanamayacan ileri srm, tarafsz kalnmasn savunmutur. Ayrca ordunun komuta kademelerine Alman subaylarnn yerletirilmesine kar olmutur. Atatrk, I. Dnya Savana girilmesinde acele edildii grndeydi. Sofyadan btn cephelerdeki hareketleri dikkatle izliyor ve daha savan balarndayken sonularn tahmin ediyordu. Atatrk Osmanl mparatorluunun savaa katlmasndan sonra vatan savunmasnda aktif grev almak iin, Harbiye Nazr Enver Paaya bavurup grev istemitir. Arkadalarm sava cephelerinde ate hattnda bulunurken ben Sofyada ateemiliterlik yapamam,17 diyen Atatrke, Tekirdada kurulu aamasnda olan 19. Tmen komutanl verilmitir. Tmenin eksikliklerini tamamlayarak, Gelibolu yarmadasna nakletmitir. Atatrk, Gelibolu blgesini, Balkan Sava srasnda Bulgarlara kar yrtm olduu harekattan tanyordu. Rusyaya silah ve gda yardm salamak isteyen tilaf Devletleri, 19 ubat 1915de anakkale Boazndaki tabyalara saldrmlardr. Atatrk kendi blgesi olmamasna ve stlerinden bu ynde emir almamasna karlk, emrindeki 7. Alay harekete geirip Conkbayrna ulatrmtr. Conkbayrna geldii zaman 9. Tmene bal 57. Alayn ufak bir birliinin cephanenin tkenmesi sebebi ile ekilmekte olduunu, onlarn gerisinde de kalabalk dman askerlerinin ilerlediini grmtr. Mustafa Kemal onlar durdurarak, Ne oluyor? diye sormutur. Neden kayorsunuz? Geliyorlar! geliyorlar

788

Kim geliyor? Dman geliyor, efendim. ngiliz, ngiliz. cevabn almtr. Askerler yamacn altnda fundalk bir arazi parasn gstermilerdir. Bir dizi Avustralyal burada serbeste ilerliyordu. Mustafa Kemale, dinlensinler diye geride brakm olduu kendi askerlerinden daha yakndlar. O anda sonradan syledii gibi, belki mantkla belki igdsyle geri ekilen askerlere: Dmandan kalmaz demitir. Erler Cephanemiz kalmad diye itiraz etmilerdir. Mustafa Kemal, Sngleriniz var ya! demitir. Sng takp yere yatmalarn emretmitir. Geriye bir subay gndererek kendi piyade erleriyle, mmkn olduu kadar ok sayda da topusunun son hzla gelmesini sylemi ve kendisinin anlatt gibi, Bizimkiler yere yatnca dman da yere yatt. Bylece bir anlk zaman kazanm olduk18 diyen Atatrk, tilaf Ordularn pskrterek, anakkaledeki kara savunmasnn temelini atmtr. Ayn blgede dman karsnda lm kalm sava veren Atatrk, Arburnunda askeri birliklere yle seslenmitir: Size ben taarruz etmeyi emretmiyorum, lmeyi emrediyorum. Biz lnceye kadar geecek zaman zarfnda yerimize baka kuvvetler ve kumandanlar geebilir.19 Atatrkn bu savalarda durumu abuk kavramak, hzl karar vermek, kararlar sratle uygulamak ve sorumluluktan kamamakla gsterdii baarlar, Onun byk bir komutan olduunu ortaya karmtr. Atatrk, 19 Mays 1915 tarihine kadar taarruz ve savunma muharebeleri yaparak dmann her gn artan birliklerini durdurmay baarmtr. Atatrk, anakkale Cephesindeki stn baarlar sonucunda 1 Haziran 1915 tarihinde albayla terfi etmitir. Anafartalar grubu kumandanlna tayin edilen Atatrk, daha geni bir blgenin savunma sorumluluunu zerine almtr. Gelibolu blgesini Balkan Sava srasnda Bulgarlara kar yrtt harekattan dolay iyi biliyordu. O zaman yarmadann savunulmasna dair kesin grler edinmiti. Atatrk 10 Austos 1915 sabah Conkbayrndan yaplacak ve anakkale savalarnn kaderini belirleyecek saldr iin, byk bir hazrlk iindeydi. Conkbayrnda dmana indirilen darbeden sonra ngiliz ve Franszlar Gelibolu yarmadasndan ayrlmak zorunda kalmlardr. 1915 yl Aralk ay sonunda, tam bir yenilgiye urayan ngilizler mttefikleriyle birlikte anakkaleden ekilmilerdir. Btn bu olaylar, bir anlamda I. Dnya Savann akn da etkilemitir. Bu zafer, anakkalede ngilizlere kar kazanlan ilk baar idi. Eski Trk ruhu canlanm, milletin anl gemiindeki nitelikleri, azim, cesaret ve gurur, Gelibolu srtlarnda bir kez daha kendini gstermiti. Bu baar yeni bir kahraman karmt. Azdan aza yaylan btn efsaneler gibi Atatrkn ad ve baarlar halk arasnda duyulmaya balamt. Bir masal kahraman gibi dillerden dmyordu. Harbiye Nazr, Enver Paa ile gr ayrlna den Atatrk, Anafartalar Grubu Komutanln, Fevzi (akmak) Paaya brakarak stanbula dnmtr. Enver Paa, ondan yerime geecek tek

789

adam diye szediyordu. stanbula dnen Atatrk, karargh Edirnede bulunan On altnc Kolordu Komutanlna atanmtr. Ksa bir sre sonra bu Kolordunun Diyarbakrda kurulmas zerine, kolordu komutan olarak, Diyarbakr, Bitlis, Mu Cephesine tayin edilmi, 1 Nisan 1916da Mirlivala (tugenerallie) ykseltilmitir.20 Atatrk, bu cephede birok muharebeye katlm, bunlarn bir ksmn bizzat idare ederek, Rus birliklerinin Diyarbakr ynne doru ilerlemesini durdurmu, Bitlis ve Muu dman igalinden kurtarmtr. Bitlis ve Muun geri alnmasndaki baarlarndan dolay altn kll imtiyaz madalyas verilmitir. Atatrk bir sre Sina Cephesinde bulunmu, 16 Mart 1917de 2. Orduya atanmtr. Fakat bu grevde de fazla kalmam Yldrm Ordular Grubu Komutanlna bal olarak Halepte kurulmas kararlatrlan 7. Ordunun bana getirilmitir. 7. Ordu, Alman general Von Falkenhein komutasna verilmiti. Atatrk, Falkenheinnn dncelerini ve airet reisleriyle olan ilikilerini beenmiyordu. Atatrk askeri konularda ve uygulanacak harekat konusunda anlamazlk kt iin, 1917 Ekimi balarnda istifa etmek zorunda kalmtr. stanbula dnm, Genel Karargahta grevlendirilmitir. Almanya mparatoru II. Wilhelm, Osmanl Padiah V. Mehmet Reat Alman mparatorluk Sarayna davet etmitir. Padiah byle bir yolculuu yapamayaca iin kardei Veliaht Vahidettinin gitmesine karar verilmitir. Atatrke ehzadenin yanndaki heyetle birlikte Almanyaya gitmesi teklif edilmitir. Atatrk, ehzade Vahidettin ile yapaca yolculuun Almanyay tanma asndan faydal olaca dncesi ile geziye katlmtr. Vahidettin ile Atatrkn yolculuu olumlu bir ekilde gemitir. Alman askeri evrelerinde incelemeler yapan Atatrk, Alman mparatoru II. Wilhelm ve devrin tannm komutanlaryla da grmtr. Trk heyetini kabul srasnda Napolyon pozuyla hareket eden mparator II. Wilhelm, sra Atatrke gelince dier elini uzatarak yksek sesle Onaltnc Kolordu! diye barmtr. II. Wilhelm Almanca olarak Atatrke Siz, 16. Kolordu Komutanln ve Anafartalar dmana vermeyen Mustafa Kemal deil misiniz? diye sormutur. Atatrkde dzgn Franszcasyla, yle olduunu ifade etmitir. Bu yolculuk esnasnda, Atatrk gelecein Padiah olan Vahidettinin baz konulara dikkatini ekmeye ve devletin ne gibi kmaza srklendiini ona anlatmaya almtr. Bunun altnda tahta knca durumu birlikte dzeltme dncesi yatmaktayd.21 Atatrk tedavi iin bir sre Viyana ve Karlsbdda bulunmu, Temmuz 1918de Vahidettinin tahta gemesi zerine stanbula arlmtr. Vahidettin Atatrk kabul etmitir. Yannda bulunan Alman generallere, Ona ok deer verdiini ve gvendiini syleyerek, Suriyede ordu komutanlna atadn belirtmitir. Grnrde Mustafa Kemale byk bir eref verilmiti. Ama O yle dnmyordu. Atatrke gre, Vahidettin Enver Paann telkini zerine bu atamay yapmt. Atatrk Vahidettinin odasndan knca, salonun bir kesinde Balkan Savana katlm olan birka subayn ateli bir konumaya daldklarn grmtr. lerinden birisi Bu Trk askerleriyle hi bir ey yaplamaz. kz gibidirler.

790

Sadece kamasn bilirler.Acrm byle bir sry idare etmek zorunda kalanlara demitir. Mustafa Kemal bu szleri duyunca fkeyle sze kararak Paa ben de askerim. Bu orduda ben de komutanlk ettim. Trk askeri kamaz. Kamak nedir bilmez. Onun srtn dndn grdnzse, mutlaka bandaki komutan kamtr. Kendi kanzn aybn Trk askerlerine yklemek hakszlktr demitir. Mustafa Kemal, dmann Osmanl Devletini sava d etmek iin tasarlad son saldrdan bir ay nce, Yedinci Ordunun komutasn yeniden ele almak zere Filistine gitmitir. Von Falkenhein gitmi, onun yerine ordu grubu komutanlna Liman von Sanders getirilmiti. Mustafa Kemal, ordusunu beklediinden daha da perian ve bitkin halde bulmutu. Mustafa Kemalin ordusu stste hcuma urad halde, yenilmeden Halepin kuzeyine ekilmitir. ngilizler amdan takviye getirmek zorunda kalmlardr. Trk askerleri imdi ilk kez, kendi vatan topraklarn savunuyorlard, nk buras Trkiyenin doal snryd. Mustafa Kemal, hereyin sona ermek zere olduunu ok iyi biliyordu. Osmanl mparatorluu devlet olmaktan kmt. Balkan Savalar, mparatorluun Avrupadaki topraklarnn elinden kmasna neden olmutu. I. Dnya Sava da Arap eyaletlerini elinden almt. Bu yenilgi kendisine ac gelmekle beraber, Mustafa Kemal bu topraklarn kaybna o kadar zlmemiti; bir bakma bunun byle olacan teden beri grmt. Yabanc topra olan Suriye elden gitmiti. Ama Trk anayurdu Anadolu hal yayordu, yaamas da gerekliydi. lkenin gelecei, sradalarn ardndaki Anadoluda yatyordu.22 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Atekes Antlamas ile Osmanl Devleti fiilen sona ermi, bamsz devlet olma zelliini kaybetmiti. Atatrk, Mtarekeden sonra Adanadan Sadrazam Ahmet zzet Paaya ektii telgrafta u uyarda bulunmutur: Gereken tedbirleri almadka orduyu terhis etmeyiniz.! ayet askeri terhis edecek ve ngilizlerin her dediine boyun eecek olursak dman ihtiraslarnn nne gemee imkn kalmayacaktr.23 Atatrk bu telgrafyla hereyin bitmediini yaplacak eyin lke savunmas olduunu vurgulamtr. Fakat uyarlar dikkate alnmam ordu hzla terhis edilmi, stanbul Hkmeti Mtareke artlarn yerine getirmee balamtr. Atatrk Mtareke haberini, ald srada, Halepin kuzeyinde dmana kar direnmekteydi. Mtareke, Atatrk iin bir son deil, balangt. Savata yenilmemi olduu gibi, ruha da hi yenilmi deildi. imdi bar yaplacakt. Ama adil bir barn ancak savamla kazanlabileceini bunun uzun ve etin olacan biliyordu. Kendini bu savan nderi olarak grmeye balamtr. 13 Kasm 1918de stanbula dnm olan Atatrk, stanbul nlerinde igal donanmasn grnce Geldii gibi giderler demitir. almalarn stanbulda srdren Atatrk, bu srada yeni kurulan Tevfik Paa kabinesinin Meclis-i Mebusandan gvenoyu almamas iin alm ama baarl olamamtr. Vahidettin ile grerek Ondan yeni bir kabine kurup, kendisini de Harbiye Nazrlna getirmesini istemi, ancak bu istei kabul edilmemitir. Milli Mcadelenin ekirdek kadrosunu oluturan Refet Bele, Ali Fuat Cebesoy, smet nn, Kazm Karabekir, Fethi Okyar ve Rauf Orbay gibi arkadalar ile toplantlar yapmtr. stanbulda etkili olamayacan anlaynca, Anadoluya gemeyi dnm, burada bir greve atanmaya almtr.

791

Bu srada igallere kar Trk milleti kendini korumak iin her trl abay gstermitir. lkenin eitli yerlerinde dmana kar, blgesel direnme hareketlerine nclk eden cemiyetler kurulmutur. Atatrk lkenin bu durumu karsnda karar vermekte gecikmemitir. Bu karar Milli egemenlie dayanan, kaytsz artsz yeni bir Trk Devleti kurmakt. Atatrk bu kararn Nutukda yle aklamtr: Osmanl Devletinin temelleri km, mr tamam olmutu. Osmanl memleketleri tamamen paralanmt. Ortada bir avu Trkn barnd bir ata yurdu kalmt. Son mesele, bunun taksimini temine uramaktan ibaretti. Osmanl Devleti, onun bamszl, padiah, halife, hkmet, bunlar hepsi anlam kalmam birtakm mnasz szlerden ibaretti. O halde ciddi ve hakiki karar ne olabilirdi? Bu durum karsnda bir tek karar vard. O da milli egemenlie dayanan, kaytsz ve artsz bamsz yeni bir Trk Devleti tesis etmek! te, daha stanbuldan kmadan evvel dndmz ve Samsunda Anadolu topraklarna ayak basar basmaz uygulamaya baladmz karar, bu karar olmutur.24 Artk Anadoluya gemek Kurtulu Savann bayran amak gerekiyordu. Mtareke Komisyonu, Samsun civarndaki Rum kylerini Trklerin tecavznden korumak kanun ve dzeni salamak iin nlem alnmasn istemitir. Sadrazam Damat Ferit, Dahiliye Nazr Vekili Mehmet Ali Beyin grn sormu, O da blgeye gvenilir bir subayn gnderilmesini nermitir. Damat Ferit bu ii yapabilecek subay sorduunda, Mehmet Ali Bey Mustafa Kemalin ismini vermitir. Damat Ferit birden karar verememiti. Mustafa Kemalden biraz kukulanrd. Ancak bu grev Onu stanbuldan uzaklatrmak iin iyi bir frsat saylabilirdi. Mehmet Ali Bey ikisini bir yemekte kar karya getirmitir. Mustafa Kemal bu yemekte iyi etki brakacak ekilde davranmaya dikkat etmiti. Ksa bir sre sonra Harbiye Nazr akir Paa kendisini artarak Samsun civarna gitmekle grevlendirildiini bildirmitir. Mustafa Kemal grev belgesini aldnda ok heyecanlanmt. Dman sand adamlar, ruhlar bile duymadan ona yardmc olmulard. Sonradan bu halini Kafes alm, nmde bir alem vard. Kanatlarn rparak umaya hazrlanan bir ku gibiyim diye anlatr. 16 Mays 1919da stanbuldan hareket eden Atatrk, 19 Mays 1919 sabah Samsuna ayak basmtr. Samsun ve evresindeki durumu yerinde grp incelemek ve tedbir almak grevi ile, 9. Ordu mfettiliine atanmtr. Bu blgede Pontus Rum Devleti kurulmas abalar vard ve bask gren de Rumlar deil Trklerdi. Atatrk verilen talimat gereince blgede Trklerin szde tecavzlerini nleyecekti. Bu grev Atatrk iin kukular ekmeden Anadoluya gemek iin bir frsat olmutu. Atatrk, stanbuldan hareketle igal glerine ait donanmann arasndan geerken gemide silah olup olmadnn sorulmas zerine, unlar sylemitir: Bunlar (tilaf Devletleri) ite byle yalnz demire, elie, silah kuvvetine dayanrlar. Bildikleri ey yalnz madde! Bunlar hrriyet uruna lmeye karar verenlerin kuvvetini anlayamazlar. Biz Anadoluya ne silah, ne cephane gtryoruz; biz, ideali ve inanc gtryoruz.25 Atatrk Samsuna kt gnlerde lkenin durumunu yle zetlemitir: 1919 Maysnn 19uncu gn Samsuna ktm. lkenin genel durumu ve grn yledir: Osmanl Devletinin

792

iinde bulunduu grup, I. Dnya Savanda yenilmi, Osmanl Ordusu her tarafta zedelenmi, artlar ar bir atekes anlamas imzalanm. Byk Savan uzun yllar boyunca millet yorgun ve fakir bir durumda. Milleti ve lkeyi I. Dnya Savana srkleyenler, kendi hayatlarn kurtarma kaygsna derek lkeden kamlar26 Atatrk Samsuna geldiinde Trk milletinin bamszlk isteini ve mcadele azmini yle anlatr: Samsuna ayak bastktan sonra derhal memleket ve milleti yokladm. Grdm ki memleketin ve milletin eilimi, bamszlk mdafaasnda tereddt edenleri utandracak ekilde byk ve kapsamldr. Gerekten iki seneden beri btn dnyann ahit olduu olaylar, dncelerimde isabet ve milletin azim ve imannda hakiki manevi kuvvet olduunu isbat etmitir.27 Atatrkn Samsunda yrtt faaliyetler tilaf Devletlerinin temsilcilerini rahatsz etmitir. tilaf Devletleri Anadoluda tannm bir Trk Genaralinin ne ii var diyerek tepkilerini belirtmilerdir. Bunun zerine stanbul Hkmeti Atatrkn stanbula dnmesini istemitir. Atatrk stiklal Savan Trk milletinden ald destek ve irade ile balatmtr. Trk milletine olan gvenini ve inancn u ekilde ifade etmitir: Ben, 1919 senesi Mays iinde Samsuna ktm gn elimde, maddi hibir kuvvet yoktu. Yalnz byk Trk milletinin asaletinden doan ve benim vicdanm dolduran yksek ve manevi bir kuvvet vard. te ben bu milli kuvvete, bu Trk milletine gvenerek ie baladm. Ben Trk ufuklarndan birgn mutlaka bir gne doacana, bunun hararet ve kuvvetinin bizi stacana, bundan bize bir g kacana o kadar emindim ki, bunu deta gzlerimle gryordum.28 Mustafa Kemal Samsunda bir hafta kaldktan sonra tedavi bahanesiyle kaplcalar ile nl Havzaya gemitir. Havzada btn kolordulara, idare amirlerine, Anadoludaki milli kurululara gizli bir tamim gndererek igallere kar btn yurtta mitingler yaplmasn, igal ve ilhaklarn nlenmesini istemi, dman saldrsna kar ete savana bavurulmasn emretmitir. Bu tamim zerine tilaf devletlerinin basks ile stanbul Hkmeti, Atatrk geri armt. stanbula dnmeyi kabul etmeyen Atatrk 13 Haziranda Amasyaya gemitir. 22 Haziran 1919da Amasyadan btn lkeye duyurulan Genelgede vatann btnl, milletin istikllinin tehlikede olduu, milletin istiklalini yine milletin azim ve kararnn kurtaraca belirtilmi ve Sivasta bir kongre dzenlenecei bildirilmitir. Bu karar artk Milli Mcadelenin fiili olarak Atatrkn imzasyla baladn btn dnyaya gstermitir. Amasyadan sonra Sivas zerinden Erzuruma geen Atatrk, 3 Temmuz 1919da halkn cokulu karlamalar arasnda ehre girmitir. Atatrk, Erzuruma geliini yle anlatr: Benim Erzuruma geliim, btn milletin ateten bir ember iine alnm olduu bir zamana tesadf etti. Btn millet bu emberin iinden nasl klacan dnmekte idi.29 Bu srada Atatrk stanbuldan arlyordu. Rauf Bey ve Kazm Karabekir Paa, bu durumu nlemek iin istifa etmesini nermilerdir. Grevinden ve ordudan ekilmesi halk zerinde iyi bir etki yapacakt. Refet Beyde ayn dncede idi. Ama, Mustafa Kemal,

793

kararn veremiyordu. Tasarlad ii yapabilmek iin, resmi bir sfat tamasnn nemli olduunu biliyordu. Halkn, bir lideri sadece besledii idealden dolay sevdiini dnmek samadr, aksine, onu kudret ve kuvvetini aa vuracak ekilde, gsterili bir klkta grmek ister, dncesindeydi. Askerlik Selanikteki askeri okula girmeyi baardndan beri, onun ok ey ifade ediyordu. Gelir dzeyi dk bir ailenin ocuu olmaktan doan gvensizlik duygusunu bu ekilde yenebilmi, hayat bu sayede anlam kazanmt. stifa ettikten sonra, evresindekilerin kendini sayp saymayaca, dncesi onu tedirgin etmitir. Kendi benliine olan gveni birdenbire gevemi gibiydi. Ama sonunda arkadalarnn istifann kanlmaz olduu yolundaki dncelerine katlmtr. 8 Temmuz 1919 tarihinde Padiaha Harbiye Nezaretine resmi greviyle beraber askerlikten istifa ettiini bildiren bir telgraf ekmitir. Atatrk orduya, vilayetlere ve millete resmi greviyle birlikte askerlikten istifa ettiini aklayan u genelgeyi yaynlamtr. Mbarek vatan ve milleti paralamak tehlikesinden kurtarmak Yunan ve Ermeni isteklerine kurban etmemek iin alan milli sava urunda milletle beraber, serbest surette almaya resmi ve askeri sfatm artk engel olmaya balad. Bu mukaddes gaye iin milletle beraber sonuna kadar almaya mukaddesatm adna sz vermi olduumdan pek ak bulunduum yksek askerlik mesleinden bugn veda ve istifa ettim. Bundan sonra mukaddes milli gayemiz iin her trl fedakrlkla almak zere milletin sinesinde bir ferd-i mcahit suretiyle bulunmakta olduumu arz ve ilan ederim.30 Atatrk istifasnn ertesi gn Mdafaa-i Hukuk Erzurum ubesi bakanlna seilmitir. Bylece stanbul ile balarn koparmtr. Atatrkn askerlikten istifas zerine bata Kazm Karabekir olmak zere btn ileri gelen subaylar, kendisinin emrinde olduklarn belirtmilerdir. Atatrk, Kazm Karabekir Paay kucaklam, teekkr etmitir. Rauf Bey onu hi bu kadar heyecanl grmemiti. Yalnz bir kez o da Anafartalar savandan sonra kendisine hamdolsun stanbulu kurtardk dedii zaman bylesine heyecanlanmt. imdi durumu salamlam, kendisine gveni geri gelmiti. Doudaki kuvvetlere gvenebilirdi. Yurdun her tarafna telgraflar gndermeye balad. Kazm Karabekir Paa bunlara sadece usule uysun diye imza atyordu. Dou illerinin geleceini grmek amacyla Atatrkn bakanlnda 23 Temmuz 1919da toplanan Erzurum Kongresi, lkenin btnn ilgilendiren meseleler hakknda kararlar almtr. Milli snrlar iinde vatann bir btn olduunu, ayrlk kabul edilemeyeceini karar altna alan Erzurum Kongresi, Dou illeri Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin yelerinden olumaktayd. Erzurum Kongresi btn dnyaya Atatrkn belirttii gibi Trk milletinin varln ve birliini gstermitir. Atatrk Erzurum Kongresinde kurulan Temsil Heyetinin bana getirilmitir.31 Erzurum Kongresini Sivas Kongresi izlemitir. 4 Eyll 1919da toplanan Sivas Kongresinde manda ve himaye kesinlikle reddedilmekle kalmam Ya istiklal Ya lm ifadesi ile mcadele karar alnmtr. Bunun yannda btn savunma rgtleri Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk ad altnda birletirilerek g birliine gidilmitir. Sivas Kongresinde geniletilen Temsil Heyeti, Atatrkn bakanlnda Anadoluda hakimiyet etkili olmaya balamtr.32

794

Mustafa Kemal, General Harbord bakanlnda bir Amerikan heyetinin manda konusunda Amerikay ilgilendiren sorunlar incelemek iin Ermenistana gitmek zere yolda olduunu haber almt. General Harbord ve heyeti, Sivas Kongresinin bitiminden sonra Sivasa gelmilerdir. Mustafa Kemal 20 Eyll 1919da General Harbordu kabul etmitir. Mustafa Kemal stmadan rahatszd ve yorgun grnyordu. Ama iki buuk saatlik bir grme sresince kolaylk ve rahatlkla konuarak, dncelerini bir mantk dzeni iinde ne srmtr. Amerika ile iyi ilikiler kurmay yadrgamyordu. Ancak bu ilikinin, yalnz yardm temeline dayanmasn istiyordu. Amerikann otoritesini fazla duyurmasn, hele Trkiyenin i ilerine karmasn kabul etmiyordu. Harbord, Trkiyenin gemiteki siciline deinerek, kendi kendisine saygs olan hibir milletin, elinde tam bir otorite bulundurmadan mandaterlik sorumluluunu alamayacan belirtmi ve Ermeni kymndan sz etmitir. Atatrk, banda bulunduu hareketin btn soy ve dinden insanlarn haklarna sayg gstermek isteinde bulunduunu ve gerekirse bir aklama yaparak, Hristiyanlarn bu konudaki endielerini gidermeye hazr olduunu bildirmitir. Harbord, imdi ne yapmak niyetindesiniz? diye sormutur. Konumalar srasnda Mustafa Kemal, parmaklar arasnda evirdii bir tesbihle oynamaktayd. O srada sinirli bir hareketle tesbihin ipini koparm taneler yere dp dalmt. Mustafa Kemal, taneleri teker teker toplam ve bunun Generalin sorusuna cevap olduunu sylemitir. Bylece, lkenin dalm paralarn bir araya getirmek, dmanlardan temizlemek, bamsz ve uygar bir devlet kurmak isteini belirtmi oluyordu. Harbord, bu trl bir umudun ne manta, ne de askeri gereklere uymadn sylemitir. Birtakm insanlarn kendi canlarna kydklarn biliyoruz. imdi de bir milletin intiharna m tank olacaz? demitir. Mustafa Kemalde, Syledikleriniz dorudur. General demitir. inde bulunduumuz durumda yapmak istediimiz ey, ne askerlik asndan, ne de baka bir adan aklanabilir. Ancak, her eye ramen, yurdumuzu kurtarmak, zgr ve uygar bir Trk devleti kurmak, insan gibi yaayabilmek iin yapacaz bunu demitir. Baaramazsak bir ku gibi dmann avucu iine decek ar ve erefsiz bir lme katlanacak yerde atalarmzn ocuklar olarak, derek lmeyi tercih ederiz. Mustafa Kemalin kararll, Harbordu etkilemiti. Hereyi hesaba katmtm, ama bunu deil. Sizin yerinizde olsaydk, biz de ayn eyi yapardk demitir. 33 Mustafa Kemal, Sivas Kongresinden sonra zerindeki btn resmi grevleri alan ve kendisini yakalatma emri karan Damat Ferit Paa hkmetini istifa etmek zorunda brakmtr. Salam ve akllca politikas, gittike gelitirdii milli tekilat ve ak seik program ile, tilaf Devletlerine karlarnda boynu eik bir kukla hkmet deil, haklarna ve isteklerine gvenen, Osmanl mparatorluunun kllerinden silkinip kurtulmaya alan gl bir milli kuvvet bulacaklarn gstermitir. Damat Feritin yerine iktidara gelen Ali Rza Paa temsilcisi Bahriye Nazr Salih Paay Amasyaya gndermi, 20-22 Ekim 1919da Amasyada, Atatrk ve Heyet-i Temsiliye ile grmeler yaplmtr. stanbul Hkmeti Sivas Kongresinin kararlarn onaylamann yan sra, Meclis-i Mebusann toplanmasn da kabul etmitir. Bu grme tarihe Amasya Mlakat olarak gemitir.34

795

Ksa bir sre sonra yaplan genel seimlerde Atatrk Osmanl Meclis-i Mebusanna Erzurumdan milletvekili seilmitir. Ancak gvenlik nedeniyle toplantlara katlmamtr. Atatrk, Heyet-i Temsiliye yeleri ve baz yetkili kiilerle Sivasta yapt toplantda, Heyet-i Temsiliyenin merkezini Ankaraya tama karar almtr. 27 Aralk 1919da Ankaraya gelen Atatrk, stiklal Savan artk Ankaradan ynetecektir. Osmanl Meclis-i Mebusan, 12 Ocak 1920de stanbulda toplanmtr. Meclis nemli bir karar alm, Erzurum ve Sivas Kongrelerinin esaslarn ieren Misak- Milliyi kabul ve ilan etmitir.35 stanbulun ngilizler tarafndan 16 Mart 1920de resmen igali zerine Meclis-i Mebusan grev yapamaz hale gelmi ve oturumlarna ara vermitir. ngilizlerin stanbulu igali Atatrke byk bir frsat vermitir. Atatrk bir bildiri yaynlayarak stanbulun zorla igali ile Osmanl Devletinin yedi yz yllk hayat ve egemenliine son verilmi olduunu aklamtr. Trk milletinin yaamas iin girdii savata halkn dini duygularna hitap ediyor giritiimiz kutsal bamszlk ve vatan savanda Allahn yardm bizimledir diyordu. yi bir kurmay ve politikac olan Atatrk hibir eyi unutmuyordu. Trkiye dndaki Mslmanlara da bildiriler yollamtr. Avrupa ve Amerika kamuoyuna da sesleniyor, Trkiyeye yaplan muamelenin insanln haysiyet ve erefiyle badamadn belirtiyordu. Atatrk, valilikler ve komutanlklara talimat gndererek, Ankarada olaanst yetkilerle donanm yeni bir meclisin alacan, bu meclise yeni temsilci semeleri gerektiini bildirmitir. 23 Nisan 1920de lkenin birok yerinden seilip gelen milletvekilleri ile yeni meclis almtr. Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakan seilen Atatrk, 23 Nisann anlamn yle ifade etmitir: 23 Nisan, Trkiye milli tarihinin balangc ve yeni bir dnm noktasdr. Btn bir dman dnyasna kar ayaa kalkan Trk halknn, Byk Millet Meclisini meydana getirmek hususunda gsterdii harikay ifade eder.36 Anadoludaki bu gelimeler zerine bata Vahidettin olma zere Damat Ferit ve eyhulislam, Atatrk ve yanndakilere kar dmanln akca ortaya koymu, eyhulislam Padiaha kar ayaklanma balkl bir fetva ile onlar asi ilan etmitir. 11 Mays 1920de Atatrk Divan- Harp tarafndan idama mahkum edilmitir. Bu karar padiah Vahidettin 24 Mays 1920de onaylamtr. 37 Fetva, yurdun her tarafna dalm, baz yerlere de igal kuvvetlerinin uaklaryla havadan atlmt. Damat Ferit, Sadrazam olarak milliyetileri milletin sahte temsilcisi diye suluyor, bunlarn kendi kiisel hrslar iin lkeyi harcamaya kararl, birtakm asi kiiler olduunu ileri sryordu. Mustafa Kemal stanbulun fetvalarna ayn biimde karlk vermek zorundayd. Bu konuda, Ankaradaki ulemay seferber etmitir. Onlar da stanbuldaki Drrizade fetvasna kar bir fetva karmlardr. Dman basks altnda verilen bir fetvann hkmsz olduunu syleyerek Mslmanlar Halifelerini esirlikten kurtarmaya aryorlard. Mustafa Kemal kendi taraftarlarndan birounun, hal kararszlk iinde bulunduklarn biliyordu. Asi diye kanun d ilan edildikleri halde, dini dncelerine ve geleneklere sk skya bal bulunduklar iin ak bir ayaklanmaya girimekten ekiniyorlard. Atatrk Meclisin alndan sonra bir yandan dzenli orduya gemek iin almalar yaparken dier taraftan, Byk Millet Meclisi Hkmetinin d dnyada tannmas iin giriimlerde bulunuyordu. Bu arada stanbulda ibret verici gelimeler olmu, 10 Austos 1920de stanbul hkmeti Atatrkn

796

deyimi ile Trk milletini imha plan olan Sevr Antlamasn imzalamtr. Buna Ankarann karar sert olmutur. Byk Millet Meclisi 19 Austosta ald bir kararla Sevr Antlamasn imzalayanlar ve bunu onaylayan ura-y Saltanat yelerini vatan haini ilan etmitir. Byle g bir ortamda Byk Millet Meclisi duruma ksa srede hkim olmutur. Byk Millet Meclisi hkmetinin baars sonucu 3 Aralk 1920de Ermenilerle Gmr Antlamas, 20 Ekim 1921de Franszlarla Ankara Antlamas imzalanmtr.38 Atatrk 9 Kasm 1920de Bat Cephesini ikiye ayrarak Bat Cephesi komutanlna Albay smet Beyi, Gney Cephesi Komutanlna da Albay Refet Beyi (Bele) getirmitir. Yunanllarn ilerleyii karsnda Bilecik ve Bozhyk dmtr. Yunan birliklerini nn yresinde karlayan smet Bey 11 Ocak 1921de Birinci nn zaferini kazanmtr. Bu, Bat Cephesinde kazanlan ilk savunma zaferi olmutur. Londra Konferansnn baarszl zerine Yunanllar yeniden harekete gemi Trk ordusunun baars sonucu 31 Mart 1921de kinci nn zaferi kazanlmtr. Bu zafer nihai zafer deildi. Ancak Atatrkn dedii gibi milletin maks talihinde bir dnm noktas olmutur. 39 kinci nn zaferi ile Trkn eski ruhu yeniden canlanmt. Yepyeni bir ordu kurulmu, bana modern sava yntemlerini iyi bilen gen subaylar gemitir. Atatrk, bu zaferden sonra belli belirsiz de olsa, nnde zaferin yaklaan n gryordu. Bu gelimeler ite ve dta Atatrkn gcn artrrken Mecliste farkl gruplar olumutu. Atatrk, Byk Millet Meclisinde gr farkllklarn ortadan kaldrmak ve grup disiplini salamak amacyla, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk grubunu kurmutur. Kurulduunda 151 milletvekilinden oluan grubun bakanlna Atatrk seilmitir. Temmuz 1921de geni apl bir Yunan saldrs sonucu, Ktahya ve Eskiehir dm, Trk ordusu Mustafa Kemalin emri ile Sakarya nehrinin dousuna ekilmitir. Geri ekilme karar Mecliste tartmalara, halkta moral bozukluuna neden olmutur. Milletvekilleri bir yandan smet Paann cezalandrlmasn istiyor, bir yandan da Mustafa Kemalin Bakomutanl zerine almasn istiyorlard. Bunlarn bir ksm, ordunun urad yenilginin bir daha dzelmeyeceini dnyor, bunun sorumluluunu Mustafa Kemalin zerine yklemek istiyorlard. Bir ksm milletvekili ise Onun hal durumu dzeltebileceine inanyordu. Milletvekillerinin ounluu Atatrkn ordunun bana gemesini istiyordu. Tartmalar sonunda bu gr benimsenmi, 5 Austos 1921 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi Atatrke geni yetkiler ve aylk bir sre iin Bakomutanlk unvan veren kanunu kabul etmitir. 40 Atatrk bakomutanlk yetkisini aldktan sonra Tekalif-i Milliye emirlerini karm, ordunun donanm ihtiyacn karlamak zere baz ihtiya maddeleri toplanmaya balamtr. Paras sonradan denmek koulu ile kuma, deri, yiyecek, akaryakt ve daha eitli eya stoklarnn, yzde krknn orduya verilmesini emretmitir. Halka, orduda kullanabilecek btn silah ve donanm teslim etmesini bildirmitir. kz ve at arabalarnn yzde onunu binek ve tat hayvanlarnn yzde yirmisini almtr. Btn demir ve dkm atlyelerinde saym yaplmtr. Mustafa Kemal zerlerine ken tehlikeyi, herkesin daha iyi duymas iin, her evden birer kat amar, birer ift orap ve ark istemitir. 41

797

Bu sava, Mustafa Kemalin teden beri grd gibi topyekn bir savat. Sava, yalnz iki ordunun deil, iki milletin btn varlklaryla ve ellerindeki hereyle, btn elde tutulur ve tutulmaz gleriyle kar karya gelmesi ve birbiriyle vurumas demektir. Bundan dolay, btn Trk milletini cephede bulunan ordu kadar fikren, hissen ve fiilen ilgilendirmeli idim. Milletin her ferdi, yalnz dman karsnda bulunanlar deil, kyde evinde, tarlasnda bulunan herkes, silahla vuruan savac gibi kendini grev alm hissederek, btn varln mcadeleye verecekti. Gelecekteki savalarnn yegne baar art da en ziyade bu sylediim hususa bal olacaktr.42 Bu gerei yllar sonra gren Churcill, Mustafa Kemalin elinde yeteri kadar ulam arac bulunmad iin, tama ilerinde cephedeki erlerin hanmlarndan ve ocuklarndan nasl yararlandn anlatr. Atatrk Anadolunun maddi ve manevi kaynaklarn tam bir seferberlik dzeni iinde harekete geirmitir. Yunanllar 13 Austos 1921de yeniden hcuma gemilerdi. Hedef Ankaray ele geirmekti. Halide Edip Advarn Atatrke Eer dman Ankaraya gider de bizi geride brakrsa ne yaparz? diye sormas zerine, Atatrk korkun bir kaplan gibi glm ve gle gle beyler! derim. Arkalarndan vurarak onlar Anadolunun boluunda mahvederim demitir.43 Atatrkn emri altndaki cephe aa yukar yz kilometre uzunluktayd. Atatrk, savan krtik bir noktasnda, subaylara unlar sylemitir: Hatt mdafaa yoktur, sath mdafaa vardr. O sath btn vatandr. Vatann, her kar topra, vatandan kanyla slanmadka terk olunamaz.44 22 gn 22 gece sren Sakarya Muharebesinin kazanlmas zerine Byk Millet Meclisi tarafndan 19 Eyll 1921de Atatrke Mareal rtbesi ve Gazi unvan verilmitir.45 Yunanllarn Sakarya boylarndan geri atlmas, Atatrkn yurt dndaki konumunun glenmesini salamtr. Fransa ile devam eden grmeler uzlama ile sonulanm, 20 Ekim 1921de Ankara Antlamas imzalanmtr. Bu antlama ngilizleri kzdrmt. Atatrk mttefiklerin birliini paralam, cesaretlerini krm, Yunanllar yenilgiye uratmtr. Atatrk, Meclisin 4 Mart 1922deki gizli oturumunda nihai saldr kararnda olduunu bunun iin hazrlklarn tamamlanmasn beklediini ifade etmitir. Meclis 4-5 Mays 1922deki gizli oturumunda Atatrkn bakomutanlk grevinin ay daha uzatlmasna ilikin nergeyi reddetmitir. Bunda muhalefetin etkisi ile oylarn dalm olmas nemli rol oynamtr. Atatrk 6 Maystaki gizli oturumda dman karsnda bulunan ordumuz basz braklmazd. Binaenaleyh brakmadm, brakamadm ve brakmayacam deyince uzun tartmalar sonunda nerge yeniden oylanarak kabul edilmitir. Atatrk 22 Haziran ortalarnda dmana son darbeyi indirme kararn vermitir. Bu kararn yalnz Genelkurmay Bakan Fevzi Paa, Bat Cephesi Komutan smet Paa ile Milli Savunma Bakan Kazm Paaya am ve hazrlklarn bir an nce tamamlanmasn istemitir. Atatrk aylarca, i cepheyi salamlatrmak iin aba gsteriyordu. Meclis Bakomutanlk yetkisini kendisine vererek byk bir gven gstermiti. Atatrk buna kar kran duygularn yle dile getiriyordu. O mutlu gn gelince, btn ulusla birlikte, en byk mutluluklara erimekle eref duyacaz. Benim bundan baka ikinci bir mutluluum olacaktr ki o da, kutsal davamza baladmz gn bulunduum yere geri dnebilme olanadr. Dnyada, milletin barnda serbest bir fert olabilmek kadar byk bir mutluluk

798

var mdr? Gerekleri iyi kavrayan, yrek ve vicdannda manevi ve kutsal hazlardan baka zevk tamayan insanlar iin, ne kadar yksek olurlarsa olsun, maddi makamlarn hibir deeri yoktur. 46 Milletvekilleri, Mustafa Kemalin bu konumas karsnda rahatlam, szlerinin gc karsnda arm, btn tasalarn unutmulard. Milletvekilleri 22 Temmuz 1922de Mustafa Kemalin bakomutanlk yetkilerini bu sefer sresiz olarak yenilemilerdir. Gvenlie nem veren modern dnceli bir subay olarak, Mustafa Kemal, saldr tarihinin gizli tutulmas gerektiini ok iyi biliyordu. Zira stratejik plannn baars, hereyden nce srprize dayanmaktayd. Cepheye gittii ok az kimseye sylenmiti. Ali Fuat Paa, milletvekillerine daha o gece birlikte yemek yediklerini sylemiti. Yabanc ajanlar arasnda, srekli olarak ordunun henz saldrya hazr olmad sylentisi yaylyordu. ankayadaki nbetilere, ieriye kimseyi sokmamalar iin talimat verilmiti. Gazeteler ertesi gn ankayada bir ziyafet vereceini yazmlard. Oysa Mustafa Kemal daha nceden cepheye, gitmiti. Annesine, elini pp vedalarken, bir ay ziyafetine gittiini sylemiti. Zbeyde Hanm onun niformasna, izmelerine bir gz attktan sonra: Bu ay ziyafeti deil demitir. Mustafa Kemal onu yattrarak yanndan ayrlmt. Annesi daha sonda blge komutanna telefon ederek, nerede olduunu sormu ve kendisine ay ziyafetinde olduu sylenmitir. Zbeyde Hanm Hayr, biliyorum savaa gittidemi ve oluna bir mektup yazmtr. Olum seni bekledim. Gelmedin. aya gittiini sylemitin bana. Ama cepheye gittiini biliyorum. Senin iin dua ettiimi bilmeni isterim. Sava kazanmadan sakn gelme.47 Mustafa Kemal o gece, yaknlarndan birka kiiyle Ankara dnda bir yerde yemek yemiti. Ayrlrken ellerini omuzlarna atarak: saldrya balamak iin imdi doru cepheye gidiyorum, demitir. lerinden biri aknlkla Paam ya baaramazsanzdiye sormutur. Bunun zerine Mustafa Kemal Ne demek istiyorsun? Saldrnn balangcndan on drt gn sonra Yunanllar denize dkm olacam demitir. 20 Austosta Akehirdeki Bat Cephesi Karargahnda yapt toplantda 26 Austosda saldry balatma karar almtr. 25 Austosda Kocatepedeki ordugaha geen Atatrk, o akamdan balayarak Anadolunun daryla btn balantsnn kesilmesini emretmitir. 26 Austos sabah balayan Byk Taarruz 30 Austostaki Bakomutan Meydan Savayla kesin sonuca ulam, dmann byk bir ksm imha edilmitir. Atatrk 1 Eyll gn komutas altndaki kuvvetlere Ordular ilk hedefiniz Akdenizdir, ileri! emrini vermitir. 9 Eyll 1922de Trk ordusu zmire girmitir. Zaferi kazanmas iin on be gn yetmitir. Sonunda Atatrk Ankaraya dnd zaman arkadalarna yle demitir: Kusura bakmayn. nsan bazen hesabnda yanlabilir. Tahminimde bir gnlk bir yanlma yapm olabilirim. Atatrk akam, kalmakta olduu kkn balkonundan, Yunanllarn kaarken yaktklar zmirin yandn izlerken yanndaki gen subaylara unlar sylemitir: ocuklar, bu manzaraya iyice bakn! Bu alevler, bir devrin sona erip yeni bir devrin baladn gsteren bir

799

yangndr. Osmanl mparatorluunun son yzyllardaki btn gnahlar u atele temizlenirken yeni bir Trk devletinin kuruluu ve Trk milletinin ykselii de dnyaya ilan ediliyor48 Batl Devletler Mustafa Kemalin bundan sonra ne yapacan, kuku iinde bekliyorlard. Sanki nakatv olmu bir boksr, ringde tekrar ayaa kalkm, rakibini sersemletici bir yumrukla yere indirmiti. Churcill ise olay daha farkl anlatyordu. Bir yandan Yunanllarn aklszl, te yandan mttefiklerin ii ardan almalar, aralarndaki uyumazlklar, dalavereler, imdi Avrupann zerinde patlayan bu felaketi, uzun zamandan beri hazrlamt. Sevr Antlamasn imzalayanlar Yunan kalkannn arkasna saklanarak, hayallerini srdrmek istemilerdi. imdi de kalkan, tuzla buz olmutu. Avrupa ile, bu geri tepen sava srasnda bir dzine kadar dank ngiliz, Fransz ve talyan birliinden baka bir ey yoktu Trklerin daha zerlerinden Hristiyan kan tterek, babo ve korkusuz bir Fatih gibi Avrupaya tekrar ayak basmalar, aalanmann en by demekti. Trkiyedeki zaferleri her yerdekinden daha kesin olmu, galip gelmenin verdii gc, her yerden ok orada olanca kstahlklaryla aa vurmulard. imdi, Geliboluda, Mezopotamyada, Filistin llerinde bu byk seferleri besleyen gemilerde, urunda binlerce insann can verdii zafer talar baarl bir savan btn meyveleriyle birlikte, utan iinde yok olup gitmitir. Mustafa Kemal, zmirde durmak niyetinde deildi. Amac, stanbulu ve Edirneyi de almakt. zmirde basna verdii demelerde, bu blgeleri elde etmek iin grmelere hazr olduunu akca belirtmiti. Bir Amerikan gazetecisine, bir haftada stanbulda olabileceini ve oradan da Trakyay alacan sylemiti. Musulu da istiyordu. ngiltereye kar deil, Yunanllara kar savatn sylemiti. Sava iin olduu gibi, bar iin de planlar vard. Bu planlar, Boazlarn gvenlii iin gereken garantileri kapsyordu. Ancak tilaf Devletleri, bunlar kabul etmek istemezlerse, Mustafa Kemal, Yunanllar Avrupada kovalamaya hazrlanyordu. tilaf Devletleri Mustafa Kemalle ya savamak ya da uyumak klarndan birini semek zorundaydlar. ngiliz yetkililer, Mustafa Kemalin ikinci hedefinin Trakya olduunu, bar konferans olmazsa Trakyaya geeceini belirtmiler ve konferans karar almlardr.49 Mondros Mtarekesiyle balayan, Sevr Antlamasyla daha da arlaan felaket gnleri, 11 Ekim 1922de imzalanan Mudanya Atekes Antlamasyla sona ermitir. Buna gre Yunanllar bir ay iinde Dou Trakyay boaltacaklard. tilaf Devletlerinin bar konferansna stanbul hkmetini de armalarna kar, Atatrk, Saltanatla Hilafetin ayrlmasn ve saltanatn kaldrlmasn nermitir. Uzun tartmalar sonunda Atatrkn sert konumas sonucu, 1 Kasm 1922de Byk Millet Meclisi karar ile Saltanat ve Hilafet birbirinden ayrlarak saltanat kaldrlmtr. Atatrk bu karar Meclisde yle aklamtr: Millet, mukadderatn dorudan doruya eline ald ve milli saltanat ve hkimiyetini bir ahsta deil, btn fertleri tarafndan seilmi vekillerden oluan bir Yce Mecliste temsil etti. te o Meclis, Yce Meclisinizdir; Trkiye Byk Millet Meclisidir. Milletin saltanat ve hakimiyet makam yalnz ve ancak Trkiye Byk Millet Meclisidir.50 Saltanatn kaldrlmas zerine Sadrazam Tevfik Paa, 4 Kasm 1922de istifa etmitir. Vahidettin ise 17 Kasmda ngilterenin korumas altnda stanbuldan ayrlmtr.

800

lkeyi dman igalinden kurtaran Atatrkn, Lozan Konferans devam ederken annesinin sal bozulmutu. Atatrk yurt gezisine kaca srada, bozulan saln dzeltmek umuduyla zmire giden annesinin orada ld haberini almt. zmire gelince mezarnn banda u konumay yapmtr: Zavall annem vcudunu, btn millet iin ama olan zmirin kutsal topraklarna brakm bulunuyor. Burada yatan annem, zulmn, basknn ve btn milleti felaket uurumuna gtren keyfi bir idarenin kurban olmuturMtareke zamannda Anadoluya getiim vakit annemi strapl bir halde stanbulda brakmak zorunda kalmtm. Yanmda kendisinin beraberime verdii biri vard. Onu Erzurumdan stanbula gnderdiim zaman, annem bu adamn yalnz olarak geldiini renince, benim iin Halife ve Padiah tarafndan verilmi olan idam kararnn yerine getirildiini sanm ve kendisine inme inmi. Annem buuk yl, btn gece ve gndzleri gzyalar iinde geirdi. Bu gzyalar ona gzlerini kaybettirdi. En son pek yakn zamanlarda onu stanbuldan kurtarabildim, ona kavuabildim ki, o artk maddeten lm, manen yayordu. Annemin kaybna phesiz ok zlyorum. Fakat bu zntm gideren ve beni avutan bir nokta vardr ki, o da anamz vatan mahveden, kerten ynetimin artk bir daha geri gelmemek zere yok edilmi olmasdrAnnemin mezar nnde ve Tanrnn huzurunda and iiyorum, milletin bu kadar kan dkerek kaznm olduu egemenliin korunmas ekinmeyeceim.51 Zbeyde Hanm, ve savunmas iin gerekirse annemin yanna gitmekten asla

zmirde

Latifeyi

grm,

beenmiti.

Mustafa

Kemal

de

onunla

haberleiyordu. Latife Hanm mektuplarnda Atatrke olan sevgisinden baka, onun ilerine kar duyduu ilgiyi de aa vuruyordu. Atatrk de bu ilgiyi karlksz brakmamt. Ona iyi bir eitim alm baty tanyan yeniliklere ak bir e gerekiyordu. Latife Hanmn buna uygun olduunu biliyordu. Hastal srasnda annesini ziyaret etmi olan Latifeyi, lmnden birka gn sonra gidip evinde ziyaret etmi ve evlenmelerini teklif etmitir. Atatrk Latifeyi yanna alarak bir kadya gitmi ve nikahlarn kymasn istemitir. Kad nce ok arm olmakla birlikte nikah kymtr. Dn treni, Latife Hanmn babasnn evinde yaplmtr. Mustafa Kemalin ahitliini Kazm Karabekir Paa yapmtr. Sra bar grmelerine gelmiti. Lozan Bar Konferans 21 Kasm 1922de toplanmtr. Byk Millet Meclisi Hkmetini smet Paa temsil etmitir. Atatrk, Lozan Antlamas ile ilgili olarak unlar sylemitir: Gemite hereyi ho grenler, yanllar yapanlar biz olmadmz halde, yzyllarn birikmi hesaplar bizden sorulmamak gerekirken, bu konuda da dnya ile kar karya gelmek bize dmt. Millet ve memleketi gerek bamszlk ve egemenliine kavuturmak iin bu glk ve fedakarlklara katlanmak bizim zerimize yklenmiti. Ben, olumlu sonu alacamza kesin olarak gveniyordum. Trk milletinin varl iin, bamszl iin, egemenlii iin ne olursa olsun elde etmeye mecbur olduumuz esaslarn, dnyaca onaylanacana da asla phe etmiyordum Konferans masasnda istediimiz, zaten elde edilmi olan bu hususlarn usulen aklanp onaylanmasndan baka bir ey deildi En byk kuvvetimiz, en gvenilir dayanamz, milli

801

egemenliimizi kazanm ve onu bilfiil halkn eline vermi ve halkn elinde tutabileceimizi fiilen ispatlam olduumuz idi.52 Atatrk, Trk milletinin bar candan istediini belirtmitir. Lozandaki Byk Devletler bunu gerei gibi deerlendiremeyecek ve grmelerin yine kesilmesine yol aacak olurlarsa, o zaman Trkiye, haklarnn tannmas iin yeniden silaha sarlmaktan ekinmeyecekti. Mttefikler, bar istemesini bir zayflk belirtisi gibi grmemeliydiler. Szlerini hareketlerle desteklemek iin yeni snflar silah altna aldrm, terhis edilmi olanlar da tekrar askere artmt. Eskiehiri askeri blge ilan etmi ve her yana, askeri birliklerin hareketlere giritikleri sylentisi yaylmt. Ne tilaf Devletleri ne de Trkiyede sava istemedikleri iin, zm her maddeye bir forml bulmakt, en sonunda, zellikle ngilizlerin uzlatrc abalaryla, herkesin durumunu kurtaracak birtakm formller bulundu. Bor sorunu, ileride yaplacak anlamalara braklmt. Tazminat isteinden vazgeilmi ekonomik ayrcalklar konusu, deerlerine gre, Trk yasalarna uygun olarak ele alnacakt. Geici bir sre iin, belirli sayda yabanc adli danmalar kabul edilmiti. Mustafa Kemal, anlama imzaya hazr olduu srada kapitlasyonlarn kaldrlm olduunu belirtmitir. 24 Temmuz 1923de Lozan Bar Antlamas imzalanmtr. Bu Antlamayla yeni Trkiye Devletinin bamszl btn dnya tarafndan kabul edilmitir. Bylece Trkiyenin snrlar iziliyor, ekonomik alanda da Osmanl devrinden kalan kapitlasyonlar kaldrlyordu Atatrk, Lozan Bar Antlamasn yle ifade etmitir: Lozan Bar, Trk tarihinde bir dnm noktasdr. Trk milleti iin siyasi bir zafer oluturan bu antlamann Osmanl tarihinde bir benzeri yoktur. Milletimiz, bununla gerekten iftihar edebilir ve Trk milletinin yksek eseri olan bu antlamann yksek kymetini takdir etmesi lzm gelen genliin, bunu mazide yaplm antlamalarla mukayese etmesi gerekir. 53 Atatrk, bir taraftan Lozan Antlamas ile urarken Haziran-Temmuz 1923te yaplan seimler sonucu kinci Meclis almalara balam 13 Austosta yeniden bakan seilmitir. 9 Eyll 1923te Cumhuriyet Halk Frkasn kuran Atatrk genel bakanla seilmi ve bu grevi vefatna kadar srdrmtr. Atatrk bundan sonra yeni anlayn bir gsterisi olarak stanbul yerine Ankarann devlet merkezi olmasna karar vermitir. Meclise bunu neren bir yasa tasars sunmutur. Basn ve stanbulun nde gelen isimleri bu neriye kar kmlardr. Halifeliin merkezi olan stanbulun bakent olarak kalmasnda srar ediyorlard. stanbul drt yz yetmi yldr bakent olarak kalmt. Ondan nceki bin yz yllk Bizans dnemi de vard. Uzakl sert iklimi, uygar bir kent iin gerekli olan su ve daha birok eyin bulunmamas dolaysyla, Ankarann bakent iin uygun olmad ileri srlyordu. Buna karlk, gvenli stratejik ve corafi konumu vard. Ayrca, Mili Mcadelenin sembol olarak, bir deer kazanmt. Atatrk, teden beri srp gelen sinsi gelenekleri, entrika alkanlklar yznden stanbula kar gvensizlik duyuyordu. Atatrk, Osmanl mparatorluunun ke mahkum oluunu, Osmanoullarnn Anadolunun sert yaylasn brakp Boaz kylarna yerletikleri tarihe balyordu. Atatrk tasary Meclisten geirmekte glk ekmemitir. stanbul hilafet merkezi olarak kalrken 13 Ekim 1923te Ankara, Byk Millet Meclisinin karar ile Trkiye

802

Devletinin bakenti olmutur. stiklal Savann bandan itibaren egemenliin millete ait olduu grn savunan Atatrk, bu gr yeni Trkiye Devletinin temel ta yapm, 29 Ekim 1923te devlet ve hkmet eklinin de cumhuriyet olduunu ilan etmitir. Atatrke gre cumhuriyet rejimi demek, demokrasi sistemi ile devlet ekli demektir. Egemenlik artk kaytsz artsz millete aitti. Trk milletinin tabiat ve detlerine en uygun olan idare, cumhuriyet idaresidir diyen Atatrk Trkiye Devletinin cumhuriyet idaresi ile ynetileceini aklamtr. Atatrk, cumhuriyet rejimini tercih ederek, milletimizi sonu belirsiz rejim atmalarndan kurtarmtr. Atatrk Trk milletinin geleceini cumhuriyetle izerken, ileri ve medeni bir toplum olmann gereini de ortaya koymutur. Atatrke gre sra lkeyi her alanda modern, ada bir dzeye getirecek inklplarn yaplmasna gelmiti. Atatrk inklaplar tamamen Trk halknn ihtiyalarna ynelik olarak yaplmtr. Yaptmz ve yapmakta olduumuz inklplarn gayesi, Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen amza uygun btn anlam ve biimiyle uygar bir toplum haline eritirmektir. nklplarmzn temel kural budur 54 diyen Atatrk, nklaplarn siyasal, toplumsal, hukuk alannda, eitim kltrel ve ekonomik alanda gerekletirmitir. Ekonomik alanda 1923te Trkiyede ilk ktisat Kongresi yaplmtr. Atatrk, kl kullanan kol yorulur, ama sapan kullanan kol gn getike daha ok glenir ifadesi ile ekonominin nemini vurgulamtr. Atatrk, kongrede lkenin gerek sahibinin halk olduu grn, siyasi alandan ekonomik alana kaydrarak bir defa daha tekrarlamtr. Anadolu kylsn bir lokma bir hrkaya raz olarak yaamaktan vazgeirmeye almtr. Cumhuriyetin ilanndan sonra baz muhalifler ve stanbul basnnn bir ksm Hilafetin nemini vurgulayan bir politika izlemeye balamlardr. Bu konuda kesin karar almak isteyen Atatrk, ubat 1924te harp oyunlar dolaysyla zmire gelen ordu ve yetkilileri ile toplanarak, Halifelik ile eriye ve Evkaf Vekaletinin kaldrlmas, Genelkurmay Bakanlnn hkmetin dnda kalmas, eitim ve retimin birletirilmesi konularnda karara varlmtr. Atatrk yzyllardr slam dininin bir politika arac olarak kullanldn ileri srm, dini, bir smr olmaktan karp ykseltmenin gereini savunmutur. Atatrk halife sznn ynetim ve hkmet demek olduunu savunmu, ortada baka bir idare ve hkmet varken Halifeliin gereksiz olduunu sylemitir. Trkiye Byk Meclisi, 3 Mart 1924te arka arkaya kard yasalarla alnan kararlar uygulamaya koymutur. Bylece hibir fonksiyonu kalmayan ve Trkiyeye faydadan ok zarar getiren Halifelik ile eriye ve Evkaf vekaleti ve eyhlislamlk kaldrlmtr. Vakflar devlete balanmtr. Eitim retim birletirilmi, Tekke, zaviye ve trbeler kapatlmtr. Laiklik ilkesiyle din ve devlet ileri kesin olarak birbirinden ayrlmtr. Mecelle kaldrlarak Trk Medeni Kanunu yrrle girmitir. Medreseler kapatlarak ada cumhuriyet okullar almtr. Trk tarihi ve Trk dilinin bilimsel yollarla aratrlmas amacyla Trk Dil Kurumu ve Trk Tarih Kurumu kurulmu, niversite reformu yaplmtr. Harf inklbyla Latin harfleri kabul edilmitir. Uluslararas saat, takvim, rakamlar ve l birimi ile Soyad Kanunu kabul edilmitir. Trk kadnna seme ve seilme hakk veren kanunlar karlmtr. 20 Nisan 1924te yeni Anayasa kabul edilmitir.

803

Atatrk kadnlarn da erkekler kadar hatta onlardan daha iyi eitim grmeleri gerektiini belirtmitir. nk erkekleri de yetitiren onlard. Bu konuda u grleri ileri srmtr. Mmkn mdr ki, toplumun yars topraklara zincirlere bal kaldka br yars gklere ykselebilsin? phe yok; ilerici admlar, dediim gibi iki cins tarafndan, birlikte, arkadaca atlmal, yenilik ve ilerleme dzeyinde aamalar birlikte geilmelidir. Byle olursa, devrim baarya ular. Baz yerlerde kadnlar gryorum ki, bana bir bez ya da bir petemal ve yanndan geen erkeklere ya arkasn evirir ya da yere oturarak yumulur. Bu davrann anlam nedir, ne demektir? Efendiler, uygar bir millet anas, millet kz, bu garip biime, skntl duruma girer mi? Bu hal, milleti ok gln gsteren bir manzaradr. Derhal dzeltilmesi gerekmektedir.55 Yaplan inklplarn baars ve halk tarafndan benimsenmesi baz muhalif gruplar ortaya karmtr. Bu gruplar 14 Haziran 1926 tarihinde Atatrke suikast giriiminde bulunmular ancak baarl olamamlardr. Atatrk kendisine yaplan bu suikast giriimi zerine u szleri sylemitir: Benim naiz vcudum, bir gn elbet toprak olacaktr; fakat, Trkiye Cumhuriyeti ilelebet yaayacaktr. Ve Trk milleti emniyet ve saadetinin kefili olan prensiplerle, medeniyet yolunda, tereddtsz yrmeye devam edecektir.56 1937 ylnda Liklik ilkesi Anayasaya dahil edilmitir. Bylece liklik dier ilkelerle birlikte yeni Trkiye Cumhuriyetinin temel ve bata gelen ilkesi olmutur. Bilimsel ve aklc bir zellik tayan Atatrk ilke ve inklplar sosyal, ekonomik, kltrel, siyasal alanlarda bir btndr. En byk zellii de lik bir temele dayanmasdr. Atatrk bu zellii yle aklamtr. Trkiye Cumhuriyetinin resmi bir dini yoktur. Devlet ynetiminde btn yasalar, kurallar, bilimin ada medenilie salad esas ve ekillere, dnya ihtiyalarna gre yaplr ve uygulanr. Din anlay vicdani olduundan, Cumhuriyet, din fikirlerini devlet ve dnya ilerinden ve siyasetten ayr tutmay milletimizin ada ilerleyiinde de balca baar etkeni grr.57 Tam bamszlk, Atatrkn d politikadaki hedefiydi. Bunu u szlerle aklamtr: Devletler topluluunda erefli, haysiyetli, namuslu bir mevki sahibi olmak ve mutlaka istiklaline riayet ettirmek. Devlet iin istiklal kelimesinin karl hayattr. stiklali olmayan bir devlet, gerek manada bir devlet deildir.58 Bu dnce Trkiyenin d politikasnda temel ama olmutur. Yurtta Bar, Dnyada Bar gr, Trk d politikasnn ilkesi olmutur. Trkiye Cumhuriyetinin en esasl prensiplerinden biri olan yurtta bar dnyada bar gayesi insaniyetin ve medeniyetin refah ve ilerlemesinde en esasl etken olsa gerektir. Buna elimizden geldii kadar hizmet etmi ve etmekte bulunmu olmak bizim iin vnlecek bir harekettir 59 diyen Atatrk, Trkiye Cumhuriyetinin bar salamak yannda bamsz bir devlet olarak dier lkelerle dostane ilikiler iinde olmasn ngrmtr.

804

Dnya barnn devam iin Atatrk, unlar sylemitir: Eer devaml bar isteniyorsa kitlelerin durumlarn iyiletirecek uluslararas tedbirler alnmaldr. nsanln refah, alk ve zorlamann yerine gemelidir. Dnya vatandalar haset, a gzllk ve kinden uzaklaacak ekilde eitilmelidir.60 Atatrk milletini severdi. mparatorluk ann sona erdiini, bunun yerini milletler ann aldn gryordu. stn sezgi gc ile ilerideki birlemeleri de gryordu. Bu noktaya ksa zamanda eriilemeyeceini bilecek kadar gerekiydi. Rusyann bunu komnist ideolojisi ile iinde gerekletirmeye alacana, yirminci yzyln ilk yarsnn milliyeti akmlarla gemi olmasna karlk ikinci yarsn uluslararas akmlarn etkileyeceini savunuyordu. Dnyadaki btn milletlerin mutluluunun birbirine bal olduunu ifade etmi ve u grleri ileri srmtr. Btn insanln bir tek vcut ve her milleti de bu vcudun bir paras gibi dnmemiz gerekir. Dnyann bir yerinde bir hastalk kmsa, Bundan bana ne? diyemeyizBylece bir hastalk varsa, iimizde kmcasna, bizi de ilgilendirmelidir.61 demitir. Atatrkn d politika ilkesi taviz vermeyen bir anlaya dayanr. O hibir zaman lkenin hayati karlarn tehlikeye sokmad gibi, bu karlardan herhangi bir taviz de vermemitir. Trkiye Cumhuriyeti hibir devletin dman olmamtr. Atatrk, Biz kimsenin dman deiliz. Yalnz insanln dman olanlarn dmanyz demitir.62 Atatrk yalnz Trk milletinin deil, btn dnyann takdirini toplam bir liderdir, Onun fikirleri Onun inklplar tm insanla rehberlik etmektedir. Asya ve Afrika milletlerinin uyan hareketi Atatrkten ve Trk inklbndan ilham almtr. Atatrk 1922 ylnda yapt u konumasyla Trk stiklal Savann sadece Trk milleti iin deil mazlum milletlerinde bamszlk davas olduunu anlatmtr: Trkiyenin bugnk mcadelesi kendi nam ve hesabna olsayd, belki daha ksa vadede, daha az kanl olur ve abuk bitebilirdi. Trkiye byk ve nemli bir gayret sarfediyor. nk mdafaa ettii, btn mazlum milletlerin, btn Dounun davasdr ve bunu nihayete getirinceye kadar, Trk milleti kendisiyle beraber olan Dounun milletleriyle yryeceinden emindir.63 1934 ylnda Atatrkn daveti zerine Trkiyeyi ziyaret eden ran ah Rza Pehlevi lkesine dnnde Atatrke ve Trk nklbna olan hayranln dile getirmitir. Pakistann kurucusu olan Muhammed Ali Cinnah da Atatrk rnek alan liderlerden biridir. Hindistann nde gelen liderlerinden Nehru Atatrk iin O, douda modern an yapclarndan biridir diyerek Atatrke olan hayranln belirtmitir.64 Atatrk yakndan tanmak frsat bulan Amerikann Ankara Bykelisi Charles H. Sherrill, byk adamlar yetitiren milletin byk millet olduunu ifade ederek Atatrk hakknda u yorumu yapmtr: Bugn dnyann hibir yerinde devlet adaml bakm dan Atatrkten stn bir kimse

805

yoktur. diyen Sherrill, Atatrkn bir kurtarc, bir yeniden canlandrc, bir milli kahraman ve dnya apnda bir devlet adam olduunu hayranlkla belirtmitir. Atatrk, Unesco tarafndan evrensel kiilii nedeniyle 1963 ve 1981 ylnda dnyaya rnek insan gsterilmiti. Natonun Gney Kanad Komutan olan Amiral William Crowe, Doumunun yznc ylnda btn dnya Atatrk anyorsa o insanda tm dnyay etkileyen, rnek alnacak bir ey vardr demitir. Youn ve ypratc almalar sonucunda Atatrk 1937 yl balarnda rahatszlanm siroz hastalna yakaland anlalmtr. Atatrkn rahatszlnn artmas zerine Fransadan Ankaraya davet edilen Fissengerde Atatrkn doktorlarnn tehisine katlm ve uygulanan tedaviye devam edilmesini istemitir. Bu srede dinlenen Atatrk, Ankarada 19 Mays trenlerini izlemitir. Daha sonra Hatay davasn zme kavuturmak iin blgeye geziye km, 20 Mays 1938de nce Mersine gitmi sonra Adanaya gemitir. Bu seyahat hastalnn iyice artmasna yol amtr. Dndkten sonra bir trl iyileme gsteremeyen Atatrk, doktorlarn btn abalarna ramen 10 Kasm 1938de saat dokuzu be gee aramzdan ayrlmtr. 10 Kasm 1938i izleyen gnler lkede Atatrk kaybetmenin acsnn yaand ac gnlerdi. Atatrkn cenaze merasiminde kadn-erkek btn halk alyordu. Atatrkn vefat yabanc lkelerde byk yank uyandrmtr. Dnya basn Atatrkn vefat zerine zntlerini dile getirerek duygularn kamuoyuna aktarmlardr. Neue Zrcher Zeitung gazetesi 22 Kasm 1938 gn Atatrkn vefat ve cenaze treni ile ilgili u yazy yaynlamtr: Atatrkn cenaze treni, Onun son zaferi oldu. Tabutunun nnde kartlarnn hepsi de sessiz kald. Trk ve Alman askerleri, tabutunun arkasnda bir srada yrdler; bir dier srada Stalin ve Hitlerin temsilcileri yanyanaydlar; hem Valencia (Cumhuriyetiler) hem de General Franco elenk yollamlard. Tabutunun nnde faistler, demokratlar ve komnistler eildiler. Her snfyla birlikte olarak Trk halk, yakard ve alad. Zenginle fakir, arasnda hibir fark yoktu. Bugn Ankarann yaam olduu, dnyann hibir zaman grmedii bir trendi.65 Atatrkn cenazesi 21 Kasm 1938de dzenlenen byk bir trenle Etnografya Mzesindeki geici kabre konulmutur. Daha sonra 10 Kasm 1953te trenle Ankarann Rasattepe mevkiinde yaplan Antkabirde topraa verilmitir. Atatrk 10 Kasm 1938de vefat ederek aramzdan ayrlmtr. O kendisini izleyen milletine u szlerle veda etmitir: Beni grmek demek mutlaka yzm grmek deildir. Benim fikirlerimi, benim duygularm anlyorsanz ve hissediyorsanz bu kfidir.

806

24 Kasm 1934 tarihinde kabul edilen bir yasa ile kendisine Atatrk soyad verilmitir. Osmanl mparatorluunun ykntlarndan Trkiyeyi kurmutur. O olmasayd, Trkiye paralara blnecek baka lkelerin arasna skm, bir uydu durumuna dp yutulmu olacakt. Atatrk, Trk halkn bir millet haline getirmi, yurt sevgilerini canlandrm, kendilerine kar bir sayg uyandrmt. Trkiyeye srekli ve zlenen bir siyasal sistem salamt. lkesinin insanlarndan; yurdunun ada uygarlk dnyasndaki yerini bulmas iin l gemiini silkinip atm, kiilii ve eitimiyle Avrupa milletleriyle boy lecek yeni bir Trk tipi yetitirmitir. Atatrk, her eyden nce, bir efsane yaratmt. Kahramanlara susam olan bu millete yle bir inan getirmiti ki, kk bir ocuun elini skacak olsa; ocuk sihri kamasn diye bu eli ykamak istemezdi. Bir gn, ya sorulan yal bir kyl kadn; On yedi diye cevap vermiti; kendisini, Kurtulu Savanda Mustafa Kemali ilk grd gn domu sayyordu. Atatrkn szleri gen kuaklara milli lknn yolunu gsterip aydnlatyordu. Genlie yeni ve uyarc bir yaam veriyor, yarnn temellerini atacak gc alyordu. Btn bunlar on yl biraz aan bir sre iinde gerekletirmiti. Bunu da, yalnz yurdunun yararna kulland eilmez kiisel gc, olaanst enerjisi ve irade gc, Dou karakterleriyle Bat kafasn az rastlanan bir ekilde, benliinde birletirmesi sayesinde elde etmiti. Kendi syledii gibi, bir bahvan nasl bitki yetitirirse, Atatrk de adam yetitirmeyi meslek edinmi, bylece yeni deer lleri olan yeni bir aydn snf yaratmt. Ama, halk yetitirmek zaman istiyordu. Daha ilk batan grd gibi, devrimini baarya ulatrmas iin, milletini kazanmas gerekiyordu. Bunu almalar sonucu elde etmi, halkn kaderci yaklamn ve tutuculuunu yenmitir. Eserinin tamamlanmas iin zamana ihtiya vard. Kendi mr, bunlar tamamlamaya yetmeyecekti. Atatrk, zaferi kazanm, ama sonucu renemeden sava alanndan ayrlmak zorunda kalm bir komutana benziyordu. Savan hzl temposuna bu kadar alm bir kii iin, barc bir geliimin ar temposuna ayak uydurabilmek zordu. Atatrkn gerek bykl, askeri zaferin yeterli olmad, devletin yeni bir temel zerine kurulmasnn gerekli olduunu kavramasnda ve yapt yeniliklerde yatar. O bir asker olarak daha ok an ve eref peinde komak yerine byk bir gerekilikle hareket etmitir. Askeri, siyasi ve mali btn igalciler atldktan sonra, lkenin yeniden kuruluu zerinde durmutur. Atatrkn bunu grebilmesi en byk meziyetidir.66 Atatrk kurduu Trkiyeye salam temeller ve ilerideki gelimesi iin belirli bir ama brakmt. Trkiyeye salam kurulular vermekle kalmad, temelini vatanserverlikten alan, kendi kendisine gven duygusu ile beslenen ve yeni enerjiler iin dller vaadeden bir milli lk salad. Szleri ve davranlar ile milletin hayalini besleyecek bir efsane yaratt. Demokratik deerlere sayg duymay retti. Baka hibir kimsenin baaramayaca ekilde, Avrupa devletlerinin planlarn altst edip, tarihin ynn deitirerek, lkesini kurtard. Trkiyenin dier devletler tarafndan eit koullarla kabul edilmesini ve Orta Douda bir istikrar unsuru olarak yer almasn salad. Atatrkn gerekletirdii yenilikler bugnn Trkiyesini oluturan canl deerler olarak gelecei aydnlatmaya devam etmektedir.

807

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VIII, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1983, 77-78.

Lord Kinross, Atatrk Bir Milletin Yeniden Douu, stanbul 1994, s. 20. 2 3 4 Ali Gler, Karamandan Kocacka Kzl Ouzlar Atatrkn Soyu, Ankara 2001, s. 3, 4, 79. Andrew Mango, Atatrk, Sabah Kitaplar, stanbul 2000, s. 36. Hikmet Bayur, Atatrk Hayat ve Eseri, -Doumundan Samsuna kna Kadar-Atatrk

Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1990 s. 7. 5 6 7 1980, s. 6. 8 9 Atatrk, Hazrlayanlar, Salih Omurtak ve dierleri, 1000 Temel Eser, stanbul 1970, s. 5. Utkan Kocatrk, Doumundan lmne Kadar Kaynakal Atatrk Gnl, Atatrk Ismayl Hakk Baltacolu, Atatrk, Yetimesi, Kiilii, Devrimleri, Erzurum, 1973, s. 9. A.g.e., s. 10. Ulu demir, Atatrkn Yaam, I. Cilt 1881-1918, Trk Tarih Kurumu Yayan, Ankara

Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1999, s. 4. 10 11 imdiki srailin Bakenti Telaviv. Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn,

Ankara, 1999, s. 203-205. 12 13 14 15 16 17 29. 18 19 Hamza Erolu, a.g.e., s. 30. Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara Hikmet Bayur, a.g.e., s. 14-15. Ulu demir, a.g.e., s. 13. Ulu demir, a.g.e., s. 14. Ulu demir, a.g.e., s. 16. Hikmet Bayur, a.g.e., s. 51. Hamza Erolu, Atatrk Hayat ve stn Kiilii, Kltr Bakanl Yayn, Ankara 1994, s.

1999, s. 351. 20 Utkan Kocatrk, Atatrk, Kltr ve Turizm Bakanl Yayn, Ankara 1987, s. 12.

808

21 22 23 24 25 26 27

Ulu demir, a.g.e., s. 144. Lord Kinross, a.g.e., s. 158. Utkan Kocatrk, Doumundan lmne Kadar Kaynakal Atatrk Gnl, s. 116. Nutuk, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1989, s. 9. Trkiye Cumhuriyeti Tarihi-, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2000, s. XV. Nutuk, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1989, s. 1. Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Yayn, Ankara

1984, s. 109. 28 29 204. 30 31 Nutuk, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1989, s. 47. Mahmut Gololu, Erzurum Kongresi, 1968, s. 104. Utkan Kocatrk, a.g.e., s. 1. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1989, Cilt II, s.

32 33

Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Cilt. I, s. 252. Fethi Tevetolu, Milli Mcadelede Mustafa Kemal Paa-General Harbord Grmesi,

1969, s. 259. Lord Kinross, a.g.e., s. 298. 34 35 36 37 38 39 40 Trk stiklal Harbi, C. II, ksm 2, s. 262. A.g.e., s. 95. Atatrkn Sylev Demeleri, Cilt II s. 53. Atatrk ile Ariv Belgeleri, (1911-1921), 1982, s. 82. Yaar Akbyk, Milli Mcadelede Gney Cephesi Mara, Ankara 1999, s. 347. Trk stiklal Harbi, C. II, ksm: 3, s. 445. TBMM Zabt Ceridesi, devre I, Cilt 12, s. 21.

809

41

Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Atatrk Aratrma Merkezi

Yayn, Ankara 1990, s. 376. 42 43 44 45 46 47 Nutuk, s. 412-413. Halide Edip Advar, Trkn Atele mtihan, an Yaynlar, stanbul 1962, s. 218. Nutuk, s. 618. Utkan Kocatrk, Doumundan lmne Kadar Kaynakal Atatrk Gnl, s. 266. Nutuk, s. 448. Cemil Snmez, Atatrkn Annesi Zbeyde Hanm, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn,

Ankara 1998, s. 82. 48 49 Avni Doan, Kurtulu, Kurulu ve Sonras, 1964, s. 99. Ali Fuat Trkgeldi, Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, 1968, s. 152. Lord

Kinross, a.g.e., s. 390. 50 51 52 Utkan Kocatrk, Atatrk, s. 46. Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II. s. 78-80. Mehmet Gnlbol-Cem Sar, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938) Atatrk

Aratrma Merkezi. Yayn, Ankara, 1990. s. 51. 53 54 55 56 57 Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt III, s. 266. Utkan Kocatrk, Atatrk, s. 144. Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II, s. 226-227. Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, s. 73. Afet nan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrkn El Yazlar, Atatrk Aratrma

Merkezi Yayn, Ankara 2000, s. 73. 58 59 60 61 Hamza Erolu, a.g.e., s 230. Atatrkn Tamim ve Telgraf ve Beyannameleri, s. 623. Utkan Kocatrk, Atatrk, s. 273. Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, s. 385.

810

62 63 64

Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, s. 328. Atatrkn Sylev ve Demeleri, cilt II. s. 231. zzet ztoprak, Atatrk, adalama ve D Dnyadaki Etkileri Atatrk Aratrma

Merkezi Dergisi, Cilt I, Kasm 1984, Say I, s. 298. 65 Mehmet Gnlbol, Atatrkn D Politikas Amalar ve lkeler Atatrk Yolu, Atatrk

Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1987, s. 277. 66 547. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1988, s. 290. Lord Kinross, a.g.e., s.

811

Mustafa Kemal Atatrk'n Askeri Hayat / Prof. Dr. srafil Kurtcephe [s.442-466]

Akdeniz niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Mustafa Kemal, Osmanl Devletinin k srecinde yapc ve ykc elikilerin odaklat Rumeli blgesinin siyas, ticar ve kltrel bakmdan en nemli kentlerinden biri olan Selanikte dnyaya geldi. ocukluu Batdan gelen her trl cereyandan etkilenen bu blgede geti. Bir ordu merkezi olan Selanik, askerlik gesinin n plana kt bir yerleim birimiydi. Askerler, subaylar, sava ara gereleri ve askeri yaplar, kentin gnlk yaantsna renk ve hareketlilik katyordu. Fransz htilali sonras hzla yaylmaya balayan milliyetilik esintileri emperyalist devletlerin emelleriyle ynlendirilince, Osmanl Devleti snrlar ierisinde yaayan Hristiyan aznlklar da etkilemeye balamt. Bu etkileim en ok Balkanlarda kendini hissettiriyordu. Balkan uluslarnn yaylma istek ve ihtiraslarnn ilk tepkileri Selanikte duyuluyordu. Balkan Komitaclarnn insann vicdann szlatan vahetleri Selanikte yaayan Trklerin ruhlarnda derin yanklar douruyordu. Bu ktye gidii durdurmak, paralanmay nlemek ve devleti kurtarmak zerine tartmalar yaplrd. Abdlhamitin baskc ynetimini devirmek ve Merut ynetime gemek kurtulu yolu olarak grlyordu. Bu askeri dekor ve siyasi atmosfer, isyanlar, gler, ekya hareketleri, Mustafa Kemalin kiiliinin, zellikle asker kiiliinin olumasnda nemli etkenler olmutur.1 Askeri rencilik Yllar renim hayatna sivil retim kurumlarnda balayan Mustafa Kemal, ocukluundan itibaren askerlik mesleine duyduu byk ilginin de ynlendirmesiyle asker olmak istiyordu. Anlarnda anlattklarna gre, Askeri Rtiye rencisi olan komu ocuu Ahmetin niformal grnts ve sokakta rastlad subaylarn niformalarnn onun zerindeki etkisi, askerlikle ilgili heveslerini kamlyordu. Yrei askerlik mesleine kar ilgi ve sevgi ile dolan Mustafa Kemal, asker olmasn istemeyen annesine haber vermeden Selanik Askeri Rdiyesinin snavlarna girer ve baarl olur. 1894te bu okulun ikinci snf rencilerinden birisi olarak askeri renime balar. Daha ocuk yata bylesine nemli bir karar tek bana vermesi, onun kararllnn, kuvvetli kiiliinin ilk belirtileridir.2 Askeri Rdiyede en ok matematik dersine merakldr. Bu dersin retmeni Yzba Mustafa Sabri Bey, Onun yetenek ve yaratcln takdir eder ve Ondan grd bu deerleri ifade etmek iin Kemal adn verir. Bundan sonra ad, Mustafa Kemal olarak anlmaya balar. Mustafa Sabri Bey, yirminci asrn dhisi olarak kabul edilen Mustafa Kemalin sahip olduu stn yetenei ilk defa gren ve takdir eden kii olmutur. 1895 yl sonu veya 1896 yl Ocak aynda on be yandaki Mustafa Kemal, Askeri Rdiyenin son snfn drdnc olarak bitirir.3

812

Askeri Rtiyeyi bitiren Mustafa Kemal, idad renimine stanbulda devam etmeyi dnr. Ancak deerli bir kurmay subay olan Hasan Bey, Onu bu fikrinden vazgeirmek iin Manastr Askeri dadisine girmesini tavsiye eder. 1896 yl Mart aynda bu okulda rencilik hayat balar. Pek ok yeni arkada edinir. Bunlar arasnda Mustafa Kemali en ok etkileyenlerden biri ileride nl bir hatip olacak olan mer Naci, onda iir, edebiyat ve hitabete ilgi ve merak uyandrmtr; ancak kitabet dersi retmeni Mehmet Asm Efendi ona kendisini askerlikten uzaklatraca iin iirle uramay yasaklar. Hocasnn bu dne uymakla birlikte gzel yaz yazmak ve gzel konumak merak onda daima var olmutur. Bu konuda olduka yetenekli olan Mustafa Kemal, askeri ve siyasi hayatnda lise yllarnda kazanmaya balad bu hasletlerinden gerektii zaman yararlanmasn bilmitir.4 Mustafa Kemal Selanikte geirdii tatillerinde, Frerler Okulundaki bir Fransz rahibinden yasak olduu iin gizlice Franszca dersleri ald. Gelecekte olmay dnd kurmay subaylk iin yabanc dil bilmeyi gerekli artlardan biri olarak gryordu. Nitekim o, idadiden balayarak genlik yllar boyunca Franszca renmeye byk nem vermitir. Bu birikimin bir sonucu olarak Franszca eserleri anlayacak derecede dil bilgisini ilerletmiti.5 dadde okuduu srada Mustafa Kemali etkileyen olaylardan biri de 1897 ylnn ilk aylarnda balayan Trk-Yunan Sava olmutur. Sava balad srada snra yakn olduu iin Manastr en hareketli gnlerinden birini yayordu. Eli silah tutan erkekler davul ve zurnalar eliinde askere arlyorlar; renciler ise ellerinde bayraklarla yry yapyorlard. Bu sava atmosferinden etkilenen Mustafa Kemal ile bir arkada gnll olarak askere gitmek dncesiyle okuldan kaarlar, ancak ksa bir sre sonra renci olduklar anlalnca okula geri gnderilirler. 6 Mustafa Kemal bu olay yle anlatr: Genlik hayatmn en heyecanl gnlerini yaadm. Yamn kk olmasna ramen bu savaa katlmay ok istemitim. Az daha gnll mfrezelerin arasna katlp gidecektim. Trk ordusu otuz iki gn gibi ksa bir srede Yunanllar malup edip Atina yolu almasna ramen Avrupa devletlerinin basks sonucunda ele geirdii yerlerden ekilmekle kalmayp Girite zerklik verilmesi, gen Mustafa Kemal de derin bir hayal krkl yaratr. Devletin acizliinin sorumlusu olarak padiah grmekte ve tepkisini ona yneltmektedir.7 Manastr Askeri dadisinde Mustafa Kemal baarl bir rencidir. 1898 yl Aralk aynn ikinci yarsnda snfn ikinci olarak bitirip diplomasn alr.8 Bylece kendisini bekleyen meslek hayatna doru ikinci basama da baar ile atlam olur. Btn ocukluu ve ilk genlik yllarnn getii Makedonyadan ilk defa ayrlan Mustafa Kemal, 13 Mart 1889da Harp Okuluna gelir ve piyade snfna yazlr. Bylece onun hayatnda 1283 Apolet numarasn kulland rencilik yllar balar. ki ay gibi ksa bir sre ierisinde kendisini tantarak snfnn ksm avuu olur. Mustafa Kemal, Harbiyede renime balad srada, Okul Kumandan Mustafa Zeki Paa; retim bakan ise Esat Paadr. O zaman ki adyla Mekteb-i Harbiye-i ahane, devrin en modern retim kurumlarndan biridir.9

813

1877-1878 Trk-Rus Savanda Trk ordusunun byk bir bozguna uramas uluslararas alanda ve lke iinde yeniden bir yaplanmaya gidilmesi gerektii gereini ortaya karmt. Bu erevede II. Abdlhamit kiisel dostu ve mstakbel mttefiki olarak grd Alman mparatoru Wilhelmden Harp Okulunu devrin gereklerine gre yeniden dzenleyebilecek uzmanlar gndermesini istedi.10 II. Wilhelm hem kendisinin askerlik retmeni hem de Berlin Harp Okulunun harp tarihi retmeni olan Binba Colmar von der Gotzu gnderdi. Paalk rtbesi verilen Goltz, Umum Askeri Mektepler Mfettiliine tayin edildi.11 Goltzun, nerileri dorultusunda Alman Harp Okulunun program ve ders konular Harbiyede yrrle konuldu. Goltz greve baladnda, Trk askeri okullarnda okutulan bilimsel derslerin i bitirici subay yetitiremedii ve rencilerin kafalarn gereksiz bilgilerle doldurduu kansna varmt. Eskimi bilgilerle dolu Fransz kopyas ders kitaplar, rencileri ezbercilie itiyordu. Uygulamal dersler ise hemen hemen yok denecek kadar azd. Harp Okulundan mezun olan gen subaylar, kuramsal bilgilere sahip olmalarna karlk uygulamal hizmetleri yapmakta yetersiz kalyorlard. Goltz, Harp Okulu iin yeni bir ders program hazrlad. Yeni programda kltrel derslerin saylar azaltlrken uygulamal askeri derslere arlk verildi.12 Yaplan bu dzenlemeler sonucunda Harp Okulu ann modern askeri okullarndan biri haline geldi. Mustafa Kemal 13 Mart 1899da rencilik hayatna baladnda Harp Okulu gibi ada bir kurumda renim grme frsatn elde etmiti. Mustafa Kemal, Harbiyenin birinci snfndaki hayatn yle anlatr: Birinci snfta saf genlik hayallerine tutuldum. Dersleri ihmal ettim. Yln nasl getiinin farknda olmadm. Ancak dersler kesilince kitaplara sarldm.13 Mustafa Kemal, Harbiyenin ilk snfn 736 kii arasnda 29. olarak bitirdi.14 Kendisi her ne kadar dersleri ihmal ettiini sylese de elde ettii derece onun baarl bir renci olduunu gstermektedir. kinci snfta 420 arkada arasnda 11. olarak nc snfa geer. 15 yllk renimin sonunda Harp Okuludan 8. olarak mezun olur.16 Harp Okulu yllarnda Mustafa Kemalin askeri derslere youn bir ilgisi vardr. Gzel sylemek ve gzel yazmak tutkusu devam etmektedir. Ders aralarnda arkadalar ile gzel konuma yarmalar yapar, tartmalar dzenler. O gnler lkede I. Abdlhamit Devrinin en baskl yllardr. Dnme, ifade etme ve bilgilenmeyle ilgili hemen hemen her ey yasaktr. Bu baskc ynetime kar bir ksm aydnlarn kurtulu yolu olarak grdkleri merutiyeti fikirlerden Mustafa Kemal de etkilenir ve siyasi konularla ilgilenmeye balar. Ona gre, lkenin durumunu dzeltmek isteyenler rgtlenmeliydi. Bu rgtlenmeyi ise lke genelinde ancak gen subaylar, yapabilirdi. Nitekim Mustafa Kemal Harbiyeli genler arasnda bulunmutur.17 gvendii arkadalarna gittikleri yerlerde rgt kurmalar iin telkinde

814

Harp Okulundan derece ile mezun olan Mustafa Kemal, Erkn- harp (kurmay) snfna gemeyi hak edenler arasnda idi. Harp Akademisinin renim dnemi yl sryordu. Bu okulda ilgi alanlar arasna tarih eklenmiti. Tarihi ahsiyetler arasnda Napolonu ok beeniyordu. Bir taraftan youn ekilde ders alrken dier taraftan siyasi konularla uramaktan da geri kalmyordu. Arkadalar ile bir araya gelip el yazs ile karttklar gazete balarna dert at. stikballerini tamamen mahvedebilecek bu olay, kendisine de zarar dokunaca iin Okul Kumandan Ali Rza Paa tarafndan rtbas edildi.18 Mustafa Kemal 11 Ocak 1905 aramba gn Kurmay Yzba rtbesi ile mezun oldu. 37 arkada arasnda kurmaylk hakkn kazanan 13 kii arasnda baar sralamasnda beinci olmutu. Bylece 1894te balayan askeri rencilik sreci tamamlanm19 ve gelecein byk kumandan stesinden gelecei g grevleri baarmak zere ordu saflarndaki yerini almtr. Subaylk Hayatnn lk Yllar Mustafa Kemal, atama emrini beklerken siyasal almalarn srdryordu. Arkadalar ile tuttuklar bir evde dzenledikleri toplantlarda, kendi aralarnda lkenin siyasi geleceini tartyor, yasak yaynlar okuyorlard. Eski bir arkadalarnn ihbar zerine yakalanarak tutuklandlar. Fakat birka ay tutuklu kaldktan sonra serbest brakldlar. Salverildikten sonra sarayda oluan kukular etkili olur ve Mustafa Kemal stanbuldan ok uzaklara amda bulunan 5. orduya atanr. Meslek hayatna amda 30. Svari Alaynda stajyer olarak balar.20 Suriyedeki kta hayat, daha sonraki asker ve siyas hayat iin deerli gzlemlerle geti. Devlet ynetiminin ktln, sistemin rmln, ordunun yetitirilmesindeki eksiklii, kt ynetim yznden halkn ektii zorluklar ve skntlar burada yakndan grme frsat buldu. Mustafa Kemalin ama ulamasndan bir sre sonra Havranda kan Drzi ayaklanmasnn bastrlmasnda grev ald. Ayaklanmalar erkeslerin yerletirilmi olduu Kuneytra blgesinde de sryordu. Mustafa Kemalin, grev yapt alay bu ayaklanmalar bastrmakla urayordu. Baz yerleim birimlerindeki ayaklanmalar onun uzlatrcl sayesinde kan dklmeden bastrld.21 1906 yl Ekiminde birka arkada ile amda Vatan ve Hrriyet Cemiyetini kurdu. Bu dernei gelitirmek iin Makedonyaya gitmek istiyordu. Arkadalarnn temin ettii bir izin kadndan yararlanarak Selanike gitti. Burada drt ay kalan Mustafa Kemal, cemiyetin bir ubesini kurdu. Birliinden ayrld renilince ve tutuklama emri kmas zerine Yafaya dnmek zorunda kald. Daha sonra 14 Kasm 1906da topu snfnda staj yapmak zere ama geldi. Bu staj tamamladktan sonra 20 Haziran 1907de Kolaas rtbesi ile amda bulunan 5. ordunun kurmaylna atand. 22 Memleketin kaderi ile yakndan ilgilenmek isteyen Mustafa Kemal Selanike gitmeyi arzuluyordu. Dostlarnn yardm ile 16 Eyll 1907de 3. orduya atanarak Selanikte ordu mirlik kurmayna memur edildi. Bu grevine ek olarak Selanik-skp demiryolu mfettilii de ona verildi.23 Mustafa Kemal, 1908 yl Eyll ay sonlarnda Merutiyetin ilanna kar balayan ayaklanmay bastrmak zere Trablusgarpa gnderildi. nce brahim Paa ile gren Mustafa Kemal, askeri birliklerin ayaklanmaclara kar bir tedbir almak niyetinde olmadklarn anlad. Ayaklanmaclarn

815

elebalar ile Byk Camiye gittiinde bunlarn grevlerinden atlmaktan korkan memurlar olduklarn anlad. Onlara teminat verdikten sonra ayaklananlarn elebalarndan bir eyh ile grt. Kendisine verilen yetki mektubunun benzerinin daha nce blgeye ayn amala gnderilen iki kiiye de verildiini ve bu ahslarn tutuklandklarn renince, grevlendirilmesinin Cemiyetin kendisini uzaklatrmak veya cezalandrmak maksad tadna dair pheleri kuvvetlendi. Kiisel yeteneklerini kullanan Mustafa Kemal, eyhin gvenini kazanmasn bildi. Daha nce tutuklanan iki kii serbest brakld. Halka hitaben yapt konumada ortak din kardeliinden bahsederek birlik ve beraberliin yarataca gcn, devletin varln korumakta kullanlacana dair sz verdi; halk imparatorluu glendirmek iin ibirlii yapmaya davet etti. Bu arya uyan halk, hkmet otoritesini kabul ederken garnizondaki askerler 10 Ekim 1908 sabah merutiyete ballk and itiler.24 Trablusgarptan Bingaziye geen Mustafa Kemal, aldatmaca bir askeri manevra dzenleyerek evinde kuatt blgenin hakimi eyh Mansuru teslim olmak zorunda brakt. Burada halkn sayg ve gvenini kazanan Mustafa Kemal, devlet otoritesini saladktan sonra stanbula dnd.25 O bu grevi srasnda ikna kabiliyeti yksek iyi bir konumac, iyi bir komutan ve rgtleyici olduunu gstermiti. ok ksa bir sre aralarnda bulunduu halka kendisini kabul ettirmi ve bunun sonucu olarak ttihat ve Terakki Cemiyeti Kongrelerine Trablusgarptan delege seilmitir. Trablusgarptan dnen Mustafa Kemali bir baka grev beklemektedir. 31 Mart (13 Nisan) 1909da stanbulda yeni rejime kar bir ayaklanma olur. Bu olay, devrimci bir karaktere sahip olan Mustafa Kemali harekete geirir. Ayaklanmay bastrmak zere zel bir ordu kurulmas fikrini ortaya atar. lk devrede Kurmay bakanln stlendii bu orduya Hareket Ordusu adn verir. Hareket ordusu ayaklanmay bastrdktan sonra Mustafa Kemal Selanike grevinin bana dner.26 Mustafa Kemal, Merutiyetin ilanndan sonra ileri srd ordunun siyasetle uramamas grn 31 Mart Ayaklanmasnn bastrlmasn mteakip bir kere daha gndeme getirdi. Bu konuda bir sonu alamayacan anlaynca siyasetle balarn kopararak btn dikkat ve ilgisini askeri almalar zerine younlatrd. 1909 Austosunda Cumalda yaplan tatbikattaki gzlemlerini Cumal Ordugah ad altnda yaynlad.27 Kolaas Mustafa Kemalin nc ordu subay talimgh kumandanlnda (6 Eyll 1909) ve ordu karargahnda gsterdii baar herkesin takdir ve vgsn topluyordu. Harp oyunlarnda, manevralarda bir ok general ve daha yksek rtbeli subaylarn bulunmasna ramen harekt mdrl grevini daima fiilen o yapyordu. Bu srada yapt szl ve yazl tenkitler, eski komutanlarn houna gitmiyordu. Onu yalnzca bir teorisyen olarak nitelendirenler, rtbesi kk olduu halde baarszla urasn diye 38. Piyade Alay Kumandanlna tayin ettirdiler. Bu tayin onun askerlik alanndaki stn yeteneini daha iyi gsterme imkan verdi. Selanikte bulunan askeri

816

birlikler

baladlar. Onun konferanslara dier subaylar da katlyor, beeni ve takdirlerini ifade ediyorlard. 28

kendiliklerinden

38.

Alayn

tatbikatlarna

katlmaya

dzenledii

Subaylarn mesleki bilgilerini artrmak ve zenginletirmek gerektiine inanan Mustafa Kemal, ordu talimatnmesinin deitirilmesi dnld srada Berlin Asker Akademisinin eski komutanlarndan General Litzmann kitabndan bir blm Takmn Muharebe Talimi ad ile Trke ye evirdi (1909). Bu kitabn bir dier blmn ise Bln Muharebe Talimi adyla 1911de yaynlad. Ayn yl iinde Beinci Kolordu Erkn Harbiye ve Tatbikat Seyahati adl eserini yazd. 1918de stanbulda baslan bir dier eseri ise Zbit ve Kumandan ile Hasbihl adn tamaktadr.29 Selanikte bulunduu srada Arnavutlukta kan ayaklanma ile de megul oldu. Ayaklanmay bastrmak zere bizzat ie el atan Harbiye Nzr Mahmut evket Paa, kurmay heyetine asker alandaki baarlaryla herkesin takdirini toplayan Mustafa Kemali de ald. Bu harekt esnasnda Kurmay Bakan olarak grev yapt.30 Trk ordusunun hizmetinde bulunan Alman Mareal Von der Goltz ile tanma frsat buldu. Goltzun garnizon tatbikt yaptrmak zere Selanike geleceini renen Mustafa Kemal, tatbikini uygun grd bir mesele hazrlayarak komutanlarn bundan haberdar etti. Hadi ve Ali Rza Paann balangta kar kmalarna ramen yapt aklama ile onlar ikna etti. Mustafa Kemalin hazrlad meseleyi ok beenen Goltz, bu gen kurmay yzbay yanna alarak ertesi gn tatbikat birlikte ynettiler. Marealin yapt deerlendirme btn kumandan ve kurmay heyetini memnun etmiti. Mustafa Kemalin kanaatine gre, Alman Marealin tenkidi, herkeste u izlenimi brakmt: Kumandanlar mdunlarndan yksek ve lim olmaldrlar.31 Bu srada Mustafa Kemalin ifa ettii grevlerden biri de Bosnada Avusturya-Macaristan Devletinin yapt asker ynan kime kar olduunu aratrmak olmutur. Bosnaya gizlice girdikten sonra Avusturya ynann Srbistana kar yapldn anlayp hemen geri dnmtr. 32 Baarlaryla mkemmel bir teorisyen ve uygulayc olduunu ispat eden Mustafa Kemal, 1910 ylnda Fransada dzenlenen manevraya Trk ordusunu temsilen seilen kiilik heyette yer ald. Manevralardan sonra sz alarak baz eletiriler yapan Mustafa Kemal, Komutan General Fochun dikkatini ekmiti. Onun stn meziyetlere sahip bir kurmay subay olduunu anlayan Foch, o akam verilen ziyafete albay rtbesinden daha kk subaylar davet edilmedii halde zel olarak yzba Mustafa Kemalin arlmasn istemiti.33 Mustafa Kemal, 1911 yaznda kendisine kar birikmi kin ve kzgnlklarn eseri olan bir olay yaar. Atanmasnda kendisinin de pay bulunan nc Ordu Kumandan, Mustafa Kemalin tenkitlerinden ekindii iin onu etkisiz hale getirmek amacyla sicil ileri masasnda grevlendirir. Mustafa Kemalin itirazlar zerine de Selanikten uzaklatrmak iin stanbulda Genelkurmay Bakanlna yazarak onun baka bir greve atanmasn ister.

817

Bunu yapmak Trk ordusunun en kymetli, en bilgili subaynn meslek hayatn krletirmek demekti. Harbiye Nezareti bu istek zerine Onu 27 Austos 1911de Trablusgarp Tmeni Kurmay Bakanlna tayin edip oraya gnderilmesini Selanike bildirir. Fakat Mustafa Kemal daha yola kmadan Harbiye Nezaretinin 13 Eyll 1911 tarihli emriyle Genelkurmay Bakanl dairesine tayin edilir.34 etin Bir Direni: TrablusgarpSavanda Mustafa Kemal Mustafa Kemal, Selanikten stanbula atandktan ksa bir sre sonra Avrupa byk devletler ailesine girmenin yolunun smrge sahibi olmaktan getiini dnen talyanlar, 29 Eyll 1911de Kuzey Afrikada bir Trk topra olan Trablusgarpa saldrdlar.35 talyan saldrs balad srada geni Trablusgarp topraklarnda toplam 2450 kiilik ok czi bir Trk askeri bulunuyordu. Hi kimse gl, modern ve saylar yz bini aan talyan kartma birlikleri karsnda Trk kuvvetlerine baar ans tanmyordu. Trablusgarpta bulunan 42. Tmenin kuvvetlerinin ok byk blm eyh dris Ayaklanmasn bastrmak zere Yemene gnderilmiti. ki bamsz svari alay lavedilmi; top ve tfekler ise eskidikleri gerekesiyle stanbula gtrlm, yerlerine yeni silahlar gnderilmemiti. Blgenin valisi bata olmak zere mlki ve askeri memurlarn tamamna yakn izin ve tayin gerekesiyle Trablusgarptan ayrlmlard. Yeni tayin olan memurlar ise henz grev blgelerine ulaamamlard. talyanlarn Trablusgarp kolayca igali iin tm artlar uygundu. Bu artlar dikkate alan siyas ve asker evreler, Trablusgarp savunmann imkansz olduunu dnyorlard. Hatta Osmanl Hkmeti de ayn dncede olduu iin talyanlar savatan vazgeirtip Trablusgarp uygun artlarda vermenin yollarn aryordu. Ancak tm bar giriimleri sonusuz kalnca Harbiye Nazr Mahmut evket Paa, talyay bara zorlayabilmek iin tm imkanlarn kullanlarak direnie geilmesini emretti.36 Uzakta da olsa vatann bir parasnn igale uramas, idealist gen Trk subaylar arasnda byk bir yank yaratt. Bunlarn zihinlerinde Trablusgarp talyanlara kar gerilla sava ile savunmak fikri vard. Bunun iin ncelikle Trablusgarpa ulamak gerekiyordu. Ne var ki, hkmetten umduklar destei gremiyorlard. Direniin devamn isteyen Harbiye Nazrl, talyaya resmen sava almad iin, kendi subaylarn gnderme sorumluluunu almak istemiyordu. Gnll olarak direnie katlmak isteyen subaylarn arasnda gelecein byk nderi Mustafa Kemal, Berlin Asker Ataesi Enver Bey, Ali Fethi Bey, Sleyman Asker Bey ve onlarla ayn arzuyu paylaan yzlerce subay vard. Hepsi de cepheye ulaabilmenin hesaplarn yapyorlard. Deniz yoluyla gitmeleri imkansz grnyordu. Kara yoluyla Msr ve Tunus zerinden Trablusgarpa ulamay planlyorlard. ngiliz ve Franszlarn gei izni vermeyecekleri ihtimali de gzden uzak tutulmuyordu. Yakalanma ihtimaline kar topluca deil, kk gruplar halinde yola klacakt.37

818

Gen Kolaas Mustafa Kemal, 15 Ekim 1911de beraberinde Yakup Cemil Bey ve bir grup arkadayla Msr zerinden Trablusgarpa gitmek zere yola kt. htiyalar olan paray temin iin ttihat ve Terakki Genel Merkezine mracaat etmiler, fakat tek kuru alamadan elleri bo dnmlerdi. Buna ramen bu vatansever insanlar kararlarndan vazgememiler ve Mustafa Kemalin verdii senet karl mer Fevzi Beyden 200 ngiliz liras bor alarak yola kmlard.38 lk bakta Osmanl hkmetinin dahli olmadan yaplan gnll bir hareket gibi grnse de Mahmut evket Paann Trablusgarp Kumandanlna gnderdii 20 Terini evvel 1327 (2 Kasm 1911) tarihli telgrafta Mustafa Kemalin baz eyhleri ve Snusileri tekilatlandrmak iin Caluya hareket ettii; oradan eyhlerden birini byk Snusi tekkesine gnderecei ve blgeden mhim bir kuvvet toplayarak Bingazi veya Trablusgarpa sevk edeceinin bildirilmesi, onun stanbulda yola kmadan nce Harbiye Nazr ile grtn ve talimat aldn gstermektedir. 39 talyan igal tehlikesi kuvvetlendiinde Osmanl Hkmetince dnlen savunma nlemlerinden biri de Kuzey Afrikada byk etkinlii olan Snusi tarikt mensuplarn direnie tevik etmek olmutur. gal baladktan sonra Snusiler nezdine Mustafa Kemalin gnderilmesi ok manidardr. Harbiye Nezareti Mustafa Kemale bu emri verirken onun rgtleyicilik ve insanlar etkileme yeteneinin farkndadr. Eer o, dier gnll subaylardan stn ve dirayetli olmasayd kendisine bylesine hayati neme haiz bir grev verilmezdi. Gazeteci Mustafa erif takma adyla yola kan Mustafa Kemal, Msrda hastaland iin skenderiyede on be gn kadar hastanede yatar. Biraz iyiletikten sonra bu srada skenderiyeye gelen arkadalar Nuri ve Fuat Beylerle tekrar yola karlar. Defalarca ngiliz snr devriyelerine yakalanma tehlikesi atlatldktan sonra Tobruktaki Trk karargahna ularlar.40 Burada onlar Tobruk ve havalisi kumandan Edhem Paa karlad. Bu arkada savaa Tobruk cephesinde katldlar. Mustafa Kemal gibi ok kymetli bir kurmay subaydan yararlanmak isteyen Edhem Paa, Harbiye Nezaretine gnderdii 14 Aralk 1911 tarihli telgrafla Mustafa Kemalin emrine tayinini istedi.41 1908de Trablusgarp ve Bingazi halkn tanma frsat bulan Mustafa Kemal, bu defa da nasl bir yol izlemesi gerektiini biliyordu. nce yrenin erafyla toplantlar dzenledi. Direnie katlanlarn dzensiz ve adeta silahsz olduklarn grd. O blgenin en nfuzlu insanlarndan biri olan eyh Mebri ile grmesinde ona din kardeim diye seslenerek gvenini kazand. Yapt konumalarda insanlarn din ve mill duygularn galeyana getirerek son talyan asker kovulana kadar savamaya yemin ettirdi. Bata eyh Mebri olmak zere bir ok kabile reisi, Mustafa Kemalin emrinde olduklarn bildirdiler. Daha sonra Byk Snusi tekke ve zaviye eyhleri ile gren Mustafa Kemal, o srada en byk eyh konumunda olan eyh Ahmet es-Snusnin sevgisini ve desteini kazand.42 kisi arasndaki dostluk daha sonraki yllarda da devam etti. Memleketini terk etmek zorunda kalan eyh Ahmet es-Snusi, Milli Mcadele yllarnda Mustafa Kemalin yan banda yer ald. Mustafa Kemalin salad gven ve ikna gc sayesinde saylar on binlere ulaan gnll direni kuvvetleri rgtlenerek talyanlara kar amansz bir savaa giritiler.43

819

Mustafa Kemal, Tobrukta iken binbala ykseltildi. Erkn- Harbiye-i Umumiye Dairesinin 29 Kasm 1911 tarihli telgraf ile 27 Kasmda binbala ykseltildii bildirilmiti. Ayn telgraftan Mustafa Kemalin ad geen dairenin 1. ubesinde deil, 3. ubesinde grevli olduu anlalmaktadr. 44 Ksa bir sre sonra Edhem Paann ikmal ileri kumandanlna atanmas zerine Mustafa Kemal Tobruk Kumandan oldu.45 Komuta ettii birliklerde ilk nemli baarsn 21/22 Aralk gecesi gerekletirdii bir baskn taarruzla elde etti. Modern silahlarla techiz edilmi iki talyan taburu malup edilerek Tobruk blgesinin statejik bakmdan nemli iki vadisi ele geirildi.46 Tobrukta kazanlan bu zaferden sonra Mustafa Kemal, Derne Dou Gnllleri

Kumandanlna atand. Bu blgedeki derme atma kuvvetleri rgtleyen, eiten ve askeri bir disiplin altna alan Mustafa Kemal, dmana kar gerilla usulyle saldrlara balad. Bu saldrlar o kadar etkili oluyordu ki, talyanlar istihkamlarndan balarn karamaz hale dmlerdi. 47 1912 yl ubat ay balarnda grevini Yzba Fuata teslim eden Mustafa Kemal, Derne Umum Kuvvetlerine komuta etmeye balar. Bu dnemde onun abalar sonucunda dzenli birliklerin ve milis glerinin says olduka artar. Mustafa Kemalin baar ile uygulad gerilla taktii karsnda aciz kalan talyanlar, Derne blgesinde bulunan asker birliklerini balarndaki general de dahil olmak zere deitirerek yeni birlikler gnderirler.48 Yeni Tmen Komutan Reissalinin komutasndaki talyan kuvvetleri, 11 Eyll 1912de grup halinde saldrya geti. talyanlarn hedefi, Dernenin 12 km gneyindeki Seyyid Aziz blgesine hakim olmakt. Sayca ve silah bakmndan ok stn olmalarna ve taarruzlar sava gemilerince de desteklenmesine ramen talyanlar arzuladklar baary elde edemediler. Mustafa Kemal, emrindeki kk muharebe gruplaryla ileri-geri, saa-sola kaydrmalar yaparak dman taarruzu durdurmay baard. talyanlar ancak tahkim ettikleri bir hattn gerisinde tutunabildiler. Savan bitimine kadar da bir daha saldrya gemeye cesaret edemediler.49 talyanlar, Trablusgarp topraklarna 130.000 asker karmalarna ramen bir askeri baar elde edememilerdi. Beyrutu bombardmanlar, anakkale Boazn zorlamalar ve Rodos-On iki Aday igal etmeleri de Osmanl Devletini teslimiyeti bir bara zorlayamamt. Ancak 1912 yl Ekim ay balarnda Balkanlarda balayan sava talyanlar iin bulunmaz bir frsat yaratt. Osmanl Devleti bar artlar zerinde srdrdn srarlarndan vazgeerek 15 Ekim 1912de imzalad Ouchy Antlamas ile Trablusgarp ve Bingaziyi talyaya brakt.50 Mustafa Kemal BalkanSavanda Yaklak bir yldr vatann uzak bir parasn dmana kar kahramanca koruyan Mustafa Kemal, Ouchy Antlamasna daha tepkisini bile gsteremeden Balkan devletlerinin saldrlaryla sava balaynca ve pe pee alnan felaket haberleri zerine derhal muharebe alannda grev almak istedi (24 Ekim 1912). Hemen yola kan Mustafa Kemal, Msra geldiinde Komanova yenilgisini, Selanikin dtn, Bulgarlarn atalca nlerine kadar ilerlediklerini haber alnca byk bir znt

820

duydu. Trk ordularnn bu kadar abuk ve kolay yenilebileceklerine bir trl inanmak istemiyordu. Bir an nce savaa katlmak arzusuna ramen yollarn kapal olmas yznden Romanya zerinden stanbula ulaabildi.51 Gelir gelmez savan gidiat hakknda incelemelerde bulundu ve durumu tahmin ettiinden daha kt buldu. Gelibolu yarmadas kuzeyindeki berzahn, stanbulun savunmas asndan tad nem konusunda Bakumandanl uyard. Bunun zerine kendisini Bahrisefit Boaz Kuvvay Mrettebesi Harekt ubesi Mdrlne tayin ettiler (25 Kasm 1912). Bu kolordu daha sonra Bolayr Kolordusu ismini alm ve Mustafa Kemal de kurmay bakanlna atanmtr. 52 Bu grev esnasnda Bolayr ve Geliboluda bulunan Mustafa Kemal, muhtemel bir dman saldrs karsnda anakkale Boaznn nasl savunulabileceine dair incelemeler yapmak frsatn buldu. Bolayrda iken 1 Mart 1913te yarbayla terfi etti. Edirnenin kurtarlmas iin birtakm aklc nerilen sundu ise de dikkate alnmad.53 Aylardr kuatma altnda bulunan Edirne, 26 Mart 1913 gn Bulgar saldrs sonucunda dnce, Osmanl Devleti, Enes-Midye izgisinin tesinde kalan tm Rumeli topraklarn Londrada imzalad anlama ile terk etmek zorunda kald. Ancak ok gemeden Balkan devletleri, kazandklar topraklar paylaamadklarndan aralarnda 5 Temmuz 1913te sava balad. Srp, Yunan ve Romen ordularndan oluan mttefik gler, Bulgar ordusunu yenilgiye urattlar. Bu frsat deerlendirmek isteyen Osmanl Devleti ordular Trakyada saldrya geti. Mustafa Kemalin kurmay bakanln yapt Bolayrdaki kolordu da Dimetoka ve Edirne zerine yrd. Edirneye ilk giren birlik, balarnda Mustafa Kemalin bulunduu Bolayr kolordusuna bal tugaya aitti (22 Temmuz 1913). Ancak bu olay dolaysyla yine Enverin ad anld ve onun Edirneyi kurtard sylendi. Gerekte Edirneye ilk girenler arasnda bulunan Mustafa Kemalden hi sz edilmedi.54 Balkan Savalar, Mustafa Kemali sarsan ac olaylardan biri olmutur. O, devletin bana gelecekleri nlemek maksadyla daha nceden defalarca ordunun siyasetten ayrlmas gerektiini anlatmaya alm ve hatta bu yzden ittihatlarla bozumu, ordunun modernletirilmesi ve iyi eitilmesi iin gayret ve aba gstermi, askerin eitimi ile ilgili kitaplar yazm, eviriler yapm ve bilgili komutanlarn sevk ve idarelerinde byk iler baarlabileceini gstermiti. Selanikte bulunduu yllarda O, Balkan devletleriyle kabilecek muhtemel bir sava halinde Bat Trakyadan bir kolordu kaydrarak Dou Trakyada Ergene rma civarnda toplanacak ordu ile Bulgarlara kar saldrya gemeyi, bunun dndaki blgelerde kesin sonulu muharebelere girimemeyi planlard. Sava esnasnda ise onun dndklerinin hi biri yaplmad. Balkan yenilgisi, Mustafa Kemalin yreinde ok derin aclar brakt. O, sadece her zerresi Trk kan ile sulanarak vatan haline getirilen Rumelinin kaybna zlmekle kalmyor, ayn zamanda doduu byd, yllarca havasn teneffs ettii Selanikin adeta tek kurun atlmadan dmana teslim edilmesinin zdrabn yayordu.55 Askeri ve Diplomatik Bir Grev:Mustafa Kemal Sofya AskeriAtaesi Bulgaristan ile 29 Eyll 1913te bar antlamas imzaladktan sonra Talat Bey, orduda yaplmas dnlen birtakm deiiklikler iin Enveri baa geirmeyi dnyordu. Mustafa Kemal, Enver tarafndan sevilmiyor, hatta kskanlyordu. Ayrca o, Osmanl ordusunun slah iin gelecek

821

olan Alman subaylarna verilmesi dnlen yetkilerin aleyhinde bulunuyor, bundan devletin byk zararlar greceini ileri sryordu. Dier yandan hkmetin izledii politikaya etin bir biimde kar olan ve bunu her frsatta aklamaktan geri kalmayan Mustafa Kemali stanbuldan uzaklatrmak isteyen Enver ve Talat Beyler, onun iin Sofya Askeri Ataelii grevini uygun grmlerdi.56 27 Ekim 1913te Mustafa Kemal, Sofya ataemiliterliine atand; yeni grevine 20 Kasm 1913te balad. Sofya askeri ataesi olmas, Mustafa Kemalin fiilen ordudan ekilmesi ve etkisiz hale gelmesi demekti. Mustafa Kemali ok iyi tanyan Enver, onun deerini biliyor, fakat ok gl bir kiilie sahip olmas yznden ondan ekiniyordu. Onu kendi iktidar iin tehlikeli bulan Enver, Mustafa Kemalin yeniden faal bir askeri grev almasn istemiyordu. Enver Harbiye Nazr olduktan bir mddet sonra Mustafa Kemale srdrd greve ek olarak Bkre ve etine askeri ataeliklerini de verdi.57 Harbiye Nezaretinin Mustafa Kemalden bekledii en nemli grev, Bulgarlarla Osmanl Devleti arasndaki askeri sorunlarn zmlenmesi, Balkan devletlerinin askeri vaziyet ve hazrlklarnn renilmesiydi. Grevini titizlik ve itina ile yapan Mustafa kemal, stanbula istenen bilgileri gndermeyi baaryordu. 1914te Yunanistana kar Bulgaristan ile bir anlama yaplmas giriimlerinde kayda deer nemli hizmetlerde bulundu. O srada Bulgaristan Harbiye Nazr olan General Boyacyefin Mustafa Kemale gnderdii 15 Mart 1922 tarihli mektup, bir askeri atee olarak bu lkede ne denli nemli iler baardn ortaya koyan bir belge niteliindedir. 58 Mustafa Kemal, Sofyadaki ataemiliterlik grevinde 20 Ocak 1915 tarihine kadar kald. Bir Kahramann Douu:Mustafa Kemal anakkalede 28 Temmuz 1914te insanlk tarihinin en kanl atmalarndan biri olan Birinci Dnya Sava balad. Mustafa Kemal, savan gidiatn yakndan izliyordu. O, sava Almanyann kaybedeceini dnyor ve Almanya ile ittifak yaplmasna iddetle kar kyordu. 2 Austos 1914te Almanlarla imzalanan ittifak antlamasna ramen Osmanl Devleti, gerekli hazrlklar yapabilmek iin tarafszln ilan etmiti. Goeben ve Braslau adl Alman sava gemilerinin Osmanlya snmasndan ksa bir sre sonra Trk donanmasnn 29 Ekim 1914te Rus limanlarn bombalamas zerine Osmanl Devleti de savaa girdi. Sava ilan eden taraf olmak istenmedii iin Osmanl Devletinin Rusya, ngiltere ve Fransa ile sava halinde olduuna dair rade-i Seniyye ancak 11 Kasm 1914te yaynland.59 Savan sonucunu kestirmesine ramen lkesine hizmet etmek isteyen Mustafa Kemal, orduda aktif bir grev almak isteini Harbiye Nazr Enver Paaya yazd. Onun istedii zel bir grev deil, rtbesine uygun bir grevdi. Ancak Enver Bey, rakip ve muhalif olarak grd iin ekemedii Mustafa Kemale byle bir frsat vermeyi dnmyordu; Sofyadaki grevinin nemli olduunu ileri srerek hayr cevab verdi. Mustafa Kemal, yurt savunmasnda daha yce ve nemli bir grev olamyacan, arkadalar cephede ate hattnda iken kendisinin ataelik yapamayacan sylyor ve Envere hitap ederek Eer birinci snf zabit olmak liyakatndan mahrum isem, kanaatiniz bu ise,

822

ltfen ak syleyiniz diyordu. Bu arada Sofyaya gelen Sleyman Askeri Bey aracl ile Irak Cephesi komutanlnn kendisine verilmesini talep etti. Bu bavurunun cevabn beklerken Sleyman Askeri Beyin Irak Cephesi fiili komutanlna getirildiini rendi. 60 Sarkam hezimeti, kolay zaferler kazanmay hayal eden Enver Paann dncelerini deitirdi. Enverin hayalperestlii, askeri kifayetsizlii ve basiretsizlii yznden yz bine yakn Trk genci dondurucu soukta can vermiti. Ayn gnlerde yazmalarla sonu alamayacan dnen Mustafa Kemal, stanbula gitmeye karar vermiti. Eyalarn toplad srada bir telgraf ald. Bu telgrafta On dokuzuncu Tmen Kumandanlna tayin oldunuz, hemen hareket ediniz deniliyordu (20 Ocak 1915). 2 ubat 1915te tayin emrini ald.61 Tayin edildii Tekirdada yeni kurulmakta olan bir tmendi. Bu srada mttefikler, savata zor duruma den Rusyann ykn hafifletmek ve en ksa yoldan yardm ulatrabilmek iin anakkale Boazn zorla gemeye karar vermilerdi. Bir karma ihtimali her geen gn kuvvetleniyordu. Mustafa Kemalin kumandan olarak atand On dokuzuncu Tmen, ordu ihtiyatnda bulundurulmak zere nce Maydosa sonra Bigalya nakledilmiti. Bu srada anakkale Boazn gemeye alan ngiliz ve Fransz donanmalar baarsz olup geri ekilmilerdi. Bu baarszlktan sonra anakkale Boazn karadan zorlamak zere Boaz dndaki adalarda kuvvet ymaya balamlard. Bunlar olup biterken tmenin kumandasn devir alan Mustafa Kemal, dmann muhtemel karma tehlikesine kar emrindeki birliklere uyank olmalar emrini vermiti. Bir taraftan da yeni kurulan tmenini sekin bir birlik haline getirmek iin youn bir gayret gsteriyordu. Nitekim On dokuzuncu Tmen, onun abalar sonucunda bir ay gibi ksa bir srede gzide bir kuvvet haline gelmitir.62 23 Mart 1915te anakkale blgesinin savunmas iin Beinci Ordu kuruldu ve kumandanlna Alman Generali Liman von Sanders getirildi. Dmann Bolayra karma yapaca dncesiyle hareket eden Sanders, savunma plann buna gre hazrlam ve birliklerin konulanmasn da buna gre yapmt.63 Trk komuta heyeti ise daha balangta kuvvetlerin yarmada kylarnda dman karlamas gerektiini savunuyorlard. Maydosa gelen On dokuzuncu Frka Kumandan Mustafa Kemal de ayn dncedeydi. Mustafa Kemale gre, dman karma teebbsnde bulunursa iki noktadan harekete geerdi. Bunlardan biri Seddlbahir, dieri ise Kabatepe idi. Bu kylar, dman karaya karmadan savunmak mmknd. O, bu gl ihtimali dikkate alarak blgeyi koruyabilmek iin birliklerini bir dman karma hareketine kar gece gndz eitirken bir taraftan da dmann karma yapabilecei noktalar zerinde dnmeye devam ediyordu. Dman Seddlbahir blgesine karsa, yarmadann iki ucunu donanmasyla ate altna almak imkann bulacakt. Dmann kuvvetlerinin byk blmn bu blgeye karma ihtimali yksekti. Eer dman Mustafa Kemalin dnd gibi bu blgeye karsa Trk ihtiyat birliklerinin buraya hareketi de dman basks altnda yaplabilirdi. Bir de Altepe kaybedilirse dman Boazn i tabyalarn ate altna alma imkanna kavuacakt. Bu nedenlerle O, Seddlbahir blgesini savunacak kuvvetlerin, sahilde savunma mevzilerinde yerletirilen kuvvetler olmas gerektii kanaatindeydi. Son derece isabetli olan bu

823

deerlendirmelerini, 18 Mart gn Mstahkem Mevki Kumandan Albay Cevdet Beye anlattnda onun kendisi gibi dnmediini anlad.64 Mustafa Kemalin, dmann karma yapma ihtimalini yksek grd bir dier blge olan Kabatepe kylar yedi sekiz kilometre uzunluundayd. O, bu blgenin de sahili zerinde yeterli kuvvetlerle dorudan doruya savunulmasn gerekli gryordu. Savunma hazrlklar srdrlrken bir dier tartma, kuvvetlerin byk blmnn iki Yarmadadan hangisinde konulandrlmas konusuydu. Mustafa Kemal, batan itibaren Gelibolunun anakkale Yarmadasndan daha nemli olduunu ileri sryor ve bu fikrini srarla savunuyordu. Onun savunduu ve uygulanmasn istedii fikirlerinden biri de kyda bulunan birliklerin yeni gelen kuvvetlerle takviye edilmesiydi.65 Dman gemileri, 25 Nisan 1915 gn tanyeri aarmadan Arburnu ve Seddlbahir blgelerine karma yapmaya baladlar. Mustafa Kemalin ngrs hakl kmt. karma balamadan nce Maydosta bulunan On dokuzuncu Tmen bal bulunduu nc Kolordudan gelen emre gre, genel ihtiyat gc olarak kullanlacakt. Dmann karma harekatna gre, Gelibolu, Maydos, blgelerinde veya Anadolu yakasnda kullanlacakt.66 Dman, Seddlbahir ve Arburnuna karma yaptktan sonra Altepe ile Conkbayr, Kocaimentepeyi ele geirmeyi, daha sonra ise Kilidbahir zerinden anakkale Boaznn Rumeli kesimindeki merkez tabyalar susturmay planlamt. karma baladnda Boazlar savunmakla grevli Beinci Ordunun birliklerinin byk bir blm, liman von Sandersin ngrelerine gre konulandrld iin Saroz Krfezi ve Anadolu kesiminde bulunuyordu. karmann yapld blgede Dokuzuncu Tmen ve iki jandarma taburundan ibaret zayf bir kuvvet bulunuyordu. Bu srada Saroz Krfezinde dmann yapt deniz gsterisini haber alan Liman von Sanders, atn bu yne doru srerek baz birliklerin kendisini takip etmesini emretmi; Gelibolu yarmadasnda bulunan Dokuzuncu ve On dokuzuncu Tmenlerden gelen raporlara adeta kulan tkamt.67 Sabaha kar Arburnu ynnden gelen top seslerini duyan Mustafa Kemal, derhal bir svari bln keif iin Kocaimen Tepe istikametine gndermiti. Durum ok tehlikeliydi. Arburnuna kan ngilizler, buradaki Trk birliini pskrterek Kocaimen Tepeye doru ilerliyorlard. Yarmadann ortadan ikiye blnmesi, Trk tabyalarnn drlmesi ve stanbul yolunun dman donanmasna almas tehlikesi domutu. Mustafa Kemalin birliini harekete geirebilmesi iin Ordu Komutan Sandersin emri gerekiyordu. On dokuzuncu Tmenin bal bulunduu nc Kolordu Komutan Esad Paa, iyi bir asker olmakla birlikte ordu komutanndan habersiz inisiyatif kullanp ordu ihtiyatnn kullanmay gze alabilecek bir kimse deildi. Yine de Mustafa Kemalin birliini savaa sokmak iin yapt bavuruya kar kmad. Ordu karargah ile On dokuzuncu Tmen arasndaki irtibat kesilmiti. Mustafa Kemal, mtereddit ve kararsz kalarak zaman kaybetmenin byk tehlikeler douraca dncesiyle harekete gemeye karar verdi. 57. Piyade alayn Kocaimen tepesine doru hareket ettirdi. Bu tepeye ulaan Mustafa Kemal, buradan dman birliklerini gremeyince yanna ald birka kiiyle

824

Conkbayrna doru yola kt. Fakat arazinin msait olmamas yznden atlarndan inip yaya olarak Conkbayrna ulaabildiler. Buraya vardklarnda 261 rakml tepeden kynn gzetleme ve emniyet memuru olan bir Trk mfrezesinin Conkbayrna doru kamakta olduklar grld. Bunlarn karsna kan Mustafa Kemal, askerlere niin ekildiklerini sordu. Cephaneleri bittii iin katklar cevabn alnca, Cephaneniz yoksa sngnz var diyerek bunlara sng taktrd. Bunu gren dman askerleri, yeni bir direnme ile karlatklarn zannederek durakladlar. Mustafa Kemal, bu olay anlatrken Kazandmz an bu andr diyecektir.68 Kazanlan bu sre zarfnda yolda olan 57. Alayn nc bl yetiti. Gelenleri derhal mevzilendirdikten sonra byk bir ksmn kar taarruza geirdi. Durum ok nazik grnyordu. Conkbayrnn mutlaka savunulmas gerekiyordu. O gn 57. Alaya yaptrd taarruz, yle sradan bir taarruz deil, herkesin baarmak veya lmek azmiyle harekete susam olduu bir taarruzdur. O, askerlerine verdii emirde, Size ben taarruz emretmiyorum, lmeyi emrediyorum. Biz lnceye kadar geecek zaman iinde yerimize baka kuvvetler ve kumandanlar gelebilir diyordu.69 Mustafa Kemalin amac, dman denize dkmekti. Fakat arazinin fundalk ve engebeli oluu, gece gr imkannn bulunmamas, gece karanlndan yararlanan dmann karaya takviye birlikler karmas dolaysyla bu mmkn olmad. Ancak Onun kendi inisiyatifini kullanarak tmenini zamannda savaa sokmas ile Gelibolu yarmadasnn stratejik bir paras olan Kocaimen platosunun dman eline gemesini engellemi ve ilk andan itibaren dmann boaza hakim olmak planlarn sonusuz brakarak anakkalede Trk savunmasnn temellerini atm oldu. Verdii kararla Trk milletinin kaderini deitiren adam olarak anld. Mustafa Kemal, cephedeki baarlarndan dolay 1 Haziran 1915te Albayla terfi ettirildi. 25 Nisan-17 Mays 1915 tarihleri arasnda bir kolordudan daha byk kuvvetlere komuta etmiti. Ne var ki, burada da Enver Paann kskanlk duygular devreye girmi, Mustafa Kemal tekrar tmeninin bana dnmek zorunda brakld gibi kazand baarlarla generallii oktan hak ettii halde ona ancak Albaylk rtbesi layk grlmt.70 6/7 Austos gecesi balayan ngiliz taarruzunda Mustafa Kemalin On dokuzuncu Tmeni, ok ar bir topu atei altnda olmasna ramen dman pskrtmeyi baard. Conkbayrnn 8 Austosta ngilizler tarafndan ele geirilmesi, ok tehlikeli bir durum yaratmt. Geri alnmazsa Geliboludaki Boaz savunan Trk tabyalarnn dmesi kanlmaz olurdu. Bir gn sonra 9 Austosta balayan Trk taarruzu srasnda Liman von Sandres ve Esat Paann acizlii yznden durum vahim bir hale gelmiti. Mustafa Kemal, Ordu Komutanna, sevk ve idareyi bir elde bulundurmak iin tm kuvvetlerin bir komuta altnda ve kendi emrinde birletirilmesinden baka are olmadn bildirdi. 8/9 Austos gecesi gelen emirle Mustafa Kemal, Anafartalar Grubu Kumandanlna atand. Bylece arzu edilmedii halde durumu dzeltebilecek tek dirayetli komutan olduu iin artlarn zorlamasyla ona 16. Kolordunun ve Anafartalar blgesinin fiili komutanl verilmiti. Mustafa Kemal, 10 Austos gn balayan taarzula Conkbayrn dmandan geri ald.71

825

Birliklerine kumanda eden Mustafa Kemal, bu arpmalar srasnda yaad ilgin bir olay yle anlatr: Muharebe meydannda cereyan eden hali temaa ederken bir arapnel paras gsmn sa tarafna arpt. Cebimde bulunan saati para para etti. Vcuduma nfuz edemedi. Yalnzca derince bir kan lekesi brakt. Bu saat enkazn bilahare Liman Paaya verdim. O da, aile asalet armasn hvi kendi saatini bana verdi.72 Anafartalarda 7 Austosta balayan kanl atmalar, 21 Austosta yaplan dman taarruzuyla doruk noktasna ulat. Dman kuvvetleri, Mustafa Kemalin askeri dehas karsnda aciz kalm ve ok ar kayplara uramt. O, bu savatan sonra Anafartalar Kahraman diye anlmaya baland. 27 Austostaki son dman saldrsnn baarszla uramasndan sonra Gelibolu yarmadasndaki sava nemini kaybetmeye ve siper atmalarna dnmeye balad. Allagelen kk atmalar Ocak ayna kadar srd. ngilizlerin ekilmek istedikleri anlalyordu. Mustafa Kemal, ngilizler bir ksm kuvvetlerini ektikten sonra, geride kalanlar zerine taarruz edilmesini nerdi. Bu yapld takdirde ok sayda esir ve malzeme ele geirmek mmkn olabilecekti. Ancak, bu teklifini komutanlarna kabul ettiremeyince, 10 Aralk 1915te Anafartalar Grup Komutanlndan istifa etti.73 anakkalede kazand baarlar, Onun Trk milletinin yetitirdii byk dahilerden biri olduunu ve Trkln geleceine yn verebileceini gstermiti. stifasndan sonra Edirneye dinlenmek zere ekilen 16. Kolordunun komutan olarak birliinin banda dnd. Mustafa Kemal KafkasCephesinde Mustafa Kemal, Birinci Dnya Savanda en kalabalk Trk ordusuna komuta etmiti. anakkalede emrine verilen kuvvetler, on bir tmen ve bir atl tugaydan oluuyordu. anakkalede iyi bir stratejist, iyi bir taktisyen ve birliklerini mkemmel ekilde sevk ve idare kudretine sahip komutan olduunu ispat etmiti. Uluslarn tarihinde bylesine byk baarlara imza atan kiilere en st rtbelerin ve unvanlarn verildii ska grlmtr. Mustafa Kemal gibi byk iler baarm bir insann fazlasyla hak ettii generallie ykseltilmesi gerekirdi. Harbiye Nezareti Muamelt- Zatiye Dairesi, Mustafa Kemalin livala ykseltilmesi iin gerekli ilemleri yapt ve belgeleri Enver Paaya sundu. O ise belgeleri uzun sre bekletip gerekli olan padiah iradesini almad. 1 Nisanda hazrlanan bu belgeler, yedi ay bekletildikten sonra ancak Ekim aynda kendisine Tugeneral olduu tebli edildi.74 Ruslar, 1915-1916 knda Kafkas cephesinde saldrlarn srdryorlard. ngiliz ve Franszlarn Geliboludan ekileceklerini renen Ruslar, anakkaledeki Trk birlikleri Kafkas cephesine kaydrlmadan ve stnlk kendilerinde iken amalarna ulamak iin saldrlarn artrmlard. Bu saldrlar sonucunda 16 ubat 1916da Erzurum dm; Ruslar, Of-BayburtMamahatun hattnn dousuna kadar ilerlemilerdi. Osmanl Bakumandanlk Vekaleti, Erzurumu geri alabilmek iin II. Orduyu blgeye nakletmeye alyordu. Mustafa Kemalin 16. Kolordusu da bu

826

orduya balyd. 27 ubatta Edirneden yola kan Mustafa Kemal, 26 Mart 1916da Diyarbakra ulaarak yeni grevine balad.75 Sregelen Rus saldrlar sonucunda durum kritik bir hal almt. Dmann Mu ve Bitlis gneyindeki geitleri zapt ederek Gneydou Toroslar amas halinde Irak ve Suriyedeki ordular da tehlikeli duruma debilirlerdi. 16 Kolordunun 5. tmeni Bitliste, 8. tmeni ise Muun gneyinde bulunuyordu. Mustafa Kemalin karargah ise Silvanda idi. 12 Temmuz 1916da Muun gneyinde bulunan 8. tmene Ruslar misli bir kuvvetle saldrdlar. gn sren atmalardan sonra bu tmen, Kulp Boazna ekildi. Rus komutan, birbirinden uzak olan Trk tmenlerini ayr ayr yenmeyi planlyordu. Kulp Boazna tkanan 8. tmenin karsna drt-be tabur kuvvet brakarak dier kuvvetleriyle opakur cephesine taarruza balad. Bunu sezen Mustafa Kemal Paa, banda bulunduu 8. tmeni taarruza geirerek Kulp Boaznda ve Muun gneyinde gn boyunca devam eden arpmalardan sonra Muu geri ald. Bu durum, Ruslar korkuttu; zira, II. Trk ordusuna kar savaan btn Rus kuvvetlerini evrilmek tehlikesiyle kar karya brakmt. 8 Austos 1916da ar zaiyata urayan ve binden fazla esir veren dman, ekilmeye balamt. Bitlis 5. tmen tarafndan geri alnm ve Rus kuvvetleri Ahlatn gneyine kadar ekilmilerdi.76 Mustafa Kemal, 17 ubat 1917de kurulmas planlanan Hicaz Kuvve-i Seferiyesi

Kumandanlna atand. ama giderek IV. Ordu Komutan Cemal Paa ile grt. Hicaz ve Suriyenin vaziyetini inceledikten sonra asker durumun ok nazik olduunu, Hicazn boaltlarak Suriye cephesinin kuvvetlendirilmesini nerdi. Enver Paa, bu neriyi kabul etmemekle birlikte Hicaz Kuvve-i Seferiyesi adl ordunun kurulmas fikrinden vazgeti. Mustafa Kemal de tekrar birliinin bana dnd.77 Ruslarla yaplan muharebeler srasnda Mustafa Kemal, vaziyeti derhal kavramak, ani karar vermek, dmana gz atrmadan harekete gemek, uygulamalarda sorumluluu stne alarak, ok tehlikeli durumlarn iinden yldrm hzyla kma kabiliyetini sergilemitir. 16. Kolordunun blgedeki baarlar, bir kere daha dikkatleri Mustafa Kemal Paann zerinde toplamtr. Ordu komutan izinle stanbula gidince Mustafa Kemal, II. Ordu Komutanlna atand (7 Mart 1917). O, ordu komutan olurken kurmay bakan da Albay smet idi.78 smet Beyle Hareket Ordusu gnlerinden beri tanyorlard. Burada yakn ibirlii dnemi balad. Ordu Komutan olan Mustafa Kemalin ilk ii, ok etin geen k artlarnda souk ve alktan krlan birliklerin, beslenebilecekleri ve korunabilecekleri blgelere ekmek oldu. Ruslar modern vastalardan yararlandklar halde, kn ok daha fazla zaiyat vermilerdi. Trk kuvvetlerinin zaiyatnn az olmasnda alnan nlemlerin byk etkisi vard.79

Mustafa KemalPaa VII. Ordu Komutan

827

Irak cephesinde 10 Mart 1917de ngilizler Badat ele geirdiler. Bu gelime zerine Halepte Enver Paann bakanlnda toplanan baz komutanlar, Badatn ngilizlerden geri alnabilmesi konusunu grtler. Toplant sonunda Badat zerine yaplacak seferde kullanlmak zere Yldrm Ordular Grubu ad altnda bir ordular grubu kuruldu ve bana da Alman Generali Falkenhein getirildi. Mustafa Kemal, 5 Temmuz 1917de bu grubun iinde yer alan VII. Ordunun Komutanlna tayin edildi. ok gemeden asl tehlikenin Irakta deil, Filistinde olduu gerei anlalmtr. Yldrm Ordular grubu Filistinde ngilizlere kar savaacakt. Mustafa Kemal Paa, bu cephede greve baladktan sonra, 20 Eyll 1917de Sadrazam Talat Paa, Bakumandan Enver Paa, Bahriye Nazr ve IV. Ordu Kumandan Cemal Paaya birer rapor gndererek devlet ve sava ynetiminin ok kt olduunu, halkn iinde bulunduu sefalet ve perianl, alnmas gerekli grd nlemleri dile getirirken emperyalist emeller peinde koan Falkenheina geni yetkiler verilmesini de sert bir slupla eletirdi.80 Enver Paa, bu raporlara Falkenheini tutan ve ona grevinden ekilmesi ve II. Ordu Kumandanln neren ksa cevabndan sonra, VII. Ordu Kumandanlndan istifa ettii gibi teklif edilen Ordu Kumandanln da kabul etmeyip stanbula dnd. 7 Kasm 1917de genel karargah emrine alnd.81 Avrupaya Yolculuk Savan en zor ve etin anlarnda zaferler kazanm, baarlaryla halkn gnlnde taht kurmu muzaffer bir generalin akta kalmas, ordu iinde ve iten anlayan evrelerde trl dedikodulara yol ayordu. Bu durum, hem Enver Paann itibarn zedeliyor hem de Mustafa Kemale kar duyduu kukular arttryordu. Mustafa Kemale acilen bir i bulmak ve onu stanbuldan uzaklatrmak gerekiyordu. 1917 ylnn Aralk aynda Keizer, Osmanl Padiahn Alman mparatorluk Karargahn ziyarete davet etmiti. Padiah hasta olduu iin yerine Veliaht Vahidettin Efendinin gitmesi kararlatrld ve Mustafa Kemal Paaya Osmanl Ordusunun temsilcisi olarak Almanyaya gitmesi nerildi. Tahta kmas pek uzak olmayan Veliahtla tanmak, ona gerekleri anlatmak, gvenini salamak ve Padiah olunca da devlet ilerinde sz sahibi olmak, hem Mustafa Kemal hem de lke iin ok yararl olabilirdi. O, bu dncelerle teklifi kabul etti. 15 Aralk 1917 ve 5 Ocak 1918 tarihleri arasnda yaplan bu resm gezide, savan giditn, devleti bekleyen kanlmaz sonular btn akl ile Veliahta anlatmaya alt. Ona V. Ordu Kumandanl ile Bakumandanlk Vekaletini uhdesine almas hususunda telkinde bulundu.82 Almanyada Ordu Genel Karargahn, cepheleri, mparator Wilhelmi, Mareal Hindenburgu ve General Ludendorffu ziyaret ettiler. Dn yoluculuunda Sofyada istasyonda dostlaryla gren Mustafa Kemal, Almanya sava kaybetmitir szleriyle savan sonucuna ilikin kanaatini ifade etti. Alman cephelerini gezdikten ve Alman Generallerle konutuktan sonra vard sonu bu idi.83 stanbula dndnde hastalanan Mustafa Kemali muayene eden doktorlar, bbrek rahatszl tehisini koydular. Bir ay kadar yatandan kamad. Doktorlarn tedavisi, ektii zdrab dindiremiyordu. Tedavi iin Viyanaya gitmesini tavsiye ettiler. 13 Maysta yola kan Mustafa Kemal, Viyanada muayene olduu bir profesrn gerekli grmesi zerine bir ay kadar sanatoryumda tedavi

828

edildi. Sonra yine ayn profesrn tavsiyesi ile Karlsbata geti. 5 Temmuz gn ziyaretine gelen bir arkadandan Mehmet Reatn vefat ettiini ve Vahidddinin tahta ktn rendi. Mustafa Kemal Paa, yaverinden ald bir telgraf zerine tedavisini yarm brakarak stanbula dnd.84 Mustafa Kemal Paa VII. Ordu ve Yldrm Ordular GrubuKomutan Mustafa Kemal, stanbula dndkten sonra birka defa yeni Padiah ile grt. Vahidettin kendisini dosta karlad. Sava durumuna ilikin alnmasn gerekli grd nerilerini Padiaha iletti. Ancak umduu sonucu alamad. 16 Austos 1918 gn yaplan Cuma selamlnda gerekleen grme esnasnda Vahidettin, kendisini 7. Ordu Kumandanlna yeniden tayin ettiini bildirdi. Grnte Mustafa Kemal Paaya byk eref bahedilmiti. Ama o, yle dnmyordu. Bu tayin yine Enver Paann entirikalar ile elde edilmi bir srgn idi.85 Yeniden yollara den Mustafa Kemal, 26 Austos 1918de Halebe ulat. Kararghnn bulunduu Nablusa vardnda hasta olduu halde cepheyi teftie kt. Bu yzden hastal artt ve yataa girmek zorunda kald. Mustafa Kemalin blgedeki asker durumla ilgili raporlarnda zikrettii akibetler tamamyla grlmt. Falkenhein, daha kuvvetlerini toparlayamadan ngilizler taaruza geerek Kudus zapt etmilerdi. Grevden alnan Folkenheinin yerine Yldrm Ordular Grubu Kumandanlna Liman von Sanders atanmt. Yeni komutan da Suriyeyi adm adm savunmak iin geni bir cephe zerinde zayf kuvvetlerle mevzi muharebesi yapmak hatasna dmt.86

Yldrm Ordular Grubunun emrinde 7, 8 ve 4. Ordular vard. ok stn ngiliz kuvvetlerine kar geni bir cepheye yaylan, mevcut saylar te bire inen, yedek kuvvetlerle desteklenemeyen, iae ve ikmal skntlar eken Trk Ordusu ile bu blgeleri savunmak ok zordu. 19 Eyll sabahndan balayarak ngilizler, on misli bir kuvvetle 8. Orduya taarruz edip bu ordunun cephesini yardlar. Bu ordunun hezimete uramasyla Mustafa Kemal Paann emrindeki 7. Ordunun da eriann batsndaki geri ekilme hatlar kesilmiti. eria nehrinin balca geitleri de dman eline gemiti. Liman von Sanders, zamannda kendisini uyaran Mustafa Kemali dinlemi olsa bunlar yaanmayabilirdi. O, hasta yatanda kendisine ulaan bilgiler zerine ngilizlerin byle bir saldr yapacaklarn tahmin etmi ve ordusunun kurmay subaylar ile durumu deerlendirip gerekli tedbirleri almt. Ne var ki, ngiliz saldrsna ihtimal vermeyen Sanders, hibir nlem almad iin ngilizlere esir dmekten son anda kurtulmu ve Mustafa Kemalin 7. Ordusu da tehlikeli bir duruma dmt. Mustafa Kemal, stn yeteneini bir kere daha gstererek hazrlad plan gereince 7. ve 4. Ordularn ibirliini salam ve Bisanda bulunan dman kuvvetleri durdurularak ilerlemelerine engel olunmutu. Bu sayede 7. Ordu, 22-23 Eyll gnlerinde eriann dousuna geirilebilmiti. Bundan sonra am stikametinde geri ekilme uygulanmaya baland (27 Eyll 1918).87

829

Padiah, olaanst hizmetleri ve ordusunu imha olmaktan kurtard iin Mustafa Kemale 22 Eyll 1918de fahr yaverlik unvann verdi.88 Sanders, am blgesinde savunma yaplmasn planlyordu. Mustafa Kemal, uygulanmas mmkn olmayan bu fkre iddetle kar kt. O, ancak amn kuzeyinde bulunan Rayak blgesinde savunma yaplabileceini dnyordu. nerisini, Yldrm Ordular Grubu Komutanna ve Bakumandanlk Erkan- Harbiye Riyasetine telgrafla bildirdi. Bu arada Sandersin emriyle 7. Orduyu 4. Ordu Komutan emrine brakm, 28 Eyllde Rayak blgesindeki birliklerin komutasn devralmt. Ayn gn geri ekilen 7 ve 4. Ordu birlikleri am-Rayak hattna alnd. Mustafa Kemal, 29 Eyll gn ektii telgrafla birliklerin tamamnn Rayak blgesine ekilmesi nerisini Bakumandanla iletmi ve amn savunulamayacan anlatmtr. Gerekten de am, bundan bir gn sonra 30 Eyll gn dt.89 Ayn gn Mustafa Kemal, Rayaktan da kuzeyde Haleb blgesine ekilmeyi nermek zere Humusta bulunan Liman von Sandersin yanna giderek nerilerini anlatt. Sandersin, onun geri ekilme dncesine hak vermesine ramen kendisinin bir yabanc olduunu, bylesine hayat bir karar ancak memleketin sahiplerinin verebileceini sylemesi zerine Mustafa Kemal, O halde kararm uygulanacaktr dedi. Daha sonra da kendi dnceleri istikametinde gerekli emirleri verdi. Sandersin tutumu, daha nce de eitli frsatlarda bir yabancnn cephe kumandanl yapamyacan savunan Mustafa Kemali hakl karmt. Eer Mustafa Kemal, bu geri ekilme kararn vermemi olsayd, ileride telafisi mmkn olmayacak derecede kuvvet kayplarna sebep olacak, Anadoluyu savunmak zorlaacakt.90 Btn kuvvetleri nce Halebde toplayan Mustafa Kemal, daha sonra da Haleb kuzeyinde yanlar korumal bir hatta savunma nlemleri aldrd. ngilizlerin, skenderun-Belen-Diri CemalTellrrifat hattndaki bu savunma mevzilerine kar yaptklar saldrlar durduruldu. 28 Ekim 1918de Antakyada bu hattn iine alnd. Mustafa Kemal, daha sonra bu hatt, ulusal snrlar olarak kabul edecektir.91 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Mtarekesi ile Osmanl Devleti savatan ekildi. Ayn gn Mustafa Kemal Yldrm Ordular Grubu Kumandanlna atand. 31 Ekim gn Adanada kumandanl Liman von Sandersten devir ald. Mustafa Kemale gre, mttefiklerimiz iin sava bitmi olabilirdi. Oysa Trkn bamszlk sava yeni balyordu. Mtarekenin galip devletlere tand geni haklara ve birliklerin teslimini gerektiren hkmlere ramen tespit edilen hattn ulusal snr olarak kabul edilmesini birliklerinden istemiti. ngilizlerin skenderuna asker karma isteklerini reddetmi ve bunun zerine Osmanl hkmeti arasnda gr ayrlklar kmt. Mtarekenin ilk gnlerinde baz gen subaylarn komutasnda kk gruplar oluturarak derinlikte direniin devamn salayacak nlemler alan Mustafa Kemal, ileride Anadoluyu savunacak milli gcn temelini atyordu. Yine bu amaca dnk olarak silah ve mhimmat gvenli yerlere gizliyordu. skenderunu ngilizlere teslim etmemesi zerine 7 Kasm 1918de Yldrm Ordular Grubu ve 7. Ordu lavedildi ve Mustafa Kemal Paa stanbula arld.92

830

Mustafa Kemalin 7. Ordu komutan olarak uygulad strateji ve taktik takdire ayand. Dmann genel taarruzunu deerlendirmesi, bu ngrs dorultusunda nceden tedbirler almas, zamannda geri ekilmesi ve bunu bir kuvvet rts gerisinde yapmas, savunmann Anti-Lbnan dalarnda yaplabileceini dnmesi, basz kalm dank birlikleri toplamas, Halebde kuvvetlerini gruplandrarak bir felakete sebebiyet vermeden Rayaktan kuzeye ekilmesi, dikkate deer nemli baarlardr. O, bir kere daha stn komutanlk yeteneini, asker harektlar arasnda en zorlarndan biri olan geri ekilmeyi baaryla uygulayarak gstermitir. Mtarekeden Sonra Mustafa Kemal Paann stanbuldakiBaz Faaliyetleri ve Samsuna HareketiYakn tarihimizde Mtareke Dnemi (1918-1922) olarak adlandrlan ve kendine zg artlar mnasebetiyle ok farkl bir evrenin balangcn oluturan Mondros Mtarekesinin 30 Ekim 1918de imzalanmasyla birlikte, drt yldan beri lkenin farkl cephelerinde srmekte olan savan sona ermesi zerine toplumda iyimser bir hava oluturulmaya allmt. Zira Mtarekenin imzalanmasndan sonra seferberlie son verilecei, genel bir af karlaca, herkesin iiyle megul olaca, devletin istiklli ile saltanatn hukukunun kurtarld yolundaki aklamalar bu havay iyice pekitirmiti. Fakat Mtareke hkmlerinin uygulanmas gerekesiyle giriilen bir dizi uygulamalar ile Mtareke artlarnn gereki ekilde deerlendirilmesi sonucunda, oluturulmak istenen hava ve mitlerin, gelimekte olan durumla hibir ilgisinin bulunmad anlalacaktr. yle ki szde Mtareke hkmlerinin uygulanmas gerekesiyle lkenin pek ok blmnn igal edilmesi bir yana, stanbulun da 13 Kasm 1918den itibaren fiilen igal altna alnmas Mtareke sonras gelimelerin kamuoyundaki beklentilerin tam aksi ynnde tezahr edeceini gstermekteydi. Mtareke sonrasnda olumsuz emarelerin grlmesi zerine baz Trk aydnlar, devletin ve milletin kurtuluu yolunda ciddi dnce ve teebbslere giriilmesi gerektiine inanmaktaydlar. Nitekim Mtareke srecinde, ordunun durumu ve devletin bu noktada izlemesi gereken siyasete ilikin olarak ok nemli gr ve nerilerinin bulunduunu bildiimiz Mustafa Kemal Paa, Yldrm Ordular Grubu ile 7. Ordu Karargh lavedilip (7 Kasm 1918), Harbiye Nezareti emrine alndndan 13 Kasm 1918 Cuma gn stanbula gelmitir. Mlga Ordular Grubu Komutan Mustafa Kemal Paa Haydar Paada trenden indii zaman askeri bir mfreze tarafndan resmi trenle karlanmtr. 93 tilaf Devletleri Donanmasnn da (55-60 para) stanbul Limanna demirledii gn bakente gelen Mustafa Kemal Paa, dman donanmasn znt ile seyrederek, hibir ylgnlk eseri gstermemi ve geldikleri gibi giderler demek suretiyle de onlarn bir gn bu memleketten kovulacaklar hususundaki gvenini belirtmiti.94 Mustafa Kemal Paa, stanbula gelir gelmez ilk i olarak Rauf Beyle grerek beraberce mstafi Sadrazam Ahmet zzet Paay Sadaret Konanda ziyaret ettiler.95 Bu esnada Fethi Bey de orada idi. Konumalar daha ok, ngiliz taraftar grnen mstakbel Sadrazam Tevfik Paann yeniden sadarete getirilmesi konusunda odaklanmt.96

831

Ahmet zzet Paa, sz konusu grmede, kabinenin neden ekildiini aklad. Mustafa Kemal Paa ise bunun nihayet bir izzet-i nefis sorunu olduunu, muhakkak Tevfik Paaya kabine kurdurmayp, Ahmet zzet Paann bakanlnda yeni bir kabinenin kurulmas gerektiini ileri srd. A. zzet Paa ise Padiah ile atarak memleketi daha bunalml bir duruma sokmaktan ekindiini sylediyse de Mustafa Kemalin srar karsnda onun istedii karara varld. Rauf Bey hatralarnda Paann teklifini ittifakla tasvib ve kabul ettiklerini, Tevfik Paa Kabinesinin Meclis-i Mebusanda itimad reyi almasn nlemek iin ne ekilde, nasl almalar gerektiini konuarak, bir iblm yaptktan sonra da almaya baladklarn belirtir.97 Mustafa Kemal Paann grne gre yeni kurulmas planlanan Ahmet Tevfik Paa Hkmetinin gvenoyu almas engellenebilirse, baz arkadalaryla birlikte kendisinin de Harbiye Nazr olarak yeralaca II. Ahmet zzet Paa kabinesi kurulabilecek ve bylelikle de siyasi mcadele srecinde ilk nemli baar kazanlm olacakt. Aslna baklrsa bu, Mustafa Kemal Paann daha Mondros Mtarekesi ncesinde Suriye cephesindeyken ortaya koyduu bir dnceydi. Talat Paa Hkmetinin istifa ettii ve Ahmet Tevfik Paann yeni hkmeti kurmakta zorland gnlerde Padiahn Bayaveri Albay Naci Beye ektii telgrafta bir hkmet forml tavsiye etmi ve telgrafn ieriindeki hususlarn mnasipse Padiaha arz edilmesini istemiti. Sulhun abuk gelmeyeceini, sulha kadar ok buhranl vaziyetler karsnda kalnacan, Harbiye Nazr olmakla vatana o srada gerekli ciddi hizmetlerde bulunabilecei kanaatinde 98 olan Mustafa Kemal Paann telgrafnda sz konusu grevle ilgili dorudan bir bilgi bulunmuyorsa da, kendisinin Ataya anlattklarnda Harbiye Nezaretine getirilmek istendiini ok samimi bir lisanla belirttiini sylemekte; Rauf Beyin de yeni Sadrazam Ahmet zzet Paaya Mustafa Kemal Paann sz konusu greve getirilmesini nerdii anlalmaktadr.99 Neticede, Ahmet zzet Paa vaziyet sulha doru geliir ve cephenin bugn arz ettii tehlike ortadan kalkarsa, Mustafa Kemal Paann Harbiye Nazrlna getirilecei dncesini izhar ettirdikten sonra yeni kabinede, telgraf metninde belirtilen Fethi ve Rauf Beylerle, eyhlislm Hayri Efendiye grev verilmi; fakat Mustafa Kemal Paaya bir tevcihatta bulunulmamtr. Bu arada Mustafa Kemal Paann stanbula gelmesinden iki gn nce 11 Kasm 1918de, mstafi Ahmet zzet Paa Kabinesinin yerine Ahmet Tevfik Paa kabinesi kurulmutu. A. Tevfik Paa Kabinesinin henz icraata balad devrede stanbula gelen Mustafa Kemal Paa 15 Kasmda Padiah ziyaret etmi ve grme stanbul basnnda da gndeme getirilmi, ancak grmenin ieriine ilikin bir bilgi basna yansmamtr. Mustafa Kemal Paa yine bu gnlerde bir taraftan A. Tevfik Paa Hkmetine kar aldklar karar gereince muhalif tavrn srdrrken, dier taraftan da basn yoluyla kamuoyunu aydnlatmaya almtr. Bu balamda 16 Kasmda Pera Palasta Vakit, Zaman ve Minber gazetelerinin muhabirleriyle yapt mlakatta, Mtarekenin tatbikat hakknda kendi grlerini, baz anlamazlklarn zm yollar, Meclis-i Mebusann milleti temsil edip etmedii ve en nemli mesele

832

olarak da hrriyet ve istikllimizin sakl kalmas hususlar zerinde durmutur. Mustafa Kemal Paa ile yaplan mlakatn belirtilen gazetelerde yaynlanmasndan sonra 19 Kasm tarihli Minberde kan Ahmet Hulki imzal ve Nihfte Bir Sim balkl yazda Vatann emsalini yetitirmekte cmertlik gstermedii birka mstesna zekdan biri ve hatta birincisi gazetelerde beyanat kan Mustafa Kemal Paa olduu belirtiliyor; kendisi milletin ve memleketin en ok hnerli evladndan biri olduu halde, en az takdire mazhar olan yine Odur denilerek; herhalde istikbal-i vatan Mustafa Kemal Paadan byk hizmetler beklemede hakldr cmlesiyle yazya son veriliyordu. 100 te yandan yukarda belirttiimiz gibi Mustafa Kemal Paa stanbula gelir gelmez aldklar karar gereince A. Tevfik Paa Kabinesine kar yakn arkadalaryla siyasi bakmdan muhalefetlerini srdrrken, kuruluunda ve yaynnda katksnn olduunu bildiimiz Minber gazetesi de hkmete ynelik muhalefetiyle kamuoyunu uyarma grevini yerine getirmekteydi. 101 Burada hemen belirtelim ki, gerek Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn, gerekse Minber gazetesinin muhalif tutumlarnn nedeni Ahmet Tevfik Paann ahs deil, onun bakanlndaki kabinenin azim ve iradeden yoksun olmasyd. Olaanst artlarn yaand bir devrede azim ve irade gcne sahip bir hkmet beklentisinin younlat srada, Mustafa Kemal Paa, A. Tevfik Paa Hkmetinin gvenoyu almasn nlemek iin Meclis-i Mebusana sivil bir kyafetle giderek milletvekilleri nezdinde kulis ve ikn faaliyetlerinde bulunduysa da bu giriimden bir sonu alamamtr. Geri, Mustafa Kemal Paann bu giriimlerinin milletvekilleri nezdinde etkili olduu, gerek oturumlarn seyri ve tartmalardan, gerekse oylama neticelerinden bellidir. Fakat bir sre daha grev yapmak isteyen mebuslarn hisleriyle, meclisin feshedilebilecei endiesi byk lde neticeyi tayin etmiti.102 Bylece dman karsnda lkenin ve milletin en ok ihtiya duyduu cesur bir hkmetin kurulabilmesi ans kaybedilmiti.103 te yandan, bir taraftan tilaf Devletlerinin basklar, dier taraftan yeni hkmet ile Padiahn Meclis-i Mebusan hakkndaki kanaatleri, meclissiz bir ynetimin yarataca sakncalarn Mustafa Kemal Paa tarafndan sk sk dile getirilmesine ramen, Vahidettini, yeni bir giriime yneltmi ve Padiah 21 Aralk 1918de Meclis-i Mebusan Kanun- Esasden ald yetki erevesinde feshetmiti.104 Padiahn bu iradesi zerine Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn stanbulda srdrdkleri azim ve irade gcne haiz bir mcadele giriimlerine darbe vurulmakla beraber yollar ok, mntkalar ok dncesinden hareketle Mustafa Kemal Paa, Anadoluya geerek Milli Mcadele Hareketini balatma istikametindeki oluum srecini hzlandracaktr. Devletin ve milletin kurtuluu ynndeki ciddi dnce ve giriimlerin sonusuz brakld, Ermeni Tehcirinden sorumlu olduklar iddia edilen ittihatlardan hesap sorulmas yolundaki basklarla, parlamentoya dayanmayan bir siyasi ynetimin hakim klnd bugnlerde siyasal eilimler

833

arasndaki cephelemeler de gerginletirilmiti. Yine ayn gnlerde Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn zellikle Ahmet Tevfik Paa Hkmetinin akim braklmas ve parlamentonun mutlak surette almasn srdrmesi yolundaki planlarnn sonusuz braklmasndan sonra muhalif taraf eklinde adlandrabileceimiz kesimin harekete getiini gryoruz. Bu hareketin yn, asker baarlar ve devlet adaml nitelikleriyle kamuoyuna ml olmu Mustafa Kemal Paa ve yakn evresinin ypratlmasna odaklanm, ancak o, bylesi hallerde duyarl davranarak gerek kendisinin, gerekse ordunun onurunun korunmasna byk zen gstermitir.105 Sonuta her geen gn gelien ve yaanan olaylar dnemin ulusu subaylarndan bir ka olan Mustafa Kemal Paa, Kzm Karabekir Paa, Ali Fuat Paa ve Rauf Beyin Anadoluda bir eyler yaplabilecei dncelerini hakl karyordu. Zira geen srede gelien ve yaanan olaylar dmann gerek amacn ortaya koymakta, Saray ve evresinde de ibirliki bir politikadan baka bir ey beklenemeyeceini gstermekteydi. Mustafa Kemal Paann tarihi kararn verip uygun bir zamanda Anadoluya gemeyi tasarlad gnlerde meydana gelen olaylar bu frsat yaratmakta gecikmedi. Gerek durum tersine olmakla beraber, tilf Devletleri Samsun ve yresinde Trklerin Hristiyanlara saldrdklarn iddia ederek hkmetin bunu nlemesini, aksi takdirde duruma kendilerinin el koyacaklarn bildirmilerdi. Bunun zerine blgeye yksek rtbeli bir subayn gnderilmesi gerekmi ibandaki Damat Ferit Hkmeti de her yeni hkmet projesinde ad geen Mustafa Kemal Paay stanbuldan uzaklatrmak istediinden, kendisi iin bu greve atanmak zor olmamt. IX. Ordu Mfettii olarak grevlendirilen Mustafa Kemal Paann grevleri bir talimatname ile saptanmt.106 Yeni grevinin Padiah tarafndan da tasdikiyle Anadoluya gitmekle grevlendirilmi olan Mustafa Kemal Paa, ayn gn Harbiye Nezaretine yazd yazda kimlerle birlikte yola kmak istedii hususundaki grn arz eder. Mustafa Kemal Paann yazl mracaat zerine Harbiye Nezareti, Sadaret Makamna ayn gn bir yaz yazarak; Mustafa Kemal Paa tarafndan yaplacak her trl tebligatn emri altnda bulunacak olan vilayet mlk memurlarnn icra etmelerinin tamim edilmesini ister.107 Samsuna hareket etmek zere gerekli btn yazma ve hazrlklar tamamlayan Mustafa Kemal Paa, Bekiraa Blnde tutuklu bulunan Ali Fethi Beyin yansra bir protokol gerei olarak Sadrazam dahil olmak zere ved ziyaretlerinde bulundu. Bu arada zmirin igal edildiini rendi. stanbuldan 16 Mays gn ayrlmadan nce sonkez Padiaha ved ziyaretinde bulunarak onunla babaa grt108 ve saat 16.00da Bandrma Vapuru ile yannda Miralay Refet Beyle maiyyeti olduu halde Samsuna hareket etti. 19 Mays 1919da Samsuna kan Mustafa Kemal Paa kararghn o zaman Mntka Palas Oteli adyla bilinen yerde kurmutu. Ancak ngilizlerin, teebbsnden ok gemeden haberdar olduundan Havzaya geerek 28 Mays 1919da tarihe Havza Genelgesi olarak geen genelgeyi yaynlayarak zmir, Manisa ve Aydnn Yunanllarca igali nedeniyle byk ve heyecanl mitingler

834

yaplmasn, milli gsterilerin btn kasaba ve kylere kadar geniletilmesini, byk devletlerin temsilcilerine ve hkmete uyar telgraflarnn ekilmesini bildirmiti.109 Mustafa Kemal Paann bu genelgesi hemen ayn gn etkisini gsterdiinden, General Milnein de basksyle Harbiye Nazr, Mustafa Kemal Paay geri dnmesi hususunda uyarr. Mustafa Kemal Paa stanbula davet sebebini sorduunda Harbiye Nazr evket Turgut Paadan ald cevapta ngilizlerin kendisinin stanbula geri getirilmesi ynndeki bask ve taleplerinin olduu anlalr.110 Bu arada Mustafa Kemal Paa ile Harbiye Nezareti arasnda kendisinin geri dnmesi noktasnda haberlemeleri srdrld srada, Ankarada buluan Rauf Bey ile Ali Fuat Paa, Mustafa Kemal Paa ile muhaberede bulunduktan sonra 19 Haziranda Amasyada buluurlar.111 Burada buluan Mustafa Kemal ve Ali Fuat Paalar ile Rauf Bey ve son gn gelebilen Refet Bey, tarihe Amasya Tamimi olarak geen genelgeyi hazrlayarak 22 Haziran 1919da mlki ve askeri makamlara imdilik milli bir sr olmak kaydyla yaynladlar. Vatann tamamiyeti ve milletin istiklali tehlikededir. Merkezi hkmet tilaf Devletlerinin tesir ve mdahalesi altnda bulunduundan stne ald sorumluluun gereini yapamamaktadr. Milletin istiklalini, yine milletin azim ve karar kurtaracaktr. Milletin hal ve vaziyetini dnp hakl sesini cihana iittirmek iin her trl tesir ve murakabeden uzak bir milli heyetin vcudu elzemdir eklinde hkmleri ieren tamim, ulusal direni ve mcadele ilkelerinin bir protokol haline getirilmesi asndan tarihi bir dnm noktasdr. 112 Amasyada stiklal-i Tamme dorultusunda kararlar alnrken, stanbulda Mustafa Kemal Paann azli meselesi gndeme gelmitir. Amiral Caltropeun talebi zerine Mustafa Kemalin azli meselesi Vkel Meclisinde ele alnm ve Paa azledilerek hibir resmi sfat kalmam olduundan tebligat ve iarlarnn resmi mahiyeti haiz olmadnn icap eden vilayetlere tebliinin Dahiliye Nezaretine bildirilmesi karar alnr.113 Mustafa Kemal Paann azli meselesinde Harbiye Nazr evket Turgut Paa ile Dahiliye Nazr Ali Kemal arasnda tartmalarn olduu anlalyor. Zira kabine toplantsndan sonra evket Turgut Paa hemen istifa etmi, mteakiben de Ali Kemal istifa edecektir.114 Bu gelimelerden sonra artk sra Samsun ve civarndaki asayii salama grevinden azledilen Mustafa Kemal Paann mfettilik grevinden de alnmasna gelmitir. Yeni Harbiye Nazr 5 Temmuz 1919da Mustafa Kemal Paay Padiah adna stanbula arr. Mustafa Kemal Paa ertesi gn bu arya uymayacan belirten cevab bir telgraf eker. Mustafa Kemal Paa 8 Temmuz 1919da Vkel Meclisinin kendisinin ordu mfettiliinden alnmas hususundaki karar tutana zerine ayn akam Sarayla telgraf muhaberesinde bulunur. Bu muhabere sonucunda resmi grevine son verildii kendisine iletilir. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa gece saat 22.50de Harbiye Nezaretine 23.00ten sonra da Padiaha resmi greviyle birlikte askerlikten de istifa ettiine dair bir telgraf eker.115

835

Mustafa Kemal Paann grevinden ayrld gn Harbiye Nezareti Ordu Mfettilerine ve Kolordulara bir tamim yaynlayarak hangi nm ile olursa olsun hususi birtakm tekilat kurulmasna ve halktan bu yolda mali ve bedeni istekte bulunulmasna askeri ve mlki makamlarca asla frsat verilmemesi istenerek milli hareket, tilaf Devletleri ile stanbul Hkmeti ittifakyla boulmaya alld.116 Ancak oluan milli heyecan, bu istekleri yerine getirmekten ok, lkenin o gnk artlarnda her trl fedakarl gze alarak vatann btnl ve milletin istiklali iin milli tekilatlar kurmaya ve bu tekilatlarn abalaryla alnan ortak karar dorultusunda harekete gemeye almaktayd. Kurtulu Sava ve BakumandanMustafa Kemal Paa gal gleri ve stanbul Hkmetinin basklar sonucunda ok sevdii askerlik mesleinden ayrlmak zorunda kalan Mustafa Kemal Paa, milletin sivil ferdi ve Milli Mcadelenin lideri olarak lkenin kurtuluu iin almtr. O, askerlik mesleinden istifa ettii 8 Temmuz 1919dan Bakumandanlk yasasnn kabul edildii 5 Austos 1921 tarihine kadar milli kuvvetlerin rgtlenmesinde, dzenli ordularn kurulmasnda, i ayaklanmalarn bastrlmasnda ve dmanla yaplan muharebelerde rgtleyici ve ynlendirici bir rol oynamasna ramen askeri harektta komutan olarak fiiilen ve resmen grev almamtr. Bu sre zarfnda dier arkadalarn grevlendirmi, asker harekt ve asker hazrlklar savan amacna uygun olarak ynlendirmi, Sakarya Meydan Muharebesinden itibaren ise fiilen ve resmen bakomutanl devralm ve Kurtulu Savann sonuna kadar hem harp ynetiminin hem de asker harekt ynetiminin sorumluluunu ayn anda tamtr.117 Bat cephesinde ok stn kuvvetlerle 10 Temmuz 1921de balayan Yunan saldrs baarya ulam, Eskiehir dm, smet Paa, Trk ordusunun Alpu-ifteler hattna ekilmesini emretmiti. Yunanllarn Seyitgazi dousundaki Krgz dan ele geirmesi zerine Trk birlikleri daha geriye alnmt. 18 Temmuzda Karacahisara nakledilmi olan Garp Cephesine gelen Mustafa Kemal, duruma mdahale etmek mecburiyetini duymu ve cephe kumandanna orduyu Sakarya gerisine ekmek zere Eskiehirin kuzey ve gneyinde toplanmas iin talimat vermiti. Savaan iki ordu arasna nehri sokmak ve Trk ordusuna derlenmek toplanmak iin zaman kazandrmay dnmt. Mustafa Kemalin ynlendirmesiyle smet Paa, geri ekilme emrini vermi ve durumu Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisliine veklet eden Fevzi Paaya da bildirmiti. Onun da onay ile ekilme balam ve 25 Temmuza kadar Trk birlikleri Sakaryann dousuna ekilmilerdi. 118 Trk ordusunun bu ekilde geri ekiliinin en byk sakncas Eskiehir gibi stratejik bakmdan nemli bir kenti ve birok topraklar dmana brakmaktan dolay kamuoyunda doabilecek manev sarsntyd. Mustafa Kemale gre bu sakncalar, ksa zamanda elde edilebilecek baarl sonularla kendiliinden ortadan kalkacakt. Askerliin gerei, kararszla dmeden uygulamak gerekiyordu. O da bunu yapmt.

836

Onun tahmin ettii manev sakncalar hemen kendini gsterdi. lk tepkiler TBMMden geldi. zellikle muhalifler, dman tehlikesinin Ankara yaknlarna gelmesi ile Mustafa Kemale sert eletiriler yneltmeye baladlar. Mustafa Kemali ve kumandanlar bu sonutan sorumlu tutuyorlard. Mecliste heyecan ve hiddet son dereceyi bulmutu. Milletvekilleri arasnda Ordu nereye gidiyor? Millet nereye gtrlyor? Bu gidiatn elbette bir sorumlusu vardr; O nerededir? Onu gremiyoruz. Bugnk ackl ve korkun durumun asl sorumlusunu ordunun banda grmek isterdik. eklinde sesler ykseldii gibi, son midin de kaybolduuna inananlar bile vard.119 Mustafa Kemalin ordunun bana gemesini isteyen muhalif grup, btn bu baarszlklar ona ykp ypratmak dncesindeydi. Ona inanlar ise, ordunun bana getii takdirde bilgi ve tecrbesiyle lkeyi kurtaracan ileri sryorlard. Baz milletvekilleri de Mustafa Kemalin ordunun bana gemesinin son midin de yitirilmi olduu inancn douracan ve kamuoyunda olumsuz etki yapacan ileri sryorlard. Ancak yaplan tartmalarda milletvekillerinin byk ounluu, Mustafa Kemalin ordunun bana gemesini son are ve son nlem olarak gryorlard.120 Meclisin bu gr abucak halk arasnda da yaylmt. Tartmalar karsnda Mustafa Kemalin sessiz kalmas ve komutay almak iin bir giriimde bulunmamas, felaketin yakn ve kesin olduu inancn yaygnlatrmt. Bunu anlar anlamaz krsye kan Mustafa Kemal, 4 Austos 1921de verdii bir neri ile bakomutanl kabul ettiini bildirdi ve beklenen yararlarn abucak elde edilebilmesi iin Meclisin tm yetkilerinin kendisine verilmesini ve bunun ay gibi ksa bir sreyle snrlandrlmasn istedi. Bu nergenin okunmasndan sonra tartmalar Bakumandan Vekili mi yoksa Bakumandan m olmas gerektii zerinde younlat. Mustafa Kemal, kiisel endieler tayanlara ve Meclisin i gremez hale deceinden korkanlara teminat verdi. stedii yetkileri temin edecek bir kanun tasars hazrlad. 5 Austos 1921de yaplan oylama sonucunda Bakumandanlk Kanunu kabul edildi. Bylece yaklak bir yl aradan sonra Bakumandan sfatyla btn sorumluluu stlenerek Kurtulu Savanda asker harektn kumandasn eline ald.121 Sakarya MeydanMuharebesi Mustafa Kemal Paa, bakumandan olduktan sonra, birka gn Ankarada alt. lerin uyumlu yrmesi iin gerekli almalar yapt. Vekletler arasnda koordinasyonu salad. Bakumandanlk kararghn kurdu. Ordunun insan ve tat aralar bakmndan kuvvetinin arttrlmas, giyecek ve yiyeceinin salanmas ve dzenlenmesi ile ilgili nlemleri almak ve hazrlklar yapmakla urat. 7-8 Austosta Tekalif-i Milliye Emirlerini yaynlayarak memleket kaynaklarndan ordunun yararlanmasn salad.122 Bu ileri dzenledikten sonra mevzileri dolamak ve hazrlklar yerinde grmek iin cepheye gitti (12 Austos 1921). Trk ordusunun yerletii cephede, ne ekilde ve nerelerde kar koyacan ve muhtemel muharebe sahalarn yerinde incelemek iin Ankara gneyinde ve Sakarya civarnda bir

837

gezi yapt. Zihninde, muhtemel Yunan taarruzunun ana hatlarn, dman nerede ve nasl durdurabileceini canlandrd. Stratejik neme sahip grd bir tepe zerinde dmana kar uygulamay dnd plan tasarlad srada, sevin telayla atna binerken dt. Yerde bulunan irice bir taa arpt iin birka kaburga kemii krlmt. Ankaraya dnerek muayene oldu. Doktorlar, sal asndan mutlaka yatmas ve dinlenmesini syledilerse de hayatn riske atarak yirmi drt saat sonra tekrar cepheye gitti. Ayakta durmakta zorluk ektii iin Ankaradan bir trenden sklerek getirilen bir koltukta sava ynetti.123 Her bakmdan stn olmalarna ramen dman saflarnda moral knt her gn biraz daha artarken Trk ordusu bir lm kalm savana hazrlanyor ve sava kazanmaya kararl gzkyordu. Dman ordusu insan ve silah says bakmndan Trk ordusuna gre kat bir stnle sahip olduu halde bakomutanndan erine kadar herkes bu sava mutlaka kazanacaklarna dair bir inanca sahiptiler. Hareket slerinden bu kadar uzaklaan ve bu kadar aklarda Trk ordusu gibi etin bir rakip ile karlaacak olan Yunan ordusunun baarsndan Anadolu Ordusu Bakumandanlnn bile tereddtleri vard. Uzayacak bir savata, Bursa ve zmirden yola karak 400-600 kmlik yolu ap ikmal yapmalar ok zordu. 24 Temmuz 1921de Kral Konstantin bakanlnda Babakan Konstantin Gunaris, Savunma Bakan Teotakis, Genelkurmay Bakan Dusmanis, hkmetin askeri danman Stratikos ve Kk Asya Ordusu Kumandannn katlmyla bir toplant yapld. Bu toplantda Kk Asya Ordusu Kumandan Papulasn isteksizliine ramen Ankaraya kadar ilerlemeye karar verildi.124 Papulas, Trk ordusunun byk bir blmnn Sakaryann dousuna ekildiini

anlayamamt. Bu yzden iki kolordusu ile Sakaryann kuzey ve gney kollar arasndan, dier bir kolordusu ile de kuatc bir ekilde gneyden ilerlemeye karar verdi. Eer Trk ordusunun nehrin dousuna getii anlalrsa ordu gneye kaydrlacakt. 13 Austos 1921de ilerlemeye balayan Yunanllar, on gn iinde Sakarya savunma hattna dayandlar. 23 Austosta ilk atmalar balad. 22 gn, 22 gece sren bu uzun, kanl lm kalm savan Mustafa Kemal yle anlatmaktadr: Dman ordusunun cephemize yklenerek sol kanadmzdan kuataca yargsna varmtk. Bu gre dayanarak tam bir cesaretle gerekli tedbirleri aldrdm ve yaplacak hazrlklar yaptrdm. Olaylar grmz dorulad. Dman ordusu, 23 Austos 1921de ciddi olarak cephemize doru ilerlemeye balad ve taarruza geti. Birok kanl, bunalml safhalar ve dalgalar oldu. Dman ordusunun stn gruplar, savunma hattmzn birok paralarn krdlar. Bu ilerleyen dman birliklerinin karsna kuvvetlerimizi yetitirdik. Meydan muharebesi yz kilometrelik cephe zerinde oluyordu. Sol kanadmz, Ankarann elli kilometre gneyine kadar ekilmiti. Ordumuzun yn batya iken gneye dnd. Arkas Ankaraya iken kuzeye evrildi. Bunda hibir saknca grmedik. Savunma hatlarmz ksm ksm krlyordu. Fakat krlan her ksmn yerine en yakn yerde hemen yeni bir savunma hatt kuruluyordu. Savunma hattna ok mit balamak ve onun krlmasyla, ordunun bykl lsnde ok gerilere ekilmek

838

gerektii teorisini rtmek iin memleket savunmasn baka trl ifade etmeyi ve bu ifademde direnerek iddet gstermeyi yararl ve etkili buldum. Dedim ki: Savunma hatt yoktur, savunma sath vardr. O sath btn vatandr. Vatnn her kar topra vatandan kanyla slanmadka terk olunamaz. Onun iin kk byk her birlik bulunduu mevziden atlabilir. Fakat byk kk her birlik, ilk durabildii, noktada yeniden dmana cephe kurup savaa devam eder. Yanndaki birliin ekilmeye mecbur olduunu gren birlikler ona tbi olamaz. Bulunduu mevzide sonuna kadar dayanmaya ve kar koymaya mecburdur. te ordumuzun her ferdi, bu sistem iinde her admda en byk fedakarl gsterecek ve dmann stn kuvvetlerini ypratp yok ederek, sonunda onu, taarruza devam g ve kudretinden yoksun bir duruma getirdi. Muharebe durumunun bu safhasn sezer sezmez hemen zellikle sa kanadmzla Sakarya Irma dousunda dman ordusunun sol kanadna ve daha sonra cephenin nemli yerlerinde kar taarruza getik. Yunan ordusu yenildi ve geri ekilmeye mecbur oldu. 13 Eyll 1921 gn Sakarya Irmann dousunda dman ordusundan eser kalmad. Bylece 23 Austos gnnden 13 Eyll gnne kadar, bu gnler de dahil olmak zere yirmi iki gn yirmi iki gece aralksz devam eden byk ve kanl Sakarya Meydan Muharebesi yeni Trk devletinin tarihine, dnya tarihinde pek az rastlanan byk bir meydan muharebesi rnei kaydetti.125 Sakaryann dousunda uygulanan asker harekt, mevzi savunmasdr. Bu tr harektta nemli olan savunma arazisini, bilhassa ilk savunma hattn her durumda elde tutmaktr. Mustafa Kemal Paa, bu sert savunma prensibini bir lde yumuatm, fakat ayn zamanda harekttan beklenen amac koruyan bir prensip gelitirerek uygulamtr. Sath savunmas anlayyla o zamana kadar tm dnya ordularnn uyguladklar mevzilerde veya hatlarda savunma kavramn tamamen deitirmitir. Bu daha farkl ve aklc bir mevzi savunmasdr. Ona gre, savunma derinlikte adm adm yaplmal, dman derinlikte para para imha edilmeli, derinlik iinde adeta boulmaldr. Anadolunun derinliine savunmaya imkan veren corafi konumundan tarihte ilk defa Mustafa Kemal Paa yararlanm, savunmann derinlikte yaplmasnn gerektiini Sakarya Meydan Muharebesindeki uygulamasyla gstermitir. Sakarya Muharebesi sonucunda asker harekt yn deimitir. Bu zafer, Kurtulu Savandaki asker harekt asndan olduu gibi, tarihi perspektif ierisinde Trk Milletinin sre gelen geri ekiliinin durdurulmas ve tekrar ileriye ynelmesi sonucunu da dourmutur. Mustafa Kemal Paaya Mareallik Rtbesi ve Gazilik Unvannn Verilmesi Sakarya Zaferi, btn yurtta gnlerce sren cokun sevin gsterileriyle kutland. 14-15 Eyll gecesi, Garp Cephesi Komutan smet Paa ve Genelkurmay Bakan Fevzi Paann, milletvekili sfatyla, Meclis Bakanlna telgrafla gnderdikleri nergede, zaferin kazanlmasndaki rolnden dolay Mustafa Kemal Paaya Mareallik rtbesi ile Gazilik unvannn verilmesi teklif edildi.

839

Sunulan nergede, Bizzat sava meydanndaki tedbirleriyle mil ve messiri olmu olan Bakumandan Mustafa Kemal Paa hazretlerine, Mirlik rtbesi ve Gazilik unvan tevcihini teklif ve istirham ederiz. TBMMnin bu tevecchnn milletimiz tarafndan dorudan doruya btn orduya ynelmi bir eseri takdir ve taltif olaca kanatinde bulunduumuzu arz eyleriz deniliyordu. Meclis yelerinin byk ounluunun da ayn arzuyu tamas zerine 19 Eyll gn kabul edilen bir yasa ile Trk milletinin bir kran olarak Mareallik rtbesi ile Gazilik unvan verildi. 126 Mustafa Kemal Paaya TBMMce verilen Mareallik, askerlik mesleinde alnabilecek en yksek rtbedir. Dnya ordularnda genel uygulama, mareal rtbesinin meydan muharebesi kazanan komutanlara yasal yollardan verilmesi eklindedir. Nitekim Sakarya Meydan Muharebesinden sonra Mustafa Kemal ve Fevzi akmaka, Byk Millet Meclisi tarafndan yasa ile verilmitir. Gazilik ise Trk toplumunda ehitlikten sonra gelen en yce unvan ve mertebedir. Dman yaplan savatan yaral veya yara almadan zafer kazanm olarak dnenlere gazi denilir. Mustafa Kemal Paaya gazi unvannn verilmesi sebebi, Sakarya Meydan Muharebesini kazanan komutan olmasdr. Dnyada bir ok lider, kendi kendilerine asker rtbe verip niforma giyerlerken, Mustafa Kemal Paa, asker niformay yalnz tamay hak ettii yasal srelerde giymi, yasalara aykr bir ekilde ne bir rtbe tam, ne de bir makam igal etmitir. O, daima ve her alanda meruiyeti esas alm, rnek bir asker ve devlet adam olarak devlet dzenine sayg gstermitir. Sad Plan Sakarya Meydan Muharebesinde Trk stikll Savann akn deitiren byk bir zafer kazanlmasna ramen kukusuz Yunan kuvvetlerinin tamamen ezilmesi veya imhas sz konusu deildi. Dman kuvvetlerinin nemli bir blm Sakaryann batsna gemiti. Dmann yenildii 13 Eyll gn, gece saat 22.00de yaynlanan emirde yle deniliyordu: Tamamen Sakarya batsna atlan dmann nehrin batsnda mukavemet edip etmeyecei henz phelidir. Ordunun grevi, durmasna ve dzenlemesine meydan vermeyecek suretle dman ordusunu btn kuvvetiyle duraklamadan takip etmektir. Ama, Yunan ordusunu takip edip imha etmekti. Oysa zaten snrl imkanlara sahip olan Trk ordusu elindeki tm vastalar kullanarak baarl olmutu. Son gn Trk toplarnn sesinin fazla kmamasnn sebebi, mermilerinin tkenmek zere oluu idi. Takip vastalar ise ok eksikti. zellikle arada Sakarya gibi geilmesi zor byk bir nehrin bulunmas, takip harektn doal olarak zorlatryordu. Yunanllar tm kprleri imha etmilerdi. Sayl geit noktalarndan yalnz svari ve ok glkle bir ksm piyadeler geebiliyordu. Kpr kurmak iin malzeme bulunmadndan, ok basit imkanlarla ve sratle, uygun yerlerde kprler ina etmek gerekiyordu.127 Mustafa Kemal, 13 Eyll gn emirle 14/15 Eyll 1921 gece yarsndan itibaren btn lke genelinde seferberlik ilan etti. Yenilen dman Anadolu ierisinde son ferdine kadar imha etmek iin ilan edilen seferberlikte hedeflenen gayeye eriinceye kadar silah altna almlar yaplacakt. Nitekim

840

bu emir istikametinde yaplan askere alnanlarn katlmyla Trk ordusunun mevcudu 20 Eyllde 97.524e ykselmiti. Byk gayretlerle mevcudu artrlan ordunun beslenip elde bulundurulmas ve iyice donatlmas Sakarya Meydan Muharebelerinde ortaya kan byk bir sorundu.128 Sakaryadan sonra yaplan takip harektnn kk asker birliklerce yapld iin istenilen sonucu vermemesi, TBMMde eletirilere yol amt. Ordunun durumu ve eletirileri dikkate alan Mustafa Kemal Paa, kesin sonulu bir taarruz zerinde srarla duruyordu. Sonbaharda yaplacak bir taarruzun hazrlna giriildi. Fakat bu kadar ksa sre ierisinde gerekli silah, cephane ve aralarn salanmas mmkn deildi. Says yz bine yaklaan orduyu cepheye srmek, yeterince cephane temin etmek, dmanla aradaki makinal tfenk dengesini salamak, svariler iin at, kl, yem temin etmek, yarallar iin cephe gerilerinde hastaneler kurmak, Sakarya Meydan Muharebesinde ehit olan 1389 subayn yerlerini dolduracak subay ve kumandan bulmak lazmd. Her eye ramen sonbahar taarruzu iin gerekli plan hazrland ve gizlilik salamak iin SAD ad verildi. Baz yeni asker birlikler cepheye getirildi. Ali hsan Paa cepheye gelerek kararghn Bolvadinde kurdu. Garp Cephesi Kumandannn kanaatine gre SAD plannn uygulanabilmesi iin en az bir aylk zamana ihtiya vardr. Bir aylk sre zarfnda birinci ordu, ay-Sandkl-Dinar blgesinde topland. Birinci Ordu Karargah aya, cephe karargah da Akehire tand. Bu hazrlklar tamamlandktan sonra cephede inceleme yapan Mustafa Kemal Paa, ihtiyalarn yarsnn dahi tamamlanamadn grdkten sonra taarruzu ilkbahara brakmaya karar verdi.129 Hazrlk Devresi ve BykTaarruz Taarruz bahara ertelenmekle birlikte hemen taarruz edilecekmi gibi hazrlklara devam ediliyordu. Garp Cephesi Kumandanl, iki ordu eklinde rgtlendirildi. Sakall Nureddin Paann kumanda ettii 1. Ordu, Akarayn gney batsnda, kk bal birlikleriyle de Menderes Irma boyunca uzanan blgede bulunuyordu. Yakup evki Paann kumandasndaki II. Ordu ise Akarayn kuzeyinde yer alyordu. Ordularn zellikle kk rtbeli subaylara ok ihtiyac vard. Ankara Zabit Namzetleri Talimghndan yetienler, stanbuldan gelenler ve Birinci Dnya Savanda esir olup kurtulduktan sonra memleketlerine dnen tecrbeli yedek subaylar derhal ordu saflarna alnarak subay ihtiyac giderilmeye allyordu. Ordunun er ihtiyac ise 1899, 1900, 1901 hemen askere alnmasyla tamamlanmt. Tmenlerin mevcutlar 7000-9000 kiiye karlmt. Ankara ve Adanadaki baz birlikler, devlet dairelerinde ve dier kurulularda alanlarn azaltlmasyla salanan askerler, yeni kurulan 16. Tmen ile Kocaelide bulunan 17. Tmen Bat Cephesine sevk edildi. Dmana taarruz iin Bat Cephesinde toplanan asker says ilk defa iki yz bine yaklayordu. 130 nsan saysnn yeter grlmesine karlk askerlerin giyimleri iyi deildi. Elbiseler talya, Fransa ve yurt iinden salanyordu. Taarruz etmesi planlanan kalabalk bir ordunun silah, cephane, ara ve gerelerinin yeterli ve bol olmas lazmd. O gnn artlarnda bunlar temin etmek olduka gt. Aslnda stanbulda igal kuvvetlerinin denetimindeki depolarda Trk ordusunun ihtiyac olan her trl silah, cephane ve gere bulunuyordu. stelik bunlar Trk milletinin mal idi. Ancak, igal glerinin korumas altnda bulunan bu depolardaki asker malzemeden yararlanmak imkansz denecek

841

derecede zordu. Bu zorluklara ramen stanbulda deiik isimler altnda kurulan bir takm kurulular, depolardan kardklar veya baka yollardan ele geirdikleri silah, cephane ve sava gerelerini gizlice Anadoluya yollamaya devam ediyorlard. Byk Taarruz ncesinde bu yolla cepheye ulatrlan silah, cephane ve gerelerin says olduka nemli bir yekun tutuyordu. Trk milleti, tm zorluklar ve imkanszlklar karsnda midini yitirmiyor, btn engelleri amak iin mucizevi iler yapyordu. Eskiehirde demiryolu atlyesinde alan Ahmet ustann elinde, kamalar skld iin bir elik yn haline gelmi Trk toplar, en ilkel aletler kullanlarak yaplan kamalar sayesinde alr hale geliyordu. Yine atlyelerde bir topun mermisi dier bir topa uyarl duruma getirilebiliyordu. Yerli imalathaneler sayesinde ordunun kasatura, bomba, mermi ve kl eksikleri giderilebilir duruma gelmiti, Dier silah, ara ve gereler ise talya ve Fransadan alnyordu.131 Bir taraftan da ordunun eitimine zel bir nem veriliyordu. Sava tecrbelerine dayanlarak hazrlanan eserler, talimnmeler birliklere datlyordu. Eitim amal geziler, konferanslar, sava oyunlar ve tatbiktlar dzenlendi.132 Mustafa Kemal Paa, ordunun her bakmdan taarruza hazr hale gelmesi iin byk bir aba harcarken dier taraftan da Mecliste muhaliflere kar mcadele ediyordu. Muhalif milletvekillerinin iddialarna gre, Trk ordusu savunma yapar, taarruz yapamazd. Bu durumda diplomasi yolunu kullanp bar istemeyen Mustafa Kemal Paay suluyorlard. 31 Ekim 1921e muhalif milletvekillerinin kar olmalarna ramen kabul edilen bir kanunla Bakumandanlk yetkisi ay daha uzatld. Bakumandann Ankarada ikamet etmesi, 4 Ocak 1922 tarihli Meclis oturumunda muhaliflerin tenkit konusu oldu. Mustafa Kemal Paa, Bakumandanln ve Genelkurmay Bakanlnn uygun grd iin Ankaray karargh olarak setiini, burada grevlerini iyi bir ekilde yaptklarn, gerektiinde ne zaman, nereye gideceini kendisinin takdir edeceini syledi. Ona muhalif olanlar olumsuz propagandadan geri durmuyorlard. Meclis iinde, kamuoyunda ve hatta orduda lkenin mehul bir akibete srklendii kanaatini yaratmaya alyorlard. Bu olumsuzluklara ramen 4 ubat 1922de Mecliste yaplan oylama sonucunda Bakumandanlk grev ve yetkileri ikinci defa ay daha uzatld. 4 Mart 1922 gn cepheyi tefti etmek zere Ankaradan ayrlaca srada Mecliste yaplan gizli oturumda yapt konumada ordunun neden henz taarruza gemediini yle aklad: Ordumuzun karar taarruzdur. Ama bu taarruzu erteliyoruz. Sebebi, hazrlmz iyice tamamlamak iin biraz daha zaman gerekmektedir. Yarm hazrlkla, yarm tedbirle yaplacak taaarruz, hi taarruz etmemekten ok daha ktdr. Bekleyiimizi, taarruz kararndan vazgetiimiz veya bunu baarmaktan midimizi kestiimiz eklinde anlamak ve yorumlamak yersizdir. 133 1922 yl Mays ay balarnda Meclise Gazi Mustafa Kemal Paann Bakumandanlk grev ve yetkilerinin sresinin ay daha uzatlmas hakknda kanun tasars sunulduunda, kendisi hasta ve yataa dmt. Onun yokluundan yararlanan muhalif milletvekilleri dierlerini de etkileyerek oylarn dalmasna sebep oldular. 5 Mays gn yaplan oylama sonucunda kanun tasars kabul edilmedi. Oylama sonucu akland andan itibaren Trk ordusu kumandansz kalmt. Ortaya kan

842

bu sonu karsnda Genelkurmay Bakan ve Bakanlar Kurulu da istifa etmeyi dnd. Bu istifalar, lkeyi iinden klamaz derin bir buhrana srkleyebilirdi. Sonucu renen Gazi Mustafa Kemal Paa, 6 Maysta yaplacak gizli oturumda Meclise aklamalar yapacan duyurdu. Meclisin gizli oturumunda sz alarak, milletvekillerine hitaben yapt konumada Bakomutanlk iki gndr belirsiz bir durumda ve boluktadr. u dakikada ordu komutanszdr. Eer ben orduya komuta etmekte devam ediyorsam, kanunsuz olarak komuta ediyorum. Mecliste beliren oy sonularna gre, hemen komutadan el ekmek isterdim. Bakomutanlmn sona erdiini hkmete bildirdim. Fakat, nlenmesi imkansz bir felakete meydan vermeme mecburiyeti ile kar karya geldim. Dman karsnda bulunan ordumuz basz braklamazd. Bunun iin brakamadm, brakamam ve brakmyacam dedi. Uzun tartmalardan sonra yaplan oylama sonucunda TBMM 11 red, 15 ekimsere kar 177 oyla ay daha Bakumandanlk grev ve yetki sresini drdnc defa uzatt.134 Hazrlklar srdrlen taarruzun plan zerinde de almalar srdrlyordu. Plann esas, 1921 sonbaharnda hazrlanan SAD plan idi. Cephenin durumuna gre zerinde baz tadiltlar yapld. Uaka kadar olan taarruz cephesi daraltlarak Afyon ile Ahrda arasndan, taarruza geilmesi kararlatrld. Ordunun tmen says on ikiye karld. Yunan ordusunun, yedek kolordularn cephenin ortasna almasyla plann uygulanmas daha da kolaylamt.135 Gazi Mustafa Kemal Paa, aylardr sre gelen asker hazrlklarn tamamlanmak zere olduunu grnce taarruz iin kararn vermiti. 16 Haziran 1922de zmit-Adapazar istikametine yapaca seyahat vesilesiyle Ankaradan ayrlrken, taarruz kararn, yalnz Genelkurmay Bakan Fevzi (akmak), Bat Cephesi Komutan smet (nn) ve Milli Savunma Bakan Kazm (zalp) Paalara syledi. Bu grmede onlara taarruz iin gerekli son hazrlklarn sratle tamamlanmasn emretti. Taarruzun gizlilik prensibe son derece dikkat eden Mustafa Kemal Paa, cepheyi her denetlemeye gidiinde dman olan ve kamuoyundan, planlanan asker harekt gizlemek iin vesileler kulland. 27/28 Temmuz 1922 gn gecesi Akehirde yaplan toplantda, taarruz iin tm hazrlklarn tamamlanmas kararlatrld. Bir gn sonraki toplantda Gazi Mustafa Kemal Paa, komutanlara genel taarruzla ilgili dncelerini anlatt. Ankaraya dndkten sonra 4 Austos gn, taarruz kararn hkmete duyurdu. 21 Austos 1922de ajanslar Gazinin ankayada bir ay ziyafeti vereceini duyurdular. Oysa o, Ankaradan ayrlm; 20 Austos gn Akehire Bat Cephesine gelmi ve 26 Austos 1922 Cumartesi sabah iin dmana taarruz iin emrini vermiti. 20/21 Austos gecesi son bir kez harita zerinde harektn nasl yaplacan komutanlara anlatmt.136 Taarruzu iar edinen byk Komutan Gazi Mustafa Kemal Paa, kuvvetlerin kesin sonu yerinde toplanmas zerinde zellikle duruyordu. Yarm hazrlkla taarruz etmektense hi taarruz etmemek daha iyidir. dncesini savunan Mustafa Kemal, Sakarya Zaferinden sonra kesin sonulu bir taarruz iin bir yla yakn bir sre beklemi, ancak 26 Austos sabah iki piyade tmeni ve iki piyade alay karsna on bir piyade, svari tmeni toplam; bylece harp tarihinin en byk sklet merkezini tesis etmitir.137

843

Aylardr hazrl yaplan Trk taarruzu, 26 Austos sabah saat 5.30da Trk topusunun ateiyle balad. 26/27 Austos gnlerinde dmann Karahisarn gneyinde elli ve dousunda yirmiotuz kilometre uzunluundaki mstahkem cepheleri drld. Malup olan dman ordusunun btn kuvvetleri, 30 Austosa kadar geen sre ierisinde kuatld. 30 Austosta yaplan ve adna Bakumandan Meydan Muharebesi denilen sava sonucunda dmann ana kuvvetleri imha edildi ve ok sayda esir alnd. Dman ordusunun Bakomutan General Trikopis de esirler arasndayd. Tasarlanan sonu, be gn gibi ksa bir sre iinde alnmt. 31 Austos 1922 gn, Yunan kuvvetleri canlarn kurtarmak iin zmire dorul ekilmeye alyorlard. Bu durum karsnda Gazi Mustafa Kemal Paa, Ordular, ilk hedefiniz Akdenizdir. leri! emrini verdi. Onun, bu tarihi emri ile Trk milletinin tarihinde bir dnm noktasna gelinmitir. 15 Mays 1919da Anadoluyu igale balayan Yunanllar, Trk topraklarndan on drt gnde srldler. Zafer klarnn parldamaya balad bu dnemde taarruz, sonucun alnaca son dakikaya kadar tm iddeti ile devam etmeliydi. Takip harekt, Gazi Mustafa Kemal Paann gzetimi altnda ve baz nemsiz arpmalarla Trk ordusu lehine geliiyordu. Ordularla ibirlii yaparak ilerleyen svari kuvvetlerinin nleyici ve kuatc hareketleriyle Yunan ordusu kalntlar, hibir nemli harekete yeltenemeden 7 Eyll akamna kadar Bat Anadoluya doru dzensiz ekilde devam ettiler. gal altndaki yerleim birimleri birer birer kurtarlrken Yunan ordusu getii her yeri yakyordu. Hzl ilerleyiini srdren Trk Ordusu, 9 Eyll 1922 gn zmire girdi. Muzaffer Kumandan Mustafa Kemal Paa, Belkahveye gelerek Bornova-Tepecik ynnde Trk kuvvetlerinin zmire girilerini, buradan izledi; Trk bayrann Kadifekaleye ekiliini ve son dman kalntlarnn zmiri terketmekte olduklarn drbnle Belkahvede seyrederken smet Paaya Paam Anadolu seferi yzakl ile sona ermitir. Bundan sonra baka ilerimize bakarz. dedi.138 Her bakmdan stn durumda olan Yunan ordusuna kar kazanlan baar asker bir dehann rn idi. Zira Sakaryann batsna ekilen dman, geni ve son derece nemli stratejik bir harekt alanna yerlemiti. Bu alan, her eit sava hareketlerine elverili bulunuyordu. imdi de dman asl savunma grubu yardmyla bu alan Trk birliklerine kapamt. Byle bir harekt alannda bulunan bir ordu, tm Bat Anadoluyu elinde tutar; Kocaeli yarmadasna, stanbul Boazna Marmaraya, anakkale ve Trakyaya kadar her trl etkide bulunabilirdi. Trk ordusu, bu harekt alan iindeki dman ancak bozguna uratr ve imha ederse lke topraklar kurtarlabilirdi. Trk ordusunun genel zfiyeti, taarruz stratejisini manevra ve baskn gibi iki nemli etkene dayandrmay zorunlu klyordu. Bu sebeple, Mustafa Kemal Paa, planlama aamasnda bilhassa hareket serbestlii stnde durmutu. Bu yaklam, sava idaresini, kuatc tarzda ve serbest harekt stratejisi iinde gerekletirme imkan vermitir. Bylece taarruzun durmas ve cephenin bir savunma hattna dnmesi ihtimali ortadan kaldrlmtr. Byk taarruzda arazi birliklerde doldurulmadan, zellikle ileriye ylmaktan kanlarak ve derinlemesine kademeyle serbestlik salanmtr.

844

Byk taarruz, asker stratejisi asndan, gelecek iin rnek alnacak bir ok sonular salamtr. Bir kska harektnn tm zelliklerini grmek mmkndr. 22 Austosta taarruz baladnda Trk ordusunun hedefi, Yunan ordusunun gney kanadn paralayarak kuatc bir zafer kazanmakt. Bunun iin tek bir vuruta ii bitirebilmek gerekiyordu. Taarruz sresince dnlen ve planlanan her ey gerekletirilmitir. Gazi Mustafa Kemal Paa, Birinci Dnya Savann en ok uygulanan mevzi sava anlayn, Afyonda ksa srede ykm; modern stratejinin yaratcs ve uygulaycs olmutur. Bylece o, askerlik tarihinde yldrm harbi ad verilen yeni bir dnemi balatan komutan olmutur. Yunan ordusunun Afyonda bulunan mevzii, modern tahkimatn imkanlaryla hazrlanmt. Ancak Mustafa Kemalin ordusu, zaptedilemez denilen bu mevzii, birka saat iinde paralama baarsn gstererek stratejide hareket harbi kavramna yeni boyutlar kazandrmtr. Bu uygulama ile, motorlu tata sahip olunmadan da yldrm harbi yaplabileceini asker kuramclara ispat etmitir. Son Grev: Boazlara Doru leri Harekat Anadolu topraklar, Yunan kuvvetlerinden temizlendikten sonra sra Boazlarn ve Dou Trakyann kurtarlmasna gelmiti. Byk lde amacna ulaan Mustafa Kemal Paa, byk devletlerle bir atmaya girimeden bu blgeleri ele geirmek amac ile ilgililere gerekli emirleri vermiti. talyan ve Franszlarn savamak niyetleri olmad anakkaleden 19 Eyllde ekildiklerinde az ok anlalmt. lerleyen Trk birlikleri karsnda ngilizler de savaa girmekten ekiniyorlard. Boazlar blgesinde Trk ve ngiliz birlikleri arasnda atma ihtimalinin artmas zerine 19 Eyllde zmire gelen General Pellenin savan srebileceine dair uyarlar karsnda kararlln srdren Mustafa Kemal Paa, Yunanllar Edirneye kadar takip edeceklerini ak ak belirtti. Bu srada sava devam ettirmek isteyen ngiltere Babakan Liloyd George, mttefikleri ve dominyonlarndan umduu destei bulamad iin sonusuz kalmt. 3 Ekimde taraflar arasnda Mudanyada atekes grmeleri balad.

28 Eyll gn Boazlara doru ilerleyiini srdren Trk birliklerine Gazi Mustafa Kemal Paa, bulunduklar son hatta durmalar emrini verdi. Bu emrin sebebi, 20-23 Eyll gnleri Pariste toplanan mttefiklerin bar yollarn aramak zere Franklin Bouillonu Anadoluya gitmek zere grevlendirmi olmalaryd. 28 Eyll gn zmirde Mustafa Kemal ile gren Fransz temsilci, Edirne dahil Meriten itibaren btn Dou Trakyann Trkiyeye verileceini bildirmiti. Ancak Mudanya Konferans grmeleri baladnda mttefik delegelerin verilen bu szlere uygun hareket etmemeleri zerine Mustafa Kemal Paa, 6 Ekim gn akam saatlerinde Trk birliklerine ilerleme emri verdi. zmit ynnde ilerleyen Trk kuvvetleri 3 Ekimde Derinceye kadar girerken, dier Trk birlikleri ise zmitSapanca ve Kandraya ulat. Mttefiklerin 7 Ekim gn Dou Trakyann Trklere verilmesi kararn

845

bildirmeleri zerine mtareke grmeleri hzland ve 11 Ekim 1922 gn mtareke metni imzaland.139 Trk tarihinin en byk zaferini kazanarak milletini esaret zincirinden kurtaran Gazi Mustafa Kemal Paa, 2 Ekim gn Ankaraya dnd. Halk, kurtarcsn sevin gzyalar ve okun gsterilerle karlad. stasyondan TBMM binasna kadar kk byk btn Ankara halk, yolun iki tarafn da doldurmutu. Byk kumandan, kendisini karlayanlarn arasndan onlar selamlayarak Meclise kadar yrd. TBMMde bir kutlama ve kabul treni yapld; bunu byk bir asker geit treni izledi.140 Uygulad stratejiler, dahiyane icraatlar ve parlak zaferleri ile tarihin unutulmaz simalar arasndaki yerini alan Gazi Mustafa Kemal Paann bakumandanlk grevi, 29 Ekim 1923te Cumhurbakan seilmesi zerine sona erdi. 1 Ord. Prof. Enver Ziya Karal, Atatrkn Asker Kiilii, Revue Internationel dHistoire

Militaire No: 50, Genelkurmay, Basmevi, Ankara 1982, s. 97; Suat lhan, Atatrk ve Askerlik, A.K.D.T.Y.K. Atatrk Kltr Merkezi Atatrk Dnce, Ankara 1992, s. 946; Nurset Baycan, Atatrk ve Askerlik Sanat, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1998, s. 7. 2 Ulu demir, Atatrkn Yaam, 1881-1918, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1988,

c. I, S. 4 Ali Gler, Atatrk, Soyu, Ailesi ve renim Hayat, Ankara 1999, s. 97-98; Yusuf Hikmet Bayur, Atatrk Hayat ve Eseri I., Ankara 1997, s. 8. 3 F. R. Unat, Atatrkn renim Hayat ve Yetitii Devrin Milli Eitim Sistemi, Trk Tarih

Kurumu Konferanslar, c. I., Ankara 1964, s. 83; Kara Harp Okulu Arivi, 1311 Tarihli Not Defteri. 4. D. V. Mikusch, Gazi Mustafa Kemal, Avrupa ile Asya Arasndaki Adam, stanbul 1981, s.

28; A. Gler, a.g.e., s. 106-107; U. demir, a.g.e., s. 5. 5 17. 6 7 8 72. 9 K. H. O. Arivi, Knye Defteri, No: 21; . Kurtcephe-M. Balcolu, Kara Harp Okulu Tarihi, L. Kingross, Atatrk Bir Milletin Yeniden Douu, stanbul 1966, s. 35. A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 19. K. H. O. Arivi, 1314 Tarihli Not Defteri; Celal Erikan, Komutan Atatrk, Ankara 1972, s. A. F. Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk, Okul ve Gen Subaylk Anlar, stanbul 1967, s.

Ankara 1991, s. 126-127. 10 Babakanlk Osmanl Arivi, rade Dahiliye, No: 70340.

846

11 45. 12 13

Jehuda Wallach, Bir Askeri Yardmn Anatomisi, ev. Fahri eliker, Ankara 1985, s. 44-

BOA, DH, No: 36898; Wallch, a.g.e., s. 54. A. E. Yalman, Byk Millet Meclisi Reisi Mir Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin

Tarihe-yi Hayat, Vakit Gazatesi, 10 Kanunusani 1338; demir, a.g.e., s. 5. 14 Tahsin nal, Harp Okulu Tarihi ve Mustafa Kemal, Trk Kltr Dergisi, Say: 25, Kasm

1964, s. 40. 15 16 17 18 19 20 Kara Harp Okulu Arivi, 21-A Numaral Not Kayt Defteri. Kara Harp Okulu Arivi, 22 Numaral Not Kayt Defteri. U. demir, a.g.e., s. 6; A. Gler, a.g.e., s. 127-153 U. demir, a.g.e., s. 6. Kara Kuvvetleri Komutanl Arivi, Atatrkn zlk Dosyas; A. Gler, a.g.e., s. 138 U. demir, a.g.e., s. 8; Y. H. Bayur, a.g.e., s. 12-13, Atatrk 1 Vatan ve Hrriyet,

Derleyen: Muhterem Erenli, 1981, s. 46-47; D. V. Mikusch, a.g.e., s. 45-46. 20 Askeri Ynyle Atatrk, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Atatrk

Serisi Yaynlar, Seri No: 14, Ankara 1981, s. 8-9. 21 Trk stiklal Harbine Katlan Tmen ve Daha st Kademelerdeki Komutanlarn

Biyografileri, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1989, s. 1; Y. H. Bayur, a.g.e., 22-23. 22 23 Fahri Belen, Atatrkn Askeri Kiilii, stanbul 1963, s. 52. srafil Kurtcephe, Trk-talyan likileri (1911-1916), Ankara 1995, s. 22-23, Rachel Simon,

Mustafa Kemalin Libyay lk Ziyareti, Belleten 46 (1980), s. 84; Afet nan, Atatrk Dinledim: Trablusgarpta Hrriyete Kar syan, Belleten, C. 8, no: 31, (1944), s. 65-66. 24 25 . Kurtcephe, a.g.e., s. 23-24; R. Simon, a.g.m., s. 95; U. demir, a.g.e., s. 13-14. Y. H. Bayur, a.g.e., s. 15-16; Seyit Kemal Karaaliolu, Resimlerde Atatrk, Hayat, lkeleri,

Devrimleri, stanbul 1984, s. 35-36: F. Belen, a.g.e., s. 53. 26 slam Ansiklopedisi, Atatrk Maddesi, s. 724; U. demir, a.g.e., s. 16-17; F. Belen, a.g.e.,

s. 53; Celal Erikan, Komutan Atatrk, Ankara 1972, s. 59.

847

27

Behi Erkin, Atatrkn Selanikteki Askerlik Hayatna Ait Hatralar, Atatrk ve O

Gnlerden Semeler, Tertipleyen: Besim zgen, Harp Akademileri Komutanl Yaynlar, stanbul 1975, s. 49-50; U. demir, a.g.e., s. 16-17. 28 29 30 31 32 33 Afet nan, Atatrkn Askerlie Dair Eserleri, Ankara 1959, s. 8-9. slam Ansiklopedisi, a.g.m., s. 722; F. Belen, a.g.e., s. 53-54. A. nan, a.g.e., 12-14. Y. H. Bayur, a.g.e., s. 30-31 Ulu demir, Yllarn inden, Ankara 1976, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, s. 121 Y. H. Bayur, a.g.e., s. 48; Ulu demir, Atatrkn Yaam, I. Cilt, s. 22; slam

Ansiklopedisi, a.g.m., s. 724.

34 35 36

. Kurtcephe, a.g.e., s. 69; ATASE Arivi, Klasr: 6, Dosya: 28, Fihrist: 5. ATASE Arivi, Klasr: 57, Dosya H-1, Fihrist: 1/9 Rachel Simon, Libya Between Ottomanism And Nationalism, The Ottoman Involvement in

Libya During the War taly (1911-1919), Berlin 1987, s. 110 vd. 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 ATASE Arivi, Klasr: 34, Dosya: 106, Fihrist: 26. ATASE Arivi, Klasr: 57, Dosya H-1, Fihrist: 1/60. ATASE Arivi, Klasr: 34, Dosya; 106. Fihrist: 26/1. ATASE Arivi, Klasr: 49, Dosya: 231, Fihrist: 1. ATASE Arivi, Klasr: 22, Dosya: 93, fihrist: 5-12. ATASE Arivi, Klasr: 22, Dosya: 93, Fihrist: 12 ATASE Arivi, Klasr: 61, Dosya: 294, Fihrist: 8 Cumhurbakanl Atatrk Arivi, Ariv No: 1-6, Bs. 2, Dolap No: 1, Kutu: 1/1 ATASE Arivi, Klasr: 58, Dosya: 157, Fihrist: 20 ATASE Arivi, Klasr: 36, Dosya: 166, Fihrist: 1-55-56

848

47 48 15-21. 49 50 52

ATASE Arxivi, Klasr: 60, Dosya: 286, Fihrist: 1-11 . Revol, 1911-1912 Trk-talyan Harbi, Askeri Mecmua, 1 Eyll 1990, Say: 58, c. II, s.

. Kurtcephe, a.g.e., s. 215-223. ATASE Arivi, Klasr: 46, Dosya: 216, Fihrist: 3, 3-1, 5-15. slam Ansiklopedisi, a.g.m., s. 722; C. Erikan, a.g.e., 106-107; Y. H. Bayur, a.g.e., 52-53;

U. demir, a.g.e., Suat lhan, Atatrk ve Askerlik, Ankara 1990, s. 45-46. 53 Trk stiklal Harbine Katlan Tmen ve Daha st Kademelerdeki Komutanlarn

Biyografileri, s. 2; Askeri Ynyle Atatrk, s. 18-19. 54 55 56 57 Y. H. Bayur, a.g.e., s. 58; F. Belen, a.g.e, s. 54-55, slam Ansiklopedisi, s. 722. A. nan, a.g.e., s. 19 Ali hsan Sabis, Harp Hatralarm, Ankara 1951, c. I, s. 19 Y. H. Bayur, a.g.e., s. 61-62; C. Erikan, a.g.e., s. 108; U. demir, a.g.e., s. 34; Hseyin

Kabasakal, Mustafa Kemal Sofya Ataeliinde Genelkurmay, Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1982, Ankara 1982, s. 71-84. 58 59 214 60 61 Y. H. Bayur, a.g.e., s. 68-69; U. demir, a.g.e., s. 34-35; C. Erikan, a.g.e., s. 114-115. Naci Kasm, Trkn Altn Kitab, Gazinin Hayat, stanbul 1961, s. 28-30; Turhan Cumhurbakanl Atatrk Arivi, A III-7, Dosya: 18, Fihrist: 86/1. ATASE Arivi, Klasr: 270, Sabahattin Selek, smet nn, Hatralarm, stanbul 1969, s.

Feyziolu, Ana izgileriyle Atatrkn Hayat ve Eseri (Kronoloji), Atatrk Yolu, Atatrk, Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1995, s. 306. 62 63 slam Ansiklopedisi, a.g.m., s. 723; M. zsoy, a.g.m., s. 93 ATASE Arivi, anakkale Mstahkem Mevki Kumandanl Harp Ceridesi, No: 6/1666,

Klasr: 4669, Dosya: H-13, Fihrist: 1-2 64 7. 65 C. Erikan, a.g.e., s. 120 Ulu demir, Atatrkn Anafartalar Muharebeleri Raporu, TTK yayn, Ankara 1943, s. 6-

849

66 67

U. demir, a.g.e., s. 9. Necati kse, Bir Kahramanlk Destan ile Bir Asalet rnei, Genelkurmay, Atatrk

Haftas Armaan, 10 Kasm 1981, Ankara 1981, s. 39-40 68 69 Ruen Eref, Mustafa Kemal anakkaleyi Anlatyor, 1981, s. 13-15. R. Eref, a.g.e., s. 17-18; Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi; C. V., kinci kitap, Anfibi

Harekt, Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Yayn, Ankara 1978, s. 110. 70 71 Y. H. Bayur, a.g.e., s. 79. Cihat Akakayalolu, Atatrk, Komutan, nklap ve Devlet Adam Ynleriyle,

Genelkurmay Bakanl Yaynlar, Ankara 1988, s. 35-42. 72 73 74 75 76 U. demir, a.g.e., s. 73 C. Ekiran, a.g.e., s. 138-182. Y. H. Bayur, a.g.e., s. 96. C. Erikan, a.g.e., s. 186-189; Y. H. Bayur, a.g.e., 107-108, F. Belen, a.g.e., s. 58 Askeri Ynyle Atatrk, s. 45-46; kr Tezer, Atatrkn Hatira Defteri, TTK Yaynlar,

Ankara 1999, s. 51-52. 77 78 N. Kasm, a.g.e., s. 44. Trk stiklal Harbine Katlan Tmen ve Daha st Kademelerdeki Komutanlarn

Biyografileri, s. 3; C. Akakalolu, a.g.e., s. 73. 79 80 81 82 F. Belen, a.g.e., s. 79; S. lhan, a.g.e., s. 58. Raporlarn metni iin baknz: Y. H. Bayur, a.g.e., s. 122-133. N. Kasm, a.g.e., s. 45-46. Falih Ffk Atay, ankaya, stanbul 1980, s. 104; Semih Yaln-Ali Gler, Atatrk, Hayat,

Dnceleri ve Kiilii, Ankara 2000, s. 147-148. 83 84 85 U. demir, a.g.e., s. 102-117. F. R. Atay, a.g.e., s. 105-106. N. Kasm, a.g.e., s. 60 vd.; Y. H. Bayur, a.g.e., s. 121-122.

850

86 87 88 s. 66-67. 89

F. Belen, a.g.e., s. 61-62. S. lhan, a.g.e., s. 62-63; Asker Ynyle Atatrk, s. 50. Utkan Kocatrk, Kaynakal Atatrk Gnl, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1988,

Sedat Doruer, Yldrmn Akibeti, Askeri Matbaa, stanbul 1917, s. 260-270; Ayrca Bkz:

Y. H. Bayur, Mustafa Kemalin Falkenhaynla atmasyla lgili Bir Raporu, Belleten, c. XX, say: 80den Ayr Basm, Ankara 1956. 90 s. 108 vd. 91 92 s. 53-62. 93 Yenign, nr. 71, 14 Kasm 1918den aktaran Ali hsan Gencer-Sabahattin zel, Trk Gazi Paann Hatrat Sayfalar, Hakimiyet Gazetesi, 14 Mart-12 Nisan 1926, Say: 26. Trk stikll Harbi I, Mondros Mtarekesi ve Tatbikt, Harp Dairesi Yayn, Ankara 1962, S. lhan, a.g.e., 63-64; Fahri Belen, Birinci Cihan Harbinde Trk Harbi, Ankara 1957, c. 5,

nklap Tarihi, Der Yay., stanbul-1996, s. 104. 94 evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, Remzi Kitabevi, stanbul-1987, c. 1, s. 341-343,

Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Mondrostan Mudanyaya Kadar, TTK Yay., Ankara-1989, c. 1, s. 28. 95 96 75. 97 98 Akin, a.g.e, s. 85, Rauf Orbayn Hatralar, Yakn Tarihimiz, c. II, s. 370. Aydemir, a.g.e., c. 1, s. 355. Ahmet zzet Paa (Furga), Feryadm II, stanbul-1993, s. Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Cem Yay., stanbul-1983, c. 1, s. 85. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, M. E. B. Yay., stanbul-1991, c. 1, s.

278, Kazm Karabekir, Paalarn Hesaplamas, stanbul-1992, s. 31-32 99 Geni bilgi iin bkz. Ahmet zzet Paa, a.g.e, s. 278, s. 50, Falih Rfk Atay, Atatrkn

Bana Anlattklar, Sel Yay., stanbul-1995, s. 62-63, Rauf Orbayn Hatralar, c. 1, s. 52. 100 Salih Tun, gal Dneminde stanbul Basn (1918/1922), Baslmam Doktora Tezi, stanbul ni. Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, stanbul-1999, s. 56-76. 101 Minber hakknda bkz. Fethi Tevetolu, Atatrkle Okyarn kardklar Gazete Minber Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, c. 4, Yl-1988, S. 13, s. 183-193, Fethi Okyar, Devirde Bir

851

Adam (Haz. Cemal Kutay), Tercman Yay. st-1980, s. 267-269, Atay, ankaya, Bate Yay. st-1980, s. 156-157. 102 Rauf Beyin Hatralar, a.g.e, c. II., s. 370, Atay, a.g.e, s. 84-85. 103 Sabahattin zel, Mondrostan Samsuna Atatrk, st. ni. Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Yll-X, Yl-1999, s. 206 104 Ali Fuat Trkgeldi, Grp-ittiklerim, TTK Yay., Ank. -1987, s. 167. 105 Sabahattin zel, a.g.m., s. 208. 106 zel, a.g.m., s. 212-213, Ayrca bkz. Tevfik Byklolu, Atatrk Anadoluda (1919-1921), c. 1, Ank-1981, Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, st-1983, s. 40-41, Rauf Orbayn Hatralar, c. II, s. 402-404. 107 Tayyib Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken, I. Kitap, s. 80. 108 Konu hakknda bkz. Atay, Atatrkn Bana Anlattklar, s. 118-125, Rauf Orbayn Hatralar, a.g.e, c. III, s. 17, T. B. M. M. Z. C., c. 1, s. 10. 109 Gkbilgin, a.g.e, I. Kitap, s. 85, Nutuk-Sylev, TTK Yay. Ank-1986, c. 1, s. 31-32. 110 Hsn Himmetolu, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, st-1975, c. 1, s. 232, TBMM Z. C., c. 1, s. 10. 111 Rauf Orbayn Hatralar, a.g.e, c. III, s. 19. 112 Ayn yer. 113 Jaeschke, a.g.e, s. 45, Gkbilgin, a.g.e, s. 44, Atatrk le lgili Ariv Belgeleri (1911-1921), s. 41. 114 Trkgeldi, a.g.e, s. 230, Jaeschke, a.g.e, s. 46. 115 Atatrk le lgili Ariv Belgeleri, s. 48-52. 116 H. T. V. D. Yl-1952, S. 2, Vesika-34. 117 Asker hayatn incelediimiz bu almada, askerlikten istifa ettii ve asker harektn ynetiminde fiili bir grev almad iin Mustafa Kemalin hayatnn 9 Temmuz 1919-4 Austos 1921 tarihleri arasndaki kesiti ele alnmamtr.

852

118 Kemal Atatrk, Nutuk 1919-1927, Bugnk Dille Yayna Hazrlayan: Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1999, s. 412-413. 119 Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, c. IV, 1. b., Milli Eitim Bak. Yayn, Ankara 1978, s. 94-99. 120 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. II, TBMM Basmevi, Ankara 1980, s. 101-103, 110-111, 121 Nutuk, s. 414, 417; nsal Yavuz, Atatrk mparatorluktan Milli Devlete, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1999, s. 72-73; Mine Erol, Mustafa Kemal Paann Bakumandanlk Meselesi (Yusuf Kemal Tengirenkin Azndan), A. . D. T. C. F. Tarih Aratrmalar Enstits, Tarih Aratrmalar Dergisi 1967, C. V, Say: 8-9, Ankara 1970, s. 439-441. 122 Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar. 123 Sleyman Kle, Mareal F. akmak, stanbul 1953, c. IV, M. E. B. Yaynlar, stanbul 1991, s. 108-109. 124 General Papulasn Hatrt, eviri: brahim Halil, stanbul 1927, s. 67. 125 Kemal Atatrk, Nutuk, s. 419-420. 126 T.B.M.M. Zabt Ceridesi, c. 12 s. 262; Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Say: 58, Belge: 1325. 127 Orgeneral Kzm zalp, Milli Mcadele 1919-1922 I, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1998, s. 216-217; Alptekin Mderrisolu, Sakarya 2, Yap ve Kredi Bankas Yayn, stanbul 1982, s. 295; Ayrca bkz. Trk stikll Harbi, c. 2, 6. Ksm, 1. Kitap, s. 51. 128 Sabahattin Selek, Anadolu htilali, s. 683. 129 Trk stiklal Harbi, c. 2, G. ksm, I. Kitap, s. 63. 130 Trk stikll Harbi, c. 2, 6. Ksm, 1. Kitap, s. 13; Ayrca Bkz. S. Tansel, a.g.e., C. IV, s. 143-144. 131 S. Tansel, a.g.e., s. 143-146. 132 C. Erikan, a.g.e., s. 759-760; Trk stikll Harbi, C. 2. 6. Ksm, 1. Kitap, s. 140-142. 133 Kemal Atatrk, Nutuk, s. 427-431. 134 Kemal Atatrk, Nutuk, s. 447-448.

853

135 Trk stikll Harbi, C. 2, 6. Kasm, 2. Kitap, s. 16. 136 C. Akakkayalolu, a.g.e., s. 386-341; s. Tansel, a.g.e., 158-160. 137 Tugeneral Halil imek, Atatrkn Asker Kiilii, Harp Akademileri Komutanl Yayn, stanbul 1998, s. 16 138 Geni bilgi iin bkz., Trk stikll Harbi Bat Cephesi, c. 2, 6. Ksm, 2. ve 3. Kitap; K. zalp, a.g.e., s. 233-236 139 Geni bilgi iin bkz., Trk stikll Harbi, c. 2, 6. Ksm, 4. Kitap, Harp Tarihi Dairesi Resm Yayn, Ankara 1969, s. 76-77. 140 evket Sreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal (1922-1938), Remzi Kitabevi, stanbul 1973, s. 27-28. Ariv Belgeleri Kara Harp Okulu Arivi, 1311 Tarihli Not Defteri. Kara Harp Okulu Arivi, 1314 Tarihli Not Defteri Kara Harp Okulu Arivi, Knye Defteri, No: 21. Babakanlk Osmanl Arivi, rade Dahiliye, No: 70340. Babakanlk Osmanl Arivi, rade Dahiliye, No: 36898. Kara Harp Okulu Arivi, 21-A Numaral Not Kayt Defteri. Kara Harp Okulu Arivi 22 Numaral Not Kayt Defteri. Kara Kuvvetleri Komutanl Arivi, Atatrkn zlk Dosyas, ATASE Arivi, Klasr: 36, Dosya: 166, Fihrist: 1-55-56. ATASE Arivi, Klasr: 60, Dosya: 286, Fihrist: 1-11. ATASE Arivi, Klasr: 22, Dosya: 93, Fihrist: 5-12. ATASE Arivi, Klasr: 22, Dosya: 93, Fihrist: 12. ATASE Arivi, Klasr: 61, Dosya: 294, Fihrist: 8. Cumhurbakanl Atatrk Arivi, Ariv No: 1-b, Bs-2, Dolap No: 1, Kutu: 1/1.

854

ATASE Arivi, Klasr: 58, Dosya: 157, Fihrist: 20. ATASE Arivi, Klasr: 34, Dosya: 106, Fihrist: 26. ATASE Arivi, Klasr: 57, Dosya: H-1, Fihrist: 1/60. ATASE Arivi, Klasr: 34, Dosya: 106, Fihrist: 26/1. ATASE Arivi, Klasr: 49, Dosya: 231, Fihrist: 1. ATASE Arivi, Klasr: 57, Dosya: H-1, Fihrist: 1/9. ATASE Arivi, Klasr: 6, Dosya: 28, Fihrist: 5. Cumhurbakanl Atatrk Arivi, A III-7, Dosya: 18, Fihrist: 86/1. ATASE Arivi, Klasr: 270. ATASE Arivi, Klasr: 46, Dosya: 216, Fihrist: 3, 3-1, 5-15 ATASE Arivi, anakkale Mstahkem Mevki Kumandanl, Harp Ceridesi, No: 6/1666, Klasr: 4669, Dosya: H-13, F: 1-2. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. II., TBMM Basmevi, Ankara, 1980. TBMM Zabt Ceridesi, C. 12, TBMM Zabt Ceridesi, C. 1. Aratrma Eserleri, Hatrat ve Makaleler AHMET zzet Paa (Furga); Feryadm II, stanbul, 1993. AKAKAYALIOLU, Cihat; Atatrk, Komutan, nklap ve Devlet Adam Ynleriyle, Genelkurmay Bakanl Yaynlar, Ankara, 1998. AKN, Sina; stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Cem yaynlar, stanbul, 1983. ARSAN, Nimet; Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV (1917-1938), Ankara, 1964. Askeri Ynyle Atatrk, Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, Atatrk Serisi Yaynlar, Seri No: 14, Ankara 1981. ATATRK, Mustafa Kemal; Nutuk 1919-1927, (Hazrlayan: Prof. Dr. Zeynep Korkmaz), Atatrk, Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi yaynlar, Ankara, 1999.

855

Atatrk 1 Vatan ve Hrriyet, (Derleyen: Muhterem Erenli), Yap Kredi Bankas Yaynlar stanbul, 1981 Atatrk, slam Ansiklopedisi, C. 1, M. E. B. Basmevi, stanbul, 1993. Atatrk le lgili Ariv Belgeleri, (1911-1921). ATAY, Falih Rfk; ankaya, stanbul, 1980. , Atatrkn Bana Anlattklar, Sel Yaynclk, stanbul, 1995. AYDEMR evket Sreyya; Tek Adam Mustafa Kemal (1922-1938), Remzi Kitabevi, stanbul, 1973.

BAYCAN, Nusret; Atatrk ve Askerlik Sanat, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1998. BAYUR, Yusuf Hikmet; Atatrk Hayat ve Eseri I, Ankara, 1997. , Mustafa Kemalin Falkeynhaynla atmasyla lgili Bir Raporu Belleten, C. XX., S. 80den Ayr Basm, Ankara, 1956. BELEN, Fahri, Atatrkn Askeri Kiilii, stanbul, 1963. , Birinci Cihan Harbinde Trk Harbi, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1957. BIYIKLIOLU, Tevfik, Atatrk Anadoluda (1919-1921), C. I, Ankara, 1981. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi; C. V., kinci Kitap, Genel Kurmay Harp Tarihi Bakanl, Yaynlar, Ankara, 1978. CEBESOY, Ali Fuat; Snf Arkadam Atatrk, Okul ve Gen Subaylk Anlar, stanbul, 1967. , Siyasi Hatralar, stanbul, 1956. , Milli Mcadele Hatralar, stanbul, 1983. DORUER, Sedat; Yldrmn Akibeti, Askeri Matbaa, stanbul, 1927. ERKAN, Celal, Komutan Atatrk, Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1972. ERKN, Behi; Atatrkn Selanikteki Askeri Hayatna Ait Hatralar, Atatrk ve O Gnlerden Semeler, (Derleyen: Besim zgen), Harp Akademileri Komutanl yaynlar, stanbul, 1975.

856

EROL, Mine; Mustafa Kemal Paann Bakumandanlk Meselesi (Yusuf Kemal Tengirenkin Azndan), A. . D. T. C. F. Tarih Aratrmalar Enstits, Tarih Aratrmalar Dergisi 1967, C. V., S. 8-9, Ankara, 1970. EREF, Ruen; Mustafa Kemal anakkaleyi Anlatyor, Akbank Yaynlar, 1981. FEYZOLU, Turhan; Anaizgileriyle Atatrkn Hayat ve Eseri (Kronoloji), Atatrk Yolu, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1995. Gazi Paann Hatrat Sayfalar, Hakimiyet Gazetesi, 14 Mart-12 Nisan 1926, S. 26. GENCER, Ali hsan-Selahattin zel, Trk nklap Tarihi, Der Yaynlar, stanbul, 1996. General Populasn Hatrat, (ev: brahim Halil), stanbul, 1927. GKBLGN, Tayyib, Milli Mcadele Balarken, I. Kitap., Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 1959. GLER, Ali; Atatrk Soyu, Ailesi ve renim Hayat, Ankara, 1999. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, S. 58, Belge: 1325. HMMETOLU; Hsn, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, C. I., stanbul, 1975. DEMR, Ulu; Atatrkn Yaam, 1881, 1918, C. I, TTK Yaynlar, Ankara, 1988. , Yllarn inden, TTK Yaynlar, Ankara, 1976. , Atatrkn Anafartalar Muharebeleri, TTK Yaynlar, Ankara, 1943. LHAN, Suat; Atatrk ve Askerlik A. K. D. T. Y. K., Atatrk Kltr Merkezi, Atatrk Dnce, Ankara 1992. NAN, Afet; Atatrkn Askerlie Dair Eserleri, Ankara, 1959. , Atatrk Dinledim: Trablusgarpta Hrriyete Kar syan, Belleten, C. 8, no: 31, (1944),; JAESCHKE, Gotthord; Trk Kurtulu Sava Kronolojisi Mondrostan Mudanyaya Kadar, TTK Yaynlar, Ankara, 1989. KABASAKAL, Hseyin; Mustafa Kemal Sofya Askeri Ataeliine, Genelkurmay Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1982, Ankara, 1982. KARAALOLU, Seyyit Kemal; Resimlerle Atatrk, Hayat, lkeleri, Devrimleri, stanbul, 1984. KARABEKR, Kazm; Paalarn Hesaplamas, stanbul, 1992

857

KARAL, Enver Ziya; Atatrkn Askeri Kiilii, Revue Internationel dHistoire Militaire, No: 50, Genel Kurmay Basmevi, Ankara 1982. KASIM, Naci; Trkn Altn Kitab, Gazinin Hayat, stanbul, 1928. KINROSS, Lord; Atatrk Bir Milletin Yeniden Douu, stanbul, 1966. KOCATRK, Utkan; Kaynakal Atatrk Gnl, TTK Yaynlar, Ankara, 1998. KURTCEPHE, srafil, Trk-talyan likileri (1911-1916), Ankara, 1995. KURTCEPHE, srafil, Mustafa BALCIOLU, Kara Harp Okulu Tarihi, Kara Harp Okulu Tarihi Yaynlar, Ankara, 1991. KLE, Sleyman; Mareal Fevzi akmak, C. I., stanbul, 1953. MIKUSCH, D. V.; Gazi Mustafa Kemal, Avrupa ile Asya Arasndaki Adam, stanbul, 1981. MDERRSOLU, Alptekin; Sakarya 2, Yap Kredi Bankas Yaynlar, stanbul, 1982. OKYAR, Fethi; Devirde Bir Adam, (Haz: Cemal Kutay), Tercman Yay. st-1980, KSE, Necati; Bir Kahramanlk Destan le Bir Asalet rnei, Genelkurmay Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1981, ZALP, Orgeneral Kazm; Milli Mcadele I 1919-1922, TTK Yaynlar, Ankara, 1998 ZEL, Salahattin; Mondrostan Samsuna Atatrk, stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Yll, 1999. Rauf Orbayn Hatralar, Yakn Tarihimiz, C. II, REVAL, ; 1911-1912 Trk-talyan Harbi, Askeri Mecmua, Ankara, 1 Eyll 1940 SABS, Ali hsan, Harp Hatralarm, C. 1., Ankara SELEK, Sabahattin; smet nn, Hatralarm, stanbul, 1969. , Anadolu htilali, C. II., Kasta A. . Yaynlar, stanbul, 1987 SMON, Rachel; Mustafa Kemalin Libyay ilk Ziyareti Belleten, C. 8, No: 31, 1944. , Libya Between Ottomanism And Nationalism, The Ottoman Involvement, Libya During The War Italy (1911-1919), Berlin, 1987.

858

MEK, Tugeneral Halil; Atatrkn Asker Kiilii, Harp Akademileri Komutanl Yaynlar, stanbul, 1998. TANSEL, Selahattin; Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. IV., M. E. B. Yaynlar, stanbul, 1991. TEVETOLU, Fethi; Atatrkle Okyarn kardklar Gazete Minber, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. IV., S. 13, 1988. TEZER, kr; Atatrkn Hatra Defteri, TTK Yaynlar, Ankara, 1999. TUN, Salih, gal Dneminde stanbul Basn (1918-1922), Baslmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, stanbul, 1999. Trk stiklal Harbi Bat Cephesi; C. II., 6. Ksm, 1., 2. Ve 3. Kitap., Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, Resmi Yaynlar, Seri No: 1, Ankara, 1968. TRKGELD, Ali Fuat; Grp ittiklerim, TTK Yaynlar, Ankara, 1987. Trk stiklal Harbi; C. II., 6. Ksm, 1. Kitap, Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, Resmi Yaynlar, Seri No: 1, Ankara, 1968. Trk stiklal Harbine Katlan Tmen ve Daha st Kademelerdeki Komutanlarn Biyografileri, Genel Kurmay Basmevi, Ankara, 1989. UNAT, Faik Reit; Atatrkn renim Hayat ve yetitii Devrin Milli Eitim Sistemi, C. I., TTK Konferanslar, Ankara, 1964. NAL, Tahsin; Harp Okulu Tarihi ve Mustafa Kemal, Trk Kltr Dergisi, S. 25, Kasm 1964. WALLACH, Jehuda; Bir Askeri Yardmn Anatomisi, (ev: Fahri eliker), Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1985. YALMAN, Ahmet Emin; Byk Millet Meclisi Reisi Mir Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin Tarihe-yi Hayat, Vakit Gazetesi, 10 Kanun-i Sani 1338. YALIN, Semih, Ali GLER; Atatrk Hayat, Dnceleri ve Askeri Kiilii, Ankara, 2000. YAVUZ, nsal; Atatrk mparatorluktan Milli Devlete, TTK Yaynlar, Ankara, 1999

859

Atatrk'n Soyu: Kzl Ouzlar (Kocacklar) ve Konyarlar / Yrd. Do. Dr. Ali Gler [s.467-489]

Kara Harp Okulu / Trkiye AtatrknSoyu HakkndaGenel Bilgiler Mustafa Kemal Atatrk, 1881 (Rumi 1296) ylnda Selanikte Koca Kasm Paa Mahallesi Islahhane Caddesinde bugn mze olan katl bir evde dnyaya geldi. Babas o srada kereste ticareti yapan Ali Rza Efendi, Annesi Zbeyde Hanmdr. Baba tarafndan dedesi, ilkokul retmeni olan Kzl Hafz Ahmet Efendi; anne tarafndan dedesi ise, Sofu-zade (Sofi-zade) Feyzullah Efendidir. Mustafa Kemalin hem baba, hem de anne tarafndan soyu Rumelinin fethinden sonra buralarn Trkletirilmesi iin Anadoludan grlerek, iskan edilen Yrk (Yrk) veya Trkmenlerden gelmektedir. Bu nedenle, Atatrkn soyunun aratrlabilmesi ve anlalabilmesi bakmndan nce, Anadolunun sonra da Rumelinin Trkler tarafndan fethedilmesi ve Trkletirilmesi konusunun ortaya konulmas gerekmektedir. nk, hem bu fetih hareketinde, hem de fethedilen yerlerin Trkletirilmesinde, hem Anadoluda, hem de Rumelinde devletin dayand esas unsur, aada iaret edilecek eitli sebeplerle Yrk, Yrk, Trkmen vb. deiik isimlerle anlan konar-ger Trk unsurlar olmutur. Prof. Dr. Tayyib Gkbilginin ifadeleriyle; Yrkler, Oru Beyin de sarih surette bildirdii gibi, Ouzlardandr. Airet, taife, cemaat diye gsterilen, mesela, Trkmen aireti, Yrk taifesi veya hususi ismiyle bilfarz Oulbeyli cemaat olarak rastlanan Trk gebe halk gruplar etnik bakmdan ayr eyler olmayp tek meneden kan ve sonra tali gruplara ayrlarak veya muhtelif gruplarn birlemesiyle yeni bir birlik vcuda getiren ayn Trk halk paralardr.1 Tarihi kaynaklarmzda da bazen Trkmen bazen yrk olarak rastlanan, seyahatnamelerde bu suretle zikredilen bu Trk halknn menei itibariyle katiyen Ouzlardan bulunduu XV. Asr mverrihlerinden olup da imparatorluun kurulu devri hakknda en eski malumat verenlerden Oru Beyin bir mnasebetle, (Bu Ouz taifesi ggnc yrkler idi) eklindeki ifadesiyle de sabittir.2 Genel olarak, teorik ve analitik bakmdan Yrklerle ilgili en ciddi almalardan birisini yapm olan Prof. Dr. Mehmet Erze gre Yrk sz, Yrmek fiilinden yaplma, Anadoluya gelip yurt tutan gebe Ouz boylarn Trkmenleri ifade eden bir kelimedirKelime sfattr; asl da yrkdr. Kelime sfat halinde ileri, medeni, bilgili, cins ve halis manalarna gelirYrk kelimesinin kabiliyetli, dirayetli, cesur manalarna geldiini biz de mahede ettikBtn Yrkler, bu kelimenin yrmek fiilinden mtak olduunu sylediler. Bize gre g ksmi hareketi, yrmek umumi, btn hayat boyunca yapla gelen fiili gsteriyorYrk ve Trkmen ayn manaya gelmekte, Anadoluya gelen gebe Ouz Trklerini ifade etmektedir. Btn vesikalar bu gebelerin Orta Asyadan geldiklerini gstermektedir Yrkle Trkmenin ayn etnik zmreye alem olan iki kelime olduunu rahata

860

syleyebiliriz. Ariv vesikalarnda bu iki kelime mteradif, e anlaml olarak kullanlyor: Trkman- Halep, Yrkan- Halepilh.3 Mustafa Kemal Atatrkn baba soyu, Konya/Karamandan gelerek Manastr Vilayetinin Debre-i Bal Sancana bal Kocacka yerlemilerdir. Aile sonradan (muhtemelen 1830larda) Selanike g etmi; Ali Rza Efendi de (muhtemelen) 1839da Selanikte dnyaya gelmitir. Dedesi Ahmet ve dedesinin kardei Hafz Mehmetin tad kzl lakab ve yerletikleri nahiyenin ad olan Kocackn da gsterdii zere; Mustafa Kemalin baba tarafndan soyu Anadolunun da Trklemesinde nemli roller oynayan Kzl-Ouz yahut Kocack Yrkleri, Trkmenlerinden gelmektedir. Atatrkn babasnn soyu ile ilgili bilinenleri ortaya koymadan nce tarihi devamll gsterebilmek iin, Kzl Ouzlar ve Kocacklar ile ilgili belgelere dayal bilgilerin bilinmesi ve ailenin serveninin bu temel zerine oturtulmas gerekmektedir. Bylece, Rumelinin Trklemesi ve Rumelinin Osmanl Devleti dnemindeki tekilatlandrlmas iinde mesele daha iyi anlalm olacaktr. Mustafa Kemal Atatrkn anne soyu da Anadoludan gelerek Rumeliye iskan edilen Yrk veya Trkmenlere dayanmaktadr. Anne tarafndan dedesi Vodina Sancana bal Sargl de denilen Kayalardan gerek Selanik yaknlarndaki Lankazaya yerleen, Sofu-zade (Sofi-zade) Feyzullah Aadr. Yerletikleri Sargl blgesi, Sofular lakab ve ailedeki hatralarn gsterdii zere, Atatrkn anne soyu Konya/Karamandan Rumeliye gelen ve bundan dolay da Konyarlar eklinde, Rumelideki dier Yrk gruplarndan farkl olarak bu adla anlan Yrklerdendir. I. Anadolunun Trklemesi ve Kzl Ouzlar A. Anadolunun Trklemesi 1. Malazgirtten nce Bilindii gibi Anadolu, en eski alardan beri Asya ile Avrupa arasnda bir kpr vazifesi grm, eitli rklara mensup birok kavme yurtluk etmitir. XI. yzylda tam bir Trk Yurdu oluncaya kadar Anadoluda, Mezopotamyada, Suriyede ve Kafkasyada eitli devletler kurulmutur. M.. 4000 yllarndan M.. III. yzyla kadar geen sre iinde kurulan bu devletlerin tamam, XI. yzyl Trk hakimiyeti ncesinde artk tamamen kaybolmu ve tarih sahnesinden silinmilerdir. Trklerin Anadoluya youn olarak geldiklerinde bulduklar rki yap, M.. III. yzyldan M.S. I. yzyla kadar devam eden ada ekillenmi grnmektedir.4 Mespero ve Demorgan gibi Avrupann nl tarihileri, Anadoludaki Trk varln M.. 4000 yllarna kadar gtrmekte;5 Prof. Dr. Osman Nedim Tuna ise, Smerler ve Smerce ile ilgili yapt aratrmalarn sonucuna dayanarak (zellikle Smercede 165 Trke kelimenin varlna), bu dil mnasebeti Trklerin en az M.. 3500lerde Anadolunun Dou blgesinde yerlemi olduklarn gstermekte demektedir.6

861

Bu durum, Trklerin daha Seluklu andan ok nceleri Anadoluya geldiklerini ortaya koymaktadr. Anadoludaki siyasi faaliyetlerini tarihi belge ve bilgilere gre takip edebildiimiz en eski Trk kitleleri veya topluluklar Kimmerler ile skitlerdir. (Sakalar) Her iki Trk topluluu da Karadenizin Kuzeyinde, Hazardan Tuna Nehrine kadar geni bir alanda yayorlard ve Kafkaslardan Anadoluya girerek, Dou Anadolu esas olmak zere burada hakimiyet kurmulardr. skitlerin yurtlarndan oynatt konar-ger Kimmerler, byk bir g hareketiyle M.. VII. asr balarnda zellikle Dou Anadoluya yerletiler. Ksa srede Anadoluda yaylan Kimmerlerin snrlar, Diyarbakrdan Ereli, Karamana kadar uzanyordu. Kimmerler, Asur, Firikya, Lidya ve Tobal Devletleri ile komu idiler.7 Bilim adamlar tarafndan, Kimmerlerle birlikte Proto-Trk olarak kabul edilen iki kavimden dieri olan skitler8 ise; M.. 680 ylndan itibaren, Kimmerlerin ardnda Kafkaslar doudan dolaarak, Hazar denizi kysn takip eden Derbent-Demirkap geitleri zerinden Azerbaycana, rana ve Anadoluya gelmilerdir. Kimmerleri Gneye sren skitler, Medlerin hakimiyetine de son vererek Anadoluya yaylrlar ve burada yirmi sekiz yl hkm srerler.9 Milattan sonraki yllarda da Anadoluya ok eitli Trk boy ve topluluklar gelmilerdir. Bunlar arasnda zellikle Hun Trklerini zikretmek gerekmektedir. Byk Hun mparatorluunun yklndan sonra Batya g eden Hunlarn bir kolu 395 tarihinde Erzurum zerinden Anadoluya gelmi, 451 ylnda bunlar Akhunlar takip etmilerdir. Byk bir g dalgas da 466 tarihinde gereklemi, Avrupa Hunlarna bal Aaeri Trk boylar Anadoluya gelmiler ve yerlemilerdir.10 Anadoluya iki Trk g de 558 ve 575 yllarnda cereyan etmi; Gney Kafkasyada Hazar mparatorluunun temelini oluturan Sabir (Sabar) Trk topluluklar youn bir ekilde Anadoluya gelmilerdir.11 Bulgar Trkleri, Avar Trk boylar, Uz-Peenek Trkleri ve Kuman-Kpak Trk boylar; Anadoluya gelen ve yerleen Trk boylar arasnda bulunmaktadr. Bu boylar arasnda zellikle Balkanlardan Anadoluya gelen Bulgar Trkleri ile Kafkaslardan gelerek yerleen Kuman-Kpak Trkleri, Anadolunun Trklemesinde ok nemli bir yere sahiptir. 530 ylnda henz Hristiyanl kabul etmeden Bizans Ordusu tarafndan bozguna uratlan Bulgar Trklerinin bir ksm Anadoluya getirilmi ve Trabzon havalisi, oruh ve Yukar Frat blgelerine yerletirilmilerdir. Bizans Devleti, VI. yzyln balarndan itibaren Trkleri bir yandan Hristiyanlatrmaya, bir yandan da askerlik grevlerinde kullanarak Anadoluya iskan etmeye almtr. Bu yerletirme ve askere alma ii; Ermenilere, ranllara ve Araplara kar yaplmtr. Bulgar Trkleri, 755 ve 947 yllarnda Adana, Nide, Aksaray, Bursa, Antalya ve Milas taraflarna yerletirilmiler ise de; en youn ve byk yerletirme Trabzon ve evresi ile Karaman-Tarsus arasndaki blgede olmutur. Bugn Toroslardaki Balkan Dann asl ad Bulgar Dadr. Burada

862

yaayan Yrkler bu daa Bulgar Da demektedirler. Trabzondaki dan ad ise bugn unutulmutur.12 Kuman-Kpaklarn Anadoluya gelileri ise iki yoldan olmutur. Kafkaslarn Trklemesinde nemli rol olan blgenin Kuman-Kpak Trk boylar,13 Grcistan zerinden gneye inmiler, Dou Anadolu ve Dou Karadenize yerlemilerdir. Dou Karadeniz Blgesine yerleen Kuman-Kpaklar, Mslman Trklerle, Ouz boylarndan gelen epnilerle kaynaarak Mslmanl kabul etmilerdir. Bugn Dou Karadeniz Blgesinde bulunan Borka Kazasnn ad bir Kuman oymann addr. Kuman-Kpaklar ikinci olarak, Bizans tarafndan Balkanlardan getirilerek Anadoluya yerletirilmilerdir. Kuman-Kpaklarn Anadoluya gleri sonraki yllarda da byk tarihi olaylara bal olarak devam etmi; Cengiz Han Moollarnn Kafkasyay istilalar ve yneticileri ile dayand unsur bakmndan hemen hemen tamam Kpak olan Msr Memlklerinin Anadoluya ynelik hareketleri sonucunda da Kpaklar youn olarak Anadoluya gelmilerdir.14 2. Malazgirtten Sonra Bilindii gibi, Anadolunun Trklemesinde Malazgirt Meydan Muharebesi adeta bir dnm noktasn ifade eder. nk, bu tarihten itibaren gelien siyasi, askeri ve sosyal olaylar sonucunda Anadolu hem youn bir Trk nfus gne sahne olmu; hem de yaplan fetihlerle ksa srede Trk vatan haline gelmitir. Prof. Dr. Abdulhalk M. ayn belirttii gibi; Seluklularn XI. yzyln ikinci yarsndan itibaren tarih sahnesine kmalar, tarihi ak tamamen deitirmi, bugnk Anadolu Trk toplumunun ekillenmesini temin etmitir. Anadolu Trk toplumunu ekillendiren gruplar XI. yzyln sonlarndan itibaren buraya yurt tutmaya gelen ve kendilerinden nce buraya yerlemi olan Trk unsurlarnn da bnyesine alan kitleler olmutur. Bunlar arasnda Ouzlar, Kangllar, Uygurlar ve Tatarlar gibi Trk topluluklar ilk akla gelenlerdir Seluklu Dnemi (1040-1308) bu Trk topluluklarnn Anadoluda yurt tutmalarnn tarihidir.15 Anadoluya yaplan aknlar ve bunlara bal olarak gelien youn gler, iki ana devreye; Seluklulara bal Trkmenlerin Anadoluyu yurt tutmalar ile balayan Trkleme hareketi de drt ana safhaya ayrlmaktadr. Aknlar ve glerin younluunda birinci devre, Seluklu fetihleri ile balayan dnemdir. Bunu btn Asyay yerinden oynatan Mool istilasndan sonraki Trk aknlar ve gleri takip etmitir. 16 Bu iki ana devredeki akn ve glere de byk lde bal olan Trkleme hadisesi u drt safhada cereyan etmitir: 1. Seluklularla birlikte XI. yzyl sonlarnda balayan yerleme, 2. XIII. yzylda Anadoluya yeni Trk unsurlarnn gelmesi ve yerlemesi,

863

3. XIV. yzyldaki Trkmen Beylikleri dnemindeki yerleme, 4. Osmanl hakimiyeti dnemindeki yerlemeler.17 Bu safhalarn ilk ikisinde Anadolunun Trklemesi tamamlanm ve XIV. yzyldan itibaren Osmanl Devleti, tarihin kaydettii en muazzam devletlerden biri olarak, bu Trklemenin sonucunda tarih sahnesine kmtr. Anadoludaki Trk hakimiyetinin balangc sayabileceimiz Malazgirt Zaferi (26 Austos 1071) ncesinde Kafkasyada nemli bir Trk unsuru bulunduu gibi; ran, Horasan, Kafkasya ve Badata hakim olan Byk Seluklu Devleti de bu Trkmenlere dayanyordu.18 B. Kzl Ouzlar (Kocacklar) Kzl Ouzlar veya Kzl Ouz Trkmenlerini, Kzlkocallar olarak ifade ederek, Kocack Yrkleri veya Trkmenleri ile ayn Yrk grubu olarak ele alan Hseyin ekerciolu, bunlarn Ouzlarn Kzl Ouz boyundan olduu dncesindedir.19 1041 yl civarnda Hazar Denizinin gneyinde ve gneybat blgesinde Tahran, Kazvin, Ret, Zencan ve Tebriz blgelerinde oturan, Kzl zen veya Kzl ren Irma blgesinde yaayan ve ldeniz hkmdarlarndan Arslan ahn olu Kzl Beyin oymaklar olduklar iin bu Trkmenlere Kzl Ouz Trkleri ad verilmitir.20 Bunlar, X. yzyln birinci yarsnda mstakil ve kudretli bir devlet olan Ouz Yabgu Devleti iinde ve Byk Seluklu Devleti kurulmadan nce, Selukun drt olundan birisi olan Arslan Yabgu ile birlikte hareket ederken gryoruz. Ayn zamanda Trkiye Seluklular Devletini kuranlarn atalar da olan Arslan Yabgu, Gazneli Sultan Mahmud tarafndan tutuklanarak hapsedilince (1025), bu blgeyi terk ederek Horasana geen ve Serahs, Ferave (bugnk Kzl Arvat, Kzl Ribat) ve Abiverde yerleen 4000 adrlk Ouz kmesinin banda, Yamur, Buka, Gk-Ta ve Kzl Beyler bulunuyordu. Kzl Bey daha sonra Gazneli Mesudun hkmdarl srasnda onun hizmetine girdi. Humar-Ta Beyin idaresinde baz Trkmen gruplar sonradan Iraka giderek yerletiler. Horasan Balhan blgesinde kalan gruplardan ayrmak iin bunlara Irak Ouzlar denildi. Kzll Ouzlar, Seluklularn 29 Haziran 1035de Gazneli ordusunu Nesa Savanda yenilgiye uratmalarndan sonra Irak Ouzlar ile birlikte gryoruz: Bu zaferden sonra, Seluklulara eitli Ouz oymaklar katld halde, Yamurlu Ouzlar ve Balhan Trkmenleri ile birlikte Kzll Ouzlar katlmam; bir sre sfahan hakimi Alad-devlenin hizmetine girmiler, daha sonra onlardan da ayrlarak soydalar Irak Ouzlarna katlmlardr. Bir sre sonra bu Ouzlar Reydeki Ouzlara katldlar. Irak Ouzlar 5000 atl karabiliyorlard ve bu dnemde balarnda Kzl, Gk-Ta, Buka, Gz Olu, Mansur, Dana (?) ve Anas-Olu gibi beyler bulunuyordu. Bunlardan Kzl ve Buka nce Reyi, sonra da Hemedan ele geireceklerdir. Seluklu Sultan Turul Beyin kz kardei ile evlendiini bildiimiz ve devletin kuruluunda Seluklulara byk destek veren Kzl Bey, takriben devletin kuruluundan sonra 1040 veya 1041de lm, Rey ehri civarnda gmlmtr.21 Turul Beye bal olan bu Kzl Ouz Trkmenleri, balarnda

864

Mansur, Gk-Ta, Buka Beyler olduu halde Anadoluya yaplan aknlarda aktif olarak rol aldlar. Sultan Alp Arslan ve Sultan Melikah dnemlerinde Alp Arslann yeeni Sadettin Beyin emrine giren Kzl Ouzlar, 1071 Malazgirt Meydan Muharebesi ve Zaferinden sonra Kars, Erzurum, Erzincan ve Sivas illerine doru aknlara balayarak Sivas ve Tokat arasndaki Kelkit Vadisini ele geirdiler. Trkiye Seluklularnn son zamanlar ile Anadolu Beylikleri dneminde Ankarann idaresini elinde bulunduran Ankara Valisi Kzl Bey de bu Kzl Ouz Trkmenlerinden idi. Seluklu Devletinin iskan politikalar erevesinde Tokat, Amasya, Konya, Karaman, Ankara, Aydn, Isparta, Balkesir, Bolu, Kastamonu ve Sinop illerine yerletirilen Kzl Ouz Trkmenleri; 1410da Readiye ve Mesudiye arasndaki Kzl zenliler Yurdu olarak anlan (bugnk Readiye-Kzl ren Ky civar) blgede Kzl Ahmetliler isimli bir de beylik kurdular. Beylie adn veren Kzl-Olu Ahmet Bey ve kardeleri, Amasya, Tokat, orum ve Sivas, Ordu, Samsun, Giresun ile ebinkarahisar ele geirdiler. Kzlrmak ve Yeilrmak blgesine hakim oldular. 1424 ylnda Sultan II. Muratn emri ile Amasya Valisi Yrg Paa, Kzl-Olu Ahmet Bey ve dier ileri gelenleri Amasya Kalesine davet ederek ortadan kaldrd. Kzl Ouz Trkmenleri de Anadolunun eitli yerlerine datldlar. Kzl Ouz Trkmenlerinin byk bir blm, Fatih Sultan Mehmet zamannda Evrenos-Olu Ali Bey komutasnda Rumelide fethedilen Selanik, Manastr ve Yanya illerine yerletirildiler. Son sfendiyar-oullar Beyi ve Osmanllarn Kastamonu Valisi Cemalettin Kzl Ahmet Paa, 1515lerde Bayburt Sancak Beyi olan Mirza Mehmet Bey ve Bolu Sancak Beyi olan babas Kzl Ahmet Bey ile III. Murat zamannda Rumeli Beylerbeyi olan Kzl Ahmetli emsi Paa Kzl Ouz Trkmenlerinden idi.22 Merhum Prof. Dr. Faruk Smerin XVI. yzyl Tahrir Defterlerine dayanarak yapt aratrmalara gre, XVI. yzylda Anadoluda Kzl Ouz Trkmenlerine bal oymaklar uralarda grlmekteydi: Maratan Ankara, Kayseri, Krehire kadar olan sahada yaylm bulunan Dulkadrl Eline bal Kzllu oyma. Boz-Ulusun bir kolu olan Diyarbekir Trkmenlerine bal Koca-Haclu oyma. Boz-Ulusun Dulkadrl oymaklarndan Kzl-Kocalu oyma. Boz-Ok Eline (bugnk Yozgat blgesi) bal Kara-Tata Kzl-Kocalu, Ak-Dada Kzl-Kocalu, Sorgunda Kzl-Kocalu oymaklar. Mentee Eli (bugnk Mula yresi)nde Kzlca-Yalnc ve Kzlca-Keilu oymaklar.23 Babakanlk Arivindeki almalar sonucunda Cevdet Trkayn Osmanl mparatorluu dnemi iin tespit ettii Kzl Ouz ve Kocack oymaklar ve bulunduklar yerler u ekildedir: Nevehir (Nide), Krehri Sanca, Anamurda (el Sanca) Kzl-alili (Kzl-alil), Bayndrda (zmir Sanca) Kzl-oba, Yeni l Kazasnda (Karasi Sanca) Koca-oba.24 (Sivas) Kzl-selli (Kzl-sell), Balya Kazasnda

Yine Cevdet Trkayn Osmanl mparatorluu dnemi iin tespit ettii Kzl Ouz ve Kocack airetleri ve bulunduklar yerler u ekildedir: Adana, Tarsus, Aydn, Saruhan Sancaklarnda Kzlkl (Kzl-klu), Biga Sanca, Ktahya, Mara, Ezine Kazasnda (Biga Sanca), Nevehir Kazasnda (Nide Sanca), Denizli Kazasnda (Ktahya Sanca), Bursa Kazasnda (Hdavendigar Sanca) Kzl-keili (Kzl-keil): nam- dier Havnalar,25 Bozok Sanca, Yozgat Kazasnda (Bozok), Adilcevaz Sancande (Van Eyaleti)nde Kzl-koca, Nevehir Kazasnda (Nide Sanca), Rakka Eyaleti, Barnl Kazasnda (Karahisar- Sahip Sanca) Kzl-koyunlu, Aydn Sanca,

865

Yalava Kazasnda (Hamid Sanca), Gzelhisar Kazasnda (Aydn Sanca), Karahisar- Sahip Sancanda Kzl-eyhli (Kzl-eyhl), Mihal Kazasnda (Hdavendigar Sanca), Adala Ovas (Saruhan Sanca) Koca-beli (Koca-bel), Mihal Kazas, Adala Ovasnda (Saruhan), Aydn, Saruhan, Nevehir, Arabsun Kazasnda (Nide Sanca) Koca-beolu (Koca-beoullar), Diyarbekir, Erzurum Eyaletlerinde Koca-man, Silifke Kazasnda (el Sanca), el Sancanda Koca-eyhli (Koca-eyhl): nam- dier Bozkrl.26 Cevdet Trkayn Osmanl mparatorluu dnemi iin tespit ettii ok saydaki Kzl Ouz ve Kocack cemaatlar ve bulunduklar yerler de u ekildedir: Anamur Kazasnda (el Sanca), Kete Kazasnda (Hdavendigar Sanca) Kzl, Selendi Kazasnda (Ktahya Sanca) Kzl-abdi,Ula Kazasnda (Tarsus Sanca), Tarsus Sancanda Kzl-ahmedli (Kzl-ahmedl), Anamur Kazasnda (el Sanca), Kars- Mera, Siverek, Hama, el, Tarsus, Adana, Sis Sancaklar, Kzlkinise Karyesi (Anamur Kazas), Yalava Kazasnda (Hamid Sanca) Kzl-ali, Kzl-aliler (Kzlalili, Kzl-alil),27 Anamur Kazasnda (el Sanca), Kars- Mara, Siverek, Hama, Hums, el, Tarsus, Adana ve Sis Sancaklarnda Kzl-ali Tohdemirli (Kzl-ali Tohdemirl), Bozok ve Mara Eyaletlerinde Kzl-avretli (Kzl-avretl), Bozok ve Mara Eyaletlerinde Kzl-bayrl (Kzl-bayrlu), Mara ve Bozok Sancaklar, Zlkadriye Kazasnda (Mara Eyaleti), amard Kazasnda (Nide Sanca), Kuban Nehri boyu, Eridir Kazasnda (Hamid Sanca), caaddin Kazasnda (Nide Sanca) Kzl-be, Kzl-beli (Kzl-bel), Anamur Kazasnda (el Sanca), Adana, Tarsus, Karacahisar- ark Sancaklar, Yalava Kazasnda (Hamid Sanca), Kalkandelen Kazasnda (skp Sanca) Kzlca (Kzulca), Sis, Adana Sancaklar, Kandra Kazasnda (Kocaeli Sanca), eyl Kazasnda (Kocaeli Sanca) Kzlca-ali, Kzlca-alili (Kzlca-alil), Uak Kazasnda (Ktahya Sanca) Kzlca Bahadr, Vakflar, Bozdoan Kazalar (Aydn Sanca), Mula Kazasnda (Mentee Sanca) Kzlca-brk, Kzlca-brkl (Kzlca-Yrk, Kzlca-Yrkl), Gksun Kazasnda (Mara Sanca) Kzlca-in, Hasanda Kazasnda (Aksaray Sanca) Kzlca-geyikli (Kzlca-geyikl), Yeniehir Kazasnda (Aydn Sanca) Kzlca-keili (Kzlca-keil), Ula Kazasnda (Tarsus Sanca), Tarsus Sancanda Kzlca-ky, Malatya ve Saruhan Sancaklar, alayk Kazasnda (Paa Sanca) Kzlca-l (Kzlca-lu), Timurcu Kazasnda (Saruhan Sanca) Kzlca-mahmud, Rakka, Sivas, Kengr Sancaklar, skilip Kazasnda (orum Sanca), Malatya Sancanda Kzlcaarl (Kzlca-arlu), Edirne Kazasnda (Paa Sanca) Kzlck-l (Kzlck-lu), Varna Kazasnda (Silistre Sanca), Silistre Sancanda Kzl-danimedli (Kzl-danimendl), Edirne ve Dimeteko Kazalarnda (Paa Sanca) Kzl-deli, Kzl-deli Sultan, Bozdoan Kazasnda (Aydn Sanca), Ktahya Sancanda Kzl-depe (Kzl-dene) (Kzl-dne, Kzl-dana), Toyran Kazasnda (Kstendil Sanca) Kzl-doan, Kzl-doanl (Kzl-doanlu), Mara ve Bozok Eyaletleri, Zlkadriye Kazasnda (Mara Eyaleti) Kzl-donlu, Karahisar- ark ve Biga Sancaklarnda Kzl-alma (Kzlelma), Kuban Nehri boyunca Kzl-bekvac, Kars- Mara Sancanda (Mara Eyaleti) Kzl-gney (Kzl-kni), Mara ve Adana Eyaletlerinde Kzl-hac, Kzl-hacl (Kzl-haclu),28 Ktahya Sancanda Kzl-halil, Kars- Mara Sanca (Mara Eyaleti), Tercan Kazasnda (Erzurum Sanca) Kzl-hasanl (Kzl-hasanlu, Kzl-hasan), Kayseriyye Sancanda Kzl-hseyinli (Kzlhseyinl), Ordu Kazasnda (Karahisar- ark Sanca), Karahisar- ark Sancanda Kzl-in,

866

Adana ve Tarsus Sancaklarnda Kzl-isa, Ktahya, Tarsus, Sis, Adana, el Sancaklar, Kusun Kazasnda (Adana Sanca), aranba-i Lazikiye Kazasnda (Ktahya Sanca) Kzl-k, Kzlkl (Kzl-klu), Biga, Ktahya, Mara, Adana, Tarsus, Sis, el Sancaklar, Ezine ve Denizli Kazalar (Ktahya Sanca), Nevehir Kazasnda (Nide Sanca), Bursa Kazasnda (Hdavendigar Sanca), Uak Kazasnda (Ktahya Sanca), Elmalu Nahiyesi (Erzurum Sanca), anakkale Kazasnda (Biga Sanca), Edremit ve Ezine Kazalarnda (Karasi Sanca) Kzl-keililer, kzl-keili (Kzl-keil, Kzl-keili, nam- dier Havnalar),29 Gsun Kazasnda (Mara Sanca), Anamur Kazasnda (el Sanca) Kzl-kilise, Kzl-kiliseli (Kzl-kilisel), Erigz Kazasnda (Ktahya Sanca) Kzl-knk, Saruam Kazasnda (Adana Sanca) Kzlca-klal (Kzlca-klalu), Bozok, Mara ve Karahisar- ark Sancaklar, Yozgat Kazasnda (Bozok Sanca), Diyarbekir Eyaletinde Kzl-koca, Kzl-kocallar (Kzl-kocal, Kzl-kocalu),30 Rakka, Karaman, Krehri Sancaklar, Haymana Kazasnda (Ankara Sanca), Bolvadin Kazasnda (Karahisar- Sahip Sanca), am Havalisi, Ankara civar, Irak, Sabanca ve znikmid Kazalar (Kocaeli Sanca), Ayazmend Kazasnda (Karasi Sanca), Bergama Kazasnda (Hdavendigar Sanca), Manisa Kazasnda (Saruhan Sanca), Sleymanl Kazasnda (Krehri Sanca), Nevehir Kazasnda (Nide Sanca) Kzlkoyunlu,31 Emirda Kazasnda (Karahisar- Sahip Sanca) Kzl-kulakl (Kzl-kulaklu) (Kzlkulakl Cemaat, Bozulus Airetindendir), Bozok, Kayseriyye, Sivas, Adana, Sis Mara, Teke, Hamid, Bolu, Tarsus, el Karaman Sancaklar, alayk, Gmilcine ve Dimetoka Kazalar (Paa Sanca), erke Kazasnda (Kengr Sanca), Honaz Kazasnda (Ktahya Sanca) Nablus Sanca (Sayda Eyaleti), Homa Kazasnda (Ktahya Sanca), Kavala Kazasnda (Paa Sanca), Larende Kazasnda (Karaman Eyaleti), Hezargrat Kazasnda (Nibolu Sanca), Akda Kazasnda (Bozok Sanca), Selanik ve Karahisar- ark Sancaklarnda Kzllar, Kzll (Kzllu, Kzllu Yr), 32 Bozok Eyaletinda Kzl-cuburlar (Kzllu-cuburlar),33 Pertek Sancanda (Erzurum Eyaleti) Kzl-maara, Ula Kazasnda (Tarsus Sanca), Mara, Tarsus, Rakka, Adana, Hama ve Hums Sancaklarnda Kzl-murad, Kzl-muradlar (Kzl-muradl, Kzl-muradlu), Mudanya Kazasnda (Hdavendigar Sanca) Kzl-mrsel, Mara EyaletindeKzl-mar, Mara Eyaleti, Zlkadriye Sanca (Mara Eyaleti) Kzl-sultanolu, iro Kazasnda (Malatya Sanca) Kzl-ua Kara Hisar- ahip Sancanda Kzl-uakl (Kzl-uaklu), Gksun Kazasnda (Mara Sanca) Kzl-viranl (Kzlviranlu), Edincik Kazasnda (Hdavendigar Sanca) Kzl-yahya, Kars- Mara Sancanda (Mara Eyaleti) Kzl-yusuflu. Kendilerine Kocacklar da denilen Kzl Ouz Yrkleri, bu isimleri tayan airetler olarak da u yerlerde tespit edilmilerdir: Antalya Kazasnda (Teke Sanca), Podgorie Kazasnda (skendiriye Sanca) Koca, Dedeaa Kazasnda (Edirne Sanca) Koca-ali, Tire Kazasnda (zmir Sanca) Koca-asiler, Bursa Kazasnda (Hdavendigar Sanca), Balkesir Kazasnda (Karasi Sanca) Koca-ba, Koca-baolu obas, Saruhan ve Karaman Sancaklar, Adala Ovas (Saruhan Sanca) Yeni l Kazasnda (Sivas Sanca), Aydn Sancanda Koca-be, Koca-beli (Koca-bel, Koca-beolu), el, Adana, Tarsus, Sis, Karahisar- ark Sancaklar, Mut ve Glnar Kazalar (el Sanca), Kirmast Kazasnda (Hdavendigar Sanca) Kocac, Kocaclar, Kocacl (Kocaclu, Kocac Parakendesi), Adana, Kars- Mara ve Kara Hisar- ark Sancaklarnda Kocack,

867

Kocackl (Kocacklu, Gocack, Gocackl, Gocacklu), Gelibolu Sancanda Koca-dan, Koca-danl (Koca-danlu, Koca-danal, Koca-danalu), Hezargrad Kazasnda (Nibolu Sanca) Koca-doan (Koca-toan), Ergani Kazas, Siverek Sanca (Diyarbekir Eyaleti), Diyarbekir Eyaleti, Yeni l Kazasnda (Sivas Sanca), Yahyayl Kazasnda (Kayseriyye Sanca) Koca-hacl (Kocahaclu),34 Karahisar- Teke Kazasnda (Teke Sanca), Teke ve Alaiye Sancaklarnda Kocahalilolu, Krkkilise Kazasnda (Vize Sanca) Koca-hdr (Koca-hzr), Manavgat ve brad Kazalarnda (Alaiye Sanca) Koca-isaoullar, Padovite Kazasnda (Kstendil Sanca), nebaht ve Kilis Sancaklar, Kalkandelen Kazasnda (skp Sanca) Koca-l (Kocalu: nam- dier Rendene), Diyarbekir Vilayetinde Kocal (Kocalu: nam- dier Bedili Yalavac), Ordu Kazasnda (Kara hisar- ark Sanca), Erzurum ve Diyarbekir Eyaletleri, Mud Kazasnda (el Sanca) Kocaman, Koca-manl (Kocamanlu), Kilis ve Mara Sancaklar, Antakya Kazasnda (Halep Eyaleti)nde Koca-nl (Koca-nlu), Biga Sancanda Koca-obas, Antalya Kazasnda (Teke Sanca) Kocaolu, Gmilcine Kazasnda (Paa Sanca) Koca-merler, Edirne Kazasnda (Paa Sanca) Koca-yakublu, Mara Sanca, Zlkadriye Kazasnda (Mara Eyaleti) Koca Yrkan, Saruhan ve Ktahya Sancaklarnda Koca-yusuflu (nam- dier Buhurcu).35 Cevdet Trkayn Babakanlk Osmanl Arivindeki belgelere gre tespit ettii Kzl ve Koca ile balayan bu oymak, airet ve cemaat isimlerinden baka, baz tamlamalar alarak ifade edilen Kzl Ouz Yrklerine ait oymak, airet ve cemaat isimleri ve yaadklar yerler de u ekildedir: Karaman, Yeni lde (Sivas) abbayad Koca-be,36 Adana, Sis Sancaklarnda Aksak Kocal (Asak Kocalu),37 Adana, Krehri, Tarsus Sancaklarnda Ali Kocal (Ali Kocalu: nam- dier Turasanl),38 Ula Kazasnda (Adana Sanca) Avc Kocal (Avc Kocalu), 39 Dndarl Kazasnda (Tarsus Sanca), Adana Eyaletinde Baba Kocal (Baba Kocalu),40 Ula Kazas (Tarsus Sanca), Tarsusta Dier Kzl-muradlu,41 Kusun Kazasnda (Tarsus Sanca) Dolu Kocal (Dolu Kocalu),42 Bozok ve Mara Eyaletlerinde Evlad- Kzlca,43 Kars- Mara Sancanda (Mara Eyaleti) Gacack-l (Gacack-lu, Gocack-l, Gocack-lu), Bozok ve Mara Eyaletlerinde Gacal (Gacalu, Gocal, Gocalu) 44 Mara Eyaletinde Kafir-kocalu45 Biga Sanca, an Kazasnda (Biga Sanca), Bursa Kazasnda (Hdavendigar Sanca), Rakka, Gelibolu, Krsehri, Alaiye, Bozok, Karaman, Adana, Mara, Sivas, Karahisar- ark, Halep, am, Hdavendigar Sancaklar, Zlkadriye Kazasnda (Mara Sanca), Yeni l Kazasnda (Sivas Sanca), negl Kazasnda (Hdavendigar Sanca), Ezine-i Kazda Kazasnda (Biga Sanca), Tuzla Kazasnda (Hdavendigar Sanca), Alacahan Mevzii (Kangal Kazasnda, Sivas Sanca), Hezargrat Kazasnda (Nibolu Sanca), Bayrami Kazas (Hdavendigar Sanca), Kohisar Kazas (Aksaray Sanca), Eribucak Kazasnda (Paa Sanca) Kara-koca, Kara-kocalar (Kara-kocal, Kara-kocalu, Kara-kocalu nam- dier Emene?),46 Adana, Tarsus ve Mara Sacaklarnda Kar-kzll (Kar-kzllu, Kara-kzll, Karakzllu),47 Krehri Sancanda Klak Koca48 Karinabad Kazasnda (Silistre Sanca) Kurdkoca,49 Amasya Sancanda Mamal Kzlkoca (Mamalu Kzlkoca),50 Teke Sancanda Penbelikzlls (Penbel-kzllusu, Penbece-kzll, Penbece-kzllu).51Cevdet Trkayn tespitlerine gre, Mukataal Airet ve Cemaatlar arasnda ise, Kzlca-ali ve nceviran Mukataas, Kzlca-lu Haslar Mukataas, Kocalu nam- dier Rindene Mukataas saylmaktadr.52

868

Yukardan beri isimlerini ve yerlerini verdiimiz btn Kzl Ouz veya Kocack Yr olan oymak, airet ve cemaatn bal olduklar topluluk olarak; Trkmn Taifesi, Trkmn Yrkn, Konar-Ger Yrkn Taifesi, Yrkn Taifesi, gsterilmitir. Airetlerden birisi, Kzl-be, Kzlbeli, erkes Yrkn Taifesinden; dieri de, Kzl-bekva, Abaza Taifesindendir. Yukarda verdiimiz oymak, airet ve cemaatlarn genellikle Bozulustan olduklar

grlmektedir. Bozulus nam- dier Tabanl Trkmn, genellikle, Karaman Eyaleti, Eski l maa Akaehir Kazas (Konya Sanca), Aksaray Sanca, Ankara Sanca, Aydn Sanca, Rumeli Vilayeti, Ruha (Urfa), Kengr (ankr), Adala (Saruhan), Emirda Kazasnda (Karahisar- Sahip Sanca) yerlemilerdir.53 Bilindii gibi yer adlar, kltr tarihi bakmndan ok byk bir nem tar. Anadolunun ve Rumelinin Trklemesinde de grld gibi Trkler, eitli geleneklere bal olarak yer ad vermektedirler. Bazen milli kltrn bir paras olarak Orta Asyadaki yer adlar, Anadolu ve Rumelideki benzer yerlere verilmitir. Bazen, bir boy veya oymak yerletii yere boyunun veya oymann adn vermitir. Bazen, boy beyi veya boyun bir bynn ad verilmitir. Arazi ekline, yerleme esnasndaki bir olaya, eski bir totem olan ve silik izleri hatralarda devam eden bir hayvann adna gre de isim verilir veya alnrd.54 Anadoluda dn ve bugn grdmz btn Kzl sz ile balayan yer adlar da bu gelenek erevesinde, ite bu Kzl Ouz Trkmenlerin hatralarn tar. Baz misaller u ekilde verilebilir: Kzl-rmak, Kzlca-hamam, Kzlca-viran (bugnk Kzlca-ren) (XVI. yzyl, Bayburt Sancak Merkezi), Kzlca-kent (XVI. yzyl, Bayburt, Kelkit), Kzlca (XVI. yzyl, Bayburt, Tercan- Sfla),55 Kzl-ky (Afyon, Bursa), Kzl-akak, Kzl-ziyaret (Ar), Kzl-kz (Kars), Kzl-rmak, Kzl-dalar (Suehri, Refahiye, mranl arasnda).56 II. Karaman ve Kzl Ouzlar (Kocacklar) A. Karaman ve Yresi Tarihi Anadolunun merkezi bir yerinde bulunan Karaman, Bat Anadoludan Akdenize ve zellikle ukurovaya inen yollarn da gei noktas durumundadr. Bereketli topraklara sahip olan Karaman ve yresi, bu zellii ve stratejik konumundan dolay ilk alardan itibaren nemli bir yerleim yeri olmutur. 13 kilometre kuzey dousunda yer alan hyklerin yzey aratrmalar ve zellikle Canhasan Hynde yaplan bilimsel kazlar, Karaman ve civarndaki uygarln sekiz bin yl ncesine kadar uzandn gstermektedir. Hititler dneminde yar bamsz bir devlet olan Arzava Devletinin snrlar iinde yer alan Karaman, bu dnemde nemli bir ticari ve askeri merkez konumunda idi. M.. VII. yzylda Firikyallarn, VI. yzylda da Lidyallarn saldrsna urayan Karaman, bu yzyln sonlarnda Perslerin hakimiyetine girmitir.

869

Klasik devirlerde Laranda ismiyle Lykaonia blgesinde yer alan Karaman, Byk skenderin haleflerinden Perdikkas ve Filipposun M.. 322 yllarnda talan ve tahribatna uram; daha sonra Antigon ve Selevkosun eline gemi, M.. I. yzyla kadar Anadoludaki krallklarn elinde kalmtr. Karaman, Romallar devrinde mahalli krallardan Derbe Hakimi Antipatrosun idaresine girmi, Galatia Kralnn Amyntosu yenip ldrmesi zerine, Galatlarn eline gemitir. Bu dnemde, Lykaonia Birliine bal nemli bir ticaret merkezi olan Karaman; Hristiyanlar tarafndan Hz. sadan sonra en nemli dini lider olarak kabul edilen Michaelin mezarnn yer ald Derbe Antik ehrini de iinde barndrmaktadr. Karaman, M. S. VII. Ve IX. yzyllarda Arap ordularnn Bizans ile olan mcadeleleri srasnda, Araplar tarafndan ksa sreli olarak igal edilmi; Seluklular dnemine kadar da Bizansn elinde kalmtr.57 Karamanoullar, Anadolu Trkmen Beyliklerinin Osmanoullarndan sonra en by ve en devamls olmutur. Orta Anadolunun gneyinde yaam olan bu Trkmen Beyliinin, Karamanoullarnn Ouzlarn Avar boyuna mensup olduklar kabul edilmektedir. Karaman Boyu 12. yzylda Aral Gl dousundaki Maverannehir blgesinde yayordu. Bu yzyln ortalarnda doudan gelen Mool basks karsnda anayurtlarn terk ederek batya g eden Karamanllar; ilk nce Azerbaycan ve irvan yrelerinde bir sre yerlemiler ve daha sonra burada boyun bir ksmn brakarak batya doru yollarna devam etmilerdir. Karaman boyunun Anadoluya gelen byk ksm, I. Alaaddin Keykubat tarafndan 1228de Kamereddin li ad verilen Mut ve Ermenek civarna, u blgesine yerletirilmilerdir. Boyun ilk bilinen temsilcisi Nure Sofidir. Kerimddin Karaman Beyin (1255-1263) 1255teki clusundan sonra, Karamanoullarnn kk bir boy olmaktan karak, bir beylik haline geldikleri grlmektedir. Bu tarihten sonra, Orta Anadolu ve evresinde uzun yllar hkm srecek olan Karamanoullar Beyliinin kuruluunda ve blgenin Trklemesinde phesiz (aada ayrca ele alnacak olan) bir ok Yrk, Trkmen boyu yer almtr. Kerimddin Karaman Beyin lmnden sonra baa geen emsddin Mehmet Beyin (12631279/1280) zamannda Beylik daha da glenmitir. Mehmet Beyi takiben Karaman Beyi olan Gneri Beyin (1280-1300) 1300de lmesi ile, beylik idaresi ksa srelerde pek ok kez el deitirmitir. Burhaneddin Musann (1352-1356) lm zerine bir sre devletin bana Seyfeddin Sleyman Bey gemi ve onu bir suikast sonucunda lmesi zerine ordu komutan olan Alaaddin Ali Bey (13571398) tahta gemitir. Karaman Tahtna oturan Alaaddin Ali Bey ile birlikte; nemli ahsiyetlerin nderliinde Karamann nceki dnemlerine nazaran daha gl bir a ve Osmanllarla ilk mnasebetler de (1361) balamtr. Bu yllarda beylik snrlar hayli genilemi, Nide, Aksaray ve Kayseri ele geirilmitir. Fakat bu arada 1398de Alaaddin Ali Beyin Konyada ldrlmesi zerine Konya, Develi, Aksaray ve Akehir Osmanllarn eline gemitir. Olaylar sonra tekrar Karamanllarn lehine gelimi; 1402 Ankara sava sonrasnda tekrar toparlanan Karamanllar, Nasrddin Mehmet

870

Bey (1398-1423) idaresinde 1411-12de Ktahyaya, 1414de de Bursaya girmilerdir. Bu arada Memlklerle de iyi ilikileri yrtmeye abalamlarsa da karlkl baz seferlerin yaplmasna engel olamamlardr. N. Mehmet Beyin lmnden sonra tahta, Nide Emiri Ali Bey geirilmi, fakat sonra Osmanllarn yardm ile Tacddin (Sarimddin) II. brahim Bey (1423-1464), 1424 ylnda Konyada ynetimi elde etmitir. 40 yllk bir ynetimden sonra len II. brahim Beyin yerine geen oullar dneminde taht mcadeleleri hzlanm, bu durum Orta Anadolunun siyasi ehresinin deimesinde byk lde etken olmutur. Bu yllarda eitli devletlerle karlkl ittifaklar yaplmsa da, adeta bir fetret devri (1464-1502) yaayan beylik, 1502de, resmen ortadan kalkm ve II. Bayezit dneminde Osmanl Devletinin bir eyaleti haline getirilmitir. 1256 ylna kadar Ereli, 1256 ylndan 1261 ylna kadar Ermenek beylie bakentlik yapmtr. Daha sonra idare merkezi, o zamanlar Larende denilen Karamana nakledilmitir. Yklna kadar Karaman Bakent olarak kalm olmasna ramen; Konyada zaman zaman bakentlik yapm, baz beyler burada oturmulardr. Nide ve Silifke de bir mddet idare merkezi olarak kullanlmlardr. Karamanoullar topraklar, yani beyliin hakim olduu alanlar, eitli dnemlerde bym ve klmtr. nceleri asl ele yani Gksunun batsnda kalan topraklar ile Manavgat aynn dousunda kalan topraklara ve Alaiye (Alanya), Selenti (Gazipaa), Ermenek, Hadim, Bozkr, Karaman, Ereli taraflarna hakim olmulardr. Zaman zaman Konyaya girmilerse de Seluklular adna hareket etmiler, hkmdarlk iddiasnda bulunmamlardr. En geni ekliyle Karamanoullar Beylii Trkiyenin bugnk idari blnne gre u illere yaylmtr: Konya, Karaman, Nide, Kayseri, Ankara, Nevehir, el, Krehir illerinin tamam ve Antalyann dou yars. Ankaradaki Ahi Cumhuriyeti de Karamanoullar nfuz blgesi ve tabiiyetinde bulunmutur. Karamanoullar, batda Antalya, Isparta, Afyon blgelerinde zaman zaman belirtilen snrlar da amlardr. 14. yzyln balarnda henz Konyay bakent yapabilecek kadar gl olmadklar dnemlerde Karamanoullar Beyliinin merkezi olan Larende; bu hanedan mensuplar ve zellikle Karamanolu II. brahim Bey tarafndan gerekletirilen byk bir imar faaliyetine sahne olmu ve bu faaliyetler neticesinde meydana gelen abideler ve mimari eserler, ehrin fiziki ynden gelimesini salamtr. Karamanllar dneminde, Horasandan gelerek bu blgeye yerleen alim, eyh, dervi ve sanatkarlar da ehrin kltrel kalknmasnda nemli bir rol oynamlardr. Karaman, Osmanl hakimiyetine geince, nce Sancak Merkezi (Yavuz Sultan Selim dnemine kadar), sonra da Kaza Merkezi (Kanuni Sultan Sleyman devrinden itibaren) olarak gelimesini srdrmtr.

871

Cumhuriyetin ilanndan sonra Konya line bal ehrin Larende olan ad Karaman olarak deitirilmi; nihayet, 15 Haziran 1989 tarihinde karlan 3589 sayl yasa ile Trkiyenin yetmiinci ili olmutur.58 B. Karaman ve Yresinde Kzl Ouzlar 1. Oymak, Airet ve Cemaat Olarak Karaman ve yresine yerleen Yrk, Trkmen vs. isimlerle anlan gerek yerleik, gerekse konar-ger Trk boy, oymak, airet ve cemaatlar arasnda Avarlar bata olmak zere, Kzk, Karkn, Beydili ve Salur gibi 24 Ouz boyuna mensup boylar ve Atekenler ile Varsaklar ilk plnda dikkatleri ekmektedirler.59 Karaman ve yresine yerleen Trk unsurlar ierisinde zellikle dikkat eken bir grup vardr ki, o da Kzl Ouzlar veya Kocack Yrkleridir. Yukarda Cevdet Trkayn aratrmalarndan naklen Anadolunun tamamndaki varlklarn gsterdiimiz Kzl Ouzlar veya Kocack oymak, airet ve cemaatlarndan Karaman ve yresine yerlemi olanlar unlard: Kzl-kl, Kzl-keili (Havnalar), Koca-eyhli, Kzl, Kzl-ahmedli, Kzl-ali, Kzl-ali Tohdemirli, Kzlca, Kzlca-ky, Kzl-isa, Kzl-kilise, Kzl-koyunlu, Kzllar, Kzll, Kzlmuradl, Koca-be, Koca-beli, Kocac, Kocack, Kocackl, Kocaman, Kocamanl.60 Konya, Bey-ehri, Akehir, Larende (Karaman), Aksaray, Nide, Kayseriyye ve -il Livalarn ieren 1530 tarihli Karaman Tahrir Defterinde,61 Karaman ve yresinde tespit edilebilen Kzl Ouz ve Kocack cemaatlar ve grld yerler u ekildedir: Kzl-koyunlu (Eski-il/Konya), Kocalar (Turgud/Konya), Kzl-eekl (Aksaray/Aksaray), Kzlca (Ereli/Aksaray), Kzl Viran (Nide), Kzl Hamlu Yrkleri (Kzl Hasanlu Yrkleri) (Kayseriyye). 2. Yer Ad Olarak Ayn defterde Kzl Ouzlar ile ilgili yer adlar da unlardr: Konya Livasnda: Kzl gl (Turgud), Kzl (Konya), Kzl-ada (Konya), Kzl-al (Konya), Kzlbk (Konya), Kzl-al (Turgud), Kzl-ullu (Eski-il), Kzl-gr-hane havlusu, Kzl-Hamid (Konya), Kzlkoa (Zengicek), Kzl-Kurd, Kzl-kuyu (Konya), Kzl-kuyu (Turgud), Kzl-yk, Kzl-viran (emenili), Kzl-viran (Said-ili), Kzl-viran (Turgud), Kzl-yer (Konya), Kzl-yer (Koz-aac/Konya), Kzlca (Said-ili), Kzlca (Aksaray), Kzlca-kenise (Varsene/Konya), Kzlca-ky (Zengicek), Kzlca-kuyu (Larende), Kzlca-kuyu (Bayburd), Kzlca-Mahmud (Konya), Kzlca-Mihnad (Konya), Koca-kuyusu (Konya), Koca-kuyusu (Bayburd). Bey-ehri Livasnda: Kzl-kuyu (Gi), Kzl-viran (Gi), Kzl-viran (Gi), Kzlcalu (Gi). Ak-ehir Livasnda: Kzl-al (Ilgun), Kzl-z (Ilgun), Kzl-viran (imen), Kzlca (Ak-ehir), Kzlca (Ak-ehir), Kzlca (Kzlca-ky/Ilgun), Kzlca-ky (Ilgun), Kzlca-mahalle (Ak-ehir).

872

Larende (Karaman) Livasnda: Kzl-kilise (Larende), Kzl-z (Kzl-yer/Belviran), Kzl-yaka (Belviran), Kzl-yer (Belviran), Kzlca (Belviran), Kzlca (Larende), Kzlca-aa (Larende), Kzlcakla (Larende), Kzlca-ky (Belviran), Kzlca-ky (Ka), Kzlca-kuyu (Larende), Kzlca-kuyu (Larende), Kzlca-yk (Larende), Kzlca-yk, Kzllar yurdu (Larende). Ak-saray Livasnda: Kzl-al (Ko-hisar), Kzl-ay (Kzl-hamam) (Aksaray), Kzl-evilik (Kzl-evlik) (Kara-bey), Kzl-ubuk (Hasan-da), Kzl-ukur (Kzl-sur) (Ko-hisar), Kzl-gedk (Ko-hisar), Kzl-hayyat (Kpel/Aksaray), Kzl-kaya (Bekir), Kzl-kilise (Ereli), Kzl-kilise (Kzlkilise/Ereli), Kzl-yk (Ereli), Kzl-yk (Eyyb-li), Kzl-tepe (Aksaray), Kzl-viran (Kr-ova/Kohisar), Kzl-yer (Bekir), Kzl-yer (Hasan-da), Kzlca (Ereli), Kzlca-gz (Kzlca-ky/Aksaray), Kzlca-kala (Ko-hisar), Kzlca-kilise (Alayund/Hasan-da), Kzlca-ky (Aksaray), Kzlca-ky (Aksaray), Kzlca (Aksaray), Kzlca-ky (Ko-hisar), Kzlca-mahallesi. Nide Livasnda: Kzl-depe (Kara-hisar- Devel), Kzl-kilise (Devel), Kzl-yk, Kzl-viran (Devel), Kzl-viran (Devel), Kzl-viran (Nide), Kzl-yaz (Devel) Kzl-yazlu (Devel), Kzlca (Anduu), Kzlca-in (rgb), Kzlca-mescid (Nide), Kzlca-pnar (Anduu). Kayseriyye Livasnda: Kzl-al klas (Malya), Kzl-al (Kuramaz), Kzl-Diin-Hatun Kk (Kutlu Diin Hatun Kk), Kzl-kk Mevzii, Kzl-viran, Kzl-viran (Kara-ta), Kzl-viran (Malya), Kzlca-in, Kzlca-in (Kara-kaya), Kzlca-in (Kuramaz), Kzlca-in (-i dier) (Kara-kaya). -il Livasnda: Kzl-aa (-i dier) (Gdsler: Gzszce), Kzl-aa (Manyan), Kzl-Ali-depesi (Silifke), Kzl-ba (Anamur), Kzl-ukur (Glnar), Kzl-ukur (Glnar), Kzl-geid (Kara-ta), Kzlgeid vadisi (Kara-ta), Kzl-gl (Kara-ta), Kzl-hisar (Kara-ta), Kzl-i (Kara-ta), Kzl-in (Ermenek), Kzl-in (Ermenek), Kzl-kavak (Kzl-yuvak) (Silifke), Kzl-kaya burnu (Ermenek), Kzlkaya (Ermenek), Kzl-kenise (Silifke), Kzl-kenise-seniri (Silifke), Kzl-senir (Canurcuk) (Selendi), Kzl-senir (Silifke), Kzl-viran (Silifke), Kzl-yer (Ak-viran/Silifke), Kzl-yuvak (Kzl-kavak) (Silifke), Kzl-yuvak snuru, Sofular (Silifke), Kzlca asiyab, Kzlca (Ermenek), Kzlca (Gezende/Glnar), Kzlca-aa (Kzlca-aar) (Glnar), Kzlca-ba (Silifke), Kzlca-dam (Kazanc-dam) (Silifke), Kzlcadam (Silifke), Kzca-dam (Silifke), Kzlca-kla (Ak-saz), Kzlca-kla (Anamur), Kzlca-kuyu (Karata), Kzlca-ova (Halidl/Mud), Kzlca-ova (Orta-viran) (Mud), Kzlca-tuz (Kara-ta), Kzlcalar (Aksaz).62 3. Karamanda (Larende) Kzl Ouz Kyleri Anadolunun Trklemesinde nemli bir rol oynayan Kzl Ouz Yrkleri, yukarda ortaya konulduu gibi balangtan itibaren Karaman ve evresine yerlemiler veya bu blgeyi yaylak ve klak olarak deerlendirmilerdir. Bizzat Karaman Kazas ve bal nahiyelerine yerleen Kzl Ouz Yrkleri; Trk tehcir ve iskan siyasetinin de tabii bir sonucu ve tarihi, sosyal ve kltrel gelenekler icab yerletikleri yerlere kendi isimlerini vermilerdir. Bugn Anadolunun her yerinde grlen Kzl

873

ve Koca ile balayan ky, nahiye, mezra da, rmak vb. btn yer isimleri, Kzl Ouz Yrklerinin hatralarn gstermektedir ve bu hatralar bugnden yarna tamaktadr. Karaman ve yresindeki yerleimleri ve bunlarn nfus yaplarn XVI. yzyldan itibaren, TapuTahrir Defterlerinden takip edebiliyoruz. Bu blmde, zellikle Karaman Kazasna bal ve tahriri, yazm yaplm olan Kzl Ouz Kylerini ele alacaz. Tarihi sreci ortaya koyduktan sonra, bugnk Kzl Ouz Kylerini tantacaz. XVI. asrda Karaman (Larende) Kazas iki nahiyeye ayrlmtr: Larende Nahiyesi ve Ka Nahiyesi. Fakat bu iki nahiye ilk defa 1584 ylnda ayr ayr tahrir edilmitir. Bu zamana kadar Ka Nahiyesi, Larende Kazas iinde zikredilmitir. Bu yzden 1518 ve 1530da kylerin %85i Larende Nahiyesine, %15i Ka Nahiyesine bal iken, 1584 tahririnde Larende Nahiyesine bal bir ok ky, Ka Nahiyesine balanmtr. 1584te kylerin %17si Larende, %63 Ka Nahiyesine baldr. 1518, 1530 ve 1584 tahrirlerinde Karaman Kazasna bal iki nahiyenin toplam 177 adet MslmanTrk ky; toplam 9 adet Mslman-gayrimslim ortak yaanlan ky bulunuyordu. Bu saymda da sadece Mslman-Trkn yaad toplam 177 kyden 6sna Kzl-Ouz Trkleri yerlemi idler. Bu Kzl Ouz yerleimi olan kyler ve tahmini nfuslar aada tabloda gsterilmitir.63 Karamandaki Kzl Ouz Yrklerinin yerletii ky saysnn XIX. yzyln nc eyreinden itibaren 6dan 8e kt grlmektedir. Bu artta Alada Nahiyesinin Karamana balanm olmasnn etkili olduu grlmektedir. Hicri 1290 Miladi 1873 ve Hicri 1314 Miladi 1896/97 Salnamelerine gre, Alada Nahiyesinden baka, Merkez ve Gaferyad (Bunk Kazmkarabekir) nahiyeleri Karamana baldr. Bu kyler, bunlarn bal olduu nahiyeler ve nfuslar aadaki tabloda gsterilmitir.64 XX. yzyla gelindiinde (Karamann idari yap iindeki deiiklikleri de dikkate alnarak bakldnda) Kzl Ouz Yrklerinin yerleim birimi olarak 3 ky, 1 de nahiye tespit edilebilmektedir. 1940 ve 1985 Nfus Saymlarna gre bu kylerin bal olduklar nahiyeler ve nfuslar u ekildedir:65 4. Karamanda Bugnk Kzl Ouz Yerleim Birimlerini Tanyalm a. Kzlkuyu Ky Karaman linde bugn Kzl Ouz Yrklerinin yerleim birimi olarak hatralarn yaatan kylerden biri Kzlkuyu Kydr. dari bakmdan Kazmkarabekir lesine (eski ad Gaferyad, Kasaba) bal olan Kzlkuyunun kurulu tarihi bilinmemektedir. Yukarda grld gibi, 1518 tahririnde sayldna gre (Kzlcakuyu) yerleimin daha eski olmas, muhtemelen de Malazgirt Zaferini takip eden Trkleme srasnda gereklemi olmas gerekmektedir.

874

Karaman-Konya kara yoluna 2 kilometre mesafededir. Akarky ve zyurt kyleri ile komu bir kydr. Karamana 40 kilometre uzaklktadr. Ky ve evresi tamamen ova ile kapldr. Arazileri itibaryla Sinci ve Sodur (umraya bal) ile de snrdr. Kyn nfusu (yukardaki tablolarda verdiimiz yllardan baka), 1900de 229, 1925te 530, 1950de 504, 1970te 756, 1980de 568 iken 1990 ylnda 532 ve 1995te 540 olarak gereklemitir. Karamana g ve yurt dnda alanlardan dolay nfusta art grlmemektedir. Kyde arpa, buday, ayiei, nohut, mercimek gibi tarla tarm ile kkba hayvanclk ve st inekilii yaplmaktadr. Kyde ilkokul 1940l yllarda almtr. 3 retmeni ve 78 rencisi bulunmaktadr. 66 Bu satrlarn yazar da baba tarafndan Kzlkuyu Kynden; buraya iskan olunan Kzl Ouz Yrklerindendir. Kyde mmetler (Himmetler) olarak bilinen slaleden olan babam Merhum Hac smail Gler (1928-1990) ve ailenin baz fertleri, nceleri yaylak olarak kullandklar Sinci Kyne gelerek yerlemiler ve iftilik hayatna Sincide devam etmilerdir. Kzlkuyu Kynde halen devam ettirilen btn kltrel gelenekler, doum, nian, kna, dn, lm, yamur duas, hayvanclk ile ilgili adetler; kullanlan terimler, sylenen trk ve arklar ile mutfak ve giyim-kuam kltr Kzl Ouzlarn izlerini tamakta ve en eski Trk kltr unsurlarn yanstmaktadr. b. Kzlyaka Ky Kzlyaka, Karamanda Kzl Ouz Yrklerinin yerletii ikinci kydr. Kyn tarihi Trkler Anadoluya gelmeden ok ncelere dayanmakta Roma dnemine kadar gitmektedir. Kzl Ouzlarn yerlemesi ile ky Trk yerleimine almtr. Tarih iinde kyn nfusunda gayrimslim nfusun bulunmamas, Anadolunun Trkler tarafndan fethinde ska grld gibi, Kzlyakann da Trk yerleimi ncesinde boaldn gstermektedir. 1936 ylnda nahiye merkezi olan Kzlyaka, bugn Merkez ileye bal bir kydr. Karakol ve Salk Oca vardr. l merkezine 39 kilometre uzaklktadr. Kyn nfusu, 1895te 491, 1925te 520, 1950de 1084, 1960ta 1245, 1070te 1207, 1980de 723 olarak tespit edilmitir. Kyn nfusu, ehir merkezine g ve Avrupaya ii olarak almaya gidenlerden dolay azalm ve 1990 saymnda 506ya dmtr. Kyn ekonomisi, tarm ve hayvancla dayanmaktadr. Baclk da nemli bir ekonomik faaliyettir. Yurt dnda alanlarn ok olmas ekonomik refah dzeyini ykseltmi bulunmaktadr. Kyde, Buday, arpa ve soan ekimi ile kkba hayvancl da yaplmaktadr.

875

Kzlyaka Nahiyesine ilk okul, 1937 ylnda blge okulu olarak almtr. u anda 1 retmen ve 54 renci vardr.67 c. Kzllaraini Ky Aada tantacamz ve Karamanda Kzl Ouz yerleiminin en nemli yerlerinden biri olan Kzllarn (Takale) 2 kilometre kadar dousunda bulunan Kzllaraini Ky, nemli bir Kzl Ouz yerleim birimidir. Karamana, il merkezine 48 kilometre uzaklktadr. Yukardaki tablolarda verdiimiz nfuslar dnda yllara gre nfus yaps u ekildedir: 1894te 209, 1925te 289, 1950de 504, 1970te 524 olmu; ehir merkezine yaplan afet evlerine gten dolay nfus zamanla azalm; 1990da 295, 1995te ise 294 kii olmutur. Ky halk, iftilik halclk ve hayvanclk yapmaktadr. Modern aralarla tarmcla balanmtr. Fakat, topran kra olmasndan dolay verim dktr. Kyn afet blgesinde olmasndan dolay, halkn ou il merkezine devlete yaplan 43 Evler ve 96 Evler Mahallelerine tanmtr. Kyde camii olarak kullanlan bir binada 1957 ylnda ilk okul, geici olarak retime balam, 1962 ylnda devlete yaplan bir binaya tanmtr. ki derslikli okul bugne kadar 437 mezun vermitir. u anda 42 renci vardr. Kyde yaayan halk, halen Kzl Ouz Yrk kltrn canl olarak yaatmakta, eski gelenek ve kltr deerlerini bozulmadan korumaktadr.68 d. Kzllar (Takale) Beldesi Bugn Karamandaki Kzl Ouz Yrklerinin varlklarn, hatralarn, geleneksel kltrel zelliklerini bozulmadan yaatarak devam ettiren en nemli yerleimbirimlerinden biri de eski ad Kzllar, bugnk ad Takale olan beldedir. Kzllar, Merkez leye bal bir kasaba, beldedir. l merkezine 46 kilometre uzaklktadr. Ereli devlet karayoluna uzakl ise 21 kilometredir. Yeildere Suyunun getii dar bir vadinin zerinde kurulan Kzllar-Takale Kasabas, gneydousunda el line snr olup; kuzeydousunda Ereli, Bolkar Dalar, batsnda Karaman ve gneyinde de Toros Dalar yer alr. Yzlm 450 kilometre karedir. Kasabann tarihi M.S. 2-3. yzyllara kadar gitmektedir. Yrede bulunan ve harabe halindeki Manazan, Zanzana ve Miske gibi yerleim yerlerinde yaplan tespitler ve ortaya karlan buluntular Ge Roma, Erken Hristiyanlk, Bizans, Seluklu ve Osmanl dnemlerinin izlerini tar. Kasaba, 1530 tarihli tahrirde Larende (Karaman) Livasna bal Kzllar Yurdu olarak sayldna gre, buradaki Kzl Ouz, dolays ile Trk yerleimi ok daha eski tarihlerde

876

gereklemi olmas gerekir. Muhtemelen, Malazgirt Zaferini takip eden Trkleme srasnda Kzl Ouz Yrkleri buraya yerleerek adlarn vermi olmaldrlar. Kzllar-Takalenin Nfusu, yukardaki tablolarda verdiimiz rakamlarn dnda u ekilde gereklemitir: 1894te 1051, 1904te 1206, 1925te 1123, 1950de 1825, 1970te 4714. Afet blgesi olmasndan dolay, ehre yaplan hzl glerden kasabann nfusunda, nemli bir azalma gereklemi, 1990 saymnda nfus 2700e dmtr. Afet blgesi saylmasndan sonra kasaba nfusunun bir ksm, nce Karaman merkezine 43 Evler, sonra 96 Evler ad altnda g etmiler; daha sonra da Kasabann Karaman-Ayranc yolu gzergahnda yeni yerleim birimi olarak yaplan ve Atatrk Mahallesi adn alan blgede yaplan afet evlerine yerlemilerdir. Son yllarda kasabann turizme alma abalar ile kasabaya nfus dn ksmen salanm ve son yaplan saymlarda nfusun 1990 saymna gre artt gzlenmitir. Kzllar ve yresinde karasal iklim zellikleri hakimdir. Yazlar scak ve kurak, klar sert ve souk geer. Bitki rts, Anadolu bozkr alan ierisinde yer almasndan dolay step-bitkilerden olumaktadr. Kasaba evresindeki dz alanlarda tarmsal retim yaplmaktadr. Ekilebilir tarm arazilerinde buday, arpa, yulaf, msr yetitirilmektedir. Tarla bitkileri kadar, ba-bahe tarm da gelimitir. Ceviz retiminin kasabada nemli bir yer tuttuu grlmektedir. Mevcut mee, ard ve koruluklarn dnda kavak yetitiricilii de nemlidir. Kll, Harm, Karacier, Grlk, Polatyeri, ay, Kzlburun, Gedik, Danman ve Gmkl mevkilerinde elma, armut, kays, kiraz vb. yetitirilmektedir. Yer yer baclk da yaplmaktadr. Kzllar-Takalede kkba hayvan yetitiricilii de olduka gelimitir. Kasabada, 20 bin Karaman Koyunu, 5 bin tiftik keisi ve 500 ba da bykba hayvan vardr. Daha ok yn iin beslenen Karaman Koyunundan elde edilen yn, kasabada kkl ve yaygn olan Kzllar Halsnn retiminde hammadde olarak deerlendirilmektedir. St ve st rnlerinden koyun yourdu ve tulum peyniri retimi yaygndr. zellikle depolamada beldede bol miktarda bulunan doal inlerin seilmesi, tulum peynirine ayr bir lezzet kazandrmaktadr. Beldenin kuzeyi dik bir kaya ktlesi ile evrilidir. Geleneksel yerleimin tamam gneye yneliktir. Kzllar-Takalede okuma yazma oran %98dir. 2 ilk retim ve 1 lise bulunmaktadr. Okullarda 20 retmen ve 250 renci mevcuttur. Kasabada 1 de ktphane vardr. Kzllar-Takale, Kzl Ouz Yrklerinin geleneklerini halen yaayan kltrnde canl olarak saklayan, yarna tama gayretinde olan bir kasabadr. zellikle dnlerde ve zel gnlerde seyirlik halk oyunlar ve tiyatrolar oynanmaktadr. zgn bir halk tiyatrosu olan seyirlik Dzmece Deve Oyunu mehurdur. Oyundaki kahramanlar unlardr: Kad, Arap, Deve ( adet insan tarafndan meydana getirilir), Efe ve kadn klnda bulunan alt erkek.

877

Kltrn yaatlmas ve yarnlara tanmas anlamnda nemli bir unsur da Kzllar Halsdr. Kzllarda bugn 200 dolaynda hal tezgah bulunmakta ve 40n zerinde geleneksel Trk deseni hallara dokunmaktadr. Sar ve kzl renklerin hakim olduu hallarn boyas, kk boya tabir edilen doal boyalardr. Kzllar Ladii, Embelli, Mihrapl, Kiliseli, Tepsi Gbekli, Post Motifli, Glk Sulu, Tek Gbekli, At Gynei, Kulu, p Sulu, Dalak Gbekli, Mangal Gbekli nemli hal tipleridir. Kzllar Hallarnda uygulanan geleneksel motiflerden bazlar unlardr: Bak ucu, embel (amber), aktma, zavrak, ayna, lale, evrim, tarak, Konya eei, Rodos zamba, brek, rozet, eli belinde, palmet, dalda bir, gl ayak, sekiz ke (yldz), balk, gvercin kuyruu, ko boynuzu, ala boncuk, engel, ibrik, lamba, karanfil, haha-nar, kulak su, buturak su, su yolu, krpk su, zm su, Fatma Hanm suyu, p su, gl su, topal su (armut iei), dal su, yanak su, at gynei su, Ladik su, mdr suyu Kzllar-Takale insan iin, hal dokumak gnlk hayatn vazgeilmez bir parasdr. Beldede var olan geleneklerin byk ounluu hal ile zdelemitir. Anadoluda saya trenleri olarak bilinen trenler burada boya treni adyla yaplmaktadr. Kzllar-Takale Beldesi, ayn zamanda doal ve tarihi gzellikleriyle bir turizm beldesidir. ncesu Maaralar, Asarini Maaras, Ta Ambarlar (doal Tahl Ambarlar), Manazan Maaralar, Grlk PnarTa Camii, Orta Camii, Orta Kpr, Tarihi Evler ve Tarihi Misafir Odalar gerekten grlmeye deer turizm unsurlardr.69 Burada zerinde durmamz gereken bir nemli husus; Atatrke ait olan iftliklerden birinin Kzllar-Takaleye 41 kilometre uzaklkta bulunan Sartay iftlii olmasdr. Ad geen iftlik, 1936 ylnda dzenlenen Tapu Defterinde 1017 sra numaras ile Reis-i Cumhur Kemal Atatrk Hazretlerine eklinde kaytlanmtr. Bugn idari bakmdan Kk Koran snrlarnda bulunan Sartay iftlii, anayola 5100 metre uzaklkta ve 100 hektarlk bir alana sahiptir. III. Rumelinin Trklemesi, Kzl Ouzlar ve Konyarlar A. Rumelinin Fethi ve Trklemesi 1. Osmanl skan Siyaseti ve Rumeli Uygulamas Osmanl mparatorluu, kurulu, genileme, duraklama ve gerileme devirlerinde siyasi, iktisadi ve sosyal durumun deimesine bal olarak, iskan politikasnda da farkl ekilde hareket etmitir. zellikle ilk devirlerde yeni topraklarn elde edilmesiyle, konar-ger airetlerin bu yeni topraklara yerletirilmesi eklinde bir iskan politikas takip ederken (da dnk bir iskan siyaseti); imparatorluun dinamizmini ve etrafa yaylma durumunu kaybetmesinden sonra, bir i iskan unsuru olarak ortaya kan konar-gerlerin ve eitli sebeplerle yerlerini terk eden ahalinin bo ve harap sahalara iskan edilerek buralarn ziraata almas dncesi hakim olmutur. Bunun yan sra XVIII. yzyln sonlarna doru kaybedilen topraklardan kaan ahalinin iskan meselesi de ayr bir gaile

878

olarak devleti megul etmitir. Yerleik ahaliyi korumak maksadyla gebe gruplar zerindeki devlet basks da konar-gerlerin kendiliinden yerlemelerini salamtr. ekavet hareketlerine kar yollarn emniyetini salamak amacyla, derbent tesisleri yeniden imar edilerek evreleri bir kasaba veya ky eklinde bir iskan mahalli olarak kullanlmtr. XIX. yzyldan itibaren ise, bir derebeyi eklindeki aile gruplar ve airetlerin iskan meselesi iin almalar yaplrken, dier taraftan, artk tamamen ie doru balayan muhacir akn ile megul olmak durumu ortaya kmtr. Bunun iin muhacirin komisyonu kurulmu, devlet bu yzyldan itibaren iskan politikasn daha sistemli olarak yrtmtr.70 Osmanl Devleti, bu genel iskan siyasetini u iskan metotlar ile yrtmtr: Kurulu devrinde bir ok tarikata mensup idealist derviin nderliinde balayan ilk iskan hareketiyle birlikte, yeni alnm yerlere ahali srgn ederek, muhtelif yerlerde vakflar tesis ederek ve mstakil derbend tesisleri kurup buralara ahali yerletirerek. Bilindii gibi, Rumelideki Trk varl Osmanl Devleti ncesinde de sz konusu idi. Bu erevede btn Rumelide, mesela Makedonyada Hunlar, Avarlar, Bulgarlar, Ouzlar, Kumanlar, Peenekler ve Seluklular gibi eitli Trk unsurlarnn 378-1371 tarihleri arasnda yerlemi olduklarn ve buralarda bunlarla ilgili hatralarn bulunduunu biliyoruz.71 Osmanl Devleti, 1356da Gelibolu Yarmadasndaki impe Kalesinin alnmasndan sonra Rumelide sratli bir ekilde yaylm, aralksz 1912 ylna kadar srecek olan yaklak 550 yllk Trk hakimiyeti srasnda Rumeli Trklemitir. Mslman Anadolu Trklerinin Rumeliye gelileri balangta Kolonizatr Trk Dervileri72 ile balam, sz konusu derviler askeri ftuhattan nce yerli halkn ve zellikle IX. yzylda blgeye gelip yerleen Peenek ve Kuman Trklerinin gnllerini kazanarak asl fetih hareketinin zeminini oluturmulardr. Ordunun ardndan veya onlarla birlikte hareket eden, bir nevi psikolojik harp veya istihbarat unsuru olarak da deerlendirilebilecek olan tarikat mensubu bir ok derviin, ssz yerlerde yollarn getii nemli mevkilere zaviyeler ve tekkeler ina etmesiyle ilk teebbsler balam, kurulan bu tekke ve zaviyeler ilk iskan nvelerini tekil etmitir. Rumeliyi bu ekilde iskan eden Sar Saltuk ile Bursann fethinde rol oynayan Geyikli Baba bunlara rnek olarak verilebilir.73 Kurulu devrinde, konar-ger Trk airetleri yeni alnan yerlerin Trkletirilmesinde kullanlan en nemli unsurlar olmulardr. Sava vasflar, bir disiplin ve tekilat iinde olmalar onlar daha da nemli hale getirmitir. Nitekim, Rumeli fatihi Sleyman Paa zamannda srgn metodu ile airetlerin Rumeliye grlp, iskan edilmelerine balanmtr. I. Bayezid devrinde airetlerin Rumelinin Trkletirilmesi amac ile daha byk lde Rumeliye nakledildikleri grlmektedir. Trk topluluklarnn Rumeliye nakledilmeleri srasnda, devlet tarafndan kendilerine zengin topraklar verilerek, btn akrabalaryla geecek olanlara ise yurtluk,toprak, tmar gibi imtiyazlar tannarak muhaceret tevik edilmitir. Bu durum ftuhat tevik amac tad kadar, fethedilen yerlerin Trkletirilmesi ve memleketin enlendirilmesi yani ekonomik, sosyal bakmdan kalkndrlmas amacn da gdyordu.

879

I. Bayezid devrine ait ilk iskan kayd, 1400-1401 yllarnda tuz yasan kabul etmeyen Menemen Ovasnda klayan airetlerden Gerevlilere ait olup, Filibe taraflarna srlmlerdir. Olu elebi Mehmet zamannda ise, isyanlar Yrg Paa tarafndan bastrlan Tatarlar da, Dobruca havalisine yerletirilmilerdir. 1397de Morada Argosun alnmasndan sonra, buradan 30.000 kii Anadoluya, Anadoludan da skp ve Teselya blgelerine Trkmen ve Tatar airetleri nakledilmilerdir. Anadoludan Rumeliye airet grlmesi ii, II. Bayezidin saltanatnn sonuna kadar devam etmitir.74 2. Rumeliye Yerleen Yrk Gruplar Osmanl Devletinin Balkan Yarm Adasndaki ilerlemesi ve yaylmasna paralel olarak, yrk gruplarnn saylar ve nemleri artm ve daha sonra da bunlar askeri bir tekilata balamak, kendilerine mahsus bir nizam ve kanun meydana getirmek lzumu ortaya kmtr. Rumeliye peyderpey geen eitli mntkalarda iskan edilen yrk gruplar, XV. Asr ortalarndan itibaren askeri ve stratejik vazifelerde belli roller almaya balam, ilerinden bu ileri baarabilecek ahslar tespit edilmi, tahrirleri (yazmlar-saymlar) yaplm; bunlarn celpleri, mkellefiyetleri ve dier hususlar belli kurallara balanmtr. Bylece, XVI. asr ortasnda artk ordu hizmetlerinde ve devlet ilerinde yer ve vazife alan dzenli bir askeri snf meydana gelmitir. XVII. asrda Rumelideki bu yrk tekilatlar dalmaya balam, yrk yazlanlar azalm, bunlarn nemli bir ksm konar-gerlikten karak yerleik hayata gemilerdir. Sefer zamanlarnda kendilerine verilen grevler yerine getirilemez olmutur. kinci Viyana Kuatmas ile balayan uzun Avusturya savalar srasnda bu durum daha iyi grlmtr. Bu nedenlerle, XVII. asrn sonlar ile XVIII. asrn balarnda, ksmen disiplin ve dzenleri bozulan bu gruplar yeniden dzenlenmilerdir. 1691 ylnda Padiahn bir hatt hmayunu ile yrk gruplar, Evlad- Fatihan ad altnda ve Rumelinin sa, sol ve orta kolunda olmak zere yeniden yazld. Bylece tekilat hem adn, hem de zamann ihtiyalarna gre askeri ve ekonomik ekil ve bnyesini az ok deitirdi. 75 Kaynaklarn verdii bilgiler deerlendirildii zaman grlmektedir ki, Rumeliye yerleen Trk gruplar nemli isim altnda toplanmaktadr: Konyarlar, Yrkler (Yrkler) ve Tatarlar. Atatrkn anne tarafndan soyunu ilgilendirdii iin aada haklarnda ayrntl bilgi vereceimiz ve kendileri de bir yrk grubu olmalarna ramen, Anadoludan geldikleri yerin (Konya-Karaman) ismiyle anlan Konyarlar dahil btn Yrkler, eitli tarihi, kltrel ve corafi nedenlerle isimler almlardr. Osmanl Devletinin resmi kaytlarnda geen ve adlarna tahrirler yaplan, Rumeliye iskan edilen Yrkler unlardr: Naldken Yrkleri, Tanrda (Karagz) Yrkleri, Selanik Yrkleri, Ofabolu Yrkleri, Vize Yrkleri ve Kocack Yrkleri. Belgelere gre, Rumelideki Yrklerin ekilde isim aldklar grlmektedir: lk olarak balarndaki reislerinin veya beylerinin adna, ikinci olarak herhangi bir farkl veya mmeyyiz zelliklerine, nihayet nc olarak da en ok bulunduklar mahallin adna gre. simlendirmede veya

880

isim almada balangta ilk ekil yaygn olmakla birlikte, daha sonra bir merkez etrafnda toplanmalar ve yar yarya yerleik hayata gemeleri sonucunda nc ekil yaylmtr. Mesela Koca Hamza Yrkleri, birinci ekilde isim alanlardandr. Atatrkn baba soyunun geldii Kocack Yrkleri ite bu Koca Hamza Yrkleridir. Naldken Yrkleri ise ikinci ekil isim alan gruplardandr. nk onlar, nal dkme sanat ve iinde temayz etmilerdi. Naldken Yrklerine XV. yzylda Yrkan- Nalbant Doan da denilmekteydi. Ayn ekilde kaytlarda Yay Dken Yrkleri de vardr. Bunlar, Anadoluda da ayn isimle anlyorlard. Selanik Ofabolu ve Vize Yrkleri ise youn olarak yaadklar merkezlerin isimleri ile anlmtr ki, corafi bir isimlendirmedir. Bu Yrk gruplar iinde o blgede yaayan, Konyarlar, Kocacklar vb. gibi Yrk gruplar da bulunmaktadr.76 B. Kzl Ouzlar Yahut Kocacklarn Rumelideki Varlklar Anadoludaki oymak adlar ve yer adlarnda da grld zere, Kzl Ouz Trkmenlerine Kzl-Kocalu, Kzl-Kocal, Kocackllar Kocacklar, Kocack Trkmenleri ve Kocack Yrkleri gibi isimler de verilmektedir. Rumeliye iskan edilen Kocack Yrkleri, XVI. ve XVII. yzyllarda kendileri iin mstakil tahrir defterleri tanzim edilen alt yrk grubundan birisidir. Arivlerimizde dorudan Rumelideki Kocack Yrkleri ile ilgili olan ve yaklak bir asrdan fazla bir zaman (15431666) gsteren drt adet defter bulunmaktadr. Bunlardan ikisi tam ve mstakil, tekilatn henz kuvvetli olduu zamanlara (1543 ve 1584) mahsustur. 1642 ve 1666 senelerinin durumunu bildiren dier ikisi eksik ve dier defterlerin iinde bulunmaktadr. Bunlar, tekilatn bozulmaya balad dneme aittir.77 Rumelideki Kocacklarn balarnda, hakknda tarihi bir bilgiye sahip olmadmz Koca Hamza isimli birbeyin bulunmasndan dolay nceleri Koca Hamza Yrkleri olarak anldklarn; sonradan ounlukta bulunduklar yerlerde Kocacklar olarak tannmaya devam ettiklerini biliyoruz. 1543te 132, 1584te 179 ocak olarak grlen ve altm sene sonra 18 ocaa den Kocack Yrklerinin nfuslarndaki nemli art 1572 ile 1575 yllar arasnda olmutur. Kaytlara gre yerletikleri ve kendi adlar ile yazldklar yerler uralardr: Hrsova, Tekfurgl, Varna, Pravadi, Aydos, Ruskasr, Ahyolu, Karinabad, umnu, Burgaz, Kzlaa, Yanbolu, Eskibaba, Krkkilise, Edirne, Filibe, Silistre, HacoluPazarck, Akkerman, Bender, Kili. Ksmen Naldken ve Tanrda Yrklerinin de bulunduu Dou Trakya, Bulgaristan ve Dou Rumelinin dou taraflar, btn Dobruca ve Bender, Akkerman yrelerinde (Eski Paa Livas ile birlikte Krkkilise, irmen, Vize, Silistre, Bender, Akkerman Sancaklar) yaayan Kocacklar, onlardan az miktarda olmakla birlikte olduka nemli bir grup tekil etmilerdir. Bu blgede balarnda suba olarak, 1543te Mustafa (Bz) Bbali Bey, 1572de Mahmut, 1584te Mehmet ve 1603te Muharrem Beyler grlmektedir. Kocack Yrklerinin yerletikleri yerler, Karadeniz sahilini, takriben, Filibe istisna edilirse, nihayet 250 kilometrelik bir saha iinde uzanan erit iinde, bugnk Trkiyeden Edirne ve Krklareli Vilayetleri, Bulgaristan ve Dou Rumelinin dou taraflar ve Silistre dahil olmak zere boydan boya

881

Dobruca ve nihayet Kuzeyde Kili, Bender, Akkerman geninin bulunduu mntkalardan ibarettir. XVI. asrn ikinci yarsnda en ok younluk gsterdikleri blge Yanbolu, Varna, umnu arasdr. Sonra Hrsova gelir ki, bu miktar, bu mntkada yazlan Naldken, Tanrda, Selanik Yrkleri toplamndan daha fazladr ve bu grup ierisinde Yanboludan sonra da en fazla bulunduklar yerdir. XVI. asrn ikinci yarsnda, bugn ounu tespit edemediimiz, Kocack Yrklerinin ikamet ettikleri 1600den fazla meskun mahal bulunmaktayd. Kendi isimleri ile kaytl olduklar 1543 Tarihli Tahrir Defterine gre, bizzat kendi hatralarn tayan u ky ve sancak adlarn tespit edebiliyoruz: Kocalar (Ahyolu), Koca-gl, Koca-kurd, Koca-oullar (Akkerman, Bender, Kili), Koca-Halil (Babaeski), Kzlca, Kocal, Koca-gl (Dobruca), Kzlca-Veli, Kzl-hisarlk, Kocuk-Bilal (Hrsova), Koca-tarla (Krkkilise), Kzlcal (Provadi), Koca-mer (Rus Kasr), Kzlca-lyas, Kzlca-smail (Silistre), Kzl-Bekir (umnu), Kzlca, Kzlca-smail (Varna), Kzlckl, Kocalar, Kocal-Musa Kocal (Yanbolu), Yenice-Kzlaa (Sancan ad).78 Kocack Yrkleri kendi defterlerine yazldklar bu yerlerin dnda da buralardaki younlukta olmasa da, nemli miktarda bulunuyorlard. Evlad- Fatihan Tekilatnn kurulmasna kadar zellikle, Selanik Yrkleri ve Ofabolu Yrkleri olarak yazlan ve kaytlar tutulan yrk gruplar iinde Kzl Ouz veya Kocack Yrkleri de bulunuyordu. Fethinden itibaren youn bir ekilde btn Makedonya ve Teselya blgesinde, nispeten az miktarda olmak zere de Bulgaristan ve Dobrucada iskan edilmi olan Selanik Yrkleri, Teselyada; en ok Yeniehirde, Florina, Serfie, Avrethisar, Ustrumcada, Dobriada da Silistrede yayorlard. Toplam 500 ocak olan Selanik Yrkleri, 1543 Tarihli Tahrir Defterine gre ocak saylaryla birlikte u mntkalarda bulunuyorlard: Manastr (7), Pirlepe (13), Florina (36), Serfie (33), Fener (23), Badrack (5), atalca (60), Yeniehir (117), Kelemeriye (35), Pnarda (8), Yenice-Vardar (2), Avrethisar (47), Usturumca (28), Demirhisar (8), Filibe (10), Kzl-aa (2), Yenizara (1), Eskizara (6), Akekazanlk (1), Hasky (1), Lofa (3), Yanbolu (1), Tatarpazar (7), Pravadi (3), Silistre (26), Tekfrgl (2), Varna (4), Hrsova (2), umnu (2), ernova (4), Trnova (3).79 Ofabolu bugnk Makedonya Cumhuriyeti snrlarndaki skp ile tip arasnda az arzal ve konar-ger yaay tarzna elverili bir blgenin addr. Buraya Mustafa Ovas da denilmektedir. Merkez kasabas tiptir. Gerek burada, gerek Pirlepe ve Tikve civarnda bulunan, daha XIX. yzylda bile varlklar tespit edilen Yrkler, XVI. ve XVII. yzyllarda Ofabolu Yrklerini tekil ediyorlard. Bunlar imparatorluun eski Kosova ve Manastr Vilayetlerinde bilhassa drt yerde youn bir halde, Bulgaristan ve Dobrucada da baz yerlerde tek tk olarak grlmektedirler. 1566da 97, 1608de 88 ocak olarak tespit edilen Ofabolu Yrkleri, 1566 Tarihli Tahrir Tahrir Defterine gre skp (18), Ostruva (14), tip (31), Pirlepe (35), Tatarpazar (1), Filibe (1), Yanbolu (2), Silistre (1), Trnova (2) ve htiman (2)da bulunuyorlard. Burada kaytlara geen ocak saylar youn olarak yaadklar yerleri de gstermektedir.80 Yukarda deinildii zere, Rumeliyi Trkletiren bu Yrk unsurlar, 1691den sonra Evlad- Fatihan ismiyle yeniden rgtlenmilerdir. Hasan Paa tarafndan yaplan tahrire gre, 1691 (1102)

882

Tarihli Evlad- Fatihan Defterinde tespit edilebilen Kzl Ouz veya Kocack Yrklerinin adn tayan kaza ile ky adlar ve bu kylerin karmakla ykml olduklar yrk piyadeleri says u ekildedir (parentez iindeki isimler kylerin bal olduklar kazalar gstermektedir): Yenice-i Kzlaa 14, Kzlckl 2 (rpan), Kzlca-Ali 8 (Tatarpazar), Koca-beli 1 (Filibe), Kzlca-kasapl 7 (Uzunca-ova Hasky), Kzllu 5 (Kavala), Kzl-doan 9 (Toyran), Kzll 14 (Nahiye-i Bazargah), KocaAhmedli 66 (Cuma-Pazar, Sar-Gl), Kocal Mahallesi (Radovite 50), Koca-mer maa Kaba-aa 11, Kzl-aa 1 (Gmilcine), Koca-Mahmudlu 1 (Yenice-Karasu), Boynu-kzll 14 (alayk), Kzllk 26 (Serez), Koca-doan 3 (Hac-olu-Pazar), Kara-koca 5, Kzlckl 43, Koca-oullar 7 (Silistre), Koca-Ali maa Dede 3, Koca-doan 1, Kzllar 9, Koca-pnar (Hezargrad), Kara-kol (Kara-kocal?) 18, Kocaman 1 (Ruscuk), Kocacklu 4, Bayr-kocalar 4 (umnu).81 C. Kzl Ouz Yahut Kocack Yr Olarak Ali Rza Efendinin Ailesi 1. Genel Blgiler Atatrkn soyu ile ilgili elimizdeki en salam bilgiler ncelikle kendisinin, annesinin, kardei Makbule Hanmn anlattklardr. kinci olarak, kendisini ve ailesini tanyan Hac Mehmet Somer gibi, kimi ocukluk arkadalarnn verdii bilgilerdir. Mustafa Kemal dahil aile fertlerinde kuvvetli bir Yrk, Trkmen olma bilinci vardr: Makbule Hanm, E. B. apolyonun sorduu babanz nerelidir? sorusuna u cevab vermitir: Babam Ali Rza Efendi yerli olarak Selaniklidir. Kendileri Yrk slalesindendir. Annem her zaman Yrk olmakla iftihar ederdi. Bir gn Atatrke Yrk nedir? Diye sordum. Aabeyim de bana Yryen Trkler dedi. Yine apolyonun Ruen Eref naydndan naklettiine gre, Atatrk, ok kere benim atalarm Anadoludan Rumeliye gelmi Yrk Trkmenlerdendir derlerdi.82 Atatrkn baba soyu ile ilgili nemli bilgileri verenlerden birisi de M. Kemalin Selanikte mahalle ve okul arkada, eski milletvekillerinden Hac Mehmet Somer Beydir. Somere gre; Atatrkn atalar hakknda benim bildiim unlar: Atatrkn atalar Anadoludan gelerek Manastr Vilayetinin Debre-i Bala Sancana bal Kocack nahiyesine yerlemilerdir. Bunlar ben Selanikin ihtiyarlarndan duymutum. Kocackllarn hepsi z Trke konuurlar. ri yapl adamlardr. Bunlarn hepsi Yrktr. Hayvanclkla geinirler, srleri vardr. Bir ksm da kerestecilik ederler. Bunlarn kyafetleri Anadolu Trklerine benzer. Yaaylar, hatta leheleri de ayndr.83 Atatrkn babasn ve dedesi Kzl Hafz Ahmeti tanyan Eski Aydn Milletvekili Tahsin San Bey ve Eski Umumi Mfetti ve Milletvekili Tahsin Uzerden Kl Alinin84 ve Tahsin San Beyden E. B. apolyonun85 naklettii bilgiler de, Atatrkn baba soyunun Anadoludan Rumeliye gemi olan Yrklerden olduunu gstermektedir. Yukarda da deinildii gibi, Atatrkn baba soyu, Konya/Karamandan gelerek Manastr Vilayetinin Debre-i Bala Sancana bal Kocacka yerleti. Aile sonradan Selanike g etti. Dedesi Ahmet ve dedesinin kardei Hafz Mehmetin tad kzl lakab ve yerletikleri nahiyenin ad olan

883

Kocackn da gsterdii zere; Mustafa Kemalin baba tarafndan soyu Anadolunun da Trklemesinde nemli roller oynayan Kzl-Ouz yahut Kocack Yrkleri, Trkmenleri nden gelmektedir. Bugn nfusu yaklak 2.100.000 olan Makedonya Cumhuriyeti ierisinde bir ksm hala konarger hayat devam ettiren Yrk olmak zere, yaklak 200.000 civarnda Trk yaamaktadr. Makedonyann her tarafna dank olarak yaayan Trklerin en youn olarak bulunduklar yerler, Gostivar ve skp gibi ehirleriyle Bat Makedonya Blgesidir. Bu ehirlerden baka, Kalkandelen, Ohri, Struga ve Debre, Jupa; Dou Makedonyada ise, Manastr, Pirlepe, tip, Ustrumca ve Kanatlar nemli Trk yerleim birimleridir.86 Sofya niversitesi Profesrlerinden J. vanof 1920de Pariste yaynlanan eserinde,

Makedonyaya Trklerin yerlemeleri ile ilgili olarak u bilgileri vermektedir: Trkler, XIV. asrdan itibaren ve irmen zaferini mteakip Makedonyaya yerlemeye baladlar. ehirler skp, Pirlepe, Kstendil, Drama bir ara tamamyla Trklerin yaad ehirler olur. Trk ordusunun fethettii stratejik noktalar etrafnda sratle Trk kasabalar meydana getirilir. Bunlar Anadoludan g eden Trklerdir. G eden Trklerden kurulu yepyeni ehirler meydana gelir: Yenice, Vardar. Zamanla ehirlerde Trk nfusu kark bir manzara arz eder. Fethi mteakip, Hristiyan yerliler slam dinini kabul ederler. Hemen fetihten sonra g etmi temiz Trk topluluu etrafnda toplanrlar. ehirlerin dnda kyler etrafnda da Trk topluluklar da vcuda gelir. Bunlar Anadoludan g etmi byk gruplardr. Onlara Yrk ve Konyar adn vermelerinin sebebi bu gmenlerin Anadoludan, Konyadan gelmi olmalardr. Umumiyetle Yrkler ve Konyarlar; Trkler gibi giyinen, konuan yerlilere (slamiyeti kabul eden Hristiyanlara) karmazlar. Bu Trk gmen topluluklar byk grup halindedir: 1. Ege Denizi Ky Blgesi: Rodoplardan denizi kadar iner. Selanik blgesi dahil buralar tamamyla Trktr. 2. Sargl Blgesi: Burada Sargl (Kayalar), Cuma gibi zengin Trk kasabalar vardr. Bu blgedeki kylerin says 130dur. 3. Vardar Blgesi: 240 Trk kasaba ve ky vardr. Vardar nehrinin umumiyetle dou kylarndadr. Bu byk g grubundan baka, daha ufak g gruplar da dank yerlemilerdir:-Vardar Nehri aa ksmlarnda, Maya Da civarndakiler,-Manastr Ovasnda Kenali (Knal? Kanatl?) de oturanlar,-Debre gneyinde, Kara Drin nehri geitlerini tutanlar.87 2. Atatrkn Dedesinin Ky Kocack te Atatrkn dedelerinin Anadoludan gelerek yerletikleri Osmanl Devleti dneminde Manastr Vilayetine bal drt sancaktan biri olan Debre-i Balann merkezi, bugn Bat Makedonyadaki Debre ehridir. Babas Ali Rza Efendinin doduu Kocack nahiyesi de imdi Jupa Blgesinde yine ayn isimle anlan bir kydr. Kyde u anda Jupa blgesi Trk ocuklarnn Trke eitim grdkleri Necati Zekeriya Merkez lkokulu isminde bir okul da bulunmaktadr. Kocack, denizden 1080 metre ykseklikte, Jupi (Jupa) Yaylas zerinde bulunmaktadr. Kocackta 1863te Ky Katiplii yapan brahim zsoya gre; hane says 500, nfus da 3.000dir.

884

Debreye (Debar) 18, Strugaya 45, Ohriye (Ohrid) 60, Krova 50, Manastra (Bitola) ise yaklak 150 kilometre uzaklkta bulunmaktadr. Debre zerinden Arnavutluka uzakl ise 24 km. kadardr.88 Bugn Kocackta 200 kadar Trk yaamakta, civardaki drt kyde de ayn sayda Trk bulunmaktadr. Novak Kyndeki Trk nfusu ise 1260 kiidir. Bu kyde bulunan ve eitim dili Trke olan drt yllk ilk okullarda, 475 Trk ocuu renim gryor. Yine bu okullarda 33 retmen grev yapyor. En byk okul yukarda bahsettiimiz N. Zekeriya lkokulu olup, sekiz yllk eitim vermektedir. Dier kylerde beinci snfa geen ocuklar bu okula gelmektedirler. 89 Kocack Trkleri, 1912-1957 yllar arasnda Trkiyeye g ederek, ounlukla; zmit, Adapazar, stanbul, Menemen, Bursa, negl, Tekirda, Muratl, zmir, Akyaz, Manisa gibi il ve ileler ile Bursa negln Cerrah, Adapazarnn Serdivan, zmitin Akmee, Akyaznn Karabak, Muratlnn Srt kylerine yerlemilerdir.90 1993 ylnda gazeteci Altan Arasl, Kocack Kyne giderek, burada Atatrkn dedesinin evini bulmutur. Atatrkn Bykbabasnn Evini Bulduk, Atamz Yrk Trkmeni bal ile verilen haberde, Kocackllarla yaplan konumalar da gstermektedir ki, Atatrkn baba soyu hakknda nakledilen bilgiler dorudur ve bunlar kydeki yal insanlar tarafndan hala canl bir ekilde hatrlanp, anlatlmaktadr. Ayrca, bugn yaayan Kocack Kyllerinde de Yrk, Trkmen ve Ouz olma bilinci vardr. Araslnn skpte grt Kocackl Numan Kartal anlatyor: Ali Rza Efendi, Manastr Vilayetinin, Debreibala Sancana bal Kocackta dnyaya geldi. Kocackn nfusu tamamen Trk. Hepsi de Yrk Trkmenleri. Anadoludan geldiler. Bizler, Mslman Ouzlarn Trkmen boyundanz. Atatrkn bykbabas, kodyallar ailesinden, babaannesi ise Golalar ailesinden gelmektedir. kodyallar, kodyadan, Kocacka gelip yerleen aknc Trklerinin addr. Golalar ise hudut gazileri anlamn tamaktadr. Dedesi, Kocackn Tal Mahallesinden, babaannesi ise Yukar Mahallesindendir. Aye Hanm, Tal Mahallesine gelin gelmitir. Krmz Hafz Mehmet Efendi, narl Mahallesinde lkokul retmenlii yapm. Kocackn Tal Mahallesinin st tarafnda bir yoku vardr. nnde kck bir derecik akar. Bu nedenle oraya Dere Mahallesi de denir. te Atann bykbabasnn evi oradayd. Kocacktan temelli g ettikleri zaman, evlerini Etem Maliklere satmlar. Malikin olu Hayrettin zmitte oturmaktayd. Yine skpte yaayan Kocackllardan Murat Aa Altan Araslya u bilgileri vermitir: Atatrkn dedesinin ad Krmz Hafz Ahmet Efendidir. Lakaplar byle. Ama, asl hafz olan kardei Mehmet Efendidir. Babaannesinin ad da Aye Hanmdr. Daha sonralar Ahmet Efendiye firari denmeye balam. Firari, Rumelide gurbeti, gurbete kan anlamna gelmektedir. Yalnz, Selanikte vuku bulan bir olayla da balantldr. Kocackn topra mnbit deildir. Olanaklar da kstldr. Bu nedenle, Ahmet Efendi, Yukar Mahalleden Feyzullah Pehlivan ve Tal Mahallesinden Fazl Aa ile birlikte Selanike almaya gitmiler. 1876 ylnn Mays aynda bir gn yolda bir olaya tank olmular

885

Murat Aa sonra doruluu pheli bir olay anlatarak szlerine son vermektedir. Murat Aann burada verdii tarih de yanltr. nk, Atatrkn babasnn yaklak olarak 1839da Selanikte doduunu bildiimize gre, aile zaten bahsedilen tarihlerde Selanike tanal epeyce olmu olmaldr. Nitekim Araslnn verdii bilgilere gre, Ahmet Efendinin Kocacktan 93 Harbinden (18771878 Osmanl-Rus Harbi) otuz yl kadar nce tandn; kyden ilk ayrlann da Mustafa Kemalin Byk Amcas Kzl Hafz Mehmet Efendi olduunu kyller anlatmaktadrlar. Araslnn skpte grt bir dier Kocackl da Kocackn Yukar Mahallesinden, Dolakar Ailesinden, Behll ve Hatice Kz Maksude Yldzdr. Maksude Yldz anlatyor: Harekat Ordusunun stanbula yry tm Balkanlarda byk heyecan yaratmtHarekat Ordusunun faaliyetleri en gncel konuydu. Mensuplar da mehur olmutu. evket Paann yaverinin Kocackl olduunu rendik. Kimdir, neyin nesidir derken, Krmz Hafz Ahmet Efendinin torunu, Ali Rzann olu Mustafa Kemal olduunu sylediler. Gazeteci Altan Arasl, skpteki Bu Kocackllardan bu bilgileri aldktan sonra, Birlik Gazetesinden (skpte Trklerin yaynladklar gazetedir) Remzi Canova ile birlikte Rumelinin mehur Kaz Dalarn, Maya Dalarn trmana trmana sarp bir da ky olan Kocacka drt saatlik bir araba yolculuundan sonra ulayorlar. Burada kendilerine Kyllerden smail Yahya Atatrkn dedesinin evini gsteriyor. Onlar gemii konuurlarken gelen yal bir nine sze giriyor ve evladm dorudur, onlarn eviydi diyerek smail Yahyann szlerini onaylyor.91 1993 ylnda Gazeteci Altan Araslnn resimledii Atatrkn Dedesi Kzl Hafz Ahmet Efendinin bu evi maalesef ok ksa bir sre sonra yklmtr. Ahmet Yesevi Uluslar aras Trk-Kazak niversitesi Mtevelli Heyeti Bakan Sayn Namk Kemal Zeybekin nc giriimi, Kltr Bakan Sayn stemihan Talay, Devlet Gzel Sanatlar Genel Mdr Sayn Mehmet zel, kendisi de Manastr gmeni olan zmir Milletvekili Sayn Kemal Vatan ve Makedonya Cumhuriyetinde Trk milli kltrn ve Atatrk yaatma yolunda durup dinlenmeden alan Trkiyenin Manastr Fahri Konsolosu Sayn Mithat Cemalin (Manastrda yaayan Trklerden) destekleri ile Kocackta Atatrk Evi Yapalm Byk ehitlii Onaralm Kampanyas ile; Atatrkn Dedesinin evinin yeniden aslna uygun olarak yaplmas gndeme gelmitir. ki lkenin Kltr Bakanlklar projenin yapmna birlikte destek vererek balam bulunmaktadrlar.92 Altan Arasldan sonra ikinci defa Kocack Kyn bizlere tantan iki gazeteci Ali z ve Sayra zdr. Eyll 1999da Star Gazetesinde yaynlanan haberdeki bilgiler u ekildedir: Kocack, Atatrkn babas Ali Rza Beyin ky Atalarmz sultana isyan ettikleri iin Konya/Karamandan alnp bu dan tepesine getirilmiler diye anlatyorlar tarihlerini. Kocack ve dier Trk kyleri hep kendi aralarnda evlenmiler ve sadece Trke konuular. imdi de Trk televizyonlarn izliyorlar. ocuklarn isimleri evki, Aye, Halil Atatrkn ailesine Sar Mustafalar denirmi buralarda. Amca slalesinden en son akrabas da 1956da Adapazarna g edince aileden hi kimse kalmam kyde Ama Sar Mustafalar unutmamlar. Hele Mustafa Kemali Onun sevgisi hep yreklerinde

886

Sonraki duramz Atatrkn babas Ali Rza Beyin ky Kocack Aada Kara Dirim Nehri nazl nazl akarken dalara doru ilerliyoruz. Manzara gzel ama ky bir trl ortalarda yok. 1 saat, 2 saat, derken 3 saat sonra aalar yava yava azalmaya balyor. Zirveye yaklayoruz. Ve nihayet yolda birka koyunla beraber kzl kvrck sal dnya gzeli kk bir kz ile karlayoruz Ad Naze. Kendisine Trke hitap edince, nce arp, bizimle konumuyor, daha sonra stanbuldan geldiimizi, Kocack Kyn aradmz syleyince heyecandan alamaya balyor Ky iaret ediyor eliyle Hemen oradaki toprak yoldan saptktan bir dakika sonra kendimizi bir Trk ailesinin evinde buluyoruz. Buras Yukar Mahalleymi. Kezban Hanm, Trkiyeden bir gn nce gelmi gibi. ok temiz bir Trke ile bizi buyur ettikten sonra, kahve ikram ediyor. retmen Hayrullah Ademe ky ok zor bulduumuzu, neden bu kadar uzak bir yerde yaadklarn sorduumuzda, bu ky ahalisi yzyllar boyunca hi kimseyle karmam gerek Trk soyudur. Atalarmz sultana kar isyan ettikleri iin Konya/Karamandan alnp bu dan tepesine getirilmiler diye zetliyor durumu. Tm bu Trk kyleri hep kendi aralarnda evlenmiler ve sadece Trke konumular. imdi de Trke televizyon izliyorlar. Atatrkn babasnn evini sorduumuzda Aa Mahallede olduunu ancak evin ok yllar nceden yklm olduunu reniyoruz. Bu civardaki btn Trk kyleri, Kocacka bal. Novak, bu kylerin en by. Ziyaret etmeye karar veriyoruz. Kye girerken nce Mustafa Kemal Atatrk Salk Ocan ve bir adm ilerde de Necati Zekeriya lkokulunu gryoruz. Necati Zekeriya, Makedon topraklarnda yaam ok nl bir Trk ozan. Novak Kynn en yals emsi Hasan Bey; ya 80 Titoyu Atatrke benzetiyor. emsi Beyden rendiimize gre Atatrkn ailesine Sar Mustafalar denirmi. Babasnn ismi Ali Rza, babaannesinin ismi Haticeymi. u anda Atatrkn yakn ailesinden hi kimse kalmam. Amca slalesinden en son akrabasnn ad Mustafaym ve 1956da Adapazarna g etmi ve orada 1970lerde vefat etmi. emsi Hasan Bey gerek bir Atatrk hayran. Sylediklerinin aynen yazlmasn istedi, biz de yazyoruz: Televizyona bakyorum, ok ta atyorlar Atatrke. Atatrk olmasayd Yugoslavya bizi ezerdi. Ben onlar ok ayplyorum. Buradaki Trkler hi raz deil bu konumalara. Akllarn balarna toplasnlar, Atatrk olmasayd Trk milleti olmazd. Gazi iin neden byle kt eyler sylerler? 93 Kocack Kyne giden ve buras ile ilgili yazlan en iyi tantm yazlarndan birini Sayn Namk Kemal Zeybekin bakanlnda Ky ziyaret eden Yeni Avrasya Dergisi Ekibi hazrlam bulunmaktadr. Yukarda baz blmlerinden yararlandmz bu yaznn bir nemli zellii de; kydeki Trk Kltr, Yrk-Trkmen Kltr ile ilgili kltr unsurlarna dikkatlerimizin ekilmi olmasdr. Ad geen Derginin Eyll 2000 saysnda yaynlanan yaznn ierii ve ekibin gzlemleri u ekildedir: Biz Atatrkn yakn akrabalarnn yaadklar yeri merak ettik ve Makedonyann batsndaki bir da ky olan Kocacka gittik.

887

Bir zamanlar Osmanl Devletinin snrlar iindeki Manastr Vilayetine bal olan Kocack Nahiyesi, gnmzde Makedonyann Debre ehri yaknlarnda, Jupa Belediyesine bal, irin bir da ky. Ulamn zor bir yerde olmas, onun bu safln korumasn salam. Yeni Avrasya ekibi bu gzel heyecan yaamak iin her trl engeli ap Kocack Kyne ulat. Debrede yediimiz gevrek ve lor peynirli brekin (brein) tad damamzda, kuzeybat istikametine doru kyoruz. Samzda Radika Irmaklarnn birletii kk bir gl var. Sol tarafmzda ise yemyeil bir da yamac Arka arkaya hepsi de Yrklerin yaad drt kyn iinden geiyoruz. Pala bykl erkekler, bartl kadnlar el sallyor. Trke selam veriyorlar. Namaz vakti camilerden ykselen ezan seslerini duyuyoruz. Nihayet Kocack Kalesi de denilen doruk seilmeye balad. Bayr yukar karken byk bir mezarlktan geiyoruz. Hal heybetli gzken bu mezar talar, byk bir Trk ehitliinde olduumuzu anlatyor. Hristiyan Arnavut Georgi Kastriyolann ayaklanmasn bastrmak (1447-48) ve Makedonyaya gemesini engellemek iin arprken ehit den kahraman Trk askerleri yatyor burada. ehitlerimizi anp ilerliyoruz. Biraz ilerde karmza kan gence sorduk. Atatrkn Ky nerede? Cevab kesin ve yalnd: Ahanck u dan arkasnda. O dan arkasna getik, yeillikler iinde saf ve temiz bir Trk ky bulduk. i d gzel, gler yzl insanlar. Hepsi de biz Atatrkn torunlaryz diyorlar. Glistan Emin, derede amarn ykam evine dnyordu. Gruptaki bayanlar evine davet edip, gelinlikten kalma eyizlerini gsterdi. ocuklar Fikret ve Erdoan; biri Almanyada, dieri talyada alyor, evlerine emek paras yolluyorlar. Kylerde evler birbirinden uzak, baheler iinde yerlemiler. lkokul retmeni Selim Maksut bize elik ediyor. Makedonyadaki Kltr Mavirimiz akir lyasoullar ocuklar toplayp, anakkale iinde aynal ar arksn syletti. lerinden birisi sanki Atatrkn ocukluk hali Sarn, mavi gzl dris de bunun farknda zaten. Hepsi Atatrk ezbere biliyorlar. retmen Selim Maksut bizi evine davet etti. Geleneksel Trk konukseverlii ile ikramlarda bulunduu tertemiz evine. Her taraf hallar, danteller ve kanavielerle ssl. Bize ksa bir tantm yapmay da ihmal etmedi: Kocack halknn Konyadan geldiini, ok eski tarihlerde kyn adnn Kocacenk olduunu, hatt bir ara kye Konyack denildiini dahi anlatt. Civarda yaayan insanlar da burada yaayanlar, Konyarlar olarak tanyormu. Ky yaknlarndaki byk arpmadan dolay kyn adnn bir ara Kocacenk, daha sonra da Kocack olarak anldn anlatt. Makedonca resmi ad da ayn imi. Trke yazld gibi Kocack. Evin gelini Glcan, milli kyafetlerini giyip bizi arlad. Ardndan Yrk evinde ayran imeden olmaz dediler. Ayranlardan sonra da evin kz ekeriyenin hazrlad Trk kahvelerini itik. kram, ikram stne, kendi evimiz gibi scak olan bu dost evinde iimiz kpr kpr. Bir an nce dar kp Atatrkn dedesi ve babasnn evinin bulunduu yere gitmek istiyoruz. Heyecanmz doruk noktada. Onu yetitiren, bizlere armaan eden bu topraklarda olmak, ok byk haz veriyor bizlere. Kocack mahalleden oluuyor. Aa Mahalle, Tal Mahalle ve Blato (Bataklk) Mahalle. Ali Rza Beyin evi, Tal Mahallede. Ne yazk ki, ev yklm ve yknt zerinde ta yn duruyor. imiz paralanyor, bir garip oluyoruz. Ata evi ayakta dursayd da, biz de Krmz Hafz Ahmet Efendilerin

888

yaad, Ali Rza Beyin oyun oynad mekan grseydik diyoruz. Namk Kemal Zeybek Bey duygulanyor. Onu evden geriye kalan talarn arasnda yalnz brakyor, uzaktan resimlerini ekiyoruz Kocackllarn maddi durumlar iyi deil. Hayvanclk yaparak geimlerini salyorlar. Hepsi kylerinde yaplacak bir Atatrk Evinin zlemini duyuyor, mezar talar bile kaybolmaya balayan Byk ehitlikin onarlmasn bekliyorlar. Bugne kadar, Trkiyeden bir giriimi beklemiler. Sadece evin inasn deil, onu grmek zere kylerini ziyaret edecek kiileri de bekliyorlar. Atalarn, Atatrk yetitiren topraklar ve evreyi grmek isteyen Trkleri bekliyorlar. 94 phesiz, bu gezi ve inceleme yazlarnda ve nakledilenlerde baz elikili ifadeler ve yanl kullanlan kelime ve kavramlar bulunmaktadr. Btn bilgileri deerlendirdiimiz zaman Atatrkn baba soyu ile ilgili u sonucu ortaya koymak mmkndr: Mevcut bilgiler gre Atatrkn baba soyu Konya/Karamandan grlerek Makedonyaya gelmilerdir. Zaten Kocackta yaayanlar da bu bilgileri halen anlatmakta, kendilerinin Karamandan geldiklerini sylemektedirler. Manastr Vilayetine bal Debre-i Bal Sancann Kocack Nahiyesine (Ky) yerleen aile takriben 1830larda Selanike gmtr. Atatrkn babas Ali Rza Efendi burada takriben 1839da dnyaya gelmitir. Babas Kzl Hafz Ahmet Efendidir. Kzl Hafz Ahmet Efendinin Kzl Hafz Mehmet Emin Efendi isminde bir erkek, bir de Nimeti Hanm isminde bayan iki kardei vardr. Atatrkn baba soyu, byk amcas Kzl Hafz Mehmet Emin Efendi tarafndan devam etmi ve gnmze kadar ulamtr. Bunun olu Salih Efendi ve ikinci ei Mberra Hanmdan devam eden aile, torunlarla yedinci kuaa ulam bulunuyor. Belgelerden Atatrkn Mberra Hanma Yenge eklinde hitap ettiini biliyoruz. Bunlarn be ocuundan birisi olan Necati Erbatur, 28 Eyll 1927de Dolmabahe Saraynda nianlanm; dier ocuklar Vsat Erbaturun kz Nesrin Hanm ile Feridun Stligilin nikahlar 2 Ekim 1937de Park Otelde yaplm ve Atatrk bu nikah trenine katlmtr.95 D. Attrkn Anne Soyu: Konyarlar 1. Konyarlarn Rumelideki Varlklar Yukarda ksaca belirttiimiz gibi, Orta an ikinci ksmnda Balkan Yarmadasna eitli dalgalar halinde gelerek, Bizans mparatorluu tarafndan burada yerletirilen bir ok Trk unsuru vardr. X. asrdan itibaren Peenekler, Ouzlar, Kumanlar kuzey yoluyla, Tunadan geerek, eitli tarihlerde gelmi ve eitli yerlere iskan edilmilerdir. IX. yzylda bile, Bizans kaynaklarnda Vardarl Trkler olarak zikredilen baz Trk gruplarnn Selanik civarnda yerletikleri vakidir. Bizans kayna Anna Commenenin Ohri civarnda yerletiklerinden bahsettii Trkleri, Lejean (1861), 1065 tarihine doru Makedonyaya iskan edilen Ouzlarla ilikili grmektedir. Ouzlarn bu yerlemeleri Attaliatese atfen Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat tarafndan da teyit edilmektedir.

889

Anadoludan Yarmadaya geip yerleen ilk Trk grubu olmak zere Trkiye Seluklularnn merkezi Konyaya mensup olmalarndan dolay bu suretle ad alan Konyarlar gsterilmektedir. XIX. yzylda veya XX. yzyln balarnda Rumeliyi gezen ve buradaki Trklerle bizzat grerek onlarn hatralarn toplayan veya buradaki Trk varl hakknda eser yazan Batl seyyahlar ile bilim adamlar, G. Lejean (1861), Gervinus (1851), Jirecek (1891), G. F. Hertzberg (1878), A. Tuma (1888), Cijic (1908), Frachet dEsperj (1911), vanof (1918), E. Max, Hoppe (1934), A. Bou (1899), Oberhummer (1917) ve nihayet Konyarlar hakknda ayr ve olduka ayrntl bir aratrma yapan Hr. P. Traeger (1905) 96 Konyarlar hakknda nemli bilgiler vermektedirler. Bu konuda bilgi veren btn bu eser sahiplerinin hepsi, Konyarlar bazan Yrkler ve Evlad- Fatihanla kartrmakla birlikte; Konyadan gelerek Rumeliye yerlemi veya yerletirilmi gstermektedirler. Fakat, bunlarn geli tarihi ve geli ekilleri konusunda farkl bilgiler vermektedirler. Btn bu grleri tenkitli bir ekilde karlatran Prof. Dr. Tayyib Gkbilgin, Konyarlarn Rumeliye geli ve yerlemeleri ile ilgili olarak u deerlendirmeyi yapmaktadr: Sonuncu ve nispeten kabule ayan ihtimal bunlarn II. Murad fakat bilhassa Fatih zamanlarnda, Karaman-oullar ile mcadeleler srasnda ve bundan sonra, Karaman, Konya ve Ankara civarndan Trk airetlerinin bu mntkalara iskan edildiidir. O civarn etnik bakmdan yabanc halkna, meneleri dolaysyla, bu suret-i tesmiyeyi verdirmi ve bu ad komular arasnda yaam, kendilerinde ise, meneleri hakknda bir malumat, ifahi bir anane halinde devam edip gelmitir97 Konyarlarn en mtekasif (youn) bir halde bulunduklar yer Teselyada Kozan ve bunun kuzeyinde Sargl de denilen Kayalar ve Selanikin kuzeydousu idi. Sonralar daha kuzeye de yaylmlardr. Say olarak dier Yrk gruplarndan daha az olduklar, yar konar-ger bir hayat yaadklar, mbadele (alveri) merkezlerinin daha ok Yanya olduu ve hallarnn zel eklinden dolay (Konyaren Figren) btn yrede mehur olduu btn seyyahlar tarafndan belirtilmektedir. Ayrca, Konyarlarn daha demokratik bir halde yaadklar, neeli ve hareketli kimseler olduklar da bunlar tarafndan tespit edilmitir.98 Atatrkn soyu ile ilgili bir alma yaparak, amcas Kzl Hafz Mehmet Emin Efendinin soyundan gelenlerin ellerindeki baz belgeleri yaynlayan Burhan Gksel, Konyarlarn, KonyaKaramandan Fatih Sultan Mehmet dneminde 1466 ylnda Karaman-oullar ortadan kaldrldktan sonra Rumeliye grlerek, iskan edildiklerini belirtmektedir.99 Osmanl Devletinin Rumelideki Yrklerle ilgili rgtlenmesi iinde kendileri iin ayr isimle bir saym (tahrir) defteri bulunmayan Konyarlar, yerletikleri blgelerde, balangta zellikle Kocack ve Selanik Yrkleri iinde, sonradan da Vodina ve Sargller Blgesi Yrkleri iinde Evlad- Fatihan olarak kaydedilmilerdir. Hasan Paa tarafndan 1691 (1102) tarihinde yaplan tahriri ieren Evlad- Fatihan Piyadeleri Defteri100ne gre Sargller (Kayalar) Blgesindeki kyler, mahalleler ve devlete vermekle ykml olduklar Yrk Piyadelerin says u ekildedir: Eri-Bucak Kazas: Turhanl 49. Sofular 21. Evrenoslu 6. Okular 6. Eyrili 20. shakl 24. obanl 24. dil-obas 19. ahinli 55. Leli 34. kz-obas 24. Emirhanl 38. Gn-domaz 2. Rahmanl

890

8. Evhad-obas 58. Aydn-obas, Cinciler 66. Iklu 29. Sinekli 34. akr- sagir 4. Sar-Musalu 8. akrl-i Kebir 13. Karamanl 12. Karacalar 73. Burakl 10. Tekye-i Hac-Hasanl 21. Topular 18. Da klar 7. Cuma-Pazar Kazas: Haydarl 60. Koca Ahmedli 66. Tarakl 6. Duraslar 6. Timurhanlu 3. Bar-ukuru 1. Kulalu 1. Erdomulu 5. Karaaa 2. Donuk-kayalar 1. ahinler 3. Dedeler 3. aranba Kazas: Milli 77. Davudlu 18. Hac-salar 18. Kulkall 12. Haclar 12. Yeniceler 14. Hac-merli 16. Karacal 6. Doancal 6. Tekye-i kebir ve sagir 42. Keili 18. Saltkl 19. Meeli 6.101 Ailenin sonradan gelerek yerletii Selanike bal Lankaza Nahiyesinin 1691 tahririne gre cemaatleri, ky ve mahalleleri ile Yrk Piyadeleri says u ekildedir: Bedirli 10. Hac-Bayraml 4. Pir-dede 1. Deirmenciler 6. Kleli 7. uaybl 109. Umurlu maa Sarcal 45. Deirmencili maa Eyrilceli (Ayrlncal) 18. okall 9. Lotice 7. Osmanl 49. Yaylack 16. Ayval-dere maa ah-Veli ve Saltkl. narl 78. Bulcal 13. Komar 4. Keruz 5. Lankaza 3. Saryar 1. Yalca 1. Evrencik 1.102 Yine bu deftere gre, blgede Konya-Karaman yresinin hatralarn gsteren yer adlar ve ailenin soyuna iaret eden Sofular ile Sar-gll gibi yer ve oymak adlar uralarda tespit edilebilmektedir: Ereli Nahiyesi 50. Ereli 1 (Krk-Kilise). Ereli 9, Kara-pnar 1, Sargll 4 (Avrethisar). Sofular 19 (Nahiye-i Bazargah). Sofulu 9 (Nahiye-i Kelemeriye). Sofular 21, Karamanl 12 (Eri-Bucak-Sar-Gl). Sofulu 9 (Tikve). Sar-Gll 50 (Radovite). Sofular 14 (Gmilcine). Karamanl 11 (alayk). Sofular 28 (Yeni-Pazar). Sar-gll 1, Sofular 2 (Babada). Sar-gll 1 (Ruscuk). Sofu Yurdu 1 (Tozluk-Tuzluk).103 2. Konyar Olarak Zbeyde Hanmn Ailesi Mustafa Kemalin anne soyundan dedesi Sofu-zade Feyzullah Efendidir. Selanike bir saat mesafede bulunan Lankazada iftlik sahibi idi. Atatrkn ve Makbule Hanmn ocukluk anlarnda bahsettikleri iftlik burasdr. Annesi Zbeyde Hanm, Feyzullah Efendinin nc ei Aye Hanmdan olan tek kz idi. Atatrkn be kardei iinde en uzun mrls olan Makbule Hanm (1885-1956) anne soylar hakknda, annemden sk sk unlar dilemiimdir diyerek u bilgileri vermektedir: Bizim esas soyumuz Yrktr. Buralara Konya-Karaman evrelerinden gelmiiz. Bykbabam Feyzullah Efendinin byk amcas Konyaya gitmi, Mevlevi dergahna girmi orada kalm. Yrkl tutmu olacak104 Mustafa Kemal Atatrkn annesi Zbeyde Hanmn babas hakknda, Atatrkn babas Ali Rza Efendiyi ve babas Kzl Hafz Ahmet Beyi de tanyan ve doksan yanda vefat eden Aydn Milletvekili Tahsin San, u bilgileri vermitir: Atatrkn valdesi Zbeyde Hanm, Sofu-zade ailesinden Feyzullah Aann kzdr. Bunlar Selanikte domulardr. Bu aile bundan 130 sene evvel Sarglden Selanike gelmilerdir. Vodina Kazasnn batsnda Sargl Nahiyesinde on alt kyden ibaret olan bu nahiye ailesi, Makedonya ve Teselyann fethinden sonra Konya civar ahalisinden Osmanl

891

Hkmetinin sevk ve iskan ettirdii Trkmenlerdendir. Son zamanlara kadar be asr mddet iinde hayat tarzlarn, klk-kyafetlerini deitirmemilerdi.105 Bu konuda Lord Kinross, kaynak gstermeden u bilgileri vermektedir: Zbeyde Hanm, Bulgar snrnn tesindeki Slavlar kadar sarnd; dzgn beyaz bir teni, derin ama berrak, ak mavi gzleri vard. Ailesi Selanikin batsnda Arnavutlua doru, sert ve plak dalarn geni, donuk sulara gmld gller blgesinden geliyordu. Buras Trklerin Makedonyay ve Teselyay almalarndan sonra Anadolunun gbeinden gelen kyllerin yerletikleri yerdi. Bu yzden Zbeyde Hanm, damarlarndaki ilk gebe Trk kabilelerinin torunlar olan ve hala Toros dalarnda zgr yaaylarn srdren sarn Yrklerin kann tadn dnmekten holanrd.106 Eldeki mevcut bilgilere gre aile, 1466larda Karamandan gelerek Vodina Sancana bal Sargle yerlemi; sonra Selanik yaknlarndaki Lankazaya (Lankaza) gm, Zbeyde Hanm 1857de burada dnyaya gelmitir. Atatrkn annesi Zbeyde Hanmn babas Sofu-zade Feyzullah Efendi defa evlenmitir. simlerini bilemediimiz dier iki ei bir tarafa braklacak olursa, Zbeyde Hanmla birlikte Hasan Aa ve Hseyin Aa, Feyzullah Efendinin nc ei Aye (Aie) Hanmdan dnyaya gelmilerdir. 1 T. Gkbilgin, Rumelinin skannda ve Trklemesinde Yrkler, III. Trk Tarih Kongresi

(Ankara 15-20 Kasm 1943) Teblileri, Ankara, 1948, s. 649. 2 3 4 5 6 T. Gkbilgin, Rumelide Yrkler Tatarlar ve Evlad- Fatihan, stanbul, 1975, s. 6. M. Erz, Yrkler, stanbul, 1991., s. 20-23. A. M. ay, Her Ynyle Krt Dosyas, Ankara, 1993, s. 50-51. A. Kemal, Erzincan, 2. bask, stanbul, 1992, s. 19, not: 7. O. N. Tuna, Smer ve Trk Dillerinin Tarihi lgisi le Trk Dilinin Ya Meselesi, Ankara,

1990, s. 49. A. M. ay, a.g.e., s. 55. 7 8 9 10 F. Knal, Eski Anadolu Tarihi, 2. bask, Ankara, 1987, s. 258 vd. A. Erzen, Eski a Tarihi Hakknda Drt Konferans, stanbul, 1984. . Durmu, skitler (Sakalar), Ankara, 1993, s. 35-36, 63-64. Trkiye Cumhuriyetini Kuran Trk Milletinin Tarihi, Genelkurmay Bakanl Kara

Kuvvetleri Komutanl Yaynlar, Ankara, 1988, s. 74 (bundan sonra Trk Milletinin Tarihi olarak zikredilmitir). 11 Trk Milletinin Tarihi, s. 74-75.

892

12

Trk Milletinin Tarihi, s. 75-76. Bulgar Trkleri hakknda ayrca baknz: A. N. Kurat, IV-

XVIII. yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972, s. 108 vd. 13 14 15 16 17 18 A. N. Kurat, a.g.e., s. 98. Trk Milletinin Tarihi, s. 77, A. N. Kurat, a.g.e., s. 96 vd. A. M. ay, a.g.e., s. 68. O. Turan, Trkler Anadoluda, stanbul, 1973, s. 50. A. M. ay, a.g.e., s. 68-69. A. M. ay, a.g.e., s. 69. Anadolunun Trklemesi konusunda ayrca u eserlere baknz:

M. F. Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, 2. Bask, stanbul, 1981. F. Smer, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri, Boy Tekilat, Destanlar, lavelerle 3. Bask, stanbul, 1980. M. A. Kymen, Anadolunun Fethi, Diyanet leri Bakanl D. 1961, Ankara, 1962, s. 89-122. O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1978. O. Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, C: I-II., 2. Bask, stanbul, 1978. . Kafesolu, Trk Milli Kltr, Ankara, 1977. . Kafesolu, Seluklular, slm Ansiklopedisi. A. Taneri, Trk Kavramnn Gelimesi, Ne Mutlu Trkm Diyene, Ankara, 1983. A. M. ay, Anadolunun Trklemesi I. , Trk Kltr D., say: 239 (Mart 1983), s. 183-188. A. M. ay, Anadolunun Trklemesi II. , Trk Kltr D., say: 241 (Mays 1983), s. 270-279. A. M. ay, Anadolunun Trklemesinde Dnm Noktas Sultan II. Kl Arslan ve Karamkbeli Zaferi, stanbul, 1984. 19 H. ekerciolu, Atatrkn Soy ve Slalesi Hakknda Anadoluda Yaptm Aratrmalar,

Trk Kltr D., C: XIII., Say: 145 (Kasm 1974), s. 7. 20 21 22 19. 23 24 F. Smer, a.g.e., s. 174-180. C. Trkay, Babakanlk Ariv Belgelerine Gre Osmanl mparatorluunda Oymak Airet H. ekerciolu, a.g.m., s. 7. F. Smer, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-Boy Tekilat-Destanlar, Ankara, 1967, s. 60 vd. H. ekerciolu, a.g.m., s. 8-9. . Mirolu, XVI. yzylda Bayburt Sanca, stanbul, 1975, s.

ve Cemaatlar, Tercman Yaynlar, stanbul, 1979, s. 34. 25 Kzl-keili (Havnalar) Aireti, Karamanl Airetindendir.

893

26 108. 27

Koca-eyhli Aireti, Bozdoan Yrkn, nam- dier Bozkrl taifesinden olup, el

Sancanda Silifke Kazasnda klayp, yine civar yaylaklarnda yaylarlar. C. Trkay, a.g.e., s. 107-

Boynuinceli Trkmen airetinden olan Kzl-alili Cemaat, Anamur Kazasnn Kzlkinise

Karyesinde sakin olmutur. Kaza-i mezbur ahalisi ile ma-an civar yaylaklarnda yaylarlar. 28 Avcl Airetine tabi olan Kzlhacl Cemaat, Adana tevabiinde ve Siste ve Revanda

klayup, Marata Kodanda ve Sis Livas dahilinde yaylarlar ve baz vakit de Knk Has topranda yaylayup klarlar. 29 30 31 Kzl-keili Cemeat, Karamanlu Airetindendir. Kzl-kocal Cemaat, Bozulus Airetindendir. Bedili Airetinden olan Kzlkoyunlu Cemaat, senevi 300 guru mal ile Ekrad- Lekvanik

mukataas tevabiindedir. 32 Mamalu Airetinden olan Kzll Cemaat, Bozok Sancann Akda Kazasna iskan

olunmulardr. 33 Mamalu Airetinden olan Kzlcubur Cemaat, Bozok Livas dahilinde vaki Budakluca nam

karyeye iskan olunmutur. 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 Kocahacl Cemaat, Bozulus Airetindendir. C. Trkay, a.g.e., s. 523-531. C. Trkay, a.g.e., s. 38. C. Trkay, a.g.e., s. 191. C. Trkay, a.g.e., s. 199. C. Trkay, a.g.e., s. 211. C. Trkay, a.g.e., s. 217. C. Trkay, a.g.e., s. 327. C. Trkay, a.g.e., s. 335. C. Trkay, a.g.e., s. 360. C. Trkay, a.g.e., s. 367.

894

45 46

C. Trkay, a.g.e., s. 450. Karakocal Cemaat, 35 hane olup, Bedili Airetine tabidir. Cemaat- mezbur, Konar-

Ger Yrkndan olup, ezkadim Biga ve an Kazalarnda yaylayup, negl ve Tuzla ve Bayrami Kazalarnda klarlard. C. Trkay, a.g.e., s. 477. 47 48 49 50 51 52 53 C. Trkay, a.g.e., s. 490. C. Trkay, a.g.e., s. 522. C. Trkay, a.g.e., s. 552. C. Trkay, a.g.e., s. 575. C. Trkay, a.g.e., s. 626. C. Trkay, a.g.e., s. 798. C. Trkay, a.g.e., s. 24, 64, 156, 255. Bozulus Trkmnna tabi cemaat- Haclu ve

Karamanlu ve Abdurrahmanlu ve Deril ve Sarlu, Oulbeyli Airetinden mfrez olup, Karamanda sakin idiler. C. Trkay, a.g.e., s. 256. Tabanl Aireti Cemaatlar: Bularl, Karamanl, manl, fraz- manl, Bayad, eyhli. C. Trkay, a.g.e., s. 156. 54 55 56 Bu konuda baknz: M. Erz, Milli Kltrmz ve Meselelerimiz, stanbul, 1983, s. 177. . Mirolu, a.g.e., s. 54, 80, 105. Maalesef bu tarihi ve etnolojik zellikler tayan isimlerin bir ksm bilinsizce

deitirilmitir. Bununla ilgili olarak baknz: Milliyet, 28 Haziran 1984 (Orhan Durunun yazs). 57 Karaman ve yresinin bu dnem tarihi ve bu dnemdeki sanat eserleri hakknda u

almalara baknz: C. Topal, Tarih ncesi ve lk a, Karaman Tarih, Kltr, Sanat, Karaman Valilii Yaynlar, Karaman, 2000, s. 9-40. R. zen, Derbe Antik Kenti, Karaman Tarih, Kltr, Sanat, s. 43-51. N. Badeli, Y. Yaman, D. Dilbaz, Karaman 1997, 2. Bask, Karaman Valilii Yaynlar, TBMM. Basmevi, 1997, s. 2-3. A. Uysal, N. Alodal, M. Demirci, Dn ve Bugnyle Karaman KltrTarih-Corafya, s. 33-34. 58 Karamann bu dnem siyasi ve medeniyet tarihi iin yukarda zikredilen eserlerden baka

u eser ve makalelere baknz: T. nal, Trkln ve Trkenin Sesi Karamanoullar Tarihi, Yayna Hazrlayan: A. Gler, S. Akgl, Berikan Yaynlar, Ankara, 2001. A. Akz, Tarihe: Trk Devri, Karaman Tarih, Kltr, Sanat, s. 53-66. S. Bakan, Karamanoullar Dnemi Konya Mezar Talar, Ankara, 1996. . Tekinda, Karamanllar, slam Ansiklopedisi, C: VI. . Tekinda, Son OsmanlKaraman Mnasebetleri Hakknda Aratrmalar, Tarih Dergisi, C: 13, Say: 17-18 (stanbul, 1963). .

895

H. Konyal, Abideleri ve Kitabeleri le Karaman Tarihi Ermenek ve Mut Abideleri, stanbul, 1967. . H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1984. 59 Bu konuda baknz: T. nal, Byk Trk Dnr Yunus Emre, Hayat, evresi

Dnceleri, Yayna Hazrlayanlar: A. Gler, S. Akgl, Berikan Yaynlar, Ankara, 2001, s. 139-154. 60 Genel listeden bu isimler karlrken Karaman, el, Tarsus sancaklar dikkate alnm

olup, bunlarn byk bir ksmnn Karamanl Cemaatndan olduu hatrlanmaldr. Ayrca bu Trkmen-Yrk gruplarnn ayn ismi tayan hem oymak, hem airet, hem de cemaat olarak yerletiklerini de syleyelim. Burada bunlar sadece bir isimle temsil edilmilerdir. 61 387 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Karaman Ve Rm Defteri (937/1550) I., Babakanlk

Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Ariv Daire Bakanl Yaynlar Nu: 32, Dizin ve Tpkbasm, Ankara, 1996, I-XVII, 1-152 s. 62 Burada sralanan yer isimleri iin ad geen defterin her livas ile ilgili yer adlar indeksine

baklmaldr. Yukarda bu isimler verilirken ift olan isimlerin ilki mezra, ikincisi ky olarak anlalmaldr. Parantez iinde buralarn bal olduklar kazalar belirtilmitir. Karaman Eyaletinin tamam ve bu kazalarn yerlerini gsteren haritalar iin ayn defterin 137-145 inci sayfalarna baklmaldr. 63 64 65 66 67 68 69 Bu konuda baknz: A. Akz, a.g.m., s. 70 vd., Tablo: XIII. A. Akz, a.g.m., s. 78 vd., Tablo: XVI. A. Akz, a.g.m., s. 81 vd., Tablo: XVII. A. Uysal, N. Alodal, M. Demirci, a.g.e., s. 275. Karaman 1997, s. 135. A. Uysal, N. Alodal, M. Demirci, a.g.e., s. 276. Karaman 1997, s. 122. A. Uysal, N. Alodal, M. Demirci, a.g.e., s. 158. Karaman 1997, s. 122. Kzllar ile ilgili bu bilgiler iin baknz: N. zkan, Atatrkn Ata Yurdu Otantik Kent

Takale, Takale, 2000. H. H. Yeildal, Atatrkn Ata Yurdu Takale, Siyaset, Aylk Dergi, Karaman zel Says, C: 7, Say: 73 (Ekim 2000), s. 48-49. 70 Y. Halaolu, XVIII. yzylda Osmanl mparatorluunun skan Siyaseti ve Airetlerin

Yerletirilmesi, Ankara, 1988, s. 2-3. 71 Bununla ilgili olarak baknz: . Turan, Makedonyada Trk Varl ve Kltr, Bilig D.,

say: 3 (Gz 1996), s. 21 vd. 72 Bu konuda baknz: . L. Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri, stanbul, tarihsiz, 1-72 s.

896

73 74

Y. Halaolu, a.g.e., s. 3. Y. Halaolu, a.g.e., s. 4. Osmanl tehcir ve iskan siyaseti ve metotlar konusunda artk

klasiklemi olan u eserlere baklabilir: . L. Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler, Vakflar D., say: 2 (Ankara 1942), s. 284-353. . L. Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler, ktisat Fakltesi Mecmuas, C: XI. (1951), s. 525-569. C: XIII. (1953), s. 56-78. C: XV. (1955), s. 209-237. C. Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Airetlerin skan, Trk Kltr Aratrmalar D., C: XV., say: 12 (Ankara 1976). C. Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Airetlerin skan Teebbs (1691-1696), stanbul, 1963, 1-120 s. C. Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilat, stanbul, 1967, 1175 s. T. Gkbilgin, Rumelide Yrkler, Tatarlar ve Evlad- Fatihan, stanbul, 1957, 1-342 s. 75 76 T. Gkbilgin, Rumelide Yrkler, Tatarlar ve Evlad- Fatihan, s. 9, 20, 254. T. Gkbilgin, Rumelide Yrkler, Tatarlar ve Evlad- Fatihan, s. 27 vd. T. Gkbilgin,

Rumelinin skannda ve Trklemesinde Yrkler, s. 654. 77 Bu defterlerden 1543 Tarihli Kocack Yrkleri Defteri, Babakanlk Osmanl Arivi, Tapu

Defterleri, Eski No: 82 (55 Varak, Ebad: Dta 13x39, ite 12x38)de kaytldr. Bu defterin tamam yeni harflerle Prof. Dr. M. Tayyib Gkbilgin tarafndan yaynlanm bulunmaktadr: Rumelide Yrkler, Tatarlar ve Evlad- Fatihan, s. 173-243. 1584 Tarihli Kocack Yrkleri Defteri, Babakanlk Osmanl Arivi, Tapu Defterleri, No: 614, Eski No: 197 (84 Varak, Ebad: 17/46. 5)de kaytl olup; bu defterin bandaki Kocack Yrkleri Kanunnamesi (eski yaz olarak) ve Kocack Yrkleri Ve Onlara lhak Edilen Tanrda Yrkleri Defteri Fihristi ve Arapa Balk (eski ve yeni yaz olarak) M. Tayyib Gkbilgin, tarafndan yaynlanmtr: a.g.e., s. 244-248. 78 79 80 81 M. T. Gkbilgin, a.g.e., s. 90 vd. T. Gkbilgin, a.g.e., s. 74-78. T. Gkbilgin, a.g.e., s. 78-81. T. Gkbilgin, a.g.e., s. 257-272. Defterin yeri: Babakanlk Osmanl Arivi, Mevkufat

Defteri, No: 2737. 82 83 84 85 E. B. apolyo, Kemal Atatrk ve Milli Mcadele Tarihi, 3. Bask, stanbul, 1958. E. B. apolyo, a.g.e., s. 21. Kl Ali, Atatrkn Hususiyetleri, Sel Yaynlar, stanbul, 1955, s. 7. E. B. apolyo, a.g.e., s. 22.

897

86 87

. Turan, Makedonyada Trk Varl ve Kltr, Bilig D., Say: 3 (Gz 1996), s. 21-32. J. vanof, Le Question Macdonienne, Paris, 1920, s. 148-151. Nakleden: . S. Coar,

a.g.e., C: I., s. 15. 88 89 90 91 Atatrkn Ky Kocack, Yeni Avrasya, Aylk Haber ve Kltr Dergisi, Eyll, 2000, s. 15. Atatrkn Ky Kocack, Yeni Avrasya, Aylk Haber ve Kltr Dergisi, Eyll, 2000, s. 12. Atatrkn Ky Kocack, Yeni Avrasya, Aylk Haber ve Kltr Dergisi, Eyll, 2000, s. 15. A. Arasl, Atann Soy Kt, Milliyet, 10 Kasm 1993, s. 9. Burada Atatrkn dedesinin

evinin fotoraf da bulunmaktadr. 92 Bu satrlarn yazar da, 1998de yaynlanan Atatrkn Soyu, Ailesi ve renim Hayat

(Kara Harp Okulu Basmevi, Ankara) eseri ve evin yklmadan nceki fotoraf bata olmak zere, elindeki tm belge ve bilgileri Sayn Kemal Vatan Beye takdim ederek bu projenin gereklemesi iin yrtlen faaliyetlere destek olmaya almtr. Bu kampanya hakknda daha fazla bilgi iin baknz: Atatrkn Ky Kocack, Yeni Avrasya, Aylk Haber ve Kltr Dergisi, Eyll, 2000, s. 16-17. 93 94 18. 95 B. Gksel, a.g.e., s. 29-30. Bu eserde Atatrkn baba tarafndan soy aac ile ailenin Ali z-Sayra z, Atann Ky, Star Gazetesi Pazar Eki, 5 Eyll 1999. Atatrkn Ky Kocack, Yeni Avrasya, Aylk Haber ve Kltr Dergisi, Eyll, 2000, s. 8-

devam eden yeleri ve aile ile Mustafa Kemal Atatrkn ilikilerini gsteren belgeler bulunmaktadr. 96 97 98 99 Bunlarn eserleri ve grleri iin baknz: T. Gkbilgin, a.g.e., s. 9-11. T. Gkbilgin, a.g.e., s. 12. T. Gkbilgin, a.g.e., s. 13. B. Gksel, Atatrkn Soy Kt zerine Bir alma, s. 6.

100 Babakanlk Osmanl Arivi, Mevkufat Defteri, No: 2737. 101 T. Gkbilgin, a.g.e., s. 265. 102 T. Gkbilgin, a.g.e., s. 264. 103 T. Gkbilgin, a.g.e., s. 257-272.

898

104 M. Atadan, Byk Kardeim Atatrk, Yeni stanbul Gazetesi, 1 Kasm 1952-22 Mart 1953. 105 E. B. apolyo, a.g.e., s. 22-23. 106 L. Kinross, a.g.e., s. 11.

899

Ariv Belgelerinin Inda Asker renci Mustafa Kemal'in Notlar / Yrd. Do. Dr. Ali Gler [s.490-509]

Kara Harp Okulu / Trkiye I. Giri

Atatrkn rencilik hayatna ait, imdiye kadar ciddi anlamda baz nemli almalar yaplm bulunmaktadr. Bu almalar arasnda, zellikle merhum Faik Reit Unat tarafndan yaplanlar, hem ilk olmalar, hem de Kara Harp Okulu Arivindeki Knye ve Numara Defterlerine istinaden yapldklar iin nem arz etmektedir. kinci olarak, uzun yllar Kara Harp Okulunda siyasi tarih retim yesi olarak grev yapan ve Harp Okulu Tarihi ile Atatrkn Harbiyedeki renim hayatn Kara Harp Okulu Arivindeki defterlere ve dier belgelere dayanarak aratran merhum Emekli retmen Albay Dr. Tahsin naln almalar nem tamaktadr. Kara Harp Okulu Arivinde alan ve Atatrkn okuduu dnemde askeri renim kurumlarn, akademik bir alma olarak yrten ve bunu da yaynlayan Harp Okulu Siyasi Tarih retim yesi Emekli retmen Albay Dr. Yusuf amn, zellikle Numara Defterlerine dayanarak yapt almas, bir btn olarak ilk olma zelliini hala muhafaza etmektedir. Atatrkn zellikle askeri rencilik yllarna ait notlar konusunda yaplan bunlar ve dier nemli aratrmalar yaynlandklar yllara ve ieriklerine gre u ekildedir: Faik Reit Unat, 1953 ylnda yaynlanan aratrmasnda,1 M. Kemalin Selanik Askeri Rtiyesi 4. snf; Manastr dadisi 2. snf, 3. snf; Harbiye 2. snf, 3. snf derslerini, notlarn ve snf iindeki baar durumunu vermitir. Faik Reit Unat, 1964 ylnda yaynlanan ve ncekine gre daha geni kapsaml olan aratrmasnda2 ise, yukardaki bilgilere ilave olarak M. Kemalin Harbiye knye kaydn vermi; almann eki olarak, Harp Okulu Arivindeki Knye ve Numara Defterlerinden M. Kemalin knyesinin yer ald sayfann, Manastr dadisi 3. snf, Harbiye 3. snf ile Akademi Mezuniyet notlarn (gerekte 2. snf notlar) ieren Numara Defterlerinin ilgili sayfalarnn kliesini ek-2, 3, 4, 5 olarak yaynlamtr. Dr. Tahsin nal, Kasm 1964te yaynlanan nemli makalesinde,3 hem Harp Okulunun tarihi, hem de Mustafa Kemalin, Manastr dadisi 3. snf, Harbiye 1. snf, 2. snf ve 3. snf derslerini, baar durumunu ve baz knye bilgilerini Harp Okulu Ariv Belgelerine ve Salnamelere dayanarak vermitir. Atatrkn zellikle Biyografisi ile baz kiilik zellikleri hakknda nemli almalara imza atm olan deerli aratrmac Sadi Borak nce 1972 ylnda,4 sonra da 1983te yaynlanan5 eserlerinde; F.

900

Reit Unat ve Tahsin naln yukarda zikredilen almalarndaki bilgileri aktarmtr. Sayn Borak, A. Fuat Cebesoy un eseri gibi baz hatralar da kullanmtr. mer Sami Coar, Atatrkn biyografisi hakknda hazrlanm en iyi almalardan biri olan eserinde,6 zellikle F. R. Unatn iki almasndaki bilgileri aktarm, bunlar dnemin basnndaki bilgilerle desteklemi ve M. Kemalin knye kayd ile Manastr dadisi 3. snf notlarn gsteren Numara Defteri sayfasnn kliesini (muhtemelen F. R. Unat, 1964ten alnma) vermitir. Mustafa Kemalin baz notlarnn yer ald Numara Defterleri sayfalarnn klieleri ve bunlarn yeni harflerle evirilerinin yaynland nemli bir alma da, 1981 ylnda Kara Harp Okulu tarafndan yaplmtr.7 Atatrkn doumunun 100. yl mnasebetiyle yaynlanan bir albm olan bu eser, btn yazlar kesik ulu kalemle eliyle yazan, o zaman Yzba, imdi General Sayn ahap Tuncerin gayretleri sonucu meydana getirilmitir. Bu albmde Mustafa Kemalin Manastr dadisi 3. snf, Harbiye 3. snf, Akademi 2. snf notlarnn klie ve evirileri; Harp Okulu knye kayd ve Harbiye mezuniyetini gsteren bir gazete kuprnn kliesi ile evirisi verilmitir. Dr. Yusuf am, Atatrkn okuduu dnemde Rtiye, dadi ve Harbiye eitim ve retimini inceledii nemli eserinde8 bu okullarn kurulularn, eitim faaliyetlerini, eitim srelerini, ders programlarn ortaya koymu; dnemin sivil okullar ile mukayeselerini yapmtr. Okullarn ynetim ve retim kadrolarn da inceleyen Sayn am, eserin sonunda Kara Harp Okulu Arivi Numara Defterlerinden alnan ve Mustafa Kemalin Manastr dadisi 3. snf, Harbiye 2. Snf ve Harbiye 3. snf notlarn ieren sayfalarn klielerini ek-1, 2, 3 olarak yaynlamtr. Mustafa Kemalin Harp Okuluna kadar olan eitim srecinin ve bu srecin kiiliine olan etkilerinin incelendii ve 12-13 Ekim 1998 tarihlerinde Manastrda (Makedonya)da yaplan Manastr ve Mustafa Kemal Sempozyumunda bildiri olarak sunulan aratrmamzda9 Mustafa Kemalin Rtiye 4. snf, Manastr dadisi 2. ve 3. snf ders baar durumu ve Harbiye knye kayd verilmi idi. Daha sonra, Mustafa Kemalin Harp Okuluna giriinin 100. yln anma faaliyetleri erevesinde hazrlanan bir baka aratrmamzda,10 bu notlar ve baar durumuna ilaveten Onun Harbiye 2 ve 3. snf ile Akademi 1 ve 2. snf notlar ve baar durumu, kiiliinin oluumuna etkilerini incelemek amac n planda tutularak deerlendirilmiti. Kara Harp Okulu retim elemanlarndan . Kd. Yzb. Hayrullah GK, Mustafa Kemalin Harp Okuluna giriinin 100. yln anma faaliyetleri erevesinde hazrlad bir klavuzun11 4-10 numaral EKi olarak, Mustafa Kemalin Rtiye 4. Snf, dadi 2 ve 3. snf, Harbiye 2 ve 3. snf, Akademi 1 ve 2. Snf notlarn ieren Numara Defterlerinin ilgili sayfalarnn Osmanlca klielerini yaynlamtr. Bu blme son vermeden nce; H. Gk ve M. Uyar tarafndan yaplan iki yeni almadan bahsetmek istiyoruz: Aratrclar, bunlarn ilkinde12 M. Kemalin Harp Akademisi 1 ve 2. snf notlarn, ikincisinde13 de Harp Okulu 1, 2 ve 3. snf notlarn yaynlamlar ve baar durumunu deerlendirmilerdir. Bu iki almadaki baz deerlendirmeler aratrmalarn kendi i rgs

901

asndan bile baz elikilerle dolu olmasna ramen; aratrclarn zellikle son almada, Mustafa Kemalin daha nce bilinmeyen ve Harp Okulu Arivinde de bulunamayan Harp Okulu 1. snf notlarn bulup yaymlamalar, Atatrkn biyografisindeki baz eksikliklerin tamamlanabilmesi bakmndan nemli bir hizmet olmutur. Biz bu aratrmada, Mustafa Kemali Atatrk yapan srete, ald askeri eitim ve renimin onun kiiliinin olumasnda nasl bir etki yaptnn anlalabilmesi bakmndan ders baar durumu ve okuduu dersleri ortaya koymaya alacaz. phesiz, Atatrk iyi anlamak iin ncelikle onun birikimlerinin, bir baka ifade ile onun kiiliinin olumasna etki eden bilimsel ve fikri alt yapnn bilinmesi, ortaya konulmas gerekir. Yukarda, imdiye kadar bu konuda yaplan almalar ksaca zetlenmitir. Bunlar ve konuyla ilgili dier almalarda grdmz baz elikiler ve tutarszlklar da belgelere gre dzeltilecektir.14 II. Selanik Askeri Rtiyesi ocukluundan itibaren askerlie byk bir ilgi duyan Mustafa, asker olmak istiyordu. Hatralarnda kendisinin anlattklarna gre, niformal olarak askeri rtiyeye (ortaokula) giden komularndan Kadri Beyin olu Ahmet ve sokaklarda grd niformal subaylar onun askerlikle ilgili heveslerini kamlyordu. Nihayet asker olmasn istemeyen annesine haber vermeden Selanik Askeri Rtiyesinin snavlarna girerek baarl oldu. Faik Reit Unat, Mustafann snavda gsterdii baardan dolay, drt yllk okulun nc snfna alndn, bu tarihin de 1894 Temmuz-Austos aylar olmas gerektiini15 sylemektedir. Aada deerlendireceimiz, onun rtiye drdnc snf notlarn gsteren defterin 1895 tarihli olmas da F. R. Unat dorulamaktadr. Bu durumda . S. Coarn daha nceden drt yl olarak eitim yapan Askeri Rtiyelerin, o yl birinci snflarnn lavedilerek yla indirilmesi zerine, Mustafa Nisan 1894te Selanik Askeri Rtiyesinin ikinci snfndan renimine balad16 eklindeki grlerinin yanl olduu ortadadr. Kara Harp Okulu Arivindeki, 13 Nolu Numara Defterine gre Atatrkn Selanik Askeri Rtiyesi drdnc snfnda okuduu dersleri, notlar ve buradaki ders baars u ekildedir: Bu snfta tam numaras dokuzunun 45, ikisinin de 20 olan toplam on bir adet ders vardr. Derslerin toplam tam numaras ise 445tir. Numara Defterinde Ahmet Suba Mahallesi ile kaytl olduu grlen Mustafa Kemal Efendi, on bir dersin onundan tam numara, birinden de tam numaradan iki numara eksik, toplam 443 numara alm ve drdnc olmutur. Okuduu dersler ve ald notlar u ekildedir: Mantk (45), hesap (45), usul-i defter (45), hendese (45), corafya (45), tarih-i islm (43), kavaid-i Osmaniye (45), Franszca (45), iml-y Trk (45), hatt- Fransev (20), resim (20).17 Ayn snfn baar sralamasnda Ahmet Tevfik, Tarak, 444 toplam notla birinci; Sleyman Adil, ehabeddin, 444 toplam notla ikinci; Mehmet enizi, Ahmet Suba, 444 toplam notla ncdr. lk ona giren dier renciler ve toplam notlar yledir: 4. Mustafa Kemal, Ahmet Suba

902

(443), 5. Osman Nuri, Sinanck (443), 6. Mehmet Tevfik, Abdullah Kad (438), 7. smail Hakk, ki erefe (431), 8. Rafet Efendi, Hamidiye (426), 9. Mehmet Mukbil, ki Lle (404), 10. Ali Efendi, Ahmet Suba (402).18 Bu durumda Mustafa Kemal, 1895 yl sonu veya 1896 yl Ocak aynda, on be yanda, askeri rtiyenin son snfn drdnc olarak bitirmitir. III. Manastr Asker daresi 1896 yl Mart aynn ortalarna kadar Selanikte tatilini geiren Mustafa Kemal, tatil bitiminde Selanikten trenle Manastra yolcu edilir. Mustafa Kemalin Manastra gelii ile ilgili bilgiler bundan ibaret olmakla birlikte, dadiye balad gnn 13 Mart tarihi olmas kuvvetle muhtemeldir. nk, Rumi 1 Mart; Miladi 13 Mart tarihi, Mal Yln balad tarihtir ve Harbiyede de olduu gibi, asker okullar bu dnemde eitimlerine bu tarihte balamaktadr. Aralk ay sonlarnda da eitim bitmektedir. dadide yatl ve daha stn dereceli bir okulun hayat ve retim artlarna ksa srede intibak eden gen M. Kemal iin, artk mrnn sonuna kadar srecek olan aile yuvas dndaki hayat balyordu. Bundan sonra ev yaants sadece izin ve tatillerde ksa sreli olabilecektir. Askerlik mesleinin meakkatli ve zorlu zelliklerinden de kaynaklanan bu durum, biraz da onun bamsz yaama karakterine uygun decektir. Manastr Asker dadisinde Apolet Numaras 7348 olan19 Mustafa Kemalin ilk seneye ait rencilik hayat hakknda resmi bir belgeye sahip deiliz. Fakat, onun ikinci snfta olduu 1897-1898 eitim-retim yl ile nc snfta bulunduu 1898-1899 eitim-retim yl Numara Defterleri elimizdedir. Bu defterlere gre Mustafa Kemalin dadi ikinci snf ve nc snf dersleri ve baar durumu yledir: Mustafa Kemal ikinci snfta, 52 arkada arasndan, toplam 283 not alarak ve nc olarak nc snfa gemitir. Esasnda, baar sralamasnda ikinci olarak grlen Recep Fahri, Kayalar ile toplam notlar ayndr. Bu yln Numara Defterine gre, beher dersin tam numaras toplam 285, beher dersin ss- mizanlar toplam 138dir. Mustafa Kemalin ikinci snfta okuduu dersler ve ald notlar u ekildedir: Msellesat (45), hendese (45), tarih-i umum (45), kitbet (44), Franszca (44), resim (20), tarama (20), jimnastik (20). Mustafa Kemal, bu snfn sonunda toplam 283 not alarak nc olmutur.20 Bu snfta okutulan toplam 8 ders vardr ve 5 adet dersin tam numaras 45 dier dersin tam numaras 20dir. Bu duruma gre Mustafa Kemal, 6 dersten tam numara almtr. Ayn snfn baar sralamasnda Ahmet Tevfik, Selanik 284 toplam notla birinci; Recep Fahri, Kayalar 283 toplam not ile ikincidir. lk ona giren dier renciler ve toplam notlar yledir: 3. M. Kemal, Selanik (283), 4. Abdlkadir, Yanya (280), 5. Hasan Avni, Kprl (279), 6. Ali evket, skp (279), 7. Abdlbaki, skp (275), 8. smail Hakk, Kprl (273), 9. Bekir Hfz, Ohri (271), 10. Abdurrahman, Selanik (266).21

903

Mustafa Kemalin nc snfta okuduu dersler ve ald notlar u ekildedir: Makine (45), kozmorafya (45), tarih-i umum (45), tarih-i o sman (45), kitbet (45), mantk (45), akaid (45), Franszca (45), resim (20), tarama (20), cimnastik (20).22 Mustafa Kemal, 54 mevcudu olan nc snfta toplam 420 tam not alarak, Manastr dadisini, not toplam kendisi ile ayn olan Ahmet Tevfik, Selanik in23 ardndan ikinci olarak bitirmitir. Bu yln Numara Defterine gre, beher dersin tam numaras toplam 420, beher dersin ss- mizanlar toplam da 198dir. Bu snfta okutulan toplam 11 ders vardr ve bunlarn sekizinin tam numaras 45, nn tam numaras ise 20dir. Bu duruma gre Mustafa Kemal btn derslerden tam numara alm bulunmaktadr. lk ona giren dier rencilerin toplam notlar ve baar sralar u ekildedir: 3. Recep Fahri, Kayalar (419), 4. Ali evket, skp (419), 4. mer Abdlkadir, Yanya (417), 6. Hasan Avni, Kprl (417), 7. smail Hakk, Kprl (413), 8. Abdlbaki, skp (410), 9. Abdurrahman, Selanik (394), 10. mer Naci, Der-Aliye (394).24 Mustafa Kemal, sonradan anlarnda Manastr dadisindeki ders durumu ile ilgili olarak unlar anlatmtr: dadide iken muannidane (inatla) bir surette alyordum. Snfta birinci, ikinci olmak iin hepimizde iddetli bir gayret vard. Nihayet dadiyi bitirdim25 IV. Harp Okulu 1899 ylnn Mart ay ortalarna kadar Selanikte tatilini geiren Mustafa Kemal, stanbul Pangaltdaki Harbiye Mektebinde yksek renimine devam etmek iin Selanikten vapura biner ve stanbula, Payitahta hareket eder. Bylece btn ocukluu ve ilk genlik yllarnn getii Makedonyadan ilk defa ayrlr. Birikimi ile yeni bir hayata atlaca, kiilii ve dncelerinin daha da olgunlaaca Harp Okuluna girii (duhul) 1 Mart 1315/13 Mart 1899, Apolet Numaras 1283tr. Harbiyeli Mustafa Kemal, buradaki 1315 Duhulllere Mahsus Knye Defterine Selanikte Koca Kasm Paa Mahalleli Gmrk Memurlarndan mteveffa Ali Rza Efendinin mahdumu uzun boylu, beyaz benizli Mustafa Kemal Efendi Selanik 96 olarak, 1282 Selanikli Ahmet Tevfik Efendi (96) ile 1284 Manastrl Recep Fahri Efendi (95) arasna kaydedilecektir.26 Mustafa Kemal, o sene snf mevcudu baz hatralara gre 900 geen,27 baz kaynaklara gre de 736 olan28 Harp Okulunda alt ksma ayrlan birinci snflarn birinci ksmnda idi.29 Mustafa Kemalin birinci snfta bulunduu 1899-1900 eitim-retim ylnda Harbiyede okutulan dersler unlard: akaid-i diniye, topografya, hendese-i resmiye, hikmet-i tabiye, asker kimya, asker kitbet, talim nazariyat, terbiye-yi asker, lisan (Franszca, Almanca, Rusa), harita tersimi (izimi), talim Ameliyat (Uygulamas), topografya ameliyat30 Mehmet Esatn Mirat- Mekteb-i Harbiyesinde 1900 ve 1901 yllar iin verdii okutulan dersler listesine gre de birinci snfta; akaid-i diniyye, toporafya nazariyat, hendese-i resmiye, hikmet-i tabiye, kimya, talim nazariyat, malumat ve terbiye-

904

yi askeriye, harita tersimi, hendese-yi resmiye ekali, toporafya ameliyat, talim ameliyat, alman veya Rus lisan, kitabet dersleri okutulmaktayd.31 Mustafa Kemalin ikinci ve nc snf notlarn ihtiva eden defterler Harp Okulu Arivindedir. Onun birinci snf notlarn ihtiva eden not izelgeleri de, H. Gk ve M. Uyar tarafndan stanbul niversitesi Ktphanesi Osmanlca Eserler Blmnde bulunarak, yeni bir inceleme ile bilim alemine duyurulmutur.32 Buna gre Mustafa Kemal birinci snfta renci olduu srada, 1899-1900 eitim-retim ylnda, 635i Piyade, 88i Svari ve 16s Baytar snflarndan olmak zere toplam 739 renci vard. Bu yla ait not izelgelerinde notlar bulunmayan 25i Piyade, 8i Svari ve 3 Baytar snfndan toplam 36 rencinin muhtemelen okuldan atldklar ve gerekte ikinci snfa devam edenlerin toplam 703 kii olduu anlalmaktadr.33 Mustafa Kemal birinci sene Piyade snfndan eitim ve retime devam eden toplam 610 arkada arasndan, toplam 484 not alarak ve 9. olarak ikinci snfa gemitir. Bu seneki not izelgelerine gre beher dersin tam numaras yekun- umumisi 530 ve beher dersin ss mizan yekun- umumisi 234tr. Mustafa Kemalin ikinci snfta okuduu dersler ve ald notlar u ekildedir: akaid-i diniye (42), toporafya nazariyat (33), hendese-yi resmiye (29), hikmet-i tabiye (44), kimya (42), kitabet (45), talim nazariyat (37), malumat- ve terbiye-yi askeriye (45), lisan- Fransevi (44), harita tersimi (19), hendese-yi resmiye ekali (20), toporafya ameliyat (20), talim ameliyat (20), Alman veya Rus lisan (44).34 Bu snfta okutulan toplam 14 ders vardr ve 4 adet dersin tam numaras 20, dier 10 dersin tam numaras 45tir. Bu duruma gre Mustafa Kemal, 5 dersten tam numara almtr. Snfn birincisi, skpl Ali evket Efendi; Vanl Mtak Efendidir. Ali evket ve Mtakn toplam notlar 509dur.35 Mustafa Kemal 1922de anlatt anlarnda, stanbulda geen bu ilk yl iin sadece unlar syler: Birinci snfta genlik hayallerine tutuldum. Dersleri ihmal ettim. Senenin nasl getiinin farknda olmadm. Ancak dersler kesilince kitaplara sarldm.36 Eer T. naln birinci snftaki toplam 703 renci iin verdiini tahmin ettiimiz baar durumu doru ise; snfn tm renciler iinde 29.; not izelgesindeki 610 Piyade snf rencisi arasndan da 9. olarak bir st snfa gemi olmas, derslere fazla almadan byle byk bir baar salamas onun stn bir renci olduunu gstermektedir. Mustafa Kemal ikinci snfta renci olduu srada, 1900-1901 eitim-retim ylnda, 445i Piyade, 56s Svari ve 14 Baytar snflarndan olmak zere toplam 515 renci vard.37

905

Mustafa Kemal kinci snfta, Piyade snfndaki 445 arkada arasndan, toplam 522 not alarak ve 11. olarak nc snfa gemitir. Bu yln numara defterine gre beher dersin tam numaras yekun- umumisi 575 ve beher dersin ss mizan yekun- umumisi 256.5tir. Mustafa Kemalin ikinci snfta okuduu dersler ve ald notlar u ekildedir: akaid-i diniye (45), hizmet-i seferiye (38), dahiliye kanunname-i hmayunu (45), fenn-i mimar (41), fenn-i furusiyyet nazariyat (45), lisan- Fransev (42), talim nazariyat (43), malumat- ve terbiye-yi askeriye (31), ilm-i ahlk (43), kl talimi (12), istikafat- askeriye (14), harita tersimi (18), talim ameliyat (20), ceza kanunname-yi hmayunu (44), Alman veya Rus lisan (41).38 Bu snfta okutulan toplam 15 ders vardr ve 4 adet dersin tam numaras 20, dier 11 dersin tam numaras 45tir. Bu duruma gre Mustafa Kemal, 4 dersten tam numara almtr. Snfn birincisi, Manastr da birincilikle bitiren mehur Selanikli Ahmet Tevfik; ikincisi de Bursay birincilikle bitiren Ispartal Faiktir. Ahmet Tevfikin toplam notu 552, Faikin toplam notu 551dir.39 Mustafa Kemal, nc snfta, 1901-1902 eitim-retim ylnda 459 arkada arasndan ve 17.5 not olan ss mizan ve yllk notlarnn toplam zerinden Harp Okulunu 8. olarak bitirmitir. Numara Defterine gre, beher dersin tam numaras bakmndan rencilerin senede kazandklar numaralarn yekun- umumisi 1635tir. Mustafa Kemalin yllk not toplam ise 1498dir. sene nihayetinde umumda sra numaras 8dir. Bu sra ayn zamanda sicil srasn gstermektedir. Diploma numaras 5998dir.40 Mustafa Kemalin nc snfta okuduu dersler ve ald notlar u ekildedir: snf- salise tabiyesi (41), istihkamat- hafife (40), fenn-i esliha (45), hfzs-shha-y askeri (45), corafya-y asker (42), devlet-i aliye ordu tekilat (43), talim nazariyat (44), malumat ve terbiye-yi askeri (41), lisan- Fransevi (43), istikafat- askeriye (17), istihkam ekali (18), talim ameliyat (19), tabiye tatbikat (18), Alman veya Rus lisan (36).41 Bu snfta okutulan toplam 14 ders vardr ve 4 adet dersin tam numaras 20, dier 10 dersin tam numaras 45tir. Bu duruma gre Mustafa Kemal, 2 dersten tam numara almtr. Snfn birincisi yine Selanikli Ahmet Tevfik; ikincisi de yine Ispartal Faiktir. Ahmet Tevfikin senelik toplam notu 1571, Faikin toplam notu 1570tir. lk ona giren dier rencilerin sras ve yllk toplam notlar u ekildedir: 3. Mehmet Mtak, Van (1555); 4. Hayri, Davutpaa (1519), 5. Ali evket, skp (1519), 6. Mehmed Cemil, Sleymaniye (1508), 7. Selim, erkes (1505), 8. Mustafa Kemal, Selanik (1498), 9. Ahmed Mfit, Krehir (1494), 10. Halil, Trabzon (1490).42 V. Harp Akademisi Mustafa Kemalin Harp Okulundan neet tarihi olan 28 Kanunusani 1317, yani 10 ubat 1902 Pazartesi tarihi, Harp Akademisine girdii tarihtir. Kara Harp Okulu Arivindeki 1315 Duhulllere

906

Mahsus Knye Defterinde Ahmet Tevfik, Mustafa Kemal, Recep Fahri ve Ali evketin yer ald sayfann banda, Manastr Mekteb-i dadisinden vrud eden akirdan balnn devamnda duhl ve neet tarihleri yazldr. Ayrca Mustafa Kemalin iek knyesinin zerinde 3. Ordu Erkan- Harbiye Birinci Sene Namzetliine yazlmtr. Ayn ibareler, Ahmet Tevfik ve Ali evketin knyelerinin zerinde de bulunmaktadr.43 1848 ylnda Harp Okulu iinde Erkan- Harbiye Snflar ad ile kurulan Harp Akademisi, Esat Paann Harp Okulu retim Bakanlna atanmasndan (1899) sonra, yani Mustafa Kemalin Harp Okulunda renime balad srada yeni baz dzenlemeler yaplmtr. O zamana kadar Harp Okulundan erkan- harp snflarna geen rencilere erkan- harp (kurmay) deniliyordu. Esat Paa, bunu deitirmi, erkan- harp namzedi (kurmay aday) ekline evirmitir. Bundan sonra Harp Akademisi rencileri ksaca namzet (aday) olarak anlmaya balanmtr. O zamana kadar Harp Akademisinin 15 kiiyi gemeyen renci says, yine Esat Paann abalaryla krka kadar ykseltilmitir. Fakat, bu rencilerden ordunun ihtiya fazlas ksmna kurmaylk hakk verilmemi, bunlar mmtaz ad altnda ve yzba rtbesiyle ktalara karlmlardr.44 18 Eyll 1899 gnl kdam Gazetesinde kan bir haberde bu deiikliin temel sebepleri ve uygulamann nasl olaca konusu u ekilde anlatlmaktadr: imdiye kadar, Harbiye Okulunun en muvaffak mezunlar kurmay snflarna ayrlyor ve yl eitim grdkten sonra buradan otomatikman yzba olarak kyordu Yalnz baz subaylar, kurmay snflarna ayrldktan sonra dersleri ihmal ediyordu. Dier yandan, ok iyi derece alamam olan Harbiye mezunlar arasnda da kurmayla yatkn kimseler bulunabilir. Bu sebeple nizamnamenin deitirilmesi kararlatrlmtr Bundan byle u usul tatbik edilecektir: Harbiye Okulundan temen olarak mezun olanlarn en iyilerinden; snfn mevcuduna nazaran yzde be ile on arasnda subay seilecek ve onlara kurmay namzedi nam verilecektir. Namzetler zel bir iaret olarak yakalarna sar bir yldz takacaklardr. yl sre ile derslerinde ve hareketlerinde muvaffak olamayan namzetler, sar yldz muhafaza ederek mmtaz subay sfatn tayarak orduya katlacaklardr. Muvaffak olanlar ise kurmay yzba olarak okulu terk edeceklerdir. ki yl ktalarda staj grdkten sonra da kolaas rtbesine ykselecek ve genelkurmayda grev alacaklardr45 Bu nizamname esaslarna gre mezuniyetin 1902 ylndan itibaren balad grlmektedir. Bu yldan itibaren Erkan- Harbiye Snflarndan ok yi derecede baar salayanlara Kurmay ve yi derecede bitirenlere Mmtaz unvan verilmeye balanmtr. Bu usul, 1909 ylna kadar devam etmitir. Mmtazlar arasnda kurmay ihtiyacn karlamak zere sonradan kurmaylklar onananlar da oktur. Bu dnemde, Erkan- Harp Snf rencileri, Kurmay Yzba olarak mezun olmular ve iki yl sonra da Kdemli Yzbala ykselmilerdir.46 mer Sami Coar tarafndan; Mustafa Kemalin Akademiye balad birinci sene snf mevcudu, topu ve svari okullarndan gelenler ve deiik sebepler dolaysyla bir st snftan kalanlar ile birlikte 43 kii olarak gsterilmekte ise47 de gerekte snfn mevcudu 42dir. Sz konusu say, Harp Okulu ve Topu Okulu (Mhendishane-yi Berri-i Hmayun) mezunu kurmay aday renciler ile

907

hastalk sonucu devre kaybeden subayn (Ahmet Efendi Sarahane, Sedat Efendi skdar, Mustafa zzet Efendi Kale-yi Sultaniye) katlm ile olumutur.48 Mustafa Kemal ilk yln 1922de yaynlanan anlarnda yle anlatr: Erkan- Harp snflarna getik. Mutad olan derslere ok iyi alyordum. Bunlarn fevkinde olarak bende ve baz arkadalarda yeni fikirler peyda oldu. Memleketin idaresinde ve siyasetinde fenalklar olduunu kefetmeye baladk49 Kara Harp Okulu Arivindeki, elle yazlm (matbuu olmayan) 26 Nolu Numara Defterine50 gre Atatrkn Harp Akademisi birinci ve ikinci snfta okuduu dersler, notlar ve buradaki ders baars u ekildedir: Snf mevcudu krk iki kii olan Akademi birinci snfta,51 toplam 580 olan ders notlarndan Mustafa Kemal, toplam 479 not almtr ve baar sras 8dir. Okuduu dersler ve ald notlar u ekildedir: Corafya-y sevkl-cey (32), talimgh- hafife tatbikat (41), fenn-i esliha nazariyat (38), tarih-i fenn-i harp (35), franszca (36), mbahis-i Riyaziye (43), talim nazariyat (45), kitabet-i askeriye (39), tabiye nazariyat (33), muharebat- mehure mnakaas (32), Almanca veya Rusa (33), mufassal topografya (34), istikafat- askeriye (18), talim ameliyat (20).52 Ayn snfn baar sralamasnda Ahmet Tevfik, Selanik 522 toplam notla birinci; hsan, Cihangir (Sabis) 517 toplam notla ikinci; Sleyman, zmir 508 notla ncdr. lk ona giren dier renciler ve toplam notlar u ekildedir: 4. Hayri, Davutpaa (493), 5. Mustafa Aziz, Kale-i Sultaniye (492), 6. Kemal, Ohri (489), 7. Selim, erkes (486), 8. Mustafa Kemal, Selanik (479), 9. Ali, Rumelikava (488), 10. Ahmed, Sarahane (470).53 Mustafa Kemalin, Akademi ikinci snfnda retime balad yl snfn mevcudu 40a dmtr. Bu say, ikinci snfta hastalk nedeniyle devre kaybeden iki subayn katlmas (Asm Efendi Ktahya, Ahmet Efendi Bursa) ve eitli nedenlerle iliii kesilen drt subayn (Faruk Efendi Isparta, Mtak Efendi Van, brahim Efendi Tunus, Osman Efendi Sultanahmet) ayrlmasyla olumutur.54 kinci snfta Mustafa Kemalin krk kiilik snf mevcudu iinde toplam 480 puan ald grlmektedir ve 6. sradadr. Dersleri ve notlar u ekildedir: topuluk ve topu tabyas (45), muharebat- mehure mnakaas (38), corafya-y sevkl-cey (45), istihkamat- cesime (35), tabiye Tatbikat (36), Ecnebi ordu tekilat (43), tabakatl-arz (39), Franszca (38), talim nazariyat (43), mbahis-i riyaziye (45), Almanca veya Rusa (42), istikafat- askeriye (16), talim ameliyat (20).55 Bu snfta ilk ona giren renciler ve toplam notlar u ekildedir: 1. hsan, Cihangir (511), 2. Ahmet Tevfik, Selanik (501), 3. Sedad, skdar (501), 4. Asm, Ktahya (Gndz) (494), 5. Mustafa zzet, Kale-i Sultaniye (487), 6. Mustafa Kemal, Selanik (480), 7. Ahmed Mfit, Krehir (zde) (478), 8. Ali Fuat, Salacak (Cebesoy) (478), 9. Sleyman, zmir (476), 10. Kemal, Ohri (476).56 Mustafa Kemal Kurmay Yzba olarak yeminini 08 Terinievvel 1320 (hicri: 11 aban 1322), Miladi 21 Ekim

908

1904 Cuma gn eder. Sabah Gazetesi, 21 Terinievvel 1320 (03 Kasm 1904) gnk nshasnda; Harbiye Okulundaki yemin merasiminde numaralarn da okunduunu ve trende Askeri Okullar Nazr Zeki Paa, kinci Nazr Ferik Rza Paa, Harbiye Okulu Mdr Ferik Servet ve Ders Nazr Esat Paalarn da hazr bulunduunu ve Zeki Paann yeminleri teker teker yaptrdn yazar. Bu gazeteye gre yemin edenler unlardr: Bu sene Mekteb-i Harbiyeden yzbalkla neet eden Erkan- Harp ve namzed ve Baytar efendilerle mlazm- evvellikte ikinci seneye terfi eden namzet ve Baytar beinci sene ve Airet Mektebi efendileri.57 Mustafa Kemal 29 Kanunuevvel 1320, yani 11 Ocak 1905 aramba gn Erkan- Harbiye Yzbal ile mektepten neet ederek sunuf-u selasede blk idare ve kumanda etmek zere atik 5. Orduya memur buyrulmutur.58 57. Dnem Akademi mezunu toplam 37 kiidir. Bunlarn 13 Kurmay, 27si de Mmtaz olmulardr. Mevcut bilgi ve belgelere gre Mustafa Kemal Kurmay olarak Akademiyi bitiren 13 kii arasnda 5. olmutur. Dnemin birincisi Ali hsan Sabis, ikincisi Asm Gndz, ncs Ahmet Sedat Doruer, drdncs Ahmet Tevfik, altncs Mehmet Hayri Turhan, yedincisi Mustafa zzet Yavuzer, sekizincisi Ali Seydi Uur, dokuzuncusu Ali Fuat Cebesoydur. Dier kurmay da srasyla unlardr: Sleyman evket Demirhan, Kemal Ohri, M. evki (kurmayl geri alnmtr). 59 VI. Knye Bilgileri Mustafa Kemal Atatrk hakknda yaplan biyografi almalarnda onun renim hayat ile ilgili verilen bilgilerin ounun yanl olduu grlmektedir. Bu yanllklardan Harp Okulundaki dnemi de kurtulamam, ariv almas yaplmadan genellikle birbirinden aktarmalarla ve rumi, hicri tarihleri Miladi tarihlere evirirken yaplan hatalarla bu yanllklar devam edip gitmitir. Hatta, bu biyografilerin yanllarn dzeltmek iddias ile ortaya kanlardan bazlar da yeni yanllara dmlerdir.60 Notlar, toplam not zerinden sras ve derslerle ilgili bilgileri yukarda verdiimiz iin bir kenara brakacak olursak, Mustafa Kemalin dier knye bilgileri belgelere gre u ekildedir: Duhul: 1 Mart 1315 (13 Mart 1899 Pazartesi). Apolet Numaras: 1283. Diploma Numaras: 5998. nc snfta snav sonularnn ve yeni subaylarn isimlerinin aklanmas ve rencilerin 39 gnlk bayram iznine gitmeleri: 22 Terinisani 1317 (05 Aralk 1901 Perembe). Bayramn Bitii: 31 Kanunuevvel 1317 (13 Ocak 1902 Pazartesi). Diploma treni ve diplomalarn verilii: 12 Kanunusani 1317 (25 Ocak 1902 Cumartesi). Neeti (Harp Okulundan k): 28 Kanunusani 1317 (10 ubat 1902 Pazartesi). nemli bir yanllk konusu da Mustafa Kemalin Sicilidir. Kara Kuvvetleri Komutanl Arivinde bulunan zlk Dosyasnda sicili 1317-P. 8, (1317-Piyade-8) olarak grlmektedir. Buradaki 1317 rumi tarihi baz kaynaklarda 1901, baz kaynaklarda 1902 olarak evrilmektedir. Bunun dorusu 1901dir. Okul o dnemde 13 Mart tarihinde eitim ve retime balamakta, Aralk ay sonunda da eitim-retim yl bitmektedir. 1317 Rumi yl 01 Mart ile 28 ubat arasnda 12 ay

909

kapsamaktadr. 1317 Rumi ylnn toplam 9 ay ve 18 gn yani 14 Mart ile 31 Aralk aras Miladi 1901 ylndadr. 1901 ylnn Mart aynda 18 gn, dier Nisan, Mays, Haziran, Temmuz, Austos, Eyll, Ekim, Kasm ve Aralk aylarnn tamam 1317 ylna aittir. 1317 ylnn sadece 2 ay ve 13 gn yani, 01 Ocak ile 13 Mart tarihleri aras Miladi 1902 ylndadr. 1902nin Ocak, ubat aylarnn tamam ile Mart aynn 13 gn, Rumi 1317 ylndadr.61 Bu duruma gre, Mustafa Kemal ve dier 1315 Duhull Harbiyeliler, 1901 Devresi olmaktadr. Mustafa Kemal Atatrkn Sicili de 1901-Piyade8dir. Mustafa Kemalin sicili baz yaynlarda Piyade-1474 olarak verilmektedir.62 Bu bilginin en eski kaynann Muharrem Mazlumun (skora) eseri63 olduu grlmektedir. Bunun Mustafa Kemalin Akademideki numaras olmas muhtemeldir. zlk dosyas bilgileri, Onun subay sicilinin 1317-Piyade-8 (1901-Piyade-8) olduunu tartmaya yer brakmayacak ekilde ortaya koymaktadr. 1 F. R. Unat, Atatrkn rencilik Hayatna Ait Baz Notlar, Devrim Genlii Dergisi, Say:

17 (Ank., Kasm 1953), s. 10-11. 2 F. R. Unat, Atatrkn renim Hayat ve Yetitii Devrin Milli Eitim Sistemi, Trk Tarih

Kurumu Atatrk Konferanslar C: I., Ank., 1964, s. 71-89. Makalenin sonunda biri fotoraf, drd klie 5 adet EK yer almaktadr. 3 32-40. 4 5 s. 16-41. 6 yerler. 7 Atatrk Trk Silahl Kuvvetlerinin Atasna 100. Yl Ans, Ank., 1981. Eserde Mustafa . S. Coar, Atatrk Ansiklopedisi C: I. (1881-23 Temmuz 1908), st., 1973, muhtelif S. Borak, Atatrk ve Edebiyat, 2. Bask, st., 1998, s. 11-19. S. Borak, Atatrkn stanbuldaki almalar (1899-16 Mays 1919), 2. Bask, st., 1998, T. nal, Harp Okulu Tarihi ve Mustafa Kemal, Trk Kltr D., say: 25 (Kasm 1964), s.

Kemalin hem knye kayd, hem de notlar yeni harflere evrilirken baz hatalar yaplmtr. Baz kelimeler de sadeletirilerek verilmitir. 8 Y. am, Atatrkn Okuduu Dnemde Askeri Okullar Rtiye-dadi-Harbiye (1892-1902),

Genelkurmay Basm Evi, Ank., 1991, 1-197 s. 9 Ali Gler, Mustafa Kemali Atatrk Yapan Srete Aile evresi le lk ve Orta renim

Yaantsnn Rol, Atatrk Haftas Armaan, Genelkurmay ATASE. Bakanl Yayn, Ank., 10 Kasm 1998, s. 53-65.

910

10

Ali Gler, Atatrk: Soyu, Ailesi ve renim Hayat, Kara Harp Okulu Basmevi, Ank.,

1999, 1-164. 11 H. Gk, Kara Harp Okulu Arivi Klavuzu, Kara Harp Okulu Basmevi, Ank., 1999, 1-63 s.

Ve 12 Adet EK. Sayn Gk, zverili bir alma ile Kara Harp Okulu Arivinde yer alan Knye, Numara ve Ceza Defterlerini dzenleyerek, bu klavuzu hazrlamtr. 12 H. Gk-M. Uyar, Yeni Bulunan ki Belgenin Inda M. Kemal Atatrkn Harp Akademisi

rencilik Dnemi, Toplumsal Tarih D., Say: 71 (Kasm 1999), s. 8-15. 13 H. Gk-M. Uyar, Mustafa Kemalin Harp Okulu rencilik Dnemine Katk, Toplumsal

Tarih D., Say: 78 (Haziran 2000), s. 23-28. 14 Bu almann da eksiklikleri mutlaka bulunmaktadr. Bundan sonra yaplacak yeni

aratrmalarla bu eksikliklerin tamamlanacan temenni ediyoruz. 15 16 17 F. R. Unat, Atatrkn renim Hayat ve Yetitii Devrin Milli Eitim Sistemi, s. 83. . S. Coar, Atatrk Ansiklopedisi C: I. (1881-23 Temmuz 1908), s. 157-158. Kara Harp Okulu Arivi, Numara Defteri, No: 13. Rtiye Numara Defterinde renciler

mahalleleri ile gsterilmektedir. Aada grlecei zere dadi, Harbiye ve Akademi Numara Defterlerinde ise rencilerin ehirleri yazlmtr. 18 19 Kara Harp Okulu Arivi, Numara Defteri, No: 13. lk olarak burada bilim alemine sunulan bu bilgi, Kara Harp Okulunda uzun yllar siyasi

tarih retim yelii yapan, eim A. Hlya Glerin enitesi merhum emekli . Kd. Alb. Dr. Tahsin naln zel arivinde bulunan bir belgeye dayanmaktadr. Merhum Tahsin naln bana intikal eden ok kymetli evraklar arasndaki bu belge, kendi el yazs ile Manastr III. dadi baln tamakta ve toplam 54 rencinin ismini ve apolet numaralarn iermektedir. Tahsin nal, dt notta bu belgeyi dadi Tarih Hocas Tevfik (Bilge)nin olu M. Fazl Bilgenin kendisine verdiini belirtmektedir. simlerin ve apolet numaralarnn tamam iin Belgeler ve Fotoraflar blmne baknz. Merhum Tahsin naln evraklarnn dzenlenmesinde yardmlarn esirgemeyen deerli arkadam Yrd. Do. Dr. . Bnb. Suat Akgle teekkr ederim. 20 21 22 23 Kara Harp Okulu Arivi, Numara Defteri, No: 14. Kara Harp Okulu Arivi, Numara Defteri, No: 14. Kara Harp Okulu Arivi, Numara Defteri, No: 15-16. Selanik Ilcadan Bayezid Efendinin olu, uzun boylu, beyaz benizli, ela gzl, 1296

doumluAhmet Tevfik Efendi, Harp Okulunda 1282 apolet numaras ile 1283 apoletli M. Kemalin

911

yannda bulunmu (baknz: K. H. O. Arivi, Knye Defteri, No: 21.); Harp Akademisinden Atatrkle birlikte Piyade 1901-1 siciliyle mezun olmu, Kdemli Yzba rtbesindeyken 11. 10. 1907de vefat etmitir. Baknz: Harp Akademilerinin 142. Yl eref Dolu Yllar 1848-1990, Harp Akademileri Komutanl yaynlar, st., 1990, s. 41. Anlald kadaryla, aralarnda ders baars bakmndan tatl bir rekabet bulunan Mustafa Kemal ile Ahmet Tevfik, samimi iki arkadatrlar. Nitekim, Mustafa Kemal Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin Selanik ubesini amak zere Selanike geldiinde rhtmda Onu ilk karlayan (1905) ve cemiyete ilk girenlerden birisi Ahmet Tevfik olacaktr. Baknz: . S. Coar, a.g.e., C: I., s. 340. yi bir ressam olduunu ve yal boya resim tablolarnn bulunduunu torunu Sayn Meri ankayadan rendiimiz Ahmet Tevfik hakknda yaknda bir aratrma yaynlayacaz. 24 25 Kara Harp Okulu Arivi, Numara Defteri, No: 15-16. A. E. Yalman, Byk Millet Meclisi Reisi Mir Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin

Tarihe-yi Hayat, Vakit Gazetesi, 10 Kanunusani 1338/10 Ocak 1922. 26 27 1934. 28 T. nal, Harp Okulu Tarihi ve Mustafa Kemal, s. 40. M. Kemalin arkada A. Fuat, snf K. H. O. Arivi, Knye Defteri, No: 21. L. Mfit (zde), Harbiyede Gazi Hazretleri le Bir Snfta Ders, Vakit Gazetesi, 30. 08.

mevcudunu, toplam yedi yz elli kiiyi bulan birinci snfta diyerek belirtmektedir: Snf Arkadam Atatrk, Okul ve Gen Subaylk Anlar, nklap Kitabevi, st., 1967, s. 24. 29 30 L. Mfit, a.g.m., T. nal, a.g.m., s. 40. Sayn nal, bu derslerin Mustafa Kemalin de renci olduu

dnemi kapsayan 1884-1906 tarihleri arasnda okutulan dersler olduunu belirtmektedir. 31 32 Y. am, a.g.e., s. 155-156, Tablo: 32. H. Gk-M. Uyar, Mustafa Kemalin Harp Okulu rencilik Dnemine Katk, Toplumsal

Tarih D., Say: 78 (Haziran 2000), s. 23-28. 33 34 H. Gk-M. Uyar, a.g.m., s. 24, not: 11-12. Mekatib-i Askeriye akirdannn Umumi mtihanlarnn Neticelerini Bildiren Cetveller,

stanbul, 1317, stanbul niversitesi Ktphanesi Osmanlca Eserler Blm, Tasnif No: 8992589926. Zikreden: H. Gk-M. Uyar, a.g.m., s. 26. 35 M. Kemalin birinci sene not izelgeleri bulunmadan nce bu snftaki baar durumu ile

ilgili olarak deiik yorumlar yaplmtr. Bunlar arasnda geree (mesela snf mevcutlar asndan)

912

en ok yaklaan Merhum Dr. Tahsin nal olmutur. Tahsin nal, konuyla ilgili aratrmasnda onun birinci snf notlarn nereden aldn belirtmeksizin u ekilde gstermektedir: 1899-1900 ders ylnda, birinci snfta bulunan 736 arkada arasndan, ss mizan zerinden ve btn derslerden, 459 not alm ve 29. olarak ikinci snfa gemitir T. nal, a.g.m., s. 40. 36 A. E. Yalman, Byk Millet Meclisi Reisi Mir Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin

Tarihe-yi Hayat, Vakit Gazetesi, 10 Kanunusani 1338/10 Ocak 1922. 37 38 H. Gk-M. Uyar, a.g.m., s. 25 ve not: 15. Kara Harp Okulu Arivi, Numara Defteri, No: 13, s. 24. Piyade kinci Snf akirdan

bal altnda. Bu defterdeki bilgilere gre bu snf notlar konusunda Tahsin naln verdii bilgiler doru (a.g.m., s. 40), F. Reit Unatn bilgileri yanltr (Atatrkn renim Hayat ve Yetitii Devrin Milli Eitim Sistemi, Trk Tarih Kurumu Atatrk Konferanslar C: I., Ank., 1964, s. 86). Bu konuda ayrca baknz: S. Borak, Atatrkn stanbuldaki almalar (1899-16 Mays 1919), 2. Bask: st., 1998, s. 18-19. 39 40 Kara Harp Okulu Arivi, a.g.d., Ayn yerler. Harp Okulu Arivi, Numara Defteri, No: 22, s. 7. Elli Beinci Piyade Snf-Piyade nc

Sene akirdan bal altnda. 41 42 43 Harp Okulu Arivi, a.g.d., Ayn yer. Harp Okulu Arivi, a.g.d., Ayn yer. Kara Harp Okulu Arivi, Knye Defteri, No: 21. Bu nedenle, deiik yerlerde Mustafa

Kemalin Akademiye giri tarihi olarak gsterilen, 28 Kanunuevvel 1317 (10 Ocak 1902) (M. Balcolu, Atatrkn Biyografisine Katk, Atatrk Aratrma Merkezi D., C: XIII., say: 38 (Temmuz 1997), s. 539), 09 Ocak 1902 (Harp Akademilerinin 132 Yl, 1848-1980 eref Dolu Yllar, Hazrlayan: T. Yurdabak, Harp Akademileri Basmevi, st., 1980, s. 38. Harp Akademilerinin 142. Yl, eref Dolu Yllar 1848-1990, Harp Akademileri Komutanl Yaynlar, st., 1990, s. 41) gibi tarihler yanltr. 44 45 46 . Kurtcephe-M. Balcolu, Kara Harp Okulu Tarihi, Ankara, 1991, 47-48. . S. Coar, Atatrk Ansiklopedisi C: I., (1881-23 Temmuz 1908), s. 248-249. Harp Akademilerinin 142. Yl, eref Dolu Yllar 1848-1990, s. 2. Baz aratrclar, bu

mmtaz kelimesinin anlamndan hareketle yanl baz sonulara varmlardr. Mesela, F. R. Unatn, Harp Okulunu stn derecelerle bitirenler, o zaman uygulanan rejime gre, yine ayn at altnda bulunan bugnk Harp Akademisine esas tekil eden Erkan- Harbiye snflarna sene devam ederek ve ilk sene imtihann verince stemenlie ykselerek, Okulu bitirince de Yzba rtbesiyle Kurmay olurlar veya bu hizmetlerde de yardmc grev alabilecek mmtazlar snfn tekil ederlerdi.

913

Mustafa Kemalin snfndan da 37 gen bylece sz geen snfa ayrlm ve Onun iin yeni bir renim safhas balamt (Atatrkn renim Hayat ve Yetitii Devrin Milli Eitim Sistemi, s. 87) eklindeki deerlendirmesinin yanll ortadr. 47 48 . S. Coar, Atatrk Ansiklopedisi C: I., (1881-23 Temmuz 1908), s. 289. H. Gk-M. Uyar, Yeni Bulunan ki Belgenin Inda M. Kemal Atatrkn Harp Akademisi

rencilik Dnemi, Toplumsal Tarih D., Say: 71 (Kasm 1999), s. 9. 49 50 51 A. E. Yalman, a.g.m., Bu defter Kara Harp Okulu Arivinde . Kd. Yzb. H. Gk tarafndan bulunmutur. Bu snfa ait Numara Defterinde isimleri grlen, Faik Efendi Isparta, Mtak Efendi Van,

brahim Efendi Tunus ve Osman Efendi Sultanahmet eitli sebeplerle snf tamamlayamamlardr. Bu sebeple defterde notlar gzkmemektedir. Bu durumda snfn gerek mevcudu otuz sekizdir. 52 53 Kara Harp Okulu Arivi, Numara Defteri, No: 26, s. 2. Kara Harp Okulu Arivi, Numara Defteri, No: 26, s. 2. Defterde renciler baarlarna

gre sraya dizilmemilerdir. 54 55 56 H. Gk-M. Uyar, a.g.m., s. 9. Kara Harp Okulu Arivi, Numara Defteri, No: 26, s. 52. Kara Harp Okulu Arivi, Numara Defteri, No: 26, s. 52. renciler burada da kark

yazlm, fakat not toplamlarnn sonundaki bir stuna yeni sra yazlarak baar durumuna gre numaralandrlmlardr. F. R. Unatn Atatrkn renim Hayat isimli almasnn 5 Numaral EKi olarak yaynlad matbu numara defteri kliesi ile; Kara Harp Okulu tarafndan 1981de hazrlanan Atatrk, Trk Silahl Kuvvetlerinin Atasna 100. Yl Ans isimli albmde 17. Sahifede kliesi ve transkripsiyonu verilen 57 Yedinci Erkan- Harbiye Namzedleri akirdannn notlarn gsteren matbu numara defteri sahifesi, bizim verdiimiz bu defter ile ayndr. Mustafa Kemal bu listeye gre, Elli Yedinci Erkan- Harbiye Namzetleri akirdan arasnda 6 sradadr ve toplam not 535 zerinden 480 notu vardr. Bu listede hsan Efendi, Cihangir (Ali hsan Sabis), 511 not ile birinci srada grlmektedir. Onu srasyla u renciler takip etmektedir: 2. Ahmet Tevfik, Selanik (501), 3. Sedat, skdar (501), 4. Asm (Gndz), Ktahya (494), 5. Mustafa zzet, Kale-i Sultaniye (anakkale) (487), 6. Mustafa Kemal, Selanik (480), 7. Ahmed Mfit, Krehir (478), 8. Ali Fuat (Cebesoy) Salacak (478), 9. Sleyman Efendi, zmir (476), 10. Kemal, Ohri (476), 11. Hayri, Davutpaa (475), 12. Ahmed, Sarahane (472). 57 . S. C., a.g.e., C: I., s. 318. Coarn yemin tarihini 20 Ekim olarak gstermesi tarih

evirme hatasndan kaynaklanmaktadr.

914

58 59 s. 252 vd. 60

Kara Kuvvetleri Komutanl Arivi, Atatrkn zlk Dosyas. Harp Akademilerinin 142. Yl, eref Dolu Yllar 1848-1990, s. 41-42. A. F. Cebesoy,

a.g.e., s. 87-88. M. Mazlum (skora), Erkan- Harbiye Mektebi (Harp Akademisi) Tarihesi, st., 1930,

Mesela baknz: S. Borak, Atatrkn Biyografisinde Yaplan Yanllklar, Atatrk

Aratrma Merkezi D., C: I., say: 1 (Kasm 1984), s. 277-285. M. Balcolu, Atatrkn Biyografisine Katk, s. 539-541. 61 429-436. 62 A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 38. F. R. Unat, Atatrkn renim Hayat ve Yetitii Devrin G. A. Muhtar Paa, Takvims-Sinin, Hazrlayan: Y. Dal-H. Pehlivanl, Ank., 1993, s.

Milli Eitim Sistemi, s. 86; . S. Coar, Atatrk Ansiklopedisi C: I., (1881-23 Temmuz 1908), s. 277. 63 M. Mazlum (skora), a.g.e., s. 253.

915

Atatrk'n lm, Cenaze Namaz ve Defin lemi / Yrd. Do. Dr. Ali Gler [s.510-515]

Kara Harp Okulu /Trkiye Btn mrn hizmetine vakfettii milletinin ihtiram kollarstnde Ulu Atatrkn fani vcudu istirahat yerine tevdi edilmitir. Hakikatte yatt yer,Trk Milletinin onun iin ak ve iftiharla dolu olan kahraman ve vefal gsdr smet nn 21.11.1938 ilindii gibi Atatrk, devam eden hastalktan kurtulamayarak 10 Kasm 1938 Perembe gn saat 09.05te vefat etti. Dolmabahe Saraynda idi. Byk lde beslenme tarz ve daimi peklikten kaynaklanan karacier iltihab1 rahatszl, zellikle lmnden yaklak krk gn ncesi itibaryla iddetini artrm, mukadder akbet belli olmutu. Konuyla ilgili yazmalar incelendiinde, hastaln Ekim ay iinde zaman zaman iyileme belirtileri gsterdii; zaman zaman da arlat anlalmaktadr. Hastalk zellikle Kasm aynn bandan itibaren iyice iddetini artrm grnmektedir.2 Atatrkn vefat, mdavi tabipler Prof. Dr. Neet mer rdelp, Prof. Dr. Mim Kemal ke ve Dr. Nihad Read Belger ile mavir tabipler Prof. Dr. Akil Muhtar zden, Prof. Dr. Hayrullah Diker, Prof. Dr. Sreyya H. Serter, Dr. Kamil Berk ve Dr. Abravaya Marmaral tarafndan yazlan u raporla tespit edildi: Reisicumhur Atatrkn umumi hallerindeki vehamet dn gece saat 24te neir edilen tebliden sonra her an artarak bu gn, 10 kinciterin 1938 Perembe sabah saat dokuzu be gee Byk efimiz derin koma iinde terk-i hayat etmilerdir. 10 kinciterin 1938.3 Atatrkn ebediyete intikali, Ba Vekil emri ile Dahiliye Vekili kr Kaya imzas ile Dahiliye Vekaletinden yaynlanan 10 Kasm 1938 tarihli Hkmet Tebliinde u szlerle duyuruldu: Mdavi ve mavir tabiblerin neredilen son raporu Atatrkn dnyaya gzlerini kapadn bildirmektedir. Bu ac Hadise ile Trk vatan byk yapcsn Trk Milleti ulu efini insanlk byk evladn kaybetti. Milletimize iimiz yanarak bu tarife smaz ziyandan dolay en derin taziyelerimizi sunarz. Kederlerimizin tecellisini ancak ve ancak onun byk eserine ballkta ve aziz vatanmzn hizmetinde ararz. urasn da her eyden evvel beyan etmeliyiz ki lmez olan onun byk eseri Cumhuriyet Trkiyesinde Hkmetimiz iinde bulunduumuz bu mhim anda bu gne kadar olduu gibi dikkatle vazife bandadrBu gn ayrlna aladmz byk efimiz Atatrk her vakt Trk Milletine gvendi. Eserlerini bu gvenle yapt. damesi esbabnn istikmal ederek gvenle byk milletimize brakt. Ebedi Trk milleti onun eserlerini ebediyetle yaatacaktr. Trk genlii onun kymetli vedias olan Trkiye Cumhuriyetini daima koruyacak ve onun izinde yryecektir. Kemal Atatrk Trkn tarihinde ve gnlnde daima yaayacaktr.4 Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak da 10 Kasm 1938 gn yaynlad Orduya Tamim de taziyesini u szlerle ifade ediyordu: Byk Trk Ordusu, Sevgili Arkadalarm: Hkmetin beyannamesinden anlald zere Cumhuriyetimizin kurucusu olan Atatrk her fani gibi gzlerini hayata kapad. Baki olan Trk vatan ile Trk Milletini her teebbsnde muzaffer klmak umdemizdir.

916

Trk ordusunun vazife ve disiplin ak aziz vatanmzn en byk istinatgah olarak yaayacaktr. Tekilat- Esasiye Kanunu dairesinde teekkl eden hkmetimiz ykselmesine devam ederken ordumuz dahili ve harici tehlikeye kar vatan kurtarmaktan ibaret olan vazifesini her yerde gvenilir bir kuvvet olarak takdir edileceine eminim. Btn orduyu taziye eder hi bir uyumsuzlua meydan kalmayacak surette mahalli hkmete zahir olmanz dilerim.5 Ayn gn Milli Mdafaa Vekili Kazm zalp tarafndan yaynlanan bir tamimle, Ulu nderimiz Reisicmhur Atatrkn btn milleti derin kederlerde brakan vefat mnasebetiyle resmi binalarn bayraklar hemen usul vechiyle yarya kadar ekilecek ve geceleri de indirilmeyecektir. Mmknse geceleri bayran tenvir edilmesi. Bayraklarn indirilmesi hakknda ayrca emir verilecektir6 denilerek cenaze treni ile ilgili ilk uygulamalara ve bu arada resmi trenin esaslarnn tespitine balanmtr. Atatrkn lmnden hemen sonra Babakan Celal Bayar, Genel Sekreter Hasan Rza Soyaka yeni cumhurbakan seimi ve yeni hkmetin kurulmasna kadar, tahnit ilemlerinin yaplmas emrini vermitir. Naan uzun sre bekleyebilecei dnlerek, ciddi bir tahnit ilemi yaplmtr. Atatrkn naa, tahnit ilemine balanmadan nce o zaman stanbul niversitesi lahiyat retim yelerinden olan Ord. Prof. M. erafettin Yaltkayann nezareti altnda slam ananesine uygun olarak ykanmtr.7 Tahnit ilemi, hastal sresince mavir hekimleri tekil eden be kiilik kurulun iki yesi olan, devrin nl doktorlar Prof. Dr. Mustafa Hayrullah Diker ve Prof. Dr. Sreyya Hidayet Serter tarafndan titizlilikle yaplm, Mnir Hayri Egeli de kendilerine yardm etmitir. Atatrkn yznn ve ellerinin maskn da alan doktorlar, tahnit ilemini 11 Kasm 1938 gn akam tamamladlar.8 10 Kasm 1938de Atatrkn lmnde stanbulda bulunan Babakan Celal Bayar, ayn gn akam 23.30da Ankaraya dnd. Babakan, istasyonda Reisicumhur Vekili Meclis Bakan Abdlhalk Renda, Dahiliye Vekili ve Parti Genel Sekreteri kr Kaya, vekiller ve baz askeri ve mlki erkan tarafndan karland ve burada baz taziyeleri kabul etti. Arkasndan Byk Millet Meclisine giden Babakan, Reisicumhur Vekili Meclis Bakan Abdlhalk Renda ile grerek; Bakanlar Kurulunu Mecliste toplad. Ertesi gn, 11 Kasm 1938 Cuma gn saat 09.30da, Babakan ve Parti Umumi Reisi Vekili Celal Bayarn bakanlnda toplanan Cumhuriyet Halk Partisi Grubu ittifakla (323 oyla), Malatya Milletvekili smet nny Cumhurbakanlna aday gsterme karar ald. Ayn gn saat 11.00de toplanan Byk Millet Meclisinde Tekilat- Esasiye Kanununun 34. maddesi gereince gizli oyla yaplan seimle, toplantya katlan milletvekillerinin biri hari (Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur) tamam (348 ye) oylarn Malatya Milletvekili smet nn iin kullanm ve smet Paa kinci Cumhurbakan seilmitir.9 Sonu alndktan sonra Meclis Bakan Renda, yannda birka grevli ile birlikte Pembe Kke giderek keyfiyeti nnye iletmi, kendisi Meclise gelerek, alklar arasnda yemin etmitir.10 nn ile Bayar 11 Kasm 1938 gn saat 13.15te bir araya gelerek, yaklak iki saat sren bir grme yaptlar. Celal Bayar, nnye istifasn verdi. nn, Cumhurbakan olarak imzalad ilk resmi yaz ile Celal Bayar tekrar hkmeti kurmakla grevlendirdi. Babakan Celal Bayar cenaze treni hakknda, nnden sonra Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak ile de grerek mutabk kaldktan sonra ayn gece stanbula hareket etti. Mareal akmak, stanbulda Birinci Ordu

917

Mfettii Orgeneral Fahrettin Altaya ordu adna gerekli direktifleri vermi ve stanbul Valisi Muhittin stndan hkmet adna bakanlk edecei kurulda alnacak kararlarn itina ile tatbikini bildirmitir. 12 Kasm 1938 Cumartesi gn Cumhurbakan smet nnnn tasdik ettii 2. Celal Bayar Kabinesi, 13 Kasm Pazar gn nnnn bakanlnda ilk toplantsn yapt. Gndemde, Atatrkn cenaze program ve bilhassa muvakkat kabir olarak adlandrlacak olan yerin tespiti vard. Etnorafya Mzesinin adn muvakkat kabir olarak ilk teklif eden Milli Mdafaa Vekili Kazm zalp oldu. Bu teklifi, kabinenin yeni ileri Bakan olan Dr. Refik Saydam da destekledi. Baka bir alternatif de zaten yoktu. Vekiller Heyetinin toplantsndan sonra hkmet adna yaynlanan teblide; Muvakkat Kabir tabiri de kullanlarak, Atann aziz naann Antkabirin inaasna kadar, Etnorafya Mzesinde, fakat aslnda Trk Milletinin vefakar kalbinde muhafaza edilecei bildirildi.11 Milli Mdafaa Vekili Kazm zalp Paa, 13 Kasm 1938 tarihinde yaynlad bir tamimle; Atatrkn cenaze treni hakkndaki Heyet-i Vekile karar zerine hazrlanacak mufassal program ve kroki Hariciye Vekaletince bastrlmasn mteakip gnderilecektir. lgili makamlar vaktiyle haberdar olmak ve hazrlklarn yapabilmek iin programn esas hatlar aadaki maddelerde hlasa edilmitir diyerek cenaze tren programnn ana hatlarn aklad. Bu tamimde, resmi cenaze treninin 21 Kasm 1938 Pazartesi gn yaplaca, Atatrkn cenazesinin Dolmabahe Saray Merasim (Muayede) Salonunda bulundurulaca, 6 general veya albay, yarbay tarafndan ihtiram nbeti yaplaca, 19 Kasm 1938 gn saat 08.30da cenazenin Ankaraya nakil ilerine balanaca ve stanbul, Ankara ve yolda cenaze alayna Birinci Ordu Mfettii Orgeneral Fahrettin Altayn komuta edecei bildirilmitir.12

Atatrkn naa, tahnit ilemleri bitirildikten sonra, kurunlu tabuta konulmu, katafalka yerletirilmi, zerine urunda yllardr mcadele ettii Trk bayra rtlm bir ekilde Dolmabahe Saraynn Muayede Salonuna alnmt. 16 Kasm 1938 aramba gn sabah saat 10.00da naa ziyarete ald. Yaplan stanbul programna gre saat 14.00e kadar askeri ve mlki erkan, arkasndan halk ziyaret edecekti. Bu ziyaret 17 ve 18 Kasm gnleri de saat 10.00dan balayarak 24.00e kadar srecekti.13 Fakat, ksa srede protokol kaidelerini alt st eden bir halk seli ile kar karya kalnd. 17 Kasm 18e balayan gece saat 24.00e kadar ard arkas gelmeyen sel akt Dolmabaheye. Halkn youn ilgisini gren Orgeneral Fahrettin Altay ve Vali Muhittin stndan karar ile ziyaret sabaha kadar srdrld. Sarayn kaplar kapatlmad. 18 Kasm Cuma gn, yani Atatrkn naann Ankaraya gtrlmesinden bir gn ve bir gece nce, en az iki yz bin kii kurtarcsn ziyaret etti. zdiham ylesine fazla idi ki, btn tedbirlere ramen on bir kii kalabalk iinde ezilerek hayatlarn kaybetti. Krktan fazla yaral vard. Orada hazr bulunan Cemal Kutay bu sevgi selini u ekilde anlatmaktadr: Zerrece protokol, merasim, telkin; hi bir fani hissin izi yoktu: Bir millet, evet btn bir millet, bir vatanda iin kendisine bata haysiyet ve istiklal, btn gzel ve iyi eyler armaan etmi, bu uurda nefsini feda etmi efkatli bir babadan ksz kaldnda nasl gz ya dker? Asrn byk hadisesine ahit olmayanlara yaz-sz-fotoraf-beste-tablo hi bir eyle anlatmak mmkn deildir bu vefa ve minnet seliniKadnlar ounluktayd: Her trl hayat artlar iindeki, her semtten kopup gelen on binlerce insan arasnda Trk kadn, kendisine hrriyet ve hak eitlii

918

getirmi Atasn hkra, ama rnek vekar iinde tavaf etti. 14 Muayede Salonundaki katafalkn yannda snmeyen mealeler altnda silah arkadalar nbet tutmulardr. lk nbeti, Milli Mcadelede Kolordu ve Tmen Komutanlklar yapan drt general arkada tuttu: Fahrettin Altay, Halis Byktay, Cemil Cahit Toydemir ve Ali Sait Akbaytogan. Nbet, yirmi drt saat aralksz srd. zerlerinde apoletli tren niformalar, kllar vard. Esas durutaki paalarn hepsinin gzleri yal idi.15 Babakan Celal Bayar, 18 Kasm 1938 Cuma gn 12.30da Ankaradan stanbul Haydarpaaya gelmi ve Acar motoruyla doruca Dolmabaheye geerek katafalktaki son gnnde olan Atatrkn naan vatandalarla birlikte ziyaret etmitir. Daha sonra stanbul Valisi Muhittin stnda, Fahrettin Altay Paa ve Atatrkn Genel Sekreteri Hasan Rza Soyak ile bir araya gelen Babakan, ertesi gn yaplacak Ankaraya Nakil program hakknda bilgi ald. Konuyla ilgili hazrlklar, 19 Kasm Cumartesi sabahna kadar srd. Kortej, Galata Kprsn geecek, tabut Sarayburnu Rhtmna yanam Zafer Torpidosuna, oradan Yavuz Zrhlsna karlacakt. Daha sabahn ilk klarndan itibaren ok sayda vatanda gzergah doldurmu bulunuyordu. Atatrkn naann yer ald tabut Dolmabaheden karlmadan hemen nce, bu byk insana bir son grev daha yerine getirildi: Cenaze Namaz klnd. Kardei Makbule Hanm, daha nceden aabeyinin cenaze namaznn nerede klnacan, Genel Sekreter Hasan Rza Soyaka sormutu. Cenazenin bir camiye gtrlmesinin dinen art olup olmad, devrin byk din alimlerinden, lahiyat Fakltesi slam Felsefesi hocalarndan Ord. Prof. Mehmet erafettin Yaltkayadan sorulmu, Yaltkaya, byle eri bir zorunluluk olmad, fakat bir kere de Diyanet leri Bakan Mehmet Rfat Brekiye sorulmasn istemiti. Milli Mcadelenin ilk gnlerinden beri, Atatrkn yannda yer alm, Cumhuriyetin ilk Diyanet leri Bakan olan Rfat Breki, Yaltkayann kanaatini paylaarak, Onun cenaze namaz tertemiz hale getirdii btn vatanda bu farizann yerine getirilebilecei her yerde klnabilir demitir.16 Cenaze Namaz, o srada treni takip etmek zere Ankaradan stanbula giden resmi grevlilerden birisi olan Anadolu Ajans memurlarndan Cemal Kutay tarafndan u ekilde anlatlmaktadr: Cenaze namaz, resmi tren balamadan, saat 8i 10 gee, salonun ortasndaki byk avizenin altna konmu iki masa zerine tabutun yerletirilmesinden sonra klnd. maml Rfat Brekinin 1942de lmnden sonra Diyanet leri Bakanlna getirilecek ve bu hizmeti lmne kadar ifa edecek olan Ord. Prof. Mehmet erafettin Yaltkaya Hoca yapt. Namaza yetimi olan, Mustafa Kemal Heyet-i Temsiliye Reisi olarak Ankaraya geldii 27 Aralk 1919 tarihinde Ankara Defterdar ve Vali Vekili olan Yahya Galip (Karg), says mtevazi olan cemaatin bandaki yerini alp son telkinin verilmesinden sonra yreinin derinliindeki acya dayanamam, bir keye ekilmi, gr sesi ile hkra hkra alyordu.17 Cenaze Namaz ve hemen sonrasndaki gelimeler, Anadolu Ajansnn 19 Kasm 1938 gnk blteninde u ekilde anlatlmtr: Dolmabahe sarayna gelince, burada hazrlklar erkence balamt. Byk lnn son ihtiram nbetini bekleyen yaverleri ve dostlar, byk niformal subaylar, vali ve belediye reisi, bu hazrlklara nezaret ediyorlard. Sarayn byk kaps nnde yzlerce elenk var. Dolmabahenin aal caddesi iki sra elenklerle bir iek sergisi halinde.

919

erde merasim balamadan, ailesinin talebi ile byk lnn namaz klnmak suretiyle hususi merasim yaplyor. Tekbir Trke verilmi, namaz slam Tetkikleri Enstits Dirktr Ordinarys Prof. erafettin Yaltkaya tarafndan kldrlmtr. Cenazeyi tayacak top arabas saat sekizi eyrek gee merasim salonunun mermer basamakl methaline yanayor. Arabaya ift siyah katana koulu. Bata gzleri alamaktan kzarm Bavekil Celal Bayar olduu halde generaller, katibi umumileri ve yaverleri hep orada. Merasim balyor. Sekizi eyrek gee en yakn silah arkadalarndan on iki tmgeneral cenazenin ba ucunda topland. Sandukay kaldrdlar ve eller stnde, vakur admlarla top arabas nne getirdiler18 Grld gibi cenaze namaznn saati, Cemal Kutay tarafndan 08.10; Anadolu Ajansnn haberinde 08.15 civar olarak belirtilmektedir. Ayn gn akam basks yapan Haber Akam Postas Gazetesi ise, Atamzn Tabutu Arkasndan Btn stanbul Alad balkl haberinde, sabahleyin saat 07.45te klnan Trke tekbirlerle klnan cenaze namazndan sonra tabutun, saraydan alnarak ift hayvann ektii top arabasna konulduunu yazmtr.19 Hakk Tark Us, ertesi gn yaynlanan makalesinde 19 Kasm 1938 gn saraydaki gelimeler ile ilgili izlenimlerini anlatrken, yazya 19 kinciterin 1938. Saat yedi buuk diyerek balamakta ve Hafz Yaarn sandukann banda Trke ezan okuduunu sylemektedir.20 O srada orada bulunan Gazeteci Refik Ahmet Sevengil ise saat vermeden, erafettin Yaltkaya namaz kldrm, duay okuyordu demektedir.21 Bu durumda Atatrkn cenaze namaznn, tabutun saraydan karlmasndan, yani resmi trenin balamasndan hemen nce, saat 07.30 ile 08.15 arasnda muayede salonunda klnm olduunu sylemek mmkndr. Namazn imameti Ord. Prof. Mehmet erafettin Yaltkaya tarafndan yaplm, namaza cemaat olarak orada hazr bulunanlar katlm ve Trke telkin ve tekbirler getirilmitir. Naan bulunduu tabut, 8.30da, Dolmabaheden karlarak top arabasna kondu. Atatrk, Milli Mcadeleden sonra 1 Temmuz 1927de, kurtard stanbula defa geldiinde ilk gecesini geirdii Dolmabaheden on bir yl sonra, son olarak kyordu. Resmi nakil trenini oluturan cenaze alay, 09.00da hareketle, Tramvay yolunu takiben Tophane, Karaky, Kpr yolu ile Eminn meydan, Bahekap, Sirkeci ve Salkm St zerinden Glhane Park ve park iindeki yolu takiben Sarayburnuna vard. Saat 12.42de Zafer torpidosuna, 13.20de de Yavuz Zrhlsna konulan naa Ankara yolculuuna hazrd. Daha nce bu gemide bir inceleme yapan ve gvertesinde kahvesini ierken, bu gemi ile uzun bir yolculuk yapmak isterim diyen Byk Atatrkn bu dilei gereklemi, uzun yolculua balamt.22 Yavuz, 19.30da zmit Mayn skelesine yanat. Buradaki nakil ilemi ve resmi tren nceden belirlenen programa gre icra edildi.23 Tabut, saat 20.23te, daha nceleri Atatrk yurt gezilerine gtren trenin beyaz renkteki vagonuna konuldu. Ankaraya hareket eden tren ertesi gn, 20 Kasm 1938 Pazar saat 10.03te Ankara Garna ar ar giriyordu. Milli Mcadelenin balarnda Atasna karargah olarak ev sahiplii yapan Ankara Gar, bu defa Onu ebedi istirahatgahna uurlamak zere karlyordu. Peronda bata Cumhurbakan smet nn, Meclis Reisi Abdlhalk Renda,

920

Genelkurmay Bakan Fevzi akmak, bakanlar, milletvekilleri, komutanlar olmak zere protokolde bulunan btn zevat bulunuyordu. Babakan Celal Bayar, beyaz trende, tabutun arkasndaki vagonda Atatrkn Genel Sekreteri Hasan Rza Soyak ve baz eski arkadalar ile beraber stanbuldan gelenler arasnda idi. Cenaze alay, istasyonla Byk Millet Meclisi arasnda ki ksa mesafeyi, maheri bir kalabalk arasnda, ancak on sekiz dakikada alr. Trk bayrana sarl tabut Millet Meclisi nnde hazrlanan katafalka konulur. Saat 12.10dan itibaren halkn ziyareti balar. Ayn gn gece 23.50ye kadar Ankarallar Atalarn gz yalar iinde ziyaret ederler. Milli Mdafaa Vekili Kazm zalp Paa tarafndan 18 kinciterin 1938 gn yaynlanan, Byk Atamzn Cenazeleri Bandaki htiram Nbetine Dair balkl bir tamimle, Byk Atamzn cenazeleri Byk Millet Meclisindeki mahsus mahalline konduktan sonra beklenecek ihtiram nbetine her rtbedeki subaylarn katlmas mnasip grlmtr denilerek bu nbetin ekli belirlenmitir. Bu tamimin eki olarak Nbet Srasn Gsterir Liste yaynlanmtr. Nbet 20 Kasm 1938 Pazar gn saat 10.30da balam, 21 Kasm 1938 Pazartesi trenin balayaca 09.00 saatine kadar devam etmitir. Her rtbeden 6 subayn yer ald 45 nbet postas ile bu ihtiram nbeti gerekletirilmitir.24 Daha nceden ilan edildii gibi, resmi devlet treni 21 Kasm 1938 Pazartesi gn icra edilmitir. Tren, sabah saat 09.42de on iki milletvekili tarafndan tabutun bir top arabasna konulmas ile balad. Cenazeye bu srada 12 general refakat edecekti. Kortej, Chopinin matem mar ile 10.45te muvakkat kabir olarak seilen Etnorafya Mzesine doru hareket ediyor. Saat 13.35te muvakkat kabire ulalyor ve tabut, mzenin giri salonundaki mermer sath zerine konuluyor. Tabutun etraf bir elenk halesine evriliyor. Bata Cumhurbakan smet nn, Meclis Bakan Abdlhalk Renda, Babakan Celal Bayar, Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak olmak zere protokolda n saflarda yer alanlar son tazim duruunu yapyorlar. 25 21 Kasmda yaplan bu resmi cenaze trenine Alman, ngiliz, Bulgar, Fransz, Yunan, ran, Romen, Sovyet, Yugoslav ve talyan heyetleri ve ktalar da katlmtr.26 Atatrkn naa, bu resmi trenden yaklak drt ay sonra, 31 Mart 1939 Cuma gn saat 14.00te halen bulunduu Etnorafya Mzesi dahilinde muvakkaten yaptrlan medfene konulmutur. Abdlhalk Renda, Dr. Refik Saydam, Mareal Fevzi akmak, Kemal Gedele, Binba Celal ner ve Nevzat Tandoan tarafndan imzalanan konuyla ilgili protokol aynen u ekildedir: Ebedi ef Atatrk iin inaas mukarrer antkabrin hitamna kadar halen bulunduu Etnorafya Mzesi dahilinde muvakkaten yaptrlan medfene 31 Mart 1939 Cuma gn saat 14.00te Byk Millet Meclisi Reisi Abdlhalk Renda, Bavekil Dr. Refik Saydam, Genel Kurmay Bakan Mareal Fevzi akmak, Riyaset-i Cumhur Umumi Katibi Kemal Gedele, Riyaset-i Cumhur Bayaveri Binba Celal ner ve Ankara Vali ve Belediye Reisi Nevzad Tandoann huzurlaryla konulduunu gsteren bu protokol tanzim ve imza edilmitir.27 Burada yaplan ilem udur: Atatrkn kurunlu tabutu, salonun ortasnda alan mezara yerletirilmi, zerine de beyaz mermerlerle bir set yaplmtr. 28 Yaplan bu

921

geici mezarda tabutun altna tm lkeyi temsilen Ankara topra konulmu, tabut bu topran zerine yerletirilmitir.29 Etnorafya Mzesi, Ankarann Namazgah ad ile anlan semtinde, Mslman Mezarl olan tepede kurulmutur. 15 Kasm 1925 tarihli Bakanlar Kurulu kararyla, Milli Eitim Bakanlna mze yaplmak zere balanmtr. 1927de inaas tamamlanan mzede 1250 adet eser tehir edilmitir. 15 Nisan 1928 tarihinde mzeyi ziyaret eden Gazi Mustafa Kemal Paa, mze hakknda bilgi aldktan sonra, Afgan Kral Emanullah Hann Trkiyeyi ziyaretleri nedeniyle almasn emir buyurmulardr. Mze 18.07.1930da halkn ziyaretine alm ve 1938 ylnn Kasm aynda mzenin i avlusu, geici kabir olarak ayrlncaya kadar ak kalmtr. Atatrkn naa, 1953te Antkabire nakline kadar burada kalmtr. Bu blm halen Atatrkn ansna hrmeten sembolik bir kabir eklinde korunmaktadr. zerinde beyaz mermere yazlm u yaz bulunmaktadr: Buras 10.11.1938de sonsuzlua ulaan Atatrkn 21.11.1938den 10.11.1953e kadar yatt yerdir. Etnorafya Mzesi, 15 yl sreyle Antkabir grevini grmtr. Devlet Bakanlarnn, elilerin, yabanc heyetlerin ve halkn ziyaret yeri olmutur. 6-14 Kasm 1956 tarihinde mze tekrar halkn ziyaretine almtr. Mze nnde, 1927 ylnda Milli Eitim Bakanl tarafndan talyan Sanat P. Conanicaya yaptrlan at zerinde bronz bir Atatrk heykeli bulunmaktadr. Mzede Seluklu Dneminden gnmze devam eden Trk sanatnn nadide eserleri sergilenmektedir.30 Atatrkn naann muvakkat kabire konulmasndan sonra Hkmet, antmezarn nereye ve nasl yaplaca zerinde almalara hemen balad. Yer tespiti iin nce aralarnda Ankara ehir plann da yapm nl Avusturyal Prof. Yansen ile Prof. Holsmaysterin de bulunduu bir ihtisas komisyonu kuruldu. Bu komisyon ubat 1938e kadar almalarn srdrd. Hazrlanan raporda antmezarn yeri olarak ankaya neriliyor, gerekeleri de aklanyordu. Cumhuriyet Halk Partisi Meclis Grubu, konunun bir de kendi bnyelerinde kurulacak bir komisyon tarafndan incelenmesini istedi. Bu maksatla, Ankara Milletvekili Falih Rfk Atay, Partinin Genel Ynetim Kurulu yesi ve kltr ilerine bakan Sekizinci Bro efi el Milletvekili Ferit Celal Gven ve sanat konularnda uzman olan stanbul Milletvekili Salah Cimcozdan oluan kiilik bir heyet tekil edildi. Bu heyetin raporunda da ant-mezar yeri iin ankayann nerildii grlyordu.31 Yaplan uzun almalar sonucunda, antkabir yeri olarak Ankarann hakim bir yerinde bulunan Rasattepe belirlendi. Hkmet 01 Mart 1941 tarihinde inaat iin milletleraras bir proje yarmas at. Yarmaya Trk ve yabanc 49 proje katld. Milletleraras jri, bu eserlerden Alman, Trk ve talyan mimarlara ait 3 projeyi dle layk buldu. Hkmet yarma artnamesine uygun olarak, bu projelerden Trk Profesr Emin Onat ve Doent Orhan Ardaya ait olan projeyi seerek, uygulatmaya karar verdi. 09 Ekim 1944 tarihinde inaata baland. Antkabir, Trk tarihini, zellikle Kurtulu Savan, Atatrkn bykln, Onun asker, inklap ve devlet adam ynlerini temsil edecekti.

922

Yap tamamlandktan sonra Atatrkn aziz naa, 10 Kasm 1953 tarihinde yaplan byk bir devlet treni ile Etnorafya Mzesindeki muvakkat-geici-kabirden alnarak; Antkabirdeki ebedi istirahatgahna tevdi edildi.32 Atatrkn naa, bu nakil ilemi balamadan nce yeniden kontrol edildi. Vcudunun hi bozulmad, aynen ld andaki gibi durduu belirlendi. Sadece kalarnn bir blm gz kapaklarnn zerine dmt. Bu srada bir grup uzman doktor tarafndan yeni bir tahnit ilemi daha gerekletirildi.33 Antkabire nakil trenine Cumhurbakan Celal Bayar, Babakan Adnan Menderes, smet nn, TBMM Bakan kr Saraolu ve Atatrkn kz kardei Makbule Atadan Hanmefendi bata olmak zere; btn mlki ve askeri erkan ile kalabalk bir halk topluluu katld. Kortej, Opera, Ulus, TBMM, Gar, Tandoan Meydan gzergahn takiben Antkabire ulat. Burada yaplan trende Cumhurbakan Celal Bayar ok duygulu bir konuma yapt. Treni milyonlarca insan radyodan yaplan naklen yayndan dinledi. Atatrkn naa, eref Holnde tek para mermerden yaplan mozolenin tam altnda yer alan sekizgen odann iinde hazrlanan mezarda, tamamen slami llere uygun olarak, dualarla vatan toprana defnedildi. O zaman altm yedi olan btn vilayetler ile Kbrstan getirilen ve harmanlanan vatan topra Byk Atasn kucaklad. Bugn bu vilayet topraklar ile sonradan vilayet olan yerlerden getirilen topraklarn numuneleri birer vazo ierisinde, Atatrk mezarnn etrafn sslemektedir. Ayn gn, Antkabirden ve Koredeki Trk ehitliinden alnan toprak numuneleri Selanikte Atatrkn doduu eve gtrlm ve trenle konulmutur. Yine ayn gn, Korede Trk ehitliinde yaplan bir trenle, Atann kabrinden alnan toprak, Trk Sancann altna konulmutur.34 1 Prof. Dr. Noel Fissengerin tehisi. Bu konuda baknz: C. Dndar, Rakdan lmedi,

Sabah Gazetesi, 10 Kasm 1999, s. 19. 2 Bu belgeler iin baknz: Belgelerle Atatrk, T. C. Milli Savunma Bakanl Yaynlar,

Ankara, 1999, s. 59-64. 3 20. 4 5 6 7 Belgelerle Atatrk, s. 79. Belgelerle Atatrk, s. 83. Belgelerle Atatrk, s. 89. R. A. Sevengil, Atatrkn Cenaze Trenine Ait Hatralar, nklap Genlii Dergisi, Yl: 1, Belgelerle Atatrk, s. 77; Ayn Tarihi, Say: 60 Mkerrer, 1-30 2. Terin (Kasm) 1938, s.

C: 1, Say: 5 (10 Kasm 1952), s. 18-19. 8 C. Kutay, Atatrkn Son Gnleri, stanbul, 1981, s. 163 vd. A. Arar ve B. ehsuvarolunu

kaynak gsteren Gazeteci N. Kay, tahnit ileminin Glhane Askeri Tp Akademisinden Patolog

923

Prof. Ltf Aksu tarafndan yapldn belirtmektedir. Baknz: Sabah Gazetesi, 10 Kasm 1999, s. 18. 9 10 11 C. Kutay, Atatrkn Son Gnleri, s. 166 vd. G. Bilgehan, Mevhibe-II ankayann Hanmefendisi, stanbul, 1998, s. 20. C. Kutay, Atatrkn Son Gnleri, s. 178-181. Atatrkn lmnden sonraki bu siyasi

gelimeler iin ayrca baknz: N. Mazc, Celal Bayar Babakanlk Dnemi (1937-1939), stanbul, 1996, s. 113 vd. 12 13 s. 28-31. 14 15 16 17 18 19 20 21 C. Kutay, Atatrkn Son Gnleri, s. 179. C. Kutay, Atatrkn Son Gnleri, s. 182. C. Kutay, Atatrkn Son Gnleri, s. 187, 190. C. Kutay, Atatrkn Son Gnleri, s. 190. Ayn Tarihi, Say: 60 Mkerrer, 1-30 . Terin (Kasm) 1938, s. 44. Haber Akam Postas, 19 Kasm 1938. H. T. Us, 19 kinciterin 1938, Kurun Gazetesi, 20 Sonterin (Kasm) 1938. Atatrkn Cenaze Trenine Ait Hatralar, s. 19. Ayrca baknz: Trkn Altn Kitab Tam metin iin baknz: Belgelerle Atatrk, s. 129-131. Belgelerle Atatrk, s. 135; Ayn Tarihi, Say: 60 Mkerrer, 1-30 2nci Terin (Kasm) 1938,

Gazinin Hayat, 2. bask: stanbul, 1961 (ilk basks: stanbul, 1928), s. 177-178. 22 23 24 25 C. Kutay, Atatrkn Son Gnleri, s. 190 vd. Bu program iin baknz: Belgelerle Atatrk, s. 147-160. Bu tamim ve nbet listesi iin baknz: Belgelerle Atatrk, s. 186-199. Trenin Ankara program ve icras iin baknz: Belgelerle Atatrk, s. 164 vd. Ayn Tarihi,

Say: 60 Mkerrer, 1-30 2. Terin (Kasm) 1938, s. 37-40; C. Kutay, Atatrkn Son Gnleri, s. 191 vd. 26 203-219. 27 Belgelerle Atatrk, s. 255. Bu yabanc heyetler ve cenaze programna katllar iin baknz: Belgelerle Atatrk, s.

924

28 29 30 31 32

M. nder, Atatrk Evleri, Atatrk Mzeleri, Ankara, 1993, s. 105. C. Kutay, Atatrkn Son Gnleri, s. 198. Belgelerle Atatrk, s. 253-254. C. Kutay, Atatrkn Son Gnleri, s. 206 vd. M. nder, Atatrk Evleri, Atatrk Mzeleri, s. 198-99; Belgelerle Atatrk, s. 267. K.

Bagil, Ant-Kabir naat, nklap Genlii Dergisi, Yl: 1, C: 1, Say: 5 (10 Kasm 1952), s. 26-27. 33 34 N. Kay, Naa Hi Bozulmad, Sabah Gazetesi, 10 Kasm 1999, s. 18. Hrriyet Gazetesi, 11 Kasm 1953.

925

Alt lke / Prof. Dr. Ycel zkaya [s.516-523]

Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Atatrk inklplarnn tam olarak anlalabilmesi ve bilinmesi alt ilkenin incelenmesi ve deerlendirilmesi ile mmkndr. Alt ilkenin kabul ile adalamaya ynelik admlarn en nemlisi atlmtr. Alt ilke ok cepheli, zengin, ilerici, a yakalayabilecek ve an gereksinmelerine cevap verebilecek nitelikteki unsurlar bnyesinde toplamas bakmndan byk neme sahiptir. Alt ilkenin tarihi seyri aamal olmutur. Kronolojik sraya gre milliyetilik birinci aamada grlmektedir. Bunun arkasndan halklk ve inklaplk gelir. Bunlar Cumhuriyetilik,laiklik ve devletilik izler. 1928de Tekilt- Essiyeye (Anayasa) alt ilkeden biri olan laiklik girmitir. Cumhuriyet Halk Frkasnn nc byk kongresi 10 Mays 1931de balam,18 Mays 1931de sonulanmt. Frkann topland tarihlerde, 17 Mays 1931de, Frkann yeni programnn nc maddesi Devletin esas tekilt: Trkiye milliyeti,halk, devleti, lik ve inklap bir cumhuriyettir eklinde dzenlenmiti. Bu hususlar 5 ubat 1937de Anayasann hkmleri iersine sokulmu olup, halen devam etmektedir. Kronolojik sraya gre bu ilkeleri incelemekte yarar vardr. 1. Milliyetilik Ulus kelimesi bugn millet kelimesi ile eanlamda kullanlmaktadr. Millet, tarihi ve sosyolojik bakmdan bir aamaya ulam, belirli nitelik ve artlar olan bir topluluktur. Milletin temelini, vatan ve bu vatandaki madd ve manev kymet kaynaklar oluturur.1 Millet bu vatan zerinde ayn dille, ayn duygu ile bir kltr birlii kuran halk kitlesidir. Vatan birlii yan sra dil, kltr ve lk birliinin nemli rol ve yeri vardr. Dil birlii milletin olumasnda en byk rol oynar. Atatrke gre millet dil, kltr ve mefkre (lk) birlii ile birbirine bal vatandalarn tekil ettii bir siyas ve itima (sosyal) heyettir. Atatrk, milletin yapc unsuru olarak Trk diline byk nem ve deer verir. Ona gre Trk Dili Trk Milletinin kalbidir, zihnidir. 2 Devrimle yeni anlam ve deer kazanan Trk milliyetilii kkn Trk Tarihinin derinliklerinden, kaynan milli mcadeleden alan ve Trk Milletinin toplumsal bilincine yerlemi bir prensiptir. Yeni Trk Devleti tamamen milliyetilik temeli zerinde kurulmutur. Trkiyede demokratikleme hareketleri Abdlmecitten itibaren balam, II. Abdlhamit dneminde 1876 ve 1908 meclislerinin almas ile gelimiti. Tanzimat ile birlikte belirmeye balayan milliyetilik siyas bir hareket deildi Bilinli de deildi. Kann-i Essinin 18.maddesinde yer alan Trkenin resm dil olmas bilinlenmede nemli etken olmutur. kinci Merutiyetten itibaren, Trklk hareketi siyas bir fikir akm olmaktan ok, akllarda yer alan bir dnce idi. Bu konudaki almalar mparatorluun her kesinde deil, Trklerin ounluk olduu Anadoluda gelimekte idi.

926

Birinci ve kinci merutiyetlerde meclisler milli deildi. Birinci mecliste 56 Mslman milletvekiline karn, 40 Hristiyan milletvekili vard. Birinci ve ikinci merutiyet Trkl, batllamay ya hi kabul etmemi ya da eklen kabul ile, batllamay uygun bulmutu. Oysa, Atatrk milliyetilii batllamay, laiklii kabul etmektedir. 23 Nisan 1920de alan meclis ulusal bir meclistir. Nitekim, Meclisin en yal yesi olan Sinop Milletvekili erif Bey olaanst yetkilere sahip olan meclisi a konumasnda, hilfet makam ve Hkmet merkezinin bamszlnn yok edilmesi yznden milletin istei ile bu meclisin meydana geldiini, milli iradenin egemen olmas gerektiini belirtmiti.3 Trk szc, Osmanllarda II. Mahmuttan itibaren benliini bulmu ve nem kazanmaya balamtr. Yusuf Akura, Trkistan kelimesinin Franszca La Turquie tabiri ile ayn olduunu belirtti. Encmen-i Dani kurulduunda Cevdet Paa, Trkenin sadelemesi tezini savundu. Abdlaziz zamannda okullarda Trkeye daha ok nem verildi. Ulusal bamszlk sava srasnda, ilk kez Trkiye szc, 23 Nisan 1920de kullanlmtr. 23 Nisan 1920deki Trkiye Byk Millet Meclisinin teekkl ile ilgili genel heyet kararnda Trkiye Byk Millet Meclisinin intihp edilen azalarla stanbul Meclis-i Mebsnndan iltihak eden azalardan mteekkil bulunmasna karar verildi denilmektedir.4 Mustafa kemal Atatrk, Meclisin almasndan sonra, Nutukta,2 Maysta kurulacak Bakanlar Kurulu ile ilgili dncelerini aklar iken, konu edilen Trkiye Byk Millet Meclisi yasama ve yrtme yetkilerini kendinde toplar 4.maddeye de dikkat eker.5 O,Moskovaya heyet gnderilmesi ile ilgili konumasnda da Trkiye Byk Millet Meclisi ifadesini kullanr. 620 Aralk 1921deki Tekilt- Essiyenin 3.maddesinde Trkiye Devleti Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur ibaresi vardr. Mustafa kemal Paa 1921 Ocak aynda Sadrazam Tevfik Paaya ektii tellerde Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa kemal unvann ak ak kullanmaktadr. Mustafa Kemale gre, bamszlk ve dil milletin olumasnda nemli rol oynamaktadr. Nitekim,O, Amasya Genelgesi (21-22 Haziran 1919)nden Erzurum ve Sivas kongrelerinden Trkiye Byk Millet Meclisinin alna kadar olan sre iinde yapt konumalarda hep bamszlk ve halk iradesi zerinde durmutur.7 Bu milliyetilik bilinci, ulusal bamszlk savann klavuzu olmutur. Bu savata, Mustafa Kemalin liderlii altnda giriilen her atlma millilik sfat taklmtr. Her eyden nce savan kendisine milli mcadele denilmitir. Mustafa kemale gre, Trkler Milli Mcadele ile cemaat hayatndan kurtularak millet hayatna gemilerdir. 1922 Ekiminde bunu u ekilde ifade etmiti: tiraf edelim ki biz buuk sene evveline kadar cemaat halinde yayorduk. Bizi istedikleri gibi idare ediyorlard. Cihan bizi temsil edenlere gre tanyordu. buuk senedir millet olarak yayoruz.8 Irk olmayan, liklik esasndan ayrlmayan, snf kavgasna deil,sosyal dayanmay hedefleyen Atatrk milliyetilik anlay, Trk Milletinin rk, mezhep, snf kavgalaryla blmeye kalkacak olanlara kar en salam savunma aracdr. Trkiye Cumhuriyetinin devlete sadakatle,

927

millete sevgiyle bal btn yurttalar rahatlkla ve itenlikle ben Trkm diyebilmelidir. Atatrk, rk ve mezhep, snf ayrlklarn krkleyenlere hep kar km ve bu hareketleri krkleyenleri vatan haini olarak grmtr. Ona gre, milletin birlik ve btnl en byk kuvvet kaynadr. Esasen 1961 ve 1982 anayasalarnn nc maddesi Trkiye Devleti, lkesi ve milletiyle blnmez bir btndr diye balar.9 Trk Milliyetiliinin halklk ile ok yakn bir ba ve ilikisi vardr. Atatrk, daha 1920de Trkiyenin prensiplerinin Bolevik prensipleri olmadn, ama halkla, egemenliin halkn elinde bulundurulmasna dayandrldna iaret etmi idi. Atatrk Milliyetilii birletirici, toplayc nitelikte olup millet yararna olan bir milliyetiliktir. Atatrkn Milliyetilik anlaynn temeli milli birlik, milli uur, milli varlk esaslarna dayanr. Atatrkn milliyetilik anlay emperyalist genilemelere, fetih siyasetine kardr. Milletlerin bamszlklarn kazanmalarna yneliktir. Orta ve Uzak Douda, Afrikada, Rusyann gneyinde mazlum milletler Atatrkn bamszlk savandaki mcadelesini kendilerine rnek edinmiler ve giritikleri bamszlk savalarnda baarl olmulardr. Atatrk Milliyetilii adalamaya aktr. Bilim ve teknik nerede ise oradan alnmaldr. Ancak bu yaplrken de Trk toplumu zel vasfn da koruyacaktr. Ksacas, Atatrk milliyetilii Duraan deil, aktiftir. Yeniliklere aktr. adalamann yanndadr. Bamszlk ve halkn egemenliini esas alr. stilac deildir ve emperyalist glere kardr. Kendi kltr ve z varln korumakla beraber, kendi bnyesine uygun ilerlemelere de aktr. lke ve millet btnlne nem veren Atatrk milliyetilii liklii savunan, her trl mezhep,snf ayrmcln,rkl ret eder. Atatrk milliyetilii, milli dayanma ve sosyal adaletten yana olup, vatan kavram ile de balantldr ve gerekidir. Demokrasiye ynelik olup, saldrgan deil, barcl ve insancldr10 2. Halklk Bata Trk Dil Kurumu Szl olmak zere eitli szlklerde, halk kavramnn tek deil, pek ok tanmnn olduu grlr. rnein, Yahudi halk gibi ayn soydan gelen, ayr lkelerin uyruu olarak yaayan insan topluluklarna halk denildii gibi, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliindeki gibi lke iinde yaayan deiik soylardan oluan insan topluluklarnn her biri halk olarak vasflandrlmaktadr. Ancak, bizim anladmz Trk Halkn, szlklerde de belirtildii zere, ayn lkede oturan ve dier ortak zelliklere sahip, ortak karlar ve deer sistemlerini paylaan insanlarn tm oluturur.

928

Halklk ilkesi, ou zaman siyasal demokrasi ile eanlamda kullanlmtr. Atatrkn siyasal rejiminin gelime sreci iinde halkln anlam, siyasal demokrasi olmutur. Halklk, Atatrk dnce sisteminin, milliyetilik, milli eemenlik ve tak bamszlk ilkeleriyle birlikte, daha milli mcadelenin ilk gnlerinden beri en ok vurgulanan unsurlardan biridir.11 Halklk ilkesi, milli mcadele yllarnn en nemli anayasal belgelerinde de ifadesini bulmutur. 24 Nisan 1920 tarihli meclis tartmalar srasnda Atatrkn takririnde halk hkmeti tabiri mevcuttur. Ancak, gnn koullar gerei bu dnce aklanmamtr. Atatrk bu kanmann nedenlerini aklad zmit Basn Toplantsnda Hissiyatm nden daha fazla izaha kalksam, ou beni brakp, giderdi demiti. 1920 Haziran sonlarnda Fevzi Paa, olaylarn kendilerini halkla srklediini sylerken, Atatrk de Bugnk mevcudiyetimizin mahiyet-i asliyesini milletin genel eilimi ispat etmitir, o da halklktr diyerek siyas sistemi btn akl ile ortaya koymutur. Mustafa Kemal, 14 Austos 1920de Byk Millet Meclisi Hkmetinin yeni sistem konusundaki dncesinin kuvvetin, kudretin, hkimiyetin, idarenin dorudan doruya halka verilmesini kapsayan halklk sistemi olduunu aklamtr. Atatrk, 13 Eyll 1920de halklk ile ilgili Program Meclise sunmu ve bu Mecliste kabul edilmiti. Bunu byk nutukta Meclisin almasndan sonra okunan ve kabul edilen takririmi de bu ksmla beraber Halklk Program ismi altnda tab ve neretmitim diye belirtmektedir. 13 Eyll 1920de halklk tabiri artk ak ak ifade edildii gibi, Atatrk tarafndan sunulan Halklk Programnn 4.,6, ve 8. Maddelerinde de yer almaktadr blm ve otuz bir maddeden oluan Halklk Programnn ama ve reti ksmnda Trkiye Byk Millet Meclisinin ulusal snrlar iinde bamsz yaamak, hilfet ve saltanat kurumlarn kurtarmak amacyla oluturulduu, Hkmetin amacnn halkn zgrln salamaktan baka, onu emperyalizmin ve kapitalizmin bask ve zulmnden de kurtarmak, egemenliin tek sahibi yapmak olduu vurgulanmt. Programn temel maddeleri blmnde ise, yeni Trk Devletinin siyas yapsn belirleyen kurallar yer almaktayd. Egemenliin kaytsz artsz millete ait olmas, ynetim biimini halkn saptamas, halk hkmetinin Trkiye Byk Millet Meclis tarafndan ynetilecei gibi ilkeler bu blmde yer almaktayd. Yeni Gn ve t gazeteleri de halk hkmetinin kurulmas yolunda yaynlar yapmakta idi. Program 18 Eyllde incelenmek zere zel komisyona gnderildi. zel komisyon, program ikiye ayrarak, ama ve reti blmn Meclisin bildirisi, teki blmn de Tekilt- Essiye Knunu olarak dzenlemeyi yeledi. Sonuta, Trkiye Byk Millet Meclisi, halkn teden beri yz yze bulunduu yoksulluun nedenlerini yeni tekilt ve aralarla kaldrarak,yerine mutluluu getirmeyi ama olarak benimsedi.

929

Atatrkn Halklk Programnda arzulad husus Trk halknn ekonomik ve sosyal karlarndan g alan bir toplumsal inklb gerekletirmekti. O, bu program ayn zamanda milliletirme dorultusunda da uygulamak istiyordu. Atatrk, Trk halkn Irken, dinen, kltr bakmndan birbirine kar saygl ve zveri duygular ile dolu ve gelecei ve karlar ortak olan bir toplumsal heyettir eklinde nitelemitir. Halklk programna re, Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti halk hkmeti olacak ve egemenlik kaytsz, artsz millete ait olacaktr. 20 Ocak 1921 tarihli Tekilt- Essiyenin 1.maddesi egemenliin kaytsz, artsz millete ait olduunu ne srd gibi halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil idare esasna dayaldr diyerek halklk ilkesini n plna karr. 1 Mart 1921de ise Atatrk Siyaset-i dahiliyemizde olan halklk yani milleti kendi mukadderatna hakim klmak esas Tekilt- Essiye Knnumuzda tespit edilmitir diyerek halkln devlet iin nemini vurgulamtr.12 Halklk, halk devleti, halk ynetimi, halkn kendi geleceine hakim olmas anlamnda,ksacas siyasi demokrasi ile eanlamldr. Halklk (demokrasi ilkesi ile milli egemenlik arasnda ok yakn iliki vardr. Halklk, milli egemenlik ilkesinin doal ve zorunlu sonucudur. Atatrk, demokrasi deyimini, bugn de kendilerinin demokrasi ile ynetildiini ileri sren lkelerde grld gibi, asl anlamndan saptrarak veya ona deiik ierikler ykleyerek deil (SSCB, ran vb) tam tersine gerek ve geleneksel anlamnda, yani hrriyeti siyasi demokrasiyi ifade etmek amac ile kullanmtr: Bizim bildiimiz demokrasi, bilhassa siyasidir; onun hedefi, milleti idare edenler zerindeki murakabesi sayesinde, siyasi hrriyeti temin etmektir.13 Gazinin halklktan anlad husus hrriyeti,siyasi demokrasidir. Ancak hrriyetler de sonsuz deildir. ahsi hrriyeti snrlama devletin grevidir. Hrriyet bakasna zararl olmayan hareketleri yapmaktr. ahslar rahat yaamak, devletin varlnn srmesini salamak iin baz haklarn seve seve devlete vermelidir. rnein eyh Sait syan sonucunda devletin gelecei tehlikeye girmi, bunu nlemek karlp, istikll mahkemeleri kurulmutu.14 iin 1925de Takrir-i Skn Yasas

1927de Halk Frkas Kongresinde Halklk Program yer alm ve 1931deki parti programnda da bunun esaslar ylece sralanmt: rade ve hakimiyet kayna millettir.Kanunlar nnde mutlak bir eitlik kabul eden, hibir ferde, hibir aileye, hibir snfa, hibir cemaata imtiyaz tanmayan yurttalar halktan ve halk kabul ederiz. Halkl nemli unsuru vardr: Birincisi halk ynetimi (siyasi demokrasi), ikincisi eitlik, ncs snf mcadelesinin olmamasdr. Siyasi demokrasi daha nce sz konusu edilmiti. Eitlik konusunda, 1923 tarihli tzn 2.fkras ile halk Frkas aklk getirmiti: Halk Frkas gznde halk kavram, herhangi bir snfa ait deildir. Hibir ayrcalk iddiasnda bulunmayan genellikle kanun nnde mutlak bir eitlii kabul eden btn fertler halktandr. Atatrk halklk anlay, toplumun btn kesimlerinin ekonomik bakmdan eit seviyeye, en azndan refaha ulatrmay hedeflemektedir. Atatrk halklk anlay sosyal adalete, sosyal gvenlie, ekonomik hakszlklarn giderilmesine, yani adaletli gelir dalmna nem verir. Eer bunlar gerekleir ise snf mcadelesi

930

de kendiliinden ortadan kalkacaktr. Mustafa Kemalin halklk anlaynn komnizmle hibir ilikisi yoktur. 14 Austos 1920de yapt konumada buna deinen Mustafa kemal, kendi sistemlerinin Trkiyeye zg olduunu akladktan sonra Bizim grlerimiz ki halklktr-kuvvetin, kudretin, hakimiyetin, idarenin dorudan doruya halka verilmesidir! Yine phe yok ki, bu dnyann en kuvvetli bir esas, bir prensibidir demiti. Mustafa Kemal, bu dncesini Halk Frkasn kurarak gerekletirmek istemi, 16 Ocak 1923te stanbul gazetelerinin temsilcilerine halk ad altnda btn milleti birletirmek ve refaha kavuturmak istediini sylemi ve daha sonra Halk Frkasn kurmutur. 3.nklaplk nklaplk devrim kelimesine e dmektedir. Ama, alt ilke iinde inklp tabiri yer aldndan biz byle kullandk. stanbul niversitesinde Trk Devrim Enstits tabiri kullanld gibi Ankara niversitesinde Trk nklp Tarihi Enstits tabiri mevcuttur. Cumhuriyet halk Frkasnn parti programnda inklp szc gemekte, ancak parti genel sekreteri Recep Peker, 13 Mays 1935te parti programn kongreye sunarken Devrimcilik esas yoldur ifadesini kullanmtr. 1 Kasm 1922de saltanatn kaldrlmas ile Anadolu ihtilli baarya ulam ve Osmanl Devleti tarihe karmt. 24 Temmuz 1923te Lozan Antlamas ile bamsz Trk Devleti btn devletler tarafndan (Amerika imzalamad) tanndndan bir sulh dnemi balam ve inklplarn gereklemesi dnemine geilmiti. Toplumsal elerin birbiriyle arpmas sonucu ortaya kan ve mevcut dzeni ykan ihtill sonrasnda, ok daha uzun srecek bir inklp dnemi balar. nklplar lkenin yararna ve baarl olmu ise, ihtill de baarya ulam demektir.15 Atatrk inklplar (Medeni Kanun, Harf nklb,Tevhid-i Tedrisat, Halifeliin kaldrlmas, apka ve giysi inklb, dil ve tarih inklaplar vb) halen baarl bir ekilde uygulandna gre, Anadolu htilli baarl olmu demektir. Atatrk inklplar yaplr ve uygulanr iken, eski sistem kknden kaldrlm, yepyeni bir sistem kurulmutur. Tanzimat dnemindeki gibi eski ve yeni kurumlar bir arada srp, gitmemitir. Bu husus karlan yasalarn ieriinde de mevcuttur. Nitekim, halifeliin kaldrlmas ile ilgili 431 sayl yasann gerekesinde Trkiye Cumhuriyeti iersinde halifelik makamnn bulunmas Trkiyeyi d ve i politikasnda iki bal olmaktan kurtaramad. Bamszlnda ve milli hayatnda ortaklk kabul etmeyen Trkiyenin dolayl bile olsa, ikilie tahamml yoktur denilmekteydi. Zaten, 429 sayl yasa ile din ve devlet ileri birbirinden ayrldna, inan ve ibadetle ilgili ileri yrtme grevi de Diyanet leri Bakanlna verildiine gre, halifeliin bir anlam ve fonksiyonu kalmamt. Gene, 430 sayl retimin birletirilmesi ve retim birlii yasann gerekesinde de Bu ikilik eitim ve retim birlii asndan bir ok zararl sonular dourdu. Bir millet bireyleri ancak bir eitim grebilir. ki trl eitim bir lkede iki trl insan yetitirir. Bu ise, duygu ve dnce birlii ile dayanma amalarn tamamen yok eder ifadesi yer almaktayd.16

931

nklplardan kastedilen kkl deiikliklerin meydana gelmesidir. Atatrke gre, inklplar esas yapan ve onlara sahip kan Trk milletidir. Bunu, 30 Austos 1925te yapt konumada da vurgulamtr. Gazi,inklb var olan kurumlar zorla deitirmek, Trk milletini geri brakan kurumlar ykarak, yerine, ada milletler seviyesine karacak yenilerin konulmas olarak ifade etmektedir: Biz byk bir inklp yaptk. Memleketi bir adan alp, yeni bir aa gtrdk. Bir ok eski messeseleri yktk. Ancak, O, inklp dmanlarnn frsat beklediini, inklbn binlerce dman olduunu, bu yzden uyank olmak gerektiine de dikkat eker: En ileri demokrasilerde bile rejimi korumak iin sert tedbirlere mracaat edilmitir. Bize gelince inklb koruyacak tedbirlere daha ok muhtacz. 17 Gazi, inklplarn gerekletirilmesinden nce halkn iine girmekte, geziler yapmakta, halk sahip kacak ve benimseyecekse inklplar gerekletirmekte idi. Nitekim, 1930daki bir konumasnda bunu yle ifade etmitir: nklp milleti ve sosyal evreyi hazrlayarak yaplr. nklp hareketlerinde dikkat edilecek nokta insan cemiyetlerinin emellerini, fikirlerini tehis ettikten sonra, onlara yenilikleri kabul ettirebilmektir. Gazi, gerek harf, gerek apka inklplarnda halkla btnlemeyi bilmitir. nklplarn ortaya konmas ve uygulanmasnda bata silah arkadalar ve milletvekillerinden byk destek grmtr. Atatrk, Trkiye Byk Millet Meclisinin kurulmasndan itibaren lm olduu tarihe kadar olan sre iersinde Trkiyeyi ada medeniyetler seviyesine karma almalarnda baarl olmutur. 4. Cumhuriyetilik Saltanat kaldrldktan sonra yeni bir sistem aranmaya balanmt. Bunun uygulanmasna, savan bitiminden ve ulusal devlet olarak btn devletler tarafndan kabul edildiimiz Lozandan sonra balanmtr. Sistem olarak da Cumhuriyet benimsenmitir. Atatrk Cumhuriyete ynelten pek ok sebep vard. Bunlarn banda Onun ok uzun bir sreden beri Cumhuriyet zlemini duymu olmas gelir. 1908 nklb ile tatmin olmayan Kolaas Mustafa kemal, daha o tarihlerde bizzat inklb kendisinin tamamlayacan ifade etmiti. Cumhuriyet, Atatrkn ve Trk Milletinin karakterine uygundur. nk, hrriyet rejimidir. Cumhuriyet en ileri devlet ve hkmet eklidir. Medeniyet dnyasnn ada ynetim eklidir. nsanca yaama dzenidir. Atatrk, Cumhuriyeti u ekilde deerlendirmekte idi: Cumhuriyet milletin kendi istek ve arzusu ile olumutur. Cumhuriyetin kuruluu ile hkmet, millet arasnda ayrlk kalmamtr. Cumhuriyet bir anlamda devlet iktidarn ifade eder.

932

Cumhuriyet, bir devlet ekli, biimi olduu kadar uygulanan siyasi rejimin de addr. Cumhuriyet Trk nklbn ifade eder. En ileri ve en gelimi devlet eklidir. Cumhuriyet bir hedeftir ve dayana milli egemenliktir. Trk Anayasa sistemine ballktr. Cumhuriyet fazilet ve adaletle e anlamldr.18 Gazi, 23 Eyll 1923te Newe Freie Presse Muhabirine verdii beyanatta, Trkiyenin idaresinin demokratik bir cumhuriyet olacan vurgulamt. Ayn gn Vatan Gazetesi Knn-i Essi esaslarnn Cumhuriyete dayal olduunu, mebuslar arasnda bunun bir an nce kabul edilmesi iin bir eilim bulunduunu ne srmekteydi. Trabzonda stikbal Gazetesi, 26 Eyllde Cumhuriyet idaresinin kurulacan belirttii gibi, sonraki tarihlerde bu konudaki haber ve yorumlarn srdrmt. stanbulda Vatan, kdam, Tanin, Vakit, Tevhid-i Efkr gazeteleri 23 Eyllden 29 Ekim 1923e kadar bir ay akn srete hemen hemen her gn stunlarnda Cumhuriyet ile ilgili haberlere, makalelere, tartmalara yer vermilerdi. Dolays ile Cumhuriyet baz muhalif gazetelerin belirttii gibi aceleye getirilmemitir.Tanin Gazetesi, 31 Ekim 1923 tarihli saysnda, Meclisin 286 kii olduunu,ancak, Cumhuriyet ilnnn 158 milletvekili ile gerekletiini, bu karar iin Meclisin te ikisinin yani yz doksan yenin olmas gerektii tezini savunmaktadr.19 Ancak, yasalarn kmas iin oy okluu yeterlidir. Dolayc ile Taninin ortaya att tez doru deildir. 29 Ekim 1923 gn Yunus Nadi,Gaziye Bunu en kuvvetli zamanmzda yapmalyz deyince, Gazi de En kuvvetli zamanmz bugndr demiti. Gerekten de en kuvvetli zaman o gnd ve Cumhuriyetin iln iin gerekli zemin ve artlar olumutu.20 nk, tilaf Devletleri ile yaplan sava baar ile sonulanm, saltanat kaldrlm, Lozan Antlamas imzalanmt. Gerek Trkiyede, gerekse d dnyada Gazi kurtarc ve Trkiyeyi yeni ufuklara ynlendirici kii olarak tanmlanmaktayd. Gaziye gre demokrasi prensibini en ada ve mantkl olarak uygulayan sistem Cumhuriyetti. Cumhuriyette son sz halkn temsilcisi olarak seilmi olan Meclisindir. Gazi, Cumhuriyete ve Cumhuriyetin dayana olan milli eemenlik kavramna gnlden baldr. Onun iin en byk hedef Cumhuriyetin korunmasdr Nutukta da belirtildii zere bu grev genlere braklmtr. Cumhuriyet, inklplarn en nemlilerinden olan liklii de ateli bir ekilde savunmaktadr. 5. Laiklik Osmanl hukuk sisteminde daha ok rf esaslar geerlidir. Kanuniden itibaren padiahlar kanunnameler yaynlamlardr. Tanzimat dneminde de Ceza, ticaret kanunlar yapld gibi, mecelle de ilemeye balamt. Merutiyetin balarnda Mithat Paa fetva messesesinin kaldrlmas ynndeki nerisini cesaretle ortaya koyarken, tihat Dergisinde yaynlanan bir yaz da, daha sonra Atatrk dneminde yaplacak yeniliklerin ilk kvlcmlarn ortaya koymaktayd. Bu dergide mecellenin

933

kaldrlmas ya da yeniden dzenlenmesi, eri mahkemelerin kaldrlmas ve nizmi mahkemelerde yeni dzenlemelerin yaplmas, Latin harflerinin kabul, frkln kaldrlmas, kadnlarn diledikleri gibi giyinebilmeleri, fesin kaldrlmas, yerli mal kullanlmas, padiahn bir tek karsnn olmas, tekke ve zaviyelerin kaldrlmas, Avrupa meden kanununun kabul ile evlenme ve boanma artlarnn deimesi, birden fazla kadnla evliliin yasaklanmas, cbbe giymenin yalnz din mensuplarna tannmas, sark sarmann, cbbe giymenin, evliya ziyaretlerinin yasaklanmas yer almaktayd. Mustafa kemalin yukarda belirtilen hususlarn hepsini zaman geldiinde uyguladn biliyoruz. Ancak, kendisinin bu nerilerden yararlanp, yararlanmadn bilmiyoruz. Laiklik konusunda 1928e kadar olan sre iersinde pek ok ilerleme olmutur. 1 Kasm 1922de saltanatn kaldrlmas ile eyhlislamlk da tarihe karmtr. Son eyhlislam Medeni Mehmet Nuri Efendi bu tarihte grevinden istifa etmitir. 3 Mart 1924te, hem halifelik, hem de eriye ve Evkf Vekleti kaldrld. Ayn tarihte eitimi birletiren yasa karld. Milli Eitim Bakan Vasf nar, 11 Mart 1925te medreselerin hepsinin kapatlmas iin emir verdi. Tevhid-i Efkr Gazetesinin ve baz softalarn direnmesi, inklba gnl vermileri ve Gaziyi yolundan eviremedi.21 1925 ylnda tekke ve zaviyeler kapatlp, tarikatlar yasaklanm, trbedarlk vb. benzeri unvanlar kaldrlmt Ancak, 1950de karlan bir yasa ile tarihte byk yere sahip olan Trk byklerine ait trbelerle, byk sanat deeri olan trbelerin verilecek bir izinle almas karar kabul edildi.1925te takvim, apka-klk-kyafet, 1928de harf inklplar ile laiklik konusunda nemli ilerlemeler kaydedildi. 10 Nisan 1928de Tekilt- Essiye Knnunda baz deiiklikler yaplm ve 1924 Tekilt- Essiyesinde ikinci maddede yer alan Trkiye Devletinin dini, din-i slamdr fkras ile yirmi altnc maddedeki Ahkm- eriyyenin Byk Millet Meclisi tarafndan yrtleceini belirten cmle kaldrlm, ayrca, milletvekillerinin ve Cumhurbakannn yaptklar yeminler de dini kurallar kapsamndan karlarak, bunlarn namus zerine iilmesi kabul edilmitir.22 Liklik daha sonraki anayasalarda da, 1961 ve 1982de de yer alr. Bunlara gre, lik devlette kiiler din ve vicdan, ibadet hrriyetlerine sahiptir. Bir din ya da mezhep mensubunun dierlerine bask yapmasn nlemek lik devletin grevidir. Herkes dini inancn yerine getirecektir. Ancak, ibadetler, din ayin ve trenler kamu dzenini bozmayacak ekilde olacaktr. Din ve devlet ileri birbirinden ayrdr. Dini ktye kullanmak liklie aykrdr. Devletin siyasal yapsn, hkmet ve idarenin ileyiini dzenleyen kanun ve kurallar, dini prensipler deil, akl, mantk, ihtiya ve hayatn gerekleri dzenler. Eitim kurumlar ve eitimin kapsam dini kurallara gre dzenlenemez. Kimse devletin resm olarak benimsedii bir din ya da mezhebi renip, o yolda eitime zorlanamaz. Bat lkelerinde din grevlilerine ve ibadet-hnelere devletin yardm olmaz iken, Trkiyede Diyanet leri Bakanl hizmetlerin grlmesi iin bu grevi ykmlenmitir. 23 Eer atamalar devlet

934

tarafndan olmaz ise ister istemez ortaya bir kaos kabilir. Bilgili din adam bulmak, buna cret demek zellikle kylere braklrsa zorluklar ortaya kabilir. Manevi deerler ile bilim arasnda eliki olacan dnmek yanltr. Bilim adamlarnn sz sahibi olmalar,konularn aklla, bilimsel metotla, deneyle zme kavuturulmasn dini fetvalarla snrlamak ok byk bir yanllkt. adalama her eyden nce, ada bilime dayal bir medeniyeti gerekletirmektir. Bunun yolu da lik devletten geer. 6. Devletilik Trk Devleti kurulduunda ekonomik ynden ok zayft. D borlar, paraszlk, alt yap noksanl,teknik eleman yokluu, aydn saysnn ok az oluu ve benzeri pek ok dertler ile kar karyayd. Gazi, yeni Trk Devletinin gl bir ekonomi sayesinde kalknacana inanmt. Hatta, milli mcadelenin en kzgn dneminde, Onun sava sonras yeni Trkiye Devletinde uygulanmas gereken iktisat politikasnn hazrlanmas iin zel bir heyet kurmas son derece ilgintir. Heyetin Bakan Ziya Gkalptir. Gazinin zaman zaman almalarna katld heyet, almalarn Ankara Garnda bir vagon iersinde uygulamtr. Mustafa Kemal, milli mcadelenin bandan beri devletilie ynelmitir. 1 Mart 1922de yapt konumasnda da devletilii dile getirmitir: Siyaset-i iktisadiyemizin mhim gayelerinden biri de, menfi-i ummiyeyi alakadar edecek messesat ve teebbst- iktisdiyeyi kudret-i maliye ve fenniyemizi msaadesi nispetinde devletletirmektir.O, devletilii u ekilde aklamaktayd: Bizim takip ettiimiz devletilik ferd ve faaliyeti esas tutmakla beraber mmkn olduu kadar az zaman iinde milleti refah ve memleketi mamuriyete (bayndrla) eritirmek iin milletin ummi ve yksek menfaatlerinin icb ettirdii ilerden bilhassa iktisadi sahada fiilen alakadar etmektedir 24 Gazi, d borlanmaya belirli koullar iersinde taraftardr. O, d borlanmann amacn noktada toplar: Halkn yaam dzeyini ykseltmek, bayndrl ve retimi artrmak, gelir kaynaklarnn gelitirilmesine yararl olmak. Gazi, liberal ekonomiyi de desteklemektedir. Atatrkn devletilik anlay halkln da tamamlaycs bir konumda ele alnmaldr. O, bu hususu Devletilik, zellikle sosyal, ahlak ve millidir. Milli servetin datmnda daha mkemmel bir adalet ve emek sarf edenlerin daha yksek refah, milli birliin mmessili olan devletin en mhim vazifesidir biye aklar. Gazi, ayrca Trkiye devletiliin, XIX. yzyldan beri sosyalizm dnrlerinin ortaya koyduu sistemden farkl kendine zg bir sistem olduunu da vurgular. Hi phesiz Trkiyeyi Devletilik anlayna gtren en nemli neden 1929daki dnyadaki iktisad krizdir. Btn dnya lkeleri mal sknt iersinde bulunurken, kaplarn kapatp, kendi gereksinimlerini kendileri salarken, Trkiye de ayn yola bavurmak zorunda kald. Ancak, zaten bu tarihe kadar olan sre iersinde, zellikle 1923-1928 arasnda Trkiyede zel giriim olmad iin zaten yatrmlar devlet tarafndan yaplyordu. Trkiye, bir taraftan Dyn-u Ummiye ile ilgili borlar derken, dier taraftan da yabanclarn elinde bulunan demiryollar, su, telefon, liman, metro

935

(Beyolu-Galata aras), havagaz gibi alt yap ile ilgili tesislerin millilemesi iin alyordu. Demiryolu, fabrika, yol, liman yapm ileri devlet tarafndan yrtlyordu. 1926da Kayseri Uak, Alpulu (Krklareli), Uak eker, Bnyan Mensucat fabrikalarnn almas buna bir rnektir. Bu arada zel sermayeye de destek verilmekteydi.1929dan sonra bunlarn hacmi eskiye gre ok artmtr. 1927de 197 olan fabrika says 1933 sonlarnda 3000i amt.25 Birinci ve ikinci be yllk sanayi plnlar dneminde alan fabrika says 30a yaklamtr. 1931-1932 yllar arasnda hazrlanan ve 1934 Maysnda uygulamaya konan Birinci Be Yllk Sanayi Pln ile hem lke gereksinmelerinin giderilmesi, hem de hammaddeleri lkede bulunan sanayi iletmelerinin kurulmas amalanmt. 1936da hazrlanan ve 1937de uygulama alanna giren kinci Be Yllk sanayi Dneminde pek ok sanayi tesisi ald. 8 Kasm 1937de Birinci Cell Bayar Hkmeti programnda Atatrkn uyar ve dnceleri yer alm ve bunlar drt ana grupta toplanmt: 1-Topraksz ifti brakmamak 2- aralarn artrmak, iyiletirmek ve korumak 3-Tarm blgelerine gre zel nlemler almak 4-ok iyi ve ucuz rn elde etmek.26 Atatrk,yeni kurulan devletin elinde bulunan ok kt olan olanaklar son derece zenli kullanarak ekonomisi salam temellere dayal bir devlet yaratmak istiyordu. Devletilik bu yzden ok nemliydi. 1931 ylnn Ocak Aynda zmirde yapt bir konumada Frkamzn izledii program, iktisad adan devletiliktir diyerek iktidar partisinin konumunu adeta onaylam ve 10 Mays 1931de Cumhuriyet halk Partisinin tzk ve programna devletilik ilkesi girmi, bylece alt ilke tamamlanmt. Devletilik ilkesine gre, byk ve kamu yararna uygun olan zel kurululara, devlet tarafndan plnl olarak zel sermayeye yol gsterilecekti. Ancak, piyasalar da devletin denetimi altnda bulunacakt. O, bunu 1 Kasm 1937de yapt konumada da dile getirmiti: Kesin zaruret olmadka, piyasalara karlama; bununla beraber, hibir piyasa babo deildir.27 Atatrk devletilik, gl ve ada devlet yaratma dncesi yannda halklk ilkesini de savunur. Snf mcadelesi ile urar. Herkesin eit pay ve refaha sahip olmasn kabul eder. Atatrk dnemi devleti politikalarn ierii dondurulmu deildir. Devletilik iinde bulunan hallere, artlara ve zorunluluklara ak kap brakr. Atatrk dneminde bile ekonomik artlara uygun deiiklikler yaplmt. Bulunduumuz dnemde zel giriime daha ok yer verilmekte, yatrmlarn zel giriim tarafndan yaplmas desteklenmektedir. Demiryollar, deniz yollar, kara yollar, devlet su ileri, metro, eker, imento, kuma, Paabahe cam vb fabrikalar, tekel gibi iletmeler gene devlet tarafndan iletilmektedir. Ancak, tekelde dahi zel teebbse izin verilmektedir. Devlet bankalar yan sra zel bankalar da almaktadr. Biraz nce belirttiimiz zere, Atatrk dnemi devletilik politikas devre gre deiiklik gsterebilir. Esasen, o dnemde de zel giriim tevik edilmekteydi. Devletilik, o dnemde, o artlar iinde devlet, lke, ulus olanaklarnn kullanmnda, iletilmesinde, gelimede, adalamada, devletin ekonomik ilevine yn veren bir ilkesi olarak lkenin kalknmasnda byk rol oynamtr.

936

1 sayfa. 135 2

Hamza Erolu: Atatrke Gre Millet ve Milliyetilik, stanbul 1981 Atatrk Yolu adl kitap,

Afet nan: Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrkn El Yazlar, Ankara 1969, sh. 19

3 4

Ycel zkaya: Trk stikll Sava ve Cumhuriyet Tarihi, Ankara 1981, sh. 71 Cokun ok: Tarihimizde Trkiye Szcnn Resmen lk Kullanl, Ankara 1988,

Atatrk Haftas Armaan, Genelkurmay Asker Tarih ve Strateji Ett Bakanl Yayn. 5 6 7 Mustafa Kemal Atatrk: Nutuk, Ankara 1927, sayfa. 277 Mustafa kemal Atatrk: Nutuk, Ankara 1927, sayfa. 289 Ycel zkaya: alt lke, Ankara 1991, Atatrk Yolu Dergisi, say. 8, sayfa. 652, Ankara

niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Yayn 8 Bekir Stk Baykal: Atatrkn Milliyetilii, Ankara 1992 (Atatrk Dnce), sayfa324-

325 Atatrk Aratrma Merkezi Yayn. 9 Turhan Feyziolu: Atatrk ve Milliyetilik, Ankara 1992 (Atatrk Dnce), sayfa298-

299, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn. 10 Ycel zkaya: Alt lke, Ankara 1991, Atatrk Yolu, say. 8, sayfa. 654-655, Ankara

niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Yayn. 11 Ergun zbudun: Atatrk ve Demokrasi, Ankara 1989, Atatrk Aratrma merkezi Dergisi,

say. 14, sayfa 285 12 Ycel zkaya: Atatrk ve Halklk, Ankara 1991 (Atatrk Dnce), sayfa. 458-460,

Atatrk Aratrma Merkezi yayn 13 Ergn zbudun: Atatrk ve Demokrasi, Ankara 1989, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi,

say. 14, sayfa 287 14 15 Ycel zkaya: Alt lke, a.g.m., sayfa 667-669 Cahit Bilim: nklp Kavram, Ankara 1990. (Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi I/I), sayfa 7-8,

YK Yayn 16 Reat Gen: Trkiyeyi Laikletiren Yasalar, Ankara 1998, sayfa. XI-XIII (Reat Kaynarn

giri ksm), Atatrk Aratrma Merkezi Yayn

937

17 18

Ycel zkaya: Alt lke, a.g.m., sh. 657-659 Hamza Erolu: Atatrk ve Cumhuriyet, Ankara 1989, sayfa92-100, Atatrk Aratrma

Merkezi yayn. 19 Ycel zkaya: Trk Basnnda Cumhuriyetin lnnn ncesi ve Sonras, Ankara 1993,

Atatrk Yolu, say. 11, sayfa. 279-301, Ankara niversitesi. Trk nklp Tarihi Enstits Yayn 20 Ycel zkaya: Atatrk Biyografisinden Sayfalar I, (1923-1928), Ankara 1984, Atatrk

Aratrma Merkezi Dergisi, say 18, sayfa. 115 21 Ycel zkaya. Atatrk Biyografisinden Sayfalar II, Ankara 1990, Atatrk Aratrma

merkezi Dergisi, say 18, sayfa513 22 Mahmut Gololu: Devrimler ve Tepkileri, Ankara 1972, sayfa. 235-237. Trkiye Byk

Millet Meclisi Zabt Ceridesi, III. Devre, sayfa 104, 112, 125 23 173-174 24 25 26 Ycel zkaya: a.g.m. sh. 661-662 Ycel zkaya: Trk stikll Sava ve Cumhuriyet Tarihi, Ankara 1981, sayfa. 214-221 Yksel lken: Atatrk ve ktisat, Ankara 1986 (Atatrk lke ve nklplar tarihi II), sayfa Turhan Feyziolu: Trk nklbnn Temel taa: Laiklik, stanbul 1981 (Atatrk Yolu), sh

252, YK Yayn 27 Ycel zkaya: Alt lke, sayfa. 664

938

Atatrk ve Din / Yrd. Do. Dr. Ahmet Faruk Kl [s.524-533]

Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi /Trkiye Giri Oluturduu toplumsal dalga itibariyle, bin dokuz yz yirmilerin balarnda Trk ve dnya tarihine bir sosyal olay olarak giren Mustafa Kemal Atatrk, ksa bir sre sonra sosyal olgu seviyesine ykselmi ve insanla mal olmutur. Tarihi sre ierisinde btn dier sosyal olgularda olduu gibi, Atatrk olgusunun da bilimsel bir ekilde aydnlatlmas son derece nemlidir. Hi phesiz, bu balamdaki temel aratrmalardan birisi de Atatrk ve Din konusudur. Temel sosyolojik kurumlardan birisi olan din olgusu karsnda Atatrkn taknm olduu tutum; din-devlet ilikileri ve laiklik asndan byk nem tamaktadr. Fakat bu konuda alan bir ok yerli ve yabanc aratrmac, zt kutuplarda toplanmlardr. nk bu incelemeler genellikle belirli ideolojiler dorultusunda yaplmtr. Farklln bir dier nemli sebebi de, verilerin psiko-sosyal ortamdan kopuk olarak deerlendirilmesidir. Bu ise; kastedilenden ok farkl, hatta aksi neticelerin kmasna sebep olabilmektedir. O halde, bu konunun objektif ve psiko-sosyal artlar erevesinde ele alnmas gerekmektedir. I. Blm: ahsi nan Asndan Atatrk 1.1. Dini Tecrbe, Dini Tutum, Dua ve Atatrk Kutsaln tecrbesi eklinde tanmlanan dini tecrbe1 birok ada psikolog tarafndan Allahn iaret ve delillerinin sezgi yoluyla kavranmas olarak alglanmtr. Bylece dini tecrbe kavram altnda, uur olaylar olarak insann dini duygular bilimsel incelemeye tabi tutulmutur. 2 Herhangi bir din hakknda, zellikle kk yalarda alnan din eitimi ve yaanan dini tecrbe; o retinin kabul asndan byk nem tamaktadr. Ayn ekilde ocuun yetitii evre, onun kiiliinin olumasnda ok nemli bir faktrdr. te yandan ocuk, Allah inancna ok ak bir yapdadr. 6-7 yanda ocuk, Allah btn kainattaki varlklarn yaratcs olarak tasarlar. 7 yandan itibaren genellikle ocuun Allah tasavvuru olduka aklk kazanr ocuklar Allahn varln zorunlu olarak grrler.3 Atatrk bu adan tahlil edildiinde, onun ocukluunun dini bir evre ierisinde getii grlmektedir. Atatrkn annesi Zbeyde Hanm Selanikte Zbeyde Molla diye tannmt. nk Rumelide az ok Kuran, namaz, mevlit gibi bilgileri olan ve bunlar etrafndakilere reten okumu kadnlara molla deniliyordu.4 Bylece, kk Mustafa dindar bir annenin elinde hayata gzlerini at. Selanikteki Hatuniye, yahut Ahmet Suba mahallesinin basit, fakat mslman bir hava esen sokaklarnda ilk ocukluk yllarn yaad.5 lk renimini grd emsi Efendi Mektebi ve daha sonra devam ettii Selanik Mlkiye dadisi devrin artlar iinde ciddi dini bilgiler veren retim

939

kurulular idi. Hatta daha sonra girdii Selanik Askeri Rtiyesi de, Manastr Askeri dadisi de programlarnda ayn ciddiyet ve seviyede din kltr veren messeselerdi.6 Dini tutum, kiinin dinle ilgili dnce, duygu ve davranlarn belirleme tarzdr. Yani kiinin dine dair bilgi ve inanlar (zihni unsur), dinin btnnden ya da herhangi bir esasndan holanmas veya holanmamas (duygu unsuru) ve dinle ilgili davranlar, yani lehte ve aleyhteki bir takm faaliyetleri (davran unsuru) onun dini tutumunu oluturur.7 Dini tutumlarn olumasnda bata aile grubunun byk etkisi olur. Ailedeki bireylerin dini tutum ve davranlar ocuu kuvvetle etkileyerek, onun dini tutumlarnda belirleyici bir rol oynar. ocuk da benzer tutumlara sahip olur. Her ne kadar ya ilerledike ocuun dini tutumlarnda deiiklikler olursa da ocukluk dnemindeki tutumlarn izlerine her zaman az ok rastlamak mmkndr.8 Dini tutum asndan Atatrk tahlil edildiinde, onun dini tutum kabul edilebilecek bir ok davran sergiledii grlmektedir. Bunda bata annesi olmak zere ailesinin ve ocukluunun getii psiko-sosyal ortamn byk bir etkisi vardr. Bu etkinin izlerine hayatnn her aamasnda rastlamak mmkndr. Bu balamda Atatrkn slam dininin kutsal kabul ettii gn ve aylardaki davranlar onun dini tutumlar hakknda aydnlatc veriler sunmaktadr. Bu konuda Sadi Borakn 27 ubat 1960 tarihili Akam Gazetesinde yaynlanan Hafz Yaar Okurla yapt mlakatta u bilgiler vardr: Ramazanlarn atam iin hususi bir nemi vard. Ramazan gelir gelmez incesaz heyeti ankaya Kkne giremezdi. Kandil geceleri de saz aldrmazlard. Sadece beni huzurlarna arr Kuran- Kerimden baz sureler okuttururlard. Ben okurken gzleri bir noktaya taklr, derin bir istirak iinde dinlerlerdi. Ruhen ok mtelezziz olduu her halinden anlalrd.9 Ramazan ve kandil gecelerine zel bir nem vermek, bu gecelere sayg gstergesi olarak baz alkanlklar brakmak, dinen ibadet saylan Kuran- Kerim okutup dinlemek ve dini dncelere dalmak gibi davranlar; bir kimsenin dini tutumlar olarak deerlendirilebilir. inde inan olmayan ya da din karsnda tamamen olumsuz bir tavr benimseyen bir kimseden byle davranlar beklemek mmkn deildir. Atatrk, ayn erevede Ramazan aylarnda Hac Bayram ve Zincirli Kuyu Camilerinde ehitlerin ruhuna, kendi ecdadnn ruhuna Hatmi erif okutuyordu.10 Ahret inancyla yakndan ilgili olan ehitlik gibi bir dini kavrama inanmak, ehitlerin ruhuna bir ay sreyle hatim okutmak gibi davranlar da; dindarane tutumlar olarak deerlendirilebilir. Ahret hayatna, dini anlamdaki ruh kavramna, Kuran okumann sevabna, Ramazan aynn kutsiyetine, camilerin nemine inanmayan materyalist bir kimseden bylesi davranlar beklemek mmkn deildir. phesiz Atatrkn dini tutumlar yukardaki birka rnekle snrl deildir, bu alanda yzlerce veri bulmak mmkndr. nsandaki dini duygular gsteren faktrlerden birisi de duadr. Her ne kadar inansz insanlarn da dua edebildii iddia edilebilse de, bu istisnai bir durumdur. Byle kimseler, eer belirli bir ilaha dua ediyorlarsa, o zaman onlarn ateist olduunu iddia etmek mmkn deildir. Buna gre psikolojik adan, dua ve ibadet insan ile Allah arasnda iman ba ile kurulmu ilikiyi tanmlayan ve da yanstan uygulamalar btndr.11 Dua ile insan dorudan doruya Allaha bavurmakta ve Onunla konumaktadr.12

940

Dini duygu ve dua faktrleri asndan M. Kemal Atatrk tahlil edildiinde, onun bir ok dini duyguyu yaad ve halk tabiriyle az dual bir insan olduu grlmektedir. Mesela, 7 ubat 1923 tarihinde Balkesir Paa Camiinde yapt konumada ok nemli bir dini duygu olan Allahtan sevap beklentisi ierisinde olmutur: Hz. Peygamberin mbarek yolunda bulunduumuz bu dakikada milletimize; milletimizin bugnne ve geleceine ait hususlar grmek maksadyla bu kutsal yerde Allahn huzurunda bulunuyoruz. Bu vesile ile byk bir sevaba nail olacam mit ediyorum.13 Atatrk, zellikle stiklal Mcadelesi yllarnda bir dier dini duygu olan Allahtan yardm beklentisi ve Ona gven duygusu ierisinde olmutur: Davamzn meruiyet ve kudsiyeti, bu mkil zamanlarda, Cenab- Haktan sonra en byk zahirimizdir.14 Giritiimiz istiklal ve vatan mcahedesinde Cenab Hakkn avn inayeti bizimledir.15 Atatrkn yaam olduu dua tecrbesinin younluunu gstermesi bakmndan ok nemli bir belge de, 21 Nisan 1920 tarihli bildiridir. Altnda Atatrkn imzas olan bu bildiri, BMMnin al davetiyesidir. Bu bildiri tamamen dua faktr zerine bina edilmitir. Burada; lkenin dt kt durumdan kurtulu iin, btn milletin Allaha dua etmesi istenmektedir. Bu erevede; Namaz, Toplu Dua, Hususi Dua, Hatim, Buhari Hatmi, Mevlit, Ezan, Sala, Sakal erif, Hutbe, Vaaz, Kurban, Kutsal Gn, Allahtan Yardm gibi hemen hemen btn dini dua ve sembollere yer verilmitir.16 M. Kemal Atatrk, Meclisin alndan sonra da, burada yapm olduu birok konumasnda Allaha dua, kr ve minnet ierisinde olmutur. Hatta tecrbe ettii baz dini duygulara bakalarn da davet etmitir: Gryorsunuz ki; bize yapmak istedikleri btn felaketleri Cenab- Hak onlarn bana tevcih etti. Cenab- Allahn adaletinin bu kadar vazh tecellisine hep beraber hamd sena edelim. (Hamdolsun sesleri)17 Ayn ekilde ehitlerin arkasndan, ayaa kalklmak suretiyle fatiha duasnn okunmas isteinde bulunmutur: Bu ahamet meydanlarnda rahmet-i rahmana kavuan hedamzn muazzez ervahna hep beraber fatihalar ithaf edelim. (Kaimen fatihalar ithaf edildi) 18, Bu rfekay kiramla beraber istiklal urunda cephelerde ve suvari saire ile ehid olan bilumum arkadalarmzn ruhlarna kaimen fatihalar ithaf edelim. (Umumem ve kaimen fatiha ithaf olundu.) 19 Atatrk, 29 Ekim 1923 tarihinde Cumhurbakan seilince yapt teekkr konumasnda yine Allahn yardmna snma duygusu ierisinde olmutur: Ancak bu sayede ve Allahn inayetiyle, ahsma tevcih buyurduunuz ve buyuracanz vazaifi hsn ifaya muvaffak olabileceimi midederim. (Allah muvaffak etsin sesleri)20 1.2. Atatrke Gre Dinin Psikolojik Gereklii Ferdin inan ve dini hayatn uur olaylar olarak ele alan psikoloji,21 dini bir realite olarak kabul etmektedir. Bu bilim dal ierisinde dinin psikolojik boyutunu daha kapsaml bir ekilde incelemeyi amalayan din psikolojisi dal da gelimitir. Din psikolojisi, inan ve inkar olaylarn psikolojik adan tahlil etmeye almaktadr. nan noktasndaki arlkl grlerden birisi; insanlarn mutlak anlamda inansz ya da dinsiz olmalarnn ok zor olduu yolundadr. zellikle ocukluktan itibaren dini bir psiko-sosyal evrede yaayan insanlar arasnda bu zorluk daha da artmaktadr: Genellikle insanlarda

941

en esasl terbiye din ile balar. ocuk genellikle nce din ile terbiye olduu iin dini inanlar dimada kkleirDaha sonralar tamamen dinsiz olduklarn iddia edenlerin bile bir ok ilerinde dinin izleri grlr, o terbiyeden bsbtn ayrlamazlar. Onun iin dinin ruh zerindeki etkisi byktr.22 Atatrk, yukardaki adan tahlil edildiinde, onun dinin psikolojik gerekliine kesinlikle inand grlmektedir. Ona gre de, psikolojik adan dini inanca sahip olmayan herhangi bir insan dnmek mmkn deildir: Fakat bence, dinsizim diyen mutlaka dindardr. nsann dinsiz olmasnn imkan yokturDinsiz kimse olmaz. Bu genelleme iinde u din veya bu din demek deildir.23 1.3. Atatrke Gre Dinin Sosyolojik Gereklii Modern sosyoloji, her toplumda mutlaka bulunmu ve bulunacak kurumlar olarak alt temel kavram tespit etmitir. Bunlar aile, eitim, ekonomi, siyaset, bo zamanlar ve dindir. Bu ana kurumlar olmakszn bir sosyal yaam dnmek mmkn deildir. Antropologlar temel kurumlarn bulunmad ilkel, ada ya da tarihsel bir toplumu henz kefedememilerdir.24 Yukardaki tarihsel ve sosyolojik gereklik dorultusunda M. Kemal Atatrkn 1930 ylnda sylemi olduu u sz ok anlamldr: Din vardr ve lazmdr. Din lzumlu bir messesedir. Dinsiz milletlerin devamna imkan yoktur.25 Burada aka grld gibi Atatrk, din kurumunu tarihsel bir realite olarak kabul etmektedir. Ayrca dini, modern toplumun vazgeilmez unsurlarndan birisi olarak alglamaktadr. stelik milletlerin tarih sahnesindeki mevcudiyeti ile dine ballklar arasnda mutlak bir ba kurmaktadr. Ona gre dinsiz milletlerin gelecei olamaz. M. Kemal Atatrk, yukardaki yaklamlaryla ayn zamanda Materyalizmin din tezini de kesin bir dille reddetmi olmaktadr. Mesela Marksizme gre din, snf mcadelesinin eseri olan bir st yap olaydr. Ezenlerle ezilenlerden ibaret olan cemiyette afyon olarak kullanlan bir unsurdur.26 Devlet kurumu gibi din kurumu da mutlaka ortadan kalkmaldr. 27 Oysa Atatrkn din anlaynda dinlerin gelecekte kalkacana, kalkmas gerektiine dair herhangi bir dnce yoktur. nk o, milletlerin mevcudiyetleri ile dinin varl arasnda mutlak bir ba kurmutur. Bu sistematie gre dinin ortadan kalkmas demek ayn zamanda milletin de tarih sahnesinden silinmesi anlamna gelmektedir. 1.4. Allah nanc Asndan Atatrk Allah inanc, dini tecrbe ierisinde yer almaktadr. Farkl dini telakkilere gre farkl tanr anlaylar da gzlenmektedir. Mesela ok tanrl dinlerde antropomorfizim (Allah insana benzeterek tasavvur etme) inanc grlmektedir.28 Bununla beraber yaplan aratrmalar sonucu, btn dinlerde bir yce Tanr inancnn bulunduu tespit edilmitir.29 Monoteist dinlerde Allah, kainattan farkl, ona ve ondaki varlklara hibir surette benzemeyen akn (transcendant) bir kudretin addr.30 nceki balklar incelendikten sonra, Atatrkn dini inanc var myd, ateist ya da deist miydi, gibi sorular ortaya atmak son derece anlamszdr. Hele bunlar savunmak mantki adan abestir. nk Atatrk, birok konumasnda Allahn varln ikrar etmi, ayn zamanda Allahn birliini de

942

tasdik etmitir. Atatrk, varlklar Allahn insanlar iin yaratt nimetler olarak grmektedir: Allah birdir. an byktr,31 Allah dnya zerinde yaratt bu kadar nimetleri, bu kadar gzellikleri insanlar istifade etsin, mtenaim olsun diye yaratmtr.32 Atatrke gre Allah kavramn kavramak kolay bir ey deildir: Allah mefhumu insan beyninin ok g kavrayabilecei metafizik bir meseledir.33 Onun bu yaklamn Allahn varl asndan deil, mahiyeti noktasndan deerlendirmek gerekmektedir. nk yukarda grld gibi Atatrk, Allahn varl ve birliini ak bir ekilde kabul etmektedir. Allahn nasllnn insanlar tarafndan kavranamayaca konusu, modern din psikolojisi tarafndan da ifade edilmektedir: Allah ya da Kutsal Varlk, duygularla alglanamayan, tabiatst, akn bir mahiyette olduuna gre, Onun insan tecrbesi ierisinde kavranmas nasl mmkn olacaktr phesiz ki, insann idrak yaps Allahn mahiyetini kavrayamaz34 II. Blm: Din-Toplum likileriAsndan Atatrk 2.1. Atatrkn stiklal Mcadelesinde Din Faktrne Verdii nem Atatrk stiklal Mcadelesini yrtrken din faktrnden ustaca ve samimiyetle istifade etmitir. Nitekim, Atatrk Anadoluya getii ilk gnlerden itibaren gerek din adamlar da ona destek vermi, onun dncelerini paylam ve onun topluma mal olmasna byk katklar salamlardr. Atatrk bir ok konumasnda bu durumu teekkrle yad etmitir. Mesela 24.9.1924te Amasyada yapt bir konumada bu durumu yle ifade etmitir: Efendiler, bundan be sene evvel buraya geldiim zaman bu ehir halk da btn millet gibi vaziyeti hakikiyeyi anlamamlard. Fikirlerde teevv vard. Dimalar adeta durgun bir halde idi. Ben burada birok zevatla beraber Kamil Efendi Hazretleriyle de grtm Efendi Hazretlerinin mridane vuku bulan vaz ve nasihatndan sonra herkes almaya balad. Bu mnasebetle mft Kamil Efendi Hazretlerini takdirle yad ediyorum. Ve gen Cumhuriyetimiz bu gibi ulema ile iftihar eder.35 Atatrk, stanbul hkmeti tarafndan Ankara aleyhine karlan dini fetvalara kar, bunlarn geerli olmadn anlatan kar fetvalar almtr: Meclis itima eder etmez Anadolu ulemay kiramnn fetvasn almakla mukabil tedbire getik.36 Daha sonralar bu dini katklara yle teekkr etmitir: Bu noktada bilhassa Anadolu ulemay kiramnn hakiki fetvalarla ifa buyurduklar iradat mteekkirane yadetmeyi bir vazife bilirim. (Alklar) 37 Atatrk, sadece kar fetvalarla deil, halk savaa motive etme aamasnda da din faktrnn nemine iaret etmitir: Umur-u eriye Vekaletince btn mahallerdeki mfti ve kad ve sair ulemay kirama umumi tebligat mahsusa yaplmtr. Her yerde, camilerde halk tenvir ve irat iin vaz ve nasihatlar yaplmas hakknda talimat verilmiti ve filhakika her tarafta camilerde vaz ve nashat edilmitir.38 Atatrk, bu dini irat faaliyetlerinin fonksiyonel nemini de yle ifade etmitir: Hakikaten bendeniz de dndm; bu irat ve tenvir, propaganda meselesi gayet mhimdir, ordu kadar mhimdir, hatta ordudan daha mhim bir meseledir.39

943

M. Kemal Atatrk, milli ve bamsz bir devlet olma yolunda slam dinini bir engel olarak alglamam, tersine bunu bir avantaj olarak yorumlamtr. Bu balamda 28.12.1919da Ankaraya geliinin ertesi gn Ankara erafna yapt bir konumada, Mondros Mtarekesinin yedinci maddesini; dini adan dahi bamsz olmak zorunluluu olarak yorumlamtr: Yedinci madde; siyaseti hariciye hakkndaki noktai nazarmz bildirir. Her halde devlet milletimiz dahilen ve haricen btn manasiyle mstakil kalacaktr. Bize baka bir tarz idare tatbik edilemez. Bu bapta birok muhtelif esbabn banda en byk ve en mhim sebep udur. Dinen dahi mstakil olmak mecburiyetindeyiz.40 stiklal Mcadelesini yrten Atatrk ve arkadalarnn karlat en nemli problemlerden birisi, farkl unsurlarn ortak hedefler dorultusunda ynlendirilmesi olmutur. Atatrk bu sorunu zmek iin ortak slam emsiyesi kavramn n plana karmtr. 24.4.1920 tarihinde mecliste yapm olduu bir konumada bu konuda unlar sylemektedir: Fakat bu hudut dahilinde tasavvur edilmesin ki anasr slamiyeden yalnz bir cins millet vardr. Bu hudut dahilinde Trk vardr, erkes vardr ve anasr sairei slamiye vardr. te bu hudut memzu bir halde yaayan, btn maksatlarn btn manas ile tevhit etmi olan karde milletlerin hududu millisidir. (Hepsi slamdr, kardetir sesleri)41 Bize gre Atatrkn stiklal Mcadelesinde taknd btn bu tavrlar, taktik icab yaplm bir tutum olarak alglamak,42 kesinlikle doru deildir. Byle bir yaklam, Atatrk samimiyet ve doruluk problemiyle kar karya brakmaktadr.43 Zaten bu tr iddialar karsnda Atatrkn kendisi yle cevap vermektedir: Milletimizi imdiye kadar sylediim szlerle ve harekatmla aldatmam olmakla mftehirim.44 Bununla birlikte Atatrk, gelecee ait hangi dncelerini zamann artlar gerei syleyemediini aka ifade etmitir. Bunlar; Cumhuriyetin ilan, Saltanat ve Hilafetin ilgas, 1924 Anayasasnda devlet dininin zikredilmesi45gibi, birka balktan ibarettir. Buradan hareketle stiklal Mcadelesindeki btn dini unsurlar rol icab yaplm davranlar olarak yorumlamak asla doru deildir. 2.2. Sosyal Btnlemede Din Faktr ve Atatrk Atatrk, stiklal Mcadelesi sonras; toplumsal birlii, toplumsal motivasyonu salarken, dinin btnletirici ve motive edici gcnden de yararlanmtr. Yapm olduu birok konumasnda din birlii kavramn toplumu btnletiren, pekitiren bir unsur olarak grmtr. Ona gre halk kavram ayn zamanda dindal da ifade etmektedir: Arkadalar, buraya gelinceye kadar bir ok yerlere uradm. O yerlerin halkyla yani kardeleriniz, dindalarnz ve hemdertlerinizle ayn suretle musahabelerde bulundum ve onlarn da sizin gibi memleketin hal ve atisiyle fevkalade alakadar olduklarn grdm,46 Aziz vatanmzn dier ksmlarnda baz seyahatler yapm ve oralardaki dinda ve kardelerimiz ile temaslarda ve uzun hasbi hallerde bulunmutum47 Atatrk, millete desteklenecek bir inklap hareketinin Allah tarafndan baarl klnacana inanmaktadr. Fakat bundan sonra ihtiraslar iin deil, milli menfaatler iin hareket edilmelidir:

944

Muhterem Efendiler! Byle mecmua halinde yapacamz halas ve inklap hareketinin de dmana kar yaptmz istiklal hareketi gibi behemehal muvaffakiyetle neticeleneceine phe yoktur Byle admlarn nasibi de, bittabi Allahn emrettii, Allahn bu millete mukadder kld zafer ve muvaffakyat olacaktr.48 Atatrk, kadnlarn toplum hayatnda daha aktif grev almasnn gereini vurgularken, yine dini referanslara mracaat etmitir. Ona gre slam dini kadnlarn erkeklerden geri kalmasn asla uygun grmemitir: Bizim dinimiz hibir vakit kadnlarn erkeklerden geri kalmasn talep etmemitir Allahn emrettii ey, Mslim ve Mslimenin beraber olarak iktisab ilm irfan eylemesidir. Kadn ve erkek bu ilm irfan aramak ve nerede bulursa oraya gitmek ve onunla mcehhez olmak mecburiyetindedir.49 Atatrk, TBMMnin elde ettii btn baarlarn srrn; slam dininin emrettii alma metoduna uymu olmaya balamaktadr. Ona gre slam dini Mslmanlarn en gelimi bir toplum haline gelmelerini emretmektedir: Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti en meru ve en muvafk bir surette teekkl etmitir. Dinimizin talep ettii almak sayesindedir ki, buuk senelik az bir mddet zarfnda pek mhim netice elde etmitir., Bizim dinimiz milletimize hakir, miskin ve zelil olma tavsiye etmez. Bilakis Allah da Peygamber de insanlarn ve milletlerin izzet ve erefini muhafaza etmelerini emrediyor.50 2.3. Atatrke Gre Din Eitimi Din kurumunun psikolojik ve sosyal gerekliine inanan Atatrk, din eitimi konusunda nemli yaklamlarda bulunmutur. O, ncelikle din eitiminin zarureti noktasnda kesin bir tavr ierisindedir. kinci olarak, din eitiminde ihtisaslama ve ehliyet kavramlar zerinde durmaktadr. Bu balamda, 1.3.1922 tarihli meclis a konumasnda unlar sylemektedir: Binaenaleyh; bizim takip edeceimiz maarif siyasetinin temeli, evvela mevcut cehli izale etmektir Aleltlak umum kylye okumak, yazmak ve vatann, dinini, dnyasn tantacak kadar corafi, tarihi, dini ve ahlaki malumat vermek ve ameli erbaay retmek maarif programmzn ilk hedefidir. (Bravo sadalar) Efendiler; bu hedefe vusul, tarihi maarifimizde mukaddes bir merhale tekil edecektir. 51 Ayn konuda, 1923 ylndaki bir beyanatnda, okullarda din eitimi verilmesinin zaruretine yle iaret etmektedir: Bizde ruhbanlk yoktur, hepimiz msaviyiz ve dinimizin ahkamn mtesaviyen renmeye mecburuz. Her fert dinini, diyanetini, imann renmek iin bir yere muhtatr. Oras da mekteptir. 52 rgn din eitiminin gerei ve nemi zerinde titizlikle duran Atatrk, ayn ekilde yaygn din eitimi zerinde de durmutur. Ona gre camiler, mescitler, krsler, minberler halkn ruhani gdalarn ald mukaddes yerlerdir ve daha dinamik hale getirilmelidirler: Efendiler! Camilerin mukaddes minberleri halkn ruhani ahlaki gdalarna en ali, en feyyaz membalardr. 53 Atatrke gre buralarda kaliteli ve halkn anlayabilecei bir tarzda eitim verilmelidir. 54 Bunun iin ncelikle hatiplerde u zellikler bulunmaldr: Fakat; buna nazaran htebay kiramn haiz olmalar lazm gelen evsaf ilmiye, liyakat mahsusa ve ahvali aleme vukuf, haizi ehemmiyettir.,55 Hutabay kiramn ahvali siyasiye, ahvali itimaiye ve medeniyeyi her gn takip etmeleri zaruridir. Bunlar bilinmedii takdirde halka yanl telkinat verilmi olur.56 Atatrke gre hutbeler de Trke olmaldr: Hutbeden maksat

945

ahalinin tenvir ve iraddr, baka ey deildir. Yz, ikiyz, hatta bin sene evvelki hutbeleri okumak, insanlar cehl ve gaflet ierisinde brakmak demektir. Hutebann her halde nasn kulland lisanla grmesi elzemdir Binaenaleyh hutbeler tamamen Trke ve icabat zamana muvafk olmaldr. Ve olacaktr.57 Atatrke gre her meselede olduu gibi, din konusunda da uzman kimseler yetitirilmeli ve din eitimi bu erevede yaplmaldr. Bunun iin faklte dzeyinde messeseler almaldr: Fakat nasl ki her hususta ali meslek ve ihtisas sahipleri yetitirmek lazm ise, dinimizin hakikati felsefiyesini tetkik, tetebbu ve telkin kudreti ilmiye ve fenniyesine tesahp edecek gzide ve hakiki ulemay kiram dahi yetitirecek messesat aliyeye malik olmalyz.58 Atatrkn 1923 ylnda verdii bu beyanatta dikkati eken en nemli noktalardan birisi; telkin kudreti ilmiye kavramdr. Yani ona gre, bu messeseler sadece slam dininin inceliklerini aratrmakla kalmamal, ulalan neticeleri topluma aktarabilmelidirler. Atatrkn bu temel yaklamlar, 3 Mart 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat Kanununun 4. maddesi olarak tecelli etmitir: Madde 4: Maarif Vekaleti yksek diniyat mtehassslar yetitirmek zere Darlfnunda bir lahiyat Fakltesi tesis ve imamat ve hutebat gibi hidemat diniyenin ifas vazifesi ile mkellef memurlarn yetimesi iin de ayr mektepler kad edecektir.59 Atatrkn din eitimi noktasnda son derece nem tayan bir ngrs de, ihtisas ve ehliyete dayanan yu kardaki projenin uygulanmamas durumunda; her trl din suistimalinin kanlmaz olacadr. Bu balamda 1927 ylnda yle demitir: Beeriyette, din hakkndaki ihtisas ve vukuf, her trl hurafelerden tecerrd ederek, hakiki ulum ve fnun nurlaryla musaffa ve mkemmel oluncaya kadar, din oyunu aktrlerine her yerde tesadf olunacaktr.60 2.4. Atatrke Gre Dinin SiyaseteAlet Edilmesi nsanlk tarihi kadar eski olan din ve siyaset ilikilerinde maalesef birok suistimallere de rastlanmtr. Atatrk, bu konuda daha ok dini duygularn siyasi ihtiraslara alet edilmesi kavram zerinde durmaktadr. Ona gre slam tarihinde dinin siyasete alet edildii ilk olay Sffin Vakasdr. Daha sonraki yllarda bir ok baskc hkmdar, kendi siyasi emellerine ulaabilmek iin dini alet etmekten ekinmemilerdir: Vaktaki Muaviye ile Hazreti Ali kar karya geldiler, Sffin vakasnda Muaviyenin askerleri Kuran Kerimi mzraklarna diktirler ve Hazreti Alinin ordusunda bu suretle tereddt ve zaaf husule getirdiler. te o zaman dine mefsedet, slam arasna mnaferet girdi ve o zaman hak olan Kuran, hakszl kabule vasta yapldOndan sonra btn mstebit hkmdarlar hep dini alet edindiler; ihtiras ve istibdatlarn tervi iin hep snf ulemaya mracaat eylediler.61 Atatrke gre Osmanl tarihinde de dinin siyasete alet edildii birok olay vardr. Bunlardan birisi, Vahdettinin emriyle Milli Mcadeleyi yrtenler aleyhine karlan fetvalardr. Atatrke gre dinin byle sk sk suistimal edilmesi yznden maalesef slam dini; siyasete, menfaate ve istibdada alet edilir bir hale gelmitir: buuk drt sene evveline kadar, berhayat olan Osmanl hkmdarlar

946

da ayn eyleri yapmlar, ayn hdalardan istifade etmilerdi. Osmanl tarihinden bu hususta uzun misaller iradna lzum yok, son Osmanl hkmdar Vahdettinin harekat gznzn nndedir. Onun emriyledir ki, bile bile lme gtrlen milleti kurtarmak isteyenler asi ilan edildi. Onun emriyle millet ve vatan kurtarmak iin kan dken aziz ordumuzun bagiler srs olduuna dair fetvalar veren ulema kyafetli kimseler ktByle erre alet olan insanlarn yzndendir ki, drt halifeden sonra din daima vastai siyaset, vastai menfaat, vastai istibdat yapld. Bu hal Osmanl tarihinde byle idi. Abbasiler, Emeviler zamannda byle idi.62 Atatrk slamclk siyasetlerini de ayn erevede ele almaktadr. slamclk siyasetlerini iktisat ve milli benlik noktalarndan da eletirmektedir. Ona gre bu politikalar yznden Trk milleti ok ar ekonomik ykler altna sokulmutur. slamclk siyasetlerini daha ok d politika manevralar olarak deerlendiren Atatrk, bunlarn sosyal realitelere dayanmadn savunmutur. Atatrke gre, d politikalarn gc ile ierideki toplumsal yapnn gc arasnda uyum olmaldr. erideki toplumsal yap yeterince gl deilse; ok iddial d politikalara girimek topyadan baka bir ey deildir. 63 Atatrk, baz ihtirasl padiahlarn Trk milletini kendi ahsi emellerine alet ettiklerine inanmaktadr. Bu yanl politikalar yznden Trk milleti kendisiyle ilgilenememitir. Dahas, Trklere aznlklara salanan imkanlar kadar imkan salanamam ve millet ar iddial politikalar peinde heba edilmitir. Bu da; Trk milletinin milli benliinin farkna varmasn asrlarca geciktirmitir. 64 Atatrk bu eletirilerinden sonra zm yolunu da yle ifade etmektedir: Efendiler, asrlardan beri Trkiyeyi idare edenler ok eyler dnmlerdir; fakat yalnz bir eyi dnmemilerdir: Trkiyeyi. Bu dncesizlik yznden Trk vatannn, Trk milletinin duar olduu zararlar ancak bir tarzda telafi edebiliriz: O da artk Trkiyede Trkiyeden baka bir ey dnmemek. Ancak bu zihniyetle hareket ederek her trl selamet ve saadet hedeflerine vasl olabiliriz.65 2.5. Atatrke Gre Mslman Toplumlarn Geri Kal Sebepleri Atatrk, Trk ve slam dnyasnn temel meselelerinden birisi olan geri kalmlk problemi zerinde nemle durmutur. Trk-slam tarihini psiko-sosyal faktrler asndan zmleyen Atatrke gre Mslman toplumlarn geri kal sebeplerinin belli ballar unlardr: 1- Mslman Olan Baz Kavimlerin Kt Adetlerini slam Dinine Bulatrmas: Atatrk slam dinine giren baz milletlerin eski kt adetlerini Mslmanlk perdesi altnda da yaamaya devam ettiklerini, dolaysyla bu adetlerin Mslman toplumlar geri braktn sylemektedir: tiraf mecburiyetindeyiz ki, btn slam aleminin cemiyat itimaiyesinde hep yanl zihniyetler hkm srd iindir ki, arktan garba kadar slam memleketleri dmanlarn ayaklar altnda inenmi ve dmanlarn zinciri esaretine gemitir Bu yzden cemiyeti slamiyeye dahil birtakm kavimler slam olduklar halde sukuta, sefalete, inhitata maruz kaldlar. Mazilerinin sakim veya batl itiyadat ve itikadatiyle slamiyeti tevi ettikleri ve bu suretle hakikati slamiyeden uzaklatklar iin kendilerini dmanlarn esiri yaptlar.66 Atatrk, Trk milletini bu durumdan istisna etmektedir. nk Trk milletinin gemiinde onu geri brakacak derecede kt adetler yoktur. Dahas Trklerin milli ahlak ve

947

ananelerinin ou slam dinine uygundur. Trklerin geri kalmasna sebep; dier kavimlerden sosyal temaslar sonucu kapm olduklar kt adetlerdir.67 2- Mslmanlarn Gerek slamiyeti Yamamas: Atatrke gre yukardaki durumun kanlmaz bir sonucu olarak, dnya zerindeki Mslmanlar gerek slamiyeti yaamamaktadr. Bu ise, Mslman toplumlarn geri kallarndaki en nemli sebeplerden birisidir: Ehli slamn duar olduu zulm ve sefaletin elbette bir ok msebbipleri vardr. Alemi slam hakikati diniye dairesinde Allahn emrini yapm olsalard, bu akibetlere maruz kalmazd.68 3- Osmanllar ve Eski Trklerde Milli Hakimiyetinin Olmamas: Milli hakimiyet kavramna odaklanan Atatrk, daha ok duygusal ve idealist bir yaklamla; Osmanldan itibaren btn Trk tarihini eletirmitir: Yalnz be alt yz sene deil, btn Trk tarihini kartrdmz her zamanda memleketi harabiye sevkeden ve milleti, hibir zaman kendi saadetiyle itigale msaade etmeyen serseri bir idare idi ve o idare tesis ettii devletleri tarihe tevdi etmek mecburiyet ve mahkumiyetinde kalmtr.69 4- Hristiyan-Mslman Dmanl: Atatrke gre Trk-slam dnyasnn geri kal sebeplerinden birisi de; Hristiyanlar ile Mslmanlar arasndaki dmanlk ve savalardr. Bu durumun psiko-sosyal sonularndan birisi, slam dnyasnn Batdaki gelimeleri nefret ve kmsemeyle karlamas olmutur: Yine biliyorsunuz ki, slam alemine dahil cemiyat ile alemi Hristiyaniyet kitleleri arasnda birbirini gayri kabili af gren bir husumet mevcuttur Bu husumetin neticesidir ki, slam alemi garbn her asr bir ekil ve rengi nevin alan terakkiyatndan uzak kalmtte silahla bu itigali daimi, hissi husumetle garbin tecedddatna ademi iltifat, inhi tatmzn esbab ve avamilinden dier mhim bir sebebini tekil eder.70 5- Aydn-Halk Btnlemesinin Salanamamas: Atatrk, geri kalmln sebepleri arasnda Mslman toplumlarda aydn-halk uyumazln da gstermektedir. Ona gre en nemli sebep de budur. Gelimemi lkelerde halkn eilimleri ile aydnlarn eilimleri arasnda bir zddiyet vardr. Aydnlar halk kendi hedeflerine doru ikna edemeyince, iddet ve zorbala teebbs etmektedirler. Atatrke gre bu tutum kesinlikle yanl ve neticesizdir.71 Atatrke gre aydn-halk elikilerinin ortadan kalkmas iin; aydnlarn zmlerinin halkn ruhundan domas gerekmektedir. Halbuki Mslman lkelerde aydnlar kendi toplum ve kltrel deerlerine yabancdr: Arkadalar, bunda muvaffak olmak iin mnevver snfla halkn zihniyet ve hedefi arasnda tabii bir intibak olmak lazmdr. Yani snf mnevverin halka telkin edecei mefkreler, halkn ruh ve vicdanndan alnm olmal. Halbuki bizde byle mi olmutur? O mnevverlerin telkinleri milletimizin umku ruhundan alnm mefkreler midir? phesiz hayr, Mnevverlerimiz belki btn cihan, btn dier milletleri tanr, lakin kendimizi bilmeyiz. 72 Atatrk, aydnlarn dier milletler iin geerli olan reeteleri olduu gibi aktarmalarn iddetle eletirmektedir. nk ona gre bir millet iin geerli olan kurtulu reetesi, dier bir millet iin helak

948

sebebi olabilir. O halde, Atatrke gre yaplmas gereken ey; dier milletlerin ilim ve tecrbelerinden yararlanmak kaydyla kendi zgn modellerimizin gelitirilmesidir: Mnevverlerimiz milletimi en mesut millet yapaym der. Baka milletler nasl olmusa onu da aynen yle yapalm der. Lakin dnmeliyiz ki, byle bir nazariye hibir devirde muvaffak olmu deildir. Bir millet iin saadet olan bir ey dier millet iin felaket olabilir. Ayn sebep ve erait birini mesut ettii halde dierini bedbaht edebilir. Onun iin bu millete gidecei yolu gsterirken dnyann her trl ilminden, kefiyatndan, terakkiyatndan istifade edelim, lakin unutmayalm ki, asl temeli kendi iimizden karmak mecburiyetindeyiz.73 2.6. Atatrkn slamiyete Bak ve slamiyeti Savunmas Atatrk kendisini slam dinine mensup olarak grmtr. Dahas slam dinine hizmet etmek arzusuzu ierisinde olmutur. Atatrk stiklal Mcadelesine balarken ok nemli iki kavrama hizmet etmek arzusu iinde olduunu ifade etmektedir. Bunlar; din ve millet kavramlardr: te bu srada idi ki, Anadoluya mlki ve askeri hususatla muvazzaf olmak zere ordu mfettiliine tayin edildim. Bu tevecch din ve millete hizmet etmek iin en byk bir mazhariyeti ilahiye addeyledim.74 Atatrk, deiik zamanlarda baz ynetici sekinler arasnda gndeme getirilen; slamiyetin gelimeye engel olduu, bundan dolay terk edilmesinin gerektii,75 yolundaki grlere kesinlikle katlmamtr. Bu erevede yaplan tartmalarn birisinde hazr bulunan Kazm Karabekire gre, bunlarn altnda Lozan grmelerinin byk etkisi vardr. K. Karabekire gre bu tartmalar dinleyen Atatrk, slamiyeti engel gibi grenlerin grlerini kesinlikle benimsememitir. 76 Atatrkn bu dnemde yapm olduu aklamalara bakldnda onun yerli ve yabanc slam kartlarna kar; slam dinini savunduu gayet net bir ekilde grlmektedir. Mesela 1923 ylnda, slam dinini akl ve bilime ters grenlere kar yle demitir: Bizim dinimiz en makul ve en tabii bir dindir. Ve ancak bundan dolaydr ki son din olmutur. Bir dinin tabii olmas iin akla, fenne, ilme ve manta tetabuk etmesi lazmdr. Bizim dinimiz bunlara tamamen mutabktr., 77 Eer bizim dinimiz akln, mantn, tetabuk ettii bir din olmasayd ekmel (en gzel) olmazd, ahir (son) din olmazd78 Atatrk, cumhuriyetin ilan edildii 29 Ekim 1923 gn bir Fransz gazetecisine verdii demete,79 slamiyet aleyhinde fikirler ortaya atan yerli ve yabanclara kar kesin cevabn bir kez daha tekrarlamtr: Trk milleti daha dindar olmaldr, yani btn sadelii ile dindar olmaldr demek istiyorum. Dinime, bizzat hakikate nasl inanyorsam, buna da yle inanyorum. uura muhalif, terakkiye mani hibir ey ihtiva etmiyor80 Atatrk, Trk milletini dininden uzaklatrmaya alanlara yle meydan okumu ve son noktay koymutur: Milletimiz din ve dil gibi kuvvetli iki fazilete maliktir. Bu faziletleri hibir kuvvet, milletimizin kalp ve vicdanndan ekip alamamtr ve alamaz!81 2.7. Dini Makyevalizm, Lutherizm ve Atatrk

949

Niccolo Machiavelli (1469-1527), ulusal birliin salanmas yolunda Prensde bulunmasn istedii zelliklerden birisi de dindarlktr. Ona gre Prens, yle olsun ya da olmasn, efkatli, szne sadk, samimi ve sofu grlmelidir Prens iin bu son zellie gre grnmekten daha deerli hibir ey yoktur.82 nk Machiavelliye gre, din Prensle yurttalar arasndaki en kuvvetli badr. Prensde din duygusunun yokluu, itaat etmemek iin ileri srlebilecek en hakl, en doru grnen bahanedir.83 Machiavellinin din karsndaki bu tutumu, srf siyasi amalar tamaktadr. Ksacas o, siyasi maslahatlar uruna dini kullanmay nermektedir. Atatrkn dinle olan mnasebeti, dini Makyevalizm asndan tahlil edildiinde; onun Makyevalist olmad aka grlmektedir. Hatta onun, Makyevalizm ile taban tabana zt olduu bile sylenebilir. nk Atatrk, dine riyakar bir tarzda bakmamtr. Ayrca kendisini sofu gsterme abasna da girmemitir. Bu balamda . Sreyya Aydemir, onun yapmad ibadetleri yapar grnme riyakarlna hibir zaman dmedii,84 tespitinde bulunmaktadr. Hatta Atatrk, kendisinin iki itiini halktan gizlemeye alan yakn evresine kar km ve milletin kendisini olduu gibi grmesi gerektiini savunmutur. Atatrkn dini Makyevalizm ile ters dtne dair en nemli bir gsterge de, onun; siyasi gayeler iin dinin kullanlmasna olan kartldr. O, bir ok konumasnda dinin siyasete alet edilmesine kar kmtr. Bu erevede 1 Mart 1924 tarihli meclis konumasnda yle demitir: Bunun gibi intisap ile mutmain ve mesut bulunduumuz diyaneti slamiyeyi asrlardan beri mteamel (yapld) vehile bir vastai siyaset mevkiinden tenziye (temizlemek) ve ila etmek (yceltmek) elzem olduu hakikatini mahede ediyoruz. [Bravo sesleri, alklar] Mukaddes ve lahuti (ilahi) olan itikadat ve vicdaniyatmz mulak (kark) mtelevvin (kararsz) olan ve her trl menfaaat ve ihtirasata (hrslara) sahneyi tecelliyat olan (sahnelik yapan) siyasettin (d siyasetler) ve siyasetin (i politikann) btn uzviyatndan bir an evvel ve katiyyen tahlis etmek (kurtarmak) milletin dnyevi ve uhrevi saadetinin emrettii bir zarurettir. [Alklar] Ancak, bu surette diyaneti slamiyenin mealiyat (yksek deerleri) tecelli eder. (ortaya kar) [ok doru, yledir sesleri] 85 Burada da aka grld gibi, Atatrke gre dinin siyasi arenann dna ekilmesi, hibir zaman din kartl anlamna gelmemektedir. Aksine, bu tutum milletin dnya ve ahiret saadeti iin yaplmas gereken bir zarurettir. Dahas, Trk milletinin mensup olmakla bahtiyarlk duyduu; slam dininin yce gzelliklerinin ortaya kabilmesi de, buna baldr. Martin Luther (1483-1546) dinde reform hareketinin, yani Protestanlk hareketinin balatcsdr. Bir din adam olan Luther, aslnda Katolik kilisesinin tam bir din ticareti yapan kurum haline gelmesine tepki gstermitir. Lutherin Hristiyanlk dncesine getirdii en reformcu gr; insanlarn arada bir vasta olmakszn Tanr ile mnasebete geebileceinin mmkn olduudur. Byle bir yaklam otomatik olarak kilise tekilatn gereksiz klyor ya da nemsizletiriyordu.86 Baz yerli ve yabanc aratrmaclar Atatrk ile Luther arasnda mukayese yapmlardr. Hatta onu Luther gibi, bir din reformcusu olarak takdim edenler bile olmutur. Luterizm asndan Atatrk tahlil edildiinde, arada ok byk farklarn olduu ve Atatrk bir din reformcusu olarak takdim etmenin imkanszl aka grlmektedir. nk, Luther, bir din

950

adamdr ve Katolik kilisesi karsnda yeni bir mezhep yorumunun gelimesine nclk etmitir. Oysa slam dininin yaps gerei, Mslman toplumlarda kul ile Allah arasna giren kilise tekilat ve ruhban snf yoktur. Bundan dolay onlara tepki anlam tayan bir reformasyonun olmas da mmkn deildir. Atatrk bu gerei, en basit bir dini bilgi olarak yle ifade etmektedir: Her eyden evvel unu en iptidai bir hakikati diniye olarak bilelim ki, bizim dinimizde bir snf mahsus yoktur. Ruhbaniyeti reddeden bu din inhisas kabul etmez.87 phesiz Atatrkn din anlay erevesinde bir takm yeni dzenlemeler yaplmtr. Mesela Saltanat ve Hilafetin kaldrlm, eriye ve Evkaf Vekaleti sona erdirilmi, Diyanet leri Bakanl kurulmutur. Btn bu dzenlemeler dinin zne ait deil, dinin siyasetten ayrlmasna ynelik dzenlemelerdir. Buna ramen, acaba dinin z zerinde de bir takm dzenlemelere teebbs edilmi midir? Eldeki belgeler yorumlandnda, 1923lerden sonra yava yava, 1925ten sonra ise tamamen etkinliklerini arttran baz ynetici sekinlerin etkisiyle; birtakm teebbslere giriildii anlalmaktadr. 1923lerde slamiyetten vazgeme teebbslerinden bir netice alamayan bu sekinler, 1925 sonras dinde reform paketini uygulamaya almlardr. nk bu sekinler halkn desteini alamamalarnn sorumlusu olarak, dini grmlerdir. Kemal Karpat, Ltfi Levoniandan naklen bu sekinlerin din anlayn yle tespit etmektedir: Temelde Materyalist bir hayat gr, tamamen sahte bir din anlay var. slamiyet Arap karakteri tadndan slamiyete ba kaldrm bulunuyorlar Din ile bilimin, inan ile bilginin uyuamayacaklarna, bunlarn birbirine kar eyler olduklarna inandklar, dini bilgilere ve kitaplara gvenmedikleri iin dini reddediyorlar. Dini, ilkel kafal insanlara has bir ey sayyorlar.88 Dinde reform yapmaya alan bu sekinler, Atatrk Luther olmaya tevik etmilerdir. . Sreyya Aydemir olay yle anlatmaktadr: Bylece, bir taraftan din tarihi incelemeleri, dier taraftan halktan gelen veya halka doru eitli etkiler, bundan baka hkmetin kayglar, endieleri arasnda Gazi bir sre ve sanyorum ki, olduka etin ruh atmalar geirdiTrkiyede bir din slahats iin yaplabilecek belki ok eyler vard Ama Gazi, btn bunlara ramen ve her halde bin bir trl i hesaplamadan sonra: Ben Luther olmayacam! dedi ve ii olduu yerde brakt.89 Sonu Psiko-sosyal faktrler asndan Atatrkn din karsndaki tutumu tahlil edildiinde, onun ocukluktan itibaren birok dini tecrbe yaad, dini tutumlar sergiledii, Allaha dua ve niyazda bulunduu grlmektedir. Atatrk, dinin psikolojik ve sosyolojik gerekliini kabul etmektedir. Atatrk, Allahn varlk ve birliini de aka ikrar etmektedir. Atatrk, stiklal Mcadelesinde din faktrnden samimiyetle istifade etmitir. Sava sonras sosyal btnleme ve motivasyonda da din faktrne mracaat etmitir. Yapm olduu bir ok konumada dinden kaynaklanan katklara teekkrlerini ifade etmitir.

951

Atatrk, din eitiminin zaruretine inanmaktadr. Bu eitim hem rgn hem de yaygn olarak yaplmaldr. Fakat din eitimi mutlaka ihtisas sahibi kimseler tarafndan yaplmaldr. Atatrke gre din eitiminin gayri resmi unsurlara braklmas durumunda; din suistimalinin olumas kanlmazdr. Atatrk, ok eski zamanlardan beri dinin siyasi gayeler uruna suistimal edildiine inanmaktadr. Bundan kurtuluun tek yolu, din ile siyasetin ayrlmasdr. Bu kesinlikle dinsizlik anlamna gelmemektedir. Tersine bu durum, dinin saflamasna hizmet edecektir. Atatrk, btn Mslman toplumlar dnm, onlarn hangi sebeplerden dolay geri kaldklarn tespit etmi ve bundan kurtulu yollarn gstermitir. Atatrkn bu orijinal tespitleri, geerliliini korumaya hala devam etmektedir. Atatrk, slamiyete yrekten baldr. Ona gre slam en son ve en gzel dindir. Gelimeye kesinlikle engel deildir. Mslman toplumlar gerek slam yaamadklar iin geri kalmlardr. Atatrke gre Trk milleti dilini ve dinini asla kaybetmemelidir. Atatrk, dini siyasi gayeler uruna kullanm bir Makayevalist deildir. O, dinin hurafelerden temizlenip, toplum iin daha faydal bir hale getirilmesinin nemine kesinlikle inanmaktadr. Bununla birlikte o, bir din reformcusu vaziyetine de girmemitir. Ona gre slamiyette Lutervari bir reform hareketine gerek yoktur. 1 2 3 4 491. 5 6 A.g.e., s. 491. erafettin Dnmez, Atatrkn ada Toplum ve Din Anlay, Ay Yay. nver Gnay, Din Sosyolojisi, nsan Yay., stanbul, 1998, s. 213. Bkz. Hayati Hkelekli, Din Psikolojisi, T. D. V. Yay., Ankara, 1993, s. 131. A.g.e., s. 263. Bkz. . Sreyya Aydemir, Tek Adam, C. III., Remzi Kitabevi, stanbul, 1995, s.

stanbul 1998, s. 153, 154. 7 8 9 10 11 Hseyin Peker, Din Psikolojisi, Snmez Matbaas, Samsun, 1993, s. 88. A.g.e., s. 95. hsan Pekel, Atatrk Anlamak ve Anmak, Kltr B. Yay., Ankara, 1998, s. 29. Bkz. a.g.e., s. 29. Hkelekli, a.g.e., s. 211.

952

12 13 465. 14 15 16 17

A.g.e., s. 213. Atatrklk, C. I, Haz. Genel Kurmay Ba., M. E. B. Yay. stanbul, 1997, s. 464,

Nutuk, C. I, M. E. B. Yay., stanbul, 1996, s. 417. A.g.e., s. 419, 420. Bkz. a.g.e., s. 431, 432. Kazm ztrk, Atatrkn TBMM Ak ve Gizli Oturumlardaki Konumalar, C. I,

Kltr Bakanl Yay. Ankara, 1992, s. 870. 18 19 20 21 22 23 A.g.e., s. 871. A.g.e., s. 764. ztrk, C. II., a.g.e., s. 1012. Ymni Sezen, Sosyoloji Asndan Din, FAV Yay., stanbul, 1988, s. 12. Peker, a.g.e., s. 152. Sadi Borak, Atatrkn Resmi Yay. Girmemi Sylev, Deme, Yazma ve

Syleyileri, Kaynak Yay. st. 1997, s. 216. 24 s. 123, 124. 25 26 s. 365. 27 205-207, 240. 28 29 430. 30 31 Bkz. Peker, a.g.e., s. 53. Atatrklk I, a.g.e., s. 454. Bkz. Peker, a.g.e., s. 53. Bkz. Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ocak Yay. Ankara, 1993, s. Bkz. lhan F. Akn, Devlet Doktrinleri, Samim Gniz Basmevi, stanbul 1962, s. Atatrklk I, a.g.e., s. 452. Bkz. Ymni Sezen, Tarihi Maddeciliin Tahlil ve Tenkidi, Veli Yay., stanbul 1984, Joseph Fichter, Sosyoloji Nedir?, ev. Nilgn elebi, Attila Kitabevi, Ankara 1994,

953

32

A.g.e., s. 454.

33 206. 34 35 208, 209. 36 37 38 39 40 41 42 43 158. 44 45 46 47 48 49 50 51 52

Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Edebiyat Yay., Ankara, trs., s.

Hkelekli, a.g.e., s. 142. Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II., Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1989 s.

A.g.e., s. 442. ztrk, C. I., a.g.e., s. 501. A.g.e., s. 312. A.g.e., s. 317. Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II, Trk Tarih Kurumu Yay., s. 13. ztrk, C. I. a.g.e., s. 30. Bkz. Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras, mge Yay., Ankara 1997, s. 114. Bkz. Ahmet Grta, Atatrk ve Din Eitimi, Diyanet . Ba. Yay., Ankara 1981, s.

Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II, Trk Tarih Kurumu Yay., s. 74. Bkz. Nutuk, C. II, a.g.e., s. 718. A.g.e., s. 103. A.g.e., s. 119. Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II, Trk Tarih Kurumu Yay., s. 159, 160. A.g.e., s. 90. A.g.e., s. 96. ztrk, C. II, a.g.e., s. 742, 743. Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II, Trk Tarih Kurumu Yay., s. 94.

954

53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 Mart 1995, s. 27.

ztrk, C. II, a.g.e., s. 745. Bkz. a.g.e., s. 745. A.g.e., s. 745. Atatrklk, I, a.g.e., s. 458. A.g.e., s. 458. Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II, Trk Tarih Kurumu Yay., s. 94. T. B. M. M. Zabt Ceridesi, Devre II, c. 7, TBMM Matbaas, Ankara, 1968, s. 26. Atatrklk, I, a.g.e., s. 458. Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II, Trk Tarih Kurumu Yay., s. 149. A.g.e., s. 149, 150. Bkz. a.g.e., s. 104-106. A.g.e., s. 104-106. A.g.e., s. 186. A.g.e., s. 142, 143. Bkz. a.g.e., s. 143. A.g.e., s. 95, 96. A.g.e., s. 84. A.g.e., s. 143, 144. Bkz. a.g.e., s. 144. A.g.e., s. 144. A.g.e., s. 145. ztrk, C. I, a.g.e., s. 6. Bkz. Blent men, Mslman m kalalm, Hristiyan m olalm?, Nokta, 12-18

955

76 77 78 79 135. 80 s. 70. 81 82 1986, s. 67. 83 306. 84 85 86 87 88 89

Bkz. Uur Mumcu, Kazm Karabekir Anlatyor, Tekin Yay., stanbul, 1993, s. 95-99. Atatrklk, I, a.g.e., s. 454. A.g.e., s. 454. Bkz. Grbz D. Tfeki, Atatrkn Dnce Yaps, Aydn Mat., Ankara, 1981, s.

Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. III, Trk nklap Tar. Ens. Yay., Ankara, 1961,

Atatrklk, C. I, a.g.e., s. 456. David Held, James Anderson, States ant Societies, Basil Blackwell Ltd, Oxford,

Alaeddin enel, Siyasal Dnceler Tarihi, Bilim ve Sanat Yay., Ankara, 1996, s.

Bkz. Aydemir, C. III, a.g.e., s. 492. ztrk, C. II, a.g.e., s. 1019. Bkz. enel, a.g.e., s. 294. Atatrklk, I, a.g.e., s. 462. Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul Mat., stanbul, 1967, s. 55. Aydemir, III, a.g.e., s. 495, 496.

AKIN, F. lhan, Devlet Doktrinleri, Samim Gniz Basmevi, stanbul 1962. ATATRKLK, I, Haz. Genel Kurmay Ba., MEB Yay. stanbul 1997. AYDEMR, . Sreyya, Tek Adam III, Remzi Kitabevi, stanbul, 1995. BORAK, Sadi, Atatrkn Resmi Yaynlara Girmemi Sylev, Deme Yazma ve Syleyileri. Kaynak Yay. stanbul, 1997. DNMEZ, erafettin, Atatrkn ada Toplum ve Din Anlay, Ay Yay., stanbul 1998. FCHTER, Joseph, Sosyoloji Nedir?, ev. Nilgn elebi, Attila Kitabevi, Ankara 1994. GNAY, nver, Din Sosyolojisi, nsan Yay., stanbul, 1998.

956

GRTA, Ahmet, Atatrk ve Din Eitimi, Diyanet . Ba. Yay., Ankara 1981. HELD, David, ANDERSON, James, States and Societies, Basil Blackwell, Oxford, 1986. HKELEKL, Hayati, Din Psikolojisi, Trkiye Diyanet Vakf Yay., Ankara, 1993. MEN, Blent, Mslman m kalalm, Hristiyan m olalm?, Nokta 12-18 Mart 1995. KARPAT, H. Kemal, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul Mat., stanbul, 1967. KOCATRK, Utkan, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Edebiyat Yay., Ankara, trs. MUMCU, Uur, Kazm Karabekir Anlatyor, Tekin Yay., stanbul, 1993. Nutuk, I, II, III, M. E. B. Yay., stanbul 1996. ZTRK, Kazm, Atatrkn TBMM Ak ve Gizli Oturumlardaki Konumalar, I, II, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1992. PARLA, Taha, Trkiyede Anayasalar, Yeni Yzyl Kitapl, letiim Yay., trs. PEKEL, hsan, Atatrk Anlamak ve Anmak, Kltr B. Yay, Ankara, 1998. PEKER, Hseyin, Din Psikolojisi, Snmez Matbaas, Samsun, 1993. SEZEN, Ymni, Tarihi Maddeciliin Tahlil ve Tenkidi, Veli Yay., stanbul 1984. , Sosyoloji Asndan Din, FAV. Yay. stanbul, 1988. ENEL, Alaeddin, Siyasal Dnceler Tarihi, Bilim ve Sanat Yay., Ankara, 1996. TMUR, Taner, Trk Devrimi ve Sonras, mge Yay., Ankara 1997. TFEK, D. Grbz, Atatrkn Dnce Yaps, Aydn Mat., Ankara, 1981. TMER, Gnay, KK, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ocak Yay., Ankara 1993. T. B. M. M. Zabt Cridesi, Devre II, C. 7, TBMM Matbaas, Ankara, 1968. Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. I, II, III, Trk Tarih Kurumu Yay., Ank., 1989. Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II, III, Trk nklap Tarihi Enstits Yay. Ank., 1959, 1961.

957

B. Atatrk Dnemi Siyas Gelimeleri Cumhuriyet Dnemi ok Partili Hayata Gei Srecinde lk Giriim: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas / Yrd. Do. Dr. Saime Yceer [s.534-545]

Uluda niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Milli Mcadele Dnemi, ayn zamanda Trk siyasi hayatnda yeniden yaplanma srecinin de balangc oldu. 23 Nisan 1920de Byk Millet Meclisinin almasyla Hakimiyet Kaytsz artsz Milletindir. ilkesi uygulama alan buldu. Bu ilke, 20 Ocak 1921de kabul edilen Tekilt Esasiye Kanununda yer alarak anayasa hkm oldu. Tekilat Esasiye Kanununun kabul edilmesinden sonra Byk Millet Meclisindeki nisp birlik hali bozularak meclis muhafazakrlar ve yenilikiler olmak zere ikiye ayrld. Olay hukuk alanna da yansd ve 1921 Tekilat Esasiye Kanunu yannda 1876 Kanunu Esasi de yrrlkte kald.1 Mill Mcadelenin kazanlmasnn hemen akabinde, toplumu yeniden yaplandran devrimlere balanld. 1/2 Kasm 1922de Saltanat kaldrld. Bunu 29 Ekim 1923te Cumhuriyetin ilan izledi. 3 Mart 1924te ise, Halifelik kaldrld.2 Doal olarak Byk Millet Meclisinin kuruluundan itibaren siyasi alanda cereyan eden hzl deiimler, tepkileri de beraberinde getirdi ve muhalefet hi eksik olmad. Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi Dneminde Tesant Grubu, stiklal Grubu, kinci Mdafaa-i Hukuk Grubu, Halk Zmresi, Islahat Grubu adlar altnda ortaya kt.3 Ancak bunlar bamsz bir siyasi parti olarak tekilatlanamadndan ok partili hayata geilemedi. Cumhuriyet Dneminde ilk defa ok partili hayata gei, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmasyla gerekleecekti. 1. Siyasi Durum ve Terakkiperver Cumhuriyet FrkasnnKuruluu 1921-1924 yllar arasnda sren kkl ve hzl deiimler, kanlmaz olarak krgnlklara ve tepkilere yol amakta gecikmedi. Mustafa Kemalin Milli Mcadelenin ilk evrelerinde byk desteklerini grd ve yakn ibirlii iinde olduu arkadalaryla arasnda ortaya kan anlamazlklar gnden gne artmaktayd. O bu durumu, Milli Mcadeleye beraber balayan yolculardan bazlar, milli hayatn bugnk cumhuriyete kanunlarna kadar gelen tekmlatnda, kendi fikriyat ve ruhiyatnn ihatas hududu bittike bana mukavemet ve muhalefete gemilerdi 4 eklinde dile getirmekteydi.

958

Kar taraf ise olay baka bir adan deerlendirmekteydi. Anadoluya Mustafa Kemalle ya da daha nce gitmi olan Kazm Karabekir, Ali Fuat, ve Refet Paalar ile Eski Babakan Rauf Beyle Eski Bakan Dr. Adnan Bey, milli harekete daha ge katlanlar tarafndan git gide geriye itildikleri dncesine kapldlar. Milli Mcadeleye sonradan katlp imdi n plana kan grupta ise smet (nn), Kl Ali, Recep (Peker), Ali (etinkaya), Yunus Nadi (Abalolu) gibi isimler yer almaktayd. Birinciler, Ankarada kendilerine kar haksz yere cephe alnd kansndaydlar ve temel siyasi kararlarda kendi fikirlerinin alnmadndan ikayetiydiler. Dahas bu grup, bata smet Paa olmak zere Mustafa Kemalin etrafn evreleyen gen ateli ve itiraz sahibi yeni elemanlarn kendilerini bertaraf etmek istediklerini, Gazinin ise ilgisiz davrandn, asl hretleri kenara iterek diktatrle ynelecei dncesini paylayordu.5 Mustafa Kemal Paaya kar duyduklar bu endie kuracaklar partinin beyannamesinde, Frkamz tahakkmlerin iddetle aleyhtar olduu iin kendi i ilerinde de buna imkn ve cevaz vermeyerek ne ferdin, ne de birka kiinin tahakkm suretiyle oligari ile meramlarn icra ve infaz etmelerini kabul etmeyeceiz. Her hkm ve karar salhiyetli heyetlerin ounluk reyine istinad ettireceiz.6 denilerek net bir ekilde dile getirilecekti. Dier taraftan Byk Millet Meclisinin kinci Dneminin ilk toplant yl boyunca hkmete kar srekli bir muhalefet olutu. Ancak bu muhalefet Halk Frkas saflar iinde srdrlmekteydi.7 Sz konusu muhalefet 1924 Anayasasnn mzakerelerinde izlendii gibi zaman zaman hkmeti destekleyen gruba ar basmaktayd. Bu nedenledir ki, ikinci bir partinin kurulaca yolundaki sylentiler ok nceden balamt.8 Sonunda 6 Ekim tarihli bir gazetede Rauf (Orbay) ve smail Canbolat Beylerle Refet (Bele) Paann evresinde yeni bir partinin kurulaca haberi kt.9 Bunun zerine stanbul basn muhalif parti kurulmas dncesini destekleyen yaymlara balad. 11 Ekim 1924 gnl Vatan Gazetesinde, Halk Frkasnn kendine frka adn vererek en nemli meseleleri gizlice grmesi, muhaliflerin ve bamszlarn grn her ite hie saymas yanl bir giditir.10 denilerek muhalefete destek veriliyordu. Muhalefeti endielendiren olaylar da yok deildi. leri Bakan Recep (Peker) Bey, ok sert nlemler alma peindeydi. Bu tr nlemler ise, Mustafa Kemalin kiisel iktidar peinde olmasndan korkan, eski yakn arkadalarnn endielerini arttryordu. Doktor Adnan Bey ve Rauf Beyin; Kazm Karabekir, Ali Fuat, Refet gibi komutanlarla grmeleri ve stanbuldaki dier gelimeler Mustafa Kemale kendisine kar askeri bir komplonun hazrlanmakta olduu eklinde aktarlyordu. Byle bir ey sz konusu olmamasna ramen bir yazarn dedii gibi bu tr dedikodular, kader birliinin uzun deneyimlerle dourmu olduu derin dostluklar iten kemiriyordu.11 Bu kukucu ortamda 26 Ekim 1924te Kazm Karabekir 1. Ordu Mfettiliinden istifa etti. stifa dilekesinde, gerek teftiler neticesinde verdii raporlarn gerek ordunun kuvvetlenmesi yolunda

959

sunduu layihalarn itibara alnmadndan yaknarak teessr ve mitsizliinin olaanst derecelere vardn belirtiyor ve bu durumda zerine den vicdan vazifesini ancak mebusluk sfatyla yapabileceine olan inancn bildiriyordu.12 Karabekir anlarnda ise, konuyla ilgili olarak Mustafa Kemalin Musulu savala almak istediini dile getirerek, Harp felaketinin nne ancak Byk Millet Meclisinde bir blok halinde grnebilirsek durabilirdik. Esasen Cumhuriyetin kklemesi iin icabnda bir parti halinde kmaya da karar vermi bulunuyorduk13 demektedir. Ancak nereden baklrsa baklsn Musul sorununun zmnde bunalml bir aamaya girilen bu gnlerde 1919-1923 Dneminde ngilterenin Trklere kar politikalarn geersiz klmay baaran komutanlar arasndaki bu uyumsuzluk uluslararas pltformda Trkiyeyi zayf bir konuma drd de bir gerekti. Karabekirin istifasn 30 Ekimde Ali Fuat (Cebesoy) 2. Ordu Mfettiliinden istifas izledi. Ali Fuat Ankaraya geldiinde Mustafa Kemal Paa ile grmeyi ok istemesine ramen, grme gerekleemedi. Mustafa Kemal de o gece Ali Fuat aratm ama bulduramamt. Bu konuda Ali Fuat, Gazinin, beni 30 Ekim gecesi arattrp da bulduramamas muhakkak etrafndakilerden baz kimselerin suiniyetinden baka bir eye hamlolunamazd. nk btn geceyi herkesin malumu olduu zere Ktibi Umumi Saffet Beyin evinde geirmi olan bir kimsenin, o tarihlerde buldurulamamas en az suiniyetten baka bir eyle tefsir edilemezdi. demektedir.14 Bu istifalar, Mustafa Kemal Paa meclis iinde ve dndaki muhalefet hareketiyle ayarlanm bir askeri komplo eklinde deerlendirerek harekete geti. 15 O, 3 . Ordu Mfettii ile milletvekili komutanlara bir ifreli telgraf ekerek kendilerini milletvekilliinden istifa etmeye davet etti. Genelkurmay Bakan da arlanlar arasndayd. 3. Ordu Mfettii Cevat obanl ve 7. Kolordu Komutan Cafer Tayyar dndakiler Mustafa Kemalin arsna olumlu cevap verdiler. arya uymayanlarn grevlerine ise, derhal son verildi.16 Olaylarn byle bir seyir izlemesi askerlerin siyasetten uzak tutulmas yolunu da am oldu. Parti kapatldktan sonra muvazzaf subaylarn milletvekili olmalar yasakland. Bylece demokrasinin kanlmaz gereklerinden biri olan sivil kadronun siyasete hakim olma sreci de balam oldu. Bu gelimeler olurken, dier taraftan smet Paa Hkmeti, Meclisin 8 Kasm tarihli oturumunda 19 muhalif, 1 ekimser oya kar 147 oyla gvenoyu alyordu. 17 Bunu takip eden gnlerde Meclisteki belirsizlik de ortadan kalkmaya balamt. 14 Kasm tarihli Hakimiyeti Milliyede, Bana balyla kan yazda: Meclisteki bulanklk ve bunalm gemitir. Trkiye Cumhuriyeti, halkn egemenlii temeline dayanan bir ynetimdir. Bu nedenle, mecliste birden ok parti bulunmamasn istememek, muhalefete ve denetime kar kmak kimsenin hatrndan gemez. Belli temellere dayanan devrim ilkelerine bal, mer bir denetim yolu izleyecek yeni bir partinin kurulmas bizim iin kuku konusu olmaktan ok uzaktr. imdi tam bir

960

aydnla kavuulmutur. Artk gzlerimizi ve glerimizi dedikodu alanndan i alanna evirmek grevini tayoruz.18 denilmekteydi. Dier taraftan kurulu gnlerinde basnda yeni partinin isminin ne olaca konusunda baz haberler kt. Bir ara stihls ismi zerinde bir takm sylentiler dolat. Ama daha kuvvetli bir olaslk olarak Fransz Radikal Sosyalist Partisinden esinlenerek Radikal kelimesinin e anlamls olan cezr kelimesi zerinde duruldu.19 Bu tartmalarn sonunda partinin ismi kurucularnn cumhuriyet dman olduklar iddiasn daha batan rtmek iin Terakkiperver Cumhuriyet Frkas olarak belirlendi.20 Yeni partinin kuruluundan bir hafta nce yani 10 Kasm 1924te de Halk Frkasnn bana Cumhuriyet kelimesi eklenmiti. Bylece Cumhuriyet iki partinin isminde ortak bir grnt oluturdu.21 Frkann su yzne kmasn abuklatran siyasi olay ise, 20 Ekim 1924 gn Mentee (Mula) Mebusu Esat Efendinin Mbadele mar ve skan Vekili Refet Beye ynelttii bir soru nergesi oldu. Bu nergede, mbadil ve muhacirlerin yerletirilmelerinde grlen beceriksizlik ve yolsuzluklar eletiriliyordu. Bakann sulamalara ynelik verdii cevaplar yeterli grlmedi. Meclis tatmin edilememiti. Soru gensoruya evrildi.22 Baarl olmad iin kaldrlmas dnlen Mbadele mar ve skn Bakan Refet Beye verilen gensorunun grmesinde ilk sz alan smet Paa, mar ve skan Bakan Refet Beyin Meclis Bakan Vekilliine seilmi olmasna ramen konunun grlmesine devam edilmesini, hatta btn hkmet ilerinin enine boyuna grlmesini istedi ve Ben gzel eletiriyi severim.23 dedi Halk Partisi Milli Mcadeledeki btnlemenin devam niteliindeydi. ya da drt gruba ayrlabilecek deiik dncedeki milletvekillerinden olumaktayd. Bu nedenle parti ii muhalefet deiik boyutlarda her zaman var oldu.24 zellikle bu muhalefet Trkiyenin en demokratik meclisi olarak tarihe geen Birinci Byk Millet Meclisinde hibir dnemde olamayaca kadar iten ve zgr bir tutum sergiledi. Tarihi grevini demokratik bir ortamda yerine getirdi. Ama ayr bir parti olarak rgtlenmeye gidilmedi. Halk Frkas iindeki muhalefetin ayr bir parti olarak ortaya kmas 1924 ylnn sonuna doru gerekleecekti. Nitekim sz edilen bu srete tannm yelerden bazlar Frkadan istifa ettiler. 25 Bu artk muhalif bir partinin kurulmak zere olduunun gstergesiydi. Sonuta da Ali Fuat (Cebesoy), Kazm Karabekir, Rauf (Orbay), Refet (Bele), Adnan (Advar), smail (Canbulat), 17 Kasm 1924te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ad altnda yeni bir siyasi parti kurdular.26 Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn dare Heyeti de yleydi: Bakan: Kazm Karabekir, kinci Bakan: Adnan (Advar) ve Rauf (Orbay), Umum Katip: Ali Fuat (Cebesoy), Azalar: Rt Paa (Erzurum), smail Canbolat (stanbul), Sabit (Erzincan), Muhtar (Trabzon), kr (zmit), Necati (Bursa), Faik (Ordu).27

961

Frkann kendisine ait resmi yayn organ yoktu. Ama stanbul gazeteleri tarafndan hararetle desteklenmekteydi. Aslnda bu Halk Frkasna kar beslenen muhalefetin aa vurulmasna neden oldu. Bunlarn nde gelenleri Tevhidi Efkar, stiklal, Son Telgraf ve Vatan gazeteleriydi. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulduu gn basna aklanan frka beyannamesi ve programndan, partinin znde siyasal ve ekonomik alanda liberal demokrasiyi hedefledii anlalmaktayd.28 Bu haliyle Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, mevcut iktidarn daha radikal ve otoriter eilimlerine kar lml ve Bat tipi liberal bir alternatifi temsil ediyordu denilebilir. 29 Partiyle ilgili Tevhidi Efkarda kan yazda, Yeni Cumhuriyet Frkas teekkl ve teessse karar verdii vakit phesiz her eyden evvel karsndakinin bir noksann grm ve mevcudiyetini muntazam ve muayyen bir program zerine bina etmek istemitir. Cumhuriyet Frkasnn ilk admda byle makul ve mantki bir surette ie balamas, memlekette ve halk nezdinde tabiat ile byk bir rabet kazanmasn temin edecektir Velhasl yeni Cumhuriyet Frkas, usul dairesinde teekkl ettii kadar, halka kendini sevdirecek umdelerle de meydana kyor.30 deerlendirmesi yaplyordu. Buna karlk Hakimiyeti Milliyede ise, Yeni Frkann teceddde, ciddi salah ve inkiafa taraftar olacandan bahsetmesi gayet tabidir. nk bu memlekette artk teceddd ve inkiaf yolunda yrmeyecek bir teekll siyasinin hakk hayat yoktur.31 denilmekteydi. Mustafa Kemal Paa ise, 11 Aralk 1924te Times gazetesinin stanbul muhabirinin yazl sorularna verdii cevabnda Milli hakimiyet temeline dayanan ve zellikle cumhuriyet idaresine sahip olan lkelerde siyasi partilerin tabii olduunu Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn programnda esasl bir dnce ve ilke grmediini syledi. Diktatrle gidi konusundaki sylentiler konusunda ise, Milli hakimiyetimiz hibir tehlike karsnda bulunmamaktadr. Bir diktatrln varln belirtmeye almak anlalr gibi deildir. Cumhuriyet Halk Frkas ve onun btn liderleri ve mensuplar milletin zgrl iin alm olduuna gre, iaret olunan diktatrlk herhalde yoktur. stanbuldaki kt niyetli yaynlarn halk zerinde etkisi olamaz.32 dedi. O, mehur 6. maddeyle ilgili soruyu ise: Efkar ve itikadat- dinyeye hrmetkr olmak, teden beri tabii ve umum bir telkkidir. Bunun aksini dnmek iin sebep yoktur.33 eklinde yantlad. Ancak eyh Sait syannn patlak vermesiyle, parti dnce ve din inanlarna saygldr maddesi iddetle eletirilmeye balanacak partinin kapatlma gerekesi olarak tarihe geecektir. Dier tarafta Ali Fuat Paa Partinin laik olduunu anlatmak iin Batl rneklerinde olduu gibi kendilerinin de byle bir maddeyi Parti programlarna aldklarn sylemektedir.34 Kendisi bu iddiay kuvvetlendirmek iin Hatta Nurettin Paa ile Raif Hocay muhafazakr olduklar iin kabul bile etmedik.35 kaydn dmektedir. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas program,36 Halk Frkas programndan ve Tekilat Esasiye Kanunundan baz farkllklar iermekteydi. Bunlar, halkn onay alnmakszn anayasann hibir maddesinin deitirilemeyecei, milletvekili seimlerinde bir dereceli seim usul kabul edilmesi,37

962

devlet vazifelerinin en alt dzeye indirilmesi, halka geni lde teebbs imkannn salanmas, hibir hakimin rzas olmakszn terfii eklinde bile olsa memuriyetinden uzaklatrlmamas, on sene iin bir gmrk tarifesinin yaplmas ancak gelimeye msait mill sanayiin korunmas, ziynet eyas hari olmak zere dier eylerden mutedil vergiler alnmas, buna karlk tarm rnlerinin uygun koullarla darya ihra edilmesi eklinde ortaya konabilir.38 Ayrca Frka, muhalefet kontrol olmakszn btn kuvvetlerin Byk Millet Meclisinde toplanmasnn otoriter bir idare douraca kaygsyla gler ayrl prensibini benimsiyordu ve her trl otokrat nitelikli eilimlere kar koyarak bireysel zgrlkleri korumay amalyordu. Programndan anlaldna gre cumhuriyet, liberalizm ve demokrasi Frkann kabul ettii temel prensipler olarak ortaya kmaktayd. Programn 12. maddesi ise, cumhurbakan seilen bir mebus meclisteki grevinden ayrlmas isteniyordu ki, bu maddeyle, cumhurbakannn gnlk parti siyasetinin dnda kalmas amalanyordu.39 Partinin kabul ettii dier bir prensip ise, milletten veklet alnmadka yeni inklp yaplamayaca; fakat yaplan inklplarn halka iyice zmsetileceiydi. 40 Bu husus Trk nklp hareketinin o gne kadar yaplanlarla snrl kalacann bir gstergesi niteliindeydi. nk sadece gelimi lkelerde yeniliki hareketler, tabandan tavana doru bir gidi gsterdiine gre gelimekte olan bir lkede halkn gerekletirebilecei almlar konusu da tartmaya deer sosyolojik bir olgudur. Dier taraftan kamuoyu tarafndan uygun karlanan Frka, idarecilerinden birinin deyimiyle Tavuk yumurtlay gibi oalmaktayd.41 lk ube Urfada ald. 1924 Aralk ay sonlarnda tekilatn tamamlayan tek vilayet ise Sivas oldu. ki buuk aylk sre iinde stanbul merkeziyle merkeze bal yerlerde, Eskiehir, Samsun ve Trabzonda parti ubeleri ald. zmirde dahil olmak zere gney vilayetlerde incelemeler srmekteydi.42 stanbul Frka merkezinin alndan sonra bir gazetecinin Frkann, ye olarak kabul ettii kiilerde arad zellikler nelerdir? sorusuna. Kara Vasf Beyin verdii cevaptan anlaldna gre, Frkaya kabul edilen kiilerin, ngiliz Muhipler Cemiyetine mensup olmamas, nigehbanc, kzlhanerci gibi komitelerle ilgisi bulunmamas gerekiyordu. Ayrca vatana ihaneti kesinlemi fakat genel aftan faydalanm olanlarla beraber sulu olanlar, siyasi haklarn kaybedenler ve kt hret sahibi olanlarla Lozan Antlamas tamamyla yrrle konmadka aznlklar meselesi ak olarak zmlenmedike gayrimslimler de partiye ye olarak kabul edilmeyecekti.43 Dier taraftan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas stanbul Merkezi 28 Ocak 1925te saat te ald. Saat ikiden itibaren her snf halktan oluan gruplar merkezi Caalolundaki binaya gelmeye baladlar. Saat te kalabalk hat safhaya ulat ve binann salon ve koridorlarnda serbest hareketin olana kalmamt.

963

Basnda yer alan ifadelere gre: Buuu be gee, merkezin fes renkli k perdeleri ile, sade ve zarif surette tezyin olunmu, byk salonunda Merkez Katip-i Umumisi Kara Vasf Bey, halka hitaben, Frkann maksad teekkl ve gayesi hakknda irticalen bir nutuk irat etti ve mteakiben Meclis-i Umum-i Vilayet azasndan Hac Faik Efendi tarafndan beli bir dua okunarak Frkann muvaffakiyeti temenni olundu44 Terakkiperver Frkann kurulmas ve faaliyete balamasyla Cumhuriyet dneminde ilk defa ok partili hayat balam oluyordu. Ancak bu dnemin kapan da tpk al gibi sancl olacak ve her zaman znt ile hatrlanacak bir dizi olaylar gerekleecekti.

2. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Faaliyetleri Terakkiperver Frkann Trk siyasi hayatnda yer almasyla birlikte hkmet kanadnda bir hareketlilik yaanmaya baland. smet Paa, muhalif Frkann kurulmasndan gn sonra Cumhuriyet Halk Frkasnn meclis grubu toplantsnda sk ynetim nerisi reddedilince salk durumunun bozukluunu gereke gstererek, 21 Kasm 1924te hkmet bakanlndan istifa etti.45 Mustafa Kemal Paann desteine ramen sk ynetim nerisi parti grubunda geri evrilmiti. yeler olaanst nlemlere gerek olmad kansndaydlar. Bu gelime zerine Mustafa Kemal, Benim burnuma barut ve kan kokusu geliyor. nallah ben yanlmmdr. demek suretiyle verilen karar onaylamadn gstermi oldu.46 Sonuta 27 Kasmda daha lml olan Fethi Bey Hkmeti kuruldu. Hkmet deiiklii, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn baars olarak grlyordu.47 Bu nedenle Parti, Fethi Bey Hkmetine ittifak halinde gvenoyu verdi. Umum Katip Ali Fuat Paa gven oyu vermelerinin nedenini, Cumhuriyet idarelerinde mevkii iktidara gelen hkmetler en salam ve kuvvetli istinatghlarn milletin sinesinde aramaldrlar. Biz yeni hkmetin fikri adaletle kanunperverlikle memleketin sinesinde yer tutmaya almasn temenni ederiz.48 eklinde dile getirdi. Bu aklamadan rahatsz olan Fethi Bey, Trkiye idaresinde Byk Millet Meclisinden baka istinatgh yoktur49 diyerek tepki gsterdi. Yukarda deinildii zere smet Paann babakanlktan istifa etmesi, muhalif Frkann bir baars olarak deerlendirilse de tek etken bu deildi. ktidar deiiklii, gerek hkmetin yar resmi yayn organ Hakimiyeti Milliyedeki deerlendirmelerden gerekse baz uygulamalardan anlaldna gre siyasi bir taktikti ve geiciydi. Zira smet Paa hkmet bakanlndan alnm ama parti bakan vekillii zerinde braklmt. Yani yeni Babakan Fethi Beye parti teslim edilmemiti.50 artlar olutuunda ok daha kuvvetli bir zeminde smet Paa grevine geri dnecekti. Dier taraftan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, genel bir seime katlacak kadar uzun mrl olamad. Bu nedenle genel bir seime katlamayan parti, boalan on milletvekillii iin yaplan ara

964

seimlere katld. stanbuldan aday gstermeyen Terakkiperver Frka, zmirden Eski Vali Rahmi Bey ile Halil (Mente) Beyi aday olarak gsterdi ama basnn desteine ramen ikisi de kazanamad. 51 Bu baarszlkta dier faktrlerin yannda tekilatn henz tamamlayamam olmas byk rol oynad.52 Yine de bu baarszlk muhaliflerin partinin genel bir seimde baarsz olacana ilikin deerlendirmelerini bir balamda hakl kartmaktayd. Yahya Kemal (Beyatl), Hakimiyeti Milliyedeki bamakalesinde: tecdidi intihap Terakkiperver Cumhuriyet Frkas iin tehlikelidir. rtica kmeleri iin tehlikelidir. Btn nifak unsurlar iin tehlikelidir. nk Cumhuriyet Halk Frkas tecdidi intihap olursa bir daha kazanr. Geen intihapta kazand gibi bunu muhalifler yalnz hissediyorlar, biz biliyoruz.53 demekteydi. Dier taraftan Partinin belki de en nemli faaliyeti, 1925 (1341) Btesi mzakerelerinde ortaya koyduu muhalefetti. Bu alanda fikirlerini bildirmek suretiyle Cumhuriyet rejiminde bteye ilikin tenkitlerde bulunmu ilk muhalefet partisi olma zelliini kazand ve nemli bir ilevi yerine getirdi. Ali Fuat Paann 1925 Btesine ynelttii eletirilerden biri memur saysndaki artt. Bu konuda o, 1924 (1340) btesinde merkezde 2656, tarada ise, 71.821 memur olduunu;54 1925 Btesinde merkezde 3136 ve tarada 75.917 memur olmak zere toplam saynn 79.053e ulatnn zerinde durarak memur saysndaki arta dikkat ekmek istedi.55 Ayn ekilde Osmanl Devleti ile de bir karlatrma yaparak, imdiki hkmetin yalnz tarada 75.917 memuru varken 1910 (1326) senesinde Osmanl mparatorluunun istihdam ettii memur saysnn 70 bin olduunu; Osmanl mparatorluunun 4848 emniyeti umumiye memuruna karlk Trkiye Cumhuriyetinin 5921 memuru olduunu; Osmanl mparatorluunun 9886 Adliye memuruna karlk Trkiye Cumhuriyetinin -stinaf Mahkemeleri lavedildii halde- 8576 memuru olduunu; 3849 ziraat memuruna kar 3974 memuru olduunu vurgulad ve bu saynn azaltlmas gerektiinin zerinde durdu.56 Memur saysndaki artn devlete getirdii ekonomik yke de dikkatleri ekerek, 1925 Btesinin yarsnn memur maalarna gittiini, oysa 1910 btesinde btenin 3/1i maa demelerine ayrlm olduunu vurgulad. Partisi adna memur saysnn azaltlmasn buna karlk maalarn ykseltilmesini teklif etti. Memurun iinde bulunduu geim skntsn da: Yz lira maa alan bir memur bu zamlarla iki yz iki buuk lira bir maa alacak ama fiyatlar %200 orannda art iin bu art yeterli grlmyor. Bugn Ankarada ekmein kilosu yirmi yedi, kaar peyniri iki yz otuz kuru olduuna gre 24 lira maa alan bir memur iin geimini salamak olduka zordur eklinde rneklendirdi.57 Yukarda da iaret edildii gibi, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, mevcut koullarda memurlarn durumunun dzeltilebilmesi iin memur saysnn azaltlarak maalarn ykseltilmesini savunmaktayd. Ama azaltma iinin nasl yaplaca ve bota kalanlarn nerelerde istihdam edilecei

965

konusunda bir neride bulunulmamaktayd. Sorun tespit ediliyor ama zm aamasnda ciddi bir program ortaya konulamyordu. Sadece bu konuda almak zere yerli ve yabanc uzmanlardan oluan bir heyetin oluturulmas teklifinde bulunuluyordu.58 Muhalefet partisinin bu eletirilerini yantlayan Maliye Bakan Mustafa Abdlhalik Bey de memur maalarnn yeterli olmadn kabul ediyordu. Ama o gnn koullarnda cretlerin daha fazla arttrlmas da olanak d grlmekteydi. Ayrca Terakkiperver Frka, d sermayeye de yeterli frsat verilmedii yolunda eletiriler yneltti. Bu tenkitlere Maliye Bakannn verdii yantta, demiryolu yapm gibi imar ilerinde dardan uygun teklifler gelmedii dile getirildi ve iktidarn d sermayeye kar olmadn ancak gelen tekliflerin milli karlar zedelememesi gerektii hususuna dikkat edildii, aksi halde btede inaat iin konulan miktar, yalnz faiz demek iin konulacak olunursa bu koullar altnda inaat yabanc sermayeye brakmann ne fayda salayacann anlalamad vurguland.59 Gerekten de bugne baktmzda bu tarihi tespit, Trkiyenin iine dt ekonomik krizlerin adeta bir ngrs niteliindeydi. Bu varsaym, yabanc sermayeye kar olma durumu olarak deil de ulusal karlarn ncelikli olmasnn bir gerei olarak deerlendirilmelidir. Dier taraftan partilerin ilk gnden itibaren ilikileri karlkl sulamalar eklinde gerekleti. Hakimiyeti Milliye yeni frkay Saltanat ve Hilafet yanls;60 Cumhuriyet Halk Frkasn da Trklk yanls olarak nitelemekteydi.61 ktidara geeli bir sene olmam olan Halk Frkas ile Terakkiperver Frkas arasndaki iliki, gergin ve kiisel bir mcadele halinde cereyan etmekteydi. Kurulu annda Halk Frkasna mensup birisi iki frka programnn ayn olduunu ve yeni parti kurucularnn beyhude yere yorulduklarn dile getirdi.62 Bu tr sylemleri, Ali Fuat Paa, biri programl dieri programsz iki parti arasndaki fark ne kadar bykse Halk Frkas ile Terakkiperver Frka arasndaki farkn da o kadar byk olduu eklinde yantlad.63 Dier yandan Halk Frkas Terakkiperver Frkann programn iddetle eletirmekteydi. Bu konuda Hakimiyeti Milliyede kan yazda: Programda bir taraftan hudutsuz bir liberallik var dier taraftan en koyu muhafazakarla delalet edecek iaretler mevcuttur. Hele programn koyu bir zulmet ifade eden baz maddeleri stnde insann dar tereddt olmamasna imkan yoktur. Mesela Frkann itikadt- diniyeye hrmetkar olduunu ifade eden mahd maddesi su-i tefsire ok msaittir. stiklal Mahkemesinin temas ettii baz meseleler isyan sahasndan gelen baz haberler bu maddenin memlekette ne tahripkar, ne irticakar bir tesir yaptn gstermektedir. 64 deniliyordu. Ancak irtica iin Frka programnda bu kaydn olup olmamas o kadar nemli deildi. Liderlerin isteyip istememesi de nemli deildi. nk Cumhuriyet devrinin erken sreci boyunca ne zaman bir muhalefet hareketi uyansa onun balca kuvveti irtica oluveriyordu. Nitekim Mustafa Kemal Paann istei dorultusunda kurulmu olan Serbest Cumhuriyet Frkasnn programnda irtica kmelerini

966

cesaretlendirecek bir ibare olmamasna ramen parti, ksa bir srede bu evrelerce de desteklenir hale gelecekti. Gerek bu nedenlerle gerekse Trkiyeyi yeniden yaplandrma srecinin tamamlanmamasndan dolay iktidarn yitirilmesi endiesiyle muhalefet hareketleri uzun mrl olamad. Mustafa Kemalin, 1926da zmirde son anda kabul etmedii gazeteci Ebuzziyazade, Merutiyet veya meveretle memleketi idareye baladmz on be seneden beri, bizde muhalefet kadar hibir ey muzr olmamtr. Mamafih bu mazarrat, muhalefetin hadd-i zatnda, daha zuhur eder etmez hyanetle mteradif bir mahiyet alm olmasndan ziyade, bilhassa herhangi bir muhalefetin behemehl tehlikeli bir meslek ad ve telakki edilmesinden tevellt etmitir.65 demektedir. stanbul basnn da yer alan bu tr ve daha da dozu yksek eletirileri, Hakimiyeti Milliye, yantsz brakmyor ayn sertlikte karlk veriyordu. Bu yazlardan birinde: Bize kalrsa temiz ve asil stanbulun yannda ac bir stanbul deil, fakat bir zehir menba vardr. Bu itibarla Recep Bey stanbulun kozmopolit muhiti iin ok hafif bir tebih kullanmtr. stanbullular da dahil olduu halde bir ksm halkmzn vaziyyetlerinden mtek olduklarna phe yoktur. Cumhuriyet idaresinin uzun felaket senelerinde millete miras kalan straplar bir sene iinde bertaraf etmesi kabil olduunu en insafsz ve garazkar mnekkitler bile inkar edememilerdir66 deniliyordu. stanbul ve Ankara basnnda karlkl olarak krc eletiriler devam ederken Cumhuriyet Halk Frkasnn stanbul l Kongresi ald. Bundan iki hafta sonra ise, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn tek kongresi olan stanbul l Kongresi topland.67 Kongre stanbul Merkezi dare Heyetine Cafer Tayyar Paa, Saruhan Mebusu Abidin, Afyon Mebusu Kamil, Sabk Erzurum Mebusu Hseyin Avni, Meclisi Umum Vilayet Reisi Sanisi smail Hakk Beyler seildi. Bu kongre deneyim ve kalknma hamlesi ifade etmesi bakmndan nemliydi. Terakkiperverlerin tecrbe mahiyetinde yaptklar stanbul l Kongresi Cumhuriyet Halk Frkasnca ho karlanmad. Bu konuda Hakimiyeti Milliyenin bamakalesinde: Baz erkan stiklal Mahkemeleri karsnda hesap vermeye uraan bir Frka iin byle bir teebbs n-bemevsim telakki etmek zaruretindeyiz muhaliflerimiz hi olmazsa Urfa, Siverek mutemetlerinin beratn beklemeli idiler. Umumi Kongre salonunda bir iki mnhal iskemlenin boluu manidar olacaktr Yakn, uzak tehlikelerden mlhem olarak dnk dostlarmza tavsiye ederiz, eer toplanacak iseniz, dalmak karar vermek iin toplannz.68 denilmekteydi. Bu deerlendirme belki de Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn artk son gnlerini yaadnn bir gstergesiydi. ok gemeden parti hkmet kararyla kapatlacak Hakimiyeti Milliyede bu kararn haklln savunan yazlar kacaktr.69 3. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Kapatlmas Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kuruluundan itibaren iktidar kanadnda oluan tepkiler, Douda 13 ubat 1925te eyh Sait syannn patlak vermesiyle daha da iddetlendi.70 syann

967

balamas haberi zerine mecliste ve evresinde sz konusu parti, olayn msebbibi olarak gsterilmeye baland.71 Siirt Mebusu Mahmut Bey, Muhalif Frkann program nifakla doludur. diyordu. Yakup Kadri (Karaosmanolu) ise ayaklanmann arkasnda Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn olduunu iddia etmekteydi.72 Btn bu sulamalara Ali Fuat Paa, Frka, ark stikll Mahkemesinin mntkas dahilinde hibir tekilat yapmamt. Yalnz Urfa, Siverek, Mardin havalisinde tetkiklerde bulunup neticelerini umumi ktiplie bildirmek zere Fethi Bey o havaliye gnderilmiti. Diyarbakr stikll Mahkemesi bir tek mutemet gndermemizi ubeler amz, geni tekilt yapmz gibi telkki etmiti. 73 eklinde karlk verecekti. Kazm Karabekir Paa ise, isyana atfta bulunarak Dini ara ederek ulusal varlmz tehlikeye sokanlar her trl lnete lyktrlar74 demekteydi. Bata Terakkiperver Cumhuriyet Frkas olmak zere muhalefet isyann vali ve kaymakamlarn yeteneksizliinden kaynaklandn, olaanst nlemlere gerek olmadn sylyorlard. Ama muhalefetin tepkisi, skynetim ilan edilerek vatana ihanet sularyla rejime kar ilenen btn sular yarglamak zere 1920de kurulmu olan stiklal Mahkemelerinin geni yetkilerle donatlp faaliyete geirilmesini nleyemedi.75 Gelenekselleen bir slogan olan Din elden gidiyor ayiasyla harekete geen eyh Sait hilafet ve saltanatn btn kurumlarnn yrrlkte olduu bir dnemde: 1914te bir isyan daha karm, isyan Trk askerleri tarafndan bastrlnca Rus Konsoloshanesine kamt ve Birinci Dnya Sava arefesinde Osmanl Devletinin aleyhine Ruslarla birlikte almt.76 Oysa bu isyan stiklal Mahkemesi Bakan Mazhar Mfit Kansunun da ifade ettii gibi din maskesi altnda ortaya kan ovenist bir eylemdi.77 Mustafa Kemal Paann silah arkadalar olan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurucularnn, byle bir isyanla ilgisi olduunu ya da katkda bulunduunu dnmek aklc bir yaklam tarz olarak grlmemektedir. Bununla beraber Frka programndaki 6. maddenin, -ne amala konulmu olursa olsun- eitimsiz ve bilinsiz halkn ynlendirilmesinde kt niyetli kiiler tarafndan kullanlm olabileceini de gzden uzak tutmamak gerekir. Muhalif parti isyana kar kesin tavr taknm olmasna ramen, 25 ubatta Babakan Fethi Bey, kr Kaya araclyla Terakkiperver Cumhuriyet Frkas Bakan Kazm Karabekiri, Genel Sekreter Ali Fuat Paay ve Rauf Beyi davet etti. Ali Fuatn yerine Adnan (Advar) Beyin dahil edildii makamnda kendisini ziyaret eden heyete Size Frkanz kendi kendinize datmanz teblie beni memur ettiler. Datmazsanz istikbali ok karanlk gryorum: Kan dklecektir. 78 dedi. Buna kar Kazm Karabekir, Kanun dairesinde frka tekil etmek elimizdedir. Fakat bunu datmak elimizde olmayan bir eydir. Hkmetsiniz. Her nevi kuvvetiniz, trl vastalarnz vardr. Frkamz behemehal datmak arzu ediyorsanz onu yapmak elinizdedir.79 dedi.

968

Aslnda liberal bir kii olan Fethi Bey, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatlmas taraftar deildi. Kapatlmasn isteyenlere bunun lzumsuz ve zararl olduunu nl madde hakknda ise, Trkiye Cumhuriyetinin dini slmdr. Tekilt Esasiye Kanununda bu kayt vardr. Ben de Mslmanm ve dinime hrmetkrm. Efkr ve itikadat diniyeye hanginiz hrmetkr deilsiniz? 80 dedi. Oysa Hkmet ve Halk Frkasnn byk ounluu Fethi Bey gibi dnmyordu. Programn 6. maddesindeki Parti, dnceye ve din inanna saygldr ifadesinin gerici dnceleri istismar ettii ve yaylma frsat yarattna inanmaktayd. Partinin iddet kanadndakiler ise, bu maddenin Halk Frkasn, dinsizlikle duymaktaydlar.81 sulamak iin konduunu dnmekte ve bu nedenle kzgnlk

Bu atmosfer iinde hkmet deiiklii de gndeme getirilmeye balanmt. Ancak muhalefet buna gerek olmad kansndayd ve bunu en yetkili azlardan dile getirmekteydi. Ali Fuat Paa Hkmet deiikliine gerek yok diyordu. Rauf Bey de ayn dnceleri paylamakta, byle bir dnemde hkmet buhrannn sakncalarna dikkat ekmekteydi.82 Ancak yukardaki grmeden bir hafta sonra Terakkiperver Cumhuriyet Frkas milletvekilleriyle birlikte, Cumhurbakann uygun grmesiyle Fethi Bey Kabinesini destekleyen Cumhuriyet Halk Frkas lmllar, eyh Sait Ayaklanmasn yntem deitirmek iin uygun bir frsat olarak gren Mustafa Kemalin arln kar tarafa koymasyla azalacak ve Halk Frkas ounluu Fethi Bey Hkmetini yetersiz bularak hkmet drlecektir. Sz konusu olay, 2 Mart 1925 gn uzun bir grup toplantsnda gndeme getirildi ve Fethi Bey, sertlik isteyen bir nergenin 60a kar 93 oyla kabul edilmesi sonucu aznlkta kalarak istifaya zorland.83 Bu toplantda on ksur saat sreyle uzun bir konuma yapan Gazi yeni bir dnemi haber veren konumasn, Milletin elinden tutmaya lzum vardr. nklab balayan tamamlayacaktr.84 diyerek noktalad. Bu gelimelerden sonra kinci smet Paa Hkmeti 4 Mart 1925 birleiminde 23 muhalif, 3 ekimser oya kar 154 oyla gvenoyu alarak greve balad. Babakan ayn celsede Takriri Skun Kanununun acele mzakeresini istedi. Cereyan eden iddetli tartmalar sonunda kanun kabul edildi ve biri Ankarada dieri isyan blgesinde olmak zere iki stiklal Mahkemesinin kurulmas karara baland.85 Yeni hkmet, ertesi gn ilk toplantsn Mustafa Kemal Paann bakanlnda gerekletirdi.86 Terakkiperver Frka, Takriri Skun Kanununa iddetle muhalefet etti. Sz konusu kanunla Ankara stiklal Mahkemesine idam yetkisinin verilmesi iddetli muhalefetin en nemli nedeniydi. 87 Bu konuda Kazm Karabekir, Ankara stiklal Mahkemesi hkmlerinde telafisi mmkn olmayan bir ey olursa znt duyarz. Esasen fevkalade bir hal karda idam salahiyetine lzum grlrse Meclis davet edilir. Tedbirler alnr. smet Paa isyann bittiini sylemiti. Byle Fevkalade tedbirlere neden lzum grlyor? Reddini teklif ederim88 dedi.

969

Buna Adliye Vekili Mahmut Esat (Bozkurt), smet Paa isyann tepelendiini syledi, sebep olanlarn cezalandrlmayacan sylemedi. dam salahiyetinin yalnz Ankara Mahkemesine temili meselesine gelince Hkmet isyan sebeplerinin yalnz arkta olmadna dair vesaik ve delail elde etmitir. Memleketin Cumhuriyetin menafii aliyesi bu salahiyetin verilmesini amirdir. Be kiinin idam karsnda hibir zaman memleketin menafii tehlikeye konamaz..89 eklinde karlk verdi. Dier yandan tartmalar Halk Frkas mebuslarnn stanbul basn aleyhindeki fikirlerinin belirmesine de olanak salad. stanbul basnn mdafaa etmekte doal olarak Terakkiperverlere dt. 7 Mart 1925 Cumartesi gn stiklal Mahkemelerine ye seimi iin gizli oylama yapld. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn anayasaya aykr olduu gerekesiyle katlmad; Cumhuriyet Halk Frkal milletvekillerinin bir blmnn de gelmedii iin toplant yeter saysnn ancak salanabildii oylamada stiklal Mahkemesi yeleri seildi ve grev hazrlklarna baladlar.90 Bu gelimeler aslnda Terakkiperver Frkann da sona doru yaklatnn habercisiydi. syann bastrlmasndan sonra Terakkiperver Frka hareketsiz kald. stiklal Mahkemeleri, Terakkiperver Frka mensuplarnn irticai faaliyetleri hakknda Hkmeti uyarmaktaydlar. syana ait tahkikat dolaysyla Douda tutuklanan elemanlar takiben stanbulda ilk olarak Frkann Beykoz mutemedi tutukland. Daha sonra stanbul merkez ubeleri de arand.91 Erenky ubesinin ald gn Ankaradaki merkez binasnda da arama yapld.92 Diyarbakr stiklal Mahkemesinde ayaklanmay dolayl olarak kkrtmak sulamasyla yarglananlar arasnda Terakkiperver Cumhuriyet Frkas Urfa Katibi Mesul Emekli Yarbay Fethi Bey de vard. Bu zatn durumasnda partisini sulayacak herhangi bir kant meydana karlamad ama kendisi 5 yl hapse mahkum edildi. Sonra da mahkeme 25 Mays 1925te grev blgesi iindeki btn Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ubelerini kapatma karar verdi. Frka yneticilerinin rgtlerini savunmalar bir ie yaramad. Frka programndaki dnce ve dinsel inanlara sayg ibaresinin btn kar devrimcilere bir ar niteliini tadn propaganda eden hkmet yanls basnn sert tepkileriyle karlat.93 Bu srecin sonunda Hkmet, irtica krkledii gerekesiyle Takriri Skun Kanununa dayanarak 3 Haziran 1925 tarihli Bakanlar Kurulu kararyla Btn lkede Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasna karar verdi. Partinin kapatlmasna dair Bakanlar Kurulu kararnda altnc maddeyle dinin siyasete alet edildii, bununda gerici evreleri cesaretlendirdii ve rejimi tehdit ettii saptamas yaplyor, 94 buna izin verilemeyecei vurgulanyordu. Bylece sz konusu madde partinin kapatlma gerekesini oluturuyordu.95 Bu ilk parti kapatma olayyla birlikte Cumhuriyet dneminde dinin siyasete alet edilmesi parti kapatlmasnn temel gerekesi haline gelecektir.

970

Ancak bu karar milletvekillerine siyasi yasak getirmiyordu. Terakkiperver mebuslar Millet Meclisinde bamsz ye olarak mebusluklarn srdrdler. Bu srete de Halk Frkasnn iddetli hcumlarna maruz kaldklarndan yeniden siyasi muhalefeti rgtleme cesaretini gsteremediler ama ortak hareket etmeye devam ettiler.96 Bu durumun rejimi tehdit etmeye devam ettiini dnen iktidar, rahatsz etmesi doald ve ilk frsatta bu sorun da zlmeliydi. Terakkiperver Frkann kapatlaca gndeme gelmeye balad srete, Milli Mdafaa Vekili Recep (Peker), Muhalefet erbab bir gn iktidar mevkiine gelirse yalnz Tekilat Esasiye deil, vatann hayatndan damla damla vere vere vatan kalmyacaktr. Fakat yarn onlarn da yuvalarndan karlarak balarn ezmek iin icabeden tedabiri ittihaz edeceiz. 97 eklindeki beyan daha sonraki gelimelere de k tutar nitelikteydi. Nitekim, eski Terakkiperver Frkasna mensup milletvekilleri olan Kazm Karabekir Paa, Ali Fuat Paa, Refet Paa, Cafer Tayyar Paa, Sabit Bey, Halet Bey, Halis Turgut Bey, Feridun Fikri Bey, hsan Bey (Ergani), Muhtar Bey (Trabzon), kr Bey (zmit), Mnir Hsrev Bey (Erzurum), Rahmi Bey (Trabzon), Cazim Bey Erzurum), Besim Bey (Mersin), Kmil Bey (Afyonkarahisar), Faik Bey (Ordu), Abidin Bey (Saruhan), Rauf Bey (stanbul), Zeki Bey (Gmhane), Bekir Sami Bey (Tokat), Arif Bey (Eskiehir), Mustafa Bey (zmit), Necati Bey (Bursa), Osman Nuri Bey (Bursa), Rt Paa (Erzurum), Halis Turgut Bey (Sivas), smail Canbolat Bey (stanbul) isimlerden oluan grup zmir Suikast nedeniyle toptan tutuklandlar.98 Bu konuda stiklal Mahkemesi Bakan Ali Beyin siyah punto ile yaymlanan beyannda: isimleri zikredilen kr ve Ziya Hurit ve Edip Beylerin ahsi teebbslerinden, gizli komite halinde icraay faaliyet eden bir zmre-i siyasinin ittihaz ettii karar ve program cmlesinden ve ayn zamanda taklb-i hkmet gaye ve maksadn istidaf eden siyasi bir suikast olduu anlalmaktadr 99 denilmek suretiyle Terakkiperver Frka milletvekillerine de atfta bulunulmaktayd. zmir mitinginde okunan beyannamede ise: Terakkiperver tekilatnn banda bulunan esafil tarafndan bir suikast tertip edilmitir Gazi Paamz izale edip taklb-i hkmet yapmak, Cumhuriyetimizi mahv ile irticai saltanat iade ve bu suretle milletimizi devletimizi inkraza srkleyecek bir hkmet tesis etmektir100 denilerek yukardaki ima net bir ekilde dile getirilmekteydi. Dier taraftan tutuklu milletvekillerinin sorgulanmasna baland. Kazm Karabekir Paa sorgusunda Her devrimde ilk gnler beraber alanlar, amaca vardktan sonra, araya giren snt karclar yznden ayrlr, paralanrlar. Lozan Barna kadar el ele alan arkadalar arasnda da, o gnden sonra, ayrlk balad. lk anlamazlk, smet Paa ile Rauf Bey arasnda oldu. imize yle kimseler kart ki; ne Gaziyi, ne de smet Paay, eski arkadalaryla, eski yolda beraber yrtmeye imkn kalmad. Her gn zerimize saldrld. Sanki bizler, cahil kafal softalardan daha yobazmz gibi gazetelerde aleyhimize yaymlar yapld. Ve bunlar susturmak isteyen de olmad101 dedi.

971

Sorgulamalar sonunda paalar susuz bulunarak berat ettiler. Bu sonuta Mustafa Kemal Paann etkin olduu da bilinmektedir. Suikast davasna bakan stiklal Mahkemesince idamlarna karar verilen ve 13/14 Temmuz 1926 gn sabah saat ikide zmirin muhtelif semtlerinde idam edilen milletvekilleri de unlardr: Arif Bey (Eskiehir), Halis Turgut Bey (Sivas), smail Canbolat Bey (stanbul), Rt Paa (Erzurum), Abidin Bey (Saruhan), kr Bey (zmit).102 Bylece gen Cumhuriyetin ikinci ylnda balayan ok partili hayat btn grntleriyle sona eriyordu. Ancak bundan sonra mecliste tamamen muhalefetsiz bir sre yaanmayacak tekrar parti ii muhalefetin canland bir dnem balayacaktr. Sonu Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn 17 Kasm 1924te kurulmasyla Cumhuriyet dneminde ilk defa ok partili hayata geilmi oluyordu. Bylece demokratik hayatn kanlmaz bir gerei de yerine getiriliyordu. Ancak bir fikir partisi hviyetiyle Trk demokrasi hayatnda yerini alan Terakkiperver Frka, uzun mrl olamad, yedi ay varln srdrebildi. 1924 Anayasasnda Fransz htilalinin liberal ve bireyci fikirleri geni boyutlarda temsil edilmekteydi. Bu balamda anayasada kii hak ve hrriyetleri de en geni ekilde yer almaktayd. Ancak parlamenter sistemde gler birlii prensibi benimsenmiti. Bu sistemde yasama yarg ve yrtmeden oluan devlet gleri Trkiye Byk Millet Meclisinde toplanmaktayd. Btn kuvvetlerin Millet Meclisinin elinde bulunmas, hkmet zerinde herhangi bir kontrol ya da denge yaratacak etkin kuvvetlerin mevcut olmay, insan hak ve hrriyetleriyle ilgili anayasa hkmlerinin uygulanmasn hkmetin inisiyatifine brakyordu. te bu erevede Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, lml ve liberal bir alternatif olarak ortaya kt. Programnda liberal ve zgrlk fikirler baskn bir ekilde yer almaktayd. Bu haliyle parti, deiime taraf olmayanlar memnun edecek bir grnt sergilemiyordu. Ama bunun byle olmas ve liderlerin hassas davranmas, her trden muhalefetin Terakkiperver Cumhuriyet Frkas etrafnda kmelenmesini engelleyemedi. Dier taraftan bu gnlerde Mustafa Kemal Paa, yapmay tasarlad inklaplarn hepsini gerekletirmemiti. Milleti yeniden yaplandrma srecinin tamamlanmas iin zamana ihtiya vard ve bu srete iktidarn el deitirmemesi gerekmekteydi. stelik inklap kartlar muhalif frka etrafnda toplanp ok daha etkin ve tehlikeli olabilirdi. te Terakkiperver Frkann kapatlmasnda bu tespit etkin rol oynad. 1 T. Z. Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, Baha Matbaas, stanbul

1964, s. 77.

972

B. Lewis, Modern Trkiyenin Douu, eviren: Metin Kratl, 3. Bask, TTK Basmevi,

Ankara 1988, s. 265. 3 T. Z. Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, stanbul 1952, s. 532-533, 537-538. Ayrca bkz.

G. hsan, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin Dnsel Yaps (1920-1923), Anadolu niversitesi Yayn, Eskiehir 1985 ve I. Trkiye Byk Millet Meclisinde Denetim, Trk Tarih Kongresi, C. VI, TTK Yayn, Ankara 1994, s. 2431-2441. 4 5 M. K. Atatrk, Nutuk-Sylev, c. I, 2. Bask, TTK Yaynlar, Ankara 1986, s. 22. . S. Aydemir, Tek Adam, Mustafa Kemal, C. III, 1922-1938, Remzi Kitapevi, stanbul

1965, s. 202; bu konuda Mango, Hepsi Trk milliyetisi ve ou adalama yanlsyd. Mustafa Kemalin smet araclyla kulland iktidar tekeline karlk bu kiileri birletiren zelliktir. demektedir. A. Mango, Atatrk, eviren: Fsun Doruker, Yeni Binyl Sabah Kitaplar, stanbul 2000, s. 405; E. J. Zrcher, Milli Mcadelede ttihatlk, eviren: Nzhet Saliholu, Balam Yaynlar, stanbul 1987, s. 242-243. 6 A. F. Cebesoy, Siyasi Hatralar, II. Ksm, Doan Karde Yaynlar, stanbul 1960, s. 111-

112; Bu konuda smet (nn) Paa, Gerek Rauf Bey gerek dier arkadalar, Atatrk neler yapaca bilinmeyen bir insan olarak kabul ediyorlar. Bandan beri byle tanmlar ve bunun iin ondan korkarlard. Onu frenleyecek ve nihayete kadar bu hususta emniyet verecek tek areyi, ne yapacaksa yapmadan evvel kendilerinin muvafakatini almasnda gryorlar. Kendileri ne vaziyette bulunurlarsa bulunsunlar byle olmasn istiyorlard. demektedir. smet nnnn Hatralar, 2. Kitap, 1985-1988, Yayma Hazrlayan: S. Selek, Bilgi Yaynevi, s. 184. 7 M. Tunay, T.C.de Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), 2. Basm, Cem

Yaynevi, stanbul 1989, s. 99. 8 9 10 11 A.g.e., s. 100. Son Telgraf, 6 Terinievvel 1924. Vatan, 11 Ekim 1924. T. Ate, Trk Devrim Tarihi, Der Yaynlar, stanbul 1984, s. 254; te yandan Rauf

(Orbay) Kazm Karabekir, Refet (Bele), Ali Fuat (Cebesoy), izlendiklerini hatta mektuplarnn alp okunduu dncesine kapldlar. E. J. Zrcher, a.g.e., s. 246. 12 . S. Aydemir, a.g.e., s. 203; Bu istifalara Hkmetin yar resmi yayn organ Hakimiyeti

Milliyede: Lozan mzakereleri cereyan ederken Babakan Hseyin Rauf Bey ile ayn kabinenin Hariciye vekili ve yine Kabine tarafndan Lozan grmelerini yrtmek iin murahhas tayin edilen smet Paa arasnda bir eyler oluyor. Muberr (Kskn) olan Hseyin Rauf Bey smet Paa ile yz yze gelmemek iin smet Paann daveti esnasnda Ankaray terk ediyor. Kazm Karabekir Paa bir

973

sene evveline kadar Halk Frkas Hkmetinin ark Kumandan ve ark Vilayetleri umumi valisiydi. Bir seneden beri ise Halk Frkas mebusu olmakla beraber memlekette mevcut ordu mfettiliinin en nemlisinin banda bulunuyordu. Ali Fuat Paa bir sene evvel; Halk Frkas meclisinin reisi idi. eklinde eletiriliyordu. Hakimiyeti Milliye, 20 Kasm 1924, Aaolu Ahmet, Nereye Gidiyoruz balkl yaz. 13 Kazm Karabekir Anlatyor, Yayna Hazrlayan Uur Mumcu, Tekin yaynevi, stanbul, s.

143. Grevden ayrlma dilekesi iin bkz. a.g.e., s. 146. 14 A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 103; evket Sreyyada. Mustafa Kemalin evresindeki bir takm

kiilerin entrikalar sayesinde istenilen grmenin gereklemediini yazmaktadr, . S. Aydemir, a.g.e., s. 203. 15 M. K. Atatrk, Nutuk-Sylev, 1920-1927, C. II, 2. Bask, TTK Yaynlar, Ankara 1987, s.

1137; F. R. Atay, ankaya, Atatrkn Doumundan lmne Kadar, stanbul 1969, s. 395. 16 A.g.e., gst. yer; D. Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, C. IV, zylmaz Matbaas, stanbul

1986, s. 1342. 17 18 Tevhidi Efkar, 9 Terinisani 1924. Hakimiyeti Milliye, 14 Kasm 1924. Bu destee ramen Hakimiyeti Miliyenin 18 Kasm

tarihli saysnda kan Nereye Gidiyoruz balkl yazda partinin kuruluu eletiriliyordu. Mete Tunay bu konuda: Mustafa Kemal Paann, drt yl nce sol muhalefete uygulad, muhalifleri ounlukta grnce onlar blmek ve bir ksmn kendisine ekmek, tekini de artk toplayc olamayacaklar bir arlkta rgtlenmeye itmek taktiini, 1924 gznde de yeni muhalefete uygulad anlalyor. deerlendirmesini yapmaktadr. M. Tunay, a.g.e., s. 101. 19 20 Son Telgraf, 11 ve 16 Terinisani 1924. Mango, a.g.e., s. 404; Rauf Bey, Recep Beyin kendisini cumhuriyeti olmamakla

sulaynca, o, Sizin her tereddt ettiiniz zaman, ben tekrar ve tekrar ant imek zorunda mym? Hayr, kimsenin kimseden phe etmeye hakk yoktur. Milletimden Mdafaai Hukuk aday olarak, Halk Partisine girmek art ile, aldm vekillik dairesinde ve tam anlam ile Cumhuriyeti olduumu syledim. Daha nasl syleyeyim. Sizde gizli defterler, dnceler varsa, bizde yoktur. Rauf halifecidir, diyenler oldu. Deil halifeci ve sultanc, bu makamn haklarn almak istidadnda bulunan her makamn karsndaym. diyerek konumasn bitirdi. TBMM Z. C., II. Devre, C. X, 6 Kasm 1924 tarihli oturum. Ayn konudaki sulamalar cevaplandran Refet Paa da konumasnn sonunda, Bana zorla saltanat diyorsunuz. Deilim. Bir pheniz kald m? Cumhuriyetiyim, kesin bir cumhuriyetiyim. lk gnnden son gnne kadar cumhuriyetiyim. Hibir gn bunun dnda bir dnce sylemedim. Saltanat deilim cumhuriyetiyim. dedi. TBMM Z. C., II. Devre, C. X, 8 Kasm 1924 tarihli oturum.

974

21

F. R. Atay, a.g.e., s. 395te, Muhalefete mal edilmemesi iin Halk Partisine Cumhuriyet

kelimesi eklendi denilmektedir. 22 23 24 Tevhidi Efkar, 24 Terinievvel 1924; M. Tunay, a.g.e., s. 100. M. Gololu, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Banur Matbaas, Ankara 1972, s. 69. Son Telgraf, 9 Terinisani 1924; Vatan muharibi Ahmet kr (Esmer), Halk Partisinden

drt ayr parti oluabileceine iaret ederek bunlar: cezr (radikal) terakkiperverler, yeni teekkl eden Cumhuriyet Frkas, sarksz muhafazakrlar snf, hocalar olarak nitelendirmektedir Vatan, 18 Terinisani 1924; Tevhidi Efkar muhabiri de mebuslar, 1. Hkumete heri-bd-bd katiyen taraftar olanlar, 2. Hkumetin iyi icraatna taraftar fena ilerine aleyhtar olanlar, 3. Tamamen muhalif ve aleyhtar olanlar, 4. Tamamen muhalif olduklar halde oy verirken eitli nedenler dolaysyla beyaz oy verenler. eklinde drt gruba ayrmaktadr. Tevhidi Efkar, 24 Terinievvel 1924; Son Telgraf Muhabiri Fevzi Ltfi (Karaosmanolu) ise, Iztrabn ve Hrriyetsizliin Dourduu ocuk ve Efendiler Cesur Olunuz balkl yazlarnda Halk Partisini iddetle eletirmekteydi. Son Telgraf, 12 ve 13 Terinisani 1924. 25 Halk Partisinden istifalar iin 9 Kasm 1924 tarihli gazetelere bkz.; Bu gnlerde

memlekette zor gnler yaanmaktayd. Hakkri yresinde Nasturi Ayaklanmasnn henz n alnamamt ve ngiltere Musul konusunda Trkiyeye kesin sreli bir nota vermiti. stiklal Harbinin Esaslar Kazm Karabekir Paann Hatrat, Basn Kitabevi, stanbul 1981, s. 16. 26 Parti merkezi, Ankarada, Postahane Sokanda idi. Son Telgraf, 18 Terinisani 1340 (18

Kasm 1924); Vatan, 18 Terinisani 1340; Son Saat, 18 Terinisani 1340; Tevhidi Efkar Gazetesi 18 Terinisani 1340 tarihli saysnda bu haberi yle veriyordu: Yeni Cumhuriyet nihayet kati suretle teekkl etmi gibi grnyor. Filhakika usul dairesinde meydana kmak ve memlekette bir cereyan telif ederek arkasndan Efkar- umumiyeyi srkleyebilmek iin ilk yaplacak ilerden biri umdeleri ve esasat muayyen ve sabit bir program tanzimidir. 27 28 . S. Aydemir, a.g.e., s. 214. Tevhidi Efkar, 29 Ocak 1925; Rauf Bey partinin kurulu amacn, Terakkperver

Cumhuriyet Frkasnn gyesi, bir inklp geiren Trk milletinin yeni girecei normal hayatta, onu huzur, emniyet ve skn iinde rahatlandrp, kuvvetlendirmek, fikr ve iktisad sahada gelimesine hizmet etmektir. Ayn zamanda ona kanun, normal bir yepyeni hayat devresi aarak, her trl komitaclk fikrinden ve sarsntlardan uzak yaatmak ve kanunun mutlak kefleti altnda onu, tabi ve asude bir hayata kavuturmaktr. eklinde ortaya koymaktayd. R. Orbay, Cehennem Deirmeni, Siyasi Hatralarm, II, Emre Yaynlar, stanbul 1993, s. 184; Ali Fuat ise, Yeni frkann demokratik olduu kadar yenilik, yaplan ve yaplacak inklplar taraftar olmasna ok dikkat edilmiti. Bu sebeple frka mevcudunun otuzdan fazla olmamasna karar verilmiti. Muhafazakr mebus arkadalar da frkaya alm olsaydk mevcudumuz muhakkak sekseni bulacakt. Halbuki btn gayemiz, iktidarla

975

muhalefetin yan yana almasn temin etmekti iktidara gemek iin frka kurmamtk. demektedir. A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 111. Son cmle hi de inandrc deildir. Sadece muhalefet iin parti kurmak bu kurumun ruhuna da aykr bir dnce tarzdr. 29 30 31 32 E. J. Zrcher, a.g.e., s. 248; A. Mango, a.g.e., s. 404. Tevhidi Efkar, 18 Kasm 1924. Hakimiyeti Milliye, 25 Kasm 1924, Mahmut (Siirt Mebusu), Yeni Frka in. Hakimiyeti Milliye, 11 Aralk 1924; Atatrkn Sylev ve Demeleri, I-III, (1906-1938), 3.

Bask, TTE Yaynlar, Ankara 1981, s. 77. 33 34 35 36 A.g.e., s. 77; R. Orbay, a.g.e., s. 176. A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 113, 163. A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 199. Programn tam metni iin bkz. T. Z. Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, 1859-1952,

stanbul 1952, s. 616-620. 37 Bu durum iktidar partisini de etkilemi olmal ki, Cumhuriyet Halk Frkasnn 18 Kasm

tarihli toplantsnda bir dereceli seim sisteminin kabul ve uygulanmas teklif edilmitir. Hakimiyeti Milliye, 19 Kasm 1924. 38 39 R. Orbay, a.g.e., s. 176-179. A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 113; T. Z. Tunaya, a.g.e., s. 616-620; 12. madde bir anlamda

Mustafa Kemali hedef almaktayd. Oysa Mustafa Kemal Paa, topyasn henz tamamyla gerekletirmi deildi. Yaplacak daha ok ey vard. 40 Bu konuda smet nn, Terakkiperver Frka erkan, reformcu kimselerdi ama, Osmanl

reformcusu idiler. Ben dahil hibirimiz, reformculukta Atatrk metotlarn daha evvel grm, dnm benimsemi deiliz. demektedir. A.g.e., gst yer, s. 204. 41 Vatan gazetesinin Ankara muhabirine Trabzon Mebusu Muhtar Beyin sz. Vatan, 16

Terinisani 1924. 42 T. Z. Tunaya, a.g.e., s. 613; A: F. Cebesoy, a.g.e., s. 141; Ali Fuat Paa, zellikle

muhafazakr ve mrteci muhitlerde ancak grmz izah etmeyi yeterli grmtk. demektedir. A.g.e., gst. yer; Kamuoyundan destek bulan Frka hzl bir tekilatlanma iine girmitir. Frkann stanbul rgtn Kara Kemal kurdu. rgtn bana da Kara Vasf getirildi. D. Avcolu, a.g.e., s. 1343; zmir ve ukurovada da tekilatlanma faaliyetlerine giriildi. . S. Aydemir, a.g.e., s. 214;

976

Merkez 28 Ocak 1925te ald. Dou illerinde tekilata gsterilen sempati gnden gne hzl bir ekilde artt T. Z. Tunaya, a.g.e., s. 613; M. Tunay, a.g.e., s. 107-108de Frkann tara tekilatnn Ankara, stanbul, zmir, Sivas ve de Urfadan balayarak Dou illerinde byk apta rgtlendii sylenebilir deniliyor ama Ali Fuat Douya sadece bir temsilci gnderildiini tekilatlanmaya gidilmediini yazmaktadr. A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 141, 159. 43 Trk Parlamento Tarihi, II. Dnem, 1923-1927, C. II, TBMM Vakf Yaynlar s. 543. (Metin

sadeletirildi) (Bundan sonra bu kaynak, TPT II eklinde ksaltlm olarak verilecektir). 44 45 Tevhidi Efkar, 29 Ocak 1925. smet Paann istifas dier kabinenin kurulmas iin bkz. Hakimiyeti Milliye, 23 Kasm

1924; Ayn gazetede kan Hkmetin Tebdili balkl yazda smet Paann istifas zntl bir olay olarak verilmektedir. Hakimiyeti Milliye, 24 Kasm 1924. 46 47 48 49 50 M. Tunay, a.g.e., s. 105-106. E. Aybars, stiklal Mahkemeleri, 1920-1927, C. II, zmir 1988, s. 260. A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 120; Tevhidi Efkar, 28 Terinisani 1924. A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 120. Hakimiyeti Milliye, 24 Kasm 1924, bkz. Hkmetin Tebdili balkl yaz; Oysa 1937deki

deiiklikte smet Paann babakanlk grevine son verildiinde, onun Parti Bakan Vekilliinde kalma teklifini Atatrk, usule aykr olduu gerekesiyle geri evirecektir. Mete Tunayn, 28 Eyll 1980de Celal Bayarla yapt sylei, bkz. M. Tunay, a.g.e., s. 105. 51 52 T. Z. Tunaya, a.g.e., s. 609. Bursadaki seimleri, Halk Frkas adaynn karsnda, Terakkiperver Frkann

destekledii bamsz aday Nurettin Paa kazannca frtnalar koptu ve usule uygun davranlmad gerekesiyle paann milletvekillii onaylanmad. Seim yenilendi sz konusu kii seimi ikinci defa kazannca meclise girebildi. M. Gololu, a.g.e., s. 84. 53 54 Hakimiyeti Milliye, 3 Kanunuevvel 1924. Mdafaai Milliye, Bahriye vekaletleri ve Jandarma bu sayya dahil deildi. TBMM Z. C., C.

13, II. Devre, s. 78. 55 A.g.e., gst. yer.

977

56

TBMM Z. C., C. 13, II. Devre, s. 78, 84, 241; Ayrca bkz. Kazm Karabekir Paann

demeleri, stiklal, 8 ve 10 ubat 1925; F. H. Tkin, Trkiyede Siyasi Partiler ve Siyasi Dncenin Gelimesi, 1839-1965, Elif Yaynlar, stanbul 1965, s. 70-71. 57 TBMM Z. C., II, Devre, C. 13, s. 79; Gerekten de Milli Mcadelenin olaan st koullar

erevesinde konan vergiler fiyatlarn ykselmesine neden olmutur. rnein ekerin okkas (1283gr) kurutan krk dokuz kurua kadar artmtr. A.g.e., s. 84. 58 Konuyla ilgili olarak Ankara Mebusu Ali Fuat Paann sunduu 2 ubat 1341 tarihli

teklifte, Riyaseti Celileye Heyeti Umumiyede arz ve izah ettiim vechile memleketimizde gnden gne kesbi mkilat eden hayat, her snf halk iin kbil-i tahamml bir hale getirmek maksadyla bu meseleyi esasl bir surette tetkik etmek ve tutulacak yol hakknda hkumeti tenvir etmek zere ilmi ve ameli mtehassslardan mrekkep bir komisyonun selahiyeti resmiye ile tekil edilmesinin meclisi alice tasviben heyeti vekileye havalesine teklif eylerim. Bu komisyona hariten mtehasss getirilmesi ayan arzudur. deniliyordu. TBMM Z. C., C. 13, II Devre, s. 84. 59 60 A.g.e., s. 241. Bunu muhalifler kabul etmemekteydi ve Halk Frkasndan kp ayr bir frka tekil etmek,

Cumhuriyet ve Hakimiyeti Milliye esaslarna muhalif olmaya delalet etmez. Bilakis yeni bir frka tekili bu esaslarn bir kat daha takviyesini temin ve teshil eyleyecektir. deerlendirmesi yaplmaktayd. Tevhidi Efkar, 19 Kasm 1924, Ebuzziyade, Cumhuriyeti Olmak da Memnu Mu?. 61 Hakimiyeti Milliye, 25 Kasm 1924; Kar taraf ise, Halk Frkasnn deiik grteki

insanlardan meydana gelmesini eletirmekteydi Bu konuda Ebuzziyazade, Tasfiye mi, stfa m? balkl yazsnda: ... Yalnz akln kabul edemeyecei bir ey varise o da mesela (liberal) bir frkada muhafazakar aza bulunmas veya muhafazakar bir zmrede laik mensuplar grlmesidir. te bugnk Halk Frkasnn balca zaaflarndan biri de budur. Yani siyasi inklabatta tamamen mttehid olduklar halde, itimai cereyan ve itihatlardan mtesanid ve hemfikir olmayan azann yan yana bulunmasdr. demekteydi. Tevhidi Efkar, 19 Ekim 1924. 62 Hakimiyeti Milliye, 18 Terinisani 1924; Mustafa Kemal de bu hususa deinerek Ali Fuat

Paann Moskovadan dnd gnlerde, Rauf Beyin istei zerine Refet Paann evinde yaplan uzun grmede Rauf Beyin, Bizde milleti ve kamuoyunu elde tutmak gtr. Bunu ancak, herkesin eriemeyecei kadar yksek grlmeye allm bir makam salayabilir. O da saltanat ve hilafet makamdr. dediini Refet Paann da ayn gr paylatn ancak Ali Fuatn bir gr beyan etmediini kaydetmektedir. M. K. Atatrk, Nutuk, 1919-1927, Yayna Hazrlayan: Zeynep Korkmaz, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2000, s. 463-464. 63 Tevhidi Efkar, 27 Kanunuevvel 1924; Ayrca bu konuda bkz. Vatan, 22 Terinisani 1924;

Bu konuda muhalif bir yazar, ... Bir aralk memleketin yegane frkas olan ve btn memleket halkn etrafnda toplam olmak iddiasnda bulunan Halk Frkasnn pek mhim bir noksan vardr, ki o da

978

imdiye kadar esasl bir program neretmemi ve edememi olmasdr. demektedir. Tevhidi Efkar, 18 Kasm 1924, Ebuzziyazade,Yeni Cumhuriyet Frkas balkl yaz. 64 Dair. 65 66 67 68 69 70 Tevhidi Efkar, 16 Kasm 1924Tehlike Muhalefette Deil, Muvafakattedir! balkl yaz. Hakimiyeti Milliye, 17 Kasm 1924, Nebizade Hamdi, Zehir Menba. M. Tunay, a.g.e., s. 108. Hakimiyeti Milliye, 18 Mays 1925. Hakimiyeti Milliye, 4 Haziran 1925. eyh Sait Ayaklanmasnn Trkiye Byk Millet Meclisinde ilk kez Dahiliye Vekaleti Hakimiyeti Milliye, 16 Nisan 1925, Mahmut (Soydan),Terakkiperver Cumhuriyet Frkasna

Btesi tartlrken zikredildi. Cumhuriyet, 19 ubat 1925; syan sahas vilayete sirayet etti. darei rfiye ilan ediliyor. Gen, Mu, Ergani, Elaz, Dersim, Diyarbakr, Mardin, Siverek, Urfa, Siirt, Bitlis, Van ve Hakkari vilayetleri ile Erzurum vilayetinin Ki ve Hns kazalarnda bir ay mddetle idare-i rfi ilanna dair kararname. Kararnamenin ikinci maddesi uyarnca bu vilayetlerde idare-i rfiye kararnamesine tevfikan divan- harpler tekil olunacak ve isyan harekat ile alakadar bilumum ceraim divan- harpler de ryet edilecektir. Cumhuriyet, 23 ubat 1341; K. Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul Matbaas, stanbul 1967, s. 45-46. 71 72 . S. Aydemir, a.g.e., s. 219. Hakimiyeti Milliye, 8 Mays 1925; Bu konuda erif Mardin,Muhalefet hareketleri

Cumhuriyet dneminde daha ansl deildi. 1923-1932 Dneminde muhalefet ilkinde bir lde vahi ikincisinde daha nazik bir ekilde olmak zere iki kere bastrld. deerlendirmesini yapmaktadr. . Mardin, Makaleler 4, Trk Modernlemesi, letiim Yaynlar, stanbul 1992, s. 81. 73 A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 159; Bu sulamalarn boyutu geniledi ve Terakkiperver Frka

taklibi hkumet, irtica, kaakla mzaheret ile itham edilmeye baland. Bu iddialara kar Ali Fuat Paa, Kanunen teekkl etmi olan Frkann BMM dahilinde ve haricindeki faaliyeti kanuniyesi dnyann btn hr ve medeni memleketlerinde olduu gibi hukuki esasiyesinin en muhkem (kuvvetli) ve sarih (ak) gayelere istinat eden meru muhalefeti Trkiye Cumhuriyeti dahilinde tatbik etmekten ibarettir. Bu maksadn haricinde hibir hareketin Frkamzla alakas yoktur. demekteydi. kdam, 9 Nisan 1925. 74 M. Gololu, a.g.e., s. 105.

979

75

Trk Parlamento Tarihi, TBMM-II. Dnem 1923-1927, C. I, TBMM Vakf Yaynlar No: 1, s.

623. (Bundan sonra bu kaynak, TPT I eklinde ksaltlm olarak verilecek. ). 76 A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 141; Bu konuda Rauf Bey, eyh Sait denen adam. 1914te

devlete kar isyan etmi, bastrmaa gelen kuvvet tarafndan yakalanacan anlaynca Rus Konsoloshanesine snm ve Birinci Dnya Sava arefesinde Rusya hesabna alt sabit olmu, mseccel bir mahlktu. demektedir. R. Orbay, a.g.e., s. 182. 77 eyh Saitin eski adamlarndan Kasm Cibran isyann amacnn bamsz Krdistan

kurmak olduunu syledi. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn iktidara gelmesi halinde Krtlere zerklik tanyacana inandklarn sylemesi ise, partiye iftira atarak suunu hafifletme igdsnden baka bir eyle aklanamaz. A. Mango, a.g.e., s. 410. 78 A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 143; . S. Aydemir, a.g.e., s. 220-221; A. Mango, a.g.e., s. 410te

ziyareti, Fethi Beyin gerekletirdii kaytldr. 79 80 81 A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 143. A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 144; kdam, 9 Nisan 1925. Vatan Gazetesi bayazar Ahmet Emin (Yalman), henz partinin kurulu gnlerinde bu

olay u ekilde ele alyordu: Sen ve Ben Kavgas balkl yazsnda: Memleketimizde salah ve terakki namna suiistimallere ve irtcaa kar mcadele eden adamlar hi eksik olmamtr. Fakat Alemdarn Rusuk yrnndan balayarak hepsi maksatlarna muvaffak olduktan sonra gayeyi unutmular, memlekete yumruklar bahasna ele geirilmi bir iftlik ve muarzlarna tapulu hakk tasarruflarna gz dikmi adamlar nazaryla bakmaa hazrlanmlardr. Abdlhamit Devrinde her samimi mcahit bir din ve devlet haini idi. ttihatlar btn muarzlar hakknda mrteci kelimesini icat etmiler, sonra bunu tilaf ekline evirmilerdir. tilaflar Mtareke zamannda her vatanpervere ttihat adn takmlardr. Bugn yeniden mrteci kelimesi reva bulmutur. Vatan, 9 Terinisani 1924. 82 83 84 s. 66. 85 TBMM Z. C., II. Devre, C. XV, s. 166; Tutanak Dergisi, C. 15, Say: 198, s. 225-6, Tarih, TPT I, s. 624-625. TBMM Z. C., II. Devre, C. XV, s. 110; Cumhuriyet, 3 Mart 1925. A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 145; M. Toker, eyh Sait ve syan, Akis Yaynlar, Ankara 1968,

07 Mart 1341 (1925), bkz. TPT I, s. 627-8; smet nn Hatralar, 2. Kitap, s. 200de 155 evet oyu kt yazldr; Kazm Karabekir, ... bu kanunu smet Paann kuruntular dourmutur. Bizim kukumuz, byle her istenilen ekle sokulabilecek kanunlarla ve kuruntularla basna ve muhalefete

980

birok iler yaplmasdr. smet Paaya zellikle unu bildiririm ki; yirminci yzylda kuku ve kuruntularla millet ynetilemez. M. Gololu, a.g.e., s. 119. 86 87 88 89 90 Cumhuriyet, 6 Mart 1925; TBMM Z. C., II. Devre, C. XV, s. 127-129, 166. A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 151-152. TBMM Z. C., II. Devre, C. XV, s. 154; kdam, 12 Nisan 1925. TBMM Z. C., II. Devre, C. XV, s. 154. TBMM Z. C., II. Devre, C. XV, s. 166; Tutanak Dergisi, C. 15, Say: 198, s. 225-6, Tarih,

07 Mart 1341 (1925), bkz. TPT I, s. 627-628. 91 Bu aramalar sonucunda Ankara stiklal Mahkemesine birok evrak gnderilmitir. E.

Aybars, a.g.e., s. 159; 14 Nisan 1925 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde,Hkmetin elbet baz istihbarat var ki, taharriyat icrasna lzum grd. deniliyordu. 92 93 94 kdam, 13, 14, 16 Nisan, 20 Mays 1925. M. Tunay, a.g.e., s. 146. Buna kar, Kazm Karabekir:Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn sed kararndan

hkmetin beyanatta bulunmad halde gazetelerle ve baz beyanatla bu frka irticaa ve suikastlara alet olarak gsterilmitir. Binaenaleyh dahile ve harice kar byk bir vuzuh ile ve ak alnla bu iaat red ve tekzib ederim. diyordu. Tutanak Dergisi, C. 19, s. 60-64, 9 Kasm 1341 (1925), bkz. TPT II, s. 498. 95 M. Toker, a.g.e., s. 101; F. H. Tkin, a.g.e., s. 71; M. Gololu, a.g.e., s. 81, 132, 133;

Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatldna dair Vekiller Heyeti kararnda: cra Vekilleri Heyetinin 03 Haziran 1341 tarihli itimanda bervehi ati karar ittihaz olunmutur: Diyarbakr stiklal Mahkemesinin takibat ve muhakemat esnasnda dahi Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn resmi mmessillerinin Frka programnda mevcut efkar ve itikadat diniyeye hrmetkar olmak esasn memleketi dinsizlerden kurtarmak iddiay irtica karanesini vastai telkinat ittihas ettikleri ve bu yzden son irtica ve isyann tezahrat esnasnda bir ok vahim hadisat vukua geldii sabit olmutur. Zaten Ankara stiklal Mahkemesinde cereyan eden muhakemat Vahidettin etrafnda bulunan vatan hainlerinin Avrupada tekil eyledikleri merkezlerden ve memleket dahilinde Hrriyet ve tilaf devrinden kalma erbab fesattan mrekkep vasi bir ebekeyi irtica tesisini allmak gibi teebbsat izhar eylemitir. gerek telkin eden ve gerek telkine maruz kalan vatandalar teshil ve tahrik avakbndan muhafaza velhasl zarar ammtahdit iin, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn faaliyetten menin hkumetin artk msamaha edemeyecei vezaif srasna girmitir. Hakimiyeti Milliye, 05 Haziran 1925.

981

96 97 98 99

E. J. Zrcher, a.g.e., s. 250. A. F. Cebesoy, a.g.e., s. 157. Son Saat, 15 Temmuz 1926. Son Saat, 20 Haziran1926.

100 Son Saat, 21 Haziran 1926. Ayn gazetede Terakkiperverlerin yapmak istedikleri hkumete verecekleri ekilde anlalyor bal altnda verilen bilgide:Reisicumhurluk makamna getirmek istedikleri Kazm Karabekir Paadr. Meclis Bakanlna Ali Fuat Paay Bavekalete Rauf Beyi, Mdafaai Milliye Vekaletine Refet Paa, Bahriye Vekaletine Cafer Tayyar Paay Maarif Vekaleti Abidin, Adliyeye Feridun Fikri, Hariciyeye kr, Dahiliyeye Sabit, Nafiaya Muhtar Beyleri getireceklermi. denilmekteydi. Son Saat, 26 Haziran 1926. 101 M. Gololu, a.g.e., s. 203-204. 102 TBMM Zabt Ceridesi, kinci Dnem Drdnc Toplant Yl, 3 Kasm 1926 gnl oturum, C. 27, s. 18-19; Son Saat, 21 Haziran/15 Temmuz 1926.

982

Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn Siyasi Kimlii / Yrd. Do. Dr. Ahmet Yeil [s.546-551]

Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Terakkiperver Cumhuriyet Frkas (TPCF)nn siyas tarihimiz iindeki hreti, ne Cumhuriyet dneminin ilk (tekilatl muhalefet) partisi olmasnda ne de programnda yer alan baz hususlarn ok partili siyas hayata -demokrasiye- geildikten sonra (1946) yer etmi olmasndandr. Onun hreti, kurucular ve idarecilerinden gelir. Bunlar Mill Mcadelede M. Kemal Paa ile birlikte olmu ve en azndan onun kadar tannm ve halk tarafndan sevilmi asker ve sivil liderlerdir: Eski babakanlardan H. Rauf Orbay, Ordu Komutanlar -Mfetti- Kazm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Refet Belle ve Cafer Tayyar Eilmez Paalar ile sivillerden Doktor Adnan Advar, Bekir Sami Kunduh gibi zamannda sz geen ve etkileri olan ahsiyetlerdi. 17 Kasm 1924 (Terinisan 1340)te Cemiyetler Kanunu gereince kuruluunu ikmal ve siyas otoriteden onay alan1 TPCFye katlan yelerin tamam bir sre nce Meclisin tek partisi konumundaki Cumhuriyet Halk Frkas (CHP) iinde yer alan mebuslard. Bu frka, Meclis iinde domu, muhalif bir -siyas- hareket olarak tavanda grlen bir blnmenin eseridir. Blnme ise ideolojik olmaktan ziyade Cumhuriyet idaresi zerinde younlaan farkl yaklamlar sonucunda vukuu bulmu bir hadise grnmndedir. Bu da bir nceki Meclis dneminde ortaya kan ayrlklarla -biim itibariyle grlen yaknl dolaysyla- irtibatl olduu izlenimi vermektedir. Gerekten de TPCF Meclisin ikinci dnem, ikinci toplant senesinde kurulmasna karlk, birinci Meclis ierisinde oluan muhalefetin -mahiyet itibariyle- uzantsdr. Terrakkiperverler, 1. Meclisin gl muhalefet hareketi 2. Grubun fiilen azas olmamakla beraber, bu grubun tavrna ve ortaya koyduklar fikirlere scak bakan 1. Grup azasydlar. Hatrlanaca gibi, 2. Grubun 1. Meclis dneminde muhalif bir g olarak belirmesi; Meclisin mahiyetinin 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu ile belirlenmesi, daha dorusu M. Kemal Paann liderliini stlendii 1. Grubun slamc-Monarik-Devlet Anlayndan uzaklamaya balamasyla vcut bulmutu. nk 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu sonrasnda teekkl ettirilen 1. Grup Nizamnamesinde asl gaye ile vaz olunan geleneksel dzene ait ibarelerin bulunmay veya gz ard edilii, bunun en ak gstergesiydi. uras aktr ki, 1. Meclisin iktidar ve muhalefet kanatlar iin temel esas Hakimiyet-i milliyeyi hakim klmakt. 1. Grup veya M. Kemal iin; iktidarnn hukuk dayana, 2. Grup veya muhafazakrlar iin; geleneksel dzenin korunmasnn bir garantisi idi. Ancak Lozan grmeleri -bilhassa Musul meselesi- srasnda Mecliste giderek glenen 2. Grubun bu durumu gerek barn salanmas, gerekse de dahili rejim meselesinin istenilen ekle dntrlmesinde byk saknca yaratm ve bu sakncann bertaraf edilmesinde ancak Meclisin seimlerle yenilenmesi are olmutu. Bilindii gibi bu seimler; 1. Grup, Mdafaa-i Hukuk Hareketi ve lideri M. Kemal Paann denetimi altnda gemi ve

983

muhalif 2. Gruba mensup olanlar elemine edilmi, Meclis dnda braklmlard. Sonuta Meclis, ayn gruba mensup kiilerin oluturduu siyas bir teekkl haline gelmiti ama bir nceki Meclise ait baz zellikler yeni Meclise tanmaktan kurtulamamtr. Mesel; kuvvetler birlii-kuvvetler ayrl esas tartmas ok gemeden yeni Meclis gndemine girmitir. Bu tartmalarn 1923 Seimleri ncesi en popler mevzunlarndan olmas, seimlere eski frkalar adna katlmak isteyen bir ksm ttihatnn giriimiyle alakaldr. Saltanat Lozan grmeleri ncesi kaldrlmasna ramen Halifeliin, Meclisin uhdesine -manevi ahsiyetine- balamas, muhafazakarlar iin Mustafa Kemal iktidar karsnda bir g kaynann devamna imkan verilmesiydi. Fakat Cumhuriyetin ilan, Halifelik ve eriye ve Evkaf Vekletinin ilgas (3 Mart 1924) ile Tekilat- Esasiye Kanunu (20 Nisan 1924) gibi kkl inklplar; M. Kemal Paa iktidar karsnda ve bu iktidar gcn dengeleyebilecek hibir messesenin -gcn- braklmamas, tm bunlar hukuk bir zeminle perinletirilmi olsa bile, Meclise hakim olan tek frka (Halk Frkas) ve onun liderinin snrsz bir gce ulamasna imkan verdi. Bu gcn sistem iinde kontrolsz kullanm; yeniden ahs veya zmre otokrasisinin douunu, hi olmazsa hafzalarda hatralar silinmemi olan ttihat ve Terakki Frkas Merkez- Umum daresini artryordu. Nitekim yeni Meclis dneminden itibaren M. Kemal Paann bu kkl inklaplarn gerekletirmesinde Milli Mcadelenin nc kadrolar yerine fikirlerini eyleme geirebilecek frka savalarna -mfritlere (ar)-itibar etmesi, bu nc kadro arasnda krgnla ve M. Kemal Paann ynetim anlay zerine endielerin domasna sebep olmutur.2 Bunun sonucu olarak M. Kemal Paa ile ayrla dm Milli Mcadelenin nc kadrosu etrafnda ekillenen bir hizip; zellikle Mbadele Meselesinin3 Meclis mzakeratna katlanlarn muhalif bir frka haline dnmesi kanlmaz olmu ve sonuta 17 Kasm 1924te TPCF Trk siyasi hayatna girmitir. Yeni frka (TPCF) kurucu ve yneticilerinin M. Kemal Paann Milli Mcadeledeki yakn -silaharkadalar olmas, iktidar -muhalefet mcadelesinde dorudan tartmalarda hedef alnamayacak kadar glenmi ve liderlii toplumca benimsenmi Gazi M. Kemal yerine muhalefetin muhatab; hkmet ve daha ok da iktidar frka mfritleri olmutur. TPCFnin kuruluunda yaynlad belgelerde temelde iktidardaki CHFden farkl bir ideolojik izgide olmad aktr. Ayrln yeni frka iinde yer alan nemli ahsiyetlerden kaynakland, bir lde de bir nceki Meclis dneminin, iktidar -muhalefet ilikilerinde- ki anlayn, yeni dneme tand grlmektedir. yle ki, birinci Meclisin iktidar karsndaki gl muhalefet grubun (2. Grup) stlendii rol bu dnemde TPCF tarafndan stlenilmitir. TPCFnin dayand temel esas ve yaklam bu partinin kamuoyuna iln ettii Beyanname, Program ve Nizamnamesinde4 belirtilmitir. Bu belgelerde yer alan ifadeleri bir noktada toplamak gerekirse TPCFnin siyasi hayata kma gerekesi; muhalefet kontrol olmakszn btn kuvvetlerin Mecliste toplanmasnn otoriter bir idare douraca gr idi. 5 Ayn gr ve iddialarn benzer ekillerde ilk Meclis dneminde M. Kemal Paa ve iktidar iin yneltilmi olmas her iki dnem

984

Meclislerinde yer alan muhalefet hareketlerinin arasndaki yaknl ve benzerlii artc bir biimde sergilemektedir. TPCF, isminde de yer ald gibi Cumhuriyeti olduunu yaynlad programnn banda belirtmekle birlikte o, Cumhuriyeti halkn hakimiyetine dayal bir idare ekli olarak tarif etmektedir. Bu tarif, yadrganmayacak kadar ak ve net olmasna karlk, yine ilk Meclis devresinde milli egemenlik kavramna muhafazakr ve muhalif 2. Grup tarafndan yklenen anlam asndan bir benzerlik de sz konusudur. Hatrlanaca gibi birinci Mecliste de rejim tartmalarnn younlat anlarda muhafazakarlarn, milli egemenliin tecelli ettii meclisin stnln savunmalar, iktidar (birinci grubu) denetleyebilecek bir mekanizma olarak grmelerinden ileri gelmekteydi. Bunun iin TPCF, birka kiinin oligarik gayretlerine kar koyarak Meclis iinde iktidar denetleme mekanizmas haline gelmeyi, sistem iin varlk sebebi gryordu. Meselenin bir baka ynden grn ise, iktidarn aka belli olan laik tutumu karsnda -yeni siyasi rejim iinde- toplumsal deerleri savunmay stleniyordu. Bu devrede iktidarla muhalefeti ayran temel izgilerden biri de, toplumsal deiimlerde izlenecek siyasette, muhalefetin ortaya koyduu temel anlay; deiimin Kemalist tarzda sratli ve inklap bir zihniyetle deil tekaml -evrimsel ve kademe kademe olmas- eklindeydi.6 Bu yaklam as osmanl slahat hareketlerinde izlenen siyasetin, Cumhuriyet Dnemine intikal etmi bir biimi idi. ktidar ise bu tarz bir siyasetin ortaya kartt dualizmi -ikilik- toptan reddetmekte ada (asr) bir memleket haline gelinmesinde kkten radikal tedbirleri ngrmekte idi. Yeni bir Trk toplumu oluturacak, inklap hareketlerini sekteye uratacak, her trl giriimi; kurup gelitirmek istedii Cumhuriyet ve rejimi iin tehlikeli addetmekte ve tasvip etmemekteydi. Hedef alnan Bat toplumlar seviyesine ulancaya kadar inklaplar kesintisiz, engelsiz, tartmasz devam ettirilmeliydi. Ksaca -sresi belirtilmeden- inklaplar tamamlanana, toplumda arzu edilen deiim salanana kadar btn glerin toplanabilecei bir meclis ve siyasetin yrtcs tek parti ve onun lideri M. Kemal Paann direktifleri ile ekillenecek -muhalefetsiz- bir ynetim ngrlmekteydi.7 Trkiye, sahip olduu corafi artlar ve tarih miras ile d dnyadan kendini soyutlayamayacak kadar Bat dnyas ile i ie olmak, yakn zamanda bir milli mcadele verdii bu dnya ile btnlemek iin ilikilerini gelitirmek zorundayd. Bu adan bakldnda, Cumhuriyet idareleri, Bat formunda daha ok demokratik idareler ve oulcu yaplar idi. Plralist bir toplum zlemine; muhalif teki anlaylar, egemen klma anlay ve uygulamalar kendiliinden anti-demokratik armlarn yaplmasna imkan tanyordu. Trkiyenin her ne kadar yeni bir siyas rejimin kurum ve kurulularyla yerlemesi iin makul bir sureye ihtiyac olduu kabul edilse bile, bu sreyi ila nihayet devam ettirmesi beklenemezdi. TPCFnin siyas hayata k, rejimin demokratiklemesi asndan hem ite, hem de dta olumlu karlansa bile, Trkiyenin buna hazr olmad, yeterli alt yapy kuramad akt.

985

Aslnda iyi niyetlerinden phe edilmeyecek kadar stn nitelikli ve vatanperver ahslarca kurulmu TPCF hareketi, erken domu -prematre- bir ocuk gibiydi. Onun yaamas ok byk itinaya ve korunmaya muhtat. Bunu yapacak yegne g, iktidarn bizzat kendisi idi. Muhalefetin hayatn devam ettirebilmesi, iktidardan farkl zellikleri azaldka mmkn, arttka gayr-i mmknd. TPCFnin belirgin vasflar veya siyas kimlii hi phesiz yaynlam olduu kurulu belgelerinde yer alan hususlar yannda siyasi hayatta bulunduu mddete sergiledii llerdir. Bu adan bu belgelere daha yakndan bakmakta yarar vardr. Terakkiperver CumhuriyetFrkasnn Beyannamesi TPCF yaynlam olduu frka beyannamesinde, birka noktann altn izerek, hangi ihtiyatan dolay var olduunu kamuoyuna duyurmutur. Beyannamede: Bizzat millette olan hakk- hakimiyet ve hkmlerinin fiiliyat itibariyle mahdut heyetlerin eline gemesi, zaruretlerden mtevellid olmakla beraber mahzurlardan salim deildir. Bu mahzurlarn en by milleti, bu haktan kamilen mahrum edecek bir ekl-i istibdadn teesss edebilmesidir denilirken bu mahzurun bertaraf edilmesi iin icra vekillerini (hkmeti) mtemadi murakabe altnda bulunduracak vastalara iddetle ihtiya olduu belirtilmektedir. Beyannamede devamla efkar- umumiye (kamuoyu) ve onun bir kolu olan basnn denetimde bir vasta olmakla birlikte yeterli olmadklar, asl olmas gerekenin ayn kanaati tayan milletvekillerinin Mecliste meydana getirecekleri muvazenet ve murakabe gruplar yani muhalif frkalarn mevcudiyeti gerektii vurgulanmaktadr. Beyannameye gre TPCFnin bu ihtiyatan doduu belirtildikten sonra parti programnda ak olarak belirtildii zere temel hrriyetlere taraftar olduklarndan baka, ahsi hrriyetleri her sahada mukadddes saydklarn, milli hars ve seciyeyi takviye etmekle berabar ilim ve fen, sanatve hizmet nokta-i nazarndan memleketi ileri gtrecek vastalarn sratle sahip olunmasna taraftar olacaklarna, dar frkaclk zihniyetine iddetle kar olduklar, hep kanun dairesinde kalacaklarna, hangi frka millet hakimiyeti, hrriyetperverlik, cumhuriyetcilik esaslarna sahipse onlarla beraber olmaya ve her nevi irtica hareketlere kar olmaktan ekinmeyeceklerini ilan etmitir. Beyannamenin son hkmlerinden biri ise frkann tahakkmlere iddetle aleyhtar olduundan, dahili ilerinde ne ferdin, ne de birka kiinin tahakkm suretiyle (oligari) arzularna frsat tanmayarak, her hkm ve kararn yetkili heyetlerin ounluk kararna gre yapacan taahht etmekteydi. Bunun anlam, karsndakilerden demokratik tavr ve icraatlar beklerken bizzat kendisi de parti-ii demokrasiyi ileteceini belirtmekteydi. TerakkiperverCumhuriyetFrkasnn Program TPCFnin siyasi hayata intikal ediinde hakknda en ok sz edilen, hatta bu yzden siyasi tansiyonu artracak lde eitli tartmalara sebep olan zellii, bir siyasi programla ortaya k veya programa sahip oluudur.8

986

Bugnden dne bakldnda tarihsel olarak, Halk Frkasnn bir siyasi parti olduundan kimsenin phesi yoktur. Ancak Cumhuriyet tarihinin ilk siyasi programna sahip frkann TPCF olduunu, programnda yer alan baz hususlarn partinin siyasi hayatta kald srece yerine getiremese bile zellikle 1945 liberasyonu ve sonrasnda savunulmu ve bir ksm uygulama alan bulabilmitir.9 TPCF program: Esaslar (md. 1-13), Siyaseti Dahiliye (md. 14-28), ktisadiyat (md. 28-39), tibar (md. 40-44), Maliye (md. 45-48), Siyaset-i Marif (md. 49-54) ve Siyaset-i timaiye (md. 55-58) olmak zere yedi blmden olumaktadr. Bu frkann siyasi grn ortaya koyduu Esaslar blmnn ilk iki maddesi, bal olunan siyasi sistemle ilgilidir. TPCF bu maddelerle Cumhuriyeti, Hrriyetperver (liberal) ve halkn egemenlii (demokrasi) yolunda olduunu belirtir. nc madde de kanunlarn yaplnda halkn ihtiyalar, karlar ve eilimleri ile an gereklerinin dikkate alnaca belirtilmektedir. Bununla da ak olarak grlecei zere rasyonel dncenin, ilk iki madde de belirtilen sistemin, yani laik esaslara bal bir idare ekline taraftar olunulduu belirtilir. nk parti aksine bir eilimde olsayd, kanunlarn yaplmasnda an gerekleri halkn ihtiyalar ls yerine sabit bir takm kanunlarn ve ananelerin ne kartlmas beklenirdi. Drdnc maddede, partinin temel hrriyetlere taraftar olduu, ancak kamu dzeninin korunmas endiesi, bu hrriyetlere snr getirmeyi gerekli kld taktirde, bunun anayasa snrlar erevesinde yaplaca belirtilmektedir. Bu maddeden de anlald gibi bir ksm hrriyetlerin snrlandrlmasnda, ferdi karar yerine kollektif kararn ve hukuki zeminin esas alnd grlmektedir. Beinci madde, bir nceki maddeyi takviye niteliinde olup; anayasa milletten ak bir vekalet (madde de bu vekaletin ne tr bir vekalet olduu belirtilmemekle birlikte)10 alnmadka tadil edilemeyecektir, denilmektedir. Bu ifade TPCFnin ilk seimlere kadar 1924 anayasasnda hibir surette tadilat kabul etmeyecei, eer yaplmak istenirse halka gitmeyi bir yerde nermektedir. Dikkat ve eletirileri zerinde en fazla toplam ve frka aleyhindeki sulamalara gereke tekil etmi altnc madde: Frka efkr (fikirler) ve itikadat- diniyyeye (dini inanlara) hrmetkardr eklindedir. Program tarafsz gzle deerlendirmeye alanlar, maddeyi sarih (ak) bulmamlardr. Sorduklar soru; bu maddeyle kastedilen fikir ve dinin hangisi olduudur. 11 Bu ifadelerde belli olmayan, ak olarak anlalmayan yeni frka laik mi idi, yoksa eriate mi itibar ediyordu? ktidar yanllar, laiklii kendileri iin rehber bilip resmi hibir belge ile bunu tescil etmezken,12 iktidar karsnda kurulan muhalefet frkas ve kurucularnn bilinen ahsiyetleri yznden, iktidardan ileri laiklik yapabileceklerine frsat tanmyordu. Ama bu maddenin geni boyutu ve anlamna ramen iktidarn tefsiri, mrteci ruhlara cesaret verici ve ynetime kar ba kaldrc olarak algland. Halbuki, saltanat ve halifeliin lavndan hemen sonra kabul edilmi 1924 anayasasnda yer alan hkm, muhalefetin yan sra, iktidara balayc niteliktedir. Anayasann ikinci maddesine gre; Trkiye devletinin dini, din-i islmdr. ifadesi ak ve net bir hkm vaz etmektedir. ktidar partisi ise anayasal adan, kendisini din devleti olarak tarif etmi olan Trkiye Cumhuriyeti Devletinin hkmetidir. Bu maddenin TPCF program ilanna kadar fesh veya hkmsz klacak bir karar

987

olmadna gre bahsi geen 6. Maddenin laiklik asndan icra ile hkml olan iktidar frkasndan ileri bir noktada olduu kabul edilebilir.13 Cumhuriyet Halk Partisi lideri ve cumhurbakan M. Kemal Paa, TPCF hakknda basna verdii ilk resmi aklamada: yeni tekil eden TPCF programnda halk frkasnn Umdelerinden hari ve mevz mnakaa olmaya deer, esasl bir prensip ve fikir yoktur. Frkann program hemen hemen halk frkasnn umdelerine mbihdir,14 demi Gazi ifadelerinin devamnda, TPCFnin 6. Maddesi ile ilgili olaraktan efkar ve itikadat- diniyyeye hrmetkar olmak teden beri tabi ve umumi bir telakkidir. Herkes efkar ve itikadat- diniyyeye hrmetkar ve riayetkardr. ifadelerinde sanki bu maddeyi tasdik etmektedir. uras aktr ki; TPCFnin irticya kar tavr, beyannamesinde ak ve net olarak belirtilmitir. Bu ifadenin irtica-i kaynaklar harekete geirici olmaktan ziyade, hayal krkl yaratan bir unsur olarak grldn sylemek daha uygun olacaktr. TPCF programnn dikkat eken maddelerden biride madde 8: Seim usulnn tek dereceli ve her kazann seim blgesi olarak kabul edildiini bildiren maddedir. Maddenin iktidar parti zerinde yaratt ilk etki, kendilerinin de bunu arzu ettiklerini meclis gruplarnda, buna ait bir yasa tasars grldn, yakn bir zamanda meclis genel kuruluna geleceini, bildirmelerine ramen bu konu, 1950lere kadar halledilmeyecektir. Devlet vazifelerini askeri dzeyde tutmak (md 9), frkann liberal anlaynn, hr teebbse verdii nemi vurgularken yine bu maddeyle iktidar partisinin zmir ktisat Kongresi kararlarndan (liberal politikalardan) mlhem olan iktisadi umdelerinden uzaklat, yani iktisadi hayattan devlete daha ok rol verdii arm yaplmaktadr.15 Cumhurbakan seilen kimsenin seimi mteakip mebusluunun deceini belirten 12. madde, hi kukusuz bir parti programndan ziyade dorudan bir anayasa konusu olmakla birlikte Halk Partisi lideri M. Kemal Paann partiler-st konuma gelmesini ngryordu.16 Programn esaslar blmnde yer alan son madde (md.13); devletin zel ve katma btelerinden maa alan memurlarn aktif siyasette bulunmamas, bir siyasi partiye ye olamamas iin bir kanun teklifinde bulunulaca, kanun kmadan buna frka olarak riayet edeceklerine dairdir. Bu maddenin de amac akt. Bir memur-eraf partisi kimliindeki CHPnin en nemli gc brokrasiyi siyaset dna kararak rakibini zayflatmakt. TPCF Programnn dier blmlerde onun kimliini sergileyen hususlarn banda dahili siyasette ortaya koyduu anlay olduka dikkat ekicidir. CHPnin merkez otoriteyi lke genelinde yaymak ve etkin klmak anlayna kar TPCFnin, idarede, milli birlie zarar getirmeyecek ve devletin kontrolnde adem-i merkeziyetcilie taraftar olduu grlmektedir (md.13). Aslnda bu gr ttihat ve Terakki Hareketinin nemli isimlerinden ancak merkeziyetci ttihatlarla anlaamayarak bu hareketten ayrlmak zorunda kalan Prens Sabahattine aittir. Terrakkiperver lke ynetimi anlay itibariyle Prens Sabahattine yakn dururken, yerinden ynetim anlayyla halka daha yakn durduuna inanmaktadr. Buna paralel olarak bykehir belediye bakanlarnn atanma yerine seimle gelmelerini (md. 23), topraksz iftilere ve gmenlere ihtiyalarn karlayacak miktarda devlete ait topraklardan verilmesini uygun grmektedir. Tm bunlar halklk ilkesine Halklar gibi sahip olmasa da kendiliinden bir halklk yaplmaktayd.

988

TPCF, iktisadi siyasette liberal grlerine uygun olarak zel sektr ne karrken, ziraatn gelitirileceini, sanayinin korunacan, hatta himaye edileceini belirtmekte ve himayenin bir gaye deil bir ara olduu, on ylda ziynet eyas haricinde bir plan dahilinde ithal mallardan gmrk indirimine gidilecei (md. 33), yabanc sermayeye kolaylk salanaca, kambiyo sisteminin yeniden tanzim edilecei (md. 41) belirtilmektedir. Frka, ii-iveren mnasebetlerinde taraflarn hukuk ve menfaatlerini eit olarak mdafaa edeceini (md. 35), iinin kra itirakine taraftar olduklarn, bunu kanun kuvveti yerine ikna suretiyle temin edeceklerini (md. 36) vaad etmektedirler. Tekellerin oaltlmasna kar olmalar (md. 46), liberal ekonomi anlaylarn

tamamlamaktadr. Eitimde birlii esas aldklarn (md. 49), ancak ilk mekteplerin idarelerini mahallerine vereceklerini (md. 52) ve halkn meden seviyesini ve hayatn ykseltmek iin yol gsterme ve neriyata nem vereceklerinden (md. 58) bahs olunmaktadr. Programn tamam zerinde birka noktann zerinde durarak, genel bir deerlendirme yaplmak istenirse unlar sylenebilir: Evvel bu program cumhuriyet tarihimizin ilk siyasi frka (parti) programdr. Program gerek siyas, gerekse ekonomik anlamda liberal dnceyi, liberal ekonomiyi, hasl demokrasiyi savunmaktadr. Bu zelliklerin akland maddelerin kimisi kanun yoluyla, kimisi de ancak anayasa deiiklii ile yerine getirilebilecek mahiyettedir. Burada, ya iktidar bu maddelerle demokratik olmaya zorlamakta veyahut gelecekte iktidara gl bir ekilde (en aznda iktidardaki CHP gc ve misyonunda) geldiinde bizzat yapaca anlalmaktadr. TPCFnin siyas hayata ktktan sonra yelerinin bir ksm davranlar ve ifadeleri frka program hakknda tm yeler arasnda tam bir mutabakatn ortaya konulamadna iaret etmektedir. Veya bir baka ifade ile, TPCF sk bir parti disiplini uygulamadan bir ksm farkl ahsi dnceleri, yelerin serbeste parti iinde ve dnda kullanabilmesine ruhsat verilmektedir. O gnlere gidilip basnda kk bir tarama tapldnda bu ekilde beyanatlara rastlamak mmkndr. Mesel TPCF kuruluuna mteakip stanbula giden Refet (Bele) Paa, bir gazetecinin Ankarann artlarn sormas zerine; Ankarann bakent olabilecek, imkan ve artlara sahip olmadndan ikayet etmesi; bir merkez-i hkmet meselesini dourmu,17 meseleye gsterilen sert tepki zerine, geri adm atlmak zorunda kalnmtr. Burada nemli olan Refet Paann bu yaklamna partinin dier yelerinin itibar etmemesidir. Programda yer almad halde Frka Bakan Kazm Karabekir Paa, Ahmet kr (Esmer), Adnan (Advar) gibi beylerin iki meclisli bir siyasi yapnn taraftar olduklar, 18 bir baka tartma konusu olmutur. Baz Terakkiperverlerin Latin harflerine taraftar olduu gibi haberlere basnda rastlamak mmkndr. Yukarda belirttiimiz klardan ikincisine ait yaklam, bu partinin Genel Bakan Kazm Karabekir aklk getirerek, frka siyasetinin frka program dairesinde yapldn, baz farkl grlerin varlnn ayrlk anlamna gelmeyeceini, frka reisliine geliinden sonra yapt ilk aklamada19 belirtmitir.

989

Son olarak TPCF Nizamnamesinde frka yelii iin aranan artlardan birisi ahs fikirler ile frka grleri arasnda birliin aranmasdr. ktidar frkas ise, bu konuda herhangi bir kayt getirmemekte, hangi fikirde olursa olsun herkesi yesi kabul etmekteydi. ki parti arasnda mukayese yapanlar, CHPnin srf bu yzden bile cemiyet zelliinden kurtulamad, bir siyas frka olma vetiresini ikmal edemedii ileri srlmekteydi.20 Gerekte ise bu frkaya ait belgelerin bulunduu TBMM Arivi T-3, Dosya 350de yelere verilen parti hviyetlerinde frka programnn okunduuna ait bir ibare bulunmaktadr. Nizamnamenin bir baka maddesinde (md. 12) Umumi Kongrenin aleni olaca belirtilmektedir. TPCFnn bu program ve iddialaryla nasl bir siyasi izgi sergiledii, yukarda bahsi geen fikir ve yaklamlar, frkann ksa mr sresince ciddi bir lde koruduu ve iktidarn izin verdii lde de hayata geirdii sylenebilir. 1 Terakkiperver ver Cumhuriyet Frkas siyasi hayata kta hibir engelle karlamad.

Kurulu dilekesi zamann Dahiliye Vekili Recep Peker tarafndan kabul edilirken Peker, frkalar memleket iin esastr. Yeter ki ahs arzular yerine memleket iin allsn. Allah mubarek etsin ifadeleriyle yeni muhalif frkay tasvip etmitir. 18 Terinsani (Kasm) 1340 (1924) Vayan, Tanin, Akam, Son Telgraf. 2 George S. Harris, The Role of the Military in Turkish Politics, Middle Eastern Journal, 19

(1965). S. 559. 3 Meclis Musul Meselesinin ald yeni boyuta kar ngilterenin sava tehdidi ieren

nptasna verilecek cevap konusunda olaanst toplantya arldnda bir baka sorun olan ve Lozanda Anlamas hkmleri dorultusunda ileme 1924 yaz bandan itibaren konulan ancak eitli sknt ve ikayetlerin doduu mbadele meselesi hakkda Mula Mebusu Esat Efendi tarafndan ilgili bakan ynetilmi soru nergesi, yeterli cevap alnamas zerine genel grme nerisine, bu da yeterli olamamas daha dorusu hkmet icraatlarnn bu konu sebebiyle iddetli eletirilmesi, gensoruya kadar meseleyi karmt. Takrir yunanistandan ne kadar mbadil ve muhacir geldii, bunlarn ne kadarnn nereye yerletirildii ve ne kadarnn hayatta olmad zerine idi. TBMM: ZC. Dnem 2 Cilt 9, s. 56-57. 4 TPCF Program, Beyanname ve Nizamnamesi iin bkz. TBMM Arivi T-3 D. 350de matbu

olarak mevcuttur. Ayrca Tark Zafer Tunaya, Trkiyade Siyasi Partiler. stanbul 1952. s. 615-620. 5 6 7 Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul 1967. s. 45. Frederick Frey, The Turkish Political Elite, Cmbirige mass press 1965. S. 326. M. Kemal Paann I. Grubun Halk Frkasna dntrlebileceini belirttii ilk

beyanatnda frkalarn iktisadi maksatlar zerine tecesss ettiini, bu da belirli bir snfn menfaatini

990

muhafaza maksadna ait olduunu, halbuki bizim memleketimizde ayr ayr snflar varm gibi ortaya kan frkalar yznden ahit olunan neticelerin bilindiini dedikten sonra kendisinin kuraca halk frkasna bir zmrenin deil btn milletin dahil olacan belirttirtmektedir. Atatrkn Sylev ve Demeleri II, 3. Bask, Ankara 1981. s. 96-97. Gazi M. Kemal Paa, TPCF kurulmadan tam iki ay nce Samsun ve Trabzonda yapt konumalarda da tek-partili Cumhuriyet modelini zarar verecei gerekesiyle muhalif frkalara ak olarak kar olduunu, btn milletin iinde olduu frkas haricinde ki frkann dar frkaclk zihniyetiyle hareket edecei ve memlekete zararl olaca kanaatini muhafaza etmekteydi. Hakimiyet-i Milliye, 18 Eyll 1340 (Trabzon konumas), 23 Eyll 1340. 8 zellikle mahalif TPCFn destekleyen stanbul basn bu tartmalarn kayna olmu,

eitli haber ve yorumlarda iki parti arasndaki farklar ilenmitir. Tartmalara Ankara basnnn cevap vermesi tartmalarn boyutunu partiler aras karalamalara kadar gtrmtr. stanbul basn, yeni frka (TPCF) nn bir siyasi parti olarak hviyetini ikmal ediini siyasi bir programa sahip olmakla saladn, iktidardaki CHFnin siyasi bir parti olmaktan ok bir cemiyet zelliine sahip oluunu iddia etmilerdir. Bu iddialar muhalif frka mensuplarnca da belirtilmi Halk Frkasnn program olarak kabul ettii 9 Umdenin bir beyanname zelliinden baka bir hviyeti tayamayaca iddia edilmitir. TPCF program ve nizannamesi hakknda en geni haber ve yorumlara Vatan Gazetesi stunlarnda rastlamak mmkndr. Vatan, 15, 24, 26 terinisani 1340 (Ahmet kr) 28 Terinisani 1340 Ali Fuat (Cebesoy) un ki Frka Arasnda Balca Farklar, Tevhid-i Efkar 11, 18 1340 Eblziyazadenin: Yeni Cumhuriyet Frkas, Son Telgraf, 19 Terinsani 1340 Bedri Ethem Yeni Frkann Program, Akam 18 Terinsani 1340 Necmettin Sadak Frkalarn Manzaras, Yeni Frka, Cumhuriyet, 22 Terinsani 1340 Yunus Nadi Yeni Frka Vakit, 18 Terinsani 1340 Mehmet Asm Yeni Frkann Program leri gazetesi 21 Terinsani 1340 M. Nuri Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Hakimiyet-i Milliye, 25 Terinsani 1340 (Bayaz). 9 TPCF programnda yer alan seimlerin tek dereceli ve yarg gvencesinde yaplmas,

Cumhurbakannn partiler st olmas gibi esaslar 1946-1950 yllar arasnda CHP karsnda bulunan Demokrat Partinin de savunduu temel esaslar olmutur. Geni bilgi iin baknz Ahmet Yeil, Trkiye de ok Partili Hayata Gei, Ankara 1988. 10 TPCF Genel Sekreteri Ali Fuat (Cebesoy) bir rportajda bu vekaletin referandum eklinde

temin edileceini sylemitir. Vatan 28 Terinisani 1340. 11 Bu soruyu soranlardan biri leri gazetesinin ba yazar Suphi Nuri kiz biraderi halk

frkasnda bu hususta ak ve samimi bir lisan kullanlmam idi denilmektedir. 21 Terinisani 1340. 12 CHP nin program olarak kabul edilen 9 Umde, halifeliin 1924 de kaldrlmasna ramen

halifeliin islam dnyasnn yksek bir makam olduu tarifi ile bu Umde de bir deiiklik yaplmad iin kendisini balamaktayd. 9 Umde nin tamam iin bkz. Tunaya a.g.e., s. 580-582.

991

13

TPCF nn program hakknda iktidar mensuplarnca gsterilen tepki balangta hi de

olumsuz deildi. Bir CHP mebusunun basna akseden ifadesinde bu programda halk frkas tarafndan kabul edilmeyecek hibir nokta yoktur demitir. Vatan, 19 Terinisani 1340. 14 15 Hakimiyet-i Milliye, 11 Kanunu evvel (Aralk) 1340. zmir iktisat kongresinin bir deerlendirilmesi iin bkz. Michael Finefrock, laissez-Faire.

The 1923 zmir Economic Congress Perspective Middle Eastern Studies, v. 13 s. 375- 386. 16 M. Kemal Paa muhalefetin partiler-st konuma davet anlamna gelen bu maddesine

cevab hayr olacaktr. Hatta partisinden ayrlma bir tarafa Cumhurreisliinden ayrlpicap ederse partisinin bir neferi gibi alabileceini sylemitir. Atatrkn Sylev. s. 189. Hakimiyet-i Milliye, 11. 12. 1340 (The Times muhabirine verilen mlakat) Burada belirtmek gerekir ki, tek dereceli ve yarg gvenceli seim sisteminde olduu gibi, Cumhurreisinin partiler-st konuma gelmesi 1945 Liberasyonu sonrasnda gerekleecektir. 17 18 19 20 Vakit, 21 Terinisani 1340. Son Telgraf, 27 Kanunevvel 1340. Vatan, Vakit, Son Telgraf, 27 Kanun- evvel 1340. Vatan, 18. 21, Terinisani 1340. (A. kr)

992

Serbest Cumhuriyet Frkas / Yrd. Do. Dr. Serap Tabak [s.552-561]

Afyon Kocatepe niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmasndan sonra, Trkiyenin ok partili siyasi hayata gei denemelerinden ikincisini Serbest Cumhuriyet Frkasnn kuruluu oluturur. Mustafa Kemal Paann yeni bir frka yolunu semesinin sebepleri ok eitlidir. Toplum tarafndan oluturulan basknn Halk Frkasnn iinde bir zme kavuturulamayaca dnldnden yeni bir muhalefet partisinin kurulmas yoluna bavurulmutur. Serbest Frkann kurulmasnda bir biri ile yakn iliki iinde bulunan d ve i sebepler bulunmaktadr. Serbest Cumhuriyet Frkasnn kuruluunda d dnyann hem dorudan hem de dolayl etkisi vardr. Serbest Frkann lideri olan Fethi Beyin Paris Bykeliliinden gelmesi, frkann kuruluunda tesiri olan d sebeplerin nemini daha da arttrmtr. D dnyaya zellikle, Bat dnyasna Trkiyeyi beendirmek isteinin Serbest Frkann kuruluunda etkisi vardr.1 Amerikann Trkiye Bykelisi Joseph Grew, bu konuda unlar sylemektedir: Gazi, yava yava u gre varmtr ki, tek parti sistemi Avrupa ve Bat ile karlatrlnca Trkiye iin bir aalk iaretidir. Amerikal ve Avrupal yazarlar son gnlerde ounlukla ekil bakmndan Batl fakat gerekte Doulu olarak tasvir ettikleri Trk diktatrlnden ok sz etmilerdir. Trkiyenin bu ekilde tasvir edilmesi Gazinin gzne arpm ve hi houna gitmemiti. Fransz politik kurumlarna hayranlk duyan Fethi Beyin Batda ve zellikle Fransada Trkiye hakknda beslenen dncelere yorumlara da bu hususta phesiz ok nemli bir rol oynamtr.2 Fethi Bey de hatralarnda, Yalovadaki grmeler srasnda Gazinin d dnyann Trkiyeye bak konusunda unlar sylediini belirtmektedir: Bugnk manzaramz aa-yukar bir dictature manzarasdr. Vaka bir meclis vardr, fakat dahil ve harite bize dictature nazariyle bakyorlar3 Kesin olarak aydnlatlmam olmakla birlikte, Serbest Frkann kurulmas ile ilgili olarak d dnyann dorudan saylabilecek bir tesiri de Duyun-u Umumiyenin (devlet borlarnn) denmesi meselesidir. Osmanl borlarnn nasl bltrlecei hakkndaki anlamann yaplmas 1928 ylna kadar uzad. Milletler Cemiyetinin araclyla 13 Haziran 1928de Pariste Osmanl Borlar daresi yetkilileriyle varlan anlamay, daha sonra Serbest Frkay kuracak olan Fethi Bey, Paris Elisi iken imzalad. Fethi Bey de borlarn altnla denmesini savunuyordu. Fakat, 1929da Dnya Buhran knca, smet Paa ve dnemin hkmeti borlarn kat parayla denmesini istemitir. Fethi Bey,

993

Serbest Frka programna borlarn altn parayla denmesi maddesini koymuken, 7 Austos 1930da Sizi zayflatr dedikleri iin bunu kartmtr.4 Fethi Bey de hatralarnda bu konudan birka yerde sz etmektedir. Bunlardan birinde Gazinin Duyun-u Umumiyenin denmesi konusunda unlar sylediini aktarmaktadr: Yalnz Duyun-u Umumiye Devlet borlarnn denmesi hakkndaki anlamadan sonra hkmetin paramzn istikrarna teebbs etmedii hakkndaki fkray kaldrrsanz daha iyi olur. Yine de siz bilirsiniz. Fakat, smet Paa, alacakllarla mzakerededir. Bu ite muhakkak suretle muvaffak olacaktr. Onun iin bu fkrann mektubunuzda kmas alacakllara mit verebilir5 Serbest Frkann kurulmasnda dolayl ynden tesir eden dier bir d sebep ise, 1929 Dnya Ekonomik Buhrannn yurdumuza da yansmasdr. lhan Tekeli ile Selim lkin de eserlerinde, 1929 Dnya Ekonomik Bunalm ile Serbest Frkann kuruluu arasnda bir iliki olduunu sylemektedir.6 Serbest Frkann kurulmasnda lkenin iinde bulunduu vaziyet ve i sebepler ok nemli bir yer tutmaktadr. sebepleri de ekonomik ve siyasi nedenler olarak iki balk altnda toplayabiliriz; Trkiye, 1929-1930 yllarnda ok ar mal, iktisad ve siyas bir buhran geirmitir. Amerika Birleik Devletlerinde patlak veren ekonomik buhran btn dnyada olduu gibi Trkiyede de etkisini gstermekte gecikmemitir.7 Trkiyenin balca ihracat ve dviz kayna olan hammaddelerin fiyatlarnda byk oranda bir durgunluk gzlenmitir. Lozan Antlamasnn gmrkler hususundaki tahditlerinden yeni kurulmu olan Trkiye, sanayilemenin henz banda idi. Bu artlar altnda, Trk Lirasnn deerini tamamen kaybetmesine engel olmak iin Trkiye koruyucu baz tedbirler almak zorunda idi. Davet edilen birka ecneb uzman iktisad kalknma hzlandrlmad takdirde, mal durumun daha da bozulacan ifade ediyorlard.1928 ylnda mahsul ok fena olmutu ve 1929 yl ok daha iyi olmasna ramen sefalet ve sknt ok yaygnd.8 Dier yandan hkmetin izledii iktisad politika, zellikle sk para politikas halk bunaltp onun teebbs gcn engellerken, tek parti rejimin gerei olarak da ikayetler ve zdraplar yeterince dile getirilmiyordu.9 1930 ylna gelindiinde ise, Dnya Buhrannn etkileri Trkiyede daha ok etkisini gstermeye balad. Dnya Buhrannn Trkiyedeki en nemli sonularndan birincisi d ticaret hadlerindeki bozulma, ikincisi ithalat hacmindeki ani daralma, ncs ise, hkmetin bte gelirinin cari deerindeki nemli dt.10 1930 ylnda halkn ruhi durumu, hele nispeten uyank olan Karadeniz, Ege, Akdeniz Blgelerinde olduka tedirgindi. Bu blgelerde iktisadi buhran btn iddeti ile sryordu. Fiyatlar ok dm gibiydi. Ona ramen maln alcs yoktu. Hele ihra mallarnn araclyla geinen ehir ve kasaba orta snflar, buhrandan aka ikayeti idi. Orta ve Dou Anadolunun yalnz hububat ve

994

hayvanclkta geinen uysal, sessiz kyl ve ehirli halk da bu durumdan dolay bitkindi. Birok yerlerde budayn fiyat 2 kuruun altnda, bir davarn fiyat 4 lira civarnda idi. Geri bte gelirinin dmesine ramen hkmet demiryolu inaatnda balad faaliyetleri yrtmeye alyordu. ktisad devletilik alannda da tekiltlanmaya yneliyordu.11 Serbest Frkann kuruluu ile halk kitlelerindeki honutsuzluun su yzne kmas salanm, Halk Frkasnn siyasetinin baarszl belirginlemitir. Gazi Mustafa Kemal Paada lkenin iinde bulunduu durumun farkndayd. Gazi, 1930 ylnn baharnda yapt bir yurt gezisi srasnda yannda bulunan H.R.Soyaka lkenin durumu hakknda unlar sylemiti: Bunalyorum ocuk, byk bir strap iinde bunalyorum. Gryorsun ya, her gittiimiz yerde mtemadiyen dert, ikyet dinliyoruz Her taraf derin bir yokluk, madd, manev bir perianlk iinde Ferahlatc az eye rastlyoruz; maatteessf memleketin hakik durumu bu ite Bunda bizim gnahmz yoktur; uzun yllar hatt asrlarca dnyann gidiinden gafil, bir takm uursuz idarecilerin elinde kalan bu cennet memleket; de de u ac hale dm. Memurlarmz henz istenilen seviyede ve kalitede deil; ou grgsz, kifayetsiz ve akn Byk istidatlara mlik olan zavall halkmz ise, kendisine mukaddes akideler eklinde telkin edilen bir sr batl gr ve inanlarn tesiri altnda uyumu, kalm13 Serbest Frkann kuruluunda byk etkisi olan lkenin iinde bulunduu siyas ortam ve bu ortamn yaratt siyas sorunlar yle sralanabilir: lkede Cumhuriyet ynetimini gerek anlamda yerletirmek iin Gazi Mustafa Kemal, Serbest Frkay kurmutur. Gazi, Fethi Beyin mektubundan bir gn sonra yazd cevab mektubunda yle diyor: Binaenaleyh Byk Meclis de ayn temele istinat eden yeni bir frkann faaliyete geerek millet ilerini serbest mnakaa etmesini cumhuriyet esaslarndan sayarm. Bu itibarla, nokta-i nazarnz takip iin siyas mcadeleye girmenizi bittabi hsn telakki ettim14 Amerikan Bykelisi J. Grew ise; bu konuya ilgin bir bak as getirmektedir. Ona gre; devlet bakan ayn zamanda parti bakan bulunduunda tek partili sistem, politika uygulamas bakmndan ok ciddi sakncalar tamaktadr. Bu sistem sorumluluu merkeziletirmede glk ve zorluklara yol amaktadr. te ikinci partinin kurulmasnn douraca sonulardan biri, Gazinin zerinden sorumluluu kaldrmak ve Trkiyedeki politika oyunlarn smet ve Fethi arasndaki bir mcadele haline getirmek olacaktr. ki partili sistemin, halktaki honutsuzlua are bakmndan da inkr edilmez faydalar vardr.15 Tevfik avdara gre ise; Serbest Frkann kurulmasndaki temel sebep, potansiyel toplumsal muhalefetin rejimi hedef almayan bir yne doru itilmesi gereidir. Kukusuz bu itili Gazi ve arkadalarnn denetiminde oldu. Muhalefet Partisi; bu arada yurtta konuulmayan, dile getirilmeyen

995

ikayetlerinde bir merci olarak ve bylece iktidarca alnan kararlarn bir anlamda eletirisi ve irdelemesi de yaplm olacakt. Bu sayede toplumun daha rahat bir biimde zorluklar atlataca dnlyordu.16 Ahmet Aaolu; Serbest Frka hatralarnda bu konuda yle demektedir: Btn bu olup geenler, Serbest Frka komedisi niin oynand? sualine cevap vermektedir. imdi tamamen anlalyor ki bu komedi srf frka tekili, muhalefet fikri tamak gibi cretleri t kknden kesip atmak iinmi.17 Gazi Mustafa Kemal Paa, hkmete kar kimlerin neler dndn bilmektedir. Yapt, kendisine muhalif olanlar, yine kendisinin istedii bir biimde rgtleyip bylece btn lke apnda ortaya kan ya da gizli duran kart eilimleri bir odakta toplayarak denetleyebilmekten ibarettir. 18 F. Giritliolu da o devirde murakebeli bir rejim ihtiyacn en fazla devrim bakan olan smet nn duymutu. Bu vazifeyi yerine getirecek bir muhalefet partisinin domasn arzulamt. Parti kurulduktan sonra da, kapatlmamas iin elinden geleni yapmaya almtr demektedir. 19 Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal, hkmet eletirisiz ve sorumsuz bir durumda olduu iin, bir muhalefet partisinin kurulmasnda faydalar grmtr. Gaziye gre; lkenin yararlar ile Cumhuriyet Halk Frkasnn yararlar zdetir. Dolaysyla da Serbest Frkann kurulmas, rejim iin olmaktan ok parti iin faydal olacaktr diye dnlmtr. Bu sayede partinin rk yanlar aa vurulacak, temizlenecek, dolaysyla parti glenecekti. Fakat, rgtn iindeki bir takm kar gruplar, bu tasarnn gereklemesinden endieye dmler ve deneyimin sona erdirilmesinde etkili olmulardr. 1927 seimlerine katlm asgari hadde dmt. Zaten seimler tek parti ve tek liste halinde yryordu. Daha ziyade Halk Frkasnn gsterdii adaylar arasndan yani Anakarada grevli memurlar ile dar ve profesyonel bir siyaseti evresinden seiliyordu. Gerekte bu bir seim bile saylmazd. Halk artk bu gstermelik seimlerden bkm, seime katlmamaya balamt. Seimlere katlanlarn says yzde 25i bulmuyordu. Bu srada TBMMde de derin bir sessizlik vard, buna ramen her oylamada da 100-150 mebusun eksik olduu, oylamaya katlmad anlalyor ve bu durum bir tr sessiz direnme nitelii gsteriyordu. Nitekim; dier btn istekleri oy birlii ile kabul eden mebuslar bile, gazeteci mebuslarn hakkndaki kabullenmemi, hepsini dnem sonrasna brakmtr.20 yasama dokunulmazlklarnn kaldrlmas hkmet teskerelerinden hi birini

Gazi Mustafa Kemal Paann Serbest Frkay smet Paann kuvvetini azaltmak iin kurdurduu da sylenmektedir. A. Us; Atatrk istese idi, nn bir gn mevkiinde durmaz derhal istifasn verip ekilirdi. Atatrk istediini bakanla getirirdi. Fakat o zaman bazlarnn kanaatine gre, Atatrk nnnn byle bir iaretle ekilmesini istemiyordu Hatrmda kaldna gre o gnlerde Atatrkn nny tenkit eder

996

grnen bir sznn gazetelerde kmas bu kanaatte bulunanlar teyit eden bir vesika diye telakki edilmiti diyor.21 Tek parti rejimi lkede her trl rgtlenmeyi de yasaklamt. Her hangi bir rgt iktidara kafa tutabilecei iin Halk Partisinin dnda siyasi parti kurmak yasakt.22 Serbest Frkann Gelimesi veProgram Gazi Mustafa Kemal Paann kafasnda bir muhalefet frkas kurma fikri, Fethi Beye Serbest Cumhuriyet Frkasn kurmay teklif etmesinden 3-4 ay nceye dayanmaktadr. Gazi, 1930 ylnn 11 Hazirannda trenle stanbula giderken yolda yannda bulunan arkadalarna memleketin murakabesiz kaldn mutlaka ikinci bir frkann kurulmasnn lzumlu olduunu sylemitir. Tren, Bilecike geldii zaman Bozyk Mebusu brahim Bey, kendisini davet etmi ve Gazi Mustafa Kemal Paa bir mddet brahim Beyin kknde kalmt. Burada da akamlar yine hkmeti murakebe edecek ikinci bir frkann kurulmas iin konumalar cereyan etmiti. Fakat ikinci frkay kim kuracakt? simler zerinde asla mutabakata varlamyordu. Gazi, stanbula yapt bu seyahati, adeta ikinci bir frka kurulmas meselesine hasretti.23 22 Temmuz 1930da Paris Bykelilii grevinden 2 aylna izinli olarak stanbula gelerek Boazda Necmeddin Mollann yalsna yerleen Fethi Bey, 23 temmuzda Yalovaya Gaziyi ziyaret etmeye gittiinde ortak arkadalar Rize Mebusu Fuat (Bulca) Bey kendisini Sana bir muhalif frka tekili teklif olunacaktr. Sakn bu teklife kaplmaSana yazk olur diye uyarmtr. Fethi Bey Yalovada bulunduu srada Gaziye lkede grd genel bunalm ile ilgili ayrntl bir rapor sunmu ve aksaklklar tek tek sergilemeye almtr. Gazi, o srada Yalovada Termal Otelinde istirahat ettii iin verilen raporun geni bir biimde tartmasn burada bizzat Fethi Beyle yapm, sonra da bu eletirileri daha geni bir lde ve kamuoyu nnde hkmeti uyaracak bir biimde yapabilmesi iin bir muhalif frka kurmasn ondan istemitir.24 Fethi Bey, Gazinin bu teklifini smet Paann samimiyetine gvenemedii bir vesile bulup Gazi ile arasn bozmaya alacan dnerek reddeder. Gazinin Fethi Beye teklifi yapt srada orada bulunan smet Paa ise, muhalif bir Frkann dahil ve harite iyi tesir yapacan, byle bir Frkann tenkidatndan bizzat hkmetin de mstefit olacan, muhalif frka liderinin bir ok mhim ilerle mtalasnn almaa hazr bulunduunu ve terifatta bir mevkii mahsus vermek mmkn olduunu syler25 Bu srada orada bulunan TBMM Reisi Kazm Paa ise, muhalefeti nce frka dahilinde yaparak bir mddet byle devam ettikten sonra ileride frkalar teekkl edebilir derse de Gazi ve smet Paa bu gre katlmazlar. Bir muhalefet frkasnn kurulmas hakkndaki grmeler daha sonra Necmettin Mollann Bykderedeki yalsnda devam eder. Gazi Mustafa Kemal Paa, Fethi Beye kurmasn teklif ettii muhalefet frkasna Serbest Cumhuriyet Frkas adn verir.25 Fethi Bey, Gaziden her iki frkaya kar tamamen bitaraf kalarak eit muamelede bulunmasn istedii gibi, ayrca o kuraca frkaya hkmetin hogr ile bakmasn ve mlk tekilatn frkasna

997

hibir bask yapmamasn da ister. Gazi, Serbest Frka kurulurken frka tekilatna para yardmnda da bulunmutur. Yeni frkaya Halk Frkasndan ne kadar mebus verileceini de tartrlar. Btn bunlara karlk olarak Gazi, Fethi Beyden tek bir gvence ister o da rejimin temel ilkelerinin korunmasdr. 7 Austos 1930da ise, Fethi Beyin de yardmyla Yalovada Serbest Frkann kurulmasyla ilgili olarak Gaziye sunaca mektubun msveddesini hazrlamtr. Msveddeyi okuyan Gazi Mustafa Kemal Paa, Duyun-u Ummiyenin demesi ile ilgili olan frkann kaldrlmasn ister. Daha sonra Gazi ile Bavekil smet Paa bir araya gelerek Fethi Beyin yazd mektuba karlk olarak Gazinin verecei cevab mektubu yazarlar. Gazi Mustafa Kemal Paann isteiyle kurulan Serbest Frka, yine onun yardmlaryla geliir. Nitekim, Ahmet Aaolu Seyri Sefain idaresinin Yalova kaplcalarnda verdii bir balo srasnda Gazinin isteiyle yeni kurulan frkaya geer. Yeni bir muhalefet frkasnn kurulaca haberi ilk defa Vakit gazetesinde Mehmet Asm Beyin yazd bir makale ile duyurur. Bu makaleyi Asm Beye bizzat Gazi dikte ettirmitir.26 9 Austosta yeni Frkaya Gazinin emriyle Ktahya Mebusu Nuri Bey, Erzurum Mebusu Tahsin Bey ve Reit Galip Bey gemitir. 10 Austosta ise Yalovada Gaziyi ziyarete gelen Ankara Mebuslarndan Talat Bey ile Gazinin hemiresi Makbule Hanm gene onun isteiyle yeni frkaya getiler.27 A. Usa gre, Gazi Mustafa Kemal Paa, Serbest Frkann yelerine bizzat seerken hkmete muhalefet etmitir. Yni, Halk Frkas Meclis Kurulu iinde nn hkmetine kar siyaseti grdklerini muhalefet tarafna gemeye tevik etmitir.28 Yeni bir frkann kurulacan kamuoyuna duyurmak iin srasyla nce Fethi Beyin mektubu 11 Austos, daha sonra da Gazinin mektubu 12 Austos 1930 tarihli gazetelerde yaynland. Bylece yeni muhalefet frkasnn kurulmas iin en st makamdan izin km oluyordu. Gazi iki noktada taviz vermiyordu. Bunlardan birincisi Cumhuriyet ynetimi, dieri ise laiklik ilkesidir. Serbest Frka lideri Fethi Beye gre frkas Halk Frkasnn sol cenahnda liberal, laik, cumhuriyeti bir frka olacaktr.29 Fethi Beyin szlerinden de anlalaca zere Serbest Cumhuriyet Frkas solcu bir frkadr. Ama onun solculuu Cumhuriyet Halk Frkasnn sol cenahnda yer alan bir solculuktur. 24 Austos 1930da ise yeni frkaya Emin, Naki, Rasim, brahim ve Asaf Beyler yine Gazinin sraryla girdiler. Serbest Cumhuriyet Frkas Nizamnamesinin 16. maddesine gre, merkez oca bir umum reis, bir umum katip ve bir muhasiple dokuz azadan oluur. Bu on iki kii unlardr: 1- Umum reis; Gmhane Mebusu Fethi (Okyar) Bey, 2- Umum Katip; Ktahya Mebusu Mehmet Nuri (Conker) Bey, 3- Erzurum Mebusu Tahzin (Uzer) Bey, 4-ebinkarahisar Mebusu

998

Mehmet Emin (Yurdakul) Bey, 5- Elziz mebusu Nakiyettin (Ycekk) Bey, 6- Nide Mebusu Ali Galip Bey, 7- Ktahya Mebusu brahim (Dalkl) Bey, 8- Sinop Mebusu Refik smail (Kalkmac) Bey, 9stanbul Mebusu Sreyya (lmen) Paa, 10-Bursa Mebusu Senih (Hzrolu) Bey, 11- stanbul Mebusu Ali Haydar (Yulu) Bey, 12- Kars Mebusu Ahmet (Aaolu) Bey. Merkez Oca yesi olmad halde, Serbest Frkal iki mebus ise, Ankara Mebusu Talt (Snmez) Bey ile Bilecik Mebusu Rasim (ztekin) Beydir. Serbest Frkaya girmiken frka kapanmadan Halk Frkasna dnen mebus ise, Aydn mebusu Reit Galip Beydir.30 Serbest Frkann meclis dnda rgtlenmesi, hakknda ok ey bilinmemektedir. Frkann stanbul l Bakan Prof. Dr. smail Hakk (Baltacolu) Bey, zmir l Bakan Dr. Ekrem Hayri (stnda) Bey, Aydn l Bakan ise Adnan (Menderes) Beydir.31 Serbest Frkann kendisine zg bir yayn organ yoktu. Basnda, stanbulda kan Son Posta, Tan, Yarn gazeteleri ile zmirde kan Yeni Asr, Hizmet ve Serbest Cumhuriyet gazeteleri frkay destekliyor ve dncelerini savunuyorlard. A. Serbest Frkann Program Serbest Cumhuriyet Frkasnn program iki aamada tamamlanmtr. Bu program daha sonra Aaolu Ahmet Bey, Ktahya Mebusu Nuri Bey, Aydn Mebusu Reit Galip ve Tahsin Beyler tarafndan tekrar gzden geirilip, yazlm ve tamamlanmtr. 32 Fethi Beyde frkasnn son programnn onayn almak iin Gazi Mustafa Kemal Paaya sunmutu. Gazi, program beenmi ancak zne dokunmadan bir ka dzeltme yapmtr. Mustafa Kemal Paa, programn 5. maddesine Cumhuriyetin menfaatleri iin giriilmesi icap eden iktisad ilerde fertlerin kuvveti gayr- kaf grldke devlet dorudan doruya teebbs alr. fkrasn Fethi Beyin de onayn alarak bizzat kendisi ilve ettirmi olduu gibi; 11. madde de Frka bir dereceli intihap usulnn tesisini mdafaa edecektir eklinde iken, buna da siyasi hukukun Trk kadnlna da temilini mdafaa edeceimize dair fkray ilave etmitir.33 Sonradan 11 maddelik bu program ekirdek program olarak kabul edilmi ve daha da geniletilmitir. Serbest Frkann asl program ise, Aaolu Ahmet Bey tarafndan hazrlanmtr. lk maddelerinde program ilkelerine de yer veren ve Frka Yasas denilen, ancak gerekte bir parti tz olan, sekiz blm ve altm maddeden oluan bu metin Austos ay sonlarna doru bitirilmitir. Yaynlanma tarihi ise, 27 Austos 1930dur. Bu metin yalnzca ilk be maddesi program ilkeleri ile ilgili bulunmaktadr.34

999

Serbest Frkann programnda anayasaya dayanan temel ilkelerin dnda zellikle ekonomik yaklamlarda nemli farkllklar grlyordu. zel giriimcilie verilen nem farkllklarnn banda gelmekteydi. Programa gre zel giriimciliin kendi yasalar dorultusunda ileyecek olan ekonomiye, devlet ancak zel giriimin yapamad iler alnda mdahale edebilecekti. Bylece devlet askeri snrlar ierisinde ekonomiye de mdahale edebilecekti. Dier yandan sermayenin tevik edilmesi de programn nemli bir ilkesini oluturmaktayd. Programn iinde yabanc giriimcilere gven salayacak davranlarda bulunulmas, d finans evreleri ile mmkn olduu kadar iyi geinilmesi dorultusunda, yorumlanabilecek olan hkmlerde yer alyordu.35 Serbest Frka programnn halk tarafndan en fazla benimsenen ynn, vergilerin arl, toplanmasndaki sert yntemler ve bunlarn kamuoyunda brakt olumsuz etkiler ile ilgili olan maddeler oluturmaktadr. Ancak, Serbest Frkann vergilerin arlna ve tahsil yntemine ynelttii bu sert eletirilerine karlk frka programnda en azndan ileri bir vergilemeye ynelik tek bir neriye de rastlanmamaktadr. neri diye ne srlenler ise sadece genelde birka kuramsal szckten ileride bir anlama sahip deildir. Fethi Beyin frka programn olutururken smet Paann Devletilik diye adlandrd programna kar olmaktan baka bir dncesi olmad, gazeteci Zekeriya Sertelin ktisadi programnz nasl gerekletireceksiniz? biimindeki bir sorusuna verdii Partimize eski bir maliye mfettii ye olmu, onu maliye vekili yaparz biimindeki cevabyla da aa kmaktadr.36 B. Fethi Beyin zmir Seyahati veOlaylar Serbest Cumhuriyet Frkas kurulduktan sonra, frka lideri Fethi Bey baz frka arkadalaryla birlikte zmirden balayarak Menemen, Manisa, Aydn, Balkesir ve Akhisar iine alan bir seyahate kt. Fethi Beyin bu seyahate kmasnn sebebi; hem Bavekil ve Cumhuriyet Halk Frkasnn genel bakan olan smet Paann Sivas nutkuna cevap vermek hem de zmirde yeni frkann tekilatn kurmak idi. zmire gitmek iin stanbuldan 3 Eyll 1930 gn Konya vapuruyla yola kan Fethi Beyin yannda frka ileri gelenlerinden Kars Mebusu Aaolu Ahmet Bey, Erzurum Mebusu Tahsin (Uzer) Bey ile Aydn Mebusu Reit Galip Bey ve stanbul Mebusu Haydar (Yulu) Bey bulunuyordu.37 Serbest Frkann umum ktibi Nuri (Conker) Bey de zmirde kendilerine katlacakt. Fethi Bey ve arkadalar 4 Eyll 1930 gn zmire varmlardr.38 Fethi Beyin zmirden balayan bu seyahati srasnda ba gsteren olaylar Serbest Frka ile Trkiyedeki ok partili hayat iin bir dnm noktas olmutur. Bunun yannda Trkiyenin 1930 ylndaki siyas yapsn da bu seyahati srasndaki olaylar gz nne sermektedir. 39 Fethi Beyin zmir seyahatine hangi sebeple ve kimin karar ile kt sorusu akla geliyor. Serbest Frkann kurulduu srada TBMMnin bakan olan ve ayn zamanda zmir olaylarn Gazi Mustafa Kemal Paann emri zerine soruturan Kzm Paaya gre; Fethi Beyin zmir seyahatine kmasn daha Yalovada bulunduklar srada Gazi Mustafa Kemal Paann kendisi

1000

kararlatrmtr.40 Buna karlk Fethi Bey ile Aaolu Ahmet Bey ise, bu seyahate kmaya kendilerinin karar verdiini, nk zmirden ehirlerine gelip Serbest Frka tekilatn kurmak iin srekli olarak arlar aldklarn belirtmitir. Bu tasar ve istekleri Fethi Bey, Gazi Paaya at zaman o da bu istekleri olumlu karlamtr.41 Fethi Bey, birlikte seyahate kt frka arkadalar ve hatta Gazi, seyahat srasnda zmir ve evre yrelerdeki halkn Serbest Frka liderine ters bir tepki gsterebileceinden ve olumsuz davranlarda bulunabileceinden kayg duymaktaydlar. Hatta Fethi Beyin can gvenliinin bile tehlikeye debilecei dnlyordu. TBMM Reisi Kzm (zalp) Paa, Gazi Mustafa Kemal Paann, Fethi Bey zmire gidecek, ilk defa hkmeti tenkit eden bir konuma yapacak. Halk byle eylere alkn deildir. Fethi Beye kar infial gsterebilir, fena muameleye maruz brakabilir. Fethi Beyin emniyeti iin lzm olan tertibat alnsn dediini ve bu sebeple de zmir Valisine, Fethi Bey ve arkadalarnn gvenliinin salanmas iin telgraf ekildiini belirtmektedir.42 Bu srada, Adliye Vekili Mahmut Esat Bey de Uak zerinden trenle zmire giderek Fethi Beyden nce zmire vard.43 Mahmut Esat Bey, buradan Gazi Mustafa Kemal Paaya bir telgraf ekerek zmir halknn Fethi Beye kar bir hava iinde olduunu, onun zmire gelmemesinin daha iyi olacan bildirdi.44 4 Eyll 1930 gn, Fethi Bey ve arkadalarn getiren Konya vapuru zmir limanna yaklarken iinde bulunduklar psikolojik durumu Ahmet Aaolu yle anlatmaktadr: Vapur ilerliyordu. Uzaktan ehir gzkmeye balad. Drbnlerle baktk. Btn sahil halkla dolmutu. Acaba Mahmut Esat Beyin haberi doru olmasn? Dorusu ikimizde sylemeksizin iimizden endieye dtk. Vapur yaklayor, ehir tarafndan yzlerce kayk ayrlarak vapura doru geliyor. Hayr m, er mi? Biz kafalarmzda bu sualler ile megul iken bize doru gelen kayk kfilesinden muazzam bir Yaasn Gazi, Yaasn Fethi Bey ndalar ykseldi. Msterih olduk. imdi ehri emniyetle seyrediyorduk.45 Fethi Bey ve frka arkadalar daha zmire gelmeden mahall idarenin tutumu sebebiyle ehirde baz olaylar kmt. 3 Eyll 1930 gn Vali Kzm (Dirik) Paann bakanlnda, polis mdrlnde yksek rtbeli polislerin katld bir toplant yaplarak baz tedbirler alnd. Yine mahall idarece baz teekkllere Fethi Beyi karlamaya gitmemeleri konusunda tebligat yaplmtr. Fethi Beyin zmire geldii 4 Eyll gn Birinci Kordonda sk bir polis tertibat vard. deta adam bana bir polis dyordu. Polisler, 3 Eyll akam aldklar kararlar gereince ehrin her tarafnda faaliyete geti. Halk korkutmaya, aslan bayraklar indirmeye ve itiraz edenleri karakola sevk etmeye balad. Kordondaki polislerden bazlar ise, binalarn dibine ve kahvehanelerin nne sralanmt. Polisler, Fethi Beyin vapurunun gelip gelmediini aratran halka tazyikte bulundular. Yolu tkayp geie engel olduklarn syleyerek, halktan dalmalarn istiyorlard. Fethi Beyi karlamaya gelen kfilede bulunanlarn ellerinden bayraklar alnd. Bu kfilede bulunan baz vatandalarn yznde dayak izleri,

1001

yara ve kan grlmekteydi.46 Gece Fethi Beyi karlamak iin evre kaza ve nahiyelerden zmire gelmek isteyenlere de jandarmalar engel olmutu. Fethi Bey, zmire geldii gn, nce Serbest Frkann zmir tekilatnn kuruluu ile ilgilendi. Yeni frka lideri, bundan sonra Tahsin Beyle birlikte Valiyi, Kumandan ve Belediye Reisini ziyaret ettiyse de, kumandandan baka dierlerini mevklerinde bulamad. Bu ziyaretin ertesi gn zmir Valisi Kzm (Dirik) Paa; Fethi Beye bir tezkere gndererek ehrin asayiinden emin olmad iin bir gn sonra vereceini syledii nutku vermemesini tavsiye etti. Aksi takdirde meydana gelebilecek hadiseler dolaysyla mesuliyet kabul etmeyeceini bildirdi. Bunun zerine Fethi Bey, Gazi Mustafa Kemal Paaya telgraf ekip durumu bildirmek istediyse de postane bahane gstererek telgrafn ekilmesine engel oldu. Fethi Bey, Valiye tekrar bavurarak telgrafn gnderilmesinde srar etti. Ancak, saatlerce sren mektuplamalardan sonra nihayet telgraf ektirebildi. Gazi Mustafa Kemal Paa, telgraf hemen o gece yars cevaplamtr.47 zmir Valisi, Gazinin telgrafn alnca, Kumandan Paay Fethi Beye gndererek nutkunu yarn verebileceini sylemitir. Ancak, bu yazmalar srasnda Fethi Bey de, halka iln vererek nutkunu bir gn sonraya ertelemitir.48 5 Eyll 1930 gn zmirde kanl olaylar oldu. Balarda Teyyare Cemiyeti Bakan Mehmet evki Beyin bulunduu Cumhuriyet Halk Frkas taraftarlar; Bizim frkamz Gazinin frkasdr slogann atarak kinci Beyler Sokandaki Halk Frkas merkez binasna gelip, Fethi Beyi karlamaya gelenlerin yaptklar toplantya karlk olarak bir kar toplant dzenlemesini istediler. Bunun zerine Halk Frkasnn il merkezi, Bahribaba Parknda 5 Eyll 1930 gn bir miting yaplmas kararn ald. Halka da muhtarlar araclyla mitinge katlmalar bildirildi.49 Halk Frkasnn Bahribabadaki mitinginde istenilen kalabalk salanamaynca, Cumhuriyet Halk Frkas, Fethi Bey konferans verecek ite geliyor diye bir sylenti karmtr. Bunu duyan bir grup halk da Bahribaba Parkndaki konferans mahalline gider. Konferans krssne Fethi Beyin kmasn bekleyen halk Adliye Vekili Mahmut Esat Beyi grnce, bu duruma ok fkelenir. Adliye Vekilinin sz sylemesine msaade etmeyen halk kzgnlkla miting meydann terk eder. Bu srada Adliye Vekili Mahmut Esat Beyde arabasna binerek meydandan hzla uzaklap Readiye Karakoluna snr.50 ehirde, bir yandan Fethi Beyi karlamaya gelen yeni fkrann taraftarlar zmir Palas Otelinin nnde gsteriler yaparken dier yandan da Halk Frkas taraftarlar kinci Beyler Soka ile Bahribaba Parknda sloganlar atmaktayd. Halk Frkas mutemedi Salih Beyde Halk Frkas merkez binasnn balkonuna karak Yaasn Halk Frkas diyerek sloganlara cevap vermitir. Bu srada kk bir grup Yaasn Fethi Bey slogann atnca, ortalk karm ve Fethi Beyin taraftarlarnn hzla uzaklamasyla atma nlenmitir.51

1002

Bahribaba Parkndaki mitingden dnen aldatlm ve kzgn halk topluluu yollarnn zerinde bulunan Cumhuriyet Halk Frkasnn merkez binasnn nnden geerken, aleyhte baz tezahratta bulunarak Kahrolsun mutemetler diye barmlar. Bu srada Halk Frkasnn binasnda bulunan Sabri Bey, halka namussuzlar diye barnca, halk binann camlarn talayp krm ve binann levhasn da skmt. Olaylar srasnda binada bulunan Foa mutemedi de yaralanmtr.52 Cumhuriyet Halk Frkas merkez binasnn talanp, levhasnn sklmesinden sonra iyice heyecanlanan halk, Denizli Mebusu Haydar Rt Beyin sahibi olduu Anadolu gazetesinin matbaasna doru ilerlemitir. Anadolu gazetesi, bir gn nceki nshasnda, Fethi Beyi karlayanlarn yaptklar taknlklarla ilgili olarak zmirde para ile tutulmu baz sarholar tarafndan yaplan taknlklar diye manet atp, zmir halkn tahrik etmiti.53 Fethi Beyin lehine tezahrat yapan bu halk topluluu Anadolu matbaasnn camlarn talayp, matbaann ierisine de girmitir. Bu srada binada yalnz bana bulunan Anadolu gazetesi yazarlarndan Nuri Beye gstericiler hcum etmilerse de Nuri Bey, Fethi Bey aleyhinde bir ey yazmayacana yemin ederek onlarn elinden kurtulabilmitir. Daha ilk olayn zerinden on dakika gemeden Fethi Beyi destekleyenlerin ounluunu oluturduu dier bir kalabalk grup da Kemeraltndan Anadolu matbaas binasna doru gitmiti. Bunlar, ayn zamanda Kahrolsun Anadolu, muharrirleri ldreceiz! Yaasn Fethi Bey. Kahrolsun Haydar Rt, kinci Ali Kemal! diye baryorlard. Grup binann nne geldiinde yerlerden ta alarak binaya atmaya balamt.54 O srada ieride yaz ileri mdr Talat ve muharrir Reat Beylerle birlikte iki komiser ve be de mrettip bulunuyordu. Kalabalk grup tarafndan atlan talar komiserlerden biri ile bir jandarma erine isabet ederek yaralanmalarna sebep olmutur. Bunun zerine olay yerinde bulunan jandarma eri Yaklamayn yakarm! diye bardysa da onu kimse dinlememitir. Polisler ile jandarma havaya ate edince, gsteri yapanlardan bazlar da bu harekete karlk vererek havaya ate etmilerdir. Atlan bu kurunlarn isabet etmesi sonucunda 14-15 yalarnda Necati Kemal isminde talebe bir gen vurularak lm, yedi kii de muhtelif yerlerinden yaralanmtr.55 Bu olaydan ksa bir sre sonra olay yerine gelen binbann komutanlnda bir mfreze asker halk datarak duruma hakim olmutur. Bu olay zerine Fethi Bey, zmir Palas Otelinin balkonuna kp halktan zabtaya derhal itaat etmelerini isteyen bir konuma yapt.56 Meydana gelen olaylar zerine Fethi Bey, halka ayr bir aklamada da bulundu. 6 Eyll Cumartesi gn verecei nutkun ve yaplacak olan mitingin ertesi gne ertelendiini bildirdi.57 Olaylar srasnda yaralanp len 14-15 yalarndaki Necati Kemal ismindeki rencinin cenazesi zmir Valisi Kzm Paann emriyle askerler tarafndan kaldrlp, defnedilmitir.58 Serbest Frka lideri Fethi Bey, 7 Eyll 1930 gn zmir Alsancak Stadnda Bavekil smet Paann Sivas nutkuna cevap olarak ve yeni frkann programn da aka ortaya koyan nutkunu verdi. Fethi Beyin nutkunu rahata sylemesi iin gerek ehirde gerekse nutkun verilecei Alsancak Stadyumunda gerekli nlemler nceden Vali Kzm Paann emriyle alnmt.59

1003

Fethi Bey, olduka kalabalk bir halk topluluu nnde nutkunu vermitir. Yeni Asr gazetesine gre, mitinge katlanlarn says elli bin idi. Fethi Bey, saat tam on altda krsye kt. Krsde Fethi Beyin yannda Serbest Frkann umm ktibi Nuri Bey, frka arkadalarndan Aaolu Ahmet, Tahsin ve Haydar Beyle, Yeni Asr gazetesinin ba yazar smail Hakk, Behzat Arif Beyler ve Rabia Arif Hanm, Hizmet gazetesi ba yazar Zeynel Besim Bey ile Serbest Frkann zmir l yneticileri bulunuyordu.60 Fethi Beyin sesi ksld ve zor konutuu iin sesini ancak yanndakiler duyuyordu. Bu sebeple Fethi Bey nutkunu syleyecek, frka umm ktibi Nuri Bey de onun sylediklerini tekrar edecekti.61 Fethi Beyin iki saate yakn konumas iki noktada toplanyordu. Bunlardan ilki Serbest Cumhuriyet Frkasnn program, dieri de hkmetin ba olan smet Paann Sivas sylevine cevapt. zmirde meydana gelen olaylar zerine Gazi Mustafa Kemal Paa, Serbest Frkaya eskiden olduu gibi lml bakmaya balamtr. Gazi, frkalar karsnda tarafsz kalaca sznden vazgeerek Halk Frkasn yeniden destekledi. Gazinin tutumunu deitirmesi diyebiliriz ki, Serbest Frkann feshine giden yolun balangc oldu.62 Fethi Bey ve frka arkadalar zmir ve Karyakada Serbest Frka tekiltn tamamladktan sonra trenle Menemen, Manisa, Aydn ve Balkesire yeni frka tekilatn yapmak amacyla gitmilerdir. Fethi Bey, 13 Eyll1930 gn Balkesirden Bandrmaya geerek stanbula dnd. Bylece Serbest Frka liderinin zmir ve Ege seyahati tamamlanm oldu.63 C. Serbest Frkann Fesih Sebepleri Serbest Cumhuriyet Frkas liderinin baarl ve olayl geen Ege seyahatinin frkann kapatlmasnda byk pay olduu sylenebilir. zmir olaylar Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paann da tepkisine sebep olmutur. Gazi bu olaylar incelemek ve taraflar uzlatrmak iin TBBMM Bakan Kazm (zalp) Paay zmire gndererek grevlendirmitir.64 zmir olaylarndan ksa sre sonra, 9 Eyll 1930 gn Cumhuriyet gazetesinde Yunus Nadinin Gaziye hitap eden bir ak mektubu yaynland. Ertesi gnde Gazinin Cumhuriyet Halk Frkasna ban vurgulayan mektubu ayn gazetede kt. Gerek Yunus Nadinin, gerekse Gazi Mustafa Kemal Paann mektuplar, Serbest Frkann gelecei hususunda byk nem tamaktadr. nk, yazd cevab mektupla Gazi, iki frka karsnda btaraf kalmaktan ve hakem vazifesi yapmaktan vazgemi. Halk Frkasnn genel bakan olduunu aklayarak Serbest Frka taraftarlarnn yaptklarn ar bir dille eletirmitir. Serbest Frkann belediye seimlerine girmesi, zmir olaylarndan sonra frkann kapatlmasna etki eden ikinci byk sebeptir. Her ne kadar Serbest Frka taraftarlar Gazi seimlere girmemizi istedi deseler de, Gazi, yeni kurulan ve henz tekiltn tamamlam olan Serbest Frkann seimlere girmesine taraftar deildi.65

1004

Sreyya lmen ise hatralarnda, Serbest Frkann belediye seimlerine girecei konusunda bir haber duyunca hemen Fethi Beyin yanna gittiini ve ondan belediye seimlerine girmemesini rica ettiyse de; Fethi Beyin kendisine, Ne yapaym? Serbest Frkay tekil eden O (Gazi Mustafa Kemal Paa), paray veren O. Belediye intihabna itirak emrini veren de Odur. dediini yazmaktadr. 66 Belediye seimleri ve bu srada meydana gelen olaylar Gazinin zerinde hite iyi etki brakmamtr. Gazi Mustafa Kemal Paa, Fethi Beye yazd 12 Austos 1930 tarihli mektubunda, dedii gibi Reisicumhur olmakla birlikte Cumhuriyet Halk Frkasnn reisi idi. Reisicumhurluk grevinin bitiminde de frkasnn bana gemeyi dnyordu. Bu sebeple Belediye seimleri srasnda kan olaylar ve halkn kendi kurduu Halk Frkasndan koptuunu grmek onunda houna gitmiyordu. Belediye seimleriyle ilgili olarak smet Paa, Gazinin kendisine Yahu hi aldrmyorsun. Yanyoruz. dediini ve olduka endielendiini anlatmaktadr.67 Serbest Frkann kurulduu zaman artlar hkmete muhalif bir frkann sratle gelimesini salayacak mahiyette idi. Dnyann her tarafnda etkili olan ve bilhassa ziraat memleketlerinde, kendini daha ok gsteren iktisad buhran Trkiyede de tesirli olmaya balam, iktisad zorluk ve skntlar hat safhaya ulamt. Geim sknts artm ve tahl rnlerinin fiyatlar dmt. Kurak bir mahsul yl geirilmesi buhran bsbtn kamlamt. Aslnda btn bunlar hkmetin kusurundan doan eyler deildi. Fakat, vatandalar btn bunlarn sorumluluunu iktidara yklyorlard.68 Halk Frkas mensuplar ve mutemedlerinin iinde halk arasnda honutsuzluk yaratacak ekilde hareket edenlerin olduu ve frkay ahsi menfaatleri iin bir vasta olarak kullananlarn gittike yayld grlyordu. Bu gibi kiiler ilerini yrtebilmek iin her yaptklarna peki diyen kiileri Halk Frkasnn ats altnda toplamakta, kendilerini tenkit etmeye kalkanlar da bir kolayn bulup tekilttan uzaklatrmaktayd. Halk Frkasna girenlerin ou, fikri ballklarndan ziyade ahs ilerini yrtmek gayesiyle frkaya katlmaktayd. Bu gre gre; merkezde veya tarada Halk Frkal olmak demek gelecekten bir ey, bir menfaat veya kariyer bekleyen insan demek olmutu. 69 apka ve yaz inklplarnn kanlmaz bir sonucu olarak gayr- memnunlar kitlesi yaratlmt. lkede eitli sebeplerle menfaatleri bozulduu iin Halk Frkasna ve hkmete kar cephe alanlardan oluan ayr bir honutsuzlar grubu mevcuttu. Serbest Frka, programnn halkn ikayetlerini dikkate alnarak hazrlanmas ve frka liderlerinin her frsatta vatandalarn dertlerini kendilerine mal ederek tenkidi partiye byk bir tevecch uyanmasn salad. Fethi Bey de ksa zamanda bir kurtarc hviyeti kazand. Gerekten de Serbest Frkann programnda ar vergilerin kaldrlacan ve yaplmakta olan Sivas demiryolu hattn eletirerek iin bir neslin omuzlarna yklendiini sylemesi Dnya ktisad Krizi sebebiyle zaten bunalm olan halkn Serbest Frkaya ynelmesinde olduka etkili oldu.70 Reisicumhur ve Halk Frkasnn genel bakan olan Gazi Mustafa Kemal Paann yeni frkann kuruluunu desteklemesi, smet Paa ile aralarnda ihtilf bulunduu ve Serbest Frkann da bu ihtilf

1005

sonucunda maksatl olarak kurulduu sylentilerinin kmas yeni frkann kurulur kurulmaz kuvvetlenmesine yol at.71 Serbest Frkann daha kurulur kurulmaz halk arasnda neden Halk Frkasndan daha fazla ilgi grd konusunda 1931 ylnda bir rapor hazrlanmtr. Bu raporu hazrlayan Eminn Cumhuriyet Halk Frkas ile bakan Tevfik Alanay; Serbest Frka mensuplarnn halk arasnda askerliin, vergilerin kaldrlaca, eski yaz ve fesin iade edilecei hakknda propaganda yaparak byk kitleleri yeni frkaya kattklarn belirtmektedir.72 nklplarn izinde olanlardan hkmetin u veya bu icraatn beenmedikleri iin yeni frkay destekleyenler olduu gibi, rejim aleyhtarlar olup da Serbest Cumhuriyet Frkas iktidara geldikten sonra, Fethi Bey ve arkadalarn bertaraf edip, idareyi ele almak gayesine kaplanlarnda yeni frkaya girdikleri sylenir. Ayrca Halk Frkasna gcenmi veya mevki almak mit ve hrsn tatmin edememi bulunanlar da derhal yeni frkann saflarna gemilerdir. Cumhuriyet Halk Frkasnn Eminn ile bakan Tevfik Alanaya gre Serbest Frkann fazla ilgi grmesinin dier bir sebebi de stanbulda Yarn ve Son Posta gazeteleri ile tarann hemen hemen her yerinde treyen muhalif basnn yeni frkay kuvvetle desteklemi olmasdr.73 Gazinin frkalar karsnda bitaraf kalmaktan vazgemesi Serbest Frkann feshine giden ilk yolun ilk aamas saylmaktadr. Gazinin frkalar karsnda tarafsz kalaca sznden vazgemesinde Fethi Beyin zmir seyahati ve bu seyahat srasnda meydana gelen olaylar ile bu seyahatin akabinde daha merkez tekilatn bile tamamlayamam yeni muhalefet frkasnn belediye seimlerine girmesinin byk tesiri olmutur. Ayrca, Halk Frkasna mensup olan ve frkay destekleyen gazeteler ile yazarlarn Gazi Mustafa Kemal Paay etkilemeye ynelik yazlar ile Arif Oruun Yarn gazetesindeki yazlar da bu konuda olduka tesirli oldu. Halk Frkasnn mensuplar arasnda Gazinin yeni frkann kurulmasn salamas gerek bir kayg uyandrd. Onun bu frkaya destek olmamas iin her trl aba gsterildi. Bu abalarn amac Serbest Frkay Gaziden koparp yalnz brakmakt.74 Bunu gerekletirmek iin Halk Frkas taraflar yazarlar Serbest Frkay rtica ile sulamlardr. Bu sulamada Gaziyi ok dndrmtr. Ancak yinede Serbest Frka salt bu sebepten dolay kapanmamtr. Trkiyenin o gnk siyasi artlarnda Gazi Mustafa Kemal Paann uygun bulmayaca bir siyasi frkann kurulamayaca bir gerektir. Ne var ki, tm bu gelimelere karn Gazi, Serbest Frkann kapatlmasn istemi ve byle bir istei frkann yneticilerine bildirmi deildir. te yandan ne Fethi Bey ne de Ahmet Aaoluna dair bir aklamada da bulunmamaktadr.75 smet nn de, Gazi Mustafa Kemal Paaya Serbest Frkay neden kapattrdn sorduu zaman, onun Kendileri kapatyorlar, ben karmyorum, gryorsun dediini belirtmektedir.76

1006

Gazi Halk Frkasnn bana geerek, Serbest Frkayla karlkl mcadele etmeye karar verdi. Bylece, Serbest Frka artk sadece Halk Frkas ve onun evresinde rgtlenmi siyasal ve ynetimsel gler karsnda deil, fakat ayn zamanda ktidar Frkasnn arkasndaki toplumsal snf ve halk karsnda da yalnz kalm oluyordu. Halk, Gazi Serbest Frkay destekliyor diye, yeni frkaya ilgi gstermitir. imdi, artk Gazinin yeni frkadan desteini ekmesiyle halk da frkadan uzaklaacaktr. Artk Serbest Frkann yaamasna da lzm kalmayacakt. Fethi Bey, bunu bildii iin frkasn feshetti.77 TBMMde 16 Kasm 1930 gn balayan ve btn gn devam eden mzakereler srasnda Halk Frkas mebuslar Fethi Bey ve arkadalarn Gazi Mustafa Kemal Paaya kar mcadele amakla itham etmilerdir. Yine bu mzakereler srasnda Serbest Frka Lideri Fethi Beyin Dahiliye Vekili kr (Kaya) Bey hakknda belediye seimlerine fesat ve yolsuzluk kartrlmas nedeniyle soruturma almas iin verdii gensoru nergesi grld. Halk Frkal mebuslar. Dahiliye Vekiline gvenoyu vererek istihzah takrrini reddettiler. Bu grmelerden sonra Serbest Frka mebuslar gece yars meclisteki odalarna ekilip on be dakikalk bir mzakere sonucunda frkalarn feshettiklerine dair karar hazrlamlardr. Mebuslar bu karar ankayaya gtrmek zere de Ali Fethi Bey ve Nuri Beyi grevlendirdiler. Serbest Frkann fesih karar, bir taraftan Dahiliye Vekletine dier taraftan da Cemiyetler Kanununa gre, frkann kuruluunun bildirildii stanbul Valiliine resmen bildirildi. Bundan sonra Fethi Bey, 17 Kasm 1930da frka tekilatna fesih beyannmesini gnderdi.78 1 Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931),

Ankara, 1981, s. 245. 2 Joseph Grew, Atatrk ve nn (Bir Amerikan Elisinin Hatralar), ev. Muzaffer Akn,

stanbul, 1966, ss. 109, 110. 3 Fethi Okyar, Serbest Cumhuriyet Frkas Nasl Dodu, Nasl Feshedildi?, Hazrlayan:

Nermin Krdar, stanbul, 1987, s. 14. 4 Asm Us, Grdklerim, Duyduklarm, Duygularm, stanbul 1964, s. 133, 134, vd.; lhan

Tekeli, Selim lkin, 1929 Dnya Buhrannda, Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, c. II, ODT, Ankara, 1983, ss. 43, 44 ve ss. 140, 145. 5 Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, Hazrlayan: Cemal Kutay, stanbul 1980, s. 421;

Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlolu, Fethi Okyarn Anlar, Atatrk-Okyar ve ok Partili Trkiye, 2. Bask, ubat 1999, ss. 108-109. 6 . Tekeli-S. lkin, 1929 Dnya., c. II, s. 154.

1007

7 s. 154. 8

Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteenin Anlar, Giri: smail Arar, Ankara, 1977,

Walter F. Weiker, Serbest Frka-Baar veya Baarszlk, Forum Dergisi, c. VIII, s. 167,

Ankara 1961, s. 9. 9 Halil Mentee, a.g.e., s. 83; Johannes Glasneck, Kemal Atatrk und die Moderne Trkei,

(VEB, Deufscher Verlag, der Wissensehaften), Berlin, 1971, s. 396-397. 10 11 Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950), Ankara, 1986, s. 207. evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, Mustafa Kemal (1922-1938), c. III, stanbul, 1966,

ss. 386-387. 13 14 Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar, c. II, Ankara, 1973, s. 405. F. Okyar-Krdar, Serbest Cumhuriyet, s. 60; Prof. M. Duverger, Yabanc Gz ile

Trkiyede Siyasi Partiler, Yeni stanbul, 20 Mart 1950. 15 16 J. Grew, a.g.e., s. 110. Tevfik avdar, Serbest Frka, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. VIII, stanbul,

1983, s. 2053. 17 18 Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, stanbul, 1969, s. 95. M. Tuncay, Trkiye Cumhuriyetinde, s. 249; Peyami Safa, Baklar; kinci Parti ve

Serbest Frka, Tasfir, 26 Haziran 1945. 19 74. 20 Mahmut Gololu, Devrimler ve Tepkiler (1924-1930), Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Fahir Giritliolu, Trk Siyasi Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii, Ankara, 1965, s.

Ankara, 1970, s. 274. 21 22 23 24 25 A. Us, a.g.e., ss. 133-134. Zekeriya Sertel, Hatrladklarm, stanbul, 1977, s. 191. Tekin Erer, Trkiyede Parti Kavgalar, c. I, stanbul, 1963, ss. 47-48. F. Okyar-N. Krdar, Serbest Cumhuriyet, s. 12. F. Okyar-N. Krdar, Serbest Cumhuriyet, s. 13-17; Ahmet Aalolu ise; hatralarnda

Recep Beyden, yeni kurulan muhalefet frkasna Serbest namn kendisinin verdiini rendiini

1008

belirtiyor. Gazinin huzurunda frkadan ve frkaya bir isim bulmaktan bahsolunuyormu Recep Bey, frkaya Serbest ve Liberal ismini verelim demi. Bu fikir Gazinin de houna gitmi. Bylece frkann ismi daha frka kurulmadan evvel seilmi. A. Aaolu, a.g.e., s. 16; Osman Okyar-Mehmet Seyyitdanlolu, Fethi Okyarn Anlar-Atatrk-Okyar ve ok Partili Trkiye, Ankara, 1999, 2. bask, s. 102. 26 27 28 29 30 F. Okuyar-N. Krdar, Serbest Cumhuriyet, ss. 26-27; Vakit, 9 Austos 1930. F. Okuyar-N. Krdar, Serbest Cumhuriyet, s. 36-41. T. avdar, a.g.e., s. 2054. F. Okyar-N. Krdar, Serbest Cumhuriyet, s. 45. M. Tuncay, Trkiye Cumhuriyetinde, ss. 258-261; Dier eserlerde ise; Serbest Frkaya

topu topu on mebusun Cumhuriyet Halk Frkasndan taraf deitirerek getii ve ounun buna Mustafa Kemal Paa tarafndan zorland belirtiliyor. Bkz. Emre Kongar, mparatorluktan Gnmze Trkiyenin Toplumsal Yaps, stanbul, 1979, s. 175. 31 32 33 34 35 36 37 1930. 38 Ahmet Aaolu, Serbest Frkann Hatralar, 2. Bask, stanbul 1969, s. 31; Fethi Okyar, M. Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde, s. 257. T. avdar, a.g.m., s. 2055. F. Okyar-N. Krdar, Serbest Cumhuriyet., ss. 56-59 (?). etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, B. Y. Y., 1982, ss. 92, 93. T. avdar, a.g.m., s. 2056. Z. Sertel, a.g.e., s. 195. Vakit, 3 Eyll 1930; Anadolu, 2, 4 Eyll 1930; Hizmet, 3 Eyll 1930; Yeni Asr, 4 Eyll

Devirde Bir Adam, hazrlayan: Cemal Kutay, stanbul 1980, ss. 496, 497.; Vakit, 6 Eyll 1930; Hakimyet-i Milliye, 5, 6 Eyll 1930; Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, 1918-1938, Ankara, 1983, s. 506. 39 40 41 etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, B. Y. Y., 1982, ss. 166-168. Kzm zalp, Atatrk ve Yetkin Cumhuriyet, Milliyet, 3 Kasm 1963. F. Okyar-N. Kutay, Devirde., s. 496; A. Aaolu, a.g.e., s. 30.

1009

42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

Kzm zalp, Atatrk ve Cumhuriyet, Milliyet, 3 Kasm 1963; A. Aaolu, a.g.e., s. 31. Hakimyet-i Milliye, 4 Eyll 1930. A. Aaolu, a.g.e., s. 31. A. Aaolu, a.g.e., s. 32. Hizmet, 4 Eyll 1930; Yeni Asr, 5 Eyll 1930. A. Aaolu, a.g.e., s. 35, 36. Yeni Asr, 6 Eyll 1930; A. Aaolu, Ay. Yer. Yeni Asr, 6 Eyll 1930; Anadolu, 6 Eyll 1930. Hizmet, 6 Eyll 1930; Yeni Asr, 6 Eyll 1930. Yeni Asr, 6 Eyll 1930. Hakimiyet-i Milliye, 6 Eyll 1930; Vakit, 6 Eyll 1930; Hizmet, 6 Eyll 1930; A. Aaolu,

a.g.e., ss. 36-37. 53 54 55 Yeni Asr, 6 Eyll 1930; A. Aaolu, Ay. yer. Vakit, 6 Eyll 1930; Hakimyet-i Milliye, 6 Eyll 1930. Yeni Asr, 6 Eyll 1930; Hizmet 6 Eyll 1930; Vakit, 6 Eyll 1930; Feridun Kandemir,

Serbest Frka Nasl Kuruldu? Nasl Kapatld? Siyas Dargnlklar, c. IV, stanbul 1955, s. 90. 56 57 58 59 60 61 62 Yeni Asr, 6 Eyll 1930; Hizmet 6 Eyll 1930; Vakit, 6 Eyll 1930. Vakit, 6 Eyll 1930; C. Kutay, Devirde., s. 499. Anadolu, 11 Eyll 1930; Yeni Asr, 7 Eyll 1930. Hakimyet-i Milliye, 7 Eyll 1930; U. Kocatrk, Atatrk ve, s. 506. Yeni Asr, 8 Eyll 1930. A. Aaolu, a.g.e., s. 39; Yeni Asr, 8 Eyll 1930. Hizmet, 8 Eyll 1930; Hakimiyet-i Milliye, 8 Eyll 1930; Yeni Asr, 8 Eyll 1930; Ayn

Tarihi, c. 22-23, s. 75-78, Ankara 1930, ss. 6584-6590; Fethi Okyar, Serbest Cumhuriyet Frkas Nasl Dodu? Nasl Feshedildi?, Haz: Nermin Krdar, stanbul 1987, ss. 104-109; A. Aaolu, a.g.e., ss. 4849.

1010

63

Hizmet, 9, 10, 12, 14 Eyll 1930; Yeni Asr, 9, 10, 12 Eyll 1930; Anadolu, 10, 11, 12 Eyll

1930; Hakimiyet-i Milliye, 9, 10, 13, 14 Eyll 1930; U. Kocatrk, Atatrk ve, ss. 506-507. 64 Kazm zalp Anlatyor, Atatrk ve Cumhuriyet-6, Milliyet, 3 Kasm 1963, Mahmut

Glolu, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Ankara, 1972, ss. 285-286. 65 Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas, Ankara, 1981, s.

271; Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar, c. II, stanbul 1973, s. 425. 66 Sreyya lmen, Drt Ay Yaam Olan Zavall Serbest Frka, 3. Kitap, stanbul 1951, s. 74;

Werner Kndig-Steiner, Die Trkei Raum Und Mensch, Kultur und Wirtschaft in Gegenwart und Vergangenheit, Instifut fr Auslandsbezichurgen, Stutgart, 1974, ss. 395-396. 67 68 69 386. 70 Serap Tabak, Serbest CumhuriyetFkrasnn zmirdeki Tekilat ve Faaliyetleri, zmir smet nn, Hatralar, c. II, stanbul, 1987, s. 229. Abdi peki, Atatrkn Demokrasi Tecrbesi-II, Milliyet, 28 Kasm 1961. evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, Mustafa Kemal (1922-1938), c. III, stanbul, 1966, s.

1990, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, s. 159. 71 72 Eyll 1930. 73 74 75 Abdi peki, Atatrkn Demokrasi Tecrbesi-II, Milliyet, 28 Kasm 1961. etin Yetkin, a.g.e., s. 210; F. Kandemir, a.g.e., ss. 93-100. Mahmut, Gazinin Aziz ahsiyeti, Hakimiyet-i Milliye, 20 Terin-i Evvel 1930; M. Gololu, Sreyya lmen. a.g.e., s. 37; A. Aalolu, a.g.e., s. 32. Abdi peki, Atatrkn Demokrasi Tecrbesi-II, Milliyet, 28 Kasm 1961; Yeni Asr, 7

a.g.e., s. 288; A. Aaolu, a.g.e., s. 65. 76 77 Abdi peki, nn Atatrk Anlatyor, stanbul, 1968, s. 28. Tekin Erer, Trkiyede Parti Kavgalar, stanbul, 1963, ss. 66, 67; A. Aaolu, a.g.e., ss.

78-80; . Yetkin, a.g.e., s. 217. 78 A. R. Soyak, Atatrkten, c. II, ss. 443, 444; Anadolu, 18 Terin-i Sani 1930; Vakit, 18

Terin-i Sani 1930; Hakimyet-i Milliye, 18 Terin-i Sani 1930; A. Aaolu, a.g.e., ss. 90-93.

1011

Trkiye'de ok Partili Dzene Gei Srecinde kinci Durak: Serbest Cumhuriyet Frkas Olay ve Dnem Basn / Yrd. Do. Dr. Necdet Ekinci [s.562-568]

Akdeniz niversitesi letiim Fakltesi / Trkiye Birinci Dnya Savandan sonra bata talya ve Almanya olmak zere dnyann birok lkesinde totaliter ve otoriter nitelikli rejimler birbiri ardna iktidara gelirken, Trkiyede CHP tek bana iktidar elinde tutmaktadr. Mustafa Kemal Atatrkn nderliindeki CHP otoriter yapsna karn; hibir zaman doktriner bir yapya zenmemi, tekelci, resmi yaplanmadan kanm, her eyden nemlisi; onu snfsz bir topluma dntrmek ya da parlamentoyu ilevsiz klmak ve liberal demokrasinin nn kapatma amacyla yasal bir nitelik vermeye almamtr. Aksine sahip olduu tekelden tr rahatszlktan te, utan duymutur. Bu nedenle Mustafa Kemal Atatrkn idaresindeki C.H.F (Cumhuriyet Halk Frkas) bu noktada, adeta kendini bir sulu gibi hissetmi ve kendilerini rnek modeller olarak tm dnyaya gsteren dier faist ve komnist partilerden ayr tutmak iin zen gstermitir.1 CHPnin Banisi ve Ebedi efi kabul edilen Mustafa Kemal Atatrkn gznde tek parti sistemi zel koullarn bir sonucu olmu ve ok partili dzen hep ideal olarak kalmtr. Mustafa Kemal Atatrk eitli frsatlarda kendi kurmu olduu CHPnin tekeline son vermeye almtr.2 Demokrasilerin henz parlamad, Faizmin talyada iktidara geldii bir dnemde, 1924 ylnda T.C.F.nin (Terakkiperver Cumhuriyet Frkas) kurulmas, Mustafa Kemal Atatrkn hibir engeli ile karlamadan gereklemi, ama bilinen olaylar, bu partinin yaamasna izin vermemitir. Yine dnyann ykselen deerleri olarak, Faizmin ve Nasyonal Sosyalizmin rnek alnp, totaliter ve otoriter nitelikli rejimler birok lkede rabet grp, birer birer iktidara gelirken, hatta 1929 dnya ekonomik bunalmnn da etkisiyle, ngiltere ve ABD gibi demokrasinin beii kabul edilen lkeler de bile, devleti ve kstlayc nlemlere dnlmken, Mustafa Kemal Atatrk 1930 ylnda Fethi (Okyar) Beye C.H.F.nin tek parti egemenliine son vermek amacyla, SCF. (Serbest Cumhuriyet Frkas) adyla bir parti kurdurtmu, kendi kz kardei Makbule Hanm bata olmak zere en gvendii arkadalarnn bu partide yer almasn salamt. Ancak C.H.F.nin iktidar ve onun nimetlerini brakmak istemeyen geni ve gl tekilat, onu destekleyen basnn bir takm oyunlar sonucunda tutunamayarak, buuk aylk ksa bir dnem sonucunda yine Fethi (Okyar) Beyin istei zerine kapanmt.

1012

Grld gibi Mustafa Kemal Atatrk gemeyi dlemi olduu ok partili dzeni hibir zaman d etkenlerin zorlamasyla deil, aksine kendi arzu ve inanlar dorultusunda Trkiye de uygulamak istemitir.3 Bu konuda o gnlerde Mustafa Kemal Atatrk n zmirde yaymlanan Serbes Cumhuriyet Gazetesi4 ne verdii deme aynen yleydi: Cumhuriyet devrinde yetien Trkler serbest bir siyasi hayat yaayacaklardr. Serbest bir siyasi hayatn delili memlekette birden ziyade frkann mevcudiyetinden ibarettir. Bir siyasi frkann kuvvetlenmesi ve memlekete nafi olmas, halka faydal hizmetler sunulmas iin yegane art, karsnda rakip bir frkann mevcudiyetidir; bu art haricinde tek bir teekkln uzun zaman siyasi frka vasfn muhafaza etmesi mkldr. ngiltere, Amerika, Fransann bu gnk yksek refah ve medeniyetleri siyasi frkalarnn etin mcadelelerinin bir sonucudur.5 Ksacas SCF. Mustafa Kemal Atatrkn eseriydi. Partinin kurulmasn isteyen, planlayan, ilkelerini ve amalarn belirleyen, parasal destek salayan, en yaknlarn ve en ok gvendii kimseleri partinin ynetiminde grevlendiren bizzat kendisi idi. Ne var ki parti ancak buuk ay yaayabildi. Yneticileri partilerini kapatmak zorunda kaldlar. SCF.nin arkasndaki gerek neydi? Neden kuruldu? Neden kapatld? Genellikle ne srld gibi irticaa alet mi oldu, yoksa halkmzn zgrlk ve demokrasi aknn bayraktarln m yapt? Daha da ilginci TBMMde bir de niin komnistlikle suland? Atatrk devrimleri ve Trk adalamas iindeki yeri neydi? Her eyden nemlisi Atatrk, bir muhalefet partisinin varln neden cumhuriyet esaslarndan saymt? Ama nasl olmutu da Atatrkn SCFye verdii destei srdrmesi durumunda onun vatana ihanet ile sulanaca yazlabilmiti6 imdi demokrasi tarihimiz asndan byk nem tayan bu sorularn yantlarn, o dnemin koullar iinde, dnemin basnna bakarak vermeye alalm. SCFnin kurulduu gnlerde yaynlanan gazetelerden Falih Rfk (Atay)n Hakimiyet-i Milliye si bata olmak zere, Yunus Nadinin Cumhuriyeti ile, zmirde CHF Denizli Milletvekili Haydar Rt Bey tarafndan yaynlanan Anadolu gazetesi ve yeni frkann kuruluu ile yaynlanmaya balanan, Ali Naci (Karacan)n nklab gibi gazeteler, C.H.F.yi desteklerken, yapm olduu sert eletiri ve S.C.F yanls siyasas sayesinde tiraj 50 bine ulam Oru Arifin sola dnk, Yarn gazetesi, Faik Muhittin ynetiminde zmirde kan Serbest Cumhuriyet gazetesi yannda, yine zmirde kan Halkn Sesi ve Yeni Asr; Selim Ragp Eme, Ekrem Uaklgil, Halil Ltfi Drdnc ve Zekeriya Sertelin ynetiminde 1930 ylnda stanbulda yayn hayatna giren Son Posta SCFnin yannda yer almakta, Vakit gibi dier gazeteler de daha liberal bir siyasa izlemeye zen gstermekteydiler. T.C.F.nn kapatlmasnn ardndan II. TBMM 1927 Temmuzunda sona ermi, T.C.F.nn etkin yelerinden hi kimse yeni meclise girememiti.7

1013

Daha sonraki yllarda belirli aralklarla, irili ufakl Krt hareketlerine ve bakaldrlarna karn8 yeni rejim kendini toplumun her kesimine yava da olsa kabul ettirmeye ynelmekteydi. Reisi Cumhur Mustafa Kemal Atatrk, Bavekil ise smet (nn)yd. Trkiye nin tek partisi C.H.F.nin genel bakan o yce makamda bulunduu iin, partinin liderliini de smet (nn) stlenmi durumdayd. Tm dnyada olduu gibi, Trkiye de 1929 dnya byk ekonomik bunalmnn etkilerinin arl altnda ezilmekte, toplumsal ve ekonomik sorunlarla alkalanmaktayd.9 Ama bu olumsuz koullar altnda Bavekil smet (nn)nn grp de deerlendiremedii bir gerek vard; devlet brokrasisi de C.H.F rgtde her trl lkden uzak, kk karlarn peinde koan, halktan kopmu, bir kar irketi haline gelmi durumdayd.10 Dier yandan lkenin byk ounluunu oluturan kyl kitlesi, srtna giyecek, azna koyacak bir lokma bulamad gibi, satm olduu rn ile ancak tohumluunu karlayabilmekteydi. te yandan vergilerini, banka faizini, piyasa borlarn demesi iin youn bir bask altndayd. 11 Halkn honutsuzluu her geen gn artyordu. Ekonomik buhran kent merkezlerinde de tam bir aresizlik havas yaratmt.12 Halkn sknt ve ikayetlerinin yneticiler tarafndan zmlenememesi karsnda byk strap iinde bunalan, mtemadiyen dert ve ikayet dinleyen Mustafa Kemal (Atatrk) znt ve aresizlik iindeydi.13 Sindirilmi muhalefetin14 u ya da bu biimde patlamasndan korkulmaktayd. Bu patlamann denetim altnda tutulmas, bir baka kanala aktarlmas, en azndan cumhuriyetin ve onun simgesi haline gelmi olan devrimlerin bir yerde savunulmas gerekiyordu. te gdml muhalefet 15 ya da muvazaa (dankl-dv)16 diye de adlandrlan Serbest Cumhuriyet Frkasnn kuruluu bu koullarda olmutu.17 Bu parti T.C.F gibi TBMMde ya da toplumsal bir kesimin yaps gerei, zlem ve istemlerinin ortaya karm olduu, siyasal gruplamalardan deil, Mustafa Kemal (Atatrk)n dnce ve giriimleri sonucu domutu.18 II SCFnin kurulu sreci Mustafa Kemal Atatrk, Paris Bykeliliine atanm olan Fethi (Okyar) Beye bir muhalif frka kurmasn teklif etmesiyle balamt. Reisi Cumhur laik Cumhuriyet tehlikeye dmedii srece her iki frka arasnda tarafsz kalacakt. Bu sz yalnz yeni frkann kurucusuna vermekle kalmam basn yoluyla da kamuoyuna duyurmutur. Yeni kurulan Frka ile ilgili olarak, SCFnin kuruluundan bir gn nce Anadolu Gazetesi muhabirinin Fethi Bey mecliste serbest mnakaann temini iin Cumhuriyet perver, Laik bir muhalefet frkas tekil etmek azminde olduunu bildirmekte bu niyet ve arzunun nasl telakki olunaca yolunda sorduu bir soruyu Reisi Cumhur yle yantlamtr:

1014

SCF reisleriyle ok mcadele edeceimizi tahmin ediyorum. Fakat ben Cumhuriyet esaslarnn kuvvetlenmesini temin edecek olan bu mcadeleleri memnuniyetle msaade edeceim ve imdiden syleyebilirim ki, en kavgal olduum geceler sizi soframda birletireceim ve o zaman tekrar ayr ayr her birinize soracam. Sen ne dedin ve ne iin dedin? Senin cevabn ne idi, neye isnat ediyordun? Bu gnden itiraf ederim ki, bu benim iin yksek bir zevk olacaktr.19 Bavekil smet Paann yeni frkann kurulduu gn olan 12 Austos 1930 gn ayn gazeteye vermi olduu demecinde: Fethi Beyin mstakil bir frka tekil etmesi siyasi hayatmzda byk bir tekaml safhasdrAnlalyor ki, eski arkadamzla byk meseleler zerinde ciddi mnakaalar yapacaz20 Ankarada verdii bu demeten sonra ayn gazete muhabiri smet (nn)y Yalovada ziyaret etmi ve paa gazetecileri yine ayn tr bir demele savuturmak istemi; Yeni Frkay pek tabii olarak telakki ettim. naallah memleket iin hayrl olacaktr Fethi Beyin teebbsn sevinle karladm demesinin ardndan,muhabir bu noktay akla kavuturmak iin Paaya Fethi Bey Cebeli bereket mebusluuna namzetliini koyacakm bu konuda ne dnyorsunuz? sorusunu yneltince de Paa bu kez gerek duygularn ortaya sermiti; Biz siyasi hayata dahil olup da vaziyette ayrlk gstererek memlekette daha ziyade menfaat teminini depri etmek isteyen Fethi Beyin intihabna hibir zaman muarz deiliz.21 Meclis Reisi Kazm (Karabekir) ise yeni kurulacak frka hakkndaki grn yle aklamtr: Ben C.H.F.ye dahilim. Meclis Reisi olmaklm hasebiyle doal olarak tarafszm. C.H.F. ile Fethi Beyin tekil ettii SCF arasnda fark olmamakla beraber, her iki frkann Cumhuriyet umdeleri arasnda tam bir uyuma vardr. Yeni frkann douunu memnuniyetle karladm22 SCFnin program ok ksayd. Bu ksaln nedeninin hem programn ok abuk hazrlanm olmasndan hem de gerekte C.H.F.nin uygulamalarna kar kla yetinilmi olmasndan kaynaklanmaktayd.23 Fethi (Okyar) Beyin Kendisi de gazetecilere vermi olduu demete de bu gerei u ekilde aklamt; Program bu gn iddetle hissolunan ihtiyalar tatmin edecek ve mevcut skntlara are bulacak tedbirleri havi (ieren) bir tatbikat ve icraat programdr. Binaenaleyh, yle zannedildii gibi uzun nazariyelerle dolu deil ksadr.24 Yunus Nadi de ke yazsnda program eletirmi yle demiti: Yeni frkann program tanziminde biraz istical etmi (acele etmi) olduuna hkmet lazm gelir. Yahut buna program dememeli de, ileridetetkik ve mnakaa olunarak hakiki ekiller alacak umumi

1015

hatlar demeliProgram diye ileri srlen maddeler smet Paa Hkmetinin umumi icraatndan bazlarn tenkit etmek isteyen fikirlerden ibarettir25 Fethi (Okyar) Bey neler yapacan Anadolu gazetesine verdii uzun demecinde etraflca anlatmtr. Fethi Bey zetle; Tekil edeceim SCFnn cephesi laik ve tam samimi cumhuriyetiliktir. Neredeceim program imdiye kadar emsali ok grlen fakat temeninyet sahasnda kalan ve malasef tatbikat sahasna girmeyen uzun vaatler ve nazariyelerle dolu deildir. Bugn milletin ok zdrap ektii skntlara are bulmak fikrimce neye mtakkf ise onlar ihtiva edecektir. Herkesin emeli zengin ve gzel memleketimizin ykselmesi ve daha mreffeh olmasdr. Cumhuriyetin bahettii hrriyetten istifade ederek mtalaa beyan etmek ve umumi ilerde grlm yolsuzluklar srmek tabii bir hak ve vazifediralmak isteyenleri matbuatn yardm edeceine phe etmiyorum.26 demitir. III SCF beklenin ok tesinde inanlmaz derecede halktan ilgi ve destek grmt. 27 Halk ynlar halinde SCFye kouyor, muhalif gazeteleri adeta kapyordu. imdi C.H.F.nin karsnda T.C.F deil, SCFnin ve Fethi (Okyar) nclnde bir halk hareketi vard. Yeni frka bata stanbul olmak zere Ankara ve zmirde tekilatlamasna hz verir.28 imdi bu halk ynlendirecek bir basn organ gerekmektedir. Fethi (Okyar). Oru Arif in Yarn gazetesini SCFnin yayn organ olmasn ister, ama Ahmet (Aaolu) buna kar kmtr. 29 Oru Arif C.H.F. karsnda SCFyi desteklemeyi srdrr. Ama bu arada, bir gelime olmu, yeni frkann kuruluundan yaklak iki ay sonra, SCFnin en gl olduu kentlerden biri olan zmirde Serbes Cumhuriyet adnda yeni bir gazete yaynlanmtr.30 Gazetenin 26 Terinevvel (Ekim) 1930 tarihli 1. saysnn ilk sayfasnda; Serbest Cumhuriyet ismini gazetemize tesadfi olarak semedik. Maksadmz byk liderin at mit dolu yoldan gitmektir. Muhterem zmir ve Anadolu halk da ayn yolun yolcusu olduu iindir ki, gazetemiz her vakit halkn ve hakkn gazetesi olmakla iftihar edecektir deniliyordu. imdi de SCF liderlerinin bilgisi dnda da bir yayn organ kyor, kendisini yeni frkann yayn organ sayyordu. 31 Gazetenin ikinci sayfasnda yaymlanan yaznn bal da Serbest Cumhuriyet tam Cumhuriyet, tam hrriyet halk ve hak yolundan gidecektir Fethi (Okyar) 5 Eyll 1930 tarihinde zmir tekilatn oluturma grevini pek nfuzu olmayan Avukat Reat Beye vermi, Reat Bey 6 Eyll 1930 gn Vilayet Umumi Kongresini gerekletirmi,32 zmirde yaymlanan Hizmet gazetesine gre; SCF Vilayet Oca dare Heyeti, ile birlikte de zmirde bulunan TBMM Reisi ile zmir valisi ve Belediye Bakan nn yannda, C.H.F.yi

1016

ziyaret etmilerdir.33 Ardndan bir beyanname yaynlayarak, ye kaytlarna baladklarn zmir halkna bildirmilerdir34 Hizmet gazetesine gre SCF yalnz kent merkezinde deil, tm zmir kazalarnda hzla tekilatlanmasn tamamlamaktadr.35 Ahmet (Aaolu) anlarnda zmiri u ekilde tanmlyor: zmir yeni frkann kn her yerden ziyade hararetle karlayan bir muhitti. Umumiyetle bu muhit nispeten daha mnevver, heyecanl ve hassas bir kesimdir. Bunun sebepleri meydandadr. Bu muhit zengindir ve devlet hazinesine en az gz dikmi bir yerdir. Kendi zahmetleri ve kendi almalar ile geinen insanlarda tabiatyla hrriyet ve serbestlik duygusu gelimitir. Sonra bu muhit nispeten daha aydndr. Memleket aydnlarnn ou oradadr. Daha sonra buras kendini bilen Trkln en koyu noktalarndan birisidir. Trk tipi, Trk seciyesi kendini orada muhafaza etmitir36 te bu zmir Fethi (Okyar) Beye telgraf ekiyor, heyetler gnderiyor ve zmire davet ediyor. Fethi (Okyar) Bey bu konuda Gaziden neri almaya gidiyor ve Gazi ona yalnz zmire deil, her tarafa gidilmesini, her tarafta seimlere itirak olunmasn ve tekilatlandrlmasn srarla tavsiye ediyor.37 IV Fethi (Okyar) Bey ve frka arkadalar daha izmire gelmeden nce yerel ynetimin tutumu nedeniyle kentte baz olaylar kmt. Yeni Asr gazetesine gre; 3 Eyll 1930 gn Vali Kazm Paann bakanlnda, polis mdrlnde yksek rtbeli polislerin katld bir toplant yaplarak baz nlemler alnd. Yine yerel ynetimce baz kurululara yeni frka mensuplarn karlamaya gitmemeleri konusunda tebligat yaplmt. Fethi (Okyar) Beyin zmire gelecei 4 Eyll gn Birinci Kordonda sk polis tertibat vard. Adeta adam bana bir polis dyordu. Polisler 3 Eyll akam aldklar emirler gerei gelirse belki hakarete urar. Gelmemesi muvafktr dncesiyle kentin her kesiminde faaliyete geti. Halk korkutmaya, aslan bayraklar indirmeye ve kar duranlar karakola sevk etmeye balad. Kordonda ki polislerden bazlar, yeni frka mensuplarn getirecek vapuru bekleyen halkn geiini engelleyerek, dalmalar konusunda uyaryorlar, karlamaya gelenlerin elindeki bayraklar topluyorlard. Fethi (Okyar) Beyi getiren vapurun zmirden telsizle direktif verilerek, geliini geciktirilmek istendiini,bu iin Seyr Sefain daresince kasten yapld yolunda sylentiler dolayordu.38 zmire yaklaan vapurda bulunan yeni frka mensuplar tedirgindiler. Fethi (Okyar) Bey, Ahmet Aaolunun kolundan tutarak bir kenara eker ona yle der; Gaziye veda etmeye gitmitim, karken beni tuttu ve gizli olarak dedi ki, Mahmut Esat Beyden zmirden bir telgraf aldm. Telgrafta deniliyor ki, Fethi Beyin zmire gelecei syleniyor,

1017

halbuki halk Fethi Bey aleyhine ok heyecanldr. Gelirse hakarete urar. Gelmemesi muvaffktr. Anlyorum ki, senin oraya gitmene engel olmaya alyorlar,fakat sen gideceksin lakin ihtiyatl davranman tavsiye ederim.Vapur ehre yaklarken husumet alameti grdn taktirde vapurdan inme ve bana telsizle malumat ver39 Yeni Asr gazetesi ise Fethi (Okyar) Beyin zmirde karlann yle dile getirmekteydi: Sahil batan baa on binlerce insan tarafndan kaplanm liman Fethi Beyi bir an nce karlamaya, bir an nce grmeye gelen vatandalarla dolmutu. Her taraftan alklar ykseliyor,mthi tezahrat iinde vapur yava yava rhtma yanayordu. Limandaki ecnebi vapurlarnda bulunan yzlerce Trk deniz iisi ilerini brakmlar,lideri sonu gelmez alklarla, yaa szleriyle karlyorlard. Limanda bulunan vapurlar ddklerini alarak selamlyorlard. yle bir manzara ki tarifi imkansz. Bu kalabalk Fethi Beyi grmek ve onu kucaklamak iin adeta birbirini inemiti, yaralananlar vard. Denize ittirilen, karga tulumba edilip atlan polisler vard. Fethi Beyin bindii araba bile bir ara havalara kaldrlmt40 Ogn otelde frka rgt sorunlar tartlm, kimi gazetecilerle grlm. Ancak bu arada zmir Valisi Kazm (Dirik) Bey, Fethi (Okyar) Beye bir yaz gndererek, gvenlii salamakta zorluk ektiini bu nedenle, ertesi gn vermesi gereken sylevinden vazgemesi gerektiini bildirir. Bunun zerine Fethi (Okyar) Bey Reisi Cumhur Mustafa Kemale(Atatrk) bir telgraf ekerek bu durumu kendisine bildirmek istediinde ise, postahane telgraf ekmeyi reddetmi. Fethi (Okyar) Bey valiye bavurarak, telgrafn ekilmesinde diretince, birtakm yazmalar sonucunda ancak telgrafn glkle ekebilmiti. Reisi Cumhur Mustafa Kemal Atatrkn bu telgrafa yine bir telgrafla hemen yant vermi, yle demiti: zmirde Serbest Frka Reisi Fethi Beyefendi Hazretlerine (Sureti Bavekile Dahiliye Vekiline, zmir Valisine) Anlyorum ki sana nutkunu syletmek istemiyorlar.Fakat sen mutlaka nutku syleyeceksin ve tesadf edecein herhangi bir engeli mutlaka bildireceksin Asayiin temini iin Bavekil, Dahiliye vekili ve zmir Valisi lazm olan tedbirleri almakla mkelleftirler41 Hakimiyeti Milliye gazetesinin ne srdne gre; olaylar kkrtan ve trmandran, zmirde yaynlanan SCF yanls gazetelerdi.42 5 Eyll gn zmirde kanl olaylar oldu.Olaylar yine Yeni Asr gazetesinin sutunlarndan izleyelim: Balarnda Teyyare Cemiyeti Bakan Mehmet evki Beyin bulunduu C.H.F. taraftarlar Bizim frkamz Gazinin frkasdr slogan atarak, bir kar toplant dzenlemek istediler. Bunun zerine C.H.F. zmir l Tekilat, Bahri Baba Parknda ayn gn bir miting yaplmas kararn ald. Halka da muhtarlar aracl ile mitinge katlmas iin duyurular yapld. stenilen kalabalk salanamaynca da bu kez, C.H.F.llar Fethi Bey konferans verecek diye bir sylenti kardlar. Bunu duyan bir gurup halk da Bahri Baba Parkn akn akn doldurdu. Konferans krssnde Fethi (Okyar) Bey yerine Mahmut Esatn (Bozkurt) kmas zerine, halk fkeyle meydan terk eder.43

1018

Bahri Baba Parkndan dnen aldatlm kzgn halk topluluu yollarnn zerinde buluna C.H.F.nin merkez binasnnn nnden geerken, aleyhte baz tezahratlarda bulununca bina iinde bulunan Sabri Bey halka namussuzlar diye barr, bunun zerine binann camlarn talyan halk, daha da alevlenmi bir biimde, Denizli Mebusu Haydar Rt Beyin sahibi olduu Anadolu gazetesi matbaasna gelerek matbaann camlarn krp, iieriye girmiler, matbaada yalnz bulunan Anadolu gazetesi muhabirlerinden Nuri Beye gstericiler hcum etmilerse de, Nuri Bey gstericilere bundan byle, SCF ve lideri Fethi (Okyar) Bey kart hibir yaz yazmayacana dair yemin vererek ellerinden kurtulmutur. Bunun zerine polis ve jandarma olay yerine gelmi, ikinci bir olaya kar nlem almt. Daha ilk olayn zerinden on dakika gemeden bir baka grup da kahrolsun Anadolu muharirleri, yaasn Fethi Bey sloganlaryla binaya ta atmaya balamt. Polis ve jandarma kalabal datmak iin havaya ate edince, atlan bu kurunlardan, 15 yanda Necati adnda bir gen isabet alarak lm, 7 kii de yaralanmt.44 Fethi Okyar bu olay anlarnda yle anlatmaktadr: Babas, olunun kanl naan bana getirerek; bu hrriyet yolunda ehittir kurtar bizi dedi. Bu ahsi bir dileke deildi. ok ok ar iktisadi artlar ve bu artlar altnda yaama mcadelesi veren halkn hr, rahat, refahl hayat hasretinin trajik ifadesi idi.45 V zmirde kan bu olaylar zerine geni bir soruturma balatlm, baz SCFliler tutuklu ya da tutuksuz olarak mahkeme nne karlmlardr. Hakimiyeti Milliye gazetesi haberine gre 7 Eyll gnne dek otuz alt kii tutuklanmtr. 46 Ayrca iiyi yasa d greve kkrtmak suundan 14 kii tutuklanm47 ii liderleri de tutuklanarak, Cumhuriyet Savclna verilmitir.48 Tm bunlardan daha nemlisi, SCFyi destekleyen zmir gazetelerinin yazar ve sorumlu yazileri mdrlerinin tutuklanm olmasyd.14 Eyllde Yeni Asrn yazar Behzat Arif yazileri mdr avukat Kadzade Bedri Beyler hkmetin manevi ahsiyetini tahkir ettikleri sav ile tutuklanmlar, buna karlk C.H.F.yi tutan Anadolu gazetesinin yazileri mdr brahim Beye, Fethi (Okyar) Bey iin yalan haber yaynlamaktan dava alm, tutuksuz yarglanmas kararlatrlarak serbest braklmtr.49 stanbulda yaymlanan SCF yanls Son Posta bayazar Ragp Bey de tutuklanm, hakknda alm dava zmir gazetecilerinin davas ile birletirilmitir.50 Fethi (Okyar) Beyin zmir gezisi C.H.F.ye Egede halkn desteini ve gvenini tmyle yitirmi olduunu, bir genel seim sonucunda iktidar yitirebileceini gstemiti. Oysa C.H.F. geen yedi yl boyunca kendisine bal bir ynetici kadrosu oluturmu bulunuyordu. Brokrasi, C.H.F.den yanayd. C.H.F.nin bir seimle iktidar yitirmesi demek, bu brokratlarn da sonu demekti. 51

1019

C.H.F. ve ona bal brokratlar,bu gerei Genel Belediye Seimlerinde daha iyi grdler. Tm devlet imkanlarna52 ve engellemelere53 ve yolsuzluklara karn54 502 seim blgesinden 31inde SCF adaylar kazanm bulunuyordu.55, 56 C.H.F.nn elitleri zmir de patlayan tm yurda dalga dalga yaylan yeni muhalafet hareketine halk galeyanna derhal bir etiket bulmakta gecikmemilerdi: rtica.57 C.H.F., SCFnin olumasna Mustafa Kemal (Atatrk) tarafndan da kurulmu olsa, ilk gnden beri kar olmu, iine sindirememi, ktidarn elinden gidecei korkusuna kaplm, bu partinin ortadan kalkmas iin bask yapm, olaylar krklemi, hatta dzenlemiti.58 Reisi Cumhur Mustafa Kemal Atatrk etkileyebilmek iin var glerini seferber etmilerdi. Falih Rfk (Atay), Hakimiyeti Milliyedeki politika stununda SCF taraftarlarn devlet ve otorite dman ilan ederken59 Bavekil smet (nn) de muhalif frkay Reisi Cumhur ile kar karya getirebilmek iin, Ali Naci (Karacan)a nklap adl bir gnlk gazete bile karttrmt.60 Tm bunlara ek olarak Yunus Nadi, Cumhuriyet gazetesinde Reisi Cumhur Gazi Mustafa Kemal Hazretlerine diye balyan61 Sreyya (lmen) Paa nn deerlendirmesiyle; Ya Halk Partisinin reisisin veyahut deilsin. Reisi isen bizimle beraber olacaksn; deilsen biz kendimize bir reis intihap edeceiz! Dediler ve bu suretle Gaziyi tehdit etmeye baladlar62 Bunun zerine Reisi Cumhur Mustafa Kemal Atatrk Yunus Nadiye hitaben yazm olduu mektubunun ierii ele alnacak olursa Reisi Cumhurun tarafszlktan ayrld, C.H.Fnin yannda yer ald anlam kar, Gazi aka; Bu teekkle tarihen balym. Bu ba zmem iin hibir sebep ve lzum olamaz. Resmi vazifemin hitamnda Cumhuriyet Halk Frkas banda fiilen alacam. Bu noktada tereddde mahal yoktur63 C.H.F. elitlerinin tm bu ura ve abalar baarya ulam, Cumhurreisi Mustafa Kemal Atatrk ile kar karya kalan SCF Lideri Fethi (Okyar) bunun zerine bir Fesih Beyannamesi hazrlam, Reisi Cumhur Mustafa Kemal (Atatrk)n de onayn aldktan sonra bunu 17 Kasm 1930 tarihinde kamuoyuna ilan etmiti.64 ok partili yeni dzen deneyiminin baarszlkla sonulanmasn ve SCFnin kendini kapatmak zorunda kalmasnn aka ortaya kard; C.H.F.nin ok partili yaam iine sindirememi olmas, otoriter parti ynetimini ne pahasna olursa olsun srdrmek istemesi65 yannda, iktidar tehlikeye girdiinde, C.H.F. siyasal ve brokrat elitlerinin, devrimlere ve byk kurtarc Mustafa Kemal Atatrke bile kar kmaktan ekinmeyecekleri gereiydi. 1 Maurice Duverger: Siyasi Partiler; Trkesi, Do Dr. Ergun zbudun, Bilgi Yaynlar, kinci Basm, Ankara, 1974, s. 360.

1020

2 360. 3

A.g.k.,

Trkiyenin tek parti rejiminden ok partili dzene geiini bir bakma lkenin iinde bulunduu siyasal ve ekonomik i gelimelerle birlikte, Mustafa Kemal Atatrkn mimar olduu Cumhuriyetin temeline rlm bulunan liberal dnce hazrlamt (Kemal H. Karpat: Trk Demokrasi Tarihi Sosyal Ekonomik, Kltrel Temeller; Afa Yaynlar, stanbul, 1996, s.125). nk Jn Trklere rnek olmu ve 1908 Anayasasnda kendini hissettirmi olan Fransz Devriminin liberal ve bireyci fikirleri, Cumhuriyet rejiminde de zenle muhafaza edilmiti (Bkz. Hseyin Nail Kbal: Devlet Ana Hukuku; stanbul, 1950) 1924 Anayasas kii hak ve zgrlklerini en geni anlamda tanmlamt. Ama Gler Birlii, T.B.M.M.nde toplanmt. Buna karn Yarg Sistemi gnlk grevlerinde bamszd. Cumhuriyet rejimi kuramsal da olsa kiiye tm hak ve zgrlkleri tanyordu. Bu nedenle 1923 ile 1938 yllar arasnda Trkiyeyi yneten hkmetlerin gerek anlamda otoriter nitelik tadklar hala tartma konusudur. Otoriter rejim ama deil bir bakma aydnlanma ve adalama iin ara olmutu. 4 Gazetenin orijinal ismi Serbest Cumhuriyettir. 5 Serbest Cumhuriyet, 26 Ekim 1930. 6 Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul 1997. 7 stanbul, 1969, s. 304. 8 Dosyas; Turan Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 1994, s. 405-420. 9 1929 eyh evket Bkz.

etin Yetkin: Atatrkn Baarsz Bir Demokrasi Devrimi: Serbest Cumhuriyet Frkas 2. bask,

Sreyya Aydemir: Tek Adam Mustafa Kemal (1922-1938); nc kitap, Remzi Kitabevi, 3. Bask,

Sait isyannndan sonra ortaya kan Krt bakaldrlar iin bkz: Abdlhaluk M. ay: Her Ynyle Krt

Dnya Ekonomik Bunalm iin bkz. lhan Tekeli, Selim lkin: 1929 Dnya Ekonomik Bunalmnda ktisadi Politika Araylar (Trkiye Belgeseli ktisat Tarihi); O.D.T...B.F.Y., Ankara, 1977. lkede sermaye birikimi olmamas ve Lozan Antlamas nedeniyle gmrklere gerei gibi egemen olunamamas, bu bunalmn etkilerinin fazlasyla duyulmasna yol at. 1923-1929 yllar arasnda uygulamaya allan liberalist deneme de bu ksr dng nedeniyle baarszla neden oldu. Necdet Ekinci: ok Partili Dzene Geite D Etkenler; Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1997. s. 77.

1021

10 Kadri Karaosmanolu: Politikada 45 Yl; Bilgi Yaynlar, Ankara, 1968, s. 131. 11 1990, s. 140. 12 Aydemir, 387. 13 Rza Soyak: Atatrkten Hatralar; C. II, Yap Kredi Bankas Yaynlar, stanbul, 1973, s. 405. 14 Aaolu: Serbest Frka Hatralar; Nebiolu yaynlar, kinci Bask, stanbul, 1969, s. 45. 15 Siyasi Partiler (1859-1952); Doan Karde Yaynlar, stanbul 1952, s. 623. 16 Aydemir, 388; Tunaya, 624. 17

Yakup

smail

Hsrev Tkin: Trkiyede Ky ktisadiyet; Sunu Korkut Boratav, letiim Yaynlar, 2. bask, stanbul,

Hasan

Ahmet

Timur

Taner: ok Partili Hayata Gei; iletiim Yaynlar, stanbul, 1991, 9; Tark Zafer Tunaya: Trkiyede

4 Mart

1925 tarihinde Takrir-i Skun Kanunu yrrle girdi. Bylece tm muhalefet rgtleri ve basn susturulmutu; tutuklama ve idamlar birbirini izledi. Muhalefet sindirilmiti. Ama 1929 Ekonomik Bunalm geliyorum sinyallerini birka yl nceden vermeye balamt. Bunalmdan en ok etkilenen kesim alanlar kesimiydi. Bu nedenle lkede 1925 Temmuzundan 1933 ylnn bana kadar 35 grev ve direni eylemi yaand. Bunlardan en nemlisi telgraflarn, Erzurum, Samsun ve Adanada cret art iin balattklar grev, 1927 Ocanda bin kayknn alacaklar olan 25 bin liray alabilmek iin, stanbul Liman daresini basmalar, polisle atmalar sonucu on kayknn lmesi, ayn yln Aastos aynda, Nusaybinde 850 demiryolu iisinin kolluk kuvvetleriyle atmas sonucu, meydana gelen lm ve yaralama olaylar Bkz. Kemal Slker: 100 Soruda Trkiyede i Hareketleri; stanbul, 1973. te sindirilmi muhalefetle sokaktaki muhalefetin bulumasndan korkulmaktayd. 18 Bu

nedenle S. C. F. koullar bakmndan yapay ve tamamen kksz bir kurulutu. (Aydemir, 388) S. C. F.nn uzun sredir lkeyi yneten Tek Parti iktidar karsnda, lkeyi etkisi altna alm bulunan ekonomik bunalmn etkilerini azaltmak iin devletilie ynelindiini, ayrca dnyada klasik demokrasilerin genellikle gzden dmeye balad bir srada kurulmu olmasnn (etin Yetkin: Serbest Cumhuriyet Frkas Olay: Karacan Yaynlar, stanbul, 1982, s. 28.) bir baka nedeni daha vard; devleti siyasa izlemeye karar vermi olan C. H. F. ve Hkmet program ve uygulamalarnn,

1022

T.B.M.M.de denetleme gerei ve hzla yozlamakta olan C.H.F. rgt ve kadrolarnn, bu muhalefet karsnda yeni bir heyecanla kendini toparlama istei (Ekinci, (80-81). 19 Anadolu, 11 Austos 1930. 20 Anadolu, 12 Austos 1930. 21 Anadolu, 12 Austos 1930. 22 Anadolu, 14 Austos 1930. 23 Atatrkn Baarsz Bir, 107. 24 Deme, Cumhuriyet, 12 Austos 1930; Vakit, 12 Austos 1930. 25 Nadi: Yeni Frkann Umumi Telakkisi, Cumhuriyet, 17 Austos 1930. 26 Anadolu, 12 Austos 1930. Yunus Yetkin,

27 1980. s. 443. 28 Cumhuriyet, 14, 17, 19 Austos 1930-13 Eyll 1930. 29 Aaolu; 19-21. 30 Say: 95, Kasm 1991, 46-49.

Ali

Fethi Okyar: devirde Bir Adam; Yayna Hazrlayan; Cemal Kutay, Tercman yaynlar, stanbul,

Bkz.

Bu

konuda daha geni bilgi iin bkz. Hakk Uyar: Serbest Cumhuriyet Gazetesi Tarih ve Toplum, Cilt 16,

1023

31 hi sz edilmemesi ilgintir. 32 7 Eyll 1930. 33 Hizmet, 9 Eyll 1930. 34 Hizmet, 12 Eyll 1930. 35 Hizmet, 9, 12, 23-28 Eyll 1930. 36 Aaolu. A.g.k., 60-61. 37 Aaolu. A.g.k., 60. 38 Asr, 4-5 Eyll 1930. 39 Aaolu, A.g.k., 61. 40 Asr, 5 Eyll 1930. 41 Aaolu, A.g.k., 34-35; Yetkin, A.g.k., 175-176. 42 Hakimiyeti Milliye, 5 Eyll 1930. 43 Asr, 5 Eyll 1930. 44 Asr, 6 Eyll 1930.

Fethi

Okyar, Srayya lmen, Ahmet Aaolu, Asm Us gibi o dnemin ahitlerinin anlarnda bu gazeteden

Vakit,

Yeni

Yeni

Yeni

Yeni

1024

45 1987. 46 Hakimiyeti Milliye, 8 Eyll 1930. 47 Cumhuriyet, 10 Eyll 1930. 48 Hakimiyeti Milliye, 7 Eyll 1930. 49 Hakimiyeti Milliye 15 Eyll 1930. 50 Hizmet, 15 Eyll 1930. Yetkin, A.g.k. 179. 51 A.g.k., 180. 52 Posta, 31 Terinievvel 1930. 53 Anadolu, 7 Ekim 1930; Hizmet 24 Eyll 1930. 54 yolsuzluklar iin bkz: Hizmet, 24-25 Eyll 1930; Serbes, Cumhuriyet, 26 Ekim 1930. 55 Cumhuriyet, 21 Terinievvel 1930. 56 blgesindeki seim sonular iin bkz, Yeni Asr, 20 Ekim 1930; Hizmet 20 Ekim 1930. 57

Fethi

Okyar: Serbest Cumhuriyet Nasl Dodu? Nasl Feshedildi?; Hazrlayan: Nermin Krdar, stanbul,

Yetkin,

Son

Seim

zmir

Oysa

S. C. F. rejime tmyle sadk bir partiydi. Gerek Fethi (Okyar) gerek parti ileri gelenleri Gazinin en ok gvendi kiilerdi. Bir Dr. Reit Galip mi hilafeti ve eriatidi, yoksa Mustafa Kemal (atatrk) n kendi kzkardeimi? (Ekinci, A.g.k., 81). 58 A.g.k., 81; Tunaya, A.g.k., 627; Yetkin, Serbest Cumhuriyet 236. Ekinci,

1025

59 Hakimiyeti Milliye, 11 Eyll-24 Eyl1930. 60 Bavekil smet (nn) tarafndan beslenen bu gazetenin bayazlarn Yakup Kadri (Karaosmanolu); Asaf (Belge) yazmlard. Ali Naci Karacan nnye yapm olduu bu hizmetlerin karln birka yl sonra uzun sreli ve bol maala Bulgaristan A. A. muhabiri, Arjantine Bankas Mmessili svireye Basn Ateesi olarak gnderilerek grmt. 61 Cumhuriyet, 9 Eyll 1930. 62 Sreyya lmen: Drt Ay Yaam Olan Zavall Serbest Frka; Muallim Fuat Gcyener Yaynlar, stanbul. 1951, s. 76. 63 Cumhuriyet, 10 Eyll, 1930. 64 Beyannamesi ve tartmalar iin bkz: Okyar. A.g.k., 79 vd. 65 Serbest Cumhuriyet, 231. Yetkin, Fesih

1026

Atatrk Dnemi Muhalefet Hareketleri / Yrd. Do. Dr. Turgay Uzun [s.569578]

Mula niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi /Trkiye Giri Trk siyasal tarihinde siyasal muhalefet hareketlerinin gemiini Tanzimatla balatmak mmkndr; ancak Cumhuriyet ncesi muhalefet hareketleri, demokrasiye gei srecindeki yerleri noktasnda ok daha nemli grlmektedir. Bu dnemdeki muhalefet hareketleri olan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Cumhuriyet Frkas hareketleri, tek partili otoriter yapnn lkede kalc olmasn engellemi, demokrasiye geite toplumsal destei ortaya karmtr. Byk oranda bu iki partinin tabann oluturan toplumsal katmanlar, daha sonra Demokrat Parti ierisinde yer almlar ve merkezi sekinler karsnda evrenin gl bir muhalefet oda olmasn salamlardr. Trk siyasal tarihinde muhalefet hareketlerinin birbirinin ncl olduu sylenebilir. Yani TCF ve SCFnin DPnin ncl olmalar gibi TCF ve SCF hareketlerinin ncllerini Osmanl toplumsal yaps ierisinde aramak doru olacaktr. Nasl ki, Cumhuriyetin kurulmas ile birlikte ortaya kan muhalif hareketler, siyasal alanda bir g younlamasnn (power concentration) nne gemek istiyorsa, Osmanldaki hareketlerin de benzer bir ama tad grlmektedir. Bu dorultuda genel anlamyla, Osmanl Devletindeki siyasal muhalefet hareketlerinin, padiahn mutlak otoritesini snrlama amac tad sylenebilir. Cumhuriyet kurulduktan sonraki dnemde demokrasiye gei iradesinin halk tabakalar tarafndan gndeme getirilen ve desteklenen bir istek olduunu sylemek zordur. Osmanl monolitik ynetim yapsnn kanlmaz kld kapallk zellii nedeniyle iktidar srelerinden kopuk olan halk tabakalarnn, yeni rejimin ilk yllarnda da bu imkana sahip olduklarn sylemek zordur. Tek parti rejiminin doas gerei mevcut olan kapallna, yeni devlet kurma srecinde yaanan endieler de eklenince sistem tmyle halka kapanm, otoriter eilimler rahatlkla uygulama alan bulabilmilerdir. te Trkiyede demokrasiye gei, tek partili otoriter siyasal yapdan ok partili, halk katlmna izin veren bir yapya gei olarak tanmlanabilir. ok partili hayata gei, demokratikleme srecinin bir parasdr ve onun ilk aamasn oluturur. Gei sreci, siyasetin demokratik olmayan otoriter yapsndan kurtularak yarmac bir karakter kazanmas zorunluluunun domaya ve byle bir anlayn ulusal ve/veya yerel elitler arasnda taraftar bulmaya balamasyla ortaya kar.1 Bu zorunluluun ortaya kmas ve belirli bir mcadele potansiyeline kavumas, siyasal iktidar yeni bir seenek ile kar karya brakacak, tek partili otoriter yapnn ok partili yapya dnmesi sonucu yaanabilecektir. Bu zorunluluk, lke iinden gelen gl bir hareket olabilecei gibi konjonktrel nedenlerden kaynaklanan dsal etkiler de olabilir. Ancak bu sre her tek partinin kendi zgl yaps ierisinde farkllk gsterebilir. Kimi tek parti

1027

rejimleri uzun yllar halktan gelen bu istei yerine getirmemi, bask ve zor yoluyla iktidarn srekliliini salama yolunu semilerdir. Trk tek parti rejiminin ise, ok uzun olmayan bir yaam srecine sahip olduu sylenebilir. Bunda elbette, dnyada yeni bir dneme girilmi olmas ve Batl devletler safna girme arzusunda olan Trkiyenin rejimini demokratikletirmesinin, nne bir art olarak gtrlmesi bu srete belirleyici rol oynamtr. I. Osmanl Devletinde Muhalefet Osmanl Devletinin son dnemlerinde ortaya kan muhalefet, merutiyetilik ve anayasaclk ideallerini kendilerine temel olarak almlardr. Batc pozitivist felsefenin Osmanl Devletindeki temsilcileri olan Jn Trkler, ilk kez 1908de kinci Meclis-i Mebusann alndan sonra bir siyasal parti olarak rgtlenmilerdir. Jn Trkler, ortak bir program etrafnda toplanarak belirgin, tutarl ve bilinli bir muhalefet hareketi oluturamamlardr. Tp ve harp okullar bata olmak zere yksek okullardaki genler, ordu iindeki bir ksm subaylar ve Avrupann nemli merkezlerinde yaayan aydnlar gizli dernekler kurarak bu akm meydana getirmilerdir. Hareketin kapsamnn genilii, rgtn tek bir dnce etrafnda btnlemesini gletirmi, rgt iinde blnmelere yol amtr.2 Bu blnmeler arasnda en nemlisi Pariste toplanan I. Jn Trk Kongresinde ortaya kan blnme olmutur. Bu kongrede iki grup ortaya kmtr. Bunlardan ilki, Ahmet Rza Grubu adn alan ve daha sonra ttihat ve Terakki Partisini oluturan gruptur. Bu grup, gl bir merkeziyeti anlay savunmu ve ynetim kart hareketlerde yabanc mdahalesini kabul etmemitir. Teebbs-i ahsi adyla anlan Prens Sabahattin Grubu ise, devletin federatif bir biimde yaplanmasn, adem-i merkeziyet esasna gre ynetilmesi gerektiini savunmu, ekonomide de liberal anlay ve yabanc sermaye ile ibirlii grn benimsemitir. lk kez ak ve farkl bir siyasal grn savunuculuunu yapan bu grubun ilerideki muhalefet hareketlerinin kkenini oluturduu sylenebilir. 3 Osmanl Kanun-i Esasisi, Jn Trk devrimiyle 1908de yeniden yrrle konmu, Jn Trklerin oluturduklar siyasal frka, diktatoryal eilimler tamaya balaynca,Trkiyedeki ilk muhalif partinin (Fedakran- Millet Frkas) meydan okumasna maruz kalmtr. ttihat ve Terakki Partisi, bu partiye sert tepki gstererek onu devlete ihanetle sulam, dzenledii bir komplo sonucunda skynetim ilan etmi ve seimleri erteleyerek bir tek parti diktatrl kurmutur.4 II. Cumhuriyete Gei Srecinde Muhalif Hareket Cumhuriyetin kurulmas srasnda tek partili bir devlet kurma fikri ve buna ynelik bir niyetin ortaya konulduu sylenemez. Ancak, Cumhuriyetin kuruluundan sonra ortaya kan kar devrimci hareketlerden duyulan korku, 1925te ba gsteren eyh Sait syan gibi nedenlerle bir tek parti ideolojisi oluturulmu, formle edilmi ve bu ideolojiye dayanan otoriter bir ynetim yaps oluturulmutur.5

1028

Muhalefet hareketlerinin Cumhuriyet dnemindeki akibetinin de ayn olduu sylenebilir. Cumhuriyetin kuruluuyla 1932 yllar arasndaki dnemde muhalefet, ilkinde daha sert, ikincisinde daha yumuak olmak zere ynetim tarafndan tasfiye edilmitir. Muhalefet hareketlerinin sona erdirilmesinde dikkati eken bir dier nokta da, muhalif oluumlarn her seferinde vatana ihanet ve benzeri nedenler ileri srlerek ortadan kaldrlm olmasdr. Tek parti dneminde siyasal sistemin temel ilkelerinden olan halkln siyasal boyutu, Cumhuriyetilik ilkesinde ve ulusal egemenlik kavramyla ifade edilmi, ancak Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve sonunda Serbest Cumhuriyet Frkas deneyimleri, ulusal egemenliin ok partili bir siyasal rejim iinde kullanlmasnn baz sakncalar olduu tek parti ynetimi tarafndan ileri srlmtr. Bu sakncalar, 1922de Saltanatn kaldrlmasyla balayp gelien inklaplarn tehlikeye dmesinde ifade edilmitir. Bu nedenlerden dolay, tek parti ideolojisinin oulcu bir siyasal rejime izin vermeyecek bir tarzda formle edildii sylenebilir.6 Tek Parti dneminde oluan siyasal parti hareketlerine bakldnda bunlarn ounun kurulu aamasnda dnemin yneticilerinin verdii bir icazet sonrasnda kurulduu grlmektedir. Bunun yannda, icazet almadan kurulan partiler (zellikle sol partiler) kurulu aamasnda engellenmitir. Kurulduktan sonra tek parti ilkelerinden sapt grlen ve Cumhuriyet Halk Partisi karsnda ciddi bir muhalefet oda oluturabilen partilerin de, (TCF ve SCF) tek parti iktidar tarafndan faaliyetlerine son verilmitir. Cumhuriyet dneminde ilk muhalefet hareketi olan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, douda ba gsteren isyan bahane edilerek kapatlm, halkn dikkate deer bir ilgisiyle karlaan Serbest Cumhuriyet Frkas da kuruluundan ksa bir sre sonra kapanmak zorunda braklmtr. A. kinci Grup Muhalefeti Cumhuriyetin kurulmas srecinde ortaya kan ilk siyasal muhalefet hareketi kinci Grup oluumudur. Bir frka niteliinde olmasa da kinci Grup, Demokrat Partiye doru giden srete siyasal muhalefet hareketinin balangcn oluturmaktadr. Bu balamda kinci Grup hareketini Cumhuriyet sonras ilk muhalif liberal hareket olarak nitelendirmek yanl olmayacaktr. Nitekim Hseyin Avni veya Maliye Nazr Cavit Beyin savunduklar ile Menderes ve arkadalarnn dnceleri ve konumlar rtmektedir. Kurtulu Sava srasnda ulusal gler nce yerel, daha sonra blgesel direni rgtleri, Sivas Kongresinden sonra da Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti bnyesinde toplanm, Meclis aldktan sonra da Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin yetkileri Meclis genel kuruluna gemi ve tm mebuslar bu cemiyetin doal yesi saylmtr. Bununla beraber, TBMMde zamanla, kanlmaz olarak, gr ayrlklar belirmi ve benzer grleri paylaan mebuslar, eitli ad ve unvanlar altnda, grup, zmre, parti biiminde rgtlenmilerdir.7

1029

Ulusal Kurtulu Savann kazanlmasnda en nemli rol oynayan Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi, bnyesinde ok eitli grleri barndran grece demokratik bir meclisti. Daha sonraki meclislerin oluma koullarna bakldnda demokratik bir kurul olarak nitelendirilebilecek Birinci Meclisin, geni bir siyasal grler yelpazesi iinde, zgrlk ve hogr ortamnda alt sylenebilir. Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn ban ektii Birinci Grup, otorite paralanmasnn nlenmesi ve Trkiye Byk Millet Meclisinin milletin tek meru temsilcisi olduunun gsterilmesi iin, padiahn siyasi iktidarnn kesin olarak sona ermesini zorunlu gryorlard. Buna karlk halkn Saltanat ve Hilafet makamlarna da ball devam etmekteydi. Mustafa Kemal Paann yakn silah arkadalarndan Rauf Bey, Refet Paa ve Kazm Karabekir Paa gibi Kurtulu Savann nde gelen isimlerinin de padiaha ballnn sz konusu olduu sylenebilir. kinci Grupun aslnda zgl bir program olmayan, gevek balarla bir araya gelmi bir muhalefet koalisyonu olduu sylenebilir. Btn olarak Mustafa Kemalin grubundan daha muhafazakar bir bak asna sahip olmakla beraber, yelerin tm din unsurunu ne karan milletvekillerinden olumamaktayd. kinci Grupla ilikili milletvekillerinin says kesin olarak bilinmemekle beraber, yaklak yz yirmi isimden sz edilmektedir. 8 kinci Grup muhalefetinin temel noktalarnn banda, kii tahakkmne kar tavr gelmektedir. kinci Grup, Meclis egemenlii kavramna dayanarak, fiilen oluabilecek her trl kiisel ynetime kar tepki gstermi, Meclis stnl ve bu gcn zerinde yetkili makam tanmamak konusunda olaanst lde duyarl davranmtr.9 lkede kanuna dayanan bir ynetim kurulmas ilkesi de kinci Grupun temel ilkelerinden birisidir. Bunun doal bir sonucu olarak kinci Grup, temel hak ve zgrlkler konusunda da olduka duyarl olmutur. Bu anlayyla kendi balarna buyruk stiklal Mahkemeleri ve bu mahkemelerin uygulamalarna kar kmtr.10 Birinci ve kinci Grupun nitelii hakknda yaplan deerlendirmelerde Birinci Grup genellikle devrimci olarak anlmakta, kinci Grup ise muhafazakar olarak deerlendirilmektedir. Balangta Birinci Grupa dahil olup sonralar kinci Grupa gemi olan Ali Fuat (Cebesoy) kinci Grupun, Meclis reisinin diktatrle doru gittiinden phelenenler tarafndan kurulmu olduunu belirtmektedir. Birinci Grup yesi olan Rauf (Orbay) Bey de, muhalefetin, devlet ve hkmet ilerinin Meclis denetiminden karak tek elden yrtlmeye doru gittii ynnde oluan kanaatlerden doduunu belirtiyordu. Buna karlk Mustafa Kemal, kinci Grupun, hkmet rgtlenmesinin Tekilat- Esasiye Kanununa gre yaplmasna engel olmak amacyla kurulduunu belirtmektedir.11 kinci Grupun yaps incelendiinde bu grubun ideolojik bir btnlk sergilemedii grlecektir. Ancak, birleilen ortak noktann, Mecliste Mustafa Kemalin otoriteyi kendisinde toplamasna engel olmak olduu sylenebilir. Birinci Grup da ideolojik bir btnlk gstermemesine karn, Mustafa

1030

Kemale koulsuz bal olan milletvekillerden olumaktayd. Austos-Eyll 1922 de Yunanllara kar kazanlan askeri baar sonrasnda Bakomutan Mustafa Kemal Paann g ve otoritesinin daha da artt sylenebilir. Lozan Bar Antlamasyla savan sona ermesi de, lke iinde iktidarn ele geirilmesi almalarn balatmtr. B. Cumhuriyet Halk Frkasnn Kurulmas 1 Kasm 1922de Saltanatn kaldrlmasndan bir sre sonra, Mustafa Kemal, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin devam olacak bir siyasal parti kurma konusundaki niyetini aklamtr. Bu srada basnda Halk Frkas adyla bir parti kurulaca haberleri de yer almaktadr. Muhalefeti oluturan kinci Grup, bu planlarn gereklemesinden nce Meclis seimleri yaplmas iin bask yaparak inisiyatifi ele geirmeye altysa da nergesi Ocak aynda kolayca engellenmitir. 12 1923 yl Nisan ay banda, TBMM, seimin yenilenmesi kararn alr. Meclisin o dnemdeki bileimiyle kesintiye uram bulunan Lozan bar grmelerinin sonucunda varlacak bir antlama tasarsn kabul etmeyeceinden endie duyulmaktadr. Aslnda TBMMnin yenilenmesi isteminin altnda yatan gerek nedenin de bu olduu sylenebilir. Bu yenilenme karar alnrken dikkati eken bir dier nokta da 1921 Anayasasna gre, ancak ye tamsaysnn te iki ounluu ile alnmas gereken bu kararn, basit ounlukla alnabilmi olmasdr.13 Bu kararn alnmasndan sonra, Meclisin datlmas ve yeni seimlerin yaplmas karar Mustafa Kemal Paa tarafndan aklanm ve birka gn sonra da yeni seim yasas hazrlanmtr. Bu yasada, milletvekili saysnn azaltlmas, semen yann da yirmi beten on sekize indirilmesi ve seim evrelerinin yeniden belirlenmesi gibi deiikler yer almaktadr. 14 Bir hafta sonra da Mustafa Kemal Paa Dernek Bakan sfatyla, Meclisteki grubunun Halk Frkasna dneceini aklayan Dokuz Umde bildirisini aklamtr. Mustafa Kemal Paann parti kurma yolundaki giriimi de her eyden nce, Meclis iinde giderek artan muhalefeti denetimi altna almak, hatta yaplacak yeni seimlerle bu muhalefeti yok edip Meclise tamamen hakim olabilme isteinden kaynakland ynndeki grler bulunmaktadr. zellikle Lozan bar grmelerinde giderek iddetlenen muhalefet, Meclisi i yapamaz duruma sokmaktadr. Nasl ayn nedenlerle, Mustafa Kemal Paa 10 Mays 1921de Mdafaa-i Hukuk Grubunu kurmusa, imdi de ayn nedenlerle dorudan doruya bir siyasal parti kurma yolunu seiyordu.15 Bu gelimelere karlk muhalefet hareketlerinin artmas zerine doan gerginlik ortamnda Meclis, 29 Nisan 1920 tarihli Hyanet-i Vataniye Kanununda bir deiiklie giderek, Millet Meclisi hkmetine muhalefet etmeyi ya da saltanatn yeniden kurulmas ynnde yeniden propaganda yapmay yasad ve vatana ihanet sayan bir kanun tasarsn Mecliste ounluu oluturan Mdafaai Hukuk milletvekillerinin oylaryla kabul etti. Bylece Meclisin faaliyet ve uygulamalarna ynelik muhalefet hareketlerine ynelik kar nlem de alnm oluyordu.

1031

Meclisteki muhalif mebuslarn olduka fazla olduu bir ortamda, dnlen siyasal yap deiikliklerinin gerekletirilmesi gt. Bu nedenle Meclis aritmetiinin Birinci Grup lehine deimesi gerekiyordu. Seimlerin yenilenmesi karar bu dorultuda karlm ve Meclis Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk adaylarnn byk ounluu ile yasama ylna balamtr. ki dereceli olarak yaplan seimlerde, Mustafa Kemal Paann kendisiyle uyum iinde alabilecek kiilerin kazanmas iin aba gstermesi sonunda, sert muhalifler yannda eski ttihat ve Terakki Partisi ileri gelenlerinin de tasfiyeleri salanarak, birka bamsz dnda, yeni Meclis ounluunun Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti mensuplarndan olumas salanmtr.16 29 Ekim 1923te TBMM, Trkiye Cumhuriyetinin kurulduunu ilan etti. Cumhuriyetin ilan srasndaki anlamazlklarn yaklak bir yl sonra ortaya kacak bamsz bir muhalefet partisinin kuruluuna giden yolu at sylenebilir. Mustafa Kemal Paann da iinde bulunduu bu grup muhalefet hareketinin lideri Rauf Beyin partiden ihra edilmesini istiyordu.17 Bu eilime hkmetin radikal kanadna mensup milletvekilleri destek veriyorlard. Ancak Mecliste yaplan grmelerde Rauf Beyin aklamalar yeterli bulunmu, baka bir nleme gerek duyulmad ifade edilmitir. 5 Aralk 1923te, baz stanbul gazeteleri Hintli Mslman liderler Emin Ali ve Aa Hann Hilafetin konumunun glendirilmesi istei ile Babakan smet Paaya yazdklar bir mektubu yaynladlar.18 Mektup, Trkiyenin iilerine mdahale olarak yorumlanrken, mektubu yaynlayanlar da vatana ihanet etmekle suland. Bu durum zerine Babakan smet Paann giriimiyle Meclis, yirmi ikiye kar yz elli alt ounluk oyuyla yeniden istiklal mahkemelerinin kurulmasna karar verdi.19 Bu olayda asl nem tayan nokta, ileride Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurucu yeleri olacak milletvekillerinin tamamnn hkmete kar oy kullanm olmalardr. Dier bir nemli olay olarak, muhalif kanat milletvekillerinin, istiklal mahkemeleri kararlarnn Meclis tarafndan onaylanarak uygulanmas isteiyle verdikleri nergenin reddedilmi olmas ve Trkiye Cumhuriyeti dneminde ilk istiklal mahkemelerinin kurulmu olmas gsterilebilir. 1 Mart 1924te yeni yasama ylnn almasyla birlikte beklenen gereklemi, 3 Mart 1924te hilafet makam kaldrlm ve 20 Nisan 1924te de yeni Anayasa kabul edilmitir. Cumhuriyetin ilk anayasas- Tekilat- Esasiye Kanunu -105 maddeden olumaktadr. Bu anayasa devlet sistemini dayandrd esaslar bakmndan bir nceki anayasa dneminin devam niteliindedir. Ulusal egemenlik, cumhuriyet ve devletin din vasf bu anayasann da temelini oluturmaktadr. 20 Anayasa grmelerinde tartma konusu olan esas nokta, cumhurbakanna meclisi datma yetkisi veren 25. madde olmutur. 25 Martta yaplan oylamada Meclis bu maddeye byk bir ounlukla kar km ve reddetmitir. Anayasa tartmalar srasnda, daha sonra Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmasna yol aacak gr ayrlklarnn en nemlileri, gler ayrl ve birlii arasndaki farklar ve tek meclise kar iki meclisli parlamento elikisi olarak ortaya kmtr.

1032

C. Terakkiperver Cumhuriyet Fkrasnn Kurulmas Trkiye Byk Millet Meclisinin ikinci dneminin ilk toplant yl boyunca hkmete kar muhalefet eksik olmam, ancak, bu muhalefet Halk Frkas saflar iinde kalmtr. Bunun yannda bazen bu parti ii muhalefet, 1924 Anayasas tartmalarnda olduu gibi, hkmeti destekleyen kanada ar basmtr.21 Cumhuriyet dneminin ilk muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kuruluuna n ayak olan kadrolarn hepsi Birinci Meclis dneminde Mustafa Kemal Paann yakn alma arkadalardr. Bu dnemde Meclis dnda braklarak tasfiye edilen muhalif milletvekillerinin ve kinci Grupun nde gelenlerinin Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kuruluunda nemli rol stlendikleri sylenebilir. 7 ubat 1925 tarihli Vakit ve Tevhid-i Efkar gazetelerinde bir nceki dnemde kinci Grup yesi olup, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasna katlanlarn listesi yaynlanmtr.22 Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn olumasna yol aan siyasal olay, 20 Ekimde Mentee (Mula) Milletvekili Hoca Esat Efendinin Lozan Antlamas uyarnca Yunanistandan mbadele sonucu Trkiyeye yerletirilmeye balanan mltecilerin durumlar ve saylarna ilikin bir soru nergesinin grlmesi srasnda ortaya kmtr. Birinci Ordu Mfettii Kazm Karabekir Paann grevinden istifa etmesi ve Meclise katlmas bir muhalefet partisinin kurulaca yolundaki beklentilerin g kazanmasn salamtr. Hoca Esat Efendi tarafndan Meclise verilen nergenin oylanmasndan sonra Halk Frkasndan istifalar balam, ilk aamada frkadan dokuz milletvekili ayrlmtr. lerleyen gnlerde yeni parti iin dnlen bir dizi deiik isim gazetelerde yer alm, isminin banda Cumhuriyet kelimesinin yer ald bir siyasal parti kurulaca, Halk Frkas tarafndan tepkiyle karlanm, nlem olarak, 10 Kasm 1924te toplanan Halk Frkas grubu partilerinin adn Cumhuriyet Halk Frkas olarak deitirmitir. 16 Kasm 1924te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Cemiyetler Kanunu uyarnca siyasal bir parti olarak tescil olunmak zere Dahiliye Vekaletine resmen bavurmu, ertesi gn partinin program ve bildirgesi aklanmtr. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas program, gerek siyasal gerek ekonomik alanda liberal dnceyi savunan bir program olma zelliini tamaktadr. Programn dokuzuncu maddesinde, ynetimde adem-i merkeziyet ve lke kalknmasnda d sermayenin rolnden bahsedilmekte parti, umumi hrriyetlere iddetle taraftar olduunu ilan etmektedir.23 Cumhurbakan Mustafa Kemal Paann, yeni kurulan partiye, kurulduktan bir sre sonra cephe ald sylenebilir. Mustafa Kemal Paann, London Times muhabirinin sorularna verdii cevaplarda, muhalefetin programnda nemli bir gr bulunmadn sylemi, parti programnda yer alan Cumhurbakan ile ilgili diktatrlk benzetmelerine de bir anlam veremediini ifade etmitir.24 Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmasndan hemen sonra, Halk Frkasnn Meclis grubu toplanarak skynetim ilan konusunu grm, buna ynelik neri kabul edilmeyince, smet

1033

Paa 21 Kasm 1924te salk durumunu gereke gstererek bavekillikten istifa etmitir. Bu istifa sonrasnda 22 Kasmda Fethi Okyar bakanlnda yeni hkmet kurulmutur.25 eyh Said syannn patlak vermesiyle birlikte Cumhuriyet Halk Frkas iindeki iddet yanllar ayaklanmann bastrlmas iin daha sert nlemlerin alnmasn istemektedir. Babakan Fethi Bey ise bu derece sert nlemlerin gerekli olmadn dnyordu. Mecliste kendisine yaplan bir davet zerine, Mustafa Kemal Paa, aka hkmeti eletirenlerin yannda yer aldn ve sert nlemleri desteklediini belirten bir konuma yapt. Bunun zerine yaplan gven oylamasnda Fethi Bey Hkmeti gvenoyu alamad ve istifasn verdi.26 Dou Anadoluda eyh Said syannn patlak vermesinden sonra istifaya zorlanan Fethi Okyarn yerine sertlik yanls smet nn, 4 Mart 1925 tarihinde 23 muhalif ve 2 ekimsere kar 155 oyla gvenoyu olarak yeni hkmeti kurdu. Daha sonra 4 Mart 1925te nn hkmeti tarafndan eyh Sait syan neden gsterilerek Takrir-i Skun Kanunu karlm, iki tane de stiklal Mahkemesi kurulmutur.27 Alnan bu nlemlerle muhalefetin kesin bir ekilde susturulmasnn zemini oluturulmu ve tek parti ynetiminin kurulmas ynnde de en nemli adm atlmtr. Bu kararlarn alnmas srasnda, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas yeleri, hkmeti eletirmiler, skynetim blgesi dnda da uygulanacak bir bask yasasn doru bulmadklarn belirtmiler, bu nlemlerin aslnda muhalif stanbul basnn susturmaya ynelik uygulamalar olduunu ileri srmlerdir. Gerekten de bu yasann yrrle girmesinden sonra, basn zerinde iddetli bir bask kurulmu, ok sayda gazete kapatlm ve ok sayda muhalif yazar tutuklanarak stiklal mahkemelerinde yarglanmtr.28 Terakkiperver Cumhuriyet Frkas yeleri ve rgt, karlan yasa erevesinde stiklal mahkemeleri tarafndan bask altna alnmtr. ark stiklal Mahkemesi, ayaklanmay dolayl olarak kkrtmak sulamasyla yarglanan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas yerel yneticileri hakknda, herhangi bir kant elde edememesine ramen, grev blgesi iindeki tm parti ubelerini kapatma karar vermitir. Bu bask ortamnda hkmet zellikle, laiklikle ilgili bir dizi reformu yrrle koymutur. apka reformu, tarikatlarn yasaklanmas, tekkelerin kapatlmas bu reformlar arasndadr. Sonu olarak, programnda dinsel dnce ve inanlara sayg ya yer veren Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Ankara stiklal Mahkemesinin istei zerine 3 Haziran 1925te hkmet tarafndan Takrir-i Skun Kanununa dayanlarak kapatlmtr.29 nceleri iktidar tarafndan kontrol edilebilir bir gdml muhalefet oluturma amacyla kurulmasna izin verilen Terakkiperver Cumhuriyet Frkas daha sonra, hkmet kontrolnden kmas ve iktidar alternatifi haline gelmesiyle, istenmeyen bir muhalefet unsuru olmutur. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn programnda yer alan dini inanlara sayglyz ilkesi ile eyh Sait syan arasnda bir iliki kurulmu, parti yeleri isyan tevik etmekle sulanmtr.

1034

Takriri-i Skun Kanununun toplumsal alandaki etkisinin nemli bir gstergesi de gnlk gazetelerin satndaki azalma olarak gsterilebilir. 1925te 120 bin civarnda olan toplam gazete satlar, kat bir sansrn kurulmasndan sonra 1926da 50 binin altna dmtr.30 Takriri-i Skun Kanunu bu dnemin iktidar kavgasn noktalayan bir ilemdir. Bylece asker-sivil kadro, iktidarn bir sre rakipsiz srdrecektir. 4 Mart 1929 ylna kadar yrrlkte kalan bu kanun, toplumdaki hareketlenmelerin bir sre nne geebilmitir. Bu yasa Cumhuriyet devrimleri olarak bilinen, daha ok temel toplumsal nitelikli deiiklikleri ieren kanunlarn kartlmasnda ve uygulanmasnda ynetime byk lde rahatlk salamtr. Takrir-i Skun Kanununun karlmas, hkmete otoriter bir ynetim iin gerekli kurumsal ve yasal ereveyi salad gibi, ayn zamanda potansiyel muhalefet kanallarn da ortadan kaldrmtr. Bu nedenle 1925ten sonra (1930daki ksa bir dnem dnda) yirmi yllk tek parti ynetimi boyunca muhalefet kanallarnn kapal kald sylenebilir Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasyla lkede tek parti dnemi tekrar balam, Takrir-i Skun Kanununun uygulanmasyla olduka otoriter bir ynetime geilmitir. Bu dnemde, zellikle stiklal Mahkemelerinin muhalif hareketleri sindirmede nemli rol stlendii sylenebilir.31 Bu dnemde alnan tedbirlerle, tek parti rejimini oluturma sreci byk lde tamamlanmtr. Adna seim denilen, aslnda sadece erkeklerden oluan kiilerin, kendilerine Ankaradan yollanan listeyi onaylamalar anlamna gelen bir seme sonucu, mebuslar, hayatlarnda hi grmedikleri yreleri temsil etmektedirler. Bu sk kontrol sonucunda yasama iin mebuslara pek gerek duyulmamaktadr. Hkmet ne Meclise kar sorumludur ne de yasama inisiyatifine ihtiyac vardr. Mebuslar ok ksa srelerle almakta ve herhangi bir konunun Meclisten gemesi iin ok ksa bir sre yeterli olmaktadr.32 Tek parti dneminde yaplan seimlerin, iki dereceli seim esasna gre yaplmasna ramen yalnzca formaliteden ibaret olduu sylenebilir. Seimlerde Halk Partisinin gsterdii adaylar mutlaka seilmektedir. Bu balamda kinci Mecliste Halk Partisi adaylar dnda (iki ye hari), bamsz aday bulunmamaktadr.33 1923-1925 devresinde ideolojik balamda milliyetilik, halklk ve laiklik cumhuriyetin temel ilkeleri olarak belirlenmitir. Milliyetilik ilkesinde, Trk milliyetiliinin gayeleri saylan modern ulusal egemenlie dayanan bir ulus devlet amalanmaktadr. Gerek Birinci Dnya Sava, gerekse Cumhuriyetin ilan ve Halifeliin kaldrlmas ve daha baka gelimeler Trk milliyetiliinin anlamn geniletmi ve tek hakim ideoloji haline getirmitir. Bu dnemde benimsenen milliyetilik anlaynn dier bir nitelii de etnosentrik bir temele dayandrlmas ve Trk tarihi incelenirken Osmanl dneminin yok saylmasdr. Laiklik ilkesinde ise, Ziya Gkalpin dine, tarihe ve geleneksel topluma dayandrd milliyetiliin yerini, dini unsurlardan arndrlm sekler bir milliyetilik anlay almtr. Bu dnemde, 1929 Ekonomik Bunalm ile kinci Dnya Sava arasndaki sre, dnya siyasal yaamna iki olgu tantmtr. Birincisi, faizmin glenmesi, ikincisi ise disiplinli tek parti ynetimlerinin ortaya kdr. Bu olgularn kendi koullar ierisinde Trkiyede de yaand

1035

sylenebilir. zellikle 1927 ylnda muhalefetin tasfiye edilmesi ve onu izleyen Serbest Frka Olay Trkiyede de tek partili ynetimi adeta kanlmaz olarak gndeme getirmitir. 1937 ylnda yaplan anayasa deiiklii ile tek parti devlet zdelii resmen kabul edilmitir. 34 Tek parti ideolojisinin anayasaya geirilmesi, tek partiye ilikin rgtsel yapnn devlet kurumlar iinde eritilmesinin de zdeleme olaynn sonularndan biri olduu grlmektedir. Tek parti dneminde ikinci plana itilen ynetici sekinlerin bir ksmnn, parti iinde bu itilmiliin verdii duyguyla ileride bir muhalefet hareketini balataca grlecektir. D. Kontroll Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Frkas Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmas, tek parti dnemindeki ikinci nemli muhalefet denemesidir. Serbest Cumhuriyet Frkasn Terakkiperver Cumhuriyet Frkasndan ayran en nemli nokta, onun tamamen gdml bir hareket olarak ortaya km olmasdr. Cumhurbakan ve o ana kadar bakanlk ve babakanlk yapm olan Ali Fethi Bey arasnda yaplan karlkl yazma ve grmelerden sonra parti, dankl bir biimde 12 Austos 1930da kurulmutur. 35 Serbest Cumhuriyet Frkas, Cumhurbakan Mustafa Kemal Paa tarafndan bizzat kurdurulmutur. Cumhurbakannn, hkmet eletirisiz ve sorumsuz bir durumda olduu iin, muhalif bir partinin varlnda yarar grd sylenebilir. Ancak bu giriimi yapay klan, muhalefetin giderek bir iktidar seenei olmasnn gerekten gze alnmam olmasdr. 36 Parti, kurulduktan ksa bir sre sonra umulann aksine, geni halk kitleleri tarafndan tannm ve desteklenmeye balanmtr. Partinin gerek kuruluunda gerekse de ksa bir sre iinde halk arasnda baar kazanmasnda, lkenin iinde bulunduu i ve d artlarn nemli rol oynad sylenebilir. Gerekletirilen reformlar, toplumun ekonomik yapsna dokunmam, Osmanldan devralnan ekonomik ilikiler aynen sregelmitir. Uzun sren sava dnemlerinin skntsn zerinden atamam olan halk, bu kez de 1929 ekonomik bunalmnn etkileri ile karlanca daha da kt bir duruma dmtr. Tek parti ynetiminin her trl muhalefeti susturmaya ynelik baskc uygulamalar, ynetimin halktan kopukluu, halkn sorunlarna uzak ve diyaloa girmekten kanan tutumu, ekonomik adan bunalan halkn tm olumsuzluklarn kaynan brokratik elit kadroda grmelerine yol amtr. 1930da kendisine kar tepki duyulan brokratik kanadn, gerekten liberal bir muhalefete izin vererek halkn olumsuz duygularn kanalize etme amacnda olduu sylenebilir. Bu proje uyarnca Mustafa Kemal Paann liberal dnceleri ile tannan yakn arkada Fethi Okyar, Serbest Cumhuriyet Frkasn tekilatlandrmaya balamtr. Serbest Cumhuriyet Frkasnn balca talepleri, serbest giriim, tekellerin kaldrlmas ve ifade zgrl olarak saylabilir. Bu nedenle kuruluundan itibaren 12 gn iinde 130 bin kii Frkaya ye olmak iin bavurmutur.37 Balangta Serbest Cumhuriyet Frkas, yalnzca Meclis iinde faaliyette bulunabilecek bir muhalefet partisi olarak tasarlanmtr. Bu nedenle Cumhuriyet Halk Frkasndan Serbest Frkaya geecek milletvekilleri bile pazarlk yoluyla belirlenmitir. Fethi Bey Meclis ye tamsaysnn te biri

1036

olan 120 milletvekili istemi, ancak Mustafa Kemal Paann araya girmesiyle 70 milletvekilinde anlama salanmtr.38 lk aamada, Cumhurbakannn setii 15 milletvekilinin Serbest Frkaya gemesine izin verilmitir. Bu yaklamla, yeni partinin yalnzca hkmete kar bir siyasal rakip olarak kalmas amalanm ve iktidar seenei olarak gelimesi nlenmek istenmitir. Btn nlemlere ramen, yeni partiyi kalmas istenen snrda tutmak mmkn olmam, Cumhuriyetin ilanndan beri kendisine temsil ans verilmeyen kitlelerin desteini alan Serbest Frka, zamanla umulann tesinde glenmeye balamtr. Fethi Beyin zmire yapt bir geziye halkn gstermi olduu ilgi, Serbest Frkann yalnzca Mecliste kalacak bir siyasal rakip deil, yakn gelecekte lke dzeyinde bir siyasal g ve iktidar alternatifi olacan gstermitir. Serbest Frka, Cumhuriyet Halk Frkas uygulamalarndan zarar gren geni halk ynlar tarafndan Halk Partisi iktidarnn alternatifi olarak grlyordu. Gelimelerin kendi inisiyatiflerinden kmakta olduunu gren Mustafa Kemal Paa, bata partiler arasnda taraf tutmayaca ve bir hakem rol oynayacan sylemesine ramen, Cumhuriyet Halk Partisi yannda yer alarak bu partiye olan yaknln belli etmek gereini duymutur. Serbest Cumhuriyet Frkas muhalefetinin g kazanmasyla birlikte, iktidara ynelik eletirileri de art gstermektedir. Muhalefetin eletirileri, zellikle ekonomik konularda ve parti program dorultusunda kendisini gstermitir. Bu erevede vergilerin arlndan, toplanmasyla yaplan yolsuzluklardan, tekellerin kamu yararna deil, zel kiilerin yararna alt ve ounun kaldrlmas gerektiinden, iktidarn demiryolu politikasnn yanllndan ve yabanc sermayenin lkeye gelmesi iin gerekli nlemlerin alnmasnn zorunlu olduundan sz etmilerdir.39 Serbest Cumhuriyet Frkas, bu dnemde yaplan belediye seimlerinde, yeni kurulmu bir parti iin byk saylabilecek bir baar gstermitir. Cumhuriyet Halk Partisinin tm toplum kesimlerini temsil ettii savna ramen, Serbest Cumhuriyet Frkas, 502 belediye bakanlndan 22sini kazanmtr. Bu durum zerine Muhalefet Lideri Fethi Bey, belediye seimlerini Serbest Frka kazand. Halk Frkas aslnda her yerde yenilmitir. Bunu da karmzdakiler istisnasz biliyordu eklinde aklama yapmtr. uray- Devlet, Serbest Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasyla beraber, bo kalan belediye bakanlklarn Cumhuriyet Halk Frkallara datacaktr. 40 Dier yandan, bu belediye seimlerinde bask yapld ve hile kartrldna ynelik gl iddialarda bulunmaktadr. 41 Fethi Bey, TBMMde belediye seimleri srasndaki fesat ve yolsuzluklarla ilgili olarak, Dahiliye Vekili kr Beye bir gensoru nergesi vermi ve 15 Kasmda ateli tartmalardan sonra 10 muhalife kar, Meclis ounluu bakana gvenoyu vermitir. Bu gelimeler zerine Muhalefet Lideri Fethi Bey, Mustafa Kemal Paaya kar muhalefet yapmann imkanszl gerekesiyle Serbest Cumhuriyet Frkasn feshettiini bildirmitir.42 Bylece, ikinci muhalefet denemesi daha, nceki yaanm rneklerine benzer nedenler sonucunda baarszlkla sonulanmtr. Snrl bir muhalefet

1037

partisi olmasna ve halkn Cumhuriyet Halk Partisi ile yaplan anlamadan habersiz olmasna ramen Serbest Frka, halk tarafndan ok ksa zamanda byk ilgiyle karlanmtr. lk belediye seimleri, bu durumun bir gstergesi olarak nitelendirilebilir. Ynetime kar honutsuz kitle, kendisinin temsilcisi olarak grd Serbest Cumhuriyet Frkasn kuruluundan itibaren desteklemitir. Serbest Cumhuriyet Frkas, kuruluu srasnda, partiler arasndan tarafszln istedii Cumhurbakan Mustafa Kemal Paa tarafndan verilmi olan vaadin kalktn grd zaman kendisini feshetmitir. Aslnda bu fesih kararnn altnda yatan gerek, asker-sivil brokrasinin iktidar ncln, Milli Mcadeleden itibaren sregelen ittifakn dier kanadna teslim etmemesi olarak gsterilebilir.43 Serbest Cumhuriyet Frkasnn ksa mrl olmasnda, onu gerek bir muhalefet partisi olarak alglayan geni halk kesimlerinin Serbest Cumhuriyet Frkasna byk ve samimi bir ilgi gstermelerinin iktidar evrelerinde yaratt kukunun byk etkisi bulunmaktadr. Partiye ynelen ilgi ve destein kaynann sosyolojik olarak homojen olmamasna ramen, byk ounlukla reformlardan ve tek parti ynetiminin baskc politikasndan honutsuz olan muhafazakar kesimler olduu grlmektedir.44 Kuruluundan 97 gn sonra (17 Aralk 1930) kapanan Serbest Cumhuriyet Frkas ve 1929-1930 ekonomik buhran, siyasal ve ekonomik liberalizmi gzden drmtr. Bu yldan sonra izlenen yolun zellii, tek parti ynetiminin glendirilmesi, reformlarn derinletirilmesi ve geniletilmesidir. Dier yandan bu denemeden sonra tek partililiin ideolojiletii grlr. Cumhuriyetilik, milliyetilik ve halkln yan sra, laiklik, devletilik ve inklaplk, Cumhuriyet Halk Partisinin temel ilkeleri olarak kabul edilmitir.45 Bu ilkeler daha sonra 1937de Anayasaya konmu, 1935 Kurultaynda ise parti-devlet btnlemesi yasal bir temele oturtulmutur. E. Dier SiyasalParti KurmaGiriimleri Serbest Cumhuriyet Frkasnn kendisini feshetmek zorunda braklmasndan sonra, tekrar tek partili siyasal yaama dnlmtr. Muhalefet hareketlerinin ortadan kaldrlmasndan sonra birtakm yeni parti kurma giriimlerinde de sz edilebilir. 26 Eyll 1930da Adanada Abdlkadir Kema Bey tarafndan kurulan Ahali Cumhuriyet Frkasnn tz hkmet tarafndan kabul edilerek onanmtr. Ancak aylk mr olan ve birka gney ili dnda rgt bulunmayan parti, belediye seimlerinde de herhangi bir baar gsterememitir. Ahali Cumhuriyet Frkas 21 Aralk 1930da Bakanlar Kurulu kararyla kapatlmtr.46 29 Eyll 1937de Edirnede Mimar Kazm Tahsin Bey tarafndan Trkiye Cumhuriyet Amele ve ifti Partisi kurulmaya allm ise de hkmet tarafndan komnist eilimli olarak nitelendirilerek faaliyetine izin verilmemitir. Tuncay, bu partinin gerekte Atatrk devrimleri ve Mustafa Kemalin yol gstericiliini benimsediini ve ii ve ifti haklarn koruma dnda tznn Cumhuriyet Halk Frkasna benzediini belirtmektedir. 1930da Dr. Hasan Rza, II. Merutiyette kurduu Sosyal Demokrat Frkasn canlandrmaya girimi ise de bir sonu alamamtr. Sosyalist eilimli bir gazeteci olan Arif Oruun 1931 Hazirannda kurmak istedii Laik Cumhuriyeti i ve ifti

1038

Partisine hkmet kurulu izni vermemitir.47 Bunun yannda Hrriyet ve tilaf Frkasn kurma teebbs hazrlk safhasndan ileri gitmemi; Ege blgesinde bir ifti Frkas kurulmas giriimi de sonusuz kalmtr. Sonu Trk siyasal tarihinde Cumhuriyet Halk Partisi, 27 yl gibi uzun bir sre tek bana rejimin niteliini belirleyen ideolojisiyle siyasal bir g olarak varln korumutur. Tek parti ideolojisinin, fikr gemii olarak Jn Trk ideolojisinden etkilendii ve baz ynlerden farkllamakla beraber esas olarak ayn izgiyi koruyan bir ideoloji olduu sylenebilir. Cumhuriyetin kuruluundan sonraki dnemde, CHP ideolojisine uygun olarak muhalefet hareketine hep kuku ile baklm, zor artlarda kazanlan bamszl tehlikeye drmesinden korkulan muhalefet hareketleri, oluum aamasnda engellenmitir. Osmanldan devralnan askersivil brokrasinin siyasal yap zerindeki egemenlii olgusu, Cumhuriyete geite de aynen devam etmi, baz ilikiler ve grntlerin deimesine ramen devlet gelenei varln korumutur. Osmanl Devletinde yaatlmas ynnde aba harcanmayan ve srekli stne gidilen muhalefet kurumu, Cumhuriyetin kurulu dneminde de ayn sonu paylamtr. Bu dnemde siyasal g, Mustafa Kemalin tek ve tartlmaz otoritesi tarafndan temsil edilmektedir. ok partili muhalefetin yaratlmasn amalayan giriimlerde, dorudan Mustafa Kemalin iradesi etkili olmutur. Bu balamda Mustafa Kemal Atatrkn rejimin gelecei iin kontroll bir muhalefet olgusuna lml yaklat ve bunun yaatlmas iin aba sarf ettii sylenebilir. Ancak gerek konjonktrel koullar, gerek demokrasi dncesinin yerlememi olmas ve en nemlisi Osmanldan devralnan siyasal kltr, muhalefet partilerinin yaamasna engel olmutur. Kurumsallamam ve istenildii zaman ortadan kaldrlabilen bir muhalefet olgusu elbette demokrasinin vazgeilmez unsurlar olan siyasal partiler tarafndan temsil olunan muhalefet olgusuyla badamamaktadr. Siyasal sistem ierisinde gerekli anayasal garantilere sahip olmayan, her zaman kolaylkla ortadan kaldrlabilen, bir anlamda tepkilerin toplanp yok edildii bir gvenlik sbab niteliindeki muhalefet partileri demokratik rejime deil, ancak otoriter ve totaliter rejimlere has olgulardr. Dier yandan demokratik olma iddiasnda veya zorunluluunda olan -ou zaman uluslararas zorunluluklar- anti-demokratik rejimler, devlet aygtn kontrol eden iktidar partisi yannda, tek parti grntsn ortadan kaldracak, sisteme ok partili sistem grnts verebilecek bir muhalif partiye gereksinim duyabilirler. Bu parti, zaman gelince kurulur/kurdurulur ve zaman gelince faaliyetlerine son verilebilir. te Cumhuriyetin ilk yllarnda ortaya kan ok parti denemelerini bu kategoride deerlendirmek mmkndr. Bu partilerden, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn CHP iindeki muhalif kiiler tarafndan kurulmu olmas bu partiye ynelik muvazaa iddiasn zayflatmaktadr. Nitekim TCF, Birinci Mecliste yer alan kinci Grup hareketinin bir devam olarak da grlebilir.

1039

Nitekim, Mustafa Kemal de kuruluundan ksa bir sre sonra bu partiye kar tavr almtr. Serbest Cumhuriyet Frkas ise, tam anlamda bir muvazaa partisi grnmndedir. Parti, Atatrkn istei ile kurulmu ve kendisine izilen snr getiine inanld anda da varlna son verilmitir. Bu partilerin kurulduktan sonra, iktidardan honutsuz kitlelerin sna ve kendi seslerini duyurabilecekleri bir ara olma zellii kazandklar sylenebilir. Siyasal iktidar, kendi varlnn bu partilerce tehdit edildiini anlad noktada muhalif harekete son vererek tek parti rejimini gvenceye almtr. zellikle Serbest Frka, gerek ekonomik zorluklar gerekse de tek parti uygulamalarndan bunalan kesimlerin kendilerini temsil olana bulduklar bir parti olmu, bu kitlelerin giderek siyasal alana kma olaslnn artmas SCFnin sonunu hazrlamtr. deolojik anlamda SCFnin liberal demokrasi ve serbest ekonomi ilkelerini savunmas da, partinin ksa mrl olmasnda etkili olmutur. Ayn dorultuda, bu dnemde kurulan sosyalist partiler de konjonktrel ve ideolojik kayglarn kurban olmulardr. Terakkiperver Cumhuriyet ve Serbest Cumhuriyet Frkalarnn kurulmas ve bir sre yaamasnda, demokrasi ideali, ok partili hayata gei iradesi ve rejimin niteliinin deitirilmesine ynelik isteklerden ok, konjonktrel etkiler ve siyasal iktidarn maniplatif faaliyetlerinin temel etkenleri oluturduu sylenebilir. 1 2 3 4 Esat z, Trkiyede Demokrasiye Gei, Liberal Dnce Dergisi, Yaz 96, Say: 3, s. 61. Nkhet Turgut, Siyasal Muhalefet, Birey ve Toplum Yaynlar, stanbul 1986, s. 238. Nkhet Turgut, a.g.e., s. 239. erif Mardin, Trkiyede Muhalefet ve Kontrol, Trk Modernlemesi Makaleler, letiim

Yaynlar, stanbul, 1992, s. 180. 5 Feroz Ahmad, Turkish Experiment in Democracy 1950-1975, Westview Press Boulder

Colorado for The Royal Institute of International Affairs, London, 1977, s. 12. 6 77. 7 37. 8 37. 9 10 Ahmet Demirel, a.g.e., s. 10. Ahmet Demirel, s. 11. stiklal mahkemelerinin kurulmas srasnda kinci Grup bu Erik Jan Zrcher, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Balam Yaynlar, stanbul, 1992, s. Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet kinci Grup, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s. Levent Kker, Modernleme Kemalizm ve Demokrasi, letiim Yaynlar, stanbul, 1990, s.

durumuma kar km ve Hseyin Avni Ula u grleri dile getirmitir: Kanunun uygulama alanlarndan olan istiklal mahkemeleri hakknda; bu mahkemelerin el uzatmad alann kalmad,

1040

hkmetin btn icraatlarn eline ald ve meclis adna hkmler verdiini ifade ederek, eer bir mahkeme tekil edilecekse bunun da hukuk kurallar iinde iletilmesi gerektiini belirtmitir. Her ne kadar olaanst bir durum iinde bulunulsa bile inklabn da hukuku vardr dncesiyle o hukukla hareket edilmesi gerektii zerinde durmu ve devamnda: Efendiler, siz memleketi kurtarmak istiyorsanz siz mahkemeleri yaatmak istiyorsanz ite burada yz elli mahkememiz var. Onun kudretini artrn, onun kudreti olmazsa drt mahkeme be mahkeme adaletin btn tekilatn yrtemez. Btn suiistimalin nne geemez. hsan olak, Hseyin Avni Ula ve Birinci Mecliste Demokrasi Mcadelesi, Liberal Dnce Dergisi, S. 7, Ankara, 1997, s. 96. 11 mr Sezgin, Trk Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu, Birey ve Toplum Yaynlar,

stanbul, 1984, s. 82. 12 13 Erik Jan Zrcher, a.g.e., s. 38. Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931),

Tarih Vakf Yurt Yaynlar stanbul, 1987, s. 38. 14 15 16 17 18 19 20 47. 21 22 Mete Tunay, a.g.e., s. 99-100. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasna katlan kinci Grup yesi milletvekilleri: Amasya Erik Jan Zrcher, a.g.e., s. 41. mr Sezgin, a.g.e., s. 111. Hikmet zdemir, Devlet Krizi, Afa Yaynlar, stanbul, 1989, s. 18. Erik Jan Zrcher, a.g.e., s. 41. Mektubun tam metni iin bkz. Mete Tunay, a.g.e., s. 76-77. Erich Jan Zrcher, a.g.e., s. 54. Mustafa Erdoan, Trkiyede Anayasalar ve Siyaset, Liberte Yaynlar, Ankara, 2001, s.

Mebusu mer Ltf (Yasan) Bey, Canik Mebusu Nafiz (zalp) Bey, Canik Mebusu Sleyman Bey, orum Mebusu Dursun (Yalva) Bey, Erzurum Mebusu Hseyin Avni (Ula) Bey, Erzurum Mebusu Sleyman Necati (Gneri) Bey, Gen Mebusu Celal Bey, Isparta Mebusu Cemal (Mersinli) Paa, Karahisar- Sahip Mebusu Mehmet kr (Ko) Bey, Karesi Mebusu Abdlgafur (Itan) Efendi, Kayseri Mebusu Osman Zeki (Uakl) Bey, Krsehir Mebusu Rza (Silspr) Bey, Lazistan Mebusu Ziya Hurit Bey, Mara Mebusu Hasip (Aksyek) Bey, Mersin Mebusu Salahattin (Kseolu) Bey, Sinop Mebusu Hakk Hami (Ulukan) Bey, Sivas Mebusu Vasf (Karakol) Bey, Yozgat Mebusu Feyyaz Ali (st) Bey. Ahmet Demirel, a.g.e., s. 602-603.

1041

23 24 25 26 27 28 29 30 31

Tark Zafer Tunaya, Siyasi Partiler, Doan Karde Basmevi stanbul 1992, s. 611. Mete Tunay, a.g.e., s. 36. Ahmet Demirel, a.g.e., s. 603. Erik Jan Zrcher, a.g.e., s. 111-112. Mete Tunay, a.g.e., s. 139. Zefer skl, Siyaset ve Asker, Afa Yaynlar, stanbul, 1989, s. 35-36. Zafer skl, a.g.e., s. 37. alar Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, letiim Yaynlar, stanbul, 1993, s. 118-119. Skynetim mahkemeleri ve iki istiklal mahkemesi 1925 ve 1926 yllar arasnda yzlerce

idam karar vermitir. Bu davalar unutulmaya yz tutmuken, zmirde Cumhurbakanna ynelik bir suikast giriiminin ortaya kmas, yeni bir sertlik dalgasna yol am, bu olay dolaysyla suikast dzenleyicilerin yan sra, eski Terakkiperver Cumhuriyet Frkas yeleri ve eski ttihatlar yarglanmlar, suikastla ilgileri olmayan Cavit Bey gibi ttihat Terakki ileri gelenleri eski krgnlklar ve gelecee ilikin kayglar nedeniyle idam edilmilerdir. Mete Tunay, Siyasal Gelimenin Evreleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, stanbul 1983 s. 1968. 32 H. Veldet Velidedeolu, lk Meclis Milli Mcadelede Anadolu, ada Yaynlar, stanbul,

1990, s. 246. 33 86. 34 Tevfik avdar, Demokrat Parti, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, Karacan Yaynlar, stanbul, 1982, s. 85-

Yaynlar, stanbul 1983 s. 2060. 35 36 37 38 etin Yetkin, a.g.e., s. 29. Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde., s. 247. alar Keyder, a.g.e., s. 171. Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, Hazrlayan: Cemal Kutay, Tercman Yaynlar,

stanbul, 1980, s. 416-417. 39 Korkut Boratav, Trkiyede Devletilik, Sava Yaynlar, Ankara, 1982, s. 51.

1042

40 1992. 41 42 43

Kemal Grmez, Yerel Demokrasi ve Trk Belediyecilii, Hizmet- Yaynlar, Ankara,

Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde., s. 271-272. Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde., s. 273. Erdoan Tezi, 1923-1938 Dneminde Siyasal Parti Programlarnda Sosyal ve Ekonomik

Grler, Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunlar, stanbul Yksek Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei Yaynlar, stanbul, 1975, s. 71. 44 45 46 637. 47 Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde., s. 275-276. Mustafa Erdoan, a.g.e., s. 54. Tark Zafer Tunaya, Siyasi Partiler, s. 571. Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde., s. 273-275; T. Z. Tunaya, Siyasi Partiler, s. 636-

1043

C. Atatrk Dnemi D Politikas Atatrk Dnemi Trk D Politikas (1919-1938) / Do. Dr. Mustafa Ylmaz [s.579-596]

Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits / Trkiye A. Mill McadeleninD Politikas Uluslararas ilikileri ekillendiren d politika, insanlk tarihi kadar eski bir alandr. D politikann temel hareket noktasn milli menfaatler oluturur. Temel hedef barn korunmas, yabanc devletlerle iyi iliki ve ibirliini gelitirmektir. Bu ilikiler iki tarafl veya ok tarafl olarak yrtlr. Hemen her lkenin d politikasn oluturan, ynlendiren farkl etkenler vardr. Bu etkenlerden zaman iinde deiebilir olanlar yannda kalc olanlar da vardr. rnein deimeyen etken lkenin dnya siyasi corafyasndaki yeri ve konumudur. Ekonomik kar, askeri g ve kamuoyu dier etkenler arasnda saylabilir. phesiz bunlarn dnda diplomasiyi yrten kii ya da kurumlarn durumu ve konumu da d politikaya ilikin kararlarn alnmasnda ve yrtlmesinde nemlidir. D politika ile ilgili bu teorik giri sonras milli mcadelenin d politikasn iyi anlayabilmek iin sanrz Birinci Dnya Sava sonras, dnyann durumu ve Osmanl mparatorluunu ynetenlerin yani stanbulun sava sonras duruma ilikin tavr ve Anadoluda Mustafa Kemal Paa nderliinde yrtlen hareketin benimsedii ve uygulad d politikann temelleri ile ilgili aklamalara gerek vardr. Birinci Dnya Sava sonras statkolar belirleyen lke olarak ngiltere gze arpmaktadr. Uzunca sren sava batda byk problemleri beraberinde getirmi ve savaa kar bir kamuoyu oluturmutur. Savan kaderini tayin eden Amerika Birleik Devletlerinin sava sonras dzenlemelerde yer almayarak isolation politikasn benimsemesi yalnzclk politikalarna dnmesi Avrupann yeni dnemde uluslararas ilikilerde nemini artrmtr. Fransann Almanyaya ok ar artlar ieren bir antlamay kabul ettirebilmesi ve tekrar savamayacak bir biimde bunu takip etmesi ngilterenin kendisine verecei destee bal idi. Bylece sava sonras dnya dzeninin salanmasnda nde gelen lke olarak ngiltere grnmektedir.Osmanl mparatorluu asndan sava sonrasna baktmzda 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mtarekesi, stanbul Hkmeti tarafndan byk bir baar olarak alglanmtr. Oysa mtareke sonras galip devletlerin sava srasnda yapm olduklar gizli antlamalar dorultusunda, mtarekede yer alan esnek tabir ve kavramlara dayanarak igalleri balatmalar, lkede bir infial yaratacaktr.1

1044

stanbul Hkmeti yaanan btn olumsuzluklara kar politika olarak son dnemlerde srdrd ezik ve silik d politikay srdrerek sadece sessiz kalmay, kar konulmamasn tavsiye edecektir. stanbul Hkmeti zaten sava sonrasnn galip devletlerine kar konulamayacan ancak onlarla iyi geinerek ve kendilerinden istenilenleri yerine getirerek durumun dzelecei inancndadr. Bu anlay imparatorluk anlayna, padiah anlaya uygundur. nk burada vatan, toprak btnl, bamszlk, mcadele gibi kavramlara yer yoktur. Aslolan sadece saltanat korumaktr. Ne pahasna olursa olsun imparatorluun sembolik de olsa devam esastr. Oysa Mustafa Kemal Paa nderliinde balatlan Milli Mcadelenin d politikasnda iinde yaanlan dnyann gereklerini gren bir anlay vardr. Sava sonrasnda Bat kamuoyunun tekrar uzunca srecek bir savaa izin vermeyecei gerei biliniyor ve dile getiriliyordu. Yine galip devletlerin sava sonrasnda statkolar belirlemede hemfikir olmadklar gerei yani tilaf Devletlerinin aralarndaki ayrlklar biliniyor ve deerlendiriliyordu.2 zellikle bu balamda Amerika Birleik Devletleri ve Fransa ile diyaloga girilmiti. Bylece zaman zaman ngilizler tarafndan dile getirilen bir gc dierine kar kullanma ve ayr ayr grmelerle ngiltereyi yalnz brakma politikas baar ile yrtlyordu. Hepsinden nemlisi Anadoludaki hareket siyasi ve askeri olarak rgtlenmesini tamamladktan sonra bir anlamda Milli Mcadelenin temeli olan Misak- Milliyi gerekletirme azim ve kararlln yani bamszlk iin sonuna kadar mcadele edileceini sylyordu. Bamszlk ve toprak btnl iin mcadele yannda Mustafa Kemal Paann belirledii Milli Mcadelenin d politikasnda her lke ile bar ve grme yolunu ak tutarak milli hedeflere ulamay sonuna dek sabrla yrtmtr.3 zellikle bu anlamda Sovyetler Birliindeki yeni rejim ile kurulan iliki ok anlamldr. Bylece Sovyetler Birlii ile ilikiler gelitirilerek Batya bir mesaj verilmeye allm ve Batya kar gerekirse Sovyetler ile birlikte hareket edilebilecei gsterilmitir. Batda bunu farketmi ve Trkiyenin Bolevik olabilecei endiesini dile getirmitir.4 Sonuta Milli Mcadelenin d politikasnn hedefleri; Misak- Milliyi uygulamak, Trkiyenin d lkeler nezdinde tannmasn salamak, eitli savunma, saldrmazlk, dostluk ve ittifak antlamalarnn erevesi iinde maddi ve manevi yardm elde etmeye almak ve bu amalara ulaabilmek iin her trl propaganda amalarna bavurmak olarak zetlenebilir.5 imdi Milli Mcadele Dneminde yrtlen d politikada nemli bir yer tutan Trk Sovyet ilikilerine geebiliriz. I. Dnya Sava sonras lkenin iinde bulunduu g artlar, yeni Trk Devletinin kurulabilmesi iin, bata ngiltere olmak zere tilaf Devletlerine kar verilecek mcadelede dardan yardm alnmasn zorunlu klyordu. Bu gerei fark eden Mustafa Kemal Paa, yardm salanabilecek lke olarak, 1917 Bolevik htilali sonras kurulan Sovyet Rejimini gryordu. nk Batl Devletler (zellikle ngiltere) Trkiyeyi dman grdkleri kadar, Rusyadaki yeni rejimi de kabul etmeyip ona kar tavr almlard.6 Bu durumda ortak dmana kar Trkiye ve Rusyann kar koymalar tabii artlardan doan bir dostluu, yani Trk-Sovyet dostluunu balatmt.7

1045

Trk-Rus yaknlamas ve ibirlii, tabii bir olay gibi grnyorsa da; Ruslarn Trkiyeye kar olumlu bir tavr izlemeleri onlarn d politikalarnn bir gerei idi. 8 Bolevikler iktidara geldikten sonra 1917 Aralnn ilk gnlerinde yaynladklar bir bildiri ile Rusyada yaayan btn milletlerin bamszlklarn tandklarn ilan etmilerdi.9 Bunu takiben, 1 Mays 1919 gn Komintern cra Komitesi Dnya ilerine yaynlad bir bildiride, Trkiyeye de yer ayrm ve Anadoludaki hareketin baarya ulaarak, kendi kzl ordusunu ve kyl sovyetlerini kurmasn istemiti.10 te, 1919 yaz sonlarna doru, uzaktan uzaa karlkl iyi niyetleri belirtmeyle balayan bu iliki; Mustafa Kemal Paann 23 Temmuzda Erzurum Kongresindeki konumasnda Sovyetleri ven szler sylemesi ve bunu takiben Sivas Kongresinden iki gn sonra 13 Eyll 1919da Sovyetlerin Trkiye i ve Kyllerine hitaben ikinci bir deme yaynlayarak Milli Mcadeleyi desteklemeye hazr olduklarn belirtmeleri ile geliiyordu.11 Yalnz, kurulacak olan ilikide iki tarafn bekledii eyler farklyd. yle ki, Anadoludaki direni hareketini balatanlar ve zellikle Mustafa Kemal Paa asndan bu ilikiden beklenilen, Rusyadaki yeni rejimle iyi komuluk ve ibirlii sonucu onlardan silah yardm salayarak, ortak dman olan emperyalistlere kar mcadele vermekti. Mustafa Kemal Paann bu beklentilerinin Milli Mcadelenin genel d politikas zerinde de etkili olduu ilke olarak ileri srlebilir. Bu sayede Rusyada yeni kurulan rejimi benimsemeyen ve ona sava aan batl devletlere ve zellikle ngiltereye kar, Ruslarla iyi ilikiler iinde bulunarak bir g birlii elde edilmi olacak; bu g birlii ayn zamanda Trkiye asndan da Batya kar srekli olarak kullanlabilecek bir tehdit vastas olabilecekti. Ruslar ise, Anadoludaki hareketi, Batl emperyalistlere kar sava veren ve ona kar duran bir hareket olarak deerlendirmekle birlikte, bu hareketin Mslman halklarn uyannda bir rnek tekil edeceini ve bu sayede onlarn da ayaklanabileceini bundan ise, Batl devletlerin zarar greceini hesaplayarak Burjuva Milliyeti ihtilalini bir proleter ve ky ihtilaline dndrmeyi, yani, Trkiyede Sovyet sistemine benzer bir sistem kurmay amalyorlard. Ayrca, Trkiye ile kurulan ilikileri Batl devletlerle yrttkleri mzakerelerde bir koz olarak kullanmay dnyorlard.12 ki tarafn beklentileri yaklak olarak yukarda sylediimiz ekilde olmasna ramen; Anadolu, ngilizlerin desteini alm bulunan Yunan Ordusu tarafndan igal edilme tehlikesini yaarken, Rusyadaki yeni rejim de henz oturmamt. ngilizlerin destekledii arlk taraftar generaller yeni rejime kar silahl mcadele halinde olduu gibi, Kafkaslarn denetimi ngilizlere gemi ve buralarda ngilizlerin tevikiyle Sovyetlere kar bir tavr alm devletikler kurdurulmutu. ngiltere, Boazlar ve Karadeniz yoluyla Batum zerinden bu Sovyet aleyhtar generallerin savan srekli olarak takviye ediyordu.13 ki lke asndan da artlarn gl ortadayd. Mustafa Kemal ve Milli Mcadelenin komutanlar arasnda Sovyetlerden yardm temin etme konusunda birtakm yazmalar olmutur. 14 Sonuta Trk-Sovyet ilikileri, Ankarada 23 Nisan 1920de Byk Millet Meclisinin almasndan sonra resmi bir nitelik kazanmtr. 26 Nisanda Byk Millet Meclisi Bakan sfatyla

1046

Mustafa Kemal Paann imzasn tayan ve Lenine gnderilen mektup Trkiye Byk Millet Meclisinin Moskova Sovyet Hkmetine Birinci Teklifidir.15 Emperyalistlere kar mcadelede Rusya Bolevikleri ile askeri harekat birletirmek, Kafkas Seddinin yklmasnda, Sovyet kuvvetlerinin Grcistana, Trk birliklerinin de Ermenistana kar harekatn, Azerbaycann da Sovyet Rusyaya katlmasnn kabuln, silah, cephane, para yardm salanmasn isteyen bu teklifin Lenine 1 Haziranda ulamas zerine Dileri Komiseri ierin 2 Haziranda karlk vermise de, bu Trkiyenin bekledii cevap saylmazd.16 ierinin cevabndan nce, Meclisin almasn mteakip kurulan hkmette Hariciye Vekilliini stlenen Bekir Sami (Kunduh) Bey bakanlndaki bir heyet Moskovada grmeler yapmak zere 11 Maysta Ankaradan hareket etmiti. Trk delegelerince bu karmak ortamda Moskovada srdrlen grmeler sonunda, 24 Austos 1920de bir dostluk anlamas tasla hazrlanm; fakat, bu anlamann ve bunda taahht edilen yardmn geerli olabilmesi iin de Ermenilere Van, Mu ve Bitlis vilayetlerinden yer verilmesi art getirilmitir.17 Grmelerin kmaza girmesi zerine Yusuf Kemal Bey Anadoluya geri dnm ve 18 Eyll 1920 tarihinde Trabzondan ektii telle, dostluk anlamas projesini ve Bekir Sami Beyin raporunu Ankaraya bildirmiti.18 Bundan sonra ise Ermenilerin tutumlarnn giderek olumsuzlamas zerine, Dou cephesinde 28 Eyll 1920 gn balayan ve sratle gelien ileri harekat neticesinde 30 Eyllde Sarkam ve Merdenek ele geirilmi19 bunu mteakip bir aylk bir beklemeden sonra 28 Ekim 1920de balayan ikinci bir harekt ile 30 Ekimde Kars geri alnm 20 ve 2/3 Aralk 1920de Ermenilerle yaplan Gmr Antlamas neticesinde Sovyetlerle aramzda anlamazlk tekil eden bir konu ortadan kaldrlmtr.21 Trk birliklerinin doudaki harekt gerekletirmesinden evvel, Maysn son haftasnda Sovyetler Birliinden resmi olmayan ilk temsilci Ankaraya gelmiti. Bunu bakatip derecesinde Umpal Angarski bakanlnda kalabalk bir heyetin Trkiyeye gelmesi takip eder. Bundan sonra da 21 Kasm 1920de Moskova Bykeliliine tayin edilen Ali Fuat (Cebesoy) Paa ile birlikte ktisat Vekili Yusuf Kemal ve Maarif Vekili Rza Nuri Beylerden oluan kalabalk bir heyet 1920 yl Aralk ay banda Ankaradan ayrlr.22 lk Rus elisi de ayn tarihlerde Trkiyeye gelmek zere hareket etmiti. Moskovaya varan heyet 16 Mart 1921de Trk-Rus dostluk anlamasn imzalar.23 Bylece Sovyetlerle olan iliki ekillenmi ve Dou Cephesinin kuvvetlenmesi zerine Batdaki birliklere de yardm edilebilmitir. Yukarda zetlemeye altmz Trk-Sovyet yaknlamas beraberinde baz yeni durumlar da getirir. yle ki, bu ilikiler sonucu doan ortamda Ankarada, komnizmin ok iyi karland bir hava esmeye ve her ne pahasna olursa olsun Sovyetlerle anlamann ve uyumann tek kar yol olduu savunulmaya balanmt. Gerek Mecliste gerekse Hakimiyet-i Milliye gazetesinde kan yazlarda bu hava grlmekteydi.24 Balangta Trk Sovyet ilikilerini tereddtle karlayan Kazm Karabekir Paa; imdiye kadar Boleviklerle temas etmek veya etmemek, yani dostluk ve dmanlk cereyanlarna imdi bir de Trkiyede Bolevik tarz- idaresi lzumu daha mhim ve muhlik surette karm oluyordu25 demekteydi.

1047

Bu yaknlama Trkiye asndan Sovyet yardmn temin etme fikrinden kaynaklanrken, Sovyetler asndan da Mttefiklere kar sava dolayl yollardan yrtmek dncesinden kaynaklanyordu. Bu yaknlamann iedolojik mahiyetteki ikinci yn ise, pek belirgin olmamakla birlikte, aadaki konular ilke olarak ileri srlebilir. Sovyetler Trkiyeye yardm ederken, Anadolunun Bolevikletirilmesi yolunda srarl davranmamlar; ancak, Asyadaki lkelerin Milli Demokratik Devrimlerini destekleyerek onlarn sosyalist aamaya kendiliinden yaklamasn dnmlerdir. Milli Mcadeleyi yrten komutanlar ise, meseleye sadece yardm temin etmek fikriyle yaklamlar; bunun temin edilmesinin Boleviklemek artna balanmas halinde, iktidarn kendi ellerinde kalmas artyla buna raz olur gibi grnmler, bu arada pek ou Sovyetlere ho grnmek dncesiyle hareket eden Anadoludaki solcu gruplara yeil k yakmlardr. te, Yeil Orduda bu sol gruplardan birisi olarak deerlendirilebilir. Sovyet yardmnn Boleviklemek artna bal olmadnn anlalmas ve Yunan ileri harekatnn kademeli olarak durdurulmas zerine Milli Mcadelenin komutanlar sol gruplara kar msamahakar davranlarna yava yava son vermiler ve bir sre sonra da Bat ile yaknlama politikas iine girdiklerinden bu tr hareketleri bastrma yoluna gitmilerdir. Yukarda sylediimiz gibi Batl byk devletlerce Birinci Dnya Sava sonras her taraftan igale urayan Osmanl mparatorluundan Avrupa modeline uygun bamsz bir Trk Milli Devleti kurmak amacnda olan Mustafa Kemal Paa bu amacnn ifadesi olan Misak- Milliyi d politikasnn temel dayana yapm ve bunu gerekletirme yolunda Sovyetler ile imzalanan antlama ile nemli bir adm atmt. Bylece Mondros Mtarekesi sonras Paris Bar Konferansnda gizli antlamalar erevesinde amellerini gerekletirmeyi deneyen Batl devletler, bunun mmkn olmadn, Anadoludaki hareketin Douda Ermenilere ve Batda Yunanllara kar kazand zaferler sonrasnda Milli hareket ile diplomatik temas yolunu amlar ve Londra Konferansna uzun tartmalardan sonra Ankarann arlmas gereklemitir. Trkiye Byk Millet Meclisinin karar ile Dileri Bakan Bekir Sami Beyin bakanlnda bir heyet ile Londra Konferansna katlnmtr. Bu konferanstan Batl devletlerin bekledii Sevres Antlamasnda baz deiiklikler yapmaktr.26 phesiz Ankara Batl devletlerin niyetini biliyordu. Ama bu konferans Ankarann Misak- Milliyi ve isteklerini dnya kamuoyuna duyurmas iin iyi bir frsatt ve bu kullanlmalyd. Oysa 21 ubattan 12 Mart 1921 tarihine kadar devam eden grmelerde Ankarann Misak- Milliyi gerekletirmedeki kararll grlecektir. Nitekim Ankara temsilcisi olan Bekir Sami Beye bu konuda kesin talimat vermitir. Ankarann bu talimatna yani Misak- Milli ilkelerinden kesinlikle taviz verilmemesi yolundaki uyarsna ramen Bekir Stk Bey ile ngiliz, Fransz ve talyan temsilcileri arasnda grmeler yaplm ve antlamalar imzalanmtr. Ankarann istedii; Trakyada 1913 snrlarna dnlmesi, Bat Trakyann Trkiyeye braklmas, zmirin igaline son verilmesi, stanbuldan Batl devletlerin ekilmesi, Boazlarn Trk egemenliine braklmas idi. Oysa Bekir Sami Beyin Ankara ile grmeleri ve Trkiye Byk Millet

1048

Meclisinin onayn almadan imzalad antlamalar ile Anadoludaki Milli Mcadelenin zerine oturduu bamszlk ve milli devlet ilkelerini gzetmeyen, smrgeci anlayn devamn ve Anadolunun paylalmasn ngren bir anlay yatyordu.27 phesiz Bekir Sami Beyin imzalad bu antlamalar Ankara tarafndan onaylanmam ve kendisi Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan iddetle eletirilmitir. Londra Konferansnda isteklerini gerekletiremeyen Batl devletler Yunanllar ileri harekta geirerek amalarn gerekletirmek istemilerdir. Ama bilindii gibi kinci nn, Sakarya Meydan Muharebesi ve son darbeyi Bakomutanlk Meydan Muharebesi ile yiyen Yunan birlikleri Anadoludan kartlmtr. Btn bu gelimeler boyunca diplomasiyi ve grmeler yolu ile amalarn gerekletirmek isteyen Milli hareket ve onun nderi Mustafa Kemal Paa her seferinde Sevrden ufak ufak taviz verme ile karlamtr. Oysa Anadoludaki hareketin istedii iinde yaanlan dnyada dier milletlere gsterilen sayg ve anlayn Trk Milletine de gsterilmesi ve onun hakl isteklerinin karlanmasdr. Ama bu sre boyunca talyanlar Antalya blgesinden ncelikli olarak ekilmeye balamlar ve daha sonra Franszlar ile uzun sren grmeler neticesinde 20 Ekim 1921de Ankarada bir antlama imzalanmtr.28 Ankara tilafnamesi ile Fransa ile savaa son veren Ankara bylece Sovyetler Birlii ile yaplan antlamadan sonra Dou snrlarnn gvenlii yannda Gney snrlarn da gvenlik altna alyor ve bylece buradaki birliklerini Bat cephesine kaydrma imkan elde ediyordu.29 phesiz bu antlamann siyasi anlam daha da nemliydi. Bylece Ankara, Fransa ve talya ile anlaarak ngiltereyi yalnz brakm oluyordu. Batl bir devlet tarafndan tannan Ankarann bu diplomatik baars sava sonras uygulanan politikalarn ve Paris Bar Konferansnda ngilterenin yrtt politikalarn ve Anadoluya ynelik Yunanllar destekleyerek yrtt stratejilerin de iflas demekti. phesiz diplomasi alanndaki bu baarnn siyasi alandaki getirileri yannda talya ve Fransadan salanan askeri malzemelerin temini gibi baka ynleri de vard. Bylece Batl lkelere kar Mustafa Kemal Paann yrtt d politika Sovyetlere dayandrlrken bir yandan da Batl gler arasndaki fikir ayrlklar ve kar atmalarndan da ok iyi yararlanlm ve bu fark edilerek Batl gler arasndaki farkllklar yrtlen diplomaside ok iyi kullanlm ve bundan olumlu sonular alnmtr.30 Ayrca Anadoludaki Milli hareket Batnn bask veya boyunduruu altnda bulunan slam lkelerinin desteini kazanmak iin slam faktrn, yani dini temay da kullanmtr. zellikle Hindistan Mslmanlarnn yarattklar hilafet akm belli bir lde etkili olmutur. Bu akm Trk tezini ve haklln dnya kamuoyuna duyurmak yannda, Trk Milletine en zor anlarnda maddi ve manevi yardmda bulunmutur. Yine Ankara Hkmetinin Afganistan ile antlama imzalamas, Suriye ve Iraktaki direni yanls kii ve gruplarla ibirliine girmesi ngiltere ve Fransay tedirgin etmitir.

1049

Gerekten de bu srada slam lkelerinde Trk Milli Mcadelesi, Mslman milletlerin Bat egemenliine kar bakaldrnn ncs olarak grlmeye balanmtr. Gelimelerden zellikle ngiltere ve Fransa etkilenmitir. Douda genel bir slam htilalinin korkusuna kaplmlardr. Sonuta Milli Mcadele Dneminde bizzat Mustafa Kemal Paa tarafndan ynlendirilen Trk d politikas yeni ve milli bir devlet kurma abasdr ve bir anlamda Trkiye Cumhuriyetinin kurulu diplomasisini oluturmutur. Milli Mcadelenin askeri ve diplomatik safhasn baaryla sonulandran Trkiye, Lozan Bar Antlamas ile sava sonras statkoyu deitiren ilk lke olarak uluslararas alanda resmen tannmtr. B. Atatrk Dnemi Trk D Politikas (1923-1938) Milli Mcadele Dneminin d politikadaki temel hedefi olan yeni ve milli Trk Devletini milletleraras alanda tantma ura, bir anlamda Trkiye Cumhuriyetinin kurulu diplomasisini oluturmutur. Milli Mcadele sonrasn Cumhuriyetin d politikas olarak deerlendirmek mmkndr. Dnemin d politikasnn temel ilkesi bamszlktan hibir ekilde taviz vermemek zerine kurulmutur. phesiz Mustafa Kemal Paa liderliinde balayan Milli Mcadelenin temel amac sava sonras dalan yer yer igale urayan imparatorluktur. Avrupa modeline uygun bamsz bir Trk Milli Devleti kurmakt. Bunun formle edilmesi Misak- Milli ile salanm ve hareket kendisine snrl ve gereki bir hedef koymutu. Milli Mcadele srasnda yrtlen d politikada temel zellik olarak bu gerekilii ve hedeflerin tutturulmasndaki ustalk ile kendini gstermiti.31 Trkiyenin modern anlamda bir milli devlet olarak uluslararas platformda hukuki stat kazanmas Lozan Konferans ile gerekleecektir. Atatrk dneminde d politikada Lozan sonras yeni devletin uluslararas platformda onaylanmas dorultusunda uluslararas toplantlara katlma, devlet bakanlar seviyesinde ziyaret gibi sreler ile iki sava aras dnemde hakim olan balantszlk politikas yrtlmtr. Dier yandan Trkiyeye ynelik tehditlere karn uluslararas g dengesi sisteminin kurallar erevesinde ittifaklara giriilmitir. Yine 1923-30 yllar arasnda daha ok Lozanda halledilemeyen sorunlarn zm iin harcanan abalar arlkl olarak Trk D Politikasn megul etmitir. Bunlar, ngiltere ile Musul Sorunu, Fransa ile Kapitlasyonlar ve dier sorunlar, Yunanistan ile Ahali Mbadelesidir. Birinci Dnya Sava sonras uluslararas politikada sava kazananlar ve kaybedenler arasnda bir kutuplama yaanmtr. Galip devletler sava sonras oluturulan uluslararas dzenin devamn isterken; maluplar kendilerine dikte ettirilen ar artlar tayan anlamalara tepki gstererek statkoyu deitirmek zere revizyonist bir tutum benimsemilerdir. ki sava aras dnemde revizyonist ve anti-revizyonist olarak belirlenen bu kutuplamada Trkiye, savatan yenik kanlar arasnda bulunmasna ramen revizyonist bir politika izlememitir. Trkiyenin byle bir tutum

1050

benimsemesinde phesiz verdii milli kurtulu mcadelesinin zaferle sonulanmas ve Lozanda yaplan anlama ile Svres Antlamasn geersiz klacak bir sonuca ulamasnn etkisi vardr. Bunun yan sra yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinin ekonomik, sosyal ve dier alanlarda gerekletirdii kkl deiiklikler ve Atatrkn uygulamaya koyduu inklaplar ile Trkiye hep ada Bat medeniyeti seviyesine ulamay ideal olarak benimsemitir. Bu srekli politika tarihleri arasnda Batnn yer almasn beraberinde getirmitir. Bu temel yneli gvenlik ve toprak btnlne ynelik bir tehdidi karlamak ile snrl geici bir tarih deil, srekli bir politika tarihidir. Bu tavrn doal sonucu olarak Bat ile btnlemenin gereklemesi hedeflenmitir. phesiz Trkiyenin Batya ynelik d politika tarihinin temelinde tarihi srecin etkisi vardr. Yenileme ile balayan srecin aslnda kanlmaz sonucudur. Bylece Osmanl mparatorluu yerine bir milli devlet kuran yeni ynetim 28 Ocak 1920 tarihli Misak- Millide belirtildii gibi artk bir mparatorluk deildir. Onun yerine Milli bir devlet kurulmutur. Atatrk Dnemi Trk D Politikasna bal olarak lkelerle yrtlen ilikilerle Lozanda halledilemeyen problemlerin zmne gemeden dnemin aadaki balklar altnda toplanabilecek olan d politika ilkelerine ksaca deinmekte sanrz yarar vardr. C. Atatrkn D Politikadaki Temel lkeleri 1. Gerekilik Atatrkn d politikas gerekidir. Bo hayaller peinde komaz. Maceraclktan uzak durmay hedefler. Bunun yannda milli karlar gerekletirmede kararl olmay amalar. Atatrkn kendi deyiiyle Byk hayali iler yapmadan yapm gibi grnmek yznden dnyann dmanln, kt niyetini, kinini bu milletin ve memleketin zerine ektik Biz byle yapmadmz ve yapamadmz kavramlar zerinde koarak dmanlarmzn saysn ve zerimize olan basklarn arttrmaktan ise, tabii duruma meru duruma dnelim. Haddimizi bilelim diye zetledii bir anlaytr. 32 Sonuta Trk milletinin gcn ve imkanlarn bilmek kadar karsndaki devletlerin ne yapacaklarn veya ne yapamayacaklarn gerek ve doru ekilde deerlendirmi olan bir uygulama grlr. phesiz bu gerekilik beraberinde artlar ne olursa olsun sonuna kadar direnmeyi ngren cesur ve onurlu bir gerekiliktir. Burada teslimiyetilik ve ylgnlk yoktur. Nitekim Atatrk 8 Temmuz 1920 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisinde yapt konumada memleketimizin ellide biri deil, her taraf tahrip edilse her taraf ateler iinde braklsa biz bu topraklarn zerinde bir tepeye kacaz ve oradan savunma ile megul olacaz diyerek bu konudaki kararlln gstermitir.33 2. Bamszlk Bamszlk ilkesi dier lkelerle olan ilikilerde gen Cumhuriyetin bamszlnn korunmasna zen gsterilmesini hedeflemitir. Osmanl Dneminin iktisadi, siyasi, mali ksacas her ynden da baml ynetimlerini grm olan yeni Trkiyenin lideri Mustafa Kemal Paa iin kurulan devletin

1051

gerek bamszl en nde gelen amat. Bu bamszlk siyasi, iktisadi, mali, askeri ve kltrel adan bamszlkt ve bunlardan dn verilemezdi. Nitekim Atatrk bamszlktan ne anladn yle ifade ediyordu: Tam bamszlk denildii zaman, elbette siyasi, mali, iktisadi, adli, askeri, kltrel ve benzeri her hususta tam bamszlk ve tam serbestlik demektir. Bu saydklarmn herhangi birinde bamszlktan mahrumiyet, millet ve memleketin gerek manasnda btn bamszlndan mahrumiyet demektir.34 Bu ilkeden hareketle gerek Milli Mcadele sresince Batl devletlerle yaplan grmelerde gerekse Lozan Bar grmeleri sonrasnda bamszlk ilkesine glge drlebilecek her konuda kararl davranlmtr. lkenin artlar gerei daha sonra yaplan anlamalarda ise yeni Trkiye Devleti gen cumhuriyet kendisine yaplan dayatmalara mahkum olmadn, ama onun yerine zgr iradesi ile ve kendi rzas ile kabullendii ittifaklara ve ykmllklere girmitir. Kabul edilebilecei gibi bu tr bir ibirlii lkenin bamszlna engel deildir. 3. Barlk Atatrk dnemi d politikasnn bir baka zellii ise onun bar esas almasdr. Bunun yine en gzel rnei Milli Mcadele yllarnda verilmitir. Sava ortam ierisinde bile grmeler yoluyla bar temin iin abalar srdrlmtr. Bir asker olarak savan ne demek olduunu en iyi bilen kii olarak Mustafa Kemal Paa Ben harpi olamam. nk harbin ackl hallerini herkesten iyi bilirim. demitir. Yine Mustafa Kemal Paa Harp zaruri ve hayati olmal ldreceiz diyenlere kar, lmeyeceiz diye harbe girebiliriz. Lkin millet hayat tehlikeye uramadka harp bir cinayettir.35 demitir. Atatrkn barl yine onun syledii Yurtta Sulh Cihanda Sulh sz ile Trk D Politikasnn bir ilkesi haline gelmitir. Blgesinde bar korumada zerine deni gerekletiren gen cumhuriyet dier yandan teslimiyeti ve pasifist bir politika da izlememitir. Yani bar iinde yaamak iin gerekli hazrlklar yapmak, gerekirse bar iin savaa hazr olmak dorultusunda hareket edilmitir. Sonuta Atatrk dnemi d politikas barlk gerei saldrgan olmayan ve dier lke ve toplumlarla uyum iinde dnya barnn korunmas dorultusunda politikalarn uyguland bir dnem olmutur.36 4. Gvenlik Politikas vettifaklar Sistemi Baarl bir asker ve iyi bir devlet adam olan Mustafa Kemal Paa gen cumhuriyetin kuruluu sonras onun iktisadi, sosyal ve kltrel yaplanmas iinin nemini srekli vurgulamtr. Dier yandan gen cumhuriyetin kendini koruyabilmesi yani savunmas iin gerekli gvenlik nlemlerini almasnn gereine inanan Atatrk, Trk milletinin kendi gcne dayal askeri ve ekonomik adan yeniden yaplanmas iin almalarda bulunmutur. Bu anlamda askeri harcamalar ve ordunun modernlemesi lkenin ekonomik yaplanmas ile e zamanl olarak yrtlmtr. lkenin kendini savunacak gce ve iradeye sahip olmas gerektiini Atatrk yle vurgulamtr: Bugn vardmz barn ebedi bar olacana inanmak safdillik olur. Bu o kadar nemli bir gerektir ki, ondan bir an bile gaflet, milletin hayatn tehlikeye sokar. phesiz hukukumuza, eref ve

1052

haysiyetimize sayg gsterildike mukabil saygda asla kusur etmeyeceiz. Fakat, ne are ki, zayf olanlarn hukukuna saygnn noksan olduunu veya hi sayg gsterilmediini ok ac tecrbelerle rendik. Onun iin her trl ihtimallerin gerektirecei hazrlklar yapmakta asla gecikmeyeceiz. 37 Atatrkn bu sznde de grlecei gibi barn korunmasnda gsterilen kararlln gvenlik ile ilgili hazrlklarn yaplmas ile tamamlanacana olan inan vurgulanmaktadr. Barn korunmas iin Trkiyenin gcnn yetmeyecei alanlarda lkenin gvenliini salamak iin uluslararas politika gerei denge politikalar yine blgesel bar iin ittifaklar yaparak lkenin gvenliini salamak ilke olarak benimsenmitir. Yukarda deindiimiz gibi sava sonras mevcut statkodan memnun olan ve onun devamn isteyen lkelerden yana bir tavr benimseyen Trkiye, Atatrk dneminde bu dorultuda hareket etmi ve lkenin gvenlii iin ileride deineceimiz gerekli grd ittifaklar yapmaktan kanmamtr.38 5. Batclk Batl glere kar savalmasna ramen yeni kurulan cumhuriyet her frsatta Bat ile yaknlamay salayacak bir yol izlemitir. phesiz bunda Atatrkn Trkiyeyi adalatrma yolunda takip ettii ve uygulamaya koyduu politikalarn da rol olmutur. Yeni Trkiye kendisine hedef olarak en gelimi lkeler dzeyine kma ve onun tesine gitmeyi belirleyince, bu dorul tuda Bat lkeleriyle ilikileri gelitirme bir paralellik arz etmitir. Bu politikalarn kanlmaz sonucu olarak Bat lkeleri ile iyi iliki ve ada medeniyetin bir paras olma yolunda bir Trkiye grlmtr.39 Byle bir yaknlamann Osmanl Devleti dnemine uzanan gerek Batllama gibi kltrel gereke lkenin jeopolitik konumu nedeniyle gvenlik endielerinden kaynaklanan denge politikas gibi siyasi bir ynnn olduunu sylemek mmkndr. 6. Aklclk Aklclk ilkesi dorultusunda yeni devlet uluslararas hukuka bal kalmtr. Atatrkn Trkiyesinin d politika anlay ideolojik domalara, nyargl saplantlara deil, akl ve bilimi esas alan bir izgi zerine oturtulmutur. Bu balamda uluslararas ilikilerde, tarihi dostluk ve tarihi dmanlk yerine deien artlar ve karlkl yarar ilikileri esas alnmtr. Bu balamda Trk D Politikas Batl lkelere kar Sovyetler Birliine kar dayandrlmtr. Mustafa Kemal Paann amalarnn farkl olduunu dile getirdii iki lkenin karlar gerei ortak hareket etmesi anlayna dayanan iliki ile Misak- Milli Sovyetler Birlii tarafndan tannmtr.40 Yine gerekiliin bir ifadesi olarak Milli Mcadele dneminde Batl devletlerin smrgeleri durumundaki slam lkelerinin desteini kazanmak iin slam faktrnden, yani dini temadan da yararlanlmtr. zellikle Hindistan Mslmanlarnn yarattklar hilfet akm belli bir lde etkili olmutur. 41 Nitekim Atatrk siyasi, sosyal ve ekonomik dzeni ok farkl olan lkelerle dostluk kurabilmi ve bar iinde bir arada yaayabilmenin rneklerini vermitir. Yine Atatrk aklc yaklam ile iki sava aras dnyada deien artlar ve deien dnya konjonktrn iyi takip ederek bu dorultuda yeni politikalar retmi ve milli amalar gerekletirmitir.

1053

Yukarda saylan ilkelere phesiz uluslararas adil bir dzen kurma, smrgecilie kar olu ve hukuka ballk gibi ilkeler de eklenebilir. Bunlarn dnda bamszln ve toprak btnln korumak anlamnda Trkiyenin gvenliinden duyduu endie onun d politikasna etki etmitir. 1923-30 yllar aras Bat ile olan problemleri nedeniyle (Bu dnemin problemleri olarak Lozanda halledilemeyen Irak Snr yani Musul Sorunu, Osmanl Borlar ve Yunanistan ile yaplacak Ahali deiimi, patrikhane ve patriklik, yabanc irketlerin milliletirilmesi, yabanc okullarda okutulacak Trke derslerine ilikin problemler saylabilir.) Batl lkelere ekince ile yaklaan Trkiye, zellikle 1925 ylnda Sovyetlerle imzalad saldrmazlk pakt ile Sovyetlere yaklamtr. 1930 sonras ise talyadan duyduu endieden ve talyann yaylmac politikalarna kar Bat ile iyi ilikiler iine girmitir.42 Trk d politikasna yn veren etkenlerden bir dieri ise Trkiyenin corafi konumuna bal olarak yani Trkiyenin Sovyetlerle komu oluu, boazlarn Trkiyenin kontrolnde oluu ve Trkiyenin ekonomik ve stratejik adan nemli bir Ortadou lkesi oluu gibi nedenlerle d politika belirlenmesinde bu konuma bal politikalar retilmitir. Trkiyenin d politikasnn belirleyicisi olan bir baka etmen ise ynetim felsefesidir denilebilir. Mustafa Kemal Paann nderliinde balatlan ulusal kurtulu sava Batl devletlere kar verilmi olmasna karn Batl devlet anlayn ve Batl modele kar bir hareket olmamtr. Tam tersine Trk bamszlk hareketi Batnn fikirleri ile Batya kar mcadeleye girien ilerici, liberal ve milliyeti eleri ieren bir anlay benimsemitir. te bu anlay dorultusunda lkeleri eitli ama uygarl gren Mustafa Kemal Paa, bu balamda 1930lu yllardan balayarak Batl devletler ile iyi ilikiler kurmutur. Hatta iyi ilikilerden te Avrupa topluluu iinde yer almak amalanm denilebilir.43 Son olarak Trk d politikasna etki eden bir dier unsur olarak, Trkiyenin incelediimiz dnemde yaad ekonomik zorluklar verilebilir. Trkiyeyi Batya ynelten nedenler sadece yukarda deindiimiz talyann yaylmac emelleri ve yeni Trkiyenin nderinin yeni ynetim felsefesi deildir. zellikle 1929 ylnda dnyada yaanan ekonomik bunalm ve bunun Trkiyeye yansmas da bu ynelie etki etmitir. Trkiye 1923-30 yllar arasnda zel giriim ile kalknmay esas alan politikalar uygulamaya koymu ama 1930 sonras devletilie ynelmitir. Ama bu yneli, Trkiyeyi Sovyet modeline deil tam tersine o gnlerde Batda yaygnlaan devlet mdahaleciliine ve dolaysyla Batl sermayeye ve yardma yneltmitir. lkelerini ve d politikasna belirleyici olarak etki eden etmenlerini akladmz Atatrk dnemi Trkiyesinin, Lozan Antlamas sonrasnda halletmeye alt problemleri ve bu dorultudaki gelimeleri gzden geirebiliriz.44 D. D likiler 1. Trk-Yunan tabliAnlamazl

1054

Lozan Konferansnda, Trkiyede kalan Rumlarla, Yunanistanda kalan Mslmanlarn deiimi meselesi ele alnm ve bu konuda 30 Ocak 1923te bir szleme ve protokol hazrlanmt. Buna gre, Trkiyede kalan Rumlarla, Yunanistanda kalan Mslman-Trklerin deiimi yaplacak, ancak; 30 Ekim 1918den nce stanbul Belediye snrlar iinde yerlemi (tabli) bulunan Rumlarla, Bat Trakya Trkleri bu deiimin dnda tutulacak, yani bunlar yerlerinde kalacaklard. Bu szlemeyi uygulamak zere de Trk ve Yunan temsilcilerinden oluan bir komisyon kurulacakt. Ancak komisyonun faaliyete gemesinden sonra Yerlemi (tabli) deyiminin kapsam konusunda Trk ve Yunan temsilcileri arasnda anlamazlk kt. Trkiyeye gre deyimin manas Trk kanunlarna gre tayin edilecekti. Yunanistan ise buna kar karak stanbulda olabildiince fazla Rum brakabilmek iin 30 Ekim 1918den nce herhangi bir ekilde stanbulda bulunan her Rumun yerlemi saylacan ileri srd.45 Milletleraras Adalet Divannn yapt yorum da anlamay salayamaynca Trk-Yunan ilikileri gerginleti. Yunanistan Bat Trakya Trklerinin mallarna el koyarak buralara, Trkiyeden gelen Rumlar yerletirmeye balad. Buna karlk Trkiyede stanbul Rumlarnn mallarna el koydu. Gerginliin trmanmas zerine iin grmeler yoluyla zmlenmesi, iki taraf iin de uygun olduundan 1 Aralk 1926da bir antlama imzaland. Fakat bu antlamann uygulanmas da kolay olmad. Birok gerginlikler ortaya kt. Sava havas esmeye balad. Fakat, Venizelos bir savan Yunanistana getirecei skntlar dnerek tutumunu yumuatt ve Ankarann da buna karlk vermesi zerine 10 Haziran 1930da Ahali anlamazln zmleyen yeni bir antlama imzaland. Bu antlama ile doum yerleri ve tarihleri ne olursa olsun stanbul Rumlar ile Bat Trakya Trklerinin hepsi tabli deyiminin kapsam iine alnd. Bu suretle Lozandan beri devam etmekte olan anlamazlk da sona ermi oldu. Yunanistan ile Trkiye arasnda yine tabli sorunu ile balantl olarak ortaya kan bir baka problem Patriklik konusudur. Lozanda Trk temsilcilerinin Patriklii, Trkiye dna karlmas yolundaki srarl istekleri Batl lkelerce kabul grmemi ve Lozan Antlamasnda bu konuda bir hkm yer almamtr. Yalnz Patrikin siyasetle uramamas konusunda szl bir antlamaya varlmt. 1924 ylnda boalan Patriklik iin yaplan seimi kazanan kiinin mbadele kapsamnda yer almas zerine Trkiye itiraz etmi ve 1925 ylnda yaplan seim ile mbadele kapsamna girmeyen bir Patrik seilmitir. Lozan Antlamasnn uygulanndaki bu problem dnda Yunanistann zellikle Anadolu macerasndaki urad yenilgiyi hazmedememesi ve Trkiyeye ynelik olarak talya-Yunanistan ibirlii ve Yunanistann Trkiyeye kar iyi niyetli olmadn gsterir tavrlar ile artan gerginlik, 1930lu yllarda zellikle Bulgaristann blgesinde izlemeye balad Revizyonist tutum sonras Trkiye ile Yunanistan Babakanlarnn karlkl ziyaretleri ile balayan scak ilikilere zemin hazrlad ki bu 1954 ylna kadar devam edecektir.46 2. Musul Sorunu

1055

Musul sahip olduu zengin petrol kaynaklar nedeniyle Batl devletlerin ilgisini ekmeye 19. yzyl sonlarndan itibaren balamtr. zellikle ngiltere, Birinci Dnya Sava srasnda tilaf devletlerinin dier yelerini Musulun kendisine verilmesi konusunda ikna etmitir. Osmanlnn paylalmasn esas alan ve Birinci Dnya Sava srasnda tilaf devletleri arasnda yaplan gizli antlamalar dorultusunda ngiltere blgeye ilgisini srdrerek Musul ve evresinde eitli blc abalara girimitir. Sonuta ngiltere Osmanl mparatorluu asndan savaa son veren 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mtarekesinin imzaland tarihte, Trk birliklerinin kontrolnde olan blgeyi Mondros Mtarekesinin ruhuna aykr biimde 11 Kasm 1918de igal etmitir. Bundan sonra ise blgeyi elinde tutabilmek iin her trl abay gstermitir. Nitekim Osmanl Devleti ile imzalad Svres Antlamasnda ngiltere konuyu lehine halletmitir. Ama Anadoluda Mustafa Kemal Paa nderliinde balatlan Kurtulu hareketi yaynlad Misak-i Millide Musulu vatann bir paras saym ve Anadoluda kurulan hkmet ise her platformda Sevres Antlamasn tanmadn aklamtr. Kazanlan zafer sonras balatlan Lozan bar grmelerinde ngilterenin Musulu brakmamak konusundaki srar srm ve antlamann tehlikeye girmemesi iin Musul Sorununun daha sonra taraflar arasnda grmeler ile halledilmesi uygun grlmt.47 Lozan Antlamasnn nc maddesinde Trkiye ile Irak arasndaki snr sorununun dokuz ay iinde Trkiye ile ngiltere arasnda bar yollardan zlecei hkm yer alyordu. Bu hkm gerei Trk-ngiliz grmeleri 1924 yl Mays aynda balamtr. Bu konferansta Trkiye nfus asndan, siyasi, tarihi, corafi, askeri ve stratejik nedenlere dayal hakl gerekelerini ne srerken ngiltere Musulun kendi mandaterlii altndaki Iraka braklmas konusunda srarn srdrm ve bunun yannda Trkiyeden Hakkariye kadar uzanan toprak talebinde bulunmutur.48 Bu durumda konferans 5 Haziran 1924 ylnda bir sonuca varmadan dald. Lozan Antlamasnn ilgili hkm, bu grmelerin baarszl durumunda sorunun milletler cemiyetine gtrlmesini ngryordu Balangta yesi olmad stelik tamamen ngiliz kontrolnde olan bir organizasyondan Trkiye lehine bir karar kmayacana olan inancndan dolay tereddt geiren Trkiye sonunda sorunun Milletler Cemiyetinde grlmesine raz oldu. Musul sorunu Milletler Cemiyeti Konseyi tarafndan 30 Eyll 1924te grlmeye baland. Bu grmeler srerken Trk-ngiliz ilikileri iyice gerginleti ve Milletler Cemiyeti Trkiye ile ngiltere arasndaki snr ekimesine 29 Ekim 1924 Trkiye-Irak geici snrn tespit ederek zm buldu. Daha sonra sorunu zmek ilgili devletler ile grmeler yapmak zere bir uluslararas komisyon oluturuldu. Milletler Cemiyeti Konseyi tarafndan kurulan komisyon Konseye Musulun ngiltere mandas altndaki Irakn bir paras saylmas gerektiini ve Trkiye ile Irak arasndaki snrn da Brkselde belirlenmi bulunan izgiden geeceini bildiren bir karar ald. Trkiye Komisyonun kararn

1056

tanmadn ve konseyin bu biimde kesin bir karar alma yetkisinin bulunmadn belirterek, balayc bir karar iin ilgili taraflarn olumlu oylarnn alnmas gerektiini bildirdi. Ama konsey 16 Aralk 1925 tarihinde l komisyonun raporunu benimsedi. Bu srada Trkiyede i siyasi hayatta birtakm olumsuzluklar yannda lkenin dousunda ubat 1925te kan eyh Sait syannn bastrma ura veriliyordu. Trkiye her eye ramen bu karar hemen tanmad. Ancak, Musul Sorunu ile Trkiye ilk kez daha Milli Mcadele Dneminde olduu gibi uluslararas platformda yalnz kaldn ve Batl devletlerin sava yolu ile elde edemediklerini bask yolu ile elde etmeye altklarn grd ve bu yalnzlktan kurtulmak iin 17 Aralk 1925te Sovyetler ile bir tarafszlk ve saldrmazlk anlamas imzalad. Misak- Milli snrlar ierisinde yer almasna ramen Musulu geri almak iin gce bavurmaktan baka are kalmamt. Oysa lke ierisinde yaanan yeni yaplanma ve yukarda deindiimiz eyh Sait syan gibi i nedenler ile Misak- Milliden taviz saylabilecek geri adm atmak zorunda kalan Trkiye, 5 Haziran 1926da yapt anlama ile (Trkiye, ngiltere ve Irak Hkmeti) Musul ngilterenin mandas altndaki Iraka brakld. Buna karlk Trkiyeye Musul petrollerinden 25 yl sre ile %10 pay alnacakt. Ancak daha sonra yaplan bir dzenleme ile Trkiye bu paydan 500.000 ngiliz Liras karlnda vazgemitir.49 3. Balkan Antant Balkanlarda, Trk-Yunan anlamazlnn zmlenmesinden sonra meydana gelen

yaknlama bir ibirlii havas dourdu. 1929dan itibaren ortaya atlan Balkan Birlii fikri eitli organizasyonlarla uygulamaya konulmutu. Ancak bunun siyasi alana intikal etmesi pek kolay olmad. Arnavutluk ve Bulgaristann mevcut statkoyu deitirmekten yana (revizyonist) olmalar, buna karlk; Trkiye, Yugoslavya ve Yunanistann statko taraftar bulunmalar anlamay geciktirmitir. I. Dnya Savandan hemen sonra ekonomik buhranlarla karlaan ve geni topraklar kaybederek Balkan lkeleri iinde savatan en zararl kan Bulgaristann Makedonya meselesini zmlemek amacyla Romanya ve Yugoslavya ile yapt temaslar bir netice vermemiti. Bulgaristanda 1923 darbesiyle Babakan Stambulskinin iktidardan uzaklamasndan sonra yeni yneticiler, onun uzlama politikasn terk ettiler. 1927den sonra Bulgaristann revizyonist bir politika takip etmeye balamas, Balkanlarda ibirliini zorlatran sebeplerden biridir. birliinin gecikmesindeki dier nemli sebep de Trkiye ile Yunanistan arasndaki kt ilikilerdi. Ancak 1930da Ahali mbadelesi ile ilgili anlamadan sonra ilikiler dzelmeye balaynca Balkan Devletleri arasnda yaknlama mmkn olabilmitir. Trkiye, bundan sonra Balkan Antantna varan grmelerde son derece aktif bir tutum taknd.

1057

Trk-Yunan ilikilerinin iyilemesinden sonra, 1930-1933 yllar arasnda Bulgaristann da katld Balkan Konferanslarnda yeni fikirlerin ortaya atlmas ve karlkl anlayn yaratlmas konularnda baz gelimeler salanmsa da, talyann basklar sonunda Arnavutluk ve Bulgaristan delegeleri konferanstan ekilmilerdir. Bulgaristann Balkan Birliine katlmasn engelleyen iki mesele vard: Aznlklarn haklarnn korunmas (Makedonyada nemli bir Bulgar aznlk vard), dieri ise Ege Denizine kabilmek iin Bulgaristana bir mahre (k) verilmesi. Ancak 1933te Trkiye ile Yunanistan arasnda imzalanan ve taraflarn Trakya snrn garanti eden Samimi Anlama Misak bu imkan ortadan kaldrmt. Trkiyenin davetine ramen pakt kendilerine kar bir oluum gibi deerlendiren Bulgarlar, Balkanlarda statkonun korunmasn amalayan bir ibirliine yanamayacaklardr. te yandan TrkYunan Antlamas Romanyay harekete geirecek ve Babakan Titulescunun Ankaray ziyareti srasnda 17 Ekim 1933te Trkiye ile Romanya arasnda Dostluk, Saldrmazlk, Hakem ve Uzlama Antlamas imzalanacaktr. Romanya, Bulgaristann revizyonist isteklerinden endie duyduu ve kendi deniz ticareti de Boazlardaki serbest geie bal bulunduu iin bu Antlamay menfaatlerine uygun bulmutur. Trkiyenin yapt bu ikili Antlamalar, Bulgaristanda tepkiyle karland ve Bulgar basn Trkiye aleyhinde bir kampanya balatt. Bulgaristann Balkanlarda statkonun korunmasna bu kadar sinirlenmesi Yugoslavyay endieye sevk etti. Trk Dileri Bakannn Belgrad ziyareti srasnda 27 Kasm 1933te bir Dostluk ve Saldrmazlk Antlamas imzaland. 1933 ylnda bu gelimelerin ortaya kmas tesadf eseri olmamtr. Zira, ayn yl Almanyada Nazi Partisinin iktidara gelmesi, Avrupada revizyonist gelimelere zemin hazrlamt. Balkanlardaki Alman ve talyan basks giderek artyordu. Arnavutluk talyann kontrol altna girmiti. Bu durumda Balkanlarda Trkiyenin nderliini yapt statkocu devletler aralarnda yaptklar ikili Antlamalar birletirerek drtl bir Pakt imzaladlar (9 ubat 1934). Bu Antlama ile devletler (Trkiye-Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya) snrlarn karlkl olarak garanti ediyorlar, birbirlerine danmadan herhangi bir Balkan devletiyle birlikte bir siyasi harekette bulunmamay ve herhangi bir siyasi Antlama yapmamay taahht ediyorlard. Antant ile birlikte imzalanan bir gizli Antlamayla da taraflardan biri bir Balkanl olmayan devletin saldrsna urarsa ve Balkanl bir devlet de saldrgana yardm ederse dier taraflar bu Balkanl devlete kar birlikte savaa gireceklerdi. Fakat bu protokole Trkiye, eer bir Rus-Romen atmas karsa Trkiyenin Romanyaya yardm etmeyeceini Sovyet Rusyaya bildirmi, Yunanistan ise protokoln kendisini talya ile bir atmaya gtrmeyecei konusunda rezerv koymutur. Fakat eitli sebeplerle zayf doan bu Antlama etkili bir ibirliinin domasn

salayamamtr. Trkiyenin d politikasnda blgede bar ve gvenlie ne kadar nem verdiini gstermesi bakmndan dikkat ekici bir Antlamadr.50

1058

4. Montreux (Montr)Boazlar Szlemesi Lozan Konferansnda tespit edilen Boazlar Statsnn yabanc gemilerin geii ile ilgili hkmleri Misak- Milli esaslarna uygun olmakla birlikte, Boazlarn silahtan arndrlmas, yani silahszlandrlmas Trkiyenin gvenlii asndan sakncalar douruyordu. Bu blgenin gvenlii Milletler Cemiyetinin gvencesi altndayd. Ancak zamanla Cemiyetin gvencesinin pek etkili olmad grlmt. talya, Habeistan igal etmi, Almanya Ren Blgesini silahlandrm, Avusturya ise zorunlu askerlii yeniden balatmt. Cemiyet ise bu gelimeler karsnda bir ey yapamamt. Bu durumda Trkiye, Boazlarn durumunun, deien dnya artlar nda yeniden grlmesini istedi ki, bu davran 1923-1939 arasndaki devrede, kuvvete bavurmakszn hakkn milletleraras hukuk kurallarna dayanarak aramada tek rnek olmutur. Nitekim Bat kamuoyunda Trkiyenin gerek blgesinde komular ile bar salamak zere kurduu ittifaklar ve gvenlik Antlamalar yapmas, gerekse uluslararas platformda yapc ve aktif rol stlenerek dnya barna katk yapar tavr ile Almanya ve talya rneini takip etmemesi, problemlerini Avrupal devletler ile grmeler yoluyla ve onlar artlarn deitiine ikna ederek sonu alma tavr takdir ediliyordu. 51 Trkiye bu isteini ilk defa 1933te Londradaki silahszlanma Konferansnda dile getirdi. 1934 ylnda Balkanlarda Yugoslavya-Bulgaristan yaknlamas ve ayn yl talyann Asya ve Afrikadaki emellerini Faist lider Mussolininin dile getirmesi zerine Trkiye bu isteini eitli vesilelerle dile getirmeye devam etti. Ancak bu istek 1936ya kadar byk devletlerce olumlu karlanmad. Atatrkn 1936da, Dileri Bakan Tevfik Rt Arasa, Boazlar Meselesini zmlemek iin durumu uygun grdn sylemesi zerine, Trkiye harekete geerek 11 Nisan 1936 tarihinde Lozan Antlamasna taraf olan devletlere birer nota gndererek szlemenin deitirilmesini istedi. Sovyetler Birlii bandan beri Trk tezini desteklemiti, ngilterede notaya uygun cevap verince, Fransada uymak zorunda kald. Boazlar rejimini deitirecek olan konferans, 22 Haziran 1936da svirenin Montr ehrinde topland. Trk tasarsna gre Trkiye, Boazlar blgesini silahlandrmak ve buralarda askeri kuvvet bulundurmak istiyordu. Bundan baka, Boazlar Komisyonunun da kaldrlmas isteniyordu. Bu esaslar dahilinde Trkiye, ticaret ve sava gemilerinin Boazlardan gei serbestliini baz artlar altnda kabul ediyordu. Sava zamannda Trkiye tarafsz olduu takdirde bu kaytlar altnda sava gemileri Boazlardan geebilecekti. Trkiye savata olduu takdirde sava gemilerinin geii Trkiyenin msaadesine tabi tutulacakt. 20 Temmuz 1936 tarihinde Montr Boazlar Szlemesi imzaland. Szleme 20 yl sreli idi. Ancak, taraflardan hibiri szlemenin feshedilmesi iin talepte bulunmadndan hala yrrlktedir. Bu szleme, iki dnya sava arasnda Trkiyenin bata Atatrk olmak zere Trk yneticilerinin nemli bir baarsdr. Trk yneticileri bu baary sorunu zamannda gndeme getirme, kararllkla savunma ve sabrla takip etme sayesinde elde etmilerdir.52

1059

5. Sdbat Pakt talyann bir yandan Habeistan igali ile Dou Akdenizde talyan tehdidini ortaya karrken, Asyada baz hedeflere yneldiini belirtmesi, de Trkiyeyi ngiltereye balanmaya gtrm, Ortadou devletleriyle ibirlii yapmak ve baz savunma tedbirleri almak zorunda brakmtr. Daha talyan-Habe Antlamazlnn banda, talyann blgedeki yaylmac emellerine kar tedbirler almak ihtiyacn duyan Ortadou devletlerinden rann teebbs zerine Cenevrede 2 Ekim 1935te Trkiye, ran ve Irak arasnda l bir Antlama parafe edilmiti. Trkiye tarafndan hararetle desteklenen bu Antlamay uygulama alanna sokabilmek hemen mmkn olmad. Ancak, ran ile Irak arasndaki snr Antlamazl ve Trkiye ile ran arasndaki hudut meseleleri halledildikten sonra bu mmkn olabildi. Zorlama tedbirleri konusunda talyann ald sert tutum ve Habeistann istilasnn gereklemesi bu devletleri birbirine yaklatran nemli bir unsur olmutur. 1937 ylnda ran ile Trkiye arasnda eitli konularda ibirliini amalayan Antlamalarn imzalanmasndan sonra Ortadouda Trkiyenin faaliyetleri artt. 7 Nisan 1937de Msr ile bir Dostluk Antlamas imzaland. Nihayet ran ile Irak arasnda snr Antlamazlklar Trkiyenin gayretiyle ortadan kalkt. Bu arada Afganistan da Antlamaya katlacan bildirince, 8 Temmuz 1937de Tahranda Sadabad Saraynda Trkiye-ran-Irak ve Afganistan arasnda Sadabad Pakt adn alan antlama imzaland. 5 yl sreyle imzalanan bu antlamayla taraflar; Milletler Cemiyeti ve Briand-Kellog Paktna bal kalmay, birbirlerinin iilerine karmamay, ortak snrlara sayg gstermeyi, birbirlerine kar herhangi bir saldrya girimemeyi taahht ediyorlard. Bylece Trkiye Batda ve Douda bir gvenlik sistemi kurmu ve kendisi iin nemli olan bu iki blgede bar politikasn kuvvetlendirmitir.53 6. Hatay Sorunu Sancak blgesinde Trkler nfusun ounluunu tekil ettikleri iin bu blge Misak- Milli hudutlar iinde idi. Ancak 20 Ekim 1921de Fransa ile yaplan Ankara tilfnamesi ile Hatay ve skenderun Trklerine muhtariyet ve kltrel bakmdan ayrcalk kazandrlmt. Suriyenin Fransz madats altna girmesinden sonra da Sancan bu stats srd.54 Suriye zerinden Fransz mandatsnn kaldrlmas iin Fransa ile Suriye arasnda 9 Eyll 1936da bir antlama yapld. Bu Antlamada Sancan kaderi de Suriye hkmetine braklyordu ve Suriye Sancakla ilgili tm sorumluluklar da Fransada alyordu. phesiz bu yeni durum hem Sancakta yaayan Trkleri hem de Trkiye Cumhuriyetini rahatsz etmiti. Halbuki Sancakta Trkler ounluktayd ve Trkiyenin Sanca Suriyeye terk etmemek hususundaki kararll bizzat Atatrk tarafndan dile getirilmiti. Trk hkmeti 9 Ekim 1936da Fransaya verdii bir nota ile durumu protesto etti. Trkiye Fransadan Suriye ve Lbnana tannan bamszln ayr bir blge olan skenderun Sancana da tannmasn istedi. Fransz hkmetinin 10 Kasmda verdii cevabi notada Trk grnn kabul edilemeyecei bildiriliyordu. Trkiyenin bu meselenin halledilmesi konusundaki

1060

srar zerine, Sancak meselesinin Milletler Cemiyetine gtrlmesi kararlatrld. Konu 14-16 Aralk 1936 tarihleri arasnda grld ve sve Temsilcisi Sandler raportr olarak tayin edildi.55 Sandler hazrlad raporda Sancak Meselesinin zm iin bir Komisyon kurulmasn teklif etti ve bu teklif kabul edildi.56 ngilterenin araclk etmesi zerine 26 Ocak 1937de iki hkmet arasnda bir prensip Antlamasna varld. ngilterenin arabuluculuk nedenlerinin banda ise Akdeniz dengesi asndan nemli iki lkenin arasnn almasn istemeyii, Trkiye ile ilikilerin dzelmesi ve Trkiyenin sorunu bar yolu ile halletmesini onaylamas gelmektedir. Bu prensip Antlamasyla skenderun ve Antakya iilerinde bamsz, fakat Suriye ile gmrk birlii halinde olan bir statye kavuturuluyor ve bir Anayasa ile idare edilen ayr bir varlk tekil ediyordu. Sancakn dileri baz artlar altnda Suriye Hkmeti tarafndan idare edilecekti. Trke resmi dil olacakt. 29 Mays 1937de Sancakn milli btnln teminat altna alan ve Trkiye-Suriye snrn tespit eden bir Antlama yapld. Ancak Sancakn bu yeni stats uygulanrken baz sorunlar kt. Sancakta seimlerin yaplmas srasnda baz hakszlklarn ortaya kmas zerine Trkiye duruma mdahale ederek, seim sisteminin dzeltilmesini istedi. Ocak 1938de seim sistemi deitirildi. Bu sralarda Avrupada sava tehlikesi gittike daha belirgin bir hale geliyordu. Fransa, Orta Douda gl bir devlet olan Trkiyeye yanamak zorunda kalmt. 3 Temmuz 1938de Sancakta skunet ve asayii salamak zere 6.000 kiilik bir kuvvet kurulmas ve bunun 1000inin Sancaktan, geri kalann Trkiye ve Fransa tarafndan salanmas kararlatrld. Antlamadan iki gn sonra Trk kuvvetleri Hataya girdi. Austosta yaplan seimler sonucunda 40 Mebusluktan 22sini Trkler kazand. Btn mebuslar Mecliste Trke yemin ederek greve baladlar. Meclis Sancaa Trke adyla Hatay Devleti adn verdi.57 Eyll 1938de kurulan Hatay Devleti bir yl kadar bamsz kaldktan sonra 29 Haziran 1939da son toplantsn yapan Hatay Meclisi, oybirliiyle Anavatana katlma karar ald. 58

E.

Atatrk Dneminde Trkiyenin Dier lkelerle Olan kili likileri

1. Trk-Sovyet likileri Osmanl Devletinin zayflamaya balamas ve ar I. Petronun Rusyada yapt reformlarn baarya ulamasyla bu devletin scak denizlere inme politikasn uygulamaya koymas hemen hemen ayn zamanlara rastlamaktadr. Nitekim, Rusyann Karadenizde donanma bulundurmaya balad 18. yzyln sonlarndan itibaren Trkiyenin bir Rusya meselesi vardr ve Trk diplomasisi bu faktr daima gz nnde bulundurmak zorunluluunu hissetmitir.

1061

Tarihi, birbiriyle mcadele etmekle geen bu iki devletin ve toplumun jeopolitik konumlara kar karya gelmelerini adeta kanlm klmtr. Karlkl oluan bu durum, zayflayan Osmanl Devletinin takip ettii Denge Politikasn, Trk diplomasisinin temel unsuru haline getirmitir. Osmanl Devleti, ounlukla, varlna ynelen Rus tehdidine kar Batl byk devletlerle byk tavizler vererek bir denge oluturmaya gayret etmi, fakat; durum gerektirdiinde Batl Devletlere kar Rusyaya ynelme kozunu da elden brakmamtr.59 Genel hatlaryla dmanca denilebilecek bu politik izgide, Milli Mcadele Dnemi ilk bakta scak ilikilerin kurulduu ayr bir devre olarak grnmekle beraber, tarihi artlar incelendiinde; 19191930 devresi olaylarnn bu iki devletin birbirine yaklamasn zaruri hale getirdii kolayca anlalmaktadr. Daha Ankarada Milli Hkmetin kurulmasndan nce Sovyetler Trkiye ile de ilgilenmiler ve gerekletirmek istedikleri Dnya Proleter htilalinde Trkiyenin yer alabileceini dnmlerdi. Bu ihtilalin gereklemesi iin iki ayr politika tespit edilmiti. Endstrilemi toplumlarda ihtilali sanayi iileri (proleterler), Komnist Partilerinin nderliinde yapacaklar; Ortadou ve Asyada ise bu olgu gelimediinden ihtilalin ncln Emperyalizme kar kurtulu sava veren Milliyeti Burjuvazi ayn ii yapacak, ekirdek halindeki Komnist Partileri de bu milli kurtulu mcadelesini bir proleter ihtilali haline evirecekti. Sovyet Rusya 1919 Martndan itibaren Trkiyeye bu adan bakm ve bu konudaki mitlerini Trk milli mcadelesi boyunca da devam ettirmitir. Hatta Sovyetler Birlii Komnist Partisinin yayn organ zvestiya gazetesinde Trk milli mcadelesinin Asyadaki ilk Sovyet ihtilali olduunu ilan etmilerdi.60 Anadoluda, Byk Mustafa Kemalin nderliinde balayan mcadeleyi yrten lider kadro ise tamamen farkl dnyordu. Sovyetlerden yardm alabilmek gayesiyle, kontrol altnda tutulmak artyla komnist propagandalara bir sre gz yumulmu, durum tehlikeli bir hal alnca da Resmi Trkiye Komnist Partisi kapatlm ve takibata geilmitir. Milli Mcadele srasnda Trk-Sovyet mnasebetlerinin ilgi ekici bir yn de, Sovyetlerin Mustafa Kemalin Batllarla uyuma ve uzlamas ihtimalinden duyduklar endiedir. nk, Trkiye Batllarla uzlat takdirde Sovyetlere daha fazla dayanma mecburiyetinden kurtulacak ve belgelerinde bu durum aka grlmektedir. Ayrca mesela Bekir Sami Beyin (Trk Dileri Bakan) Paris ve Londraya yapt ziyaretler, buralarda verdii demeler ve nihayet talya, ngiltere ve Fransa ile yapt Antlamalar Sovyetleri sinirlendirmi ve hatta Ankaray bu yzden protesto etmilerdir. Franszlarla 1921de Ankara tilafnamesi imzalandnda ayn durum ortaya kmtr. Trkiyede Komnist faaliyetlere kar sert tepkinin balamas zerine, Stalin ve Orjonikidze yardmn kesilmesini istemilerse de Lenin ve Troki yardmn srdrlmesini kararlatrmlardr.

1062

Boazlar Meselesi dolaysyla Sovyetler Lozan Konferansna zellikle ilgi gstermilerdir. Lakin konferansa ancak Boazlar Meselesi tartlrken davet edilmilerdir. Trkiye, Batllar karsnda yalnz kalmamak iin Sovyetlerin Konferansa katlmasn zellikle istemitir. Lozandan sonra Avrupadaki sava buhranlarnn balad devreye gelinceye kadar, TrkSovyet mnasebetleri unsurun tesiri altnda gelimitir. Ticari mnasebetler, komnizm meselesi ve Trkiyenin Bat ile mnasebetlerini dzeltmesi ve gelitirmesi. Sovyetler Birlii, ticari ve ekonomik mnasebetler yoluyla Trkiyeyi nfuzu altnda tutmaya almtr. Buna karlk Trkiye, d ticaretini Sovyetlerin tekeli altna sokmaktan kanarak, Bat ile ticari mnasebetlerini gelitirmeye zen gstermitir. Komnizm meselesine gelince; Lozandan sonra Trkiye milli varlna kavuunca, komnizme kar daha hassas davranm ve bu ii daha sk tutmutur. Komnizm meselesi ile Sovyet-Trk mnasebetlerini birbirinden ayr tutmaya dikkat eden Trk hkmetinin bu tutumu Sovyetleri honut brakmamtr. Sovyetler ise ikili ilikileri, Trkiyedeki komnizm propagandas ile birlikte deerlendirmilerdir. Nitekim bu husus 1929da Pravdada bu husus aka dile getirildii iin, Trk hkmetinin organ durumunda bulunan Milliyet Gazetesi 6 Temmuz 1929da buna dnyann hibir davas, Trkiye nasyonalizminin daha az mukaddes saylmasna sebep olamaz biiminde ilgin bir cevap vermitir. Ticaret alannda olduu gibi siyasi alanda da Trkiyenin Batl devletlerle uzlama yoluna girmesi ve d politikasn yava yava Sovyet tekelinden kurtarmaya balamas, bu devlet tarafndan honutsuzlukla karlanmtr. Trkiyenin d mnasebetlerinden duyduklar endielere ramen, Sovyetler Birlii milletleraras durumu kendileri iin henz gvenli grmediklerinden Trkiyeye nem vermeye devam etmilerdir. Musul Antlamazl srasnda, Trk-ngiliz mnasebetlerinin gerginlii, buna karlk Locarno Antlamalaryla Almanyann Batllarn yannda yer almas ihtimali, 17 Aralk 1925te Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda Dostluk ve Saldrmazlk Antlamasnn imzalanmas sonucunu vermitir. yl iin imzalanm olan bu Antlamaya gre taraflardan birine, bir veya birka devlet tarafndan yneltilen bir askeri hareket halinde dieri tarafsz kalacak ve taraflardan hibiri birbirlerine saldrmayacaklar gibi, birbiri aleyhine ynelen ittifak veya siyasi Antlamalara katlmayacaklard. Trkiye iin olduu kadar, Trkiyenin Batllara katlmasndan duyduu endie bakmndan Sovyet Rusya iin de tatmin edici bir Antlama olan bu Antlama, 1929da yeni bir hkm eklenerek yenilenmitir. Bu Antlama hkmne gre de taraflar karadan ve denizden komu bulunduklar devletlerle birbirlerine danmakszn herhangi bir siyasi Antlama yapmama esasn kabul etmiler ve sz konusu Antlama 1945 Martnda Sovyetler Birlii tarafndan feshedilinceye kadar yrrlkte kalmtr.61 2. Trk-ngiliz likileri

1063

Musul meselesinin halledilmesinden sonra Trkiye d ilikilerinde Sovyetler Birliine kar bir denge oluturarak Batllarla ilikilerini younlatrmaya aba harcamtr. Fakat bu sadece Trkiyeden kaynaklanmam, talya ve Almanyann Avrupada giderek artan bir bunalm balatmalar zerine Orta Douda Batllar iin gvenilebilecek yegne devletin Trkiye olduunu gz nne alan byk devletler de bu ilikilerin kurulmasn kolaylatrmlardr. Trkiyenin sava kanun d ilan eden Briand-Kellog Paktna katlmas (1929 Ocak), 1932de Milletler Cemiyetine ye olmas gibi nemli gelimeler Trkiye ile ngiltere arasndaki buzlarn erimesinde tesirli olmutur. 1936da talyann Balkanlar ve Orta Douda tehditlerini artrmas zerine, nce Fransayla anlaan ngiltere, bir talyan saldrs karsnda spanya, Yugoslavya, Yunanistan ve Trkiyeye garanti verdi. spanya bunu reddetti, ancak dier devletlerle birlikte Trkiye bu garantiyi kabul ettiler. Ayrca bu devlet de ngiltereye garanti verdi. Bu karlkl garantiler sistemine Akdeniz Pakt ad verilmitir. Akdeniz Pakt ile Trkiye talyan tehlikesine kar ngiltereye balanm oluyordu ki, bu yeni Trkiyenin ngiltere ile olan mnasebetlerinde bir dnm noktas tekil etmitir. Trkiye ile ngiltere arasndaki bu yaknlama 1939da bir ittifaka varacaktr. Fakat ngiltere, kendi garantisini mahfuz (sakl) tutarak Yugoslavya, Yunanistan ve Trkiyeyi kendisine vermi olduklar garantilerden affetti. Bunun anlam uydu; ngiltere bir saldrya urarsa bu devletlerin yardm mecburiyeti olmayacak, fakat ngiltere bu devletlere yardm edecekti. Buna karlk bu devletler de, kendi garantilerini mahfuz tutarak ngiltereyi verdii garantilerden affettiklerini bildirdiler. Karlkl tek tarafl garanti durumu ksa srd. talya Trkiye ile ilikilerini de dzeltmek iin teebbse geince Trkiye bu tek tarafl garanti durumuna son verdi. Fakat artk Trk-ngiliz mnasebetleri iyileme yoluna girmi bulunuyordu. 1939da Trk-ngiliz-Fransz ittifakna kadar vard.62 3. Trk-talyan likileri Lozandan sonra ve Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuyla birlikte, milli mcadele srasndaki dosta tutumlar da gz nne alnarak talyanlarla iyi mnasebetler tesis edilme yoluna gidildi. Ekonomik alanda gelien iyi mnasebetler siyasi alanda ayn grnty vermedi. Mussolininin talyada ilk andan itibaren Roma mparatorluunu canlandrmak iin smrgecilik ve yaylmaclk politikasna ynelmesi, Dou Akdenizi kontrol altna almaya almas Trkiyeyi endielendirdi. 1926-27 yllar bu ilikilerde dnm noktas oluturmaktadr. Musul meselesinin

halledilmesinden sonra Trkiyenin Fransa ve talya ile de ilikilerinde bir dostluk ve tarafszlk Antlamas imzalanmtr. Buna gre taraflar birbirine ynelmi herhangi bir ittifaka katlmayacaklar, taraflardan birine bir veya birka devletin saldrmas halinde tarafsz kalacaklard.

1064

Ancak 1930dan itibaren talyann tekrar yaylmac bir politika takip etmeye balamas, Trkiyeyi endielendirdi ve Trk-ngiliz yaknlamasnda talyann bu tavr etkili oldu. talyann Habeistana saldrmas (1935) ikili ilikilerde gvensizliin yeniden domasna sebep oldu. Bu saldr zerine Milletler Cemiyeti talyaya kar zorlama tedbirleri ald ve barn korunmasndan yana Trkiyede bu tedbirlere katld. talya bunun zerine bu tedbirleri almayan devletlerle gerekirse siyasi mnasebetlerini keseceini ilan etti. (11 Kasm 1935) talyan tehditlerine karlk ngilterenin garanti vermesi ve Akdeniz Paktnn ortaya kmas siyasi havann yeniden yumuamasn salad. te yandan statkoyu deitirmemeyi karlkl olarak garanti etmeleri Trkiyeyi byk lde rahatlatt. Fakat, 10-11 Eyll 1937de spanyol i sava dolaysyla artan denizalt korsanlna kar kan talyann isteine ramen Trkiye ngiltere ile birlikte hareket etti ve bu ynn Batya dnerek Bat ile uzlama dorultusunda politikalar gelitirmeye balad.63 4. Trk-Fransz likileri Fransa ile, Lozandan arta kalan esas mesele Osmanl borlar meselesi idi. Fakat, ilikilerin bozulmasn etkileyen sebepler biraz daha farkldr. 20 Ekim 1921de Fransa ile Trkiye arasnda Trkiye-Suriye snrnn tespitini de ilgilendiren Ankara tilafnmesi imzalanmt. Snr tespit komisyonunun bir ay sonra kurulmas gerekirken bu ancak 1925 Eyllnde mmkn olabildi ve snrn izilmesinde de anlamazlklar ortaya kt. Bir ksm topraklar zerinde taraflar karlkl iddialar ortaya attlar. Bunun zerine Trk ve Fransz Hkmetleri dorudan doruya diplomatik mnasebetlere girierek, 18 ubat 1926 Antlamas ile bu meseleyi sona erdirdiler. Antlama bu tarihte parafe edilmekle beraber Fransa, Musul Antlamazlnn zmlenmesine kadar imzadan kand. 30 Mays 1926da yani Musul Antlamasnn imzalanmasndan 6 gn nce Dostluk ve yi Komuluk szlemesi imzaland. Buna gre taraflar aralarndaki Antlamazlklar bar yollarla zmleyecekler ve birine yneltilen silahl saldrda dieri tarafsz kalacakt. Dier bir mesele de Trkiyedeki Fransz misyoner okullar meselesi oldu. Trk hkmeti bir ynetmelik hazrlayarak, yabanc okullarda Tarih ve Corafya gibi derslerin Trke olarak ve Trk retmenleri tarafndan okutulmas esasn kabul etti. Bu okullar buna yanamak istemediler. Bunun zerine Fransa ve Papalk ie mdahale etmek istediler. Trk hkmeti ise, sadece bu okullar kendisine muhatap olarak aldn belirtti. Fransa daha ileri gidemedi fakat bu olay Trk-Fransz ilikilerini zayflatt. Borlar Meselesi ise daha iddetli ekimeye sebep olmutur. Bilindii gibi Fransa, Osmanl Devletinden en ok alacakl olan devletti. Lozanda bu mesele ele alnm, devlet tahvilleri ile ilgili olan borlarn denmesinde bor tahvillerinin sahipleri ile Trkiyenin grmesi kararlatrlmt.

1065

ounluunu Franszlarn tekil ettikleri bu alacakllarla yaplan mzakereler ancak 13 Haziran 1928de sonuland. denecek borcun miktar ve deme ekli bir formle baland. Ancak, 1929 dnya ekonomik buhran Trkiyeyi de g duruma soktu ve deme glkleri ortaya kt. Trkiye Hoover moratoryumuna dayanarak bor demeyi geciktirmek istedi. Alacakllarn itiraz zerine yaplan grmeler sonunda, 22 Nisan 1933te Pariste yeni bir Antlama imzaland ve borlar meselesi de bylece hal yoluna girdi. Dyun-u Umumiyenin tarihe karmasndan sonra (1928) Fransa ile bir baka mesele daha patlak verdi. Bu da Adana-Mersin demiryolunun satn alnmas meselesi idi. Trkiye Cumhuriyeti Osmanl dneminden kalan kapitlasyonlarn tamamn kaldrmaya kararlyd. Trkiyedeki Fransz iletmelerinin milliletirilmesine balangta kar kan Fransz hkmeti, iletmelerinin milliletirilmesine balangta kar kan Fransz hkmeti Trkiyenin srar karsnda direnemedi ve 1929da yaplan bir Antlama ile durumu kabullenmek zorunda kald. Bu Antlamalarn ortaya kmasnda, Fransann dzelen Trk-ngiliz mnasebetlerini gz nne aldn syleyebiliriz. Nitekim Hatay meselesinde de byle olmutur.64 F. Bat Kamuoyunun Trk D Politikasna Bak Yukarda Atatrk dnemi Trk d politikasnn temel ilkelerini ve uygulamalarn aktardmz dnemin Bat kamuoyunda nasl deerlendirildiine bakacak olursak unlar sylemek mmkndr. Lozan ncesi Trkiyenin bar istemedii ve savatan yana olduunu dnen Bat kamuoyu zellikle ngiliz basn bu tavrn Lozan grmeleri srasnda da srdrmtr. Ama bu anlay ve tavr Lozan bar antlamas sonrasnda deimi ve artk Trkiye daha makul bir lke ve onun lideri Mustafa Kemal Paa da lkesini geri kalmlktan modern bir aa tayan akll bir ynetici olarak deerlendirilmitir. Ayn tr deerlendirmeler Musul Sorununun halledilmesi ile tekrar dile getirilmi ve Trkiyenin saldrgan bir tavr tamayan komular ile bar ierisinde yaamaya dayal ama bamszlndan dn vermeyen ve kendini balayc bir ittifaka girmektense, daima serbest hareket etmeye ve deien durumlarn yarataca avantajl pozisyonlara gre tavr almaya ynelik politikay benimsedii eklinde olmutur. Balangta Trk-Rus ilikileri konusunda endie duyan ve Trkiyenin Boleviklerin etkisi altnda d politikalarn belirlediklerini dile getiren Bat kamuoyu, yaanan sre ierisinde bunun doru olmadn anlamtr. Mustafa Kemal Paa hem Bat lkeleri ile iyi ilikiler ierisine girerek, hem de Sovyet Rusya ile dost kalarak bunu baarmtr. zellikle Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesinden sonra yeni Trkiyenin d politikadaki imaj, komular ile iyi geinen, bamszln korumada kararl, ortak savunma paktlar oluturma ve blgesinde gvenliin korunmasndan yana, ksacas dnya barn korumaya ynelik bir tavr olarak takdir edilmitir. Bu balamda Trkiyenin Lozan sonras sorunlar grmeler yolu ile halletmesinin

1066

nemi zellikle vurgulanmtr. nk Almanya ve talyann saldrgan tavrlar sergiledii, bir dnemde Trkiyenin deien dnya artlarn ileri srerek grmeler yolu ile boazlarn statsn istedii ynde deitirmesi herkes tarafndan takdir edilmitir. Sonuta Atatrkn Trkiyesi, izledii d politika ile kendisini bulunduu blgede bar amalayan ve blgesinde gvenliin temini iin vazgeilmez bir lke konumuna getirmitir. inde yaanlan dnemin kinci Dnya Savann belirtilerinin ortaya kmaya balad bir dnem olduu hatrlanrsa, Atatrkn nderliinde iki sava aras Trkiyenin yrtt bu aklc, kararl ve bar esas alan politikalarn neminin, Bat tarafndan vurgulanmas kanlmazdr denilebilir. Atatrk dnemi Trk d politikasnn Batl lkelerce zellikle ngiltere tarafndan nasl algland ve deerlendirildii zerinde durmaya alrsak, sanrz ilk sylenecek ey 30 Ekim 1918 sonras tilf Devletleri adna statkonun belirlenmesinde etkin olan ngilterenin, ulusal Kurtulu Savan onaylamad ve onu bastrmak iin stanbul Hkmeti ve Yunanistan kulland grlr, te yandan ngilterenin politikalarn onaylamayan ve Anadoludaki harekette anlaan Fransa ve talyaya kar da bir tavr aldn gryoruz. Sonuta Mustafa Kemal Paa nderliindeki hareketin baar salamas ile ngilterenin endieleri daha da artm ve Trklerin Misk- Milliden dn vermeyeceklerini ve Lozan bar grmelerinin ok tartmal geeceinin iaretleri ngiliz kamuoyunda verilmeye balamtr.65 Nitekim ngiliz basn Trk delegelerinin Lozan bar grmelerine bir elde kl dier elde zeytin dal ile geldiklerini, oysa Bat ile Antlamak iin onlarn dediklerini yerine getirmekten baka kar yollarnn olmadn, nk, yeni Trkiyeyi imar iin gerekli sermayenin Batdan ngilterede olduu syleniyordu.66 Ayn gnlerde ngiliz kamuoyu Trkleri Lozanda blf yapmakla ve Avrupann byk glerini birbirine kar kullanmakla suluyordu. Yine Trkiyenin Boleviklerin kkrtmas ile Lozanda bu tr sert bir tavr taknd syleniyordu. Bunun anlam Trk liderleri zerindeki Bolevik etki idi. Bu endieyi Bat, zellikle ngilizler Musul Sorununu sonuna dein tamlardr.67 Grmelerin kesilmesi zerine bu trden deerlendirmelere; Trklerin diplomasiden

anlamadklar, Trklerin kavgac ve savaa hazr olduklar yolunda deerlendirmeler de eklenmiti.68 Sonuta Trkiyeye ilikin taknlan dmanca tavr sonras ngiliz kamuoyu Trklerin deimediini ve eskisi ile ayn politikalar benimsiyorlard. Bu politikalar II. Abdlhamidin politikalar ile ayn idi. Trkler Bolevik etkisi altndayd. Trkler bartan yana deildi, Trkler diplomasiden anlamyordu. Trkler denge politikas takip ediyor ve Avrupal gleri birbirine kar kullanyordu. Bu tr sylemleri Lozan bar grmeleri tekrar balayp, antlama imzalanana kadar srdren ngiliz gazeteleri antlamann imzalanmas ile daha nceki sylemlerini deitiriyorlar ve yeni Trkiye ve onun lideri ile ilgili u grleri savunuyorlard. Trkler aslnda sanld kadar Bolevik etki altnda

1067

deillerdi, onlar ynn Batya dnmt.69 Trkiye yeni yaplanmasnda Batl sermayeye gvence vermeliydi ve Batnn tavsiyelerine uymalyd. Bu trden iyi yaklam, 1924 ylnda Trkiye ile ngiltere arasnda ulusal sorunun grlmesi ile yerini tekrar Lozan bar grmelerinde olduu gibi ngiliz kamuoyu Trkiyeye ynelik eletirilerinin dozunu giderek artrmasna terk etmitir. 70 zellikle Musul ile ilgili olarak ngiltere geri adm atarsa bunun blgede ngiliz prestijini sarsaca ve blgedeki karlarnn tehlikeye deceine iaret ediliyordu.71 Musul sorununun halledilmesi sonras tekrar Lozan rneinde olduu gibi ngiliz kamuoyunun Trkiyeye ilikin tavrnn da deitii grlmektedir. Muhafazakar ve liberal eilimli gazeteler Trkiyeyi dost olarak grdklerini ve Trkiyenin lkesi dna ynelik bir isteinin olmad ve saldrgan bir tavr yerine lideri Mustafa Kemal Paa sayesinde lml ve bar bir politika benimseyerek komular ile iyi geinmek istediini yazyorlard.72 Artk Trkiye Sovyetlerin etkisi altnda grlmyor ve Trkiye her lke ile iyi ilikilere girerek ve kendini balamayacak bir serbesti ierisinde yeniden yaplanmaya vakit ayryordu.73 Artk ngiliz basnnda Trkiye bartan yana bir devletti ve saldrgan hibir eilimi yoktu. Trkiyenin d politikasnn temelini Yurtta Sulh Cihanda Sulh zerine kuran Mustafa Kemal Paann Trkiyesi ngiltere ile iyi ilikilerini korumalyd. zellikle talyan tehdidi karsnda Trkiyenin ngilterenin desteine ihtiyac vard. Millet cemiyetine ye olan lkelerle yapt ibirlii ile Avrupa ve Asya politikasnda zel bir yer edinen Trkiye Asyada Bat Avrupa medeniyetinin ncs olarak alglanyordu. eride yaad dnm ve d politikasndaki saldrgan olmayan tavr Trkiyeyi Dou Akdeniz ve Orta Dounun gelecekte bar ve istikrar iinde yaamas ve gelimesi iin daha da nemli klyordu. 74 Bylece ngiliz basnnda 1932 ylndan sonra bartan yana Trkiye imaj giderek kuvvetlenmi ve bu yeni imaj ile Ankarann gerek komular ile ortak savunma paktlar kurmak ve gvenlik antlamalar yapmak, gerekse uluslararas platformlarda stlendii yapc ve aktif roln dnya barna katks ska vurgulanmaya balamtr. Trkiyenin bu yndeki tutumuna rnek olarak; Yunanistan ile aralarnda problem olan konular grmeler yolu ile halledilmesi veriliyor ve bu ilikinin Avrupal milletlerce grlmesi, anlalmas ve derinliine kavranmas tavsiyesinde bulunuluyordu.75 Trkiyenin bu tavrnn onu Avrupada bar konusunda hakemlik yapacak bir konuma soktuu sylenerek Milletler Cemiyeti yesi olan Trkiyenin yakn dounun en zinde kuvveti durumunda bulunduu belirtiliyordu.76 Bylece Avrupann hasta adam Mustafa Kemal Paann ynetimi altnda Balkanlarn akll adam unvan ile anlyordu.77 Bylece Mustafa Kemal Paa nderliinde ilk on ylda uygulad d politika ile Trkiqe Avrupal bir devlet olmay amaladn davranlar ile gsteriyordu. Trkiyenin Yunanistan ile olan ilikileri, Milletler Cemiyetine girii, Balkan Paktnn oluumunda stlendii aktif rol dnda, Lozanda belirlenen Boazlar ile ilgili hkmlerin deien artlara bal olarak yeniden dzenlenmesi yolundaki istei olumlu karlanm. O gnlerde ska uygulanan oldu

1068

bittiler yerine grmeler yolu ile sorunu halletmesi teekkre deer bir davran olarak anlmtr.78 lkelerden hareketle ulalan bu sonu Trkiyeyi uluslararas camiann iyi bir vatanda yapmt. 79 Bu davran ile rnek bir lke idi ve vgy hak etmiti.80 Yine ayn metodu Trkiye Hatay konusunda da takip etmi ve grmeler ile amaca ulamt. Sonuta Atatrkn Trkiyesi anlan gelimeler ile ve kurulan paktlar ile Milletler Cemiyetinin benimsedii ilkelere uygun hareket ederek Asya ile Avrupa arasnda bar koruma ynnde kararl bir lke idi. Trkiye bulunduu corafyada hem Asyal hem de Avrupal tek g olarak bar ve gereki politikalar ile hibir ideolojik endie tamadan, kendini balayc ve kstlayc bir d politika yerine uluslararas koullarn deien konumuna bal olarak hareket etmi ve bunu yaparken de hibir gc zamana ve artlara bal olarak dierine kar kullanmamtr. Dayana hayaller deil gerekler ve gerek dostluk olmutur.81 phesiz bu tr deerlendirmelerde Mustafa Kemal Paaya yer vermeyen ve onu anmayan yazya rastlamak mmkn deildir. Onun sayesinde Trkiyenin iktisad ve asker adan kendine yeter hale geldii, yeni Trkiyenin gelimi ve modern bir lke olduu ska dile getiriliyordu. 82 1 Fahir Armaolu, Tarihi Perspektif inde Misak- Millinin Deerlendirilmesi, Atatrk

Dnemi Trk D Politikas, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara 2000, s. 67. 2 nsal Yavuz, Fransz Arivleri Resmi Belgelerine Gre TBMMnin Alnn D Etkileri,

Atatrk Dnemi Trk D Politikas, s. 115. 3 Mehmet Ali Ekrem, Atatrkn D Siyaset lkelerinin Romen Kaynaklarndaki Yanklar,

Atatrk Dnemi Trk D Politikas, s. 76. 4 5 Yavuz, a.g.m., s. 117. Selahi R. Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde Dou Siyasamz, Belleten, C. XLI, Ankara

1977, s. 660. 6 Trkiyeyi smrgeler halkna Asyal bir ulusun bamsz yaayabilecei rneini umutlar vermekle suluyordu. Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye-Rusya

gstermekle ve hilafet ii dolaysyla Mslmanlar kkrtmakla, Rusyay ise Bat iilerine ve yoksullarna birtakm Mnasebetleri, Adalet Gazetesi, 5 Ocak 1965, Tefrika No: 1, Paul Dumont, Laxe Moscou-Ankara, Les relations turco-sovietiqus de 1919 1922, cahiers du Monde russe et sovitique, XVIII, (3), Juillet-Septembre, 1977, s. 165. 7 Atatrkn avamil-i tabiiyeden mtehassil dostluk dedii Trk-Sovyet dostluu balamt

(Fahir Armaolu-20. Yzyl Siyasi Tarihi, 2. bask, Ankara 1984, s. 47. 8 Armaolu, s. 308.

1069

Bu bildirinin ilan edili gnne ilikin tartmalar iin bkz. Armaolu, s. 308; Stefanos

Yerasimos Trk Sovyet likileri Ekim Devriminden Milli Mcadeleye, stanbul 1979, s. 35-37; oruhlu, 23 Mays 1966, Tefrika, no: 8; Bayur, 5 Ocak 1965, Tefrika no: 1; Trkaya Atav,Atatrkle Lenin Arasndaki Yazmalar, Vatan Gazetesi, 20 Mays 1976, Tefrika No: 1. 10 Communist International (Moscow) No: 1, 1 Mays 1919, s. 21-28 e atfen Armaolu, s.

308; Rusyann ve arkn Mslmanlarna balkl bildiri iin bkz.; Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, 2. bask, stanbul 1969, s. 664. 11 Armaolu, s. 309; 13 Eyll 1919 tarihli ierinin Trkiyeli i ve Kyllere ars iin

bkz.; Yerasimos, s. 130-133. 12 Fahir Armaolu, Atatrkn D Politikas, Trk Sovyet Mnasebetleri, Cumhuriyet

Gazetesi, 15 Kasm 1964; Haluk F. Grsel, Tarih Boyunca Trk-Rus likileri, stanbul 1968, s. 182; Rfk Salim Burak, Moskova Grmeleri (26 Eyll 1939-16 Ekim 1939) ve D Politikamz zerindeki Tesirleri, Ankara 1983, s. 9. 13 Mahmut Gololu, nc Merutiyet 1920, Ankara 1970, s. 240 vd. Tevfik Byklolu,

Atatrk Anadoluda 1919-1921, 2. bask, stanbul 1981, s. 144. 14 15 16 Karabekir, s. 59-61. Karabekir, s. 626-627. Hakimiyet-i Milliye, 8 Temmuz 1336, s. 3; Karabekir, s. 735; Byklolu, s. 150,

Yerasimos, s. 238-239. 17 152. 18 Cebesoy, s. 104-111; Byklolu, s. 155; Yusuf Kemal Beyin Ankarada Byk Millet Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, Ankara 1973, s. 64; Byklolu, s.

Meclisinde Rus Bolevik Cumhuriyeti ile Mnasebat- Siyasiyesine dair verdii izah ve bu yoldaki tartmalar iin bkz.; T. B. M. M. Gizli Celse Zabtlar, Cilt 1, Ankara 1980, s. 158-173, 176-187. 19 Karabekir, s. 883. Dou harekatna ilikin ayrntl bilgi iin bkz. Trk stiklal Harbi, Cilt III,

Dou Cephesi, Gen-Kur. Basmevi, Ankara 1965, s. 146 vd. 20 21 22 Karabekir, s. 841. Byklolu, s. 156-157; Karabekir, s. 846. Heyet iin bkz. Cebesoy, s. 131-132.

1070

23 24 25 26

Moskova Anlamas iin bkz. Karabekir, s. 886-891. Hakimiyet-i Milliye, 20 Temmuz 1336 (1920), No: 48. Karabekir, s. 779. Bayur, a.g.e., s. 79. Aptlahat Akin, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi,

stanbul 1964, s. 100. 27 Bekir Sami Beyin ngilizler, Franszlar ve talyanlar ile imzalad mukaveleler iin bkz.

Bayur, a.g.e., s. 86-87. 28 29 s. 43. 30 Fahir Armaolu, Atatrk Dneminde Trk-Amerikan likileri, Atatrk Dnemi Trk D Bayur, a.g.e., s. 90-91; Akin, a.g.e., s. 102. Mehmet Gnlbol ve dierleri, Olaylarla Trk D Politikas 1919-1973, C. I, Ankara 1982,

Politikas, s. 281-286. 31 Mehmet Gnlbol-mer Krkolu, Atatrk Dnemi Trk D Politikasna Genel Bir

Bak, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. I Say. 2 (1985) s. 462. 32 33 82. 34 35 128. 36 Turhan Feyziolu; Atatrkn D Politikasnn lke ve Amalar, Atatrk Trkiyesinde D Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C. II, stanbul, 1982, s. 624. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., C. II; Ankara, 1989, s. Enver Ziya Karal, Atatrkten Dnceler, Ankara, 1956, s. 123-4. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., C. I., Ankara, 1989, s.

Politika Sempozyumu, stanbul, 1984, s. 5. 37 Mehmet Gnlbol, Atatrkn D Politikas, Amalar ve lkeleri, Atatrk Yolu, Ankara,

1987, s. 276. 38 Fahir Armaolu, Atatrkn D Politika Prensipleri, Atatrkn Milliyetilik ve Devletilik

Anlay, Kltr ve Turizm Yay., Ankara, 1992, s. 61., Geni Bilgi iin Bkz., Abtlahat Akin, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, T. T. K. Yay., Ankara, 1991., s. 123-145. 39 Armaolu, a.g.m., s. 62.

1071

40 1979. 41

Stefanos Yerasimos, Trk Sovyet likileri, Ekim Devriminden Milli Mcadeleye, stanbul

Salahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika I, Ankara, 1973, s. 183-195;

Ltfullah Karaman Kurtulu Sava ve D Politika Balamnda Din gesi ve Hinistan Mslmanlar, Trk D Politikasnn Analizi, stanbul, 1999, s. 231-241. 42 43 Feyziolu, a.g.m., s. 7. A. Haluk lman, Trk D Politikasna Yn Veren Etkenler 1923-1968, S. B. F. Dergisi,

C: XXIII, No: 3, Ankara, 1968, s. 241-273. 44 1970li Yllara Kadar Trk D Politikasn Etkileyen Faktrler iin bkz.; A. Haluk lman-

Oral Sander, Trk D Politikasna Yn Veren Etkenler 1923-1938 II, S. B. F. D., C. XXVIII, No: I, Ankara, 1972, s. 1-24. 45 Trk-Yunan likilerinde bu dnemdeki gerginliklerin zeti ve deerlendirilmesi iin bkz.;

M. Murat Hatipolu, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan 1923-1954, Ankara 1997. 46 47 Hatipolu, a.g.e., s. 45-58. Semih Yaln, Misak- Milli ve Lozan Bar Konferans, Belgelerinde Musul Meselesi,

Atatrk Dnemi Trk D Politikas, Ankara 2000; Musul Vilayetinin Stratejik nemi Hakknda Bkz.; I. Dnya Harbinde, Trk Harbi, C. III., ran-Irak Cephesi 1914-1918, Ksm I, Genelkurmay Bakanl Yay., Ankara, 1978, s. 177-180. Ayrca Musul meselesinin Lozandaki tartmalar iin; Seha Menay, Lozan Bar Konferans Belgeler, C. I/1/1, Ankara, 1978, s. 342-377; Kamuran Grn, Savaan Dnya ve Trkiye, Ankara, 1986, s. 391. 48 Grmelerin ngiliz belgelerine dayal bir tahlili iin bkz.; Mim Kemal ke, Belgelerle

Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu 1918-1926, Ankara, 1992, s. 129-178, mer Krkolu, Trk-ngiliz likileri (1919-1926), Ankara, 1978, s. 290 vd. 49 Geni bilgi iin bkz.; Ahmet kr Esmer, Siyas Tarih 1919-1939, Ankara, 1953, s. 197

vd., Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, T. T. K. Yay., Ankara, 1995, s. 162-174. 50 51 M. Gnlbol, Cem Sar, a.g.e., s. 103-111. Mensur Akgn, Trk D Politikasnda Bir Jeopolitik Etken Olarak Boazlar, Trk D

Politikasnn Analizi, stanbul 1999, s. 213-224; Armaolu, a.g.e., s. 343-346. 52 53 Akin, a.g.e., s. 277-302. Akin, a.g.e., s. 198-201.

1072

54

Yusuf Sarnay, Atatrkn Hatay Politikas I (1936-1938) , Atatrkn Hatay Politikas II

(1938-1939) , Atatrk Dnemi Trk D Politikas, Ankara, 2000; Mehmet Gnlbol, Cem Sar, Olaylarla Trk D Politikas, A. . S. B. F. Yay., C. I., X. Bask, Ankara, 1982, s. 132-136. 55 56 57 351. 58 59 1990. 60 Atatrkn Milli D Politikas 1923-1938, C. II, Ankara 1981, s. 390-391; Fahir Armaolu, Geni Bilgi iin bkz.; Akin, a.g.e., s. 302-314. Trk-Rus likileri ile ilgili geni bilgi iin bkz.; A. Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara, Akin, a.g.e., s. 302. Raporun metni iin bkz.; Ayn Tarihi, Ocak 1937, No: 38, s. 95-99. Fahir Armaolu, 20. Y. Y. Siyas Tarihi, T. . B. Yay., C. I, X. Bask, Ankara, 1994, s. 348-

Siyas Tarih 1789-1960, Ankara, 1973, s. 623 vd. 61 62 63 Armaolu, 20. yy., s. 329-331. M. Gnlbol, Cem Sar, a.g.e., s. 113-115. Mehmet Gnlbol, Cem Sar, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), Atatrk

Aratrma Merkezi Yay., Ankara, 1990, s. 117-119. 64 Bu meselesinin Fransz kamuoyundaki yansmalar iin bkz., Yahya Akyz, Trk Kurtulu

Sava ve Fransz Kamuoyu (1919-1922), Ankara, 1975, Gelimelerin seyri iin M. Gnlbol, Cem Sar, a.g.e., s. 27-30, 88-92. 65 New Statesman, 7 Ekim 1922, s. 4; Near East, 7 Ekim 1922; Times, 14 Ekim 1922, s. 11.

ngiliz basn hasta adamn iyiletiini ve milliyetilikten ald ilham ile harekete getiini yazyordu. 66 373. 67 New Statesman, 2 Aralk, 1922, s. 257. Nation and Athenaeum, 18 Kasm 1922, s. 275. Times, 13 Aralk 1922, s. 11, New Statesman, 11 Kasm 1922, s. 165, 30 Aralk 1922, s.

Trkler zerindeki Bolevik tesirin dile getirilii ile ilgili olarak bkz., Daily Telegraph, 10 Ocak 1923, s. 12; Morning Post, 31 Ocak 1923, s. 6. 68 Daily Express, 9 Ocak 1923, s. 7; 2 ubat 1923, s. 6; Daily Telegraph, 6 ubat 1923, s.

10; Manchester Guardian, 13 ubat 1923, s. 6. phesiz btn ngiliz gazeteleri ayn gr paylamyorlard. Dnya grlerine gre farkllk gsteriyorlard. Nitekim sosyalist eilimli bir gazete olan Daily Herald dier gazetelerden ok farkl deerlendirmelerde bulunuyordu. Bunun yannda

1073

popler basn diyebileceimiz Sunday Pictorial ve Weekly Dispatch gibi gazeteler ngiliz hkmetinin Lozandaki tavrn eletiriyorlard. Sylemlerinden tipik rnekler olarak unlar anabiliriz. Grmelerdeki kesintiden emperyalistler sorumluydu Daily Herald, 3 Ocak 1923, s. 4; Neden Musul uruna ngiltere zarar gryordu, ngiliz birliklerinin Mezopotamyada ne ii vard? Trkiye ile hemen bar yaplmalyd bkz., Sunday Pictorial, 28 Ocak 1923, s. 6; 18 ubat 1923, s. 6. 69 70 Nineteenth Century and After, c. 1 23 Haziran 1923, s. 688. Yine Trkiye ve Trkler inatlkla, savalkla ve savaa hazr olmakla, Sovyetlere bal

olmakla sulanyordu. Bkz., Observer, 8 Haziran 1924, s. 4; Morning Post, 15 Ekim 1924, s. 8; Daily Telegraph, 14 Mart 1925, s. 11. phesiz bunda yine muhafazakar ve liberal basnn deerlendirmeleri arasnda farkllklar gze arpmaktadr. 71 72 73 74 75 76 English Review, C. 41-Kasm 1925, s. 629-639. Westminster Gazette, 8 Ocak 1926, s. 6. Manchester Guardian, 27 Kasm 1926, s. 10. Times, 25 Temmuz 1928, s. 15; Manchester Guardian, 9 Temmuz 1928, s. 13. Economist, 20 Mays 1932, s. 1087. Manchester Guardian, 3 Ekim 1933, s. 9-10; Listener, 29 Kasm 1933, s. 820.

77

Near East and ndia ise Trkiyenin i politikasnda uygulad milliyeti tavr d politikas

ile kartrmamann doruluuna iaret ediyordu. Bkz., 16 Nisan 1933, s. 263. 78 79 80 81 Daily Telegraph, 23 Haziran 1936, s. 12. Economist, 8 Nisan 1936, s. 122. Times, 20 Temmuz 1936, s. 13. Bu trden deerlendirmeler iin bkz.; Spectator, 3 Haziran 1938, s. 1003; Great Britain

and Near East, 3 ubat 1938, s. 116. 82 Manchester Guardian, 5 Temmuz 1938, s. 4; Daily Telegraph, 8 Temmuz 1938, s. 12;

Times, 9 Austos 1938, Trkiye zel Says.

1074

A.Haluk lman, Trk D Politikasna Yn Veren Etkenler 1923-1968, S.B.F.Dergisi, C: XXIII, No: 3, Ankara, 1968. A.Haluk lman-Oral Sander, Trk D Politikasna Yn Veren Etkenler 1923-1938 II, S.B.F.D., C.XXVIII, No: I, Ankara, 1972. A. Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara, 1990. Abtlahat Akin, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, T. T. K. Yay., Ankara, 1991. Aptlahat Akin, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, stanbul 1964. Atatrkn Milli D Politikas 1923-1938, C. II, Ankara 1981. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., C. I., Ankara, 1989. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., C. II; Ankara, 1989. Enver Ziya Karal, Atatrkten Dnceler, Ankara, 1956. Fahir Armaolu-Atatrkn D Politikas, Trk Sovyet Mnasebetleri, Cumhuriyet Gazetesi, 15 Kasm 1964. Fahir Armaolu-20. Yzyl Siyasi Tarihi, 2. bask, Ankara 1984. Fahir Armaolu, Atatrk Dneminde Trk-Amerikan likileri, Atatrk Dnemi Trk D Politikas. Fahir Armaolu, Atatrkn D Politika Prensipleri, Atatrkn Milliyetilik ve Devletilik Anlay, Kltr ve Turizm Yay., Ankara, 1992. Fahir Armaolu Tarihi Perspektif inde Misak- Millinin Deerlendirilmesi, Atatrk Dnemi Trk D Politikas, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara 2000. Fahir Armaolu 20. Y. Y. Siyas Tarihi, T. . B. Yay., C. I, X. Bask, Ankara, 1994. Fahir Armaolu, Siyas Tarih 1789-1960, Ankara, 1973. Haluk F. Grsel Tarih Boyunca Trk-Rus likileri, stanbul 1968. I. Dnya Harbinde, Trk Harbi, C. III., ran-Irak Cephesi 1914-1918, Ksm I, Genelkurmay Bakanl Yay., Ankara, 1978. Kamuran Grn, Savaan Dnya ve Trkiye, Ankara, 1986. Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, 2. bask, stanbul 1969.

1075

Ltfullah Karaman, Kurtulu Sava ve D Politika Balamnda Din gesi ve Hinistan Mslmanlar, Trk D Politikasnn Analizi, stanbul, 1999. M. Murat Hatipolu, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan 1923-1954, Ankara 1997. Mahmut Gololu, nc Merutiyet 1920, Ankara 1970. Mehmet Ali Ekrem, Atatrkn D Siyaset lkelerinin Romen Kaynaklarndaki Yanklar, Atatrk Dnemi Trk D Politikas. Mehmet Gnlbol ve dierleri, Olaylarla Trk D Politikas 1919-1973, C. I, Ankara 1982. Mehmet Gnlbol, Atatrkn D Politikas, Amalar ve lkeleri, Atatrk Yolu, Ankara, 1987. Mehmet Gnlbol, Cem Sar, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara, 1990. Mehmet Gnlbol, Cem Sar, Olaylarla Trk D Politikas, A. . S. B. F. Yay., C. I., X. Bask, Ankara, 1982. Mehmet Gnlbol-mer Krkolu, Atatrk Dnemi Trk D Politikasna Genel Bir Bak, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. I Say. 2 (1985). Mensur Akgn, Trk D Politikasnda Bir Jeopolitik Etken Olarak Boazlar, Trk D Politikasnn Analizi, stanbul 1999. Mim Kemal ke, Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu 1918-1926, Ankara, 1992. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C. II, stanbul, 1982. mer Krkolu, Trk-ngiliz likileri (1919-1926), Ankara, 1978. Paul Dumont, Laxe Moscou-Ankara, Les relations turco-sovietiqus de 1919 1922, cahiers du Monde russe et sovitique, XVIII, (3), Juillet-Septembre, 1977. Rfk Salim Burak, Moskova Grmeleri (26 Eyll 1939-16 Ekim 1939) ve D Politikamz zerindeki Tesirleri, Ankara 1983. Salahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika I, Ankara, 1973. Seha Menay, Lozan Bar Konferans Belgeler, C. I/1/1, Ankara, 1978. Selahi R. Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde Dou Siyasamz, Belleten, C. XLI, Ankara 1977.

1076

Semih Yaln, Misak- Milli ve Lozan Bar Konferans, Belgelerinde Musul Meselesi Atatrk Dnemi Trk D Politikas, Ankara 2000. Stefanos Yerasimos, Trk Sovyet likileri, Ekim Devriminden Milli Mcadeleye, stanbul 1979. T. B. M. M. Gizli Celse Zabtlar, Cilt 1, Ankara 1980. Tevfik Byklolu, Atatrk Anadoluda 1919-1921, 2. bask, stanbul 1981. Turhan Feyziolu; Atatrkn D Politikasnn lke ve Amalar, Atatrk Trkiyesinde D Politika Sempozyumu, stanbul, 1984. Trk stiklal Harbi, Cilt III, Dou Cephesi, Gen-Kur. Basmevi, Ankara 1965. Trkaya Atav, Atatrkle Lenin Arasndaki Yazmalar, Vatan Gazetesi, 20 Mays 1976, Tefrika No: 1. nsal Yavuz, Fransz Arivleri Resmi Belgelerine Gre TBMMnin Alnn D Etkileri, Atatrk Dnemi Trk D Politikas. Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu (1919-1922), Ankara, 1975. Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye-Rusya Mnasebetleri, Adalet Gazetesi, 5 Ocak 1965, Tefrika No: 1. Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, Ankara 1973, s. 64; Byklolu. Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, T. T. K. Yay., Ankara, 1995. Yusuf Sarnay, Atatrkn Hatay Politikas I (1936-1938) , Atatrkn Hatay Politikas II (19381939) , Atatrk Dnemi Trk D Politikas, Ankara, 2000. Ayn Tarihi, Ocak 1937, No: 38. Spectator. Sunday Pictorial. Great Britain and Near East. Hakimiyet-i Milliye. Listener. Manchester Guardian.

1077

Morning Post. Nation and Athenaeum. Near East and ndia. New Statesman. Westminster Gazette. Nineteenth Century and After. Observer. Near East. TimesDaily Express. Daily Herald. Daily Telegraph. Economist. English Review.

1078

Trk-Rum Nfus Mbadelesi / Do. Dr. Ramazan Tosun [s.597-608]

Seluk niversitesi Eitim Fakltesi /Trkiye

A. Trk-Rum Nfus Mbadelesi Szlemesi Kaynaklarda byle bir szlemenin imzalanmas teklifinin Norveli diplomat Nansenden geldii kaydedilmektedir.1 Ancak, yabanc bir kaynakta, Trk ve Yunan ahalisinin karlkl mbadelesi, d grnle sveli Nansenin teklifi idi. Fakat genel kanaat, bu teklifin Lord Curzonun ilhamyla yapldyd denilmektedir.2 Teklif kimden gelirse gelsin, bu mbadele Trkiyenin gereklerinden domutur. Sonu itibariyle, Yunanistanla ahali mbadelesinden sonra, Trkiye, halknn byk bir ounluunu Trkler tekil eden mtecanis bir devlet haline gelmitir.3 ki lke arasnda bir halk deiimi yaplmas gerei, I. Dnya Sava srasnda hissedilmiti. Balkan Savalarndan sonra iki lke arasndaki sorunlarn byk boyutlar kazanmas, araya giren yabanc lkelerin tahriklerinde baarl olmalar, iki toplumun artk bir arada yaayamyacan meydana karm, anavatanlarna dnmek kanlmaz bir durum almt.4 Nfus mbadelesi konusunun ilk gndeme gelmesinde Yunanistann yaylmac ve hayalci politikalarnn rol oynadn gryoruz. Daha Balkan Savalar srasnda Megali deay gerekletirebilmek, Egeyi Yunan gl haline getirebilmek iin Trk topraklarna gz diken Venizelos, bir yandan bu lksn gerekletirmeye alrken, bir yandan da Yunanistan yalnz Yunanllara zg bir devlet haline getirmeyi amalyordu. Bu dncesinin gereklemesi halinde Yunanistann Trk nfustan arnmasyla olaslk kazanaca gr, Trk-Yunan nfus mbadelesinin (deiiminin) ilk teorisyeni olarak savn Balkan Savalarndan sonra duyurmaya balad.5 Balkan Savalarn mteakip zmir ve Balkesir sahillerinde oturan Rumlar, bu savalarda topraklarn daha da genileten Yunanistana g etmeye balamlardr. Yunanistan, bu olay her defasnda olduu gibi, Trkiyenin aleyhine kullanmak iin propagandaya girimitir. Bunun zerine yaplan milletleraras mahiyetteki bir aratrmada, Rumlarn kendi istekleri ile Yunanistana gittikleri anlalmtr. Bunun zerine ngilterenin araya girmesiyle grmeler balam ve taraflar arasnda; Yunanistana giden Rumlarn bir daha avdet etmemelerini, mallarnn tasfiyesini ve hicret mntkasnn ark Trakya ile zmir Vilyeti sahillerinin 30 kilometre dahiline kadar olmak zere kylerde oturan Rumlarla Makedonyadaki Trk kylerine hasrn, mbadelenin bunlar arasnda yaplmasn esas itibariyle kararlatrmt.6

1079

Ancak, I. Dnya Savann patlak vermesi zerine bu mbadele anlamas uygulanamamtr. Yukarda da ifade edildii gibi, I. Dnya Sava sonucunda Yunanistan Trk topraklarn igal etmi ve buralardaki Trkleri yok etmek iin binbir trl hakszla bavurmutur, hem de Trkiyeye daha fazla Rum gelmesi ve yerlemesi iin almtr. Ancak, hem Yunanistann, hem de en byk destekisi ngiltere bata olmak zere Mttefiklerin plnlar Trk Mill Mcadelesi ile alt st olmutur. 1922 yl Ekiminde Mudanya silah brakmasndan sonra Dou Trakya ve stanbuldan da Anadoludan olduu gibi ok sayda Rum, kendiliklerinden Yunanistana gmlerdi. Trklerin stanbulu igalden kurtarmalarndan nce 100.000 Rumun ehirde kalmasna karn, yaklak 50.000 Rum, kenti terk etmilerdi. Bu gmenler Yunanistan iin byk sorundu, nk lkesinde yer bulmas gereken yalnz Trkiyeden gelen gmenler deildi. Ayn yllarda Bulgaristandan ve Rus ihtilali zerine Rusyadan da yaklak 1.200.000 gmen Yunanistana snm; hepsi birleerek devlete ekonomik, sosyal, ynetsel sorunlar getirmiti.7 Dolaysyla, Yunanistan bu problemi zmek mecburiyetinde idi. Ayrca, bu yer deitirmeler, ayn zamanda Trkiyede de ekonomik skntlara sebep olmutur. Mesel; bu gler sebebiyle bir ksm tarm alanlar ilenememektedir.8 Ksacas, bir yandan sava srasndaki gler ve yakp-ykmalar, te yandan halklarn iie girmilikten kurtarlmasnn barn korunmasn salayabileceine olan inan, mbadeleyi gerekli klmaktayd. Mbadele, ayn zamanda etnik yer deitirmeler sonucu ortaya kan ekonomik sorunlarn zmlenebilmesinin yolu olarak da grlmekteydi.9 Mbadele konusunda hem Trkiye, hem de Yunanistan genelde hemfikirdirler. Ancak, kimlerin ve hangi artlarda mbadeleye tabi tutulacaklar konusunda birtakm fikir ayrlklar vardr: Trkiye, mbadelenin mecbur olmasn isterken, Yunanistan, bunun istee bal olmas iin srar etmektedir. Yllardr, lkemizdeki aznlklar bahane edilerek iilerimize karlmtr. te Trkiye, mecbur olarak yaplacak bir mbadelenin sonucunda bu problemden kurtulmu olacaktr. Yunanistana sava srasnda g eden Rumlarn yannda, bir de mbadele anlamas ile g olacaktr. Bu ise, Yunanistana altndan kalkamayaca yeni ykler getirecektir. te, Yunanistan bundan kurtulmak iin mbadelenin istee bal olmasn istemektedir. Yine, Trkiye stanbuldaki Rumlarn da mbadeleye tabi olmasn savunmutur. Ancak, buna ngiltere ve Yunanistan itiraz etmilerdir. Lord Curzona gre; stanbuldaki Rumlarn mbadeleye tabi tutulmalar Trkiyenin ekonomik bakmdan kaybna sebep olacaktr.10 Lozan Konferansnda, Trk tarafnn srarla zerinde durduu bir husus da Patrikhanenin Trkiyenin snrlar dna karlmasdr. nk, Yunan-Rum ikilisinin bu memlekette Trk milletine yapt her trl ktle Patrikhane de ortaktr. Mustafa Kemal Paa, Hakimiyet-i Milliye gazetesinde 20 Ocak 1923 tarihinde yaynlanan beyanatnda unlar sylemektedir:

1080

Bir fesat ve hyanet oca olan ve memleketimize nifak tohumlar eken, uyumazlklar yaratan, Hristiyan hemehrilerimizin huzur ve refah iin de uursuzlua ve felakete sebep olan Rum Patrikhanesini artk topraklarmz zerinde brakamayz. Bu tehlikeli tekilat memleketimizde muhafazaya mecbur etmek iin ne gibi vesile ve sebepler gsterilebilir? Trkiyenin, Rum Patrikhanesi iin arazi zerinde bir snlacak yer gstermee ne mecburiyeti var? Bu fesat ocann hakiki yeri, Yunanistan deil midir. Byk Millet Meclisi tarafndan idare edilmekte olan yeni Trkiye Bab- linin idaresindeki eski Osmanl mparatorluu deildir. Yeni Trkiye eref ve haysiyet kudret ve kuvvetini mdrik ve hukukunu muhafaza iin mevcudiyetini tehlikeye atmaa hazr ve amadedir.11 Ancak, Patrikhane, Lozanda lke dna karlamam, sadece din ilerle megul olmak artiyle stanbulda kalmtr. Lozan Konferansnda ortaya konulan kurallar erevesinde, Fener Rum Patrikhanesi, sadece stanbuldaki Rumlarn kilisesidir. Orada alanlar Trkiye Cumhuriyetinin kanun ve kurallarna uymak mecburiyetindedirler.12 te zetlediimiz bu sebepler ve gelimeler sonucunda, Lozanda 30 Ocak 1923 tarihinde Trk ve Rum Nfus Mbadelesine dair szleme ve protokol imzalanmtr. Bu szleme 23 Austos 1923 tarih ve 340 Nolu kanun ile tasdik edilmitir. Sz konusu szleme yledir.13 1. 1 Mays 1923 tarihinden itibaren Trkiye arazisinde mtemekkin Rum ortodoks dininde bulunan Trkiye tebaas ile Yunan arazisinde mtemekkin Mslman dininde bulunan Yunan tebaasnn mecbur mbadelesine iptidar edilecektir. Ehas mezkre Trkiye ve Yunan hkmetlerinin kendi memleketleri hakknda msaadesi olmadka ne Trkiyede, ne de Yunanistanda gelip tekrar yerleemeyeceklerdir. 2. Birinci maddede musarrah olan mbadele atideki ahaliye amil deildir: A. Dersaadet Rum ahalisi; B. Garb Trakyann Mslman ahalisi. Dersaadetin Rum ahalisi addedilecekler 1912 kanunu mucibince tahdit edilmi bulunan Dersaadet ehremaneti havzasnda 30 Terinievvel/Ekim 1918 tarihinden mukaddem sakin bulunmu olan bilcmle Rumlardr. Garb Trakyann Mslman ahalisi addedilecekler, Bkre Muahedesiyle 1913te tayin edilen hatt hududun arkndaki havalide mtemekkin bilcmle Mslmanlardr.

1081

3. Rum ve Trk ahalisi mtekabilen mbadeleye tabi tutulan araziyi 18 Terinievvel/Ekim 1912 tarihinden itibaren terketmi olan Rum ve Mslmanlar birinci maddede musarrah olan mbadeleye dahil addolunacaklardr. bu mukavelenamede zikri geen (muhacir) tabiri muhaceret edecek veya 18 Terinievvel/Ekim 1912 tarihinden beri muhaceret etmi bulunan bilcmle ehas maddiye ve maneviyeyi kasteder. 4. Aileleri Trkiye arazisini terketmi olupta kendileri elyevm Trkiyede alkonulmu bulunan Rum ahalisine mensup bilcmle gayrimall ehas ibu muahedename ahkm mucibince Yunanistana sevkedilecek ilk Rum kafilesini tekil edeceklerdir. 5. bu mukavelename mucibince icra edilecek mbadele dolaysiyle, ibu mukavelenamenin dokuzuncu ve onuncu maddeleri ahkm meri olmak zere ve Trkiyedeki Rumlarn ve ne de Yunanistandaki Trklerin hukuku tasarrufiyesine ve matlubatna hi bir halel iras edilmeyecektir. 6. Mbadeleye tabi ahaliden bir ahsn herne sebebe mebni olursa olsun azimetine birgna hail vazedilemeyecektir. Bir muhacir aleyhine bir cezayi terhibi ile mahkmiyeti katiye lhik olduu veya henz katiyet kesbetmemi mahkmiyet veya takibat cezaiye bulunduu takdirde o muhacir, aleyhinde takibat icra eden memleket memurini tarafndan cezasn ekmek veyahut muhakeme edilmek zere azimet edecei memleket memurinine teslim edilecektir. 7. Muhacirler terkettikleri memleketin tabiiyetini kaybedecekler ve azimet ettikleri memleketin arazisine vuslleri annda o memleketin tabiiyetini iktisap eyleyeceklerdir. ki memleketten bir veya dierini akdemce terketmi ve henz yeni tabiiyetlerini iktisap etmemi olan muhacirler ibu mukavelenamenin imzas tarihinde ibu tabiiyeti cedideyi iktisap eyleyeceklerdir. 8. Muhacirler her cinsten menkul mallarn beraberlerinde gtrmek veya naklettirmekte serbest olacaklar ve bu yzden ne ihra, ne ithal resmine, ne de baka hibir resim vermee tabi tutulmayacaklardr. Kezalik ibu itilfname ahkm mucibince Hkmeteyni Akideynden birinin arazisini terkedecek olan cemaat azas (cevami, tekkeler, medreseler, kiliseler, manastrlar, mektepler, hastahaneler, irketler, cemiyetler ve ehas maneviye ve herhangi mahiyette olursa olsun dier tesisat memurin ve mensubini dahil dahil olduu halde) kendi cemaatlerine ait emvali menkuleyi serbeste beraberlerinde gtrmek veya naklettirmek hakkna maliktirler. Her iki memleket memurini 11. maddede muharrer muhtelit komisyonun tavsiyesi zerine bunlarn nakli hususunda azam tesliht ibraz edeceklerdir. Emvali menkullerinin tamamn veya bir ksmn beraberlerinde gtremeyecek olan muhacirin bunlar mahallerinde brakabileceklerdir.

1082

Bu takdirde memurini mahalliye braklan emvali menkulenin mfredat defterine ve kymetini muhaceret eden ahsn muvacehesinde tesbit edeceklerdir. Muhacir tarafndan braklan emvali menkulenin mfredat ve kymetini mbeyyin olan zabt varakalar drt nsha zerine tanzim edilecek ve bunlardan biri memurini mahalliye nezdinde kalacak, ikincisi dokuzuncu maddede muharrer tasfiye muamelesine esas tekil etmek zere 11. maddede zikredilen Muhtelit Komisyona, ncs muhacirin hicret ettii memleketin hkmetine tevdi edilecek. drdncs de muhacire ita olunacaktr. 9. Muhacirine ve sekizinci maddede musarrah cemaate ait ehir dahilinde veya kuradaki emvali gayrimenkule ve mezkr muhacirin veya cemaat tarafndan braklm olan mecbur mbadeleye tabi havalide bulunup mbadeleye gayritabi havalide mtemekkin cemaatlerin messessat diniye veya hayriyesine ait olan emval dahi kezalik ayn erait dahilinde tasfiye edilecektir. 10. Tarafeyni liyeyni kidenin arazisini akdemce terketmi olan ve ibu mukavelenamenin nc maddesi ahkm mucibince mbadelei ahalide dahil addedilen ehasa ait emvali menkule ve gayrimenmulenin tasfiyesi 9. maddeye tevfikan ve 18 Terinievvel 1922 tarihindenberi Trkiyede, Yunanistanda musadere veya mecbur beyi ve saire gibi ibu emval zerindeki hakk mlkiyete herhangi bir tahdit ve kayt iras edici bir surette tesisedilmi bilcmle kavanin ve nizamattan mnbais, herne mahiyette olursa olsun bilcmle tedabire tabi tutulmakszn icra edilecektir. bu maddede ve 9. maddede muharrer emval bu cinsten bir tedbire maruz kalm olduklar takdirde kymetleri on birinci maddede musarrah komisyon tarafndan ibu tedabir tatbik edilmemi gibi tayin ve tesbit olunur. stimlk edilmi olan emvale gelince, Muhtelit Komisyon her iki memlekette mbadeleye tabi ehasa ait ve mbadeleye tabi arazide kin olup 18 Terinievvel/Ekim 1912den beri istimlk edilmi olan ibu emvale yeniden kymet takdir edecektir. Komisyon, tebyin edecei zararlar mal sahipleri lehinde tamir edilecek bir taviz tayin edecektir. Bu tavizin miktar mezkr mal sahiplerinin matlubuna ve istimlk edilmi olan emvali gayrimenkulenin bulunduu arazideki hkmetin zimmetine geirilecektir. Sekizinci ve dokuzuncu maddelerde mezkr ehas intifandan u veya bu suretle mahrum edilmi olduklar mallarnn varidatn ahzeylememi olduklar takdirde ibu varidat kymetlerinin kendilerine iadesi harpten evvelki irad vasat esas zerine ve Muhtelit Komisyon tarafndan tesbit edilecek ekle tevfikan temin olunacaktr. 11. maddede zikrolunan muhtelit komisyon Yunanistandaki evkafa ait emvalin ve bundan mtevellit hukuk ve menafiinin ve Trkiyede Rumlara ait mmasili tesisatn tasfiyesine balarken mtekaddim muahedenamelerde ibu tesisatn ve bunlarla alkadar ehasn hukuk ve menafiini tamamiyle ihkak etmek maksadiyle tesbit edilmi bulunan esasattan mlhem olacaktr. 11. maddede zikrolunan Muhtelit Komisyon ibu ahkm tatbike memur olacaktr.

1083

11. bu mukavelenamenin mevkii meriyete vazndan itibaren bir aylk bir mhlet zarfnda Tarafeyni liyeyni kideynden herbiri iin drt ve 1914-1918 harbine itirak etmemi olan hkmet tebaas arasndan Cemiyeti Akvam meclisince intihap edilmi azadan mrekkep ve Trkiyede veya Yunanistanda mnakit olacak muhtelit bir komisyon tekil olunacaktr. Komisyonun riyaseti ibu bitaraf azann herbiri tarafndan mnavebeten deruhde edilecektir. Muhtelit Komisyon kendisine lzm grlecek mahallerde her biri bir Trk, bir Yunanl aza ile kendi tarafndan tayin edilecek bitaraf bir reisten mrekkep ve kendi emri altnda alacak tli komisyonlar tekil etmek hakkna malik olacaktr. Muhtelit Komisyon, tli komisyonlara verilecek salhiyetleri tayin edecektir. 12. Muhtelit Komisyon ibu mukavelede mezkr muhacerete nezaret ve onu teshil etmek ve dokuzuncu ve onuncu maddelerde mezkr emvali menkule ve gayrimenkulenin tasfiyesine tevessl eylemek vazifesiyle mkellef olacaktr. Mezkr komisyon muhaceretin ve maruzzikir tasfiyenin suver ve eklini tesbit edecektir. Umum bir surette Muhtelit Komisyon ibu mukavelenamenin icrasnn istilzam edecei tedabiri ittihaz etmek ve ibu mukavelenamenin mahal verebilecei bilcmle mesailde karar vermek hususlarnda btn salhiyetleri haiz olacaktr. Muhtelit Komisyonun mukarrerat ekseriyeti ara ile ittihaz olunacaktr. Tasfiye edilecek emval, hukuk ve menafiye mteallik bilcmle itirazat komisyon tarafndan sureti katiyede halledilecektir. 13. Muhtelit Komisyon, alkadaran dinlendikten veyahut beray istima usulne tevfikan davet edildikten sonra ibu mukavelenameye tevfikan tasfiye edilecek olan emvali menkule ve gayrimenkulenin takdiri kymetine balattrlmak iin btn salhiyetleri haiz olacaktr. Tasfiye edilecek emvalin takdiri kymetine ibu emvalin altn kymeti esas olacaktr. 14. Komisyon alkadar mal sahibine elinden alnan ve kain olduu arazi hkmetinin emrine kalacak olan emvalden dolay kendisine borlu kalnan mebl mbeyyin bir beyanname tevdi edecektir. bu beyannamelerdeki esas zerine zimmet olacak mebali tasfiyenin vukubulaca memleket hkmetinin muhacirin mensup olduu hkmete kar bir borcunu tekil edecektir. Bu muhacir esas itibariyle hicret ettii memlekette alaca olan mebalie mukabil terkettii emvale kymet ve mahiyete msavi emval alacaktr. Her alt ayda bir hkmetler tarafndan bervehi bal zikrolunan beyannameler esas mtekabilen vacibttediye mebaliin bir hesab tanzim edilecektir.

1084

Tasfiyei nihaiyede eer dyunu mtekabile arasnda muadelet mevcut ise buna mteallik hesabat yekdierine mahsup edilerek kapatlacaktr. Eer ibu mahsup muamelesinden sonra hkmetlerden biri dierine kar borlu kalr ise ibu bor bakiyesi bervehi pein tediye edilecektir. Eer borlu hkmet bu tediye iin mhlet talep ederse, mebl medyununbih azam taksiti senev ile tediye edilmek artiyle, komisyon bu mhleti bahedebilecek ve ibu mhlet esnasnda tediye edilecek faizi tayin edecektir. Eer tediye edilecek mebla olduka mhim olur ve daha mhletleri istilzam ederse medyun hkmet borlu olduu miktarn yzde yirmisine kadar Muhtelit Komisyonca tayin edilecek bir mebl pein olarak tediye edecek ve bakisi iin muhtelit komisyon tarafndan tayin edilecek miktar faizli ve azam yirmi senelik bir mhlette kabili itfa istikraz tahvilt ihra edecektir. Medyun hkmet bu istikrazn tasfiyesine karlk olarak komisyon tarafndan kabul edilmi rehinler tahsis edecektir. Bu rehinler Yunanistanda Beynelmilel Komisyon ve stanbulda Dyunu umumiye meclisi tarafndan idare ve varidat kabzedilecektir. Bu rehinler iin ademi itilf halinde bunlar tayin etmek Cemiyeti Akvam meclisine ait olacaktr. 15. Muhacereti teshil maksadiyle alkadar devletler tarafndan Muhtelit Komisyona mezkr komisyonca tayin edilen erait dahilinde avans olarak mebali tahsis edilecektir. 16. Trkiye ve Yunanistan hkmetleri ibu mukavelename mucibince arazileri terk mecburiyetinde bulunan ehasa ve muhacirinin azimet edecekleri memleketlere nakilleri zmnnda sevkedilecekleri limanlara yaplacak tebliata mteallik bilcmle mesailde on birinci maddede mezkr Muhtelit Komisyonla itilf edeceklerdir. Tarafeyni liyeyni kideyn mbadele edilecek ahaliye azimetleri iin tayin edilen tarihten evvel memleketlerine veya mallarn terkettirmek iin ne dorudan doruya ve ne de dolaysiyle hibir tazyik icra edilmeyeceini mtekabilen taahht ederler. Kezalik memleketi terk eden veya terkedecek olan muhacirini hibir vergi veya fevkalde resme tabi tutmayacaklarn dahi taahht ederler. kinci madde mucibince mbadeleden istisna edilen menatk sekenesinin, menatk mezkrede kalmak veya oraya duhul etmek haklarna Trkiye veya Yunanistanda hrriyetlerinden ve hakk tasarruflarndan serbeste istifade etmelerine hibir mani ika edilmeyecektir. Bu hkm mbadeleden istisna edilmi menatk mezkr sekenesine ait emvalin serbestii feran ve ibu sekene meyannda Trkiyeyi ve Yunanistan terketmek arzusunda bulunanlarn ihtiyarile azimetini men iin bir sebep olarak ileri srlmeyecektir. 17. Muhtelit Komisyonun ve uzuvlarnn idarelerine ve ifay vazifelerine muktezi masarif komisyon tarafndan tayin edilecek nisbetlerde alkadar hkmetler tarafndan deruhde olunacaktr. 18. Tarafeyni liyeyni kideyn kavanini mevzualarnda ibu mukavelenamenin icrasn temin iin lzm olacak tadilt mtekabilen icra eylemei taahht ederler.

1085

19. bu mukavelename Tarafeyni liyei kideyn nazarnda Trkiye ile akdolunacak sulh muahedenamesinde mn deri imi gibi ayn hkm ve kuvveti haiz olacaktr. Mezkr muahedenamenin ki Taraf lii mteakit tarafndan tasdikini mteakip derhal meri olacaktr. E.K. Venizelos M. smet

D. Caclamanos Dr. Rza Nur Hasan Ayrca, Lozanda, Yunanistanda Mslmanlara ait emlkin durumu ile ilgili olarak da beyannme yaynlanmtr. Bu beyannme 24 Temmuz 1923te imzalanm, 6 Austos 1924 tarihinde de yrrle girmitir. Beyannme ana hatlaryla yledir: Mbadele mukavelenamesile istihdaf edilmemi olan ve 18 Terinievvel/Ekim 1912 tarihinden mukaddem Girit adas da dahil olduu halde Yunanistan terketmi ve yahut minelkadim Yunanistan haricinde mukim bulunmu olan Mslmanlarn mlkiyet haklarna hi bir halel iras edilemiyeceini Yunan hkmeti taahht eder. Bunlar, mlklerine serbeste tasarruf ve istifade hakkn muhafaza edeceklerdir. Bunlarn mallar hakknda istisna surette ittihaz ve tatbik edilmi olan bilcmle ahkm ve tedabir refolunarak varidat sahiplerine iade edilecektir14 B. Muhtelit Mbadele Komisyonunun Kuruluu ve almalar Trk ve Rum ahalinin mbadelesine dair szlemenin 11. maddesi mbadele ilemlerini yrtmek zere bir komisyonun kurulmasn ngrmekteydi. Sz konusu madde; komisyonun, szlemenin yrrle girmesinden sonra bir ay ierisinde, Trkiye ve Yunanistandan drder, I. Dnya Savana girmemi lkelerin vatandalar arasndan Milletler Cemiyetince seilecek yeden teekkl edeceini karar altna almtr.15 cra Vekilleri Heyeti Bakan imzas ile 26.8.1923 tarihinde konuyla ilgili hkmet tezkiresi TBMM Bakanlna sunulmutur. Karar yledir: Trkiye Byk Millet Meclisi Riyaset-i Celilesine Mbadele-i ahali ve emval hakknda Lozanda mtekaid mukavelenmenin suver-i tatbikiyesini mbeyyin talimatnmenin ikinci maddesi mucibince Muhtelit Komisyona Dahiliye Vekleti namna reis kastiyle zmir Mebusu Dr. Tevfik Rt ve Shhye ve Muavenet-i timaiye Vekleti nmna delege kasdiyle Erzincan Mebusu Hamdi Bey Efendilerin tayinleri Shhye ve Muavenet-i timaiye Vekletinin 8. 8. 39/1923 tarih ve skn ubesi 41165/3879 numaral tezkiresi zerine cra Vekilleri Heyetinin 8. 8. 39/1923 tarihli itimanda takarrr etmekle marnileyhaya icab eden mezuniyetin itasnamsaade-i devletlerini istirham eylerim efendim. cra Vekilleri Heyeti Reisi 16

1086

Hkmetin bu tezkiresi TBMMnin 29. 8. 1923 tarihindeki oturumunda kabul edilmitir.17 Muhtelit Komisyon, szlemenin ngrd ekilde kurulmu ve Ekim 1923te almalarna balamtr. Komisyon, bir sre herhangi bir engelle karlamadan almalarn yrtmtr. Komisyonda ilk anlamazlk, szlemenin ikinci maddesinin uygulanmasnda kmtr. Szlemenin ikinci maddesi; stanbuldaki Rumlar ile Bat Trakyadaki Trkleri mbadeleden muaf tutmaktadr. Ayrca, stanbuldaki Rumlarn durumuna da aklk getirmektedir. 1912 ylnda karlan kanun ile stanbul Belediyesinin snrlar izilmitir. Szlemenin ikinci maddesi, ite bu snrlar ierisinde 30 Ekim 1918 tarihinden nce yerlemi olan Rumlar, stanbulda oturan ve mbadeleden muaf olan Rumlar olarak kabul etmektedir. te bu madde, Komisyonun Trk ve Yunan temsilcileri tarafndan farkl yorumlanmtr. stanbulda mmkn olduu kadar fazla sayda Rum brakmak isteyen Yunanistan, bu maddeyi, her ne suretle olursa olsun, 30 Ekim 1918den nce stanbulda bulunan her Rumun yerlemi saylmas gerektiini ileri srd.18 Komisyonun Trk yelerine gre; stanbulda 30 Ekim 1918 tarihinden nce yerlemi bulunan kimselerin Trk kanunlarna gre tesbit edilmesi gerekiyordu.19 Bu ihtilf Muhtelit Komisyonda zlememitir. Bunun zerine, Milletler Cemiyetinin karar ile konu Milletleraras Daim Adalet Divanna gtrlmtr. Divan, 21 ubat 1925 tarihinde u mtalay vermitir: 1. Sakin bulunmu (tablis) deyimi daimlik vasfn tamakta ve bir oturma ile beliren fiil bir durum ifade etmektedir; 2. stanbulun Rum ahalisi deyimi ile kastedilen ahslarn Antlama gereince sakin bulunmu saylmalar ve mbadele dnda braklmalar iin, stanbul ehrinin 1912 kanunu ile tesbit edilen belediye snrlar iinde bulunmalar, ayrca oraya her ne ekilde olursa olsun 30 Ekim 1918 tarihinden nce gelmeleri ve orada daim olarak oturmak niyetinde bulunmalar gerekmektedir. 20 Ancak, ihtilf bu mtala da zememitir. Bunun zerine, Yunanistan, Bat Trakyadaki Trklerin mallarn gasbederek, buralara Trkiyeden giden Rumlar yerletirmeye balamtr. Ayrca, buradaki Trkleri sindirmek, korkutmak ve bylece glerini salamak iin her zaman yapt gibi zulmetmeye balamtr. Bunun zerine, Trkiye de stanbuldaki Rumlarn mallarna el koymutur. Bylece, btn politikalarn gerginlik ve entrika zerine kuran Yunanistann uzlamaz tutumu yznden Trkiye ile Yunanistan arasnda yeni bir gerginlik ortaya kmtr.

1087

te bu gelimeler zerine 1 Aralk 1926 tarihinde taraflarca imzalanan Atina Antlamas ile problem zlmeye allmtr. Antlamann balca hkmleri yledir: 1. Yunanistann mbadeleye tabi olan blgelerinde ikamet etmekte olup, 18 Ekim 1912 tarihinden nce buralar terk etmi veya tedenberi Yunanistan dnda oturan Trklere ait gayrimenkuller 5. ve 6. maddelerde gsterilen artlar dahilinde Yunan hkmetince kamulatrlacaktr. 2. Trkiyenin Rum ahalisi mbadele edilmi blgelerinde ikamet etmekte olup, 18 Ekim 1912 tarihinden nce Trkiyeyi terk etmi olan Rumlarn gayrimenkullerinin, Trk gayrimenkullerinden Yunan hkmetinin uhdesine intikal edenine tekabl eden ksm kadar Trk hkmetince kamulatrlacaktr.21 Bu anlama gereince devlete intikal eden gayrimenkulleri cra Vekilleri Heyetince belirlenecek artlar erevesinde hak sahiplerine vermeye hkmeti yetkili klan 1 Nisan 1928 tarih ve 1217 nolu kanunun yrrle girmesinden sonra, mbadil Trklere verilecek gayrimenkullerle ilgili olarak 6 Haziran 1928 tarihinde u kararnme yaynlanmtr: 1. Gayri mbadil olduklar mevcut ahkma gre taayyn edenlere Muhtelit Mbadele Komisyonu Trk heyeti murahhasas tarafndan husus gayri mbadil vesikas verilir. imdiye kadar mracaatla sfatlarn tesbit ettirmemi olanlar talimatnmenin neir ve iln tarihinden itibaren iki ay zarfnda Muhtelit Mbadele Komisyonu Trk heyeti murahhasasna mracaat edeceklerdir. Bunlarn evrak ve vesaiki heyete iki ay zarfnda tetkik ve inta olunarak alkadarlara vesikalar verilir. Bu mddetin hitamndan azam bir ay sonra Trk heyeti murahhasas gayri mbadillerin esamini natk bir defter tanzim ederek Maliye Vekletine tevdi edecektir. 2. Atina tilfnmesi mucibince hkmete intikal edip gayri mbadil Trklere tevzii lzm gelen emval ve emlkn takrib kymeti hazralariyle mukayyet kymetleri iki ay zarfnda Maliye Vekletince tayin ve telfik ettirilir. 3. Kendilerine mal verilecek gayri mbadillerin, istihkaklarnn tayininde itilfname mucibince muhtelit takdiri kymet heyetleri tarafndan verilecek mazbatalar esas ittihaz olunur. 4. Altn para ile kymet tayin olunan mal sahiplerine istihkaklarna esas tekil edecek hali hazr kymetleri bunlarn vaziyeti hukukiyelerine ve bulunduklar mahallere gre bu kymetlerin 1 misline kadar iblile bulunacak miktarlardr. 5. Bidayeten kymet tayini muamelesi azasndan ikisi Maliye Vekletince mnasip

grlenlerden, ikisi ait olduu mntkaya mensup gayri mbadillerden yine Maliye Vekleti tarafndan tayin ve tefrik olunacak drt kiilik bir heyet marifetiyle yaplr. Bu kymetlere itiraz vukuunda Maliye Vekletinden bir reis ve iki azadan mrekkep tekil edilecek heyet tarafndan temyizen tetkik ve takrir ettirilir.

1088

Maliye Vekleti, heyetlerce tayin olunacak kymetleri fazla grd takdirde bakaca tahkikat yaptrmak hakkn haiz olduu gibi alkadarlar raz olmazlarsa peinen masraf kendilerine ait olmak zere mahallinde tetkikini talep edebilirler. 6. Gerek muhtelit takdiri kymet heyetlerince ve gerek gsterilen ekilde tesbit olunacak kymetlerin yeknu Yunan emvalinin kymetleriyle karlatrlarak verilmesi mmkn olan miktar yzde nisbeti hesabiyle tesbit ve buna tekabl edecek mebalii muhtevi bonolar verilir. Bu bonolar, itilfname mucibince hkmete intikal edip bilmzayede satlacak emvalin sat bedellerinde nakit gibi kabul ve mahsup edilir. Mzayedelere itirak etmiyen veya edip de uhdelerine mal ihale olunmyan gayri mbadiller, satlarn arkas alndktan sonra tahsil edilecek sat haslatndan bonolarnn muhteviyat nisbetinde nakten istifay hak edebilirler. 7. Yunan hkmetinin vaziyet ettii emvalin icar bedelt bakaca tesbit olunarak muavazada nazar dikkate alnmak zere ayrca tutulacak deftere kaydolunur. 8. Gayri mbadillerin tahakkuk edecek istihkaklar tamamen tesviye edilmemi olduu takdirde bakiyesi, Yunanllardn alnacak mebali ile temin edilir. 9. Muavazaya dahil olmayp Atina tilfnamesi mucibince sahiplerine iadesi lzm geldii halde Yunan hkmetince iade edilmemi olan emval ve emlk eshabna Muhtelit Mbadele Komisyonu Trk heyeti murahhasasnn gsterecei lzum zerine muavazadan istisna edilen Yunan emlkinden seyanen ve istihkaklar istihsal olununcaya kadar istifade hakk verilir.22 Ancak, btn bu gelimelere ve Trk tarafnn gayretlerine ramen, mbadele konusundaki btn problemler zlememi, Trk-Yunan ilikileri tekrar gerginlemitir. Taraflarn saduyulu davranlar sonucunda 10 Haziran 1930 tarihinde yeni antlama imzalanmtr. ki taraf arasndaki buzlar kran ve Trk-Yunan ilikilerinde yeni bir dnem balatan23 bu antlamada yer alan esaslar unlardr: 1. Mbadil Trklerin Yunanistanda kalan tm mallarnn mlkiyeti Yunan hkmetine geecektir. Ayn zaman da mbadil Rumlarn Trkiyede braktklar btn mallarnn mlkiyeti de Trk hkmetine geecektir. 2. Halen bankalarda bulunan mevduat zerine taraflarca konulmu olan ipotekler kaldrlarak, bunlar hak sahiplerine iade edilecektir. 3. Trk tebaas Mslmanlara ait ve Yunanistanda bulunan gayrimenkul mallarn mlkiyeti Yunan hkmetine geecektir. Trk tebaasnn, Lozan Antlamas yrrle girdikten sonra tasfiye edilmi ve elkonmu olan menkul mallar da Yunan hkmetinin mlkiyetine geecektir.

1089

Dier taraftan, Yunan tebaasna ait olup, mbadeleden istisna edilmi olan stanbuldakilerin dndaki gayrimenkullerin mlkiyeti de Trk hkmetine geecektir. Tpk Yunanistanda olduu gibi, Trkiyede de, Lozan Antlamasnn imzalanmas zerine el konulan ve tasfiye edilen menkuller Trk hkmetinin olacaktr. 4. Bu konularla ilgili btn ihtilflar Muhtelit Mbadele Komisyonu tarafsz yesinin karar ile kat ekilde halledilecektir. 5. Trkiye, stanbula geldikleri tarih ve doduklar yeri dikkate almadan, mbadeleden istisna tutulmu olan stanbuldaki Trk vatanda olan btn Ortodoks Rumlar etabli olarak kabul etmitir. 6. Mbadeleden istisna tutulan stanbulu Trkiye Cumhuriyeti pasaportu olmadan terk eden, Trk vatanda Ortodoks Rumlara ait mallar Trk Hkmetine intikal edecektir. 7. Yunanistan, Bat Trakyaya geldikleri tarih ve doduklar yeri dikkate almadan mbadeleden istisna tutulmu olan Bat Trakya Trklerini etabli olarak kabul etmitir. 8. Mbadeleden istisna tutulmu olan Bat Trakyay Yunan pasaportu olmadan terk eden Trklere ait mallarn mlkiyeti Yunanistana geecektir. 9. Bu mukavelenmenin uygulanmas iki hkmet tarafndan, Muhtelit Mbadele Komisyonuna tevdi edilmitir.24 Bu ve nceki antlamalarn hkmleri erevesinde Nfus Mbadelesini bu amala kurulmu olan Muhtelit Komisyon sonulandrmtr. Mbadele Komisyonu; hem Trkiyede, hem de Yunanistanda bulunan ipotekli gayrimenkullerle ilgili ikayetleri antlamalar ve szlemeler erevesinde karara balamtr. Komisyon, 9 Mays 1924 tarih ve 22 nolu toplantsnda; yabanc lkelerde ikamet etmekte olan mbadiller zerinde durmutur: Mbadeleye tabi olup da Lozan Antlamas ile kendilerine gsterilen lkelerden baka bir lkeye g eden kimseler terk ettikleri lkenin vatandaln kaybetmilerdir.25 Komisyon, 31 Mart 1927 tarih ve 35 nolu toplantsnda; Lozan Antlamasnda zikredilen Rum Ortodoks dini ifadesine de aklk getirmitir. Bu karara gre; Rum Ortodoks dini tabiri, btn dou Ortodoks kiliselerine amil deildir.26 Yani, Fener Rum Patrikhanesinin dnda kalan Antakya, Kuds ve skenderiye

Patrikhanelerinin Lozan Antlamasnda geen ifadeye dahil olmadna karar vermitir. Ayrca, 12 Eyll 1928 tarih ve 49 nolu karar ile veraset konusuna da aklk getirmitir. Bu karara gre; mbadiller ile gayrimbadiller arasndaki veraset ilikileri yle dzenlenmektedir:

1090

Mbadele yapld srada henz g etmeden len bir mbadile, mbadele edilmi olan miraslar tevars ederler. Komisyon, 2 ubat 1931 tarih ve 75 nolu toplantsnda da mbadillere intikal eden gayrimbadillerin miras konusunda u karar vermitir: Lozan Antlamasnn yrrle girmesinden sonra 23 Temmuz 1930 tarihine kadar len bir gayrimbadilden, mbadele edilmi miraslarna intikal eden mallar, 10 Haziran 1930 tarihli Ankara mukavelenmesinin hkmlerine tabi olacaklardr.27 Muhtelit Mbadele Komisyonunun tarafsz yeleri, 30 Mart 1933 tarihinde u hakem kararn da alarak, 49 ve 75 nolu kararlara aklk getirmilerdir: Trkiyeden Yunanistana mbadeleten sevkedilen ve mbadele sebebiyle Yunan tabiiyetini iktisap eyliyen Rumlar, bu miraslarn mbadelesi ile 4 terinievvel/Ekim 1926 tarihli Trk Meden Kanununun neri arasndaki mddet zarfnda len Trk tebaas gayrimbadil bir murisin verasetini almaya ehil deildirler. Zira bu tarihten evvel Trkiyede cari kanun hkmler ecnebi tabiiyetinde bulunan kimseleri, bir Trk vatandann mirasndan mahrum ediyordu ve bu hususta cari Trk kanununun tatbikini tahdit iin Muhtelit Mbadele Komisyonunun 49 ve 75 numaral kararlarna dayanlamaz.28 Mbadele Komisyonu, 20 Mays 1931 tarihindeki toplantsnda ald 79 nolu karar ile; kendisinin ileri bitince, verdii kararlarn tekrar muhakeme edilemeyeceini belirtmitir.29 Komisyon, hem Trkiyede, hem de Yunanistanda mbadillerle ilgili konular karara baladktan sonra, Ankarada 9 Aralk 1934 tarihinde imzalanan ve 19 ubat 1934 tarihinde yrrle giren TrkRum Ahali Mbadelesi Muhtelit Komisyonunun lgasna Mtedair Mukavelenme 30 ile lavedilmitir.

C. Mbadele ve Sonular Lozanda imzalanan Trk ve Rum ahalinin mbadelesine dair szlemenin 11. maddesi gereince kurulan Muhtelit Mbadele Komisyonunun yannda Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti, Mbadele mar ve skn Vekaletini de ihdas etmitir. Hkmet, bu karar alrken; mbadele suretiyle getirileceklerin nakil ve isknlarn, bunlardan muhta olanlarn iaelerinin bir sre teminini, iskn mntkalarnn tesbitini ve lkenin harap olan yerlerinin imar edilmesini amalamtr. Mbadele mar skn Vekleti kurulur kurulmaz, taradaki rgt birimlerine gnderilen yazlarla, ilgili blgede gelecek gmenlerden ne kadarn yerletirebilecek olanaklar olduu; blgenin corafi, iktisadi, sosyal durumlarnn yannda, nerelerden gelecek gmenlerin ne gibi ura tr ve yeteneklerine gre, yurdun deiik blgelerinde bulunan emvl-i metrkeye dengeli ve gereki olarak datlabilmesi iin, vilayet snrlar iinde, ne kadar sayda ve nitelikte terkedilmi tanr-tanmaz

1091

mal bulunduu; hl fuzli iglden arndrlamayan terkedilmi mallarn ne kadarlk sre iinde boaltlabilecei; terkedilmi balarn, bahelerin, tarlalarn miktarnn ne kadar olduu sorulmu; vilayetlerden gelen bilgilere gre, ayrntl iskn cetvelleri hazrlanmt.31 Hkmet, 17 Temmuz 1923 tarihinde yaynlad kararnme ile; mbadil olarak gelecek halkn iskn blgelerine nasl gidecekleri, muhta olanlarn iaelerinin nasl karlanaca zerinde durmu ve lkeyi 8 iskn blgesine ayrmtr.32 Ayrca, bu durum cra Vekilleri Heyeti Bakan imzas ile 23. 8. 1923 tarihinde Mdafaa-i Milliye, Adliye, Dahiliye, Maliye, ktisat Vekletlerine u ek tezkire ile uygulamada dikkate alnmak zere duyurulmutur: Mdafaa-i Milliye, Adliye, Dahiliye, Maliye, ktisat Vekletlerine

17. 7. 39/1923 tarihli ve 662038 numaral tezkireye zeyldir 17. 7. 39/1923 tarihli ve 2600 numaral kararnmenin otuzuncu maddesinin suret-i umumiyede iskn mntkas olmak zere tefrik ve tahdid edilmi menatka muvazzahen irae eder surette tanzim ve Shhye ve Muavenet-i timaiye Vekletinde 22. 8. 39/1923 tarihli ve skn ubesi 42084/4142 numaral tezkiresine rapten mevrud cetvel sureti mukaddime emvl-i metrukenin idare ve tevzii esnasnda nazar- itibara alnmak zere leffen irsal klnmtr efendim.33 Kararnmenin ekindeki tabloda, iskn blgeleri ve buralara nerelerden gelen mbadillerin yerletirilecekleri de belirtilmitir. Sz konusu tablo yledir: Trkiyeye Geleceklerin Yerletirilecekleri Yerler34 Geleceklerin Memleketleri Drama ve Kavala 30.000 Serez Livas 40.000 Samsun ve havalisi Adana ve havalisi Yekn skn olunacak yerler

Kozana, Girebene, Nasli ve Kesriye 22.500 Kayalar, Karaferye, Vodine, Katerin, Ala-sonya, Langaza, 43.000 Amasya,Tokat, Sivas Malatya ve havalisi

Demirhisar, Gevgilin Yenice Vardar,

1092

Karacaabat Zeytnc, Drama, Kavala, Selnik 64.000 Denizli ve havalisi Kesendire, Poliroz, Saraban, Avrethisar, Nevrekop ve havalisi 90.000 atalca,Tekirda, Manisa, zmir, Mentee,

Karaman, Nide Preveze, Yanya 55.000 Midilli, Girit ve sair adalar Antalya, Silifke 50.000 Ayvalk, Edremit,

Mersin ve havalisi Yekn 395.000

Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti, Yunanistanda faydalanamadklar mallar bulunan mbadillerin problemleri ile ilgilenmek zere Maliye Vekleti bnyesinde Gayr-i Mbadiller Komisyonunu kurmutur. Hkmetin 11 Terinisan 341/11 Kasm 1925 tarihli kararna gre; Eshb- istihkak, Muhtelit Mbadele Komisyonu veya bu komisyondaki Trk Heyeti tarafndan verilen vesikalaryla beraber Gayr-i Mbadiller Komisyonuna mracaat ve Yunanistanda bulunup istifade edemedikleri emvl ve emlk hakkndaki taleplerini dermeyn edeceklerdir. Evvelemirde Maliyece idare edilen Yunan tebaasna ait emvlden mutahassl mebli, eshb- mracaata istihkaklar nisbetinde tevzi olunacaktr. Eshb- mracaatn derece-i istihkak hakknda phe vukuunda, bu babda gayr-i mbadillerin iinden muteber heyet ve zevatn malumatna mracaat olunabilecei gibi, vesait-i saire ile de tahkik-i keyfiyyet edilebilirler.35 Hkmet, mbadillerin muhtelif ihtiyalarnn karlanmas iin de birtakm tedbirler almtr: Gmenlerin sevki, hemen hemen tamamyla Seyr-i Sefain daresine ait vapurlarla yaplmtr. Trkiyeden hareket eden bu vapurlar Selanik, Hanya, Kandiye, Girit vb. yerlerden gmenleri alyorlar, zmir, stanbul, Samsun, Trabzon gibi byk iskeleleri olan yerleim birimlerine indiriyorlard.36 Hkmet, bir talimatnme ile mbadiller iin misafirhanelerin dzenlenmesini istemitir. Buna gre; mevcut kullanlan binalarn yannda, metruk binalardan da faydalanlacaktr. Gerekirse askeriyeden yatak, yorgan tedarik edilecek, kimsenin darda akta kalmasna meydan verilmeyecektir. Ayrca, ihra iskelelerindeki misafirhanelerde Hilliahmer 10ar yatakl revirler aacak ve buralarda gerekli tbb malzemeyi de bulunduracaktr. Bu misafirhanelerde, mbadiller gn

1093

kalabileceklerdir ve bu sre ierisindeki iaeleri mmknse Hilliahmer, bu mmkn deilse Hkmete karlanacaktr.37 Bunun yannda, Hkmet 9 Kanunuevvel 1339/1923 tarihinde yaynlad dier bir talimatnme ile de muhacirlerin; muhtelit mbadele komisyonundan ellerine verilmi olan hviyet varakalar tetkik edilerek anarist, cani, casus olanlarn ve harekt milliyede Yunanllarla teriki mesai edip Yunanistana firar etmi bulunanlarn rkan ve hissen Trkiyede tavattunlarna imkn grlemeyenlerin beray iade hkmeti mahalliyeye teslim olunacaklar, kabul edileceklerin sanat, meslek ve mevkii corafilerine gre veklete tayin olunacak iskn mntkalarndaki ehir kasaba ve kylere tevzi ve iskn edilecekleri, hastalarnn tedavi altna alnp muhtalarnn iaeye tbi tutulaca tesbit edilmiti.38 Hkmet, mbadillerin retim vastalarna sahip olabilmeleri iin de tedbirler almtr. Alnan kararlara gre; ift hayvan bulunmayan her haneye bir veya iki hayvan, haneye tahsis edilen araziye gre tarm aletleri ve tohumluk verilecektir.39 Bunlar satmayacaklarna veya baka bir amala kullanmayacaklarna dair sz konusu kiilerin bal bulunduklar muhtarlklardan birer kefaletnme alnmas da ngrlmtr. ayet, bunlar vermek mmkn olmazsa her aileye tohumluk iin 75, bir ift hayvan iin 100 ve ihtiya duyulan tarm aletleri iin 50 liraya kadar para verilecei kararlatrlmtr.40 Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti, iskn faaliyetlerinin cereyan ettii yllarda bteden gerekli tahsisat da ayrmtr. Yllara gre ayrlan tahsisat ve harcanan miktarlar yledir. 41 Tahsis edilen 6.095.083 10.022.535 5.957.636 1.446.116 2.060.859 1.018.433 1.417.690 28.018.352 Yl 339 340 341 926 927 928 929 Harcanan 5.228.415 5.199.390 2.808.695 889.930 1.008.713 725.949 970.784 16.871.876

1094

Bu almalar sonucunda; 499.239 mbadil, 172.029 gayr-i mbadil, 14.312 harikzede, 35.936 mlteci, 18.430 yerli ahali ve 2.774 doudan batya nakledilenler olmak zere toplam 742.720 kii iskn edilmitir.42 Hkmet, Yunanistandan Trkiyeye gelecek Trk mbadillerle ilgili olarak bu almalarn yannda, Trkiyeden Yunanistana gidecek Rum mbadillerle ilgili dzenlemeleri de yapmtr. Bu dzenlemelerin balcalar zerinde duralm: Mbadele mukavelenmesinin tarih-i imzasndan evvel Mslmanlarla izdiva etmi bulunan Rum Ortodoks kadnlarn mbadeleden istisnalar 27. 7. 340/1924 tarihli Heyet-i Vekile-i Celile karar ile tesbit edilmitir.43 Bu karar zerine Dahiliye Vekilinin nerisi zerine Hkmet, mbadeleye tabi olmayan gayr-i mslim erkeklerle mbadele kararnmesinin tarih-i akdinden evvel izdiva eden ve nikahlarn mevzubahs tarihten evvel sicill-i nfusa kayd ettiren Rum Ortodoks kadnlarn da mbadeleden istisnasn, kararlatrmtr.44 Yine, Hkmet 27. 7. 340 /1924 tarih ve 732 nolu karar ile; mbadele szlemesinin imzalanmasndan nce ihtida ederek evlenmi olan kadnlar ile szkonusu tarihten nce ihtida etmeyerek mslmanlarla evlenmi kadnlarn mbadeleye tabi olmadklarna karar vermitir.45 Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti, o anda shhatleri g etmeye msait olmayanlarla ilgili olarak da birtakm tedbirler almtr. Dahiliye Nezareti, 5 Nisan 341/1925 tarihinde Baveklete mracaat ederek u teklifte bulunmutur: Bikes, alil ve mariz ve mikdar az baz mbadil ehasn muvakkat bir mddet iin Trkiye ve Yunan Hkmetleri tarafndan mbadelelerinin tecili istirhamn mtezammn bir kararn her iki hkmete arz ve ibla Muhtelit Mbadele Komisyonunda taht- karara alnd mezkr komisyon reisi Msy Vidingten varid olan tahriratta bildirildiine ve ibu istirhamn kabulnde faide olduuna dair Hariciye Veklet-i Celilesinden varid olan tezkire ile salifl-arz tahrirtn suretleri leffen takdim klnmtr. Keyfiyetin cra Vekilleri Celilesince bir karara rabt ile neticenin inba buyurulmasna msaade-i devletleri arz olunur efendim.46 Bu mracaat, Bakanlar Kurulunda 11. 5. 341/1925 tarihinde grlm ve komisyon tarafndan ittihaz ve ibla olunan karar Yunan hkmeti tarafndan da tatbik edilmek artiyle miktar mahdud olan baz mbadil ehasn muvakkat bir mddete maksur olmak zere mbadeleden tecilleri tasvip edilmitir.47

1095

Bu insan dzenlemeler yaplrken, bir taraftan da suiistimalleri nlemek iin tedbirler alnmtr. Hkmet, 20. 1. 340/1924 tarihli toplantsnda; mbadeleye tabi olanlarn izdivacna msaade edilmemesi yolunda bir karar almtr.48 Yine bu konudan olmak zere, Trkiye Byk Millet Meclisine gelen ihbar ve ikayetler Meclis Bakanlnca Babakanla iletilmitir. te bunlardan biri 24/25. 1. 339/1923 tarihli ve Adnan Bey imzal ifredir: cra Vekilleri Riyasetine Anadoludaki emvl-i metrkeden biroklarnn fruht veya uzak mddetle icara verilmekte olduunu istihbar eden Makedonya ahalisinden biroklar mracat ederek mbadele vukuunda kendilerine verilecek hibir ey kalmayaca endiesini izhr ile olmazsa icarlarn ksa mddetle yaplmasn istirham eylemilerdir. Adnan49 Bu ifreye Hkmet, 27. 1. 339/1923 tarihinde; Emvl-i metrke icrlar ksa mddetledir ve gelecek dindalarmz dnlyor eklinde cevap vermitir.50 Mbadillerin tanmas ile ilgili olarak da tedbirler dnlmtr. 25. 3. 340/1924 tarihinde Mbadele, mar ve skan Vekleti tarafndan Hkmete, mbadillerin tanmasnda tenzilt yaplp yaplamayaca hususunda mracaatta bulunulmutur.51 Bunun zerine Hkmet 17. 4. 340/1924 tarihinde u karar almtr: Mbadeleye tabi mslman ahalinin istifade edebilmesi iin Trk imendfer Kumpanyalarnn mbadeleye tabi Rumlara tenziltl bir tarife tatbik edp etmediklerini veya byle bir tarifenin tatbikine mtemayil olup olmadklarn bilmek arzusunda bulunduu Yunan Maslahatgzrlnn irna atfen Hariciye Vekleti Celilesinden izbar olunmu ve Trkiye imendfer dareleri mstakil olup meccanen ve nsf cretle nakliyat icras mmkn bulunmad cihetle mtekabilen kabul ve tatbik edilmek artiyle Yunanistandaki muhacirin-i mslime ile memleketimizdeki Rumlardan cidden muhta olanlarn imendfer darelerince meccanen nakledilmeleri ve dierleri iin %30 veya 50 tensiltl bir tarife tatbiki muvafk olaca mtala olunarak keyfiyet Veklet-i marnileyhaya ir klnm ve Muhtelit Mbadele Komisyonunun Trk Heyet-i Murahhasas Riyasetinden alnan ifre telgrafnmede ve Kozan havalisinden nakledilecek olan muhacirinden 8300 nfusun fevkalde fakir bir halde olduklarndan Karakarye stasyonuna kadar nakilleri iin Kozana tali komisyonu emrine ve Muhtelit Komisyondaki mebldan Trkiye hesabna 165.000 Drahmi gnderildii beyan ve bunlarn Karakarye stasyonuna kadar nakilleri iinde imendfer creti olarak Muhtelit Komisyon emrine otuzbin lira irsali talep edilmi ve Yunan Hkmetinin bu hususa mtemayil olduu istidll edilmekte idine nazaran Yunanistan dahilinde imendferle ve muavenet-i hkmetle nakli zaruri olan mslmanlarn Trkiyeden imendferle gnderilecek muhta Rumlardan fazla olduu nazar- itibara alnrsa mtekabiliyet esasndan mslmanlarn daha ziyade mstefit olaca derkr bulunmu olmakla keyfiyetin Heyet-i Vekilece tezekkr ve bir karar ittihazn mutazammin Mbadele, mar ve

1096

skn Veklet-i Celilesinin 25. 3. 3401924 tarih ve skn ubesi 11856 numaral tezkeresi ile vukubulan teklifi cra Vekilleri Heyetince bit-tetkik teklif-i vaki esas itibari ile muvafk grlm ve Anadolu-Badad demiryollar ile harice sevk olunacak mbadeleye tabi Rumlarn %35 tenziltla nakilleri hususu Nafia Veklet-i Celilesince temin olunduuna nazaran bundan baka yaplacak tenzilt iin muktezi tahsisatn Mbadele Veklet-i Celilesinden its karargir olmutur.52 Alnan bu tedbirler erevesinde yaplan almalarn sonucunda, Trkiyeden Yunanistana 149.851 Trk vatanda Rum g etmitir.53 Bunun yannda, bu dnemde, daha nce Anadoluya gelen Rumlar da Trkiyeyi terk etmilerdir. Bunlar, son dnemlerde Yunanistann gznn olduu blgelere, oralarda Rum nfus ounluunu salamak zere yerletirilmilerdir. Ayrca, bunlarn bir ksm da yakn gemite, komprador burjuvazi kimliiyle Rum burjuvazisinin filizlendii, gelitii Bat Anadoluya Yunanistandan yahut Ege Adalarndan gm Rumlard.54 Sonu olarak; bu deiimin uygulanmas, Anadolu zerinde uzun sreden beri srdrlen, gereklemesi olanaksz bir d sona erdirmiti.55 Bilindii zere, Yunanllar, lkemizdeki Rum aznl Megalo deay gerekletirme yolunda bir koz olarak kullanmlardr. Btn istil mddetince Yunanllar Rumeli ve Anadoludaki canavarlklarn topraklarmzdaki hristiyanlar kurtarmak iin yaplm bir hals harbi eklinde gsteriyorlard Elenizm hlyas etrafnda toplanan bu caniyane ve hainane maksadlar tahakkuk ettirmek iin, Venizelos bata olduu halde btn Yunan ricali ve Yunan milleti, milletimiz ve memleketimiz aleyhinde cidden zalimane ve hainane plnlar vaz etmiler ve alaka, namuzsuzca siyasetler takip etmilerdi. Bu plnlarn ve siyasetlerin esas bir taraftan Trkiye topraklarnda sakin Rumlar, kilise ve mektepler vastasiyle hkmetimiz aleyhine tahrik ve isyan ettirmek ve dier taraftan da siyas hadiselerden ve vaziyetlerden istifade ederek memleketimizi istil etmek ve btn bu hareketler srasnda gz diktii muazzez lkelerimizde Trk ve Mslman nfusunu imha etmek eklinde hlasa edilebilir.56 Mbadele ile Trkiye, Yunanistann ite bu ve benzeri gerekelerini ortadan kaldrmtr. Bir dier nemli sonu da, Trkiye, son iki yzyldr Batnn iilerimize mdahalesine gereke oluturan aznlklardan byk apta kurtulmutur. Bir aratrmac bu durumu yle izah etmektedir: TBMM Hkmetinin mbadele isteinin balca iki nedeni vardr: ncelikli ama, Batnn mdahalesine gereke oluturan aznlklardan kurtulmaktr. kinci neden de, Mslman unsurlarn kolayca uyum salayabilecei dncesiyle, Misak Milli snrlar iinde ulus devlete giden yolu aabilmektir. nk Misak Milli snrlar, Araplar dnda, Osmanl mparatorluu iinde kalan son Mslman yerleim blgelerini kapsamaktadr.57

1097

Tabi ki yukarda da ifade edildii gibi, homojen yapya sahip milli devlet oluturmay esas alm olan Trkiye iin mbadele nemli bir gelime olmutur. Btn bunlarn yannda, mbadele birtakm skntlar da beraberinde getirmitir. lke uzun yllar devam eden savalar ve Yunan istils srasnda yaklp yklmtr. Zaten yetersiz olan madd imknlar daha da yetersiz hale gelmitir. Yeni Trk Devleti, ite hem bu skntlar bertaraf etmek, hem de mbadil olarak gelen Trklerin her trl ihtiyacn karlamak durumunda kalmtr. Ancak, btn skntlara ramen Trkiye Cumhuriyeti Devleti, iktisad bakmdan en skntl dneminde byle byk bir projeyi yznn akyla tamamlamtr. 1923-1929 seneleri btelerinden iskna toplam 28.018.352 lira tahsis edilmi olup bunun 16.871.876 liras sarf edilmitir. Bu tarihler arasnda Trkiyede 499.239 mbadil, 172.029 gayr-i mbadil, 14.312 harikzede, 35.936 mlteci, 18.430 yerli ahali, 2.774 doudan batya naklolunanlar ad iskna tbi tutulmulardr. Ayn dnemde adiyen iskn olunanlara 88.700 hane, 5.000.000 dnm arazi, ba ve bahe, 4.300.000 adet zeytin, incir ve sair meyve aac, 7.618.000 kilo tohumluk zahire, 27.501 adet pulluk, 41.253 adet muhtelif trden zira alet, 12 adet traktr, 19.070 kilo kkrt ve gz ta, 22.994 res ift hayvan ile 15.238 lira sermaye datlmtr. Yine, bu dnemde 19.279 metrk hane tamir grm, 4.567 iktisadhane ina edilmi, Antalya, Samsun, zmir, Bilecik, Cebel-i Bereket, Mersin, Ankara ve Manisada 1.786.684 lira mukabilinde numune kyleri ina edilmitir.58 Sonu Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren tebaas olan toplumlarn banda Rumlar gelmektedirler. Rumlar, Trk topraklarnda gz olan devletlerin ve onlarn Trkiyedeki uzants haline gelen Patrikhanenin kkrtmalar sonucunda isyan edinceye kadar huzur ve refah ierisinde yaamlardr. Osmanl Devleti, idaresi altna ald btn gayrimslim unsurlar gibi Rumlara da, Roma ve Bizans dnemlerinde dahi grmedikleri tolerans gstermitir. O kadar ki Rumlarn din merkezleri olan Patrikhane tarihi boyunca gerek hrriyetine Fatih Sultan Mehmetten itibaren, yani Trk idaresinde kavumutur. Patrik, bu tarihlerden itibaren millet ba unvann alm ve bylece ruhan yetkilerinin yannda bir de cisman yetkilere sahip olmutur. Ancak, kilise bu toleransa hibir zaman layk olamamtr. Daima Trkln aleyhinde olmutur. Rumlar, sadece din bakmdan haklara sahip olmamlardr. Yaadklar btn blgelerde Trk toplumundan daha fazla ekonomik ve ticar imknlara sahip olmulardr. Osmanl lkesinin birok yerine dalan Rumlar, daha ziyade byk ehirlerde ve sahil blgelerinde yaamay tercih etmilerdir. Rum kylsne, toprak mlkiyeti hakk da tannmtr. Avrupal tarihilerin de belirttikleri gibi XIX. yzyl balarnda, Osmanl tebaas olan Rum kyls, Bat Avrupa kylsnden daha fazla imknlara sahiptir. Rumlar sadece ticaret ile uramyorlard. Bilhassa Fenerli Rumlar muhtelif memurluklarda, bilhassa da dilerinde grev almlardr. Bunun sonucunda Rumlar, ekonomik sahann yannda

1098

diplomasi alannda da g kazanmlardr. Ancak, bu glenme ileride Osmanl Devletinin aleyhine olacaktr. Sanayi nklbndan sonra hzl bir tempo ile ortaya kan ve yaylan smrgecilik faaliyetlerini yrten devletlerin Osmanl lkesindeki gayrimslim unsurlar bir koz olarak kullanma gayretleri baarl olmu, Yaknalarn banda Osmanl Devleti milliyetilik isyanlaryla sarslmaya balamtr. te, bu gayrimslim unsurlarn banda da maalesef bu lkede her trl hrriyet ve imkna sahip olan, Rumlar yer almlardr. Rumlar, bir taraftan scak denizlere inmeye alan Rusyann, dier taraftan Avrupada ngilterenin gerisinde kalmaktan dolay aalk kompleksine kaplan Fransann kkrtmalar sonucunda isyan etmilerdir. Rum isyanlarn bandan sonuna kadar, fahr bakanln Rus arnn, fikir babaln da Patrikhanenin yapt Etnik-i Eterya tezgahlam ve yrtmtr. Ayrca, bu dnemlerde Avrupa kamuoyunda ve aydnnda balayan Yunan hayranl da Rum isyanlarnda etkili olmutur. Nihayet, Rumlar kendi emellerinin tahakkuku iin isyana srkleyen devletlerin gayretleri sonucunda Edirne Bar Antlamas ile Yunanistan bamszlna kavumutur. Ancak, Rumlarn Trk Devleti ve milleti aleyhindeki faaliyetleri bununla sona ermemitir. Tam tersine, bu gelime Rumlara Megalo dea yolunda bir mit kayna olmutur. imdi Yunanistan yeni bir rol daha stlenmitir. Kendisinin bamsz olmasn salayan devletlere diyet borcunu demeye almtr. Bu devletler, dn de, bugn de Trkiyeye sylemek isteyip de syleyemediklerini, yapmak isteyip de yapamadklarn Yunanistan gibi kendilerine diyet borcu olan devletiklere yaptrmaya, syletmeye almlardr, hala bu politikalarna devam etmektedirler. Yunanistan, kendisine destek veren devletlerin de yardm ile bamsz olduu gnden itibaren devaml olarak Trkiyenin aleyhine olmak zere topraklarn geniletmitir. Bunu yaparken de igal ettii blgelerdeki milyonlarca Trk ya katletmitir, ya da Avrupa toplumlarnn tarihlerinin her dneminde sk sk grdmz insanlk d uygulamalar ile yerlerinden yurtlarndan etmitir. Ayn insanlk d uygulamalar I. Dnya Sava sonunda tilf Devletleri sayesinde igal ettii Anadolu topraklarnda devam ettirmitir. Yunanistan, bir taraftan igal ettii yerlerdeki Trklere bu vahet derecesine varan uygulamalar yaparken, dier taraftan Anadolunun belli blgelerine devaml olarak dardan Rum gn tevik etmitir. te, Trk milletinin lm-kalm sava olan Mill Mcadele ile bu duruma son verildii gibi, Lozan Konferansnda imzalanan Mbadele Szlemesi ile stanbulun dndaki Trkiyedeki Rumlar ile Bat Trakyann dndaki Yunanistandaki Trkler yer deitirmilerdir. Bu uygulamaya iki taraf asndan bakacak olursak, Trkiyenin ne kadar nemli bir ii gerekletirdiini grmekteyiz. Mbadeleden nce, zaten Yunanistanda Trklerin can gvenlii olmad iin, buralardaki soydalarmz Yunan vaheti karsnda ayet sa kalabilmiler ise

1099

Trkiyeye g etmilerdir veya etmeye balamlardr. stelik de bu insanlar sadece canlarn kurtarabilmenin tela ierisinde hibir eyalarn veya mallarn yanlarna alamamlar veya orada satarak deerlendirememilerdir. Oysa, Trkiyedeki Rumlar, sanki hibir ey olmam gibi faaliyetlerine devam etmilerdir. Ayrca, Mbadele ile Trkiye, yzyllardr emperyalist devletlerin iilerimize karmak iin kulland bir kozu da onlarn elinden almtr. Bu devletler, kendi lkelerindeki aznlklardan ve hatta kendi insannn birok sosyal tabakasndan daha iyi imknlara sahip olan gayrimslim unsuru Osmanl Devletinin iilerine karabilmek iin bir koz olarak kullanmlardr. Bunda baarl da olmulardr. Devlet, hem ierde Bat devletlerinin kkrtt problemlerle, hem de aslnda kendilerinin kartt bu problemleri dillerine dolayp Osmanl Devletinin iilerine yn vermeye kalkan devletlerle uramak zorunda kalmtr. te Trkiye Cumhuriyeti Devleti ayn olaylar yaamak istememitir. Mbadele uygulamas da bu manada nemli bir admdr. 1 Gnlbol (ve dierleri), Olaylarla Trk D Politikas, C. I (1919-1973), 5. bas. Ankara

1982, s. 65. 2 Charles Sherrill, Bir Eliden Gazi Mustafa Kemal, ev. Alp Ilgaz, Tercman 1001 Temel

Eser, No. 23, s. 171. 3 4 Gnlbol (ve dierleri), a.g.e, s. 59. Mahmut H. akirolu, Lozan Konferans Srasnda Kabul Edilen Trk-Yunan Ahali

Deiimine Ait Tarihi Notlar, Ord. Prof. Yusuf Hikmet Bayura Armaan, TTK, Ankara 1985, s. 228. 5 Seil Akgn, Birka Amerikan Kaynandan Trk-Yunan Mbadelesi Sorunu, Trk-

Yunan likileri, ATASE, Ankara 1986, s. 242. 6 7 8 s. 117. 9 H. Cevahir Kayam, Lozan Bar Andlamasna Gre Trk-Yunan Nfus Mbadelesi ve skn Tarihesi, Hamit Matbaas, stanbul 1932, s. 7. Akgn, a.g.m, s. 247. Seha L. Meray, Lozan Bar Konferans Tutanaklar-Belgeler, Takm I, C. I, Ankara 1973,

Konunun TBMMde Grlmesi, AAMD, C. IX, S. 27, Temmuz-Kasm 1993, s. 586. 10 11 12 Meray, a.g.e, s. 124. Adnan Sofuolu, Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, stanbul 1996, s. 130. Sofuolu, a.g.e, s. 141.

1100

13

Mbadeleye Dair Trkiye ve Yunanistan Arasnda mza Olunan Mukavelenameler,

Muhtelit Mbadele Komisyonu Kararlar, Bitaraf Azalarn Hakem Kararlar, Trkeye eviri: Mehmed Esad Atuner, Damga Matbaas, stanbul 1932, s. 2-7. 14 15 16 17 18 19 20 skn Tarihesi, s. 11. MMKK, s. 5. Cumhuriyet Arivi, 18. 102. 5. 1923. Cumhuriyet Arivi, 18. 102. 5. 1923. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980, 3. bas. Ankara 1986, s. 326. Gnlbol (ve dierleri), a.g.e, s. 66. Mehmet Gnlbol; Cem Sar, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1918-1938), AAM,

Ankara 1997, s. 66. 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 MMKK, s. 12. skn Tarihesi, s. 91. Armaolu, a.g.e, s. 326. MMKK, s. 25-32. MMKK, s. 138. MMKK, s. 140. MMKK, 141. MMKK, s. 157. MMKK, s. 160. MMKK, s. 34. Kemal Ar, AAMD, C. VI, S. 18, Temmuz 1990 s. 635. skn blgeleri daha sonra 10a karlmtr. Bkz: Nedim pek, Mbadele Ve Samsun,

TTK, Ankara 2000, s. 43. 33 Cumhuriyet Arivi, 18. 102. 5. 1923.

1101

34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56

skan Tarihesi, s. 18. Cumhuriyet Arivi, 2738. 16. 70. 13. Ar, a.g.m, s. 638. skn Tarihesi, s. 19. skn Tarihesi, s. 21. Cumhuriyet Arivi, 030. 18. 1. 1. 8. 41. 10. skn Tarihesi, s. 27. skn Tarihesi, s. 135. skn Tarihesi, s. 137. Cumhuriyet Arivi, 18. 102. 62. 1925. Cumhuriyet Arivi, 18. 102. 62. 1925. Cumhuriyet Arivi, 18. 102. 62. 1925; 732. 10. 36. 9; 2407. 15. 54. 1. Cumhuriyet Arivi, 18. 102. 59. 1925. Cumhuriyet Arivi, 18. 102. 59. 1925; 1916. 13. 29. 9. Cumhuriyet Arivi, 18. 102. 62. 1925; 213. 8. 49. 16. Cumhuriyet Arivi, 18. 135. 55. 1923. Cumhuriyet Arivi, 18. 135. 55. 1923. Cumhuriyet Arivi, 18. 154. 2. 1924. Cumhuriyet Arivi, 474. 9. 23. 10. Trk Ansiklopedisi, G, mad., C. XVII, s. 460. Bilge Umar, Trkiye Halknn Ortaa Tarihi, stanbul 1998, s. 211. akirolu, a.g.m, s. 227. Matbuat Mdriyet-i Umumiyesi, Anadoluda Yunan Zulm ve Vaheti, Matbuat ve

stihbarat Matbaas, Ankara 1337, s. 1.

1102

57 58

Kayam, a.g.m, s. 606. pek, a.g.e, s. 171.

1103

Musul Meselesi / Yrd. Do. Dr. Zlal Kele [s.609-624]

Pamukkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi /Trkiye Giri Birinci Dnya Sava balarken Osmanl Devletinin hakimiyetinde bulunan Musul Vilayeti, 1878 Vilayet Nizamnamesiyle yaplan idari taksimata gre Musul, Kerkk ve Sleymaniye Sancaklarndan meydana gelmekte idi.1 Musul, stratejik konumu, zengin ve verimli topraklar dolaysyla tarihin her dneminde nemini koruyan bir blgedir. Osmanl Devletinin hakimiyetine geene kadar bir ok Trk Devlet ve Beyliinin idaresinde bulunmutur.2 Musul Meselesi, ngilterenin Trkiye ile fiili sava sona erdiren Mondros Mtarekesini imzaladktan sonra, Mtareke hkmlerini ihlal ederek blgeyi igaliyle balayan ve 1926 Haziranna kadar dnya devletlerinin de ilgisinin eksik olmad bir ortamda devam eden bir mesele olarak grlmektedir. Ancak; Musul Meselesinin temelleri, ngiliz Smrge siyasetinin sonucu olarak 19. yzyln balarnda atlmtr. Bu dnemde en fazla Mslman smrgeye sahip olan ngilterenin Orta Dou siyasetinde, Hindistan yolu zerindeki Irak ve Arabistann stratejik nemi son derece bykt. ngiliz mparatorluunun snr ve ulam gvenliini salamak ve refahnn devam iin, ngilterenin ak denizlerin kontroln elinde bulundurmas, Avrupa g dengesinin korunmas ve dnya petrol politikasn elinde tutmas gerekiyordu.3 1877-1878 Trk Rus Sava, Trk-ngiliz ilikilerinde bir dnm noktas oldu. Bu tarihe kadar yukarda sz konusu edilen siyaset gerei ngiltere genel olarak Osmanl toprak btnln korumaya almt. Bundan sonra Kbrs ve Msra yerleen ngiltere 1878de Badatn kuzeyini Rusyaya, gneyini ngiltereye brakan bir anlama yapma giriiminde bulundu.4 Osmanl Devleti, Musulun petrol bakmndan deerini 1890da II. Abdlhamitin yaptrtm olduu aratrmalar sonunda anlamtr. 1890 ve 1898 ylnda kard zel fermanlarla Musul ve Badat petrol sahalarn Memalik-i ahane (zel mlk) haline getirerek, kaybn engellemek istemitir.5 Osmanl Devleti, bu dnemde ngiltere ve dier devletlere kar bir denge unsuru olarak Almanyaya yaklamt. Almanya ise, Osmanl topraklarn ekonomik pazar olarak grm, ngiltere ile olan rekabetinden dolay olas bir sava hakinde ngiltereyi smrgelerine giden yollarda g durumda brakmak iin Osmanl Devletine yaklamt. Sz konusu yaknlama siyaseti sonucu Almanyaya Berlin-Badat Demiryolu yapm imtiyazyla birlikte petrol ve maden aratrmas izni de verilmiti.6 1904 ylnda Alman Deutche Bank (A. Demiryolu irketi) bir yl sreyle Musul ve Badatta petrol arama izni almt. ngiliz William Knox Dancy ile Shell ve Royolducth irketleri de izin iin grmelere balamt. Ancak ttihat ve Terakki Frkas, Abdlhamidin ahsi mlki haline getirdii

1104

topraklar Maliye Bakanlna devrettiinden grmeler sonu vermemiti.7 1912de Almanya ve ngiltere dnda ABDde Musul-Kerkk petrolleriyle ilgilenmeye balamt. ngiltere, Almanlarla ibirlii yaparak ABDnin Blge petrollerinden uzak tutmaya almtr.8 Grld gibi, ngiltereyle Musul blgesinin ilikisi I. Dnya Savandan ok nce balam, I. Dnya Sava srasnda mttefikleriyle yapt grmeler ve gizli antlamalarda Musul ve dier petrol blgelerine hakim olma planlarn ortaya koymutur.9 Mtareke imzalandktan sonra da Vilayeti igal ederek kararl tutumunu srdrmtr. Milli Mcadele Dneminde Musul Irak cephesindeki Osmanl ordusunun 22 Kasm 1915teki Kutl Ammaredeki baarsnn devam gelmemiti. 11 Mart 1917de Badat igal eden ngilterenin mcadele cepheleri asl hedefin Musul olduunu gstermitir. Bu arada 13. Kolordu Komutan olan Ali hsan (Sabis) Paa, Austos 1918de 6. Ordu Komutanlna tayin edilmiti. ngilizler 23, 25 ve 30 Ekim 1918deki taarruzlaryla Musula doru ilerlemi, 6. Ordu byk kayplar vermiti.10 M. Kemal Atatrk, bu konuyu deerlendirirken . ite bu hal Musul vilayetinin ziyan intac etti. Yoksa Musul bizde kalrd szleriyle yenilginin sonucu Musulun igalini kolaylatrdn ifade etmektedir.11 30 Ekim 1918 gn Mondros Mtarekesi imzalandnda ngiliz birlikleri Anelhazar, Gayyare Goz Kuyular, Altnkpr, Salahiye ve Kerkk hattna dayanmt. Trk ordu birlikleri ise Rakka, Dirizar, Miyadin, Sincar, Telafir, Hamamalil, Sleymaniye ve Halice hattna hakimdi.12 Mtareke 31 Ekim 1918 gn le vakti yrrle girmitir. Trkiye iyimser bir ekilde Mtarekenin imzaland gn Trk ordusunun elinde bulunan yerlerin Mtareke Hattn oluturacan beklemekteydi. Ancak Mtarekeye aykr olarak askeri harekt srdren, ngilizler, daha Mtareke hkmlerini tam olarak renememi olan 6. Ordu Komutanndan Musulun boaltlmasn istediler.13 Bir yandan da igallerini kolaylatrmak iin zemin hazrlamaya alyorlard. Baz Arap kabileleri ngilizlerin tahrik ve tevikleriyle Trk birliklerine saldrarak silah ve erzaklarn binek hayvanlarn yamalamlard.14 Mtareke metnini ancak 3 Kasm 1918 gn alan Ali hsan Paa, ngilizlere 31 Ekim 1918 gn le vakti askeri harekt durduundan ngiliz hattnn Gayyareden getiini Mtarekeye gre Musula girme haklarnn olmadn belirtmiti.15 ngiliz Irak Ordusu Bakomutan General Marshall, 7 Kasm 1918 gn Musulu igal iin emir aldklarn ve ehri boaltmak iin 15 Kasm 1918 gn lene kadar vakit verdiklerini kesin olarak belirtmiti. Bu arada, ngilizlerin talebini stanbula bildirmi olan Ali hsan Paa, hi olmazsa ngiliz birlikleriyle beraber Musulda kalma emrini beklemiti. ngilizler, Trk birliklerinin Musuldan ayrlmasn abuklatrmaya alrken, Ali hsan Paaya Vilayeti boaltma artlarn ieren bir yaz gndermilerdi.16 8 Kasm 1918 gn Musul Hkmet Konandaki Trk bayrann yerine ngiliz bayran ekerek ngilizler, telsiz telgraf istasyonlar ve

1105

cephaneliklere el koyup17 haksz igallerini srdrmlerdi. Sonuta 9 Kasm 1918 gn, Ali hsan Paa Sadrazam zzet Paann 15 Kasm 1918 gnne kadar Musulu boaltma emri alnmt. 15 Kasm 1918 gn Musul merkezi, 6 Aralkta ise vilayetin tamam Trk birliklerince boaltlm, Musulda ngiliz igali dnemi balamt.18 ngiltere Musuldaki karlarn bar grmelerinde veya herhangi bir ekilde kaybetmeyi dnmemitir. Irak ngiliz igaline aldn aklayarak, Irak snrn da Musulun kuzeyinden geirmeye balamtr. Paris Bar Konferansndan nce Londraya giden Fransa Babakan Clemencau ile anlaan ngiltere, Sykes Picot Antlamas ile Fransann payna ayrlan Musula karlk Fransaya Suriye ve ukurova blgesindeki isteklerini kabul ederek, Musul petrollerinden faydalanma sz vermitir.19 San Remo Konferansnda mttefikler Manda ve petrol paylamn gerekletirmilerdi (25 Nisan 1920), Buna gre ngiltere Musul petrol gelirlerinin %75ine ve petrol irketinin ynetimine sahip olacak, Fransa da %25lik bir paya sahip olacakt.20 ngiltere, 1920 Aralnda Suriyeyi de etkileyen Arap isyanlar sonunda Emir Faysal szde bir prebisitle Irak Kral ilan etmiti. Musul, Kerkk ve Sleymaniye halknn tepkisine ramen, ngiltere Faysaln halk oyuyla kral ilan edilmesini, Iraktaki ngiliz mandasn kabul etmesi olarak gstermitir. Bu uygulamayla mandalarn Milletler Cemiyeti tarafndan verilecei prensibi inenerek, Mttefikler San Remo Konferansnda aldklar karar Milletler Cemiyetine onaylatmlardr.21 Erzurum ve Sivas Kongreleri kararlarna gre Mustafa Kemal Atatrk ve Heyet-i Temsiliye tarafndan Trkiyenin blnmez snrlarn belirleyen Misak- Milliyi hazrlanmt. 28 Ocak 1920de son Osmanl Meclis-i Mebusan tarafndan kabul edilen Misak- Milli, gerek Milli Mcadele yllarnda, gerekse saha sonraki dnemde Trkiyenin i ve d politikasn belirleyen bir belgedir. 22 Misak- Milliye gre Mondros Mtarekesinin imzaland 30 Ekim 1918 gn Trk Ordusunun elinde bulunan, Trk ve slam ounluun yaad Osmanl topraklar Trkiyenin ayrlmaz snrlarn oluturmaktayd. Misak- Millinin kabul ve ilan Trkiyenin Musulu kendi topraklar olarak grdnn ifadesiydi. Zira, Mtareke imzalandnda Trk Ordusunun elinde bulunan Musul, Mtarekeye aykr olarak igal edilmiti. tilaf Devletlerinin, stanbul Hkmeti ile imzalam olduu Sevres Antlamasyla Trk-Irak snr Amadiye Trkiyede kalmak zere Musulun kuzeyinden geirilmitir.23Anlama TBMM Hkmeti tarafndan kabul edilmemi ve uygulanmam olmasna ramen ngilterenin Musul konusundaki kararlln gstermektedir. Milli Mcadele yllarnda Trkiyenin blgeye asker sevkiyat istedii lde olamamtr. Irakta meydana gelen bir ayaklanmada Revandzden Trkiyenin yardmn isteyenlere karlk ancak bir blk asker gnderilebilmitir. ngilterede Musulda istedii hakimiyeti kuramamtr. Musulda ngiliz Mandas ve Kral Faysala kar halkn tepki ve isyanlar iddetle bastrlmtr. 24 Trkiye, halkn istei zerine Binba evki Beyi Sleymaniyeye gnderirken, ngiliz hava kuvvetleri ve zrhl birlikleri de

1106

Trk taraftar airetlere bask yaparak, reislerini tutuklamt. zellikle Kerkk ve Sleymaniye halk ngiliz idaresini reddetmeyi srdrmtr.25 Sakarya Savann Trkiyenin zaferiyle sonulanmas ngiltereyi endielendirmiti. ngiliz yetkilileri arasnda Trkiyenin Musula mdahale ihtimali gznnde bulundurularak, TBMM Hkmetine kar izlenen politikann deitirilmesi fikri gndeme gelmiti. 26 Milli Mcadele dneminde TBMM Hkmeti, Musulu vatan topra olarak grmekten hibir zaman vazgememesine ramen, Yunan ordusuyla savan artlar ve Musula ulaan demiryollarnn Fransann igalinde bulunmas gibi nedenlerle yeterince ilgilenememitir. Ancak 1922 yl balarnda Antep Milli Kuvvetleri Komutan zdemir Bey emrindeki birlikler blgeye gnderilmitir. 1922 yl Austosunda nemli baarlar elde edilmitir. zdemir Beye Musul halknn verdii destek yannda Tunus ve Cezayirli gnlller de katlmtr. Aralk 1922de ngilizlerin hava saldrlar ve taarruzlar sonunda geri ekilmek mecburiyetinde kalmtr.27 Bu arada Lozan Konferans da balamtr. Lozan Konferansnda Musul Lozan Konferans 20 Kasm 1922deki al treninden sonra ilk toplantsn ertesi gn yapmt.28 Konferans Tzne gre Musul meselesi Askeri ve Arazi Komisyonunda grlecekti. Komisyon Bakanlna ngiltere Dileri Bakan Lord Curzon getirilmiti.29 Lozan Konferansnda Trkiyeyi temsil eden Dileri Bakan smet (nn) Paa

bakanlndaki Heyete verilen talimatta Musul, Kerkk ve Sleymaniyenin iadesi istenirken ngiltereye baz ekonomik ayrcalklar tannabilecei bildirilmiti.30 Musul meselesi, 27 Kasm 1922 gn resmen grlmeye balanacakt. Ancak smet Paa ve Lord Curzon zel grmelerle zmeye karar vermilerdir.31 zel grmelerde iki taraf da tezlerini etnik ve siyasi nedenlere dayandrmtr. Ancak ngiltere asndan konunun petrol meselesine dayand ortaya kmt. Trkiyenin de elbette Blge petrollerine ihtiyac vard fakat asl olan Misak Milli hedeflerini gerekletirmekti.32 Lord Curzon, petrol tavizi vererek Trkiyeyi Musuldan vazgemeye uramtr. Buna ramen Trkiyenin Musulu iine almayan bir anlamay kabul etmeme kararlln da grmt. Bunun zerine Trkiyenin taleplerinin bir ksmn karlamay dnerek Kysancak, Revandz ve Sleymaniyeyi vermeyi nermitir.33 Trk heyeti, vilayetin tamamn isteyerek, blgede halk oyuna bavurulmasn teklif etmitir. Curzon bu defa halkn cahil olduunu, halk oyuna bavurulamayacan ileri srdrmt. Halbuki, ngiltere Emir Faysal kralla getirirken halk oyuna bavurduunu Musul vilayeti de dahil halkn oy okluuyla kabul ettiini iddia etmiti. Trkiyenin hakl talepleri ve kendi tezinin zayfln gren Lord Curzon, bu defa meselenin dorudan Irak Hkmetini ilgilendirdiini Musulla ilgisinin sadece Irakn himayesinde olmasndan dolay olduunu iddia etmeye balamtr.34 zel grmeler karlkl notalarla devam ederken; gelecei tartlan halk, Trkiyeye bal kalmak istediini duyurmaya alyordu.35 Lozanda, zel grmelerde her iki tarafta basn

1107

araclyla dnya kamuoyuna Musul meselesindeki tezlerini ve kararllklarn gstermeye almtr. ngiltere, Trkiyeyi uzlamaya yanamayarak bar tehlikeye atmakla sularken, Trkiye, Musul meselesindeki akli ve ilmi dayanaklarn anlatmtr.36 Trkiye, Musulun tarihi, corafi, siyasi ve etnik bakmdan Trkiyenin ayrlmaz bir paras olduunu ortaya koymutur. ngiltere ise Trkiyenin dayad harita ve istatistiklerin yanl olduunu, ngilterenin istatistiklerinin daha gvenli olduunu iddia etmitir. Meselenin sadece siyasi boyutunu da aksettirerek, Musulu petrollerinden dolay nemsediini gizlemeye almtr.37 Meselenin asl muhatab olan Musul halk ise i ve d basna yansd ekliyle tercihlerinin Trkiyeye bal kalmak olduunu btn gcyle duyurmaya almaktayd.38 Trkiyenin en nemli dayana halkn arzusu idi. Blgede halk oyuna gidilmesini, milletin kendi kaderini belirlemesini istemekteydi. Ancak ngiltere, meselenin bandan itibaren, bu zm eklini reddederek aslnda sonucun ngiltere aleyhine olacan gstermektedir. Buna karlk meseleyi Trkiyenin yesi olmad kendi etkinliindeki Milletler Cemiyetine havale etme nerisinde bulunmutur. Trkiye bu neriyi reddederek, meselenin resmi grmelerde zmn istemitir.39 Musul meselesi 23 Ocak 1923 gn Lord Curzonun bakanln yapt Arazi Komisyonunda grlmeye baland. smet Paa, zel grmelerde olduu gibi Trkiyenin tezini etnik, siyasi, corafi, askeri, tarihi ve iktisadi alardan ele alarak delilleriyle anlatt. smet Paa, Lord Curzonun sk sk szn keserek etkilemeye alt bu konumasnda ngiliz tezinin salam temellere dayanmadn ortaya koymutur. zellikle nfus meselesinde ngilterenin iddia ettii rakamlarn gvenilir olmayaca, vilayetin ancak bir ksmn dolaabilen birka memurun vilayetin nfusunu tespit imkan olmad ak bir ekilde grlmt. Trkiyenin son istatistiklerine gre vilayetin yerleik nfusu, 503.000 civarnda idi. Bunun dnda 170.000 civarnda Trkmen, Trk ve Arap aireti yln belli dnemlerinde vilayette bulunmaktayd. Yerleik nfusun dalm ise yle idi: 140.960 Trk, 23.830 Krt, 43.210 Arap, 18.000 Yezidi, 31.000 gayrimslim.40 Buna gre nfusun bete drdnde fazlalar Trk ve Krtlerden, bete biri de Arap ve gayrimslimlerden oluuyordu. ngiliz istatistikleri doru kabul edilse bile Trk ve Krt nfusun yannda dier unsurlarn aznlkta olduu grlmekteydi. ngilterenin ortaya koyduu istatistiklere gre vilayette 65.895 Trk, 452.720 Krt, 185.763 Arap, 62,225 Hristiyan, 16.885 Yahudi yaamaktayd. smet Paa Trkler ve Krtler arasndaki tarihi ve kltrel balar, kader birliini ve kendi istekleriyle Trkiyeyi seen Krtlerin TBMMde gerek temsilcilerinin olduunu anlatmaya almtr. ngilizlerin blgede yaynladklar bildirilerin dahi Trke olduunu ve bildirilerde yer alan olaylarn da halkn Trkiye ile ban (Araplar da buna dahil) ngiliz mandasn istemediini gsterdiini ifade etmitir. smet Paann dile getirdii Trk tezinin devamn zetlemek gerekirse, Trkiye nc devletler arasnda yaplm olabilecek anlamalar hukuken geerli grmemektedir, dolaysyla Musul vilayeti de ngiliz-Irak mandaterliinde deildir. Gerekte bu konuda halk zgr iradesiyle karar vermemitir. Musulun Akdeniz limanlaryla balants ancak Anadolu zerinden gerekleebilir.

1108

Ekonomisi ve gvenlii de Trkiyeye bal kalmasn gerektirmektedir. Ayn ekilde Trkiyenin Doudaki gvenlii de buna baldr. Ayrca, ngiltere Mtarekeyi imzaladktan sonra igal ettii Musulu Trkiyeye iade etmelidir.41 ngiltere adna sz alan Lord Curzon, ngilterenin Musulu Mondoros Mtarekesini imzaladktan sonra igal ettiini gz ard etmitir. Curzon, ngilterenin Irakta mandater devlet olma sfatyla Musuldaki igalinin hukuki bir temele dayandn iddia etmitir.ngiltere bu iddiaya gre San Remoda Irakta mandater Devlet olma hakkn almtr. 1921de yapt halk oylamas sonunda halk Emir Faysaln kralln onaylamtr. Faysalla ngilterenin anlamasna gre ngiltere ve Irak hkmetleri Irak lkesinden toprak vermemek, kiralamamak karar almtr. Buna gre ngilterenin Arap milleti, Arap Kral ve milletler Cemiyetine kar sorumluluu vardr. ngiltere, Trkiyenin ortaya koyduu akli ve ilmi delillerin gll karsnda mandaterlikten doan hukuki hakkndan bahsetmeye balamtr. Daha sonra Milletler Cemiyeti Meclisince grevlendirilerek Musulda incelemelerde bulunan Musul Tahkik Komisyonu raporlarnda da yer alaca gibi Musul hukuki adan Trkiyenin bir paras idi. ngilterenin bu topraklar zerinde herhangi bir hakk bulunmuyordu. ngiltere sorumluluklarnn Irak Devleti ve Arap milletine kar olduunu sylerken, kendi istatistiklerinde de aka grlen nfusun ounluu Trk ve Krtleri gzard etmitir. Ayrca Trkleri saldrgan bir millet olmakla itham ederek, Musul gibi askeri-stratejik nemi olan bir yeri elinde tutan Trkiyenin Arap Devletini yok edeceini idia ediyordu. Trkiye Misak- Milli snrlarnn dnda bir toprak talebinde hibir zaman bulunmamken ngiltere kendi Dou politikasn Trkiyeye mal etmek isteyen bir tavr ierisindedir. Yine Musulda yaayan Trklerin, Trkiyedeki Trklerle ilgisinin bulunmadn iddia etmekteydi. Bu konuda Musul Tahkik Komisyonu tarafndan reddedilecektir.42 Lord Curzon, son olarak petrol meselesine deinmitir. ngilterenin Musul petrolleriyle ilgili olmadn, asl Trkiyenin petrol kaynaklarndan dolay Musulu istediini iddia etmitir. Curzon bylece Musul meselesinin ngiltere asndan asl deerini gizleyerek dnya kamuoyunu etkilemeye almtr. Resmi grmelerin ilk celsesinde taraflarn zel grmelerdeki taleplerinden taviz vermeyecekleri belli olmutu. Trkiye, hakl olduu bir davada, sonucundan endie duymakszn Blgede halk oyuna bavurma nerisini tekrarlad. Lord Curzon, Trkiyenin nerisini Musul halkn kmseyerek reddetti.43 Emir Faysaln Kral ilan edilmesinde oyuna bavurduunu iddia ettii ayn halka bu defa gvenmeyen ngiltere, halkn Trkiyeyi tercih edeceini bilmektedir. Ancak bu konu konferansa katlan dier yelerce dikkate alnmad. Lord Curzonun nerisi meseleyi tarafsz bir kurum olan Milletler Cemiyetine havale etmekti. Ona gre Trkiye kendinden bu kadar eminse, bu zm eklini kabul etmeliydi. ngiltere, Meseleyi Milletler Cemiyetine gtrmek isterken, Trkiyenin uluslararas ortamdaki yalnzln gznne almt. Buna karlk Milletler Cemiyetinin etkin yesi olarak meseleyi istedii gibi zmleyeceini dnmtr. Bata Fransa olmak zere, talya ve Japonya da ngiltereyi desteklediler.44

1109

Lord Curzonu barn uzamasyla meydana gelebilecek herhangi bir olaydan smet Paay sorumlu tutacan syleyerek Trkiyeyi dnya barn tehlikeye atan Devlet durumuna drmek istedi. Bu durumda Milletler Cemiyeti Szlemesinin 11. maddesine gre ngilterenin tek yanl olarak bavuruda bulunacan ifade etti.45 ngiltere, Trkiyenin basna yansyan kararlln, Musul iin gerekirse sava gze alabileceine dair haberleri Milletler Cemiyetine bavururken gereke gstermitir.46 25 Ocak 1923te Lord Curzon Milletler Cemiyetine bavurarak, Musul meselesinin bir an nce ele alnmasn istemitir.47 30 Ocak 1923te Milletler Cemiyetindeki ngiliz temsilcisi Lord Balfour konseyi bara kar yneltilen tehdidi nlemeye armtr. Milletler Cemiyeti Szlemesinin 17. maddesine gre Trkiye Cemiyete geici ye olarak tannacakt. Milletler Cemiyeti Bakan M. Viviani ise Trkiyenin dier yeler gibi eit ileme tbi tutulacan aklamtr.48 31 Ocak 1923 gn ngiltere, Fransa ve talya temsilcilerinin hazrlad anlama projesi Trk heyetine zel olarak iletilmitir. Musul meselesinin zm nerisine Milletler Cemiyeti Meclisinin verecei karara gre tespit edilecek snr Trk-Irak snrn meydana getirecekti.49 smet Paa bu teklife itiraz ederken, Ankarann grn istemitir. Hkmet, smet Paaya, Musul meselesinin zmn her trl baskdan uzak olarak halkn oyuna bal olduunu, petrol konusunun grlebileceini bildirmitir. Ankaradan gnderilen talimatta, ngilterenin Musul petrollerinden ngiliz kapitalistlerinin ihtiraslarn tatmin iin savaa srklediklerini iyi bir propaganda ile ABD ve Avrupa kamuoyuna duyurulmas isteniyordu. Trk heyetine, verilecek cevabi projenin kabul edilmemesi halinde Ankaraya dnmesi de bildirilmiti.50 2 ubat 1923 gn Lord Curzonun davetiyle toplanan mttefikler, smet Paann 1 ubat 1923 tarihli muhtrasn deerlendirdiler. talya ve Fransa temsilcileri, meselenin Milletler Cemiyetinin gzetiminde halk oyuna bavurularak zlmesine bu defa olumlu baktlar. Ancak Lord Curzon, meselenin artk Milletler Cemiyetine brakldn, ngiliz hkmetinin dnda bir mesele olduunu ileri srerek reddetti.51 Trkiye bar engelleyen taraf olmak istememiti. Sonunda, Musul meselesinin zmnde ngilterenin grne yaklaan bir adm att. smet Paa 4 ubat 1923 tarihli bir mektupla, barn salanabilmesi iin Musul Meselesinin konferans programndan karlarak bir yl iinde Trkiye ve ngiltere arasnda zmlenmesini nerdi. ngiltere ayn gn Milletler Cemiyeti Meclisinde bir yldan nce Trk Irak snr meselesinin ele alnmasn istedi. Trkiyenin sz konusu yaklamna ramen konferans ayn gn kesintiye uram, dier birok mesele de halledilememitir. 52 Trkiyeye dn yolundaki smet Paa, Trkiyenin bar grmelerindeki kesinti nedeniyle sava ihtimalinden kaygldr. Babakan Rauf Beye ektii telgrafta da bunu ak bir ekilde gstermitir. Her ihtimale kar orduyu hazr bulundurmakla birlikte, kamuoyuna da sava endiesini yaratmamaya ve zellikle ngilizlerle mcadeleden kanlmasna dikkat ekmektedir. M.Kemal Atatrkten de konuyla yakndan ilgilenerek, duruma hakim olmasn rica etmekteydi.53

1110

Ankaraya dnen smet Paa, 21 ubat 1923 gn TBMMnin gizli celsesinde Lozandaki grmeler hakknda bilgi verdi. Musul meselesi ile ilgili olarak zel grmeler, karlkl notalar, ngilterenin kamuoyuna Trkiye aleyhine ynlendirme abas, petrolle ilgili taraflarn tavrn geni bir ekilde anlatmtr. Musul meselesini Arazi Komisyonuna getiren ngilterenin Fransay ilgilendiren Suriye snr ve talyann elindeki 12 Adalar konusuyla birlikte Musulu da ele alarak mttefiklerin desteini salamak gayretinde olduunu izah etti. Trkiyenin Musul meselesini dierlerinden ayrarak ngilterenin bu taktiini, mesele zerine younlaarak sonusuz brakmaya aba sarf ettiklerini anlatmtr. smet Paa, ngilterenin Trkiyenin Musul meselesindeki srar zerine konferans kesintiye urad propagandasyla kamuoyunu Trkiye aleyhine evirmesini engellemek amacyla bir zm nerisinde bulunduklarn belirtti.54 smet Paadan nce konuan Babakan Rauf Beyin szlerinden hkmetin smet Paayla gr birliinde olduunu anlalmakta idi. smet Paann konumasndan sonra, Mecliste olduka sert tartmalar balamtr. Tasarya kar olan milletvekilleri Musul meselesinin bu ekilde zmn Misak- Milliden taviz vermek olarak deerlendirmekteydi. yle ki hkmetin hatta meclisin istifasnn gerektiini ileri sren milletvekilleri vard. Erzurum Milletvekili Hseyin Bey, . Arkadalar bir teklifim var. Gerek Heyet-i Vekile gerek Byk Millet Meclisi, Misak- Milliden zerre kadar fedakarlk ederse, cab- namus ve millet iin ekip gitmelidir diyordu.55 Sz alan milletvekillerinin eletirilerindeki ortak noktalar Lozanda Trk Heyetinin politik beceriden yoksun olduu, zellikle smet Paann, yetkilerini at Misak- Milliden taviz verildii ve hkmet tarafndan Meclise yeterli bilgi verilmedii ekilde zetlenebilir. Milletvekillerinin birbirinden sinirli ve heyecanl konumalaryla Meclisin kart bir anda sz alan Babakan Hseyin Rauf Bey, milletvekillerini sakinletirmeye almtr. Rauf Beye gre proje incelenmeden karar verilmemelidir. Misak- Milli ihll edilmemitir. Proje uygun bulunmad takdirde sava karar veya uygunluu kabul edilirse bar ve sava arasndaki farkn ok iyi deerlendirilmesi gerekmektedir. Babakan, szlerinin devamnda Trkiyenin askeri durumunun deerlendirilerek, ordunun sava tercih edildiinde yeterli olaca sonucuna vardklarn belirtmiti. Ancak savaa girmeden, bar salamak iin mmkn olann yaplmas gerektiini, savan sonularndan emin olmadn da dile getirmitir.56 Rauf Bey daha sonra yirmi kadar milletvekilinin sorularn cevaplamtr. Tartmalarn seyri zerine M. Kemal Atatrk sz alma ihtiyac duymutur. Atatrkn konumas zetlemek gerekirse: Mevcut artlarda meseleyi Trkiyenin daha gl olduu bir zamana brakmak uygun olacaktr. Ancak bu Musuldan vazgemek anlamna gelmemektedir.57 ncelikle bar gerekletirilmelidir. Bu anda halletmeye almak Trkiyenin karsna ngiltereden baka Fransa, talya, Japonya gibi dnya devletlerini karacaktr. lerde zmszlk halinde Trkiyenin karsnda yalnz ngiltere olacaktr ve bu da karlarna uygundur. Atatrk, Musulu sava yoluyla almann hemen mmkn olabileceini, ordunun bu gce sahip olduunu belirterek bu konudaki

1111

orduya gvenini de ortaya koymutu. Ancak savaa girmenin mahsurlarn gz nne almak gerektiini de izah etmitir. Atatrk ve hkmet, Milli Mcadeleden yeni km bir Trkiye iin, ngiltere asndan bu kadar nemli olan bir blgede savamann, elde edilenlerin kaybyla sonulanabileceini gz ard etmemitir. M. Kemal Paann buradaki deerlendirmesinde devletlerin, yeni karlar elde etmek iin Trkiyeye kar harekete geebilecekleri ihtimalini iyi hesaplamt. Nitekim, konferans devam ederken Lozandaki Yunanistan temsilcisi Trkiyenin Musula silahl mcadelede bulunmasn destekleyerek, Trakyada kendilerinin rahat hareket etme frsat bulabileceini dnmtr. Bar imzalama sresi ne kadar gecikirlerse bir o kadar Trkiyenin aleyhine olacakt. stanbul ve Boazlarn gvenlii de nemli ncelikler arasndayd. Mesele 3 ve 4 Mart 1923 tarihli gizli celselerde de tartlmt. 4 Mart 1923 tarihli grmelerde ok sayda milletvekili sz almt. Konumalarn znde meseleyi Milletler Cemiyetine havale etmenin, Musulu ngilizlere vermeyi kabul etmekle ayn anlama gelecei endiesi oluturuyordu. Mecliste ikinci grup milletvekillerinden Erzurum Milletvekili Hseyin Avni Bey Milletler Cemiyetine gvensizlii Efendiler, Cemiyet-i Akvam ngiliz urasndan baka bir ey deildir58 szleriyle dile getirmitir. Hseyin Avni Bey, Msr ve Kbrs rneklerini vererek ngilterenin bugn vermeye raz olmad Musulu gelecekte de vermeyeceini ileri sryordu. M. Kemal Atatrke hitaben Paa ordunun bana otur, baka iin yoktur. Mukaddes tandn ii ben de tanyorum. Ben de seninle mez olarak alaym. Fakat Bakomutanlk vazifeni ifa et ve hudutlara bayran rekzet. szleriyle meselenin savamaktan baka aresi olmad kanaatini ifade etmitir. smet Paay da kazanlan zaferin byklyle denk bir bar imzalama baarsn gstermemekle itham ettii gibi 59 daha ileri giderek smet Paay Musulu satmakla sulamtr. 5 Mart 1923 gn yaplan grmelerde de yine smet Paa hedef alnmtr. 60 zmit Milletvekili Srr Bey, Lozana giden heyete Meclisin Misak- Milliden taviz vermemek kaydyla yetki verdiini ancak smet Paa Misak- Milliyi yanl anladn sylemitir. Srr Bey, Misak- Milliden fedakarlk yapann cezalandrlmas gerektiini ileri srmtr. Bundan sonra sz alan Rauf Bey, Musul meselesinde Hkmet olarak en az konumaclar kadar hassas olduklarn vurgulayarak, milletvekillerini daha makul davranmaya armt. Rauf Beyden sonra sz alan Mentee Milletvekili Tevfik Rt Bey, sakin, daha aklc metotlarla zm nerilerini de ieren bir konuma yapmtr. Ona gre ngiltere Trkiyeye kar bir mstemleke sulhu dayatmaktadr. Trkiye bunu kabul etmemek iin, sava tercih edecektir. Ancak sava istemeyen dnya kamuoyuna kar bar iin bir adm atmaldr. Ayrca Trkiyenin sava halinde baar oran yzde otuzdur. Bar iin Trkiyenin temkinli ve kabul edilebilir bir neride bulunmas gerekmektedir.

1112

6 Mart 1923 gn sz alan Erzurum Milletvekili Durak Bey, Lozana giden heyetin Meclisten yetki almadan bir zm projesi vermeleri ve baz konulara evet dedikleri gerekesiyle, grmelere ayn heyetin gnderilmemesini istemitir. Milletler Cemiyetine gvenmediini, meselenin bir an nce zlmedii takdirde ilerde daha kark bir hale geleceini ileri srmtr. ngilterenin maddi vaadler ve propaganda yoluyla halk etkileyerek Dou Anadoluda da olaylara neden olaca endiesini dile getirmiti. Durak Bey, meseleyi bir yl sonraya ertelerken, bu sre iin de hi olmazsa ngiltereyle ortak bir idare edilmesini nermitir.61 Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya Bey, Musulun Trkiyenin ayrlmaz bir paras olduunu, u arpc szlerle dile getirmitir. Arkadalar bir insan ikiye blmek veyahut herhangi bir parasn ayrmak nasl mmkn deilse, Musulu Trkiyeden ayrmak da ylece mmkn deildir, Musulsuz sulh etmek, sulhun ferdasnda Anadolu-i arki de mhim bir cephe hazrlamak demektir. Yusuf Ziya Bey hi olmazsa Sleymaniye ve Kerkk alarak Trk-Krt vahdetini salamann Trkiyenin gelecei asndan nemini zerinde duruyordu.62 Konumalarn bir yere varmad ve uzamas zerine sz alan Atatrk, meselenin iyi ve kt yanlaryla ortaya konduunu, Meclisteki samimi ortamdaki konumalarn darya baka ekilde aksedebileceini, bu nedenle uzatmann gereksiz olduunu belirtmitir.63 M. Kemal Paa; Byle bir sulh projesini bizim iin kabul etmek mmkn deildir. nk dorudan doruya istikllimizi muhtel eraiti ihtiva etmektedir szleriyle anlama tasarsnn kabul edilmeyeceini belirtti. Ardndan, tilaf devletlerinin bu artlar kabul ettirmek iin zorlad takdirde Trkiyenin savamak zorunda kalacan ancak bu noktaya gelmeden nce mmkn olduu kadar savatan kanmak gerektiini szlerine eklemitir. Atatrkn zerinde durduu asl konu, hayati olan idari, siyasi, mali ve iktisadi meselelerde Trkiyenin isteklerini kabul ettirmesiydi. Musul meselesinden vazgemek deil ama ertelemek Trkiyeye ncelikli isteklerini kabul ettirmek imkan verecektir. Bu ncelikler de kendi szleriyle Millet ve memleketin kurtuluunu ve istiklalini tamam ve emin olarak istihsal etmektir. 64 Atatrk bu prensipler dahilinde Hkmetin verecei talimatla, Temsil Heyetinin bar grmelerine devam ettirmesinden yana olduunu ortaya koymutur.Ayrca, Lozan Temsil Heyetinin zerine deni mkemmel bir surette yaptn, bu heyetin (meclisinde manen destek vererek, grevinin devamna taraftar olduunu belirterek, Meclisteki eletirilere kar smet Paa bakanlndaki heyeti savunmutur. Atatrk Meclisin bir an nce karara varmas gerektiini sulh yaplacaksa bir an evvel yaplsn, olmayacaksa aldanmayalm tedabir-i askeriyemizden geri kalmayalm szleriyle dile getirmitir. Saruhan Milletvekili Reat Bey ve 131 milletvekilinin imzasyla verilen nergeye kendisinin de katldn, lke menfaati ve bar iin kabul edilmesini uygun bulduunu belirterek szlerini tamamlamtr.

1113

Uzun tartmalardan sonra sz konusu nerge oylamaya sunulmu ve 170 oyla kabul edilmi ve65 karar resmi bir tebli halinde yaynlanmt. Buna gre TBMM, hkmete mali, iktisadi, idari meselelerde hayat ve istiklal haklarmzn temini artyla bar grmelerine devam etme yetkisi vermitir. Bylece Musul meselesini ileri bir tarihte zmeyi de kabul etmitir.66 TBMMdeki konumalardan sonra genel olarak iki gr ortaya kmt. Bata Mustafa Kemal Atatrk ve hkmet yeleri hayati olarak nitelendirilen siyasi, iktisadi, mli, adli ve idari meselelerin ncelikle halledilmesi gerektii grndeydiler. Musulu savaarak alma yolunun getirecei sonularndan emin olmak mmkn deildi. Boazlar, Dou Trakya ve stanbul tehlikeye debilirdi. O halde bar iin Musul meselesinde ertelemeye gitmek en doru yol olacakt. Problemlerini zm gl bir Trkiye Musul meselesine daha gvenli ve kararl bir ekilde eilebilirdi. mecliste olduka yaygn grlen dier bir gr ise Musul Meselesinin zmn hibir ekilde ertelememek gerekirse sava yoluyla halletmek gerektii idi. Bu grteki milletvekilleri meseleyi erteleyerek yaplan bar Misak- Milliden taviz vermek olarak nitelendirmekteydiler. ngilterenin propaganda, diplomasi ve maddi gcn kullanarak istedii zme ulaacan dnyor Milletler Cemiyeti ve ngiltereye gvenmiyorlard. TBMMdeki tartmalarn benzeri ngiliz Parlamentosunda da yaanmtr. Baz milletvekilleri Lord Curzonu meclisten onay almadan hareket etmesinden dolay tenkit etmilerdi. Acerington Milletvekili Charles Burton, Lord Curzonun Orta Dou siyasetini kendi deyimiyle su gtrmez ekilde emperyalist bir hareket. olarak deerlendirmitir.67 Yeovil Milletvekili Aubrey Herbert te Lord Curzonu konferansta Trk Heyetini Sakaryadan nceki Trkler sanarak konutuunu syleyerek tenkit etmitir. 15 ubat 1923te Avam Kamarasnda konuan Harward Bury, Rusyann Musulu istemek iin Trkiyeyi destekledii ve zorladn iddia etmitir. Ona gre mstemlekelerindeki mslmanlar da Trkiyeye uygulanan politikadan rahatszdr. Ayrca ngilterenin Trkiyeyle bir an nce bar yaparak ekonomik ilikilerini dzenlemesi gerekmektedir.68 Konumalardan anlaldna gre, Trkiye Lozan Konferans srasndaki gelimeleri ve kararlarn TBMMde grrken, ngiltere byk bir gizlilik iinde meseleyi birka yetkiliyle grmeyi tercih etmitir. Ayn zamanda Trkiyenin tavrn ve ald kararlar annda haber akarak politikasn belirlemiti. Daha da nemlisi konferans kesintiye urad srada TBMMdeki gizli celse grmeleri de ngiltere tarafndan renilmiti.69 Buna dayanarak, ngiltere Babakan Bonar Low, grmeler esnasnda, Trkiyenin iyi artlarda yeni bir hayata balamak iin anlama frsatn karmayacan umduunu sylemekteydi. Devlet Bakan, Ronald Mc Neill ise Curzonu savunarak, ngilterenin yeterli gc olmasna ramen sava istemediini ortaya koymutur.70 ngiliz yetkililer arasnda da ikili bir gr hakimdi, bir ksm parlamenter, Musul meselesi yznden barn ertelenmesini lkenin karlar asndan sakncal bulup hkmeti eletirirken, hkmet ve hkmete yakn evreler de Trkiyenin sz konusu artlarda Musul iin sava gze alamayacan hesaplayarak, ngilterenin tezinde srar etmesinden yana idi. ngiliz yetkilileri sava ihtimal dahilinde grmyor, bu konuda tabiri caizse blf yapyordu.

1114

ngiltere bu psikoloji iindeyken Trkiyenin bar tasarsn almtr. Tasary 21 Mart 1923te mttefikleriyle yapt grmede deerlendirdikten sonra, konferansn 23 Nisan 1923te yine Lozanda toplanmasna karar verilmi ve Trkiyeye bildirilmitir.71 smet Paa tarafndan mttefik devletlere gnderilen anlama tasarsnda Musul meselesi ile ilgili blm Trkiye ile Irak arasndaki snr, ibu anlamann yrrle girmesinden itibaren balayarak, 12 aylk bir sre iinde Trkiye ile ngiltere arasnda dosta bir zm yoluyla tespit edilecektir. Antlamaya varlamazsa, anlamazlk Milletler Cemiyeti Meclisine gtrlecektir eklindeydi.72 24 Temmuz 1923te imzalanan Lozan Bar Antlamasnn 3. maddesinin 2. fkras gereince Musul hakkndaki kararda, Trkiyenin bir yllk sre nerisi dokuz aya indirilmiti. Ayrca, Trkiyenin nerisinden farkl olarak Anlamada snr izgisi konusunda alnacak karar beklerken, Trk ve ngiliz hkmetleri kesin gelecei (kaderi) bu karara bal olan topraklarn imdiki durumunda herhangi bir deiiklik yapacak nitelikte hibir askeri yada baka bir harekette bulunmamay karlkl olarak ykmlenirler. hkm yer almt.73 Musulun mevcut statsn korumak iin duyarllk gstererek, yukardaki hkmn anlamada yer almasn isteyen ngiltere buna riayet etmemiti. Antlamann imzalanmasndan bir ay sonra (23 Austos 1923) Sleymaniyeyi bombalamt.74 Ayrca Musul blgesindeki Hrstiyan kabileleri Trkiyeye kar silahl saldrlarda bulunmalar iin ynlendirerek olaylara neden olmutur. Trkiye her iki hadisede de ngiltereyi Lozan Antlamasn ihll ettiinden dolay protesto etmitir. Lozan Bar Konferansndan Sonra Musul Meselesi Lozan Antlamasna gre Musul meselesinin Antlamann yrrle girmesinden itibaren balayan dokuz aylk sre iinde halledilmesi gerekiyordu. Ancak ngiltere, srenin 5 Ekim 1923ten itibaren balamasn istedi. Yaplan grmelerin sonunda konferansn Mays 1924te stanbulda toplanmasna karar verildi. Hali Konferansnda Trkiyeyi TBMM Bakan ve stanbul Milletvekili Ali Fethi (Okyar) Bey bakanlnda bir heyet temsil etmitir. ngiliz Heyetine ise Irakta yksek Komiser olarak grev yapm olan ve Musul meselesine son derece vakf olan Sir Percy Cox bakanlk etmitir.75 Trk Heyetine Sleymaniye, Musul ve Kerkk Trkiyeye brakan bir snra karlk, ngiltereye Musul petrollerinden ortaklk ve imtiyaz salanabilecei talimat verilmiti.76 Basna yansyan haberlere gre Trkiye iyimser bir yaklamla, Musulun Trkiyeye braklacan mit etmekteydi.77 yle ki Mu Milletvekili Kadri Bey, gazetecilerin bir sorusuna verdii cevapta, stanbul konferansnn formaliteden ibaret olduunu Musulun Trkiyeye iade edileceini ileri

1115

sryordu.78 ngiliz basn ise ngilterenin politikasn deitirmeyeceini, Trkiyenin Musulla ilgisinin petrolden kaynaklandn dolaysyla petrolle ilgili isteklerini karlayarak meseleyi zeceklerini iddia ediyordu. Ksacas basna yansyan bilgilerden, ngilterenin Lozandaki isteklerinde srar edeceini daha grmeler balamadan ortaya koymakta idi.79 Fransz, Tan Gazetesi ise 14 Mays 1924 gn Musul ve Hatay meseleleriyle ilgili yazsnda Timesta yer alan ngiliz resmi grnn Trklerin gryle tezat tekil ettiini yazmaktayd. Gazete, ngilterenin birka yl sonra brakaca bir toprak yznden Trklerle sava gze alamayacan, ngilterenin aslnda Musulu Turkish Petroleum imtiyazna fazla mit balamasndan dolay istediini ileri srmekteydi.80 Hali Konferans 19 Mays 1924 gn almalarna balamtr. A konumasn yapan Ali Fethi Bey, nfus bakmndan te ikisi Trk ve Krtlerden mteekkil olan vilayetin, corafi bakmdan da Trkiyenin bir paras olduunu ilmi delillerle ortaya koymutur. Buna karlk ngiltere ve Fransann 1910da Sykes Picot Antlamasyla Musulu Irakn deil Suriyenin bir paras olduunu kabul ettiini Sevres Antlamasnda ne Irak ne de Suriyeye balamayp zerk bir stat verilerek muhtar bir Krdistana brakmay kararlatrdklarn hatrlatan Fethi Bey bylece Mttefiklerin Musul snrlarn karlarna gre deitirirken, Trkiyenin hakl olarak vatannn bir paras olan blgedeki isteklerini gz ard ettiklerini dile getirmitir. Musulun Trkiyeden koparlamayacan kesin bir dille tekrarlamtr.81 ngiliz Heyeti Bakan Sir Percy Cox, daha ilk konumasnda ngilterenin meseleyi Milletler Cemiyetine gtrmek istediini ortaya koymutur.82 Trk basnnda ngiltereye kar olan gvensizlii yanstan yazlara ramen, ngiliz gazeteleri Trkiyenin ngiltereyi artk dost bir devlet olarak grmesi gerektii vurgulanyordu.83 Aslnda Trkiyede ngiliz hkmetinin olumlu yaklamda bulunacan bekliyordu. Hali Konferans srasnda, ngilterede i Partisi iktidardayd. Sz konusu Parti, muhalefette iken Muhafazakar Partinin Trkiyeye kar daha lml bir politika izlemesini savunmaktayd. Babakan Ramsey Mc Donald, muhalefette bulunduu srada (15 Ekim 1923te) Trkiye ziyaretinde Musul meselesinde Trkiyeyi hakl grdn ifade etmiti.84 Bu srada Lord Curzonun Dileri Bakanlnda olmamas da Trkiyeyi mitlendirmiti. Ancak daha ilk grmelerde ngilterenin Lozandaki izgisini daha da kararl bir ekilde koruduunu gstermitir. Percy Cox, 21 Mays 1924 tarihindeki ikinci toplantda ngilterenin Musul ehri de dahil Frat nehrinin iki sahilinin Irak snrlarna dahil edilmesi gerektiini ileri srmt. Ali Fethi Bey ise Musulun Osmanl idaresinde bulunduu sradaki Van vilayeti snrlarnn Trkiyeye verilmesini, bu konudaki delil ve dayanaklar yeniden uzun uzun anlatarak talebini tekrarlamtr. Bunun zerine grmelere gn ara verilmiti. 24 Mays 1924 gnk toplant da ngiltere taktik deitirip bu defa Musul vilayeti yannda Hakkari vilayetinin bir ksmn da isteklerine dahil etmitir. Hakkariden Musula g etmi olan

1116

Nasturiler iin toprak talebinde bulunarak Trk Irak snrn daha kuzeyden geiren bir harita ortaya koymutur. ngiltere bylece Trkiyenin kabul edemeyecei bir istekte bulunarak meseleyi Milletler Cemiyetine gtrmek istemiti. Ayn zamanda Trkiyeden daha fazla toprak talebinde bulunarak, sonra vazgeip Musulu salama balamak taktii uygulam olmaldr. 85 Bu konu grmelerin devamnda ortaya kacaktr.Fethi Beyin ngilizlerin talebini reddetmesi zerine Percy Cox, ya teklifi olduu gibi kabul ya da kendisi tarafndan kabul edilebilecek bir teklif getirmelerini istemitir. Toplant yeni bir tarih belirlemeden sona ermitir.86 Grmenin bu safhasnda, Musul halk ve Trkiye kamuoyu Musulun Trkiyeye balanmasn istediklerini dile getiren beyannameler yaynlyordu.87 24 Maystaki toplantdan sonra Trkiye stanbuldaki ngiliz Heyetine Trkiyenin snr haritasn bir mektupla iletmilerdi. ngiliz Heyeti haritay hkmetine bildirerek grn isteyeceini belirtmitir. Gerekte tek ama meseleyi Milletler Cemiyetine gtrmek iin Trkiyeyi zorlamakt. Yerli ve yabanc basna yansyan yazlarda bu grleri yanstmaktayd.88 29 Mays 1924 tarihli Times Gazetesi, ngilterenin Irak Fevkalade Komiseri Sir Henry Devisin Irakn hak ve isteklerinin hibirini stanbulda feda etmeyeceini dair Faysala teminat verdiini, Trklerin isteklerinin lzumsuz olduunu, meseleyi Milletler Cemiyetine havale etmek gerektiini ileri sryordu. Ayn gazete, ngilterenin szn yerine getirmek iin sava gze aldn ima etmekteydi. Daily Telegraph gazeteside Trkiyenin Musul vilayetinin Trkl ve sava ihtimalinden bahsetmesinin Cox tarafndan kabul edilmediini ifade ederek, ngilterenin belirledii yeni snra yer vermiti. 89 Bu srada talyada Trkiye Musulu almak iin askeri bir harekata giriirse kendisine St.Jean de Maureinne Antlamasyla vaadedilen Trk topraklarn igal edecei sylentileri yaylmaya balamt. Bu durum Trkiyede infial yaratm ise de smet Paann Trk-talya ilikileriyle ilgili bir beyanatyla ortam sakinlemiti.90 ngiliz Heyeti bir hafta aradan sonra 3 Haziran 1924te, ngiliz hkmetinden beklenen talimatn geldiini yazl olarak Ali Fethi Beye bildirmitir. ngiliz hkmeti bekledii gibi meselenin Milletler Cemiyetine gtrlmesini istiyordu.91 Ali Fethi Bey ngilterenin cevabn Ankaraya bildirdi. Ankarann talimatn beklerken ngiliz Heyeti Ali Fethi Beye gnderdikleri mektupla son bir toplant yaparak tutanaklarn imzalanmasn istediler. Ankarann cevabn almadan meseleyi sabrszca Milletler Cemiyetine gtrmeye alyorlard. Hatta basnda ngilterenin imdiden Milletler Cemiyetine bavurduu Cemiyet Meclisinin 11 Haziran 1924te meseleyi greceine dair haberler yer almaktayd.92 Hali Konferans on gnlk bir aradan sonra 5 Haziran 1924 gn son toplantsn yapt. Ankaradan Ali Fethi Beye gnderilen talimat, yeni bir grme ortam hazrlayacak nitelikteydi. Ancak, ngiliz Temsil Heyeti tavrn deitirmedi ve Konferans anlama salanamadan dald.93 Sir

1117

Percy Cox, basna verdii beyanatnda imdilik bir anlama zemini bulunamasa da ileride belki gerekleecektir diyordu. Trkiyenin Musulda halk oyuna bavurulmas teklifini uygulama imkan olmad iin reddettiklerini ifade eden Percy Cox, Hakkari vilayetinden istedikleri topraklar da Hristiyanlar da ngiliz mandasna brakmak amacyla gndeme getirdiklerini sylerken, Musulda yaayan Trkleri ve Mslman ounluu grmezden gelmeye devam etmitir.94 ngilterenin Hali Konferansnda uygulad stratejiyi zetlemek gerekirse: ncelikle Musulun tamamn mandas altndaki Irak snrlarna dahil etmek. kinci olarak Irakn kuzeyini savunmak iin Hakkari vilayetinin bir ksmn Trkiyeden kopararak buraya Nasturileri yerletirmek ve slam unsuru ile Trkiye arasnda bir tampon blge oluturmak. Son olarak, sz konusu taleplerini kabul ettiremezse, meseleyi Milletler Cemiyetine gtrmektir. Daha nceki safhalarda olduu gibi, bu dnemde de ngiliz kamuoyunda ngilterenin Musul meselesinde izledii politikay tenkit ettiini gryoruz.95 Blgedeki Trkler gibi Krtlerinde Trkiyeye balanmay istedii ve halk oyuna bavurmann en iyi zm yolu olacana dair grlere yer veriliyordu. Ayrca, ngilterenin Irakta kald srece zarar edecei ve Araplara gvenilemeyecei de ileri srlmekteydi. ngiliz kamuoyu zellikle sava istemediini ve sava durumunda da Trklerle ngilizlerin savaacan bu konuda da Araplara gvenilemeyeceine yer veriyordu.96 Avam Kamarasndaki grmelerde de Iraktaki ynetimin, ngiltereden maddi yardm ve askeri destek beklentisinden dolay bteye yk olarak niteleyenler de yok deildi. 97 Ancak ngilterenin siyasi ve ekonomik anlamda o gnk ve gelecekteki hedeflerine ulaabilmesi iin Iraktaki manda ynetiminin devam ve Musulun da bu devletin snrlarnda olmasn gerektiriyordu. ngiliz hkmeti, meseleyi Milletler Cemiyetine gtrerek, istedii sonuca ulamak iin Hali Konferansn dnya kamuoyuna kar hukuki bir basamak olarak grmt. Lozan Bar Antlamasnn Musulla ilgili maddesi ikili grmeler iin 9 aylk bir sre tanmaktayd. Konferans dalm, belirlenen sre 6 Temmuz 1924te sona ermiti, Trkiyenin meselenin hl ikili grmelerde zlebileceine dair inan ve teebbsne ramen ngiltere 6 Austos 1924 gn Milletler Cemiyetine bavurarak meselenin grlmesini istedi. ngiltere yapt bavuruda, Milletler Cemiyeti yelerine verilmek zere hazrlad bir muhtra da ngilterenin Lozandaki zel grmelerden itibaren sz konusu ettii iddia ve talepleri tekrarlamtr.98 Bu srada merkezi Diyarbakrda bulunan VII. Kolordu Komutanlna, Edirne Milletvekili Cafer Tayyar Paa atanmt. Cafer Tayyar Paann ahsi arivinde bulunan notlar arasnda VII. Kolordu Komutanlna atanmas srasnda M. Kemal Atatrkle yapt grmeyi anlatt blm, Trkiyenin Musul meselesini gerekirse savaarak halletmeyi dndne iaret etmektedir. 99 Caffer Tayyar Paann grev blgesi Hakkari ve Van da iine alan Irak Snrna kadar uzanan geni bir sahay iine almaktayd.100 Bu srada blgedeki Nasturiler ngilizler tarafndan desteklenerek silahlandrlmlard.101 Bulunduklar blgelere devlet memurlarnn girmesine dahi izin vermiyorlard.

1118

ngilterenin Milletler Cemiyetine bavurduu srada Nasturilerin isyan balamtr. 7 Austos 1924 gn Hangediinde Hakkari Valisi Halil Rfat Bey ve yannda bulunan Jandarma Komutan Binba Hseyin Bey ve bir jandarma birliine saldrmlard. Valiyi esir alarak Jandarma Komutan ve baz erleri ldrmler ve isyan bymt. Hkmet isyan bastrma grevini VII. Kolordu Komutanna vermiti. syan 28 Eyll 1924te bastrlmtr.102 Cafer Tayyar Paa, bu frsat deerlendirerek, harekat Musula doru srdrmeyi dnerek Ankarann onayn istemitir.103 Ancak, bu srada Musul meselesi Milletler Cemiyetinde ele alnmt. Trkiye Musulu hukuki yollarla alaca midini tamaktayd. Dolaysyla bu aamada askeri bir harekatla Musula girmek Trkiyeyi zor duruma drebilirdi. Milletler Cemiyetinde Trkiyeyi Hali Konferansnda olduu gibi Ali Fethi Bey bakanlnda bir heyet temsil etmitir.104 Trkiyenin artk tek bir yolu vard. O da Milletler Cemiyeti Meclisinde Musul vilayetinde halk oyuna bavurma kararn almay salamakt. Cenevreye gitmeden nce basna bilgi veren Ali Fethi Bey de Milletler Cemiyetinin adaletine gvendiini, Musulda halk oyuna gidilmesini ve vilayetin tamamnn Trkiyeye iadesini isteyeceini aklamt.105 Milletler Cemiyeti Meclisi, Musulla ilgili ilk toplantsn 20 Eyll 1924 gn yapmtr. lk olarak sz alan ngiltere Temsilcisi Lord Parmoor, grlecek konunun Musulun gelecei deil, TrkiyeIrak snrnn tespiti olduunu sylemiti.106 ngiltere temsilcisi snr meselesinin plebisitle zlmeyeceini ileri srerek Trkiyenin isteini ncelikle reddetmitir. ngilterenin nerisi bir komisyon kurarak Musula gnderilmesi ve incelemesine gre karar verilmesiydi. Daha sonra sz alan Fethi Bey, oradaki anlamazln nitelii zerine Meclisin dikkatini ekerek Musul vilayetinin kaderinin sz konusu olduunu, ngilizlerin isteine uyarak Musula gnderilecek bir komisyonun halkn duygularn anlayamayacan, halkn gerek isteinin anlalabilmesinin halkoyuna bavurmak olduunu sylemitir. Dnyada benzer meselelerin bu yolla zldn hatrlattktan sonra Trkiyenin talebinin gerekelerini rki, tarihi, stratejik nedenlere dayanarak ve yabanc kaynaklar da rnekler vererek anlatmt.107 Milletler Cemiyeti Meclisinin bir sonraki toplantsnda raportr Brantry, ngilterenin Milletler Cemiyetinin verecei karar kabul ettiini buna karlk Trkiyenin bu konudaki grn aklamadn hatrlatarak Fethi Beyden grn bildirmesini istemitir. Fethi Bey, Trkiye iin Cemiyetin hakemliine bavurmann Musul zerindeki hakimiyet hakkndan da vazgemek olmadn, ancak yaplacak plebisitin sonucunu kabul edebileceini sylemitir.108 Taraflarn grlerini aklamasndan sonra Milletler Cemiyeti Meclisi, Musul Meselesini incelemek zere bir komisyon kurma karar ald. Bamsz yeden oluacak olan komisyon, blgede aratrmalar yapacak, belgeleri inceleyecek ve Milletler Cemiyetine konunun zmyle ilgili bilgi ve tekliflerini verecektir. ki taraf hkmette komisyona yardmc olmak zere danmanlar tayin edebilecektir. Masraflar taraflarca karlanacaktr.109

1119

Bu srada Musul blgesindeki ngiliz ve Trk birlikleri arasnda snr atmalar oluyordu. ngilizler Sleymaniyedeki Krtlere maddi destek salayarak Erbil ve Kerkk zerine sevk etmi, kanl olaylar meydana gelmitir.110 ngiliz uaklar da snr ihlliyle Trk askeri noktalarna saldrmt. Trkiyenin ikayeti zerine, ngiltere Iraktaki birliklerine diplomatik adan olumsuzluk yaratacak hadiselerden kanmalarn bildirmiti. Trkiye olay bir nota ile protesto etmi, Trkiyenin Londra Elisi Zekai Bey de konuyla ilgili olarak ngiltere Babakan Mc Donaldla grmt.111 Snrdaki, olaylarn devam etmesi zerine hkmet 16 Ekim 1924te Milletler Cemiyeti sekreterine gnderdii bir nota ile ngilizlerin Lozanda belirlenen statye uymadn, uak saldrlaryla masum halka zarar verdiini belirterek snr ihlli devam ederse Trkiyenin alaca tedbirlerden ngilterenin sorumlu olacan bildirmiti.112 Blgede durum gerginlemiti. Bunun zerine 29 Ekim 1924te Brkselde toplanan Milletler Cemiyeti Meclisi geici bir snr hatt tespit etmiti.Tayin edilen bu snr Milletler Cemiyetinin verecei karar etkilemeyecekti ve hemen hemen Musul vilayetini Hakkari vilayetinden ayran eski vilayet snr idi.113 Mustafa Kemal Atatrk, 1 Kasm 1924te TBMMde yapt bir konumada, Trkiyenin uluslararas ilikilerini deerlendirmitir. Bu konumasnda Musul meselesinde Milletler Cemiyetinin adil davranarak, Trkiyenin haklln greceine dair midini dile getirmitir. 114 l komisyon, Macaristandan Kont Teleki, Belikal A. Yavlis ve sveten A.Wirsenden oluuyordu.13 Kasm 1924te Cenevrede toplanarak almalarna balamt.Komisyon tarafndan Trkiye ve ngiltereye birer soru izelgesi gnderilmiti. Trkiye sorularn cevabyla birlikte gnderdii yazda, Musulda plebisit nerisini tekrarlamt.115 Musul Tahkik Komisyonu nce Londray ziyaret etmiti. Burada ngiltere, Milletler Cemiyetinin Musula bir komisyon gndererek, ngilterenin plebisitten daha etkili olacana inand yolun seildiinden dolay memnuniyetini dile getirmi, heyeti etkilemeye almlardr. Ancak komisyon bakan, yetkilerinin Milletler Cemiyeti tarafndan snrlandrlmadn gerekirse plebisit ya da baka bir zm yolu nerebileceklerini sylemi, ngiltere endielenmiti. 4 Ocak 1925 gn Ankaraya gelen Tahkik Komisyonuna Trkiyeden de yardmc ye olarak Trkiye eski Diyarbakr ve Yresi Ordular Genel Mfettii olan Cevad Paa ve yardmc olarak Nzm ve tercman olarak da Fettah Beyler katlmt.116 Heyet 16 Ocak 1925 gn Badata giderek almalarna balamt. Komisyona bir muhtra sunan Kral Faysal, Musul vilayetinin Iraka verilmesini istiyor ve Irakta yapt hizmetlerden bahsediyordu. Faysal, ngilterenin o gne kadar ki iddialarn neredeyse ayn cmlelerle tekrarlyordu.117 Musul Tahkik Komisyonu almalarnda byk glklerle karlamt. ngiltere Komisyonu etkilemek amacyla kendisine taraftar tekilatlar kurarak, bunun iin byk paralar harcamaktan

1120

kanmyordu. Trkiyenin daha ncede dile getirdii gibi igal altnda salam bir inceleme yaplmayacan Tahkik Heyetide grmt. Komisyondaki Trk heyetine uygulanan basklar komisyon bakan Kont Telekiyi de rahatsz etmiti. ncelikle, Tahkik heyetinde yer alan Fettah ve Nazm Beylerin Musullu olmalarndan dolay Irak vatanda olduklar iddiasyla Komisyondan kmalarn istediler. Ancak Komisyon iki uzmann snr meselesi hallolmadan Irak vatanda saylmayacaklarn syleyerek reddetmitir. Bu srada Cevad Paann yaveri ve yardmclar tel rglerle evrilmi askeri barakalarda tutuluyor, serbest hareketlerine izin verilmiyordu. Cevat Paann ikayeti zerine komisyon durumu yerinde tespit ederek mdahale etmiti. ngilizler, Trk heyetine halkn sevgi gsterilerinde bulunmasn engellemek iin can gvenliklerini koruma bahanesini ileri srmlerdir. Nitekim halk Trk heyetini grnce Trkiyeye ballk ve sevgi gsterilerinde bulunmutu. Irak hkmeti iddet kullanarak halkn datmaya almt. Trkiye olay ngiltere ve Milletler Cemiyeti nezdinde protesto etmitir.118 ngiliz yetkililer ve Kral Faysal bir takm maddi vaadlerle, halk kendi taraflarna ekmeye almaktayd. Musula giden Faysal, kaza ve ky ileri gelenlerini artm ve taltif ederek, hediyeler vererek etkilemeye almt. Kendisine Kerkk mfts ve Erbil mutasarrf dnda itibar eden olmamt.119 Musulda Trkiyeye bal olan halk, Musul stihlas Komitesi ad altnda tekilatlanm Musul halkna ve Trk Heyetine yaplan basky protesto eden bir bildiri yaynlamt.120 Buna karlk Irak hkmetinin emriyle mahalli yneticiler tarafnca Milli Mdafa Komitesi adn tayan tekilat kurmulard. ngiltere lehine telgraflar gndererek gsteriler dzenlemilerdi. Ancak bunun gstermelik olduu Tahkik Heyeti tarafndan anlalnca Irak hkmeti tarafndan durdurulmutu. 121 ngiltere kamuoyu, sonutan endie duyarak Musul Tahkik Komisyonunun tarafsz olmadn ileri srerek Trkiye lehine bir karar almalarn engellemek iin yeni bir taktik gelitirmiti. Kont Tekeliyi Trk taraftar Belikal yeyi ise Fransann etkisinde olmakla itham ediyordu.122 Tahkik Komisyonu, ar k artlarnda birbirinden ayrlarak eitli gruplar halinde aratrmalarn yapmlardr. Mart aynn sonuna doru almalarn tamamlayan Tahkik Komisyonu 20 Nisanda Cenevreye dnmtr.123 Tahkik Heyetinin ayrlmasndan sonra blgedeki olaylar devam etmiti. ngilizler halk ge zorlanm, byk tutuklamalar yapmt. Nasturiler Ahve, Amadiye ve Zibar kazalarnn halknn zerine gnderilmiti. ngiltere, Milletler Cemiyetinin karar arefesinde olduu bir srada halkn Trkiyeyi istemedii fikrini oluturmak iin aba sarf etmitir.124 Musul Tahkik Komisyonu 16 Temmuz 1926da hazrlam olduu raporu Milletler Cemiyetine sunmutu. Trkiyenin bandan beri savunduu ve istedii halk oyuna bavurma meselesinde komisyon, uygulama zorluu nedeniyle yaplamayaca kanaatine varmt. Ancak plebisit yaplmasn prensipte reddetmemiti. Komisyon raporunda, Musulun corafi snrnn Brksel hattndan gemesi gerektiini belirtiyordu. Musulun blnmemesi halkn karlarna uygun olacakt. Musul vilayetinde

1121

500.000 civarnda Krt olduu, bunlarn Trk ya da Arap deil baka bir rk olduklarn ileri sryordu. Musulun iktisadi olarak Iraka bal kalmas gerektii grnde olan komisyon Musulun gelecekteki alaca durum ne olursa olsun Trkiye ile bir iktisadi anlama yapmasnn zorunlu olduunu belirtiyordu. Siyasi sonu olarak Irakta Manda ynetiminin 25 yl daha uzatlmas ve Musulun Irak ynetimine verilmesinin uygun olaca belirtiliyordu. Ancak bunun iin Krtlere mahalli ynetimde yer verilmesi ve kltre haklar tannmasn istemekteydi. Ancak manda sresi uzatlmayacak ve Milletler Cemiyetinin blgedeki denetimi son bulacaksa, Krtlere mahalli ynetimde yer verilmeyecekse o zaman Trkiyenin ynetimini tercih edeceklerinden Musulun Trkiyeye braklmas uygun olacakt. ngilterenin Hakkari vilayetindeki iddialar kabul grmemiti. Hazrlanan rapor elikilerle doluydu. Bir taraftan Trk hkmeti feragat etmedii takdirde Musulun hukuken Trkiyede kalaca belirtilirken dier yandan Musulu 25 yl daha ngiliz manda idaresine brakyordu. ubat 1925te meydana gelen eyh Sait isyan da Trkiyenin tezini zayflatmt, Musul Tahkik Komisyonu zerinde olumsuz etki yapmtr. Milletler Cemiyeti Meclisinde Komisyon raporu, 3 Eyll 1925 gn grmeye balamtr. Verilecek kararn hukuki vasf konusunda anlamazlk kmt. Lozan Antlamasnda, snrn Milletler Cemiyeti tarafndan tespit edeceine dair bir hkm yoktu. Meselenin Milletler Cemiyetine havale edilmesi sz konusu idi. Milletler Cemiyeti szlemesinin 5. maddesine gre bir karar alnabilmesi iin Trkiyenin de oy kullanmas gerekiyordu. Oybirlii gerektiinden bu artlarda ngilterenin lehindeki bir karar Trkiye onaylayacak 15. maddesi ise Meclise kesin karar verme yetkisi vermiyor, alnacak kararlarn taraflarn oylar hari olmak zere oybirliiyle alnacan ngryordu. Milletler Cemiyeti Raportr Unden, ngiltere temsilcisi Lord Parmoor Milletler Cemiyeti kararlarna kaytsz artsz kabul edip etmeyeceini sorarak olumlu cevap almt. Fethi Bey ise ayn soruya plebisit yaparak halkn oyu alnd takdirde evet demise de, ngilterenin kabul ettiini Trkiyenin de etmesi gerektiini baskyla kabul ettirmeye almlard. Fethi Bey yetkilerini at gerekesiyle grevden alnarak Dileri Bakan Tevfik Rt Bey Cenevreye gnderilmiti. Milletler Cemiyeti Meclisi, bu srada komisyon raporunu onaylam, sra taraflarn onayna gelmiti. Tevfik Rt Bey, Trkiyenin manda ynetimini tanmadndan Musul zerindeki hakimiyet haklarndan da vazgemediini ifade etmi ve Milletler Cemiyetinin verecei karara Trkiyenin kaytsz artsz kabul etmeyeceini sylemiti.125 Trkiyenin itirazlarna ramen Milletler Cemiyeti Meclisi 19 Eyll 1925 gnl toplantsnda tereddtl baz noktalar iin Lahey Milletleraras Daimi Adalet Divanndan yorum istemiti. 126 Trkiye, Divan almalarna katlmay meselenin siyasi bir mesele olduunu, hukuki niteliinin olmadn syleyerek reddetti. ngiltere ise Adalet Bakan Sir Douglas Hogg bakanlnda bir heyetle katlarak tezini onayland.127 savundu. Lahey Adalet Divannn deerlendirmesi; Milletler Cemiyetinde

Lahey Adalet Divannn alm olduu karara gre, Milletler Cemiyeti Meclisinin alaca karar taraflar iin balayc olacak ve Trkiye ile Irak arasndaki snr kesin olarak belirleyecekti, karar

1122

oybirliiyle alnacak, ilgili devletlerin temsilcileri oylamaya katlacak ancak oylar hesaplamada gz nnde bulundurulmayacakt. Milletler Cemiyeti Meclisi, 16 Aralk 1925 gn Musul Tahkik Komisyonu raporuna gre, Brksel hattnn gneyini Iraka kuzeyini Trkiyeye brakma karar ald. Trkiye bunu Lozan Antlamasna aykr grdn ileri srerek Cenevredeki grmelerden ekildi.128 Trkiye Milletler Cemiyeti Meclisinin kararna olduka sert bir tepki verdi. 16 Mart 1925 gn gnderdii notada Bir milletin kendisine bal bir toprak zerindeki egemenliini ancak kendi rzasyla sona erdireceini Trkiyenin Musul zerindeki haklarnn olduu gibi devam ettiini syleyerek, bundan sonra sz Ankaranndr diyordu.129 Trkiyenin Milletler Cemiyeti kararlarna dolayl olarak verdii cevap karardan hemen sonra Sovyetler Birlii ile bir Dostluk ve Tarafszlk Antlamas imzalamak olmutu. Trkiye, bylece bir sava durumunda Rusyann tarafszln salam oluyordu. ngiltere ise, Trkiyenin Musula askeri harekatla girebilecei ihtimalini nemle gz nnde bulundurarak alaca tavr belirlemeye alyordu.130 Ancak Trkiyenin ngiltereye kar diplomatik direnii i ve d nedenlerle fazla uzun srmemitir. ngiltereye Ankarada grme teklifinde bulunmutu. Bu aamada Trkiyenin talepleri arasnda dikkat ekeni ngiliz manda ynetiminden sonra Musul vilayetinin Trkiyeye iadesi ve Musul petrollerinden pay verilmesi olmutu. lkini reddeden ngiltere, petrol meselesini Trkiyenin Irakla iyi geinmek iin maddi bir balant salamas asndan yararl grmt.131 Grmeler neticesinde 5 Haziran 1926da Ankarada Trkiye, ngiltere ve Irak arasnda Snr ve yi Komuluk Antlamas imzalamtr.132 Antlama 3 blm 18 maddeden olumaktayd. Birinci blm, Trkiye-Irak snryla ilgili idi. Bu snr, Milletler Cemiyeti tarafndan 29 Ekim 1924te izilen Brksel Hatt (Trkiye lehine ok kk bir deiiklikle) belirleyecekti. 14. madde petrolle ilgilidir. Trkiye antlamann yrrle girdii tarihten itibaren 25 yl sreyle Irak hkmetinin petrol gelirlerinden %10unu alacakt. Ancak Trkiye bu hakknda, Antlamaya ek bir karara gre 500.000 ngiliz Sterlini karlnda vazgemitir. Sonu Bata M. Kemal Atatrk olmak zere Trkiyede hibir yetkili (ve yetkisiz) Musulu Iraka terk etmeyi dnmemitir. Misak- Milli snrlarndaki dier topraklar kadar vatan topra kabul edilmi. Meselenin her aamasnda askeri yollarla geri alma alternatifi gzden geirilmitir. Ancak Trkiye i ve d nedenlerle sava gze alamamtr. Trkiyeyi Musulu snrlarnn dnda brakma fedakarlna iten en nemli etkenlerden biri Musulun kendi yapsndan kaynaklanan stratejik ve ekonomik deeridir. Bu nedenle ngiltere, Trkiyenin karsna kararl bir ekilde kmtr.

1123

Trkiyenin uluslararas ortamdaki yalnzl, Musul meselesinde Avrupa devletlerinin ngiltereyi desteklemesi de gz ard edilmemesi gereken ok nemli bir nedendir. Bu konu en ak ekliyle Lozan Konferans grmeleri esnasnda grlmtr. Milletler Cemiyetinde ise tartmasz arl olan ngiltere karsnda Trkiye hakl davasnda haksz duruma dmtr. ngiltere Musul meselesi nedeniyle ngiltere ile ilikilerinin gerginletii dnemde, talyann Trkiye Musula girerse, Antalyay igal edecei tehdidi bu konudaki teebbsn engellemiti. Uluslararas yalnzln daha nce olduu gibi Sovyetler Birliine yaklaarak gidermek isteyen Trkiye, amacna ulaamamtr. Sz konusu Antlamaya gre taraflarn herhangi bir lkeyle savaa girimesi, dier devletin yardmn deil, tarafsz kalmasn ngryordu. Dolaysyla Trkiye, ngiltere ile Musul iin savaa girdiinde Sovyetler Birlii fiili destek vermeyecekti.Trk Fransz likileri de Musul meselesine balyd. Suriye snr Trk-Fransz imzalanmamt.133 ile ilgili Antlamas 18 ubat 1926da parafe edilmesine ramen

Birka yl nce byk bir savatan km olan Gen Trkiyenin ana hedeflerinden biri de modern bir toplum, ada bir ynetimle uluslararas ortamdaki yerini almakt. Bu hedefe ulaabilmesi iin ada devlet modeli olarak grd ve ileride kanlmaz bir ittifak kurmas gereken ngiltere ile problemlerini bir an nce zmeye ihtiyac vard. 1925 ubatnda meydana gelen eyh Sait syan Musul meselesinde Trkiyenin iddia ve isteklerini olumsuz olarak etkilemitir.134 syan Musulu kaybetmesine dolayl olarak etkisi olan bir olayd. ngilizlerin I. Dnya Sava ve sonrasnda Krtler Trkiyeye kar harekete geirmek iin faaliyet gsterdiini ortaya koyulan belgeler nda sylemek mmkndr. 135 Trk basnnda ngilterenin isyanda rol olduuna dair kan haberleri, Trk hkmetinin grlerinin yansmas olarak deerlendiren ngiltere bu haberi yalanlamtr.136 Ancak eyh Sait syannda ngilterenin rolyle ilgili kesin bir ey sylemek mmkn deilse de ayaklanmann ngiliz iddialarna destek olduu bir gerektir.137 Sonu olarak Trkiye Musulu kaybetmemek iin, milletleraras bar yollarnn hepsini denemitir. Ancak, uluslararas ortamdaki yalnzl meselenin lehine zmn engellemitir. te istikrar salamak ve batllama abalarnn sonucunu almak amacyla Musuldan vazgemek zorunda kalmtr. Gnmzde de uluslararas nemini koruyan Musul, Kuzey Irak meselesi olarak Dnya ve Trkiyenin gndemindedir. Snr gvenlii ve blge halknn iinde bulunduu zorluklar insani ynyle de doal olarak Trkiyeyi ilgilendirmektedir. 1 2 slam Ansiklopedisi, Musul Maddesi, C. VIII, s. 744. Musulda Trklerin Varl, Abbasiler Dneminde Hilafet Ordusunda yer alan Trklerin

Valilikleriyle balam, Byk Seluklu Sultan Turul Bey dneminde blgeye byk oranda Trk gleri olmutur. Yine ayn dnemde Trk siyasi nfuzu da gereklemitir. Byk Seluklu Devletinden sonra srasyla Irak Seluklular, Zengiler, Timurlular, Akkoyunlular ve bir sre Safevi Devletinin hakimiyetinden sonra Osmanllarn eline gemitir.

1124

Sz konusu siyaset gerei Trk-ngiliz ilikilerinin geliimiyle ilgili geni bilgi iin bkz: Ali

Kemal Meram; Belgelerle Trk ngiliz likileri, stanbul 1969, s. 11 vd:; mer Krkolu; Trk ngiliz likileri (1919-1926) Ankara 1978, s. 15 vd; Mim Kemal ke, II. Abdlhamit Siyonistler ve Filistin Meselesi, stanbul 1981, s. 39; Fahir Armaolu, Siyasi Tarih 1789-1960, Ankara 1975, s. 37 vd. 4 Reat Sagay, 19. ve 20. Yzyllarda Byk Devletlerin Yaylma Siyasetleri ve

Milletleraras nemli Meseleler, Ankara 1972, s. 72. 5 6 Kemal Melek, ngiliz Belgeleriyle Musul Sorunu, stanbul 1983, s. 13. Paul Rohrbach, Hatt- Saltanat Badat Demiryolu, stanbul 1331, s. 15; Leonard Mosley,

Petrol Sava (ev. Halim nal), stanbul 1975, s. 48; ke, a.g.e., s. 48. 7 8 Melek, a.g.e., s. 13. Blge petrolleriyle ilgili ngiliz-Alman ibirlii ve gelimeler iin bkz. Mosley, a.g.e., s. 47

vd; Melek, a.g.e., s. 14-15. 9 A. Adamof, Sovyet Devlet Arivi Gizli Belgelerinde Anadolunun Taksimi Plan (ev:

Babaeskili Hseyin Rahmi Apak) stanbul 1972; ngiltere ve Fransa arasnda imzalanan Syker-Picot Antlamas ile ngiltere, Badat-Bosna arasndaki Dicle Frat Blgesini alarak, bu blge ile Rusya arasnda bir tampon oluturmak iin Musulu imdilik Fransaya brakmay uygun grmt. Krkcolu, a.g.e., s. 42, Adamof, a.g.e., s. 133; Taner Baytok, ngiliz Kaynaklarnda Trk Kurtulu Sava, Ankara 1920, s. 9. 10 Melek, a.g.e., 21; Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, Ankara 1973, s.

163. Trk birlikleri 8. Piyade Alay 13. 000 esir, 50 top, 100e yakn tfek kaybetmitir. 11 M. Kemal Atatrk, Nutuk, 14. Bask, c: II, (Trk Devrim Tarihi Enstits yay.) stanbul

1931, s. 668-669. 12 Tevfik Byklolu, Trk stiklal Harbi I, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat (Genelkurmay

Yaynlar) Ankara 1962, s. 78-79. 13 14 Byklolu, a.g.e., s. 81. Ali hsan Paann 3 Kasm 1918 gn ngiliz Irak Ktas Komutan General Casselle

Musulda yapt grme, ngilizlerin Arap airetleri zerindeki etkilerini gstermektedir. Bkz: Byklolu, a.g.e., s. 80-84. 15 16 Byklolu, a.g.e., s. 85. Byklolu, a.g.e., s. 89.

1125

17

Gethard Jeas Cheve, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, (ev: Cemal Kprl,

Ankara 1971, s. 33; Byklolu, a.g.e., s. 89. 18 Fahri Belen; Askeri Siyasal ve Sosyal Ynleri ile Trk Kurtulu Sava, Ankara 1973, s.

32-33; Ali hsan Sabis, Harp Hatralarm c, V. Ankara 1952, s. 7; Ali hsan Paa bu konuda Mtareke aktine kadar elimizde tuttuumuz Musul ehrini ngiliz Komutanlar ile uzun boylu didimelerden sonra stanbuldan Sadrazam ve Bakumandan vekili zzet Paadan aldmz direktif ile 9 Kasm 1918 tarihli tebli zerine Musulu 10 Kasm 1918de ngilizlere brakarak 6. Ordu Karargahn Nusaybine ekmitim. Musuldaki her nevi silah, cephane vesaireyi daha evvel geceleri imale, Cizreye gndermitim. demektedir. 19 Aralov, a.g.e., s. 128; Melek, a.g.e., s. 24; 16 Nisan 1919da ngiltere ve Fransa Pariste

imzaladklar Antlama ile petrol paylarn belirlemilerdir. ngiltere petrol gelirlerinin %70i ve Mezopotamyann idaresini alrken, Fransaya %20lik petrol hissesi ile Musul ve randan Akdenize bir petrol hatt yerletirme hakk verilmiti. Petrollerin %10 hissesi Mahalli Arap Devletine braklmt. 20 21 Melek, a.g.e., s. 26; Baytok, a.g.e., s. 302-304. Melek, a.g.e., s. 40; Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye Devletinin Harici Siyasas, Ankara

1973, s. 32. 22 12-13. 23 Seha Meray-Osman Olcay, Osmanl mparatorluunun k Belgeleri, Mondros Mehmet Gnlbol-Cem Sar, Olaylarla Trk D Politikas (1919-1939), Ankara 1982, s.

Brakmas, Sevr Andlamas ile lgili Belgeler, Ankara 1977, s. 52 vd. 24 Gaye-i Milliye 29 Mart 1921, s. 1; 25 Mart 1921de ngilizler tarafndan Musul

mutasarrflna tayin edilen Hamid adl ahs ldrlm, buna karlk ngilizler Musul erafndan 25 kiiyi yaralamtr. Ayn tarihlerde halka bask yapan bir ngiliz binbas, bir yzba, drt asker halk tarafndan ldrlmt. Bu olaylar, halkn ngiliz Mandas ve Kral Faysal istemediini gsteren rneklerden birkadr. 25 Belen, a.g.e., s. 534-535; Mim Kemal ke, Musul Meselesi Kronolojisi (1918-1926)

stanbul 1987, s. 34. 26 27 28 Baytok, a.g.e., s. 139; Krkolu, a.g.e., s. 208 vd. Belen, a.g.e., s. 535, Melek, a.g.e., s. 41. Seha L. Mmeray, Lozan Bar Konferans Tutanaklar Belgeler, C: I, Kitap 1, Ksm 1,

Ankara 1969, s. 1-6.

1126

29 30

Ali Naci Karacan, Lozan, stanbul 1971, s. 144. Belen, a.g.e., s. 532; Salahi Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politikas II, Ankara

1986, s. 296. 31 32 33 Melek, a.g.e., s. 34. Krkolu, a.g.e., s. 279; Melek, a.g.e., s. 34. Bu konuda, ngiliz Babakan Benor Lawn. Musul meselesi yznden Bar

Konferansnn kesilmesi ok kt olacaktr. szleriyle meselenin bir an nce zmn istemesi etkili olsa gerek. Krkolu, a.g.e., s. 280; Melek, a.g.e., s. 35-36. 34 35 II. Musul Meselesi Hakknda Mzakerat, Tanin, 19. 12. 1922 s. 3. Musulda Heyecan iddetlendi Tanin 19. 12. 1922, s. 3. A. A. varid olan haberlere

nazaran Musul Ahalisi azim bir heyecan geirmekte, umumiyetle Trkiyenin agu-u evkatine avdet arzusunu fevkalaade izhar etmektedir. Musul Belediye Reisi ile birok ayan ve esnaf Musulun silah kuvvetiyle deil, ancak bir hiss-i siyasi ile igal edilmi olduundan bahisle ngiliz Kuvva-y Askeriyesinin oradan ektirilmesini bitmazbata talep etmilerdir. 36 1922, s. 3. 37 Lozan Mektuplar, Tanin 01. 01. 1923 Musul Meselesi Hakknda Tanin 01. 01. 1923 s. 1; Salahi Sonyel, Lozanda Trk Diplomasisi Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, c. XXXVIII,

Ankara 1978, s. 60; Tanin 30. 12. 1922, s. 3 (Morning Post, Daily Mail Gazetelerinden), Tanin 31. 12.

Melek a.g.e. s. 36-37. 38 39 40 41 42 43 Musul Trkiyeden Ayrlamaz, Tanin 4-22. 01. 1923. Musul Meselesinde Israr Ediyoruz, Tanin 20. 01. 1923, s. 1. Meray, a.g.k., c. I, Kitap 1, Ksm 1, s. 344; Karacan, a.g.e., s. 244. Meray, a.g.k., c. I, Kitap 1, Ksm 1, s. 344-356. Ayn Tarihi, C. V, No. 17, Ankara 1341, s. 439. Karacan, a.g.e., s. 253. Lord Curzona gre blgede plebisite bavurmak sadece kan

dkmeye neden olacaktr, blge halk cahildir, hatta oy sandklarn insann bana atmas dahi beklenebilirdi. 44 Meray, a.g.k., s. 374., Karacan, a.g.e., s. 254.

1127

45

Meray, a.g.k., s. 374. Milletler Meclisi Szlemesinin 11. maddesi: Cemiyet yelerinden

birinin dorudan ilgilendirsin veya ilgilendirmesin, her sava ya da sava tehdidi btn Cemiyeti ilgilendirir, Cemiyet uluslararas bar etkili bir ekilde korumaya yarayacak tedbirleri almakla ykmldr. Byle bir durum Cemiyetin herhangi bir yesinin istei zerine Genel Sekreter Meclisi toplantya arr Meray, a.g.k., s. 378. 46 Bu srada TBMMde yaplan grmeler, d basna yansmaktadr. Milletvekillerinin Musul

konusunda savatan bahsetmesi, ngiliz gazetelerindede yer almtr. Tanin, 27. 1. 1923 (d basndan iktibaslar). 47 48 49 50 51 Karacan, a.g.e., s. 262. Sonyel, agm, (Belleten XXVIII) s. 65. Karacan, a.g.e., s. 271. Krkolu, a.g.e., s. 266. Karacan, a.g.e., s. 289.

52 329. 53 54 135. 55 56

Karacan, a.g.e., s. 289; Meray, a.g.k., Tanin I, C: IV, s. 8-19; Nihat Erim, Milletleraras

Daimi Adalet Divan ve Trkiye Musul Meselesi A Hukuk Fakltesi Dergisi, C: III, Ankara 1946, s.

Bilal imir, Lozan Telgraflar, C: I, Ankara 1990, s. 502. TBMM Gizli Celse Zabtlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1985, Cilt: III, s.

Gizli Celse Zabtlar, C: III, s. 1307-1310. Gizli Zabt Celseleri, C: III, s. 314; Rauf Bey kanaatini harb ifade edilirken dnlecek

bir nokta varsa zarar m? Kr m? eder? Ne kadar devam eder? Netayici ne olabilir? szleriyle gstermektedir. 57 Gizli Celse Zabtlar, C. I, s. 317: Musul meselesinin hallini muharebeye girmemek iin bir

sene sonraya tehir etmek demek ondan sarfa nazar etmek demek deildir konumann tamam iin bkz. s. 317-318. 58 TBMM, Gizli Celse Zabtlar, c: IV, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1985, s. 92.

1128

59

Gizli Celse Zabtlar, c. IV, s. 95-97, . Avrupaya muzaffer giden insan, gittii gibi

dnemeyen zat, ok iyi gitti, fakat dnemedi. efendiler bu sulh bizim erefimizle mtenasip deildir. 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 290. 70 71 72 73 74 75 76 77 78 Baytok, a.g.e., s. 201-203. Karacan, a.g.e., s. 318-320; Baytok, a.g.e., s. 204. Meray, a.g.k., Takm I. C: IV, s. 29; Karacan a.g.e., s. 316. Meray, a.g.k., Takm 2, c: II, s. 4; Karacan, a.g.e., s. 572, Melek, a.g.e., s. 44. Musul ve Sleymaniye Havalisi Ate ve Kan inde, Varlk, say: 1. Musul Mzakerat-Musul Konferans Heyeti, Hakimiyet-i Milliye 27 Nisan 1924, s. 1. Melek, a.g.e., s. 45, T. C. Dileri Bak. Cumhuriyetin ilk On yl, s. 81. Cumhuriyet, 12.05.1924, s. 1; Hakimiyet-i Milliye, 13.05.1924; s. 1. Musul Meselesi ve Bir Mebusumuzun Beyanat, Hakimiyet-i Milliye, 13.05.1924, s. 1. 5 Mart 1923 Gn yaplan Grmeleri iin bkz. Gizli Celse Zabtlar c. IV, s. 108-139. Gizli Celse Zabtlar, c: IV, s. 153. Gizli Celse Zabtlar, c: IV, s. 163. Gizli Celse Zabtlar, c: IV, s. 173. Gizli Celse Zabtlar, c: IV, s. 174. nergenin metni iin bkz: s. 181. Karacan, a.g.e., s. 315; Baytok, a.g.e., s. 198. Baytok, a.g.e., s. 199. Baytok, a.g.e., s. 203. Salah Sonyel, ngilizlere Geen Gizli Tutanaklar, Belleten, c: XLW, s. 2, Ankara 1981, s.

Kadri Bey Musul meselesi mi? Ben halli mkil olacak byle bir meselenin mevcut olacan bile anlamyorum. Musul o kadar Trktr ki, o gzel ve kymetli mntkann hududumuz dahiline girmesi. murahhaslarmzla ngiliz murahhaslar arasnda merasim kabilinden yaplacak mzakerat neticesinde Musul mntkasnda da tahkimi temin edecektir. diyordu.

1129

79

Kerami, Times Musulu Iraka Terk Ediyor, Hakimiyet-i Milliye, 15.05.1924, s. 1; ngiltere

ve Musul, Hakimiyet-i Milliye, 15.05.1924, s. 1. 80 81 s. 80. 82 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 24; Melek, a.g.e., s. 45, Hali Konferans Ayn Tarihi, Ankara Tan Gazetesi, Hakimiyet-i Milliye, 15.05.1924, s. 1. Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, s. 165; TC. D leri Bak. Cumhuriyetin lk 10 yl.,

1940, s. 171-172. 83 84 ngiltere-Musul, Hakimiyet-i Milliye, ngiliz Gazetelerinden ktibaslar, 20.05.1924, s. 2. Yusuf Kemal Tengirsek, Vatan Hizmetinde, stanbul 1967, s. 289. Daha sonra Yusuf

Kemal Bey kendisine bu sz hatrlattnda Mc Donald Evet, vaktiyle byle bir sz sylemitim fakat kendimi hariciye makinesine kaptrdm. Onun birtakm ananeleri var. Ben o sz yerine getiremiyorum demitir. 85 86 87 Cumhuriyetin lk 10 Yl ve., s. 83, Gnlbol-Sor, a.g.e., s. 74, Melek, a.g.e., s. 46. Musul Meselesi nktaaa Urad, Hakimiyet-i Milliye, 25.05.1924, s. 1. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Zlal KELE, Musul Meselesi, (Yaynlanmam Yksek

Lisans Tezi) A. . Trk nklap Tarihi Enstits, Ankara, 1984, s. 119. vd. 88 89 Musul Mzakerat etin Bir Safhada, Hakimiyet-i Milliye, 27.05.1924, s. 1. Musul Meselesinin Son Safhas, Hakimiyet-i Milliye, 5.6.1924, s. 1 (Times ve Daily

Telegraph Gazetelerinden iktibas). 90 Musul Meselesinin Son Safhas, Hakimiyet-i Milliye, 5.6.1924, s. 1, Gnlbol-Sor, a.g.e.,

s. 85; Armaolu, a.g.e., s. 328. 91 Musul etrafndaki Mzakerenin Hitam, Hakimiyet-i Milliye, 8.6.1924, s. 1; Msrlolu,

a.g.e., s. 122. 92 93 Tevhid-i Efkar, 4.6.1924, s. 1; D Basndan ktibas. Hali Konferansnn nktaandan Sonra Gazeteler, Hakimiyet-i Milliye, 8.6.1924; Musul

Etrafndaki Mzakeratn Hitam 8.6.1924, s. 1. 94 95 Sir Percy Coxda Mdafaatta Bulunuyor, Hakimiyet-i Milliye, 9.6.1924, s. 2. Hakimiyet-i Milliye, 26.6.1924, s. 2 (ngiliz Gazetesinden ktibas).

1130

96 97

Musul Meselesi ve Bir ngiliz Diplomat, Hakimiyet-i Milliye, 26.6.1924, s. 1. ngilterenin Irak Siyaseti, Hakimiyet-i Milliye, 4.8.1924, s. 2; Irak ve Trkler Avam

Kamarasnda yan- Dikkat Mnakaa, Hakimiyet-i Milliye, 6.8.1924, s. 2. 98 99 Musul Meselesi Hakimiyet-i Milliye, 14. 8. 1924, s. 1. Cafer Tayyar Paann Notlar; Rauf Orbay, Hatralar ve Syleyemedikleriyle Rauf Orbay

(Der. Feridun Kandemir), stanbul 1965, s. 121de verilen bilgilerle paraleldir. Mim Kemal ke, Musul Meselesi Kronoloji adl eser s. 139da hakl olarak bu bilginin belgeleme imkan olmadn ifade etmektedir. Ancak, ayn eserin 145-146 sayfalarnda ngiliz Ariv Belgelerine dayanarak verilen bilgide Trkiyenin snrda ynak yapt ve baz olaylarn yaandn buna karlk ngilizlerin hava saldrsnda bulunduklarn belirtmektedir. Ayrca Trklerin szma harekatyla snr tesinde baz mevzileri tutarak airetleri yanlarna ektiklerini, amalarnn airetlere gven vererek Aratrma Komisyonuna Irak ynetiminden korkmadan eilimlerini bildirmelerini salamak olduunu yine ayn kaynaklara dayanarak belirtmektedir. Bu arada Trk halknn sava istemedii yneticilerinin de ayn amata olduklarna kanaat getiren ngiltere yetkilileri Dilerine ramen ngiliz Hava Kuvvetleri istihbarat uzmanlarnn 10 Ekim 1924te Cafer Tayyar Paa ile yaptklar grmeden sonra, ngiliz istihbarat subaylar kanaatlerini Paann atmay bizzat balatmayacan fakat gerekirse bundan ekinmeyecei eklinde stlerine bildirmilerdir. C. Tayyar Paann olu smail Hakk Eilmezde C. Tayyar Paann baz birlikleri Musul snrna geirdiini belirtmitir. 100 T. C. Genel Kurmay, Askeri Tarih ve Stratejik Etd Dairesi Bakanl Arivi, 5/1400, klasr 2210, Dosya 1, Fihrist 3. 101 Nosturilerin ngilizlerle likisiyle lgili bkz. ke, a.g.e., s. 115-118, 136-138. 102 Reat Halil, Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, 1924-1938, Ankara 1977, s. 22; ke, a.g.e., s. 139; Zll Kele, Cafer Tayyar (Eilmez) Paa; Yaynlanmam Doktora Tezi, A Trk nklap Tarihi Enstits, Ankara, 1993, s. 280-282. 103 ke, a.g.e., s. 139; Cafer Tayyar Paa, zel notlarnda, mesele hakknda. ok msait vaziyetler oldu. Ve Nosturi harekatnda askeri hkmetten ziyade milli hkmetlerle vaziyet halledildiine gre askeri kuvvetlerle Musul vilayetinin Trk topraklarna ilhak gayet kolaylkla yaplabilirdi. demektedir. 104 Cemiyet-i Ahvamda Fethi Beye Refakat Edecek Mavirler, Tanin, 4. 9. 1924, s. 1. 105 Tanin, 6. 9. 1924, s. 1. 106 Tanin, 22. 9. 1924, s. 1; Krkolu, a.g.e., s. 293; Melek, a.g.e., s. 47. 107 Musul Meselesi, Hakimiyet-i Milliye, 22. 6. 1926, s. 1.

1131

108 Tanin, 28. 9. 1924, s. 1; Krkolu, a.g.e., s. 294; Melek, a.g.e., s. 47; ke, a.g.e., s. 143. 109 Kkolu, a.g.e., s. 294; Melek, a.g.e., s. 47; Erim, agm. s. 332-333. 110 Cumhuriyetin lk On Yl ve, s. 75.

111 Musul Meselesi, Zekai Bey-Mister Mc Donald Mlkat, Tanin, 30. 9. 1924, s. 2. 112 ke, a.g.e., s. 148. 113 Musul tilaf-Statko Hatt Neresidir?, Hakimiyet-i Milliye, 4. 11. 1924, s. 1. 114 Atatrkn Milli D Politikas (Cumhuriyet Dnemine ait 100 Belge) 1923-1938, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1981, c: II, s. 45. 115 Ayn Tarihi, c: V, Fasikl: 17, Ankara 1341, s. 317. 116 T. C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Ksm 1330-18-01, Yer: 09-25-10; 030-64-1, 01-3716; Musulda Neler Oluyor, Hakimiyet-i Milliye, 2.2.1925. 117 ke, a.g.e., s. 152. 118 Hakimiyet-i Milliye 2.2.1925, s. 1. Kont Tekeli, olay raporunda yle anlatmaktadr. 27 Ocakta Roddolo ve Msy arer eliinde Kentte gezmek istedim niformasn giymi olan Cevad Paa bana elik etmek istediini syledi. Bu niformann halk zerinde yapaca etkiyi grmek istediimden Paann bu nerisini kabul ettim. Sokaa km ve polis memuru bizi izlemeye balamt ki. 30 kii paann etrafn alarak ellerini ptler. Bir taraftan da Yaasn Trkiye sesleri ykseliyordu. Arkamzda kalabalk artt kalabalk muhtelif unsurlardan olumu gibiydi. iki polis memurunun bastonla mdahale ettiklerini. orta yal bir adama saldrarak dvdklerini grdm. iddetle mdahale etmek istiyordum. ayn tarihi c. V, s. 320-321. 119 Hakimiyet-i Milliye, 2.2.1925, s. 1. 120 Musulda Tazkiyat, Hakimiyet-i Milliye, 5. 2. 1925, s. 2. 121 ke, a.g.e., s. 153-154. 122 Tahkik Neticesinde Endieler Balad, Hakimiyet-i Milliye, 21. 4. 1925, s. 1 (Sunday Expresten iktibas). 123 Musul Komisyonu, Hakimiyet-i Milliye, 28. 3. 1925, s. 1.

1132

124 Mehmet Nuru, Musul Meselesi, Chemberlainin Beyazt ve Nasturi Manevras, Hakimiyet-i Milliye, 20. 3. 1925, s. 2. 125 Hakimiyet-i Milliye, 6. 9. 1925, s. 1. 126 Cumhuriyetin lk On Yl ve, s. 99; ke, a.g.e., s. 175. 127 Lahey Adalet Divan Gr ve Yorumlar iin bkz. Erim, agm, s. 328-343. 128 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 77. 129 Melek, a.g.e., s. 50. 130 ke, a.g.e., s. 179-183. 131 Krkolu, a.g.e., s. 315-316; ke, a.g.e., s. 192. 132 Asl Trkiye ngiltere ve Irak Hkmetleri Beyninde Hudut ve Mnasebat- Hasane-i Hemciva-i Muahedenamesi olan Antlamann metni iin bkz. smail Soysal, Trkiyenin D Mnasebetleriyle lgili Balca Siyasi Antlamalar, Ankara 1969, s. 216-225. 133 Krkolu, a.g.e., s. 305; Gnlbol-Sor, a.g.e., s. 90. 134 eyh Sait syan ii bkz. Bilal imir, ngiliz Belgeleriyle Trkiyede Krt Sorunu, (19241938) eyh Sait, Ar ve Dersim Ayaklanmalar, Ankara 1979; Metin Toker, eyh Sait syan, Ankara 1968. 135 imir, a.g.k., s. 39 vd; Erol Ulubelen, ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, stanbul 1967, s. 269. 136 Hakimiyet-i Milliye, 7. 2. 1925; Tanin, 7. 2. 1925; Trkiye Musul Hakimiyet-i Milliye, 26. 3. 1925, s. 1. 137 Krkolu, a.g.e., s. 311-314.

1133

Atatrk Dneminde Balkan Politikas (1923-1938) / Yrd. Do. Dr. Hikmet ksz [s.625-642]

Karadeniz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Trkiye Cumhuriyeti, kurulu tarihi olan 1923 ylndan itibaren, belirli temel hedefleri izleyen, istikrarl1 ve saduyulu bir d politika izlemitir. Cumhuriyet dneminde Trk d politikasnn esaslar Atatrk tarafndan belirlenmi ve ekillendirilmitir. Laiklii esas alan ve demokratik bir sistemi lke iinde gelitirmeye alan Trkiye,2 nemli devrim ve kalknma hareketlerine girimiti. Devrimlerin baarya ulaabilmesi iin yurt iinde olduu kadar uluslararas alanda da bar ortamna ihtiya vard.3 Birinci Dnya Sava sonrasnda uluslararas politikaya galipler ve maluplar arasndaki kutuplama egemen olmutur. Galipler yeni tesis edilen uluslararas dzenin her ne pahasna olursa olsun devamn savunurlarken, maluplar kendilerine dikte ettirilen ar artlara tepkiliydiler. 4 te byle bir ortamda dnya o gnk uluslararas dzenin deimesinden yana olan (revizyonist) ve deiime kar olan (anti revizyonist) devletler olarak iki kampa ayrlmt. Byle bir uluslararas ortam iinde Trkiyeyi ynetenler duygusal davransaydlar revizyonist kampa katlmak iin gerekeler bulabilirlerdi. Ancak, Atatrk ynetimi Trkiyenin snrlarn yeterli kabul ederek lkeyi yeni maceralara srkleyebilecek tutumlardan kanm, 5 uluslararas hukuka ve ibirliine sayg gstermenin yan sra, gereki bir d politikann da yrtcs olmutur. Misak- Mill hedefleri erevesinde dman igaline son vererek bamszln kazanan Trkiye, Yurtta Bar Dnyada Bar ilkesi dorultusunda bata komular olmak zere tm lkelerle, birbirlerinin egemenlik, toprak btnl ve bamszlna sayg kurallar iinde iyi ilikiler gelitirmeyi esas almtr. Atatrk hararetli bir bar taraftar olmakla beraber, bar meselesinde hi de hayalci olmamtr. Yani, her ne pahasna olursa olsun bar isteyen bir pasifist deildir. Atatrkn bar politikas, gvenlik kavram ile i iedir. Bar politikas, Trkiyenin gvenlii politikas ile daima beraber yrmtr.6 1923ten 1930lu yllarn bana kadar Trkiyenin d politikas Lozan Antlamasnn etkisi altnda kalmtr. Bu sre iinde Trkiyenin d ilikileri uluslararas ilikilerin genel seyrinden ok, tek tek devletlerin Trkiyeye kar izledikleri politikaya ve davranlara gre dzenlenmitir. 1930lu yllarn bandan 1938e kadar geen devrede ise Trkiye, komusu olan veya olmayan btn devletlerle iyi ilikiler kurmu ve uluslararas camia iinde dier bamsz devletler gibi eit bir stat kazanmt. Bu dnemde uluslararas ilikilerde yeni grlen gelimeler Trkiyenin daha aktif bir d politika izlemesini gerektirmiti.7

1134

1930-1938 yllar aras dnemde Trkiye genel bara nem verdii kadar blgesel bara da byk nem vermitir. nk blgesel bar Trkiyenin gvenlii asndan birinci derecede neme sahipti. Blgesel barta Trkiye iin en ncelikli blge Balkanlard. Bir Balkan lkesi olan Trkiye, Balkanlarla tarihten kaynaklanan yakn ilikilere sahiptir. Trkiye, Misak- Mill esaslarna sadk kalarak snrlar dnda kalan Balkanlardaki eski topraklar zerinde hak iddia etmemi, Lozan Antlamasnda belirlenen statkonun korunmasn Balkanlarda izledii politikann temeli yapmtr.8 Milliyetilik duygusunun ar bast, Ortodoks Kilisesinin etkin olduu ve ekonomik gerginliin hat safhada olduu Balkanlarda9 imparatorluk kalntlar zerinde kurulan ulus devletler, sosyal ve etnik sorunlarla da uramak mecburiyetinde kalmlardr.10 Bundan dolay bir mozaik grnmnde olan Balkan lkeleri arasnda bir birlik oluamad gibi komu devletler arasnda bir veya birka problem hep gndemde kalyordu. Lozan Antlamas ile Balkan lkeleri ile olan snrlarn byk lde halleden gen Trkiye Cumhuriyeti, Balkan lkeleri ile karlkl sayg ve gvene dayanan iyi komuluk ve ibirlii srecini balatt.11 Bu erevede Balkan lkeleri ile uzun bir sreden beri kesilmi olan ilikilerini yeniden kurmak iin Trkiye, Arnavutluk ile 15 Aralk 1923te Ankarada; Bulgaristan ile 18 Ekim 1925te Ankarada Dostluk Antlamas ve Yugoslavya ile 28 Ekim 1925te Ankarada Bar ve Dostluk Antlamasn imzalamtr.12 Trkiye, 1930da Yunanistan ile olan sorunlarn zdkten sonra Balkanlarda iyi ilikiler iinde olmad devlet kalmamt. 1923-1933 yllar arasnda Balkan Konferanslarnn toplanmasnda ve 9 ubat 1934te Balkan Paktnn imzalanmasnda Trkiye etkin bir rol oynam ve Balkanlarda gvenlik sistemi oluturma abalarn younlatrmtr.13 1. kili likiler erevesinde Trkiye ve Balkan Devletleri Lozan Bar Antlamas ile varln uluslararas arenada kabul ettiren Trkiye, tarihinin ve corafyasnn kendisine yklemi olduu sorumluluu yerine getirebilmek iin ieride gl ve ada bir devlet olma yolunda admlar atarken, darda da bara katkda bulunabilmeye ynelik roller stlenmitir. 19. yzylda balayp 20. yzyln ilk eyreine kadar geen srede imparatorluklar corafyasndan ulus-devletler corafyasna dnen Balkanlarda bir trl salanamayan istikrar ve bar salayabilmek ve bunu blgesel i birliine dntrebilmek iin Trkiye samimi ve yapc bir ura vermitir. Bu erevede Balkan devletleri ile olan ikili ilikilerini kaygan zeminlerden kartp salamlatrmaya alrken, ayn zamanda n yarglardan uzak ve btn Balkan devletlerine eit mesafede bir politikann takipisi olmutur. 1.1. Trkiye-Yunanistan likileri

1135

Atatrk dneminde Trkiye 1930larn balarna kadar hi bir ittifaka dhil olmamt. Ancak 1929 ekonomik bunalmna bal ve Avrupadaki gelimelere paralel olarak yeni bir yol tercih edildi.14 1930larn balarnda Balkanlarda daha geni anlamda blgesel i birliine dayal antlamalar yapma yolunda atlan admlar Trk d politikasnn esasn tekil ediyordu. Trkiyenin Balkanlara ynelik balatm olduu yeni politikann ilk aya Yunanistan ile Lozandan kalan sorunlarn zmek olmutur. Nfus Mbadelesi sorunu ve Trkiyeden kaan rejim muhaliflerinin Yunanistanda yuvalanmas 1923ten 1930 ylna kadar Trk-Yunan ilikilerinin dzelememesinin en belirgin sebeplerini oluturur.15 Ancak, 1920li yllarn sonlarna doru Trk-Yunan ilikileri yumuamaya balamtr. TrkYunan ilikilerinin yumuamasnda ve i birlii zemininin olumasnda talya nemli bir rol oynamtr. nk talya, bu dnemde Dou Akdenizde bir ittifak sistemi kurmak istiyordu. Bu sistemin iine blgenin iki nemli devletini Trkiye ve Yunanistan da almak istiyordu.16 talya, Trkiye ile Yunanistan arasnda Dostluk ve Tarafszlk Antlamas yaplmasn ve i birliine bir sre sonra Bulgaristann da alnmasn istiyordu. Bylece talya, Balkanlarn gneyinde oluacak bu sistemle Kk Antanta (Yugoslavya, Romanya, ekoslovakya) kar bir denge kurmu olacakt.17 Batl devletlerle ilikilerini yeniden dzenlemek isteyen Trkiye, bu teklife scak bakt ve antlamalarn ayr ayr yaplmasn uygun buldu. Zaten Bulgaristann kabul etmemesi yznden Bulgar-Yunan Antlamas da gerekleemiyordu.18 1928 ylnda Venizelosun tekrar siyasete dnmesi Yunanistann d politikasnda nemli bir deiiklik yaratt. Venizelos, Trkiye ve Yunanistan arasnda nfus mbadelesi tartmasnn yararsz olduunu dnmeye balamt.19 Zaten Bulgaristann izlemekte olduu revizyonist tutum Yunanistann Trk dostluuna olan ihtiyacn arttrmaktayd.20 Uzun ve yorucu bir ekilde sren tartmalar 10 Haziran 1930 tarihinde yaplan Ankara Antlamas ile sonuland. Bylece geldikleri tarih ve doduklar yer ne olursa olsun stanbuldaki Rumlar ile Bat Trakyadaki Trkler etablis21 kapsamna alnarak mbadele d tutulmulardr. Konuyla ilgili olarak smet Paa, TBMMde yapm olduu konumasnda yle bir deerlendirmede bulunmutu: Etablis meselesinden birok fedakarlk yapmz. stanbulda bulunan mbadillerden bir ksm daha gitmek lazm gelirken kalm olabilir. Amma nihayet insanlarn gidip gelme meselesi de birok zdrap ve hazin bir mevzudur. Srf vatanda nokta-i nazarndan ve beeri olarak sylyorum: Buradaki kr veya zarar uzun boylu mnakaa, mtalaa edilecek bir mesele deildir. Ve bilhassa byle uzlama gnlerinde, havann yumuayaca gnlerde vatandalara bir ksm az veya fazla kald gibi bir nazar atf asla caiz deildir. imdi size iin siyas cihetini sylemeliyim. Bu itilafname yalnz iki tarafn vatandalarna taalluk eden bir mesailin tasfiyesini ifade etmiyor. ki taraf da allm uzun mcadelelerin uyuma ile bitmesini, rza ve muvaffakatla tarafeynin yek dierini memnun ederek

1136

anlamasn ve gemi hesaplarn tasfiye edildiini gsteriyor. Mesele bilhassa bu nokta-i nazardan mtalaa edilmelidir. Yunanistan ile bizim mnasebatmzda bizi ihtilafl ve ayr ve menfaatlarmz zt bulunduracak bir mahiyet ve bir sebep yoktur.22 Bylece Trk-Yunan Ahali Mbadelesi iinin tasfiyesi hakkndaki 10 Haziran 1930 tarihli antlamann balanmas Trkiye ile Yunanistan arasnda geni lde anlama zemini hazrlamt.23 Ksa bir sre sonra Yunan Babakan E. K. Venizelos, 27 Ekim-1 Kasm 1930 tarihleri arasnda Ankaray ziyaret etmi ve bu ziyaret srasnda imzalanan 30 Ekim 1930 tarihli antlamalarla, Trk-Yunan dostluunun temelleri atlmtr.24 1930dan balayarak Trk-Yunan ilikilerinde bir yaknlama ve i birlii dneminin almas, kukusuz, bu iki lkenin liderlerinin tutum ve niyetleri ile de balantlyd. Atatrk, yeni bir Balkan politikasn balatmak zereydi ve bunun ilk admnn, Yunanistanla birlikte atlmas gerektiini dnyordu. Yunanistanda ise, uzunca bir aradan sonra, 1928de, artk olgun bir Venizelos yeniden Yunan politikasna yn veren nder konumuna gelmiti ve balca amac, iktisadi ve toplumsal glkler yaayan Yunanistan, btn komularyla iyi ilikilere kavuturmakt.25 Trk-Yunan dostluunun bu ekilde gelimesi Balkanlarn politik havasn da deitirmitir. O zamana kadar Avrupann barut fs saylan bu blgede artk dostluk ve i birlii havas esmeye balamt.26 Trk-Yunan dostluu Venizelosun babakanlktan ayrlmasndan sonra27da devam etmitir. Yeni Babakan aldaris ve Dileri Bakan Maximos 1933 Eyllnde Ankaray ziyaret etmiler ve 14 Eyll 1933 gn iki lke arasnda ten Antlama Pakt imzalanmtr.28 Trk-Yunan yaknlamas Avrupann byk devletlerinin bloklamaya baladklar bir dnemde Balkan devletlerini bir araya getirerek Balkan Birliinin temelini oluturmu ve 9 ubat 1934te Balkan Paktnn imzalanmasna vesile olmutur. Bylece Trkiye ve Yunanistan, ikili antlama balarndan ayr olarak, bir de ok yanl bir balamann ortaklar oluyorlard.29 Atatrk dneminde Trkiye ile Yunanistan arasnda imzalanan son antlama 30 Ekim 1930 tarihli Dostluk ve 14 Eyll 1933 tarihli ten Antlama Paktna ek olarak akdedilen 27 Nisan 1938 tarihli Antlamadr.30 Ksa saylabilecek bir sre ierisinde gerekletirilen bu antlamalar ile Trkiye ile Yunanistan arasndaki tarihi rekabet sona eriyordu.31 Avrupann kinci Dnya Savana doru srklendii bir ortamda Trkiye ile Yunanistann bar ve uzlama rnei sergilemesi genel ve blgesel bar adna son derece nemli ve olumlu bir gelimeydi. 1.2. Trkiye-Bulgaristan likileri Trk-Bulgar ilikileri, Balkan Savalarndan sonra normale dnm ve Birinci Dnya Sava srasnda iki taraf ayn ittifak ierisinde yer almt. Birinci Dnya Savandan yenik kan ve 1919da Neuilly Bar Antlamasn imzalayan Bulgaristan, zor artlarda olmasna ramen Trk Kurtulu

1137

Savana snrl destek verdi.32 Alexandre Stambulisky Hkmeti, Ankara hkmetine 1921in balarndan itibaren Sofyada resmi bir temsilcilik bulundurma imkn tanmt.33 Alexandre Stambulisky Hkmeti (1919-1923) zamannda Bulgaristanda yaayan Trkler aznlk statsnde- tarihlerinin en iyi dnemini yaamlard. Ancak 9 Haziran 1923 ihtilali ile Stambulisky Hkmeti devrilince, Bulgaristanda yaayan Trklerin durumlar yeniden ktlemeye balamt.34 Lozandan sonra iki komu lke arasnda gelien iyi komuluk ve dostluk arzusu 1925 ylnda sava sonrasnn ilk Dostluk Antlamasnn imzalanmasn salamtr. Yrrle giren Trk-Bulgar Dostluk Antlamas, Trkiyenin pek ok devletle yapt zere iki devlet arasnda bozulmaz bir dostluk ve Devletler Hukuku ilkelerine uygun biimde diplomasi ilikileri kurulacan, bir Ticaret, bir Oturma ve bir Hakem Antlamas yaplacan belirtmekteydi. 35 Yurtta Bar Dnyada Bar ilkesine uygun olarak Trkiye btn komular ile dostluk ilikileri kurma ve gelitirme politikas gtmekteydi. Bu erevede Trkiyenin Yunanistan ve Yugoslavya ile ilikilerini iyiletirmesi, Bulgaristann houna gitmemitir. Fakat Trkiye, politikasna sadk kalarak Bulgaristan tedirgin etmeyecek ekilde davranm ve 6 Mart 1929 tarihinde Trkiye ile Bulgaristan arasnda Tarafszlk, Uzlatrma, Yargsal zm ve Hakemlik Antlamas imzalanmtr. Bu antlama 1925 Trk-Bulgar Dostluk Antlamas ile kurulan balar daha da kuvvetlendirmiti.36 1931 ylnda Bulgaristan Babakan Muanovun Ankaray ve 1933 ylnda smet Paa bakanlndaki bir heyetin de Sofyay ziyareti iki lke arasndaki ilikileri iyi bir havaya sokmutur.37 Trkiye, Balkan Pakt grmeleri srasnda Bulgaristan da bu birlie katmak iin samimi bir gayret gstermi, ancak istenilen sonu alnamamt. Konuyla ilgili olarak Dileri Bakanmz Tevfik Rt Arasn yorumu yleydi: Trkler, Bulgarlarn Balkan Birliine katlmalarn can- gnlden istiyor; bu maksatla Bulgarlarn memnun edilmesi iin Yugoslavlarn ve Rumenlerin tavizlerde bulunmasn bile diliyordu. Birinci Dnya Savandan Bulgarlarn az ok yaral kt bilindii iin, bunun ne anlama geldiini de Trkler iyi bildii ve herkesten daha iyi anlad iin onlara iyi davranmay srdryordu38. 1934 ylnda Sofyada, Sofya Metropolitinin bakanl altnda kurulan Trakya Komitesinin yaynlam olduu beyannamede dnya durduka ve Bulgaristan yaadka Trakya zerindeki Bulgar iddialar devam edecektir eklindeki ifade39 ve baz Bulgar gazetelerinin Dou Trakya zerindeki tahrikleri40 iki lke arasnda soukluk yaratmtr. Ayrca 1935te, darbe ile kurulan diktatrlk ynetiminin Bulgaristanda yaayan Trklere bask uygulamas41 da iki lke arasndaki ilikilere olumsuz bir ekilde yansmtr. Ancak, ok gemeden iki lkenin st dzey yneticilerinin basn yoluyla yapm olduklar aklamalar gerginlemeye balayan havay yumuatm; Babakan smet nn ile Dileri Bakan Tevfik Rt Arasn Yugoslavyadan dnlerinde 20 Nisan 1937 tarihinde Sofyay ziyaret etmeleri bunu pekitirmitir.42

1138

Trkiyenin takip etmekte olduu Balkan Diplomasisinin devamll erevesinde Mays 1938de Babakan Celal Bayar ve Dileri Bakan Tevfik Rt Aras Yunanistan ve Yugoslavyadan sonra Bulgaristan ziyaret ederler. Onlar, ar Boris ve Babakan Kseivanof ile Bulgaristann silahlanmasn snrlayan hkmlerin kaldrlmas ve Balkan Paktna mensup dier lkelerle ilikilerinin iyiletirilmesine ynelik grmelerde bulunurlar. Bulgaristan, Trkiyenin giriimini memnuniyetle karlar ve Bulgaristan ile Balkan Pakt Konseyi arasnda bir dizi grmelerden sonra 31 Temmuz 1938de Selanik Antlamas imzalanr. Bu antlama gereince, Bulgaristann silahlanmasna konulan snrlamalar kaldrlyor; Bulgar-Trk ve Bulgar-Yunan snrlar boyunca silahszlandrlm olan blge kaldrlyor; Bulgaristan ve Balkan Paktnn dier yeleri, kendi karlkl ilikilerinde kuvvete bavurmama ykmlln stleniyorlard.43 Balkanlarda Bulgaristan ile en iyi ilikiler ierisinde olan ve toprak sorunu olmayan Trkiye, Bulgaristan da Balkan Birliine katarak Balkanlar yanamakta olan kinci Dnya Savann dnda tutmaya almtr. 1.3. Trkiye-Romanya likileri D politikada bamszlna kaytsz ve artsz sayg gsterilmesi artyla btn dnya ile iyi geinmek ve bara hizmet etmek amacnda olan Trkiye, Lozan Bar Antlamasndan sonra Romanya ile iyi ilikiler ierisine girmitir.44 Romanya, Birinci Dnya Savandan Mttefiklerin destei ile ok kazanl km ve geni bir topraa sahip olmutu. Bu nedenle statkocular arasnda yer alm, ekoslovakya ve Yugoslavya ile birlikte, Macar revizyonculuuna kar Kk Antant yapmt. Balkanlarda da Gney Dobruca ve Besarabya konularnda Bulgaristan ve Sovyetler Birlii ile problemleri vard.45 Lozandan sonra Trk-Romen ilikileri karlkl sayg erevesinde gelimi ve Balkanlarda istikrarn korunmasna byk katkda bulunmutur.46 Trkiye, Yunanistan ile anlap Balkanlarda statkocu bir politika izleyince Romanya ile de doal olarak yaknlama srecine girmitir. ki lke arasnda 1929da Oturma, Ticaret ve Deniz Ulam Szlemesi ve 18 Eyll 1930da Bkrete Mezarlklarn Korunmasna likin Antlama imzalamtr.47 20 Mays 1931 tarihinde Bakanlar Kurulunca 125 lira maa ve 45 lira tahsisatla bo bulunan Bkree birinci snf eli olarak atanan Hamdullah Suphi (Tanrver) Bey, uzun yllar (1944e kadar) Trk-Romen ilikilerinin glendirilmesine katkda bulunmutur.48 Atatrkn Balkan lkeleri arasnda dostluk ve i birliini gelitirip, Gneydou Avrupada kollektif savunma sistemini kurmaya ynelik politikas49 Titilescunun ynlendirdii Romanyann d politikas ile rtyordu. Romanya Dileri Bakan Titilescu, 15 Ekim 1933te Ankaraya gelmi ve Trkiye ile Romanya arasnda 17 Ekim 1933 tarihinde Dostluk, Saldrmazlk, Hakemlik ve Uzlama Antlamas50 imzalanmt. Bu antlama iki lke ilikilerini glendirmekte ve Balkanlardaki i birlii ve bar politikasnn temel talarndan birisini tekil etmekteydi.51 Bu antlama 1934 Balkan Paktna,

1139

1935te Kstence Limanndan transit iin bir protokole ve 1936 ylnda Dobruca Trklerinin glerini dzenleyen bir szlemeye kaynaklk etmitir.52 Titilescunun 1933teki Ankara ve Tevfik Rt Arasn 1934teki Bkrei ziyareti ve temaslar53 Trk-Romen dostluunu pekitirmitir. ki lke arasndaki dostluk 1936 Montreux Konferansnda da kendini gstermi ve Romanya delegasyonu Boazlara ynelik Trk isteklerini desteklemitir.54 Buna kout olarak Sovyet Rusya ile Romanya arasndaki Besarabya sorununa da Trkiyenin yapc bir katks sz konusudur. Birinci Dnya Savandan beri iki lke arasnda devam etmekte olan Besarabya sorununda Romanya, Trkiyenin dostluuna gvenerek ve tavsiyelerine uyarak Sovyetler Birlii ile iyi geinme siyasetine ynelmitir. Bylece bu sorun kuvvete bavurulmadan halledilme yoluna girmitir.55 Ancak, Besarabya konusu kinci Dnya Sava ncesi Romanya ile Sovyet Rusya arasnda yine nemini ve hassasiyetini korumaya devam etti. Trk-Romen ilikileri Titilescunun grevden uzaklatrlmasndan sonra (1936) da iyi bir atmosferde gelimeye devam etmitir. 1937 ylnda Romanyann yeni Dileri Bakan Victor Antonescunun Ankaraya yapm olduu ziyaret srasnda Atatrk u deerlendirmede bulunmutu: Her gn kudreti daha artan bir Romanyay btn kalbimizle isteriz. Dostluumuz o kadar sk ve emindir ki, Romanya daha kuvvetli olduka biz de kendimizi daha kuvvetli addederiz.56 Dileri Bakan Tevfik Rt Arasn Mays 1937de Bkrei ve Romanya Kral Carolun stanbulu ziyareti Akdeniz meselelerinin canl olduu, Lehistann (Polonya) Dou Avrupada Balkanlar da iine alacak ekilde birtakm organizasyonlara giritii dnemde, barn korunmas ve ortak menfaatler asndan byk neme sahipti.57 Atatrkn vefat Romanyada byk bir znt yaratmtr, 21 Kasm 1938 Romanyada ulusal matem gn iln edilmiti.58 kinci Dnya Sava ncesi Trk-Romen ilikileri Atatrkn Yurtta Bar Dnyada Bar ilkesi erevesinde olduka iyi bir ortamda seyrediyordu. 1.4. Trkiye-Yugoslavya likileri Yaklak 500 yl Osmanl Devletinin hakimiyetinde kalan Yugoslavya topraklar ile Osmanl topraklar arasndaki doal irtibat Balkan Savalar (1912-1913) sonucunda Makedonya ve Bat Trakyann elden kmas ile kesilmitir.59 Birinci Dnya Savann taraf lkelerinden birisi olmas asndan Lozan Konferansna katlan Yugoslavya60 Bar Antlamasn imzalamamt. Bundan dolay Trkiye ile Yugoslavya arasndaki sava durumu devam ediyordu. 28 Ekim 1925 tarihinde Ankarada imzalanan Dostluk Pakt ile iki lke arasndaki sava durumuna son verilmitir. Bundan sonra ikili ilikiler giderek geliecektir. ki devlet arasndaki ilikilerin gelimesinde her ikisinin de Balkanlarda statkonun korunmasn savunmalarnn pay byktr.61

1140

Balkan devletleri arasnda balayan yaknlama srecinde Yunanistan ve Romanyadan sonra Yugoslavya ile de, dostluun tesinde bir saldrmazlk ve uyumazlklarn bar yollardan zm yntemlerini ieren yeni bir bata gerek grlmt.62 Byle bir antlamann hazrlklar srerken Yugoslavya Kral Alexandren stanbulu ziyareti (Ekim 1933) ve Atatrk ile yapm olduu grme, iki lke arasndaki ilikileri olumlu ynde etkilemi ve Balkan Birliinin kurulmasna katkda bulunmutur.63 Kasm 1933 tarihinde Dileri Bakan Tevfik Rt Beyin Belgrada yapm olduu ziyaret olduka iyi bir havada gemi64 ve 27 Kasm 1933te Belgradda Trkiye ile Yugoslavya arasnda Dostluk, Saldrmazlk, Adli Tesviye, Uzlama ve Tahkim Antlamas imzalanmtr.65 Trkiye ile Yugoslavyann snr komusu olmamalarndan dolay aralarnda nemli bir anlamazlk konusu yoktu. Ancak, iki lke arasnda askda olan meseleler yok deildi, Yugoslavyadaki Trk emlki ii bunlarn banda geliyordu.66 Belgratta 27 Kasm 1933te imzalanan antlamadan sonra yaynlanan resmi bildiride: Trkiye ve Yugoslavya Dileri Bakanlar Milletleraras durumu ve zellike Balkanlardaki vaziyeti aralarnda grerek her iki hkmetin ayn bar ve intizam ilkelerine ve Milletleraras antlamalara sayg gsterilmesi esasna bal olduklarn mahede etmilerdir. Trkiye ile Yugoslavya arasnda yaplan antlama zaten aralarnda mevcut olan devaml dostluk ilikilerini glendirecek ve aralarnda da ha da kuvvetli balar kurulmasna temel olacaktr67 deniliyordu. Trk-Yugoslav dostluu Tevfik Rt Beyin 1934 ubatnda Belgrada yapt ziyaret srasnda68 kendini iyice gstermi ve bu dostluun semeresi 9 ubat 1934te Balkan Paktnn imzalanmasnda alnmtr.69 arasndaki ikili ilikiler 6 Haziran 1934te imzalanan Sulularn adesi Mukavelenamesi70 ve 3 Temmuz 1934te imzalanan Adli, Medeni ve Ticari likilere Dair Mukavelename71 ile olumlu yndeki gelimesini devam ettirmi ve Yugoslavya Babakan Stoyadinovi 28 Ekim 1936da Ankaray ziyaret etmitir.72 Stoyadinoviin ziyareti srasnda Atatrk, Yugoslav gazetecilere Trk-Yugoslav dostluu hakknda u demeci vermiti: Gryorsunuz ki ve mahede etmizinizdir ki, Trk devlet adamlar ve Trk milleti Yugoslav milletine, Yugoslav Devletine ve Yugoslav hkmetine kar en samimi hisler beslemektedir. Trkiye ile Yugoslavya arasnda mevcut salam mnasebetler, btn Balkan milletleri arasnda mevcut olmas iktiza eden mnasebetlerdendir. Balkanlar bu ideale doru ne kadar fazla ykselirlerse, saadet ve terakkileri o nispette artar.73 ki lke

1141

Balkanlarda barn korunmas ve Stoyadinoviin ziyaretinin iadesi olarak 12 Nisan 1937de Babakan nn ile Dileri Bakan Aras, Belgrad ziyaret etmilerdir. Bu ziyaret srasnda yaplan grmelerde daha ok uluslararas durum ve Balkan Birliini ilgilendiren konular zerinde durulmutur.74 Trkiye-Yugoslavya ilikileri rneinde grld zere Atatrk dneminde Trkiye, bir taraftan bar korumak, dier taraftan komularyla dostluk ve beraberlik iinde yaamak iin zerine den grevi fazlas ile yapmaya almtr. 1.5. Trkiye-Arnavutluk likileri Birinci Dnya Sava sonunda Trkiye ve Arnavutluk topraklar igal altna girince her iki toplum da z gcne dnm ve ona dayanarak ulusal ve demokratik ynetimler kurmakla uramlar, bamszlk mcadeleleri iine girmilerdi. Arnavutlukun merkezi kentlerinden Lushniyada 28-31 Ocak 1920 tarihlerinde toplanan Ulusal Kurultayn almalar sonucunda parlamenter Arnavutluk hkmeti kurulurken; Trkiyenin kalbi Ankarada da TBMM hkmeti oluturuldu.75 Byk siyaset ve sava stratejisi uzman Mustafa Kemal Paa, demokratik Arnavutluk hkmeti ile siyas, asker, kltrel ve ekonomik ilikiler kurdu. nk o sralarda yakn ve uzak dmanlar ortakt.76 Mustafa Kemal Paa, 9 Aralk 1920de Arnavutluka Kurmay Albay Selahattin Saip ve Hamdi Beyler idaresinde 25 kiilik bir askeri heyet gnderdi. Bu heyetin grevi, yeni kurulan Arnavutluk Ordusunu modernize etmekti.77 Bu ilikinin kurulmasn istemeyen Batllar, Mustafa Kemal Paa, Arnavutluku yine Ankara hkmetine mi balamak istiyor? Ya da Balkanlarda kk bir Trkiye mi kurmak istiyor? 78 eklinde sesler ykseltmeye balamlard. Bu konuda Mustafa Kemal Paa, 1 Mart 1921 gn TBMMde yapm olduu konumada unlar sylyordu: Arnavutluk halk ile, asrlarca beraber yaadk. Uzun zamanlar, kendileri ile hayat birlii ve mukadderat yaptk. Bu karde millet ve hkmetin maruz kald zor ve elim durumlardan kurtulmas iin, gerekli nlemler alnacak ve Arnavutlar da Balkanlarda layk olduklar yerlerini alacaklardr. Zira her iki lke de ortak gvenlik alan iinde bulunmaktadr.79 Bu dostane ilikiler zamanla daha da gelimi, 15 Aralk 1923 gn Ankarada TrkiyeArnavutluk Dostluk Antlamas, kamet ve Tabyet Szlemesi yaplmtr.80 Yaplan antlama ve szlemeler, 1925 ylnda yrrle girdi ve 1926 ylnda iki gen cumhuriyet arasnda diplomatik ilikiler kuruldu.81 1925te kurulan Arnavutluk Cumhuriyeti ile Trkiye Cumhuriyeti arasndaki ilikiler 1928 ylna kadar olumlu bir biimde gelimiti. Ancak, Arnavutluk Cumhurbakan Ahmet Zogonun, 1 Eyll 1928 gn Kralln iln etmesi, Trk-Arnavut ilikilerini soutmutur. Trkiye gen bir Cumhuriyetti ve Trk yneticileri cumhuriyet konusunda ok duyarlydlar. Ahmet Zogonun bu hareketi Trkiye

1142

tarafndan Cumhuriyet hainlii olarak nitelendirildi ve Atatrk Tiran Elisi Tahir Ltfi Beyi 3 Ekim 1928 gn geri ekti.82 Atatrk, cumhuriyete ballk andn inemi olan Ahmet Zogoyu sert bir biimde eletiriyor ve tek bana kalsa bile Zogonun Kralln tanmayacan aklyordu. 83 Bylece Trkiye ile Arnavutluk arasnda bir eit souk sava dnemi balad ve Trk-Arnavut gerginlii 3 yl kadar srd.84 ki lke arasndaki ilikiler 20 Ekim 1931de stanbulda toplanan kinci Balkan Konferansnda normale dnmeye balamtr. Trk-Arnavut ilikileri 1933 ylna kadar telgraf diplomasisi85 ile onarlm ve diplomatik diyalog yeniden balatlmtr. Bu srete Arnavutlukun yeni Ankara Elisi Cavit Leskoviki 14 Mays 1933 gn gven mektubunu Cumhurbakan Atatrke sunmutur. Atatrk kabul srasnda unlar sylemitir: Birbirlerine asrlk samimi balarla bal iki milletin karlkl dostluk ananeleri ok kuvvetlidir. Bu ananeler milletlerimizin menfaatleri kadar sulh maksadna da uygun den her gayreti kolaylatracak mahiyettedir.86 1933 ylnda Balkanlarda nemli diplomatik gelimeler gze arpmaktayd. Atatrkn, Balkanlar bir bar ve gvenlik blgesi durumuna getirme politikas bu dnemde sonularn vermeye balam ve Trkiye ile Balkan lkeleri arasnda pepee Dostluk ve Saldrmazlk Antlamalar imzalanmtr. Bylece Trkiye Cumhuriyeti 10. yldnmn, Balkanlardaki bu genel dostluk havas iinde kutlamtr. Balkan lkeleri arasnda balatlan i birlii sreci sonunda 9 ubat 1934te drt Balkan lkesi arasnda Balkan Pakt imzalanmtr. Pakt, Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasnda yaplmt. Bulgaristan ve Arnavutluk bunun dnda kalmlard. Balkan Paktnn imzalanmasndan az sonra, Atatrk Genel Sekreteri Ruen Eref (naydn) Beyi Trkiyenin Tiran eliliine atad. Atatrk, kendi yakn alma arkadan Tirana yollarken, Balkan Paktnn kurulduu bir dnemde Arnavutluka da nem verdiini gstermek ve Arnavutlarn gnllerini kazanmak istemiti. 87 Bylece Trkiye-Arnavutluk ilikilerinde Arnavutlukun talyann igaline urad 7 Nisan 1939 tarihine kadar srecek yeni bir dnem balam oluyordu. 2. Avrupada Meydana Gelen Gelimeler ve Balkanlara Etkileri ki sava aras dnem uluslararas ilikilerde en ok dikkati eken husus dnyann revizyonist ve antirevizyonist devletler olarak iki kampa blnm olmasdr.88 yeni bir savatan alkoymak maksadyla gerekletirilen silahszlanma abalar nemli engellerle89 kar karya kalm ve 1933 ylna kadar srdrlmtr. Yeniden kamplamaya balayan dnyay

1143

Bu dnem ierisinde Washington Deniz Silahszlanmas Konferans, Londra Deniz Silahszlanmas Konferans, Locarno Antlamalar, Briand-Kellogg Pakt, Litvinof Protokolu ve Kara Silahszlanmas Konferans yaplmtr. ki dnya sava arasndaki silahszlanma giriimlerine bakldnda, savalarn askeri aralarnn dizginlenmesine, bu savalara asl neden olan siyasal uyumazlklarn zmlenmesinden ve ortak bir gvenlik anlay gelitirilmesi abalarndan ok daha fazla nem verildii ve bunun sonucunda da idealist beklentilerin byk bir hezimete urad grlmektedir.90 Birinci Dnya Sava sonras bloklama hareketleri Tuna ve Balkanlar blgesinde de kendini gstermitir. Bu blgede Almanyann ban ektii revizyonist grup ierisinde Avusturya, Macaristan ve Bulgaristan yer alrken, bunlara kar Fransann nderliinde ekoslavakya, Romanya ve Yugoslavya antirevizyonist bloku meydana getirmitir. Balkanlar ve Tuna blgesinde 1921 ylnda ekoslovakya, Romanya ve Yugoslavya arasnda Kk Antant kurulunca Fransa bunu Almanyaya kar kullanmak istemitir. Fransa, 25 Ocak 1924te ekoslovakya, 10 Haziran 1926da Romanya ve 11 Kasm 1927de Yugoslavya ile yapt ikili antlamalarla Kk Antanta baland. Fransann nfuz alanna giren Kk Antanta bal devletler, o tarihten itibaren tm uluslararas gelimelerde, revizyonist hareketleri engellemek ve yeni uluslararas dzeni korumak amac ile birlikte hareket etmeye baladlar. 1929da sreli olmaktan kan Kk Antant, 1933te devaml bir statye kavutu. Bu oluum, ekonomik nedenler ve ye devletlerin komu byk devletlerle olan toprak uyumazlklar nedeniyle baarl olamamtr.91 Bloklama hareketlerinin younlamaya balad ve silahszlanma konferanslarndan sonu alnamad bir dnemde Sovyetler Birliinin nderliinde 3-4 Temmuz 1933 tarihlerinde Londrada Saldrcnn Tanmna likin Szlemeler imzalanmtr.92 3 Temmuz 1933te yaplan szleme, Sovyetler Birlii ve komular tarafndan imzalanm, 4 Temmuzdaki szleme ise Sovyetler Birlii, Trkiye ve Kk Antant yeleri arasnda gerekletirilmitir. Bu szlemenin imzalanmasnda Sovyetler Birlii Dileri Bakan Litvinofun yan sra Trk Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt Beyin ve Romanya Dileri Bakan Titilescunun da byk katklar olmutu.93 ki sava aras dnemde snr uyumazlklar, aznlk sorunlar ve ekonomik krizin zayflatm olduu Balkanlar kolayca byk devletlerin nfuz alanna girmiti. Bu dnemde Fransa, talya ve Almanyann takip etmi olduu bl ve ynet politikas Balkanlarda ok iyi iliyordu. 94 Fransa, Dou Avrupada Almanya ve Sovyet Rusyaya kar nfuz alan oluturmaya alrken, talya, Bulgaristan ile iyi ilikiler kurabilmek iin Bulgar Kral Boris ile Giovanna adl prensesi evlendirmiti.95 1930lardaki ekonomik kriz sonucu Balkan lkeleri yava yava Almanyann kontrol altna girmeye balam ve Fransann bu blgedeki politikalar iflas etmitir.96

1144

Balkanlara ynelik nfuz mcadelelerinin younlat 1930lu yllarn balarnda olas sava Balkan snrlarnn dnda tutmak ve blgesel ittifak anlayn gerekletirip bir Balkan Birlii meydana getirmek amacyla Balkan lkeleri arasnda bir dizi konferanslar dzenlenmitir. 3. Balkan Birliini Kurma abalar Milliyeti akmlarn, Panislavizm ve Pangermanizmin atma halinde olduu Balkanlar, 19. yzyl Avrupasnn brnde kanayan bir ban gibiydi.97 20. yzyln ilk eyreinde de Balkanlar, isyan, komitaclk faaliyetleri ve savalarla i ie olduundan dolay kan kayb devam etmekteydi. Etnik, dini ve kltrel eitlilik bakmndan bir mozaik grnmnde olan Balkan yarmadas, her yandan esen rzgarlara ak olduu iin dayankll zaman zaman azalm ve paralara blnmtr. Birinci Dnya Sava Balkanlarda byle bir durum meydana getirmitir. Birinci Dnya Sava sonunda ortaya kan tablo Balkan lkeleri arasnda nemli sorunlar yaratmt. Ancak, bu sorunlar 1925-1929 yllar arasnda byk lde giderilmitir.98 Balkan lkeleri arasndaki ilikilerin dzelmesinde Locarno Antlamalar, Briand-Kellogg Pakt, Litvinof Protokol ve Kk Antant gibi ittifaklar tevik edici rol oynamt. 99 Bunlarn hepsinin tesinde Trk-Yunan yaknlamas Balkan Birliine en nemli dayanak olmutur.100 te bu atmosfer iinde, merkezi Cenevrede bulunan Uluslararas Bar Brosunun 6-10 Ekim 1929da Atinada dzenledii Evrensel Bar Kongresinde, Yunanistann eski babakanlarndan Papanastasiu bir Balkan Birlii kurulmasn teklif etmiti.101 Bunun zerine Kongre, Balkan devletleri arasnda gayri resmi mahiyette olan bir konferansn toplanmasn kararlatrmtr. 102 lk Balkan Konferans Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya, Trkiye, Yugoslavya ve Yunanistandan yaklak 150 delegenin103 katlm ile 5 Ekim 1930da Atinada toplanmtr. Konferansta 3 karar alnmtr: 1. Balkan devletleri arasnda her yl Dileri Bakanlar dzeyinde bir toplant yapmak, 2. Bir Balkan Pakt hazrlamak; bu Pakt iinde savan yasaklanmas, uyumazlklarn bar yolu ile zlmesi ve bir tecavz halinde karlkl yardmlarda bulunulmas hakknda hkmler bulunacakt. 3. Daimi bir rgt kurulacak; bu rgtn amac Balkan uluslar arasnda ekonomik, sosyal, kltrel siyasi kolaylatrmaktr.104 ve alanlarda yaknlamay salayarak Balkan Birliinin kurulmasn

Atina toplantsnda, siyasal konularn ele alnmasndan kanlmt ve Bulgar grubu, aznlk ilerinin grlmemi olmasn eletirmiti.105

1145

kinci Balkan Konferans 20-26 Ekim 1931de 200 delegenin katlmyla stanbulda toplanmt. Bu toplantda, smet Paa Balkan Birliini zendirici bir konuma yapt. stanbulda toplanan ikinci Konferans birincisi kadar baar salayamamt. Esasa ilikin konular ele alnmaya balaynca, revizyonist ve antirevizyonist devletler arasndaki gr ayrlklar su yzne kmtr. 106 Bu durum konferansn bir Balkan Pakt hazrlamasna engel olmutur. Bununla beraber, ekonomik, teknik ve kltrel konularda i birliini salayacak baz kararlar alnabilmitir.107 kinci Balkan Konferans kapan toplantsn Ankarada yapt. Atatrk burada yapm olduu konumada ortak sorunlara ve blgesel i birlii konularna deiniyor, yeni Trk Devletinin gemi sorunlardan ayr tutulmasn, nk imparatorluk mirasndan vazgetiini zellikle vurguluyordu. 108 kinci Balkan Konferans topland srada Trkiye ile Yunanistan arasndaki uyumazlklar hemen hemen halledilmiti. Balkanlarda statkonun devamn isteyen bu iki devlet Balkan Birliinin gerekletirilmesi iin sk bir i birlii yapmlar ve bu hareketin ncleri olmulardr. te yandan, Bulgaristan revizyonist bir politika izlemeye balam, Yugoslavya ile Romanya ise Kk Antantn yesi olduklarndan Balkan Birlii fikrini ikinci plana brakmlard.109 nc Balkan Konferans 23-26 Ekim 1932de Bkrete toplanmtr. Bu konferansta Balkan devletleri arasnda saldrmazlk ykmll ve anlamazlklarn bar yollardan zm iin hazrlanan bir antlama tasars ele alnm, ancak Bulgaristan nce aznlklar konusunda zel haklarn grlp karara balanmasnda srar etmi, bu istei kabul edilmeyince de Konferans terk etmitir.110 Bu yzden, Balkan Paktnn imzalanmas tehlikeye dmt. Konferansn dier 5 yesi ekonomik ve sosyal i birlii konular zerinde grmelere devam etmiler ve Balkan devletleri arasnda bir gmrk birlii kurulmasn incelemilerdi.111 Bu konferansta, siyasal ve askeri alanda i birliine ynelik herhangi bir gelime salanamazken112 Balkan Ticaret ve Sanayi Odas, Balkan Denizcilik Brosu, Balkan Ziraat Odas, Balkan Turist Federasyonu, Balkan Hukukular Komisyonu, Balkan Tp Federasyonu gibi teknik ve mesleki rgtler ortaya kmtr.113 Bkre Konferans baarl olamamtr. Ancak, Trkiyenin zerinde durduu Balkan Pakt ile, ikili antlamalarn tesinde, bir gvenlik sistemi oluturulmas fikri geni yank uyandrmtr. 114 Drdnc ve son Balkan Konferans 5-11 Kasm 1933te Selanikte toplanr. Ancak, 1933 ylna gelindiinde ekonomik krizin olumsuzluklar, silahszlanma grmelerinin baarsz olmas, Hitler Almanyasnn artan etkisi ve Mussolininin yaylmac politikas Balkanlar zerinde derin etkilerde bulunmutu.115 Gvenliklerini tehlikede gren Trkiye ve Yunanistan, Balkanlarda siyasal i birlii konusunu daha sk gndeme getirmeye balamlard.116 Bulgaristana yaplan teklifler kabul edilmeyince117 iki lke kendi aralarnda ten Antlama Pakt imzalayarak, snrlarn karlkl olarak gven altna almlardr. Bu antlama, bir yl sonra 1934 Balkan Paktna rnek olacak ve bir temel tekil edecektir.118

1146

14 Eyll 1933 tarihli Trk-Yunan Antlamas, Bulgaristanda aknlk ve kzgnlkla kark bir kayg uyandrmt. Bulgar basn,119 1929da Bulgaristan ile Trkiye arasnda imzalanm olan Tarafszlk Antlamasn hatrlatarak Trkiyenin bu tutumunu dmanca bir davran olarak nitelemitir. Trk-Yunan ten Antlama Paktnn imzalanmasndan alt gn sonra Babakan smet Paa ile Dileri Bakan Tevfik Rt Bey Sofyaya bir ziyarette bulunarak Bulgaristann kayglarn gidermeye almlardr. Trk devlet adamlar, ortada Bulgaristana kar bir davran bulunmadn, Bulgaristann Yunanistana bir saldr niyeti olmadka bir sorun kmayacan, o nedenle TrkYunan Paktnn 1929 Trk-Bulgar Tarafszlk Antlamasna ters dmediini, Bulgaristann da Trk-Yunan Paktna katlmas halinde blgede gvenin, karlkl olarak glendirilmi olacan anlatmlardr. Ancak, Bulgarlar bu teklifi kabul etmemiler ve sadece 1929 Antlamasnn 5 yl daha uzatlmasyla yetinmilerdir.120 1933 yl ierisinde nemli diplomatik gelimeler yaanm,121 17 Ekimde Trkiye-Romanya ve 27 Kasmda Trkiye-Yugoslavya Dostluk ve Tarafszlk Antlamalar122 imzalanmtr. Bylece, Yunanistan, Romanya, Yugoslavya ve Trkiye arasnda ikili dostluk ve saldrmazlk antlamalar zinciri tamamlanm oluyordu.123 Bu ikili antlamalarn hepsinde de ncl Trkiye yapmtr.124 Bulgaristan revizyonist bir politika takip etmekte olduu iin btn srarlara125 ramen Balkanlarda oluturulmaya alan ittifak sistemine dahil olmamtr. 5-11 Kasm 1933 tarihleri arasnda Drdnc Balkan Konferans Selanikte toplandnda, Neuilly Antlamasn deitirmek amac ile revizyonist politikasn srdrmek isteyen Bulgaristan ile talyann basks altndaki Arnavutlukun Balkan Paktna girmeyecekleri anlalmt.126 Ulalmak istenen hedef Balkan Birlii asndan yine uzaklamt. Drdnc Balkan Konferansnda Balkan Pakt konusu zerinde nemle durulmutu. Konferans sonunda yaynlanan bildiride tm Balkan devletlerinin Balkan Paktna katlmas umudu dile getiriliyordu.127 Balkan Konferanslarnn o gnk siyasal ve ekonomik koullar iinde olumlu bir sonu vermese de Balkanllararas kader ve kar birlii bilincinin uyanmasna yol at sylenebilir. Bu konferanslar ayrca, Balkan devletleri arasnda bir siyasal i birlii kurulabileceini, bu i birliinin ekonomik alanlara dolaysyla kltrel alanlara da tanabileceini gstermitir. stelik Balkan Paktn oluturan 4 devletin basnnda Balkanlar Balkanllarndr, Byk Devletleri Balkan ilerinden uzak tutmalyz yolundaki yaynlarda,128 tam bu konferanslarn yapld dneme rastlaynca, bu beraberlik isteinin, bu zgrlk arzusunun byk devletleri tedirgin edebilecei kolayca ileri srlebilir.

1147

Trkiye her zaman Balkanlarda bir birliin olmasna alt. Cumhuriyetin kurulmasndan sonra 1923-1933 yllar arasnda Trkiye Balkanlarda saldrmazlk antlamalar imzalayarak byk bir Balkan Birlii gayesini gtmtr.129 4. Balkan Pakt Atatrk dneminde Trkiye 1930lu yllarn bana kadar herhangi bir ittifaka girmeyerek modern anlamda tarafsz bir d politika izlemiti.130 Yurtta ve dnyada meydana gelen deime ve gelimeler karsnda Trkiyenin Yurtta Bar Dnyada Bar ilkesi erevesinde politikalar reterek 1930lu yllarn balarndan itibaren ortak gvenlik rgtleri ile temas kurmaya baladna yukarda deinilmiti. Trkiyenin ortak gvenlik rgtlerine girmek yolundaki ikinci adm, Balkan Paktnn kurulmasndaki etkin paydr.131 Trkiye, blgesel uzlamalara doru gidilerek132 oluturulacak Paktla Balkanlar byk devletlerin nfuzunu kapama amacn gdyordu.133 Balkan Birliinin ekirdeini bir taraftan Romanya-Yugoslavya arasndaki antlama (Kk Antant), dier taraftan da Trkiye ile Yunanistan arasndaki 14 Eyll 1933 tarihli ten Antlama Pakt (Pakte dEntente Cordiale) oluturmaktayd.134 Buna 17 Ekim 1933 tarihli Trk-Romen Dostluk ve Saldrmazlk Antlamas ile 27 Kasm 1933 tarihli Trk-Yugoslav Dostluk ve Saldrmazlk Antlamalarn da ilave etmek gerekir. Balkan Paktna doru son adm, 28 Kasm 1933 tarihinde Belgradda Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasnda imzalanan bir geici protokol ile atlmt. Protokole gre, drt lke arasnda batlanmas karar kesinleen Balkan Paktnn imzalanmasna dein, taraflarn, birbirine haber vermeden ve her birinin nceden izni alnmadan, br Balkan devletleri ile (Bulgaristan) hibir ykmllk altna girmemesi gerekiyordu. Bylelikle, drt hkmet aralarnda bir disiplin salam oluyordu.135 Ancak bu durum, drt devlet arasnda Balkan Birlii konusunda gr ayrlklarnn olmad anlamna gelmemelidir. Balkan Birliinin iki hararetli savunucusu Trkiye ve Yunanistan arasnda birtakm gr ayrlklar gze arpmaktayd. Macaristann Pakta dahil edilip edilmemesi konusu buna bir rnektir. Yunanistan, son Balkan Savalar ve Balkan meselelerinin dnda kalm olan Macaristann alnmas Paktn gereklemesini zorlatracan ve dier Orta Avrupa devletlerini rahatsz edeceini syleyerek Macaristann Pakta dahil edilmesine kar kmtr. Trkiyenin ise bu konuya daha etraflca bakt, Avrupann Byk devletlerine kar salam bir diren oluturmaya alt grlmektedir. Trkiye revizyonist bir politika takip eden Macaristan Cermen ve Slav tehlikesine kar bir denge unsuru olarak kullanmak isterken, Balkanlardaki durumun glendirilmesi ve zellikle Trakyann gvenlii iin baka bir revizyonist devlet olan Bulgaristan da Yunanistan ile

1148

yaknlatrmaya almtr.136 Ancak, Bulgaristann revizyonist politikalarn srdrmeye devam etmesi iyi niyetli bu abalar boa kartmtr. Drt Balkan devleti arasnda Paktn nitelii, kapsam ve ierii zerinde yaplan grmeler balangta gizli tutulmu ve byk devletlere bu konuda resmen bilgi verilmesinden kanlmt. 137 Ancak haberler ksa zamanda dnyaya yaylm ve ilk olarak talya bu konudaki duyarlln ortaya koymutur. talyann Ankara Bykelisi Lajacano, Dileri Bakanl Genel Sekreteri Numan Menemenciolu ile 4 Aralk 1933te yapt grmede unlar sylyordu: Drt Devlet Paktn hemen batlarsanz Bulgaristan tamamen felce urar ve talya iin ve talyann dostlar olan Trkiye ve Yunanistan iin kaybolmu bir duruma girer. Bulgaristann aktif bir durumdan kp, pasif bir duruma gelmesine biz seyirci kalamayz. Onun felce uramas yalnz Balkanlarn deil, Avrupann karlar ile de ilgilidir Bunca yl beklediniz biraz daha sabrl olun. 138 Pakt tasla, Trk ve Yunan hkmetlerinin zerinde gr birliine vardklar ilkelere gre, Yunanistan Dileri Bakan Maximos tarafndan hazrlanm daha sonra Belgrad ve Bkree bildirilmiti. Bulgar Hkmeti bu Paktn imzalanmasn nlemeye alm, ancak bu giriimler sonusuz kalmtr.139 Balkan Paktnn hazrlk aamasnda Balkanlarla ilgili konulara ilgi gsteren byk devletlerle temas kurulmu ve bu erevede pakt tasarsn anlatmak zere Maximos 1933 Aralk aynda Paris, Londra ve Romaya gitmitir.140 Fransa, statkoyu glendirecek byle bir Pakt iyi karlamakla birlikte, Romanya ve Yugoslavyann Kk Antanta olan balarnn zayflamas sonucu Orta Avrupada dengenin bozulmas olasln dnerek byle bir oluumu zendirmek istemiyordu. ngiltere, ilke olarak Balkan Paktn iyi karlamakla beraber, Bulgaristann ayr kalm olmasndan tr ilerisi iin kayglyd. talya ise, daha nceden belli ettii zere bu Drtl Pakta aka kar kyor, Trk-RusAlman ve talyan i birliini teklif etmekten de geri kalmyordu.141 Trk hkmeti Balkan Pakt hazrlklar hakknda Sovyet hkmetini zamannda bilgilendirmiti. Balkan Pakt ile btnleyici nitelikteki ekleri 4 ubatta Belgradda Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya Dileri Bakanlar tarafndan parafe edilerek Antlamann imzalanmas iin Atinaya gidilmiti.142 Bu arada Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki grmeler devam ediyordu. Ayn zamanda, smet Paa ile Aras ve Atatrk ile smet Paa arasnda telgraf diplomasisi143 de hz kazanmt. Sovyetlerin isteklerinin Balkan Pakt protokolnn 8. maddesinde dzeltme yaplarak Balkanlarda snrlardan maksat Balkaniktir ibaresinin yerletirilmesi ile karlanabilecei Trk yetkililer tarafndan dnlyordu ama, Sovyetler tatmin olmuyordu. Bunun zerine Ankara ile Atinada bulunan Tevfik Rt Bey arasnda tekrar telgraf diplomasisi kurulmu ve Bakanlar Kurulu tarafndan 8 ubatta Dileri Bakanna en son olarak u ynerge gnderilmitir:144

1149

8. maddeye Balkanlarda deyiminin eklenmesi, Balkan snrlarnn tanm ve Trkiye tarafndan protokole ek bir deklarasyon (ekince) yaplmas Sovyetlerin son talepleridir. Deklarasyonun en son metnini bugn size bildirdik. Anlam udur: Hibir durumda Trkiye SSCBye kar olan bir eyleme katlmaya kendisini ykml saymayacaktr. Bakanlar Kurulu bu istein salanmasn ve Paktn bylece imzalanmasn kararlatrmtr. Bu sabah Sovyet Bykelisi Rusyann istekleri sadece bunlardr demitir Atinada Tevfik Rt Bey, bu ynergeyi gz nnde tutarak, br Dileri Bakan ile son dakikaya kadar etin tartmalarn srdrm, sonunda Sovyetlerin istedii biimde bir ekinceyi koydurmu ve 8. maddeye Balkanlarda deyimini ekletmiti. Ayrca mza Protokol ile Balkanlarn snrlar tek tek saylmt.145 Sovyetlerin Trkiyeden byle bir gvence istemesi 1929 Trk-Sovyet Protokolne dayanyordu. ekince, Sovyet Rusyaya yaplacak bir saldr durumuna gre geerli olacakt. Bundan dolay Pakt ile elien bir taraf yoktu.146 Buna gre, Sovyetler Birlii ile Romanya arasnda Besarabya sorunu yznden bir sava kmas ve Bulgaristann da bunu frsat bilerek Dobruca sorunu nedeniyle Romanyaya saldrmas halinde Trkiye sadece Bulgaristana kar sorumluluunu yerine getirecekti. Bundan kastedilen udur: Romanyann Sovyetler Birlii ile Besarabya, Bulgaristan ile Dobrucayla ilgili toprak sorunlar bulunuyordu. Balkan Paktna konulan snrlardan maksat Balkaniktir ifadesi gerei bir Balkan lkesi (Bulgaristan kastediliyor) batl taraflardan birine saldrd takdirde dier batl devletler saldrcya kar Pakt hkmleri gerei hareket edecekti. Bundan dolay yukardaki varsaymn gereklemesi halinde Trkiye sadece Bulgaristana kar askeri harekatta bulunma ykmll altndayd. Sovyetlere kar saldrmas sz konusu olamazd. nk, Trkiyenin Sovyetler Birlii ile olan Dostluk ve Saldrmazlk Antlamas devam ettii gibi; bu varsaym dnlerek Trkiyenin Balkan Paktnda bir de ekincesi bulunuyordu. stelik Sovyetler Birliinin Balkan Paktna imza koymu olan devletlerden sadece Romanya ile snr bulunuyordu. te yandan, Yunanistan da, Bulgaristan yznden, talya ile bir savaa srklenmek istemediinden, o srada muhalefet lideri olan Venizelosun etkisi ile,147 Pakt, Yunan Senatosundan geerken, yle bir ekince konulmutu: Balkan Paktnn amac yalnzca Balkan devletlerinden gelecek saldry karlamaktr. Yunanistan Paktn bir gerei olarak, hibir durumda byk devletlerden birine kar sava etmez. Bu ekincenin anlam u idi: talya ya da o srada pek ihtimal verilmemekle birlikte, Almanya Yugoslavyaya saldrr da, Bulgaristan da Onun yannda savaa girerse, Balkan Pakt nedeniyle Yunanistan bir byk devlete kar savaa srklenmek istemiyor, yalnz Bulgaristana kar ykmllk altnda kalmak istiyordu.148 Yunanistann gstermi olduu bu hassasiyet, 1940 Ekiminde talyann kendisine saldrmasn nleyememitir.149 Bu ekinceler ve zellikle Yunan ekincesi Paktn etkinliini ve ilerideki geliimini az ok snrlam oluyordu.150

1150

Drt Balkan devleti arasnda btn przler giderildikten sonra 9 ubat 1934 tarihinde Balkan Pakt151 Atinada imzalanmtr. Antlamann esas hkmleri ksa madde etrafnda toplanmtr. Buna gre: 1. Trkiye, Yugoslavya, Yunanistan ve Romanya; kendi Balkan snrlarn karlkl olarak teminat altna alrdr. 2. Taraflar, bu Pakt imzalamam olan dier herhangi bir Balkan lkesine kar, birbirine nceden haber vermeden siyasi hibir ykmllk altna girmemeyi garanti ederler. 3. Bu Pakt imza tarihinde yrrle girer. Pakt, dier Balkan devletlerinin de imzalarna ak bulunmaktadr. Balkan Paktnn imzalanmas Trkiyede byk memnunlukla karlanmtr. Yunus Nadi, Cumhuriyet Gazetesindeki ba makalesinde unlar sylemekteydi:152 Belgradda kesin metni geen hafta parafe edilmi olan Balkan Pakt drt devlet Dileri bakanlar arasnda dn Atinada imzalanmtr. Hadiseyi bar adna atlm olumlu ve ciddi bir adm olarak selmlamak lazmdr. Daha dne kadar bar tehdit eden bir barut fs grnmnde olan Balkanlarn bugn btn dnyaya bar modeli saylacak bir ehre ile grnmesi hi phe yok ki, her tarafta byk bir alaka ve sempati ile karlanacaktr. Balkan deerlendirmekteydi:153 Yunus Nadi Paktnn imzalanmasnda Trkiyenin roln de u ekilde

Trkiye Cumhuriyeti kendisini btn samimiyetiyle bu ie vermi ve nihayet dier Balkanl devletlerin de takdir ve teekkrlerini kazanmtr Balkan Paktnn hareket noktasnn Trk-Yunan Antlamas olduu hibir zaman unutulmayacaktr. En kanl arpmalardan sonra bu iki komu milletin en samimi bir antlama ile el ve gnl birlii etmeleri ise tarihte muhakkak harikaya benzer bir olay diye kaydedilecektir. ki Dnya Sava arasnda Avrupada gerekletirilen ilk blgesel savunma antlamas154 olan Balkan Paktnn metnine bakldnda imzac devletlerce Balkanlardaki snrlarn korumak iin bu blgedeki revizyonist devletlere kar alnm bir tedbir olduu gze arpmaktadr. Bu blgede revizyonist politika izleyen devlet Bulgaristand. Bulgaristan bir taraftan Ege Denizine k isterken, dier taraftan Romanyann bir paras olan Dobrucay almaya alyordu. Arnavutluk ise talyann kontrolnde olduu iin Paktn dnda kalmtr.155 2 ubat 1934 tarihli Manchester Guardian Gazetesi Balkan Paktn talya ve Bulgaristan asndan yle deerlendirmekteydi:156 Hayra olsun, ere olsun, talya, Orta Avrupa ve Balkanlarda revizyonizme baldr. Bunu, kendi nfuzunu salamak ve devam ettirmek iin en iyi vasta saymaktadr Bulgaristan da phesiz,

1151

Balkanlarda barn tesisine mukavemet etmek iin zel sebepleri olan talya ve Macaristan tarafndan Pakta girmemeye tevik edilmitir Pakt bilhassa Yunanistan iin bir baardr. Zira, Ege Denizine k temin etmek iin bir tek Yunanistanla mzakere etmek durumunda olan Bulgaristan imdi drt devleti blok halinde karsnda bulacaktr. Trkiye Balkan Paktndan ne bekliyordu sorusuna gelince:157 Trkiye Balkan lkeleri zerinde hibir iddias bulunmayan ve bu yzden de Avrupadaki antirevizyonist gruba ynelen bir devlet olduu iin bu Pakt Balkan devletleri dndan gelebilecek tehlikelere kar bir engel olarak gryordu. Bu srada Trkiye iin en byk tehlike talya idi. Mussolininin Akdenizden mare nostrum (bizim deniz) diye bahsetmesi Yakn Douya, zellikle Trkiyeye savrulan bir tehditten baka bir ey deildi. Bu devletin 12 adaya sahip bulunmas Trkiyede endie yaratyordu. Bu sebeplerle Trkiye, talyann yaylma politikas karsnda Balkanlarda istikrar istemekte ve Balkan Paktn talyaya kar muhtemel bir engel olarak grmekteydi. Ancak kabul etmek gerekir ki, Balkan Pakt Trk devlet adamlarnn istedikleri ekilde kuvvetli bir tekilat deildi. Trkiye Balkan devletlerini yalnz kendi aralarndaki snrlar garanti eden zayf bir birlik deil, ayn zamanda bu snrlar dier devletlere kar koruyabilecek bir tekilat istiyordu. Gerekten, Atatrk bata olmak zere Trk devlet adamlar, asrlarca Trkler tarafndan idare edilmi olan Balkan devletleri ile eitlik esasna dayanan yakn bir i birlii yaplabildii takdirde, Avrupa politikasnda nemli saylabilecek arla sahip bir kuvvetin meydana getirilebileceine inanmlard. Trk devlet adamlar, 1933 ylnn sonunda ve 1934 ylnn banda Balkan devletleri arasnda kuvvetli bir tekilatn kurulmas iin gayretler sarf etmilerdi. Byle bir tekilat bir taraftan Avrupada teekkl etmekte olan bloklar arasnda bir denge unsuru olacak, dier yandan da bir saldrma fiili karsnda Balkan devletlerinin teker teker ortadan kalkmasn engelleyecekti. Trkiyenin Balkan Politikas erevesinde Balkan Pakt hakknda Prof. Dr. Ylmaz Altu158 Atatrk Balkan Paktn Avrupa devletleri ile olan ilikilerinde bir denge unsuru olarak dnmtr. Balkan Paktnn baarsz olarak domas Atatrkn elinde olmayan ve kontrol edemedii sebepler yzndendir.159 eklinde bir deerlendirme yaparken evket Sreyya Aydemir Gazinin btn mit, emel ve gayreti Trkiyenin batsnda ve Balkan Avrupasnda, en az Tunaya kadar varacak bir ittifaklar ve emniyet blgesi kurmakt demekte, baka bir aratrmac160 ise Cumhuriyet Dnemi Trk jeopolotii, 1945e kadar Balkanlara Kuzey Yugoslavya snrn aarak girecek her Orta Avrupa gcn Trkiyeyi tehdit eden bir unsur olarak alglam, Trkiyenin savunmasn Yugoslavyann kuzey snrndan balatmak arzusunu tamtr. Atatrkn Balkan Pakt giriimi bu dncenin rndr ve kinci Dnya Sava bu dncenin doruluunu ispatlamtr tezini savunmaktadr. Bu grler esasnda birbirini tamamlayc mahiyettedir. talya ve Almanyann saldrgan bir tutum sergilemeye balamas, Orta Avrupada Macaristann, Balkanlarda Bulgaristann bu paralelde politikalar izlemesi, mevcut durumun devamn savunan dier Balkan lkelerini rahatsz etmeye balamt. Byk bir sezgi kaabiliyeti ile yaklamakta olan savan ayak seslerini duyan Atatrk, Balkanlarda blgesel bir ittifak sisteminin kurulmasyla hem gvenliin salanabileceini hem de

1152

saldrganla kar caydrc bir rol stlenilebileceini dnmekteydi. Trkiyenin iyi niyetli abalar ile kurulan fakat Trkiyenin arzulad boyuta ulamayan Balkan Pakt hakknda Atatrk, 1 Kasm 1934te TBMMnin yeni yasama dnemini a konumasnda unlar sylemitir:161 Balkan Antlamas, Balkan devletlerini, birbirinin varlklarna zel sayg beslenilmesini gz nnde tutan mutlu bir belgedir. Bunun snrlarn korunmasnda, gerek bir deeri olduu besbellidir. Balkan Pakt 1935 ve 1936 yllarnda uluslararas ilikilerde kendini gstermeye balamtr. Bu erevede 1935 ylnda talyann Habeistana saldrmas zerine ye devletler Milletler Cemiyeti Meclisi kararna uyarak bu devlete uygulanan ekonomik ambargoya birlik halinde katlmlardr. Ayrca Montr Boazlar Szlemesinde Trkiyeye diplomatik destek salanmtr.162 5. Balkan Paktnn zlmeye Balamas ve Sonu Osmanl mparatorluunun Orta Avrupadan geri ekilmesine bal olarak nce 19. yzyldaki bamszlk mcadeleleri ve daha sonra byk devletlerin kkrtmalar ile alevlenen anlamazlklar yznden bir trl bar yz gremeyen Balkanllar arasnda byle bir antlamann gerekletirilmesi drt devlet halklar tarafndan sevinle karlanmt.163 Siyas boyuttaki antlamann, ekonomik, kltrel ve sosyal alanlarda yeni bir i birlii devrine yol aaca ve Balkanllar arasnda gerek bir bar ve ama birliine doru gidilecei mitleri belirmiti. Ancak, bu olumlu hava ksa zamanda deien siyas artlar ve savan eiinde bulunan Avrupadaki yeni gelimeler yznden siyas gcn ve inandrcln kaybetmitir.164 Bylece Balkanlarda Balkanlama sreci yeniden balyordu. Balkan Pakt Yugoslavyay ve Trkiyeyi talyaya, Romanyay Sovyetlere kar siyseten takviye etmek, Bulgaristana kar da durduruculuk yapmak suretiyle askeri bakmdan dolayl destek salamak165 sonucunu verecekti. Ancak bu Pakt, 1936 ylndan sonra hzla gelimeye balayan byk devletlerin ekonomik ve politik nfuz altna alma siyaseti karsnda zlmeye balamtr. 166 Almanya, Balkanlar ve Orta Douyu ekonomik boyunduruu altna almaya alrken, talya Balkan devletlerini birbirinden ayrmak iin siyas manevralar yapyordu.167 ngilterenin Habeistan olayna kadar talya dostluunun etkisi altnda kalarak ve Bulgaristann darda kalmasn bahane ederek Balkan Paktna scak bakmamas;168 Fransann, Bulgaristan Kk Antanta yaklatrma169 ynnde izlemi olduu yattrma politikas, Balkan devletlerinin teker teker Almanya ve talyaya yaklamasna yol amtr.170 Yugoslavyann 24 Ocak 1937de revizyonist politikalar gden Bulgaristan ve 25 Mart 1937de de talya ile antlamalar yapmas Balkan Paktn temelinden sarsmtr. Balkan Paktnn karlat bu sarsnty gidermek ve Pakt ayakta tutmak iin Babakan smet nn ve Dileri Bakan Tevfik Rt Aras 1937 ilkbaharnda Balkan lkelerinin bakentlerini ziyaret ederler. Babakan nn Atinadayken Atatrk, Yunanistan Babakan Metaxasa u mesaj gndermiti:171

1153

Balkan mttefik devletlerinin Balkanlardaki snrlar tek bir snrdr. Bu snra gz dikenler gnein yakc uas (nlar) ile karlar. Bundan kanlmasn tavsiye ederim. Snrlarmz savunan kuvvetler bir ve ayrlmaz kuvvetlerdir. Atatrkn bu mesaj bar korumak ve komularyla dostluk ve beraberlik iinde yaamak arzusunun samimi bir ifadesidir. Balkanllar arasnda birlik olmazsa sonucun ok kt olabileceini vurgulamaktadr. Babakan nn ise dnnde 14 Haziran gn TBMMde yapt aklamada:172 Drt devletin ayr ayr sorunlar dolaysyla zaman zaman grlen zel politikalar onlarn Balkan Pakt ykmllkleri zerinde tutumlarnn hafif ya da gerek olduu izlenimi verecek propagandalara neden olmaktadr. Bunu gryoruz, ancak buna inanmayn. En yakn temaslarmzdan anlyoruz ki, drt Balkan devletleri kendilerini birletiren bar idealine itenlikle baldr. Bulgaristan komumuzun, daha nce anlattm gibi, Balkanlarda bar koruma ve br komularyla iyi ilikilerini gelitirmek iin gsterdii iyi niyeti biz yakndan ve yetkili azlardan iittik. Bulgaristan bize zel bir antlama ile baldr. Yunanistan ve Romanya ile de ilikilerini ayn duruma getirmek kararnda olduunu bildirmitir. Bu zlemlerini Trkiye zendirir ve elinden geldiince kolaylatrr. phe yok ki, Balkanlarda Bulgaristan ile dier komular arasnda scak dostluk havasnn olumas ve btn Balkan devletlerinin syledikleri gibi ciddi ve iyi niyetli bir dostluk yoluna girmesi hepimiz iin sevinli bir emel ve Avrupa bar iin bir dayanaktr demitir. nnnn bu konumas, Trkiyenin Balkan Paktn yaatmak arzusunu ortaya koyarken, Balkan devletleri arasndaki gr ayrlklarn da gzler nne sermektedir. 1938 ylna gelindiinde Avrupada Roma-Berlin Ekseni korku ve tedirginlik yaratmaya balamt. 27 ubatta Ankarada toplanan Balkan Konseyi Toplantsnda Trkiye bu duruma dikkat ekmi ve Pakt devletlerinin dayanmasnn glendirilmesi gerektiini savunmutu. 173 Atatrk Konsey toplantsn izlemek zere gelen Balkanl gazetecilere: Balkan ttifak bizim teden beri samimiyetle zerinde durduumuz bir idealdir. Bu idealin her gn geni bir saha zerinde daha ok genilemesi ve mesafe almasn grmekle bahtiyarm. Bu hususta Mttefik Balkan devletlerini sevk ve idare eden yetkililerin byk hizmetleri ve baarlar ve ttifaka ballklar takdire deerdir174 demitir. Yunanistan, 1937 tarihli Bulgar-Yugoslav ve talyan-Yugoslav Antlamalarndan kaygland iin Trkiye ile 1930 Dostluk ve 1933 ten Antlama Paktn btnleyici nitelikte olmak zere yeni bir antlama imzalamak zorunluluunu hissetmitir. 27 Nisan 1938de Atinada Trkiye ile Yunanistan arasnda yeni bir antlama imzalanmtr. Daha nceki batlarn srelerini 10 yllna uzatan bu antlamaya gre: Batl taraflardan birine saldr ya da saldr tehlikesi Bulgaristandan gelecekse daha nce imzalanm olan batlardaki sorumluluklar yerine getirilecekti. Tehlike ve saldr Bulgaristan ile birlikte talyadan gelecekse, Yunanistann durumu nazikti. nk, Yunanistan Balkan Paktna talyay dnerek ekince koymutu. Bu yzden Trkiye ile asker bir szleme

1154

yapmamt. Bundan dolay Trkiyeden talyaya kar asker bir yardm bekleyemezdi.175 Nitekim talya Ekim 1940ta Yunanistana saldrnca Trkiye, Yunanistann yannda talyaya kar savaa girme zorunluluunu hissetmemiti. Yalnz, sava boyunca Yunanistana her trl insani yardm yaplmtr.176 Grld gibi 1937 tarihli Bulgar-Yugoslav ve talya-Yugoslav Antlamalar Balkan Paktn kertmese bile epeyce sarsm ve ikili gruplama ynnde etki yapmtr. Balkan Paktnn ikinci gl Titilescu Romanyasndan geliyordu. Titilescu Alman-talyan kart ve Fransz-Rus dostu politikas ile, Pakt, Kk Antanta yaklatrmak istiyordu. Orta Avrupa veya Akdeniz atmasnda tarafsz kalmak isteyen Trkiye ve Yunanistan bu politikaya kar km, Yugoslavya ise pasif bir tutum taknmakla yetinmiti.177 11 Mart 1938de Almanyann Avusturya ile birlemesi Balkanlarn gvenlii asndan yeni bir olgu yaratm178 Balkan Paktnn esas amac olan Bulgaristan yalnz brakma unsuru Alman tehlikesinin artmasyla ikinci plana dmtr.179 Nitekim, Sovyetler Birlii, Fransa ile birlikte Balkan devletlerini, aralarndaki dayanmay glendirmeye ve Bulgaristan, Almanya tarafna kaymasn diye, Balkan Paktna katlmaya zendirmek istemilerdi. Trkiye ile teden beri dosta ilikileri bulunan ve 1937 ylnda Yugoslavya ile bir yaknlama salayan Bulgaristan, br komularyla (Yunanistan ile Ege Denizine k sorunu ve Romanya ile Dobruca sorunu) da ilikilerini dzeltmek isteyince, 31 Temmuz 1938de Selanikte Balkan Pakt devletleri ile toplu bir antlama imzalamt. Buna gre; Bulgaristann Balkanlarda barn glendirilmesi siyasetine ball ve Balkan devletleri ile iyi komuluk ve itenlikle i birlii ilikilerini srdrmek zlemi ve Pakt devletlerinin de onunla bar ve i birlii iinde kalmak istekleri salanm oluyordu180 ama, kinci Dnya Sava da yaklayordu. Balkanlarda siyasal havann bylece biraz dzeldii bir srada, 29 Eyll 1938de ekoslovakyadaki doru yaklatrmaya balamt. Bu arada Balkan Paktnn mimar Atatrk 10 Kasm 1938de lmt.181 Almanyann 15 Mart 1939da ekoslovakyay istilas, talyann 7 Nisanda Arnavutluku igali, Bulgaristann Dobruca sorununu yeniden kamaya balamas ksa srede Balkanlar ate emberinin iine alamtr. Balkan Pakt, son toplantsn 1940 ylnda Belgradda yapt. Pakt 1941de Balkanlarn tmnn Almanyann denetimine gemesi zerine fiilen tarihe karmtr.182 Bu sreci Tevfik Rt Aras u ekilde zetlemektedir:183 Balkan milletlerinin ou seneden beri, yabanc maksatlar iin, yabanclarn ellerinde, hatta ayaklar altnda ezilmektedir. Fazla olarak, daha yeni domu olan, henz emeklemekte bulunan Balkan Birlii de tarmar oldu Balkan milletlerinden ikisi demokratlar cephesinde yer alm, dier ikisi de deiik sebeplerle faist zmresine iltihak etmitir. Sdetler Blgesinin Almanyaya balanmas, Avrupay savaa

1155

Bu szlere katlmamak doru olmaz, nk kinci Dnya Savanda Romanya ve Bulgaristan Mihver devletlerin yannda yer alrken, Yunanistan ve Yugoslavya onlarn karsndaki demokrat cephede yer almlardr. kinci Dnya Sava ncesinde faist ideolojinin kontrolne giren Balkanlar, kinci Dnya Sava sonrasnda komnist ideolojinin denetimine girmitir. Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya ve Yugoslavya komnist ideolojik izgiye girerken, Trkiye ve Yunanistan Bat tipi demokrasiler ynnde tercih kullanmlardr. Sonu Balkanlarn siyas haritas, Balkanllarn kendi iradelerine bal olarak izilemedii iin snrlar her dnem tartmaya ak olmutur. Birinci Dnya Sava sonunda galip gelen gler tarafndan yeniden izilen Balkan snrlar, tartmalarn sonunu getiremedii gibi ulus-devlet srecine giren Balkanlara daha karmak bir ekilde aznlklar sorunu eklemitir. Bundan dolay iki sava aras dnemde Balkanlarda snrlar ve aznlklar olarak iki byk sorun karmza kmaktadr. Bir Balkan lkesi olan ve Birinci Dnya Sava sonras uram olduu haksz igallere kar Ulusal Kurtulu Sava vererek, varln 24 Temmuz 1923 Lozan Bar Antlamas ile uluslararas arenada kabul ettiren Trkiye, Balkanlarda snr sorunu olmayan tek lke durumuna gelmitir. Misak- Mill snrlar ierisinde kurulan Trkiye Cumhuriyeti, kurulu tarihinden itibaren Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Dou geninin jeopolitik duyarlln hissetmitir. Trkiye Cumhuriyetini kuran Mustafa Kemal ve arkadalar, bu duyarllk erevesinde hareket etmilerdir. Dou dnyasnn en batsnda olan ve Bat dnyasna Balkanlar yoluyla balanan Trkiye Cumhuriyetinin 29 Ekim 1923ten sonra bir taraftan ada devlet olmann gereklerini yerine getirirken; dier taraftan da komular ile ilikilerini dzeltme gayreti ierisinde olduu grlmektedir. Bu bak asndan hareketle, Atatrk dnemi Trkiye Cumhuriyetinin Balkan politikasn iki devreye ayrmak mmkndr: a.1923-1930 devresi, b.1930-1938 devresi. Trkiye, birinci devrede Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya ve Yugoslavya ile diplomatik temaslar kurarak ikili antlamalarla ilikilerini glendirmitir. Yunanistan ile Nfus Mbadelesi Sorunu 1930 ylna kadar sarkt iin bu lke ile ilikiler bu tarihten sonra olumlu bir seyir kazanmtr. kili ilikileri dzenleme dnemi olarak niteleyebileceimiz bu dnemde Trkiye Cumhuriyeti Devleti, sorunlarn zmndeki samimi yaklam, ibirlii arzusu ve gven veren tutumuyla, 1930-1938 devresinde izleyecek olduu aktif Balkan Politikasnn zeminini oluturmutur. Bu zeminin oluumunda Trkiye ile Yunanistan arasnda yaplan 10 Haziran 1930 tarihli Ankara Antlamasnn nemi byktr. nk Atatrk, izleyecek olduu Balkan Politikasnda, Yunanistan ile uzlamay ilk adm olarak gryordu.

1156

1930-1938 dneminde Trkiye, genel bar iin bir nsz nitelii olan Yurtta Bar, Dnyada Bar politikasyla ok tarafl organizasyonlarn ierisine girmi ve pasifist olmayan bir d politika izlemitir. Yurtta Bar, Dnyada Bar ilkesi, kinci Dnya Sava sonras meydana gelen ideolojik kamplama dneminde iki ideolojik kamp arasndaki uzlama abalarn yanstan nsan Haklar Evrensel Bildirgesi (1948), Helsinki Sonu Belgesi (1975) ve Paris artna (1990) da nsz nitelii tamaktadr. 1933 ylndan sonra Hitler Almanyasnn ve Mussolini talyasnn tehdit uyandrmaya balamas, buna bal olarak revizyonist ve antirevizyonist devletler arasndaki gerginliin trmanmas karsnda, Trkiyenin byk gayretleri ile bir Balkan Pakt hazrlanmtr. 9 ubat 1934 tarihinde Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasnda imzalanan Balkan Paktna, Trkiyenin iyi niyetlerine ve samimi gayretlerine ramen revizyonist politika izlemekte direnen Bulgaristan ve talyann kontrolnde bulunan Arnavutluk katlmamtr. Trkiyenin gvenlii asndan blgesel bara nem veren Atatrk, bu Pakt, Balkanlar Byk Devletlerin nfuzuna kapama olarak grd gibi ayn zamanda onlara kar bir denge unsuru olarak da kullanmay dnyordu. Balkan Paktnn oluumundaki beklentiler, Trkiyenin Balkan Politikasnn zeti olarak da yorumlanabilir. Ancak, Balkan Pakt, gerek oluum gerekse g ve dayankllk bakmndan Trkiyenin hem kendisi hem de Balkanllar iin arzulad seviyenin altnda kalmtr. Bununla birlikte, Balkan Pakt yrrlk sresince Bulgaristann yaylmac emellerine set ekerek Ege Denizine inme arzusunu engellemitir. Siyasal dengelerin ve tercihlerin ok kolay deiebildii bir blgede kurulan bu Pakt, 1937den itibaren gevemeye balam ve 1941 ylnda Trkiye hari tm Balkan devletlerinin kinci Dnya Savann ierisine ekilmesiyle son bulmutur. Trk devlet adamlarnn (smet nn, Celal Bayar ve Tevfik Rt Aras) Balkan lkelerine ynelik ziyaretleri (1937-1938 yllarndaki) Trkiyenin Balkan Paktn yaatmak arzusunu ve Pakta ynelik samimiyetini aka ifade etmektedir. 9 Austos 1954te Trkiye, Yunanistan ve Yugoslavya arasnda yeni bir Balkan ttifak imzalanm, ancak bu ttifak Antlamas da tpk birincisi gibi ok ksa bir sre sonra 1955ten itibaren Yugoslavyann yeniden Sovyetlerle yaknlamaya balamas ve Kbrs meselesi yznden TrkYunan likilerinin gerginlemesiyle gevemi ve etkinliini kaybetmitir. Ekonomik, sosyal ve kltrel temellerden yoksun, salt asker nitelikli i birlii anlaynn uzun srmediinin ve kalc bar tesis etmediinin aka grld yerlerden birisi Balkanlardr. Gerekten de NATO ttifaknda bulunmalarna ramen Trkiye ile Yunanistan arasnda yaanan Kbrs, Bat Trakya, Ege Adalarnn Silahlandrlmas, Kta Sahanl, FIR Hatt gibi sorunlar-bunu dorulamaktadr. kinci Dnya Sava sonras balayan ve Balkanlar da etkisi altna alan Souk Sava Dneminin, 1990l yllarn bandan itibaren sona ermesi ve 1991de Yugoslavyann dalmas ile

1157

beraber Balkanlama (blnme, paralara ayrlma) Sreci yeniden hz kazanmtr. Yunanistan ile Makedonya arasndaki gerginlik, Bosna-Hersek Savann uzun srmesi ve savan Kosovaya sramas, Makedonya olaylar III. Balkan Sava ihtimalini bile akla getirmiti. Tarihsel sorumluluu, jeopolitik duyarll ve Balkanlarda yaamakta olan Trk-Mslman topluluklarn varl, Trkiyeyi blge sorunlarnn ierisine kolayca ekmektedir. Blgesinde nemli bir g olan Trkiye Cumhuriyetinin, geleneksel barl politikasndan sapmayarak, ulusal karlarn gzeterek, aktif bir d politikay gnmzde de srdrd sylenebilir. 1923-1938 dneminde Trkiyenin Balkan Politikasna ilikin olarak u hususlar da vurgulamak doru olacaktr: 1. Trk D Politikas, istikrarl ve tutarl bir gelime gstermitir. Bu politikann uygulanmasnda Atatrk, nn ve Aras hiyerarisi nemle gze arpmakta ve uyum gstermektedir. 2. Lozan Bar Antlamas ile Balkanlardaki snrlarn kesinletiren Trkiye, Balkan komularyla yapm olduu 15 kadar ikili antlama, szleme ve uzatma protokolleriyle sorunlarn byk lde zmlemitir. Buna bal olarak, Balkan lkelerinin snrlar ierisinde kalan Trklerin haklar da gvence altna alnmaya allmtr. Ynetimler deitike, bu almalarda aksamalar olsa bile ayn politikay srdrebilmek mmkn olmutur. 3. Trkiyenin nfusa ihtiyacnn olmas ve trde bir nfus yaplanmasnn meydana gelmesi iin Balkanlardan Trkiyeye g eden Trklerin yerletirilmelerine zen gsterilmitir. 4. Trkiyede sosyal ve kltrel alanlarda yaplan yeniliklerin Balkan Trklerine ynelik olumlu yansmalar olmutur. 5. Balkan lkeleri arasnda Lozandan sonra en az sorunun yaand ve en iyi diyaloun kurulduu lke olarak Romanya karmza kmaktadr. 6. 1929 Ekonomik Bunalmnn sarsntsn yaayan Balkan lkeleri, ksa bir sre ierisinde Almanyaya baml hale gelirken; Karma Ekonomi Modeliyle kendi i zmn arayan ve bulan Trkiye Cumhuriyeti, tam bamszlk anlayndan dn vermemitir. 7. Trkiye, ok zen gstermi olduu Balkan Paktnn imzac devletlerinden 1936 Motreaux Boazlar Konferans srasnda destek grmtr. 8. Trkiye hari dier Balkan lkeleri (Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya ve Yunanistan) diktatrlk ynetimleri altna girdiklerinden tr II. Dnya Savana kolayca srklenmiler, Trkiye ise Lik Cumhuriyeti demokrasiye ynelten Lideri ve Tartan Parlamentosu ile II. Dnya Savann dnda kalmay baaran tek Balkan lkesi olmutur. Bununla birlikte, cumhurbakanlarnn d politikadaki sorumluluklar ve karar alma srecindeki rolleri 1960lara kadar arln koruyarak srmtr. I. Dnya Savann kazandrm olduu tecrbe ve Trkiye

1158

Cumhuriyeti Devletinin sosyo-ekonomik zellikleri savama fikrini ortadan kaldrmtr. Sava, ancak ve yalnz Trkiye Cumhuriyeti Devletinin varlna ve toprak btnlne mdahale edildii takdirde geerli ve gerekli neden olacaktr. Bu temkinli yaklam, II. Dnya Savana girmeyiimizde nemli bir faktr olmutur. 9. Atatrkn lmnden sonra, nn dneminde ve daha sonraki dnemlerde, gnmze kadar yansyaca ekliyle Trkiyenin Balkan Politikasnda devamllk gze arpmaktadr. Cumhuriyetin kuruluundan itibaren Atatrk dneminde Trkiye ynetimde istikrar salamtr. yle ki: 1923-1938 tarihleri arasnda Trkiyede sadece 3 babakan grev yapmtr. 30 Ekim 1923te babakan olan smet Paa, 20 Kasm 1924te yerini Fethi Beye brakm, ama aradan 3, 5 ay gemeden tekrar Babakanla dnerek 25 Ekim 1937ye kadar bu mevkide kalmtr. Bu tarihte Babakanla Celal Bayar gelmi ve Atatrkn lmne kadar devam etmitir. Dileri Bakanlnda da ayn istikrar grmek mmkndr. smet Paa, Babakan olduktan sonra Dileri Bakanln da yrtyordu. Fethi Bey Hkmetinde bu greve kr Kaya getirilmitir. smet Paa 5 Mart 1925te tekrar Babakanla gelince Dilerini Tevfik Rt Arasa vermiti. Tevfik Rt Aras, bu grevi Atatrkn lmne kadar srdrmtr. Kmuran Grn, Trk-Yunan likileri ve Lozan Antlamas Atatrk Trkiyesinde D Politika Sempozyumu (24 Ekim 1983), stanbul 1984, s. 23. 2 3 rfan C. Acar, D Politika, Ankara 1993, s. 3. Sevim nal, Atatrkn Balkanlardaki Barcl Politikas, IX. Trk Tarih Kongresi, Cilt 3,

Ankara 1989, s. 1985. 4 Mehmet Gk, Cumhuriyet Dnemi Trk D Politikasnn ve D Kaynaklar, Atatrk

Trkiyesinde D Politika Sempozyumu (1923-1983), stanbul 1984, s. 54. 5 Falih Rfk Atay, Mustafa Kemal Paann bykln Enver Paa ile yapt

karlatrmada u ekilde niteliyor: Enverin hassas cret, Mustafa Kemalin hassas basiretti. Mustafa Kemal 1914te Harbiye Nazr olsayd, devleti Birinci Dnya Harbine sokmazd. 1922de Enver zmire girmi olsayd, o hzla dner, Suriye ve Irak stne yrr, kazanlan da kaybederdi. Falih Rfk Atay, Niin Kurtulamadk (1953), s. 6dan aktaran, Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara 1991, s. 255. 6 Fahir Armaolu, Atatrkn D Politika lkeleri, Atatrkn lmnn 50. Yl

Sempozyumu (3 Ekim-1 Kasm 1988), Ankara 1989, s. 177. 7 Mehmet Gnlbol-Cem Sar, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), Ankara

1990, s. 88-89.

1159

8 371. 9 6. 10 11 12 13

Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 96; Dilek Barlas, Trkiyenin 1930lardaki Balkan Politikas,

ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Sempozyuma Sunulan Tebliler, Ankara 1999, s. 361-

Seyfi Tahan, Turkish Foreign Policy in the Balkans, Turkish Review, Summer 1990, s.

Stefanos Yerasimos, Milliyetler ve Snrlar, ev. irin Tekeli, stanbul 1995, s. 77. Nzhet Kandemir, Balkan Coorperation, Turkish Review, Winter 1987, s. 5. smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, Cilt I, Ankara 1989, s. 245-253. Sina Akin-Melek Frat, ki Sava Aras Dnemde Balkanlar (1919-1939), Balkanlar,

(OBV), stanbul 1993, s. 120. 14 s. 201. 15 kr Sina Grel, 1930lu Yllarda Trk-Yunan likileri, ki Sava Arasnda Balkanlar, Nada Zimova, Kemalist Turkeys Consept of Foreign Relations and Its Value in the

Contemporary Context: Turkey and the Balkans in the Early 1930s, Archiv Orientalni, 3 Cilt 56/1988,

stanbul 1994, s. 187; Trk-Yunan likilerinin gerilmesinde Yunanistanda yaynlanan baz gazeteler de etkili olmutur. Yzelliliklerden Mustafa Sabri tarafndan Gmlcinede kartlp daha sonra skeeye tanan Yarn isimli gazete ve Rumlar tarafndan Atinada kartlan Prosfijkos Kozmos Muhacir lemi ve Politiyagazetelerinin Trkiye aleyhindeki yaynlar buna birer rnektir. Bakanlar Kurulu sz konusu gazetelerden Yarnn lkeye giriini 08.10.1930 tarih ve 9993 sayl kararname ile (Babakanlk Cumhuriyet Arivi (B.C.A. ), Bakanlar Kurulu Karar (B.K.K. ), 030. 18. 01/14. 63. 17. ), Politiyann giriini 03.04.1929 tarih ve 7850 sayl kararname ile (B.C.A., B.K.K., 030. 18. 01/2. 20. 18. ) ve Prosfijikos Kozmos Muhacir leminin giriini de 06. 11. 1929 tarih ve 8533 sayl kararname ile yasaklamtr. (B.C.A., B.K.K., 030. 18. 01/6. 54. 17. ). 16 17 18 19 20 21 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 77. Tevfik Rt Aras, Grlerim, stanbul 1945, s. 52. Aras, a.g.e., s. 52. Zimova, a.g.m., s. 208. Grel, a.g.m., s. 187. Venizelos Lozan Antlamas metnine resident yerine etablis szcn koydurmutu.

Resident ikamet eden, etablis yerlemi demektir. Devletler hukukunda, resident tanmlanm bir

1160

terimdi. Etablis szc ise yorumlara yol at. Yunanllar, anlam belirsizliini yllarca smrdler., Feridun Ergin, K. Atatrk, stanbul 1984, s. 204. 22 23 24 smet nnnn TBMMdeki Konumalar (1920-1973), Cilt 1, Ankara 1992, s. 324. Aptlahat Akin, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, Ankara 1991, s. 254. Venizelosun Ankaraya yapm olduu ziyaret program, program srasnda yaplan

konuma metinleri ve resmi tebli iin bkz. Kltr Bakanl, Atatrkn Milli D Politikas, Cilt 2, Ankara 1981, s. 173-182. 25 Grel, a.g.m., s. 188.; Bu konuda Kmran nann yle bir deerlendirmesi vardr:

Atatrk-Venizelos i birlii dneminin yaanm olmas Venizelosun iyi niyetinden deil, Atatrkn kararllndan olmutur. Yoksa Venizelosun hayat ve beyanlar incelendiinde Megali deann mimarlar ve ncleri arasnda olduu grlr., Trk Yunan likilerinde Dinamikler, nc Askeri Tarih Semineri, Trk-Yunan likileri, Ankara 1986, s. 98.; Yunanistandaki Venizelist Partisinin yayn organ olarak New Yorkta Rumca kartlanEtnikis Kiriks-The National Herald gazetesinin Trkiye aleyhindeki yaynlarndan tr yurda girii Bakanlar Kurulu tarafndan 28. 05. 1928 tarih ve 6665 sayl kararnameyle yasaklanmt. Sz konusu gazetenin yurda giri yasa Trk-Yunan ilikilerinin dzelmesinden sonra 21. 09. 1933 tarih ve 8769 sayl kararnameyle kaldrlmtr. (B.C.A., B.K.K., 030. 18. 01/40. 77. 19. ) Bu bilgiler Kmran nann tezini destekler mahiyettedir. 26 27 Akin, a.g.e., s. 257. Venizelos, 1934 ylnda Atatrk Nobel dlne aday gstermitir. Bkz. Atatrkn Milli

D Politikas, Cilt 2, s. 244-245. 28 29 30 31 Soysal, a.g.e., s. 433-436. Grel, a.g.m., s. 193. Soysal, a.g.e., s. 588-590. Trk Hkmeti 2. 11. 1937 tarihinde alm olduu bir kararla Trk-Yunan dostluunu

rencide edecek mahiyetteki resimlerin toplattrlmas, satnn ve dardan ithal edilmesinin yasaklanmasn salayarak mttefikine nemli bir jestte bulunmutu. B.C.A.,B.K.K., 030. 18. 01/79. 90. 15. 32 Yunanistann Trkiyenin olduu kadar Bulgaristannda dman oluu iki lke arasnda

bir yaknlk unsuru tekil ediyordu. Bundan dolay Bulgarlar Milli Mcadele Hareketine sempati ile bakmlard, Akin, a.g.e., s. 246.

1161

33

Bu temsilci Mustafa Kemalin en gvenilir adamlarndan Cevat Abbas (Grer) Beydi. bkz.

Stefan Velikov, Kemal Atatrk ve Bulgar-Trk likileri, IX. T.T.K., Cilt 3, Ankara 1989, s. 1956-1957. 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 Yaar Nabi, Balkanlar ve Trklk, Ankara 1936, s. 155-156. Soysal, a.g.e., s. 253. Soysal, a.g.e., s. 373. Velikov, a.g.m., s. 1958. Aras, Grlerim, s. 48-49. Akin, a.g.e., s. 247. Aras, Grlerim, s. 49. Yaar Nabi, a.g.e., s. 156. Akin, a.g.e., s. 248-249. B. Cengiz Hakov, kinci Dnya Sava Arifesi ve Balang Dneminde Bulgar-Trk

likilerinin Baz Siyasi Ynleri, IX. T.T.K., Cilt 3, Ankara 1989, s. 1950.; Aras, Grlerim, s. 49.; Akin, a.g.e., s. 249. 44 Trk-Romen ilikilerinde balangta belli bir seviyeye kadar karlkl gvensizlik vard:

nk bir taraftan Trkler Romenlerin Batllara alet olduunu dnyorlard, br taraftan Romenler de Trklerin arkasnda Sovyet Rusyann olduundan pheleniyorlard. Ksa bir sre sonra iki konuda da netleme balaynca, iki devlet de kendi karlar dorultusunda bamsz olarak ve ortak menfaatleri gzeterek politika yapmaya balayacaklardr., Mihai Maxim, Romen Kaynaklar ve Tarihiliinin I Altnda Romanyann Lozan Konferansna Katl, Renkler, Bkre 1995, s. 319. 45 46 Soysal, a.g.e., s. 437. Tahsin Cemil, Romen-Trk Dostluunun Tarihi Temelleri, Yeni Trkiye, Say: 3, Mart-

Nisan 1995, s. 304. 47 48 Dstur, 3. Tertip, Cilt 12, Ankara 1931, s. 237-244. B.C.A., B.K.K., 030. 18. 01/19. 30. 08-11043. Bkrete birinci snf orta eli olarak grev

yapan Hamdullah Suphi Tanrver, Hariciye Vekaletinin 26.6.1939 tarih ve 41649/255 sayl teklif zerine Bakanlar kurulunca 28.6.1939 tarihinde Bykelilie terfi ettirilmitir. B.C.A., B.K.K., 030. 18. 01/87. 62. 7-11379. Hamdullah Suphi Beyin Romanyadaki almalar ile ilgili olarak bkz. Mustafa

1162

Baydar, Hamdullah Suphi Tanrver ve Anlar, stanbul 1968, s. 153-161. Ayrca, Fethi Tevetolu, Hamdullah Suphi Tanrver Hayat ve Eserleri, Ankara 1986, s. 205-206; Mstecip lksal, Hamdullah Suphi Tanrver ve Dobruca Trkleri, Emel Dergisi, Temmuz-Austos 1966, s. 36-37; M. Trker Acarolu, Tanrver ve Gagauzlar, Trk Yurdu, ubat 1967, Cilt 6, Say: II, s. 80-83; Hikmet Mnir, Bkre Elimiz Hamdullah Suphiyi Dinlerken, Yedign Dergisi, 4 Ekim 1938, s. 14-17. 49 Mehmet Ali Ekrem, Nikolaye Titilesku Gz ile Atatrk, IX. T.T.K., Cilt 3, Ankara 1989, s.

1936-1937; Mehmet Ali Ekrem, Relatle Romano-Turce ntre Cele Doua Razboae Modale, Bucareti 1993, zet, s. 146-147. 50 Antlamann metni iin bkz: Soysal, a.g.e., s. 438-440; Atatrkn Milli D Politikas, Cilt

2, s. 552-557. 51 52 Akin, a.g.e., s. 240. Soysal, a.g.e., s. 437; 3 Ekim 1936da Bkrete imzalanan antlamaya gre: Trkler,

byk ve kk ba hayvanlar, ev eyalar, alet ve edevatlar ile birlikte g edebilecekler, diledikleri mallarn Romanyada satabilecek, Trkiyeye gtrmek istedikleri eyalar da satn alabileceklerdi. Btn bunlar iin, Romanya hkmeti herhangi bir vergi de talep etmeyecekti. rfan nver Nasrattinolu, Dost Romanya, Ankara 1985, s. 78; Dobrucadaki Trk ahalinin gn dzenleyen Mukavelenamenin metni iin bkz. Dstur, 3. Tertip, Cilt 18, Ankara 1937, s. 252-266. 53 54 55 56 57 58 Tevfik Rt Aras, Lozan zlerinde 10 Yl, stanbul 1935, s. 226-231. Tahsin Cemil, a.g.m., s. 304.; Mehmet Ali Ekrem, a.g.m., s. 1935-1936. Aras, Grlerim, s. 47. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt 2, Ankara 1989, s. 324. Akin, a.g.e., s. 240. Tahsin Cemil, a.g.m., s. 304.

59 Makedonya Sorunu konusunda bkz. Fikret Adanr, The Macedonians in the Ottoman Empire, 1878-1912, The Formation of National Elites, Comperative Studies on Government and Nondominant Ethnic Groups in Europe, 1850-1940, New York 1991, s. 161-191; Gl Tokay, Makedonya Sorunu, Jntrk htillinin Kkenleri 1903-1908, stanbul 1996. 60 1 Aralk 1918 tarihinde Srbistan, Hrvatistan, Slovenya, Bosna-Hersek ve Karadadan

oluan Srp-Hrvat-Sloven Krall olarak ortaya km, 1929da kabul edilen yasa ile bu devletin ad Yugoslavya Krall olarak deitirilmiti. Enver Hasani, Dissolution of Yugoslavia and the Case of Kosovo, Tirana 2000, s. 16-17.

1163

61 62 63

Akin, a.g.e., s. 241. Soysal, a.g.e., s. 441. Mustafa Kemal Karahasan, XI. T. T. Kongresine sunduu teblide Atatrk ile Kral

Alexandre arasndaki grme ve konumalar zerine hi bir belgeye rastlayamadn ifade ediyor. Bkz: Mustafa Kemal Karahasan, Mustafa Kemal Atatrkn Bar Felsefesi I Altnda TrkiyeYugoslavya Dostluk likileri, XI. T. T. K., Cilt 6, Ankara 1994, s. 2547; Oysa ki, Atatrk ile Kral Alexandre arasndaki grmenin tutana Atatrkn Milli D Politikas, Cilt 2, s. 225-227de mevcuttur. 64 65 66 Aras, Lozan zlerinde 10 Yl, s. 207. Dstur, 3. Tertip, Cilt 15, Ankara 1934, s. 199-207. 28 Kasm 1933 tarihli Trkiye Cumhuriyeti ile Yugoslavya Krall arasnda Mtekabil

Mtalebatn Tesviyesine Mteallik Antlama gereince Yugoslavya Hkmeti Trkiye Hkmetine 17 milyon dinar tazminat deyecekti (madde 1). Bunun 7 milyonu kredi eklinde, 10 milyonu hazine bonosu eklinde iki eit taksitte denecekti (madde 2. ), Dstur, 3. Tertip, Cilt 15, s. 187-188. Yugoslavya Hkmetinden alnan tazminat faizi ile birlikte Kzlay Cemiyetinin emrine verilerek Heybeliada Sanatoryumu, Haydarpaa Numune Hastanesi ve zmirdeki hastanelere yatrm olarak kullandrlacaktr. Bkz. Dstur, 3. Tertip, Cilt 19, Ankara 1938, s. 1178. 67 68 69 70 71 72 Akin, a.g.e., s. 242. Aras, Lozan zlerinde 10 Yl, s. 208-209. Karahasan, a.g.m., s. 2546. Dstur, 3. Tertip, Cilt 17, Ankara 1936, s. 139-149. Dstur, 3. Tertip, Cilt 17, Ankara 1936, s. 129-136. Bu konuda geni bilgi iin bkz. smail Eren, Atatrke Ait Yugoslavya Eski Babakan M.

Stoyadinoviin zlenimleri, IX. T.T.K., Cilt 3, Ankara 1989, s. 1940-1946. 73 74 Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt 3, s. 140-141. Akin, a.g.e., s. 244.; Stoyadinoviin 27 Mart 1937de Mussolini talyas ile bir pakt

imzalamas Balkan Paktn zedeleyecektir., Karahasan, Atatrkn Bar Felsefesi I Altnda Trkiye-Yugoslavya Dostluk likileri, s. 2551. 75 Necip P. Alpan, Trkiye ile Arnavutlukun stiklal Savalarndaki Paralelizm

Dorultusunda Yaptklar Birlii, X. T.T.K, Cilt 6, Ankara 1994, s. 2900-2901.

1164

76

Nesip Kai, Atatrk Arnavutlukta Nasl Deerlendiriliyor, Atatrkn lmnn 50. Yl

Sempozyumu (31 Ekim-1 Kasm 1988), Ankara 1989, s. 50. 77 78 79 Alpan, a.g.m., s. 2901. Kai, a.g.m., s. 50. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt 5, Sadi Burak-Utkan Kocatrk, Ankara 1972, s. 42-

43ten aktaran, Kai, a.g.m., s. 51. 80 81 Dstur, 3. Tertip, Cilt 6, Ankara 1934, s. 203-218. Bill N. imir, Atatrkten Eli Ruen Eref naydna Ynerge, Prof. Dr. Ahmet kr

Esmere Armaan, Ankara 1981, s. 300. 82 83 84 85 86 87 88 imir, a.g.m., s. 302. 7.10.1928 tarihli L Petit Parisien Gazetesinden aktaran imir, a.g.m., s. 303. imir, a.g.m., s. 303-304. Dileri Bakanl Arivinden derlenen ifre telgraflar iin bkz. imir, a.g.m., s. 305-307. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt 2, s. 311. imir, a.g.m., s. 310. kr Sina Grel, Trk D Politikas 1919-1945, Cumhuriyet Dnemi Trkiye

Ansiklopedisi, Cilt II, stanbul 1983, s. 527. 89 S. Glden Ayman, ki Dnya Sava Arasndaki Silahszlanma Giriimleri, ki Dnya

Sava Arasnda Avrupa ve Balkanlar, stanbul 1994, s. 116-119. 90 91 92 93 94 95 Ayman, a.g.m., s. 119. Akin-Frat, a.g.m., s. 120-121. Soysal, a.g.e., s. 429-. 432. Aras, Grlerim, s. 60-61. Charles-Barbara Jelavich, The Balkans, New Jersey 1965, s. 100. Charles-Barbara Jelavich, a.g.e., s. 100.

1165

96

Charles-Barbara Jelavich, a.g.e., s. 101; Almanya 1929-1934 dnya ekonomik bunalm

sarsnts iinde olan Balkan lkelerinin tarm rnleri ve ham maddelerini, onlar iin en elverili koullarda satn alyor, bylece Balkanlar ekonomik bakmdan etkisi altnda tutuyordu. , smail Soysal, Balkan Pakt (1934-1941), Yusuf Hikmet Bayura Armaan, Ankara 1985, s. 131. 97 98 99 Akin, a.g.e., s. 258. Soysal, Balkan Pakt, s. 142. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Cilt I, Ankara 1987, s. 337.

100 Akin, a.g.e., s. 259. 101 Soysal, Balkan Pakt, s. 142.; Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 96.; Akin-Frat, a.g.m., s. 122.; Kandemir, a.g.m., s. 6. 102 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 96. 103 Zimova, a.g.m., s. 210.

104 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 97.; Akin-Frat, a.g.m., s. 122. 105 Soysal, Balkan Pakt, s. 143-144. 106 Akin-Frat, a.g.m., s. 122.; Arnavutluk talyann etkisi altnda olduu iin gerek bir Balkan i birlii ve dayanmasndan kanyordu. Bulgaristan ise gene aznlk ilerinden sz ettii gibi, sava sonras saptanan snrlarn kesinlik kazanp gvence altna alnmasn istemediini gstermiti. Ayrca, Neuilly Bar Antlamasnn Bulgaristan iin snrlayc hkmlerini deitirmek niyetinde olduunu belli etmiti. , Soysal, Balkan Pakt, s. 145. 107 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 97.; Ekonomik i birlii konusunda nemli bir gelime olarak Balkan Ticaret Odalar kurulmas karar gsterilebilir. , Soysal, Balkan Pakt, s. 145. 108 Zimova, a.g.m., s. 210. 109 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 97. 110 Soysal, Balkan Pakt, s. 145. 111 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 97.; Soysal, Balkan Pakt, s. 146. 112 Akin-Frat, a.g.m., s. 122.

1166

113 Akin-Frat, a.g.m., s. 122.; Kandemir, a.g.m., s. 6. 114 Soysal, Balkan Pakt, s. 146. Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 98. 115 Zimova, a.g.m., s. 211. 116 Akin-Frat, a.g.m., s. 122. 117 Aras, Grlerim, s. 48. 118 Soysal, Balkan Pakt, s. 148. 119 Armaolu, a.g.e., s. 339. 120 Soysal, Balkan Pakt, s. 148. 121 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 99. 122 Soysal, a.g.e., s. 435-446. 123 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 99. 124 Armaolu, a.g.e., s. 339. 125 Aras, Grlerim, s. 48. 126 Revizyonist bir politika takip eden Bulgaristan, Almanya ile i birliini Balkan Paktndan daha nemli gryordu., Wolfgarg Hpken, NationalSelf-Interest and Multilateral Coorperation: Balkan Coorperation Between the Two World Wars, ki Dnya Sava Arasnda Avrupa ve Balkanlar, stanbul 1994, s. 107. 127 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 99. 128 Soysal, Balkan Pakt, s. 146. 129 Tahan, a.g.m., s. 9. 130 Nada Zimova, The Balkan Entente and Turkey, IX. T.T.K., Cilt 3, Ankara 1989, s. 2000. 131 Oral Sander, Siyasi Tarih (1918-1990), Ankara 1993, s. 93. 132 Zimova, The Balkan Entente and Turkey, s. 2000. 133 Dileri Bakanl, Cumhuriyetin lk On Yl ve Balkan Pakt, Ankara 1973, s. 312.

1167

134 Dileri Bakanl, a.g.e., s. 315; Sevim nal, a.g.m., s. 1994-1995; Trk-Yunan dostluu ve Trk d politikas hakknda Fransz LEurope Nouvelle dergisinde 30.12.1933 tarihinde yle bir yaz kmt: 14 Eyll 1933 Antlamas ile beraber iki devlet talya, ngiltere ve Fransa ile birlikte gayet iyi ilikiler oluturmakla beraber, her eyden nce iinde bulunduklar ortak artlardan yararlanmak ve blgesel karlarna uygun bir Dou Akdeniz rgt kurmak istediklerini gsterdiler. Dier taraftan Trkiye bu antlama ile Balkan ilerine kar byk ilgi duyduunu ve Balkan milletleri hakkndaki tecrbesine dayanarak bar lehinde nemli bir rol oynayabileceini kantlad., Cumhuriyet, 17 Ocak 1934, s. 3. 135 Soysal, Balkan Pakt, s. 151. 136 Cumhuriyet, 31 Ocak 1934. 137 Soysal, Balkan Pakt, s. 152. 138 Dileri Bakanl, a.g.e., s. 311. 139 Soysal, Balkan Pakt, s. 152-153. 140 Soysal, Balkan Pakt, s. 153. 141 Dileri Bakanl, a.g.e., s. 324-325. 142 Soysal, Balkan Pakt, s. 157. 143 Dileri Bakanl, a.g.e., s. 327-342. 144 Dileri Bakanl, a.g.e., s. 338. 145 Soysal, Balkan Pakt, s. 178. 146 Soysal, a.g.e., s. 450. 147 Yunus Nadi ba makalesinde Venizelosun Balkan Paktna olan muhalefetini ve zellikle Yunan Hkmetinden bilgi almak yerine yabanc eliliklere mracaat etmesini eletirmekteydi., Cumhuriyet, 28 ubat 1934. 148 Soysal, a.g.e., s. 450.; Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya ile birlikte askeri szlemeler imzalamam, buna karlk Trkiye, Yugoslavya ve Romanya arasnda hem Dileri Bakanlar hem de Genelkurmay Bakanlar seviyesinde yaplmtr. Bunlar, TBMMnin 25.10.1934 tarihli gizli celsesinde 2584 sayl kanunla kabul edilmitir, Dileri Bakanl, a.g.e., s. 352; Bu konuyla ilgili Mecliste yaplan grmeler iin bkz. TBMM Gizli Celse Zabtlar, Cilt 4, Ankara 1985, s. 584-595.

1168

149 Akin-Frat, a.g.m., s. 123. 150 Soysal, a.g.e., s. 450.; Yunanistann koymu olduu ekinge hakknda geni bilgi iin bkz. Dileri Bakanl, a.g.e., s. 343-345. 151 Balkan Paktnn metni iin bkz. Dstur, 3. Tertip, Cilt 15, Ankara 1934, s. 186; Balkan Paktnn tasdikine ait rapor Bakanlar Kurulu tarafndan 3.3.1934 tarihinde kabul edilmitir. B.C.A., B.K.K. 030. 18. 1. 2/43 11 6 (1+25). Antlama TBMM tarafndan 6 Mart 1934 gn 2381 sayl bir yasa ile onaylanmtr. 152 Cumhuriyet, 10 ubat 1934. 153 Cumhuriyet, 11 ubat 1934. 154 Zimova, The Balkan Entente and Turkey, s. 2002. 155 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 100-101. 156 Dileri Bakanl, a.g.e., s. 350. 157 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 101. 158 Ylmaz Altu, Atatrkn D Politikas, B. . Uluslararas Atatrk Konferans Teblileri, 10-11 Kasm 1980, Cilt II, stanbul 1981, s. 486. 159 evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, Cilt 3, stanbul 1988, s. 331. 160 mit zda, Balkan Politikamz ve. , Trk Yurdu, Say: 67, Mart 1993, s. 14. 161 Atatrkn Milli D Politikas, Cilt 2, s. 60. 162 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 102; Soysal, Balkan Pakt, s. 187-189; Feridun Ergin, a.g.e., s. 205; Mehmet Ali Ekrem, a.g.e., s. 147. 163 10 ubat 1934 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde yer alan u satrlar ok anlamlyd: Atinadan gelen haberlere gre, ehir enlik iindedir. Btn sokaklar drt Balkan devletinin bayraklar ile donatlmtr. Bu bayraklar arasnda hepsinden fazla Trk Bayra grlmektedir. . 164 Dileri Bakanl, a.g.e., s. 347. 165 Dileri Bakanl, a.g.e., s. 363. 166 Oral Sander, Balkan Gelimeleri ve Trkiye, Ankara 1969, s. 11-14. 167 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 102.

1169

168 Aras, Grlerim, s. 55. 169 Dileri Bakanl, a.g.e., s. 363. 170 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 102. 171 Atatrkn Milli D Politikas, Cilt 2, s. 355. 172 smet nnnn TBMMdeki Konumalar, Cilt 1, s. 427-428. 173 Soysal, Balkan Pakt, s. 197. 174 Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt 2, s. 329. 175 Soysal, Balkan Pakt, s. 197-198. 176 Trkiye sava boyunca Yunanistana her trl insani yardm yapmak iin zel bir aba gsterme dnda Kahireye g etmi olan Yunanistan Hkmetine ve Msrda kurulan Yunan ordusuna katlmak zere Yunanistandan kaanlarn takip ettikleri yol da daima, adalardan Trkiyeye gei eklinde olmu ve bu kiiler Trkiyeden her zaman yakn ilgi ve yardm grmlerdir., Grn, a.g.m., s. 42-43. 177 Dileri Bakanl, a.g.e., s. 365-366. 178 Soysal, Balkan Pakt, s. 198. 179 Dileri Bakanl, a.g.e., s. 366. 180 Soysal, Balkan Pakt, s. 199. 181 Atatrkn lmnden sonra yerine geen nn Onun politikasn devam ettirecek ve Trkiyeyi kinci Dnya Savann dnda tutma baarsn gsterecektir. 182 Akin-Frat, a.g.e., s. 123. 183 Aras, Grlerim, s. 46.

1170

Atatrk Dnemi Trkiye-Yunanistan likileri / Prof. Dr. Sabahattin zel [s.643-653]

stanbul niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits / Trkiye Trkiye-Yunanistan ilikileri Lozan Barna ramen 1923 ylndan sonra da

normalleememi, 1930 ylna kadar gerginliini korumutu. Bu srete Yunanllarn Bat Trakya Trklerine uygulad mezalim, 1 Yunan adalarndan Bat Anadolu kylarna ynelik korsanca eylemler 2 Edirnenin dman igalinden kurtuluunun yldnm kutlamalaryla ilgili olarak bayrak krizi gibi olaylar yaanmsa da, gerginliin asl nedenini Mbadele Antlamasnn uygulanmasna ilikin anlamazlklar oluturmutu. 30 Ocak 1923te imzalanm Trk ve Rum Nfus Mbadelesine likin Szleme ve Protokol Rum Ortodoks dininden Trk uyruklar ile Mslman dininden Yunan uyruklarn deitirilmesini ngrm, 30 Ekim 1918 ncesinde stanbul belediye snrlar iinde yerlemi Rumlarla, Bat Trakya Mslmanlarn mbadele d tutmutu. Daha sonra uygulama iin Trk ve Yunan temsilcilerinin de yer ald uluslararas bir komisyon kurulmu, Ekim 1923te almalarna balamt. 3 Bu aamada yerlemi (etabli) deyiminin ierii konusunda anlamazlk kt. Trkiye deyimin anlamnn kendi yasalarna gre belirlenmesi grndeydi. Yunanistan ise 30 Ekim 1918 ncesinde stanbulda bulunan tm Rumlarn yerlemi saylmasn istiyordu. Sorunun havale edildii Milletler Cemiyeti , Lahey Adalet Divanndan gr istedi. Divann Yunanistan lehindeki karar gerginlii daha da trmandrd. 4 Bunda Yunanistann gerek 1912den nce Trkiyeye g etmi Trklerin, gerekse Bat Trakya Trklerinin mallarna el koymasnn, Trkiyenin de Mukabele -i Bilmisl Kanununu karp 19 Ocak 1925te yrrle sokmasnn da nemli etkileri oldu. Yine Patrik Gregoriosun lmyle, yerine bir mbadil olan Arapolu Konstantinin Bapapaz seilmesi 5 bir eer gerginlik unsurunu oluturdu. Trkiyenin 30 Ocak 1925te Bapapaz Yunanistana sevketmesi, Yunanistann hem Avrupa devletleri nezdinde protestosuna hem de Bat Trakya Trkleri zerindeki basksn arttrmasna yol at. Bu durum Konstantinin 19 Mays 1925te istifasn aklamas, yerine Vasiliosun Bapapaz seilmesiyle bir yumuama srecine dnt. Taraflar 1925 yazsnda ilk elilerini karlkl olarak atadlar. Argyropoulos 20 Temmuz 1925te stanbula gelirken, Cevat Bey Atinaya gnderildi. 1926 ylnda Bapapazln yapmak istedii bir toplantya ekmeniklik peinde koulduu, bunun Lozana aykr olduu gerekesiyle izin verilmedi.6 Yumuama sreci 1 Aralk 1926da mbadele szlemesinin przlerini gidermeye ynelik Atina tilafnamesinin imzalanmasyla sonuland.7 Ancak Atina tilafnamesinin uygulanmasnda da sorunlarn kmas ilikileri tekrar

gerginletirmiti. Sava rzgarlar esiyor, Yunan basnnda Trkiyenin adalara saldracana ilikin haberler yaynlanyordu. Oysa Trkiye soruna yapc ve saduyulu bir ekilde yaklayor, Balkanlar bir bar ve istikrar blgesi haline getirebilmek iin gl bir irade sergiliyordu. te bu srada

1171

Yunanistan Babakan Venizelosun gemiin yanlglarn tekrarlamaktan kanan uzlamac bir tavr benimsemesi, bir bar srecine girilmesinde ve sonuta bara ulalmasnda nemli bir etken oldu. Bir zamanlar Megali dea a olan Venizelos, Anadolu macerasndan gerekli dersleri aldn daha Lozanda gstermi, Yunanistann Anadoluda sava srdrmesinin bir budalalk olduunu itiraf etmiti.8 imdi de Trk-Yunan gerginliinin dourabilecei kt sonular grm ve 1928 yl ortalarndan itibaren Yunanistann Trkiye politikasnda kkten bir dnm anlamna gelen bar bir politikaya ynelmiti. Trkiye-Yunanistan ilikilerinin Lozan Bar sonrasndaki genel seyrine ilikin bu genel giriten sonra makalemizin asl konusu olan 1930-1932 dnemi Trk-Yunan ilikilerine geebiliriz. Bu dnem ilikilerinin nemi ilk defa Venizelosun azndan Yunanistann Megali dea siyasetini terk ettiinin, Ege Denizi zerinde egemenlik kurma siyasetinden vazgetiinin aklanm olmasdr. Yunan Babakan Venizelos 1930 yl balarnda Trk-Yunan sorununun zmne ynelik grmelerin sonucundan emin grnyor ve anlamann salanmasnn ardndan Ankaray ziyaret etmeyi dnyordu.9 Yine Venizelos ayn gnlerde Yunan meclisinde muhtelif vesilelerle yapt konumalarda Yunanistann Trkiye politikasndaki kkl deiiklii seslendiren nemli mesajlar vermiti. Yunan mebusu Zovitziononun Trkiyenin silahlanmasnn yaratt tehlike hakkndaki sorusuna u cevab vermiti: Trkiyenin bize kar silahlanmad hakknda gven ve inancm vardr. Fakat zannetmeyiniz ki biz savaacak durumda deiliz. Allah bizi afetten korusun. Gerekirse savamasn biliriz. Ayrca Trkiyenin kesin bir bar politikas izlediini, zm bekleyen sorunlarn hallinden sonra Trkiye ile bir deniz antlamas yaplacan sylemi10 denizcilik politikasna ilikin bir soruyu cevaplarken halen Yunan d politikasn oluturanlarn nemli dersler karabilecei u aklamalarda bulunmutu: Yunan Hkmeti sava gemilerini bir tarafa brakarak hafif filoyu ve hava kuvvetlerini glendirme politikas gtmektedir. Bu politikann esas sadece hkmete zg olmayp, bara bal olan btn lkenin maldr. Yunanistan kendi aleyhindekiler de dahil olmak zere sava sonras yaplan btn antlamalar iyi niyetle kabul etmitir. nk insanlk Birinci Dnya Savann yaratt darbelerden sonra bu gibi patlamalara engel olmad takdirde ilerlemeye doru olan yoluna devam edemez. Dolaysyla hepimiz bara ve zellikle Trkiye ile olan bara balyz. Drtbuuk yzyl sren Megali dea ile dolu olduumuz srece Trkiyeye kar sava politikamz gerei Adalar Denizinde (Ege Denizi) egemenlii hedefliyorduk. Fakat mademki antlamalarn bize izdii ve salad snrlar kabul ettik ve mademki Yunan refahn bu snrlar iinde kurmaya hazrz. Adalar Denizinde egemen olmak fikrimizin de esas ortadan kalkm oluyor.11 Bugn Trkiyenin kesinlikle bar olduuna, ne Yunanistann ne de dier herhangi bir lkenin topraklarnda gz olmadna eminim. Trkiye kendisini Trk devletinin yeniden kuruluuna adamtr. Trk imparatorluunun yklndan sonra Trkiye milli bir devlet olmak istedii takdirde yeniden yabanc milletlere ait topraklarn fethinde hibir karnn olmayacan kesinlikle hissediyor.

1172

Venizelos, smet Paann Lozanda Trkiyenin Bat Trakyada kesinlikle gznn olmad, Balkan milletlerinin topraklarndan bir ksmn hediye etseler bile reddedecei hakkndaki szlerine atf yaparak szlerini yle srdrmt: Sanrm bu gvence itendir. nk sadece Trkiyenin karna uygun olmakla kalmyor, ayn zamanda smet Paa gibi etkili ileri gelen bir siyasiden geliyor. Venizelos, Trkiyenin Lozanda yalnz Embros (mroz) ve Tenedosu (Bozcaada) istediini,12 dier adalarn Yunanistana ait olduunu kabul ederek bu ynde hibir isteinin olmadn anmsatmt. Daha sonra bir sava halinde Yavuzun ne gibi bir rol oynayabileceini, Yunanistann ulamn salamak iin ne yapmak gerekeceini incelemi, ardndan Byk Denizcilik urasna sunduu Yunanistann deniz politikasn ieren raporunu okumutu. Bu balamda Yunan Hkmeti, Yunanistann Trkiyeye kar deniz stnln gerektirecek bir saldrda bulunmayaca grndeydi. Trkiyenin de Yunanistana kar saldrgan bir ama gtmediini, Avrupada egemenliini geniletmek gibi hibir emeli olmadndan statkoyu itenlikle kabul ettiini dnyordu. Yine Trkiyenin galip, Yunanistann malup imzaladklar Lozan Antlamas, Trkiyenin Birinci Dnya Savandan nce Midilli, Sakz adalar zerindeki isteklerinden vazgetiini kantlamt. Ayrca Trkiye Akdeniz statkosunun deitirilmesine uluslararas alanda izin verilmeyeceini ok iyi bilmekteydi. nk nnde bu gibi hareketleri bastracak Milletler Cemiyetini bulacakt. Venizelos, Trkiyeyle silahlanmann snrlanmas grmeleri hakknda ise unlar sylemiti: Bu fikir tekrar grme alanna konulmutur. Trkiye Cumhuriyeti hkmetinin de bizim prensiplerimizi benimser grndn ve deniz kuvvetlerimiz hakknda bir anlamaya varabileceimizi meclisinize sunmakla bahtiyarm. Trkiye ile bir yldr devam eden grmeler bitince -ki bitecektir- ve dostluk antlamasn imzalaynca bu konuda anlama mmkn olacaktr. Esas, iki lke donanmalarnn eitliidir. Yine Yunan meclisinde Trkiyenin Yavuzu onarmakla kesinlikle Yunanistanla savamay dnmediini,13 lkesini dnen bir politikacnn Trkiyeyle sava neremeyeceini, bunun felakete yol aacak bir delilik olacan vurgulam; genliin lksnn sava deil, bar olmas gerektiini, uzun sreli bir barn da salandn ifade etmiti. 14

Venizelosun Yunan meclisinde dile getirdii bu tarihi grler her iki lkenin basnnda yank bulmu, genelde olumlu deerlendirmelere yol amt. rnein Siirt Mebusu Mahmut Bey (Soydan) Hakimiyet-i Milliyedeki bir bamakalesinde Venizelosun grlerini, Trkiyenin siyasi hedeflerinin gn getike daha iyi anlalmas ve takdir edilmesi anlamnda deerlendirmi, zetle unlar yazmt: Yeni Trkiyenin inklabn emrettii bayndrlk ve gelime politikasnda baarl olabilmesi iin, her eyden ok devaml bir bara muhta olduu her frsatta vurgulanyordu. Venizelosun bu gerei anlam olmas artc saylmamalyd. nk kendisi deneyimi, kvrak zekas ve pratik yaama uydurduu mantyla esiz bir diplomatt. Dolaysyla sylediklerini iten ve ciddi kabul etmemek iin hibir neden yoktu. Bir ara Yunan komularmz milli savunmamz dzenleme

1173

almalarn ktye yormular, kendilerine kar bir hazrlk gibi alglamlard. Buna baz kk politikaclarn, Ankara-Atina ilikilerinin gelimesini ekemeyen baz evrelerin kkrtmalar da eklenince, Yunanistanda Trkiyeye kar bir tereddt, tepki ve kayg havas yaratmt. Oysa Cumhuriyet Trkiyesinin antlamalarn salad snrlar iinde halknn refahn, lkesinin bayndrln salamaktan baka bir amac olamazd. Biraz ge de olsa komumuzun bu gerei anlam olmas memnuniyet vericiydi. Venizelosun Yunanistanda Megali deann hakim olduu devirlerde Adalar Denizinde bizim iin deniz egemenliinin bir gerei ve anlam vard. Halbuki bugn yle bir gerek duymuyoruz. Onun iin deniz egemenlii esasna dair Trkiye ile aramzda hibir mesele yoktur szleri, duruma ve gereklerine aklc ve mantkl bir yaklamn eseriydi. Venizelos durumu ok iyi grm, Trkiyenin gaye ve amalarn ok iyi anlamt. Yunan Babakan sylendii gibi Ankaraya gelir, birounu tand devlet adamlarmzla grrse, bu kans daha da glenecek, Trk dostluu hakknda vatandalarna daha byk bir itenlikle gvence verebilecekti.15 Yine ertesi gn Zeki Mesut Hakimiyet-i Milliyedeki bamakalesinde Venizelosun

aklamalarnn nda Trk-Yunan ilikilerini zetle yle deerlendirmiti: Venizelosun iki lke ilikilerine ilikin szleri, bu ilikilerin iten ve dosta olmasn isteyenleri memnun edecek mahiyetteydi. Yalnz akln ve mantn deil, duygularn da nemli bir ekilde hakim olduu alanlarda ihtiraslar dindirip, dostluk havasn yaratmak gt. Gerek devlet adam kendisini demagojiye kaptrmadan gerei anlar, bunu vatandalarna ak bir ekilde anlatrd. Gemite Megali dea peinde koan Venizelos, imdi realist bir devlet adam olduunu kantlamt. Trkiye, Lozanda Yunanistanla milli ve siyasi sorunlarn zdkten sonra iki taraf arasnda hep gerek bir dostluun kurulmasn istemiti. Balkanlarda ve Adalar Denizi havzasnda karlkl karlarla birbirine bal iki devletin dostluu hem kendi ilerleme ve gelimelerinin hem de Avrupa barnn esasl gvencelerindendi. Trkiye bu gerei anladndan taraflar arasnda yllardr sren, ara sra duygular kkrtp dostluk havasn bulandran baz przleri de halletmek istiyordu. Durumu Venizelos gibi gren her Yunan vatanda Trk dostluunun doal ve zorunlu olduunu takdir ederdi. Yunan politikasnn, hatta Yunan milli emellerinin en yetkili az, Yunanistann siyasi statkodan memnun olduunu sylyordu. Adalar Denizi egemenlii sorunu daha ok baz Yunanllarn hayalinde domu bir vehimden ibaretti. Trkiyenin en byk hedefi snrlar iinde uygarlk ilkelerini gerekletirmektir. Trkiye yalnz uluslararas hayatn gereklerine ve zorunluluklarna gre her devlet iin doal grlen savunma tedbirlerini alyordu. Snrlarnn neresinde olursa olsun bir hegemonya siyaseti izlemekten ok uzakt. Ancak kendisine yneltilen byle bir iddia bahanesiyle Yunanistann Adalar Denizinde egemenlik peinde kotuundan kukuluydu. Venizelos, bu karlkl yanl anlay gidermeye alm, eitlik esasnn yeterliliini aklamt. Trkiyede Yunan dostluu hakknda saduyuya dayanan dnce daha kapsaml ve geneldi. Venizelos Yunanistanda da ayn dnceyi yayabilirse, bundan gerek iki lkenin karlar, gerekse Avrupa bar yarar salayacakt. 16 Trkiye-Yunanistan ilikileri Yunan basnnn gndeminde de n sraya kmt. Gazeteler genelde iki lke arasnda bir trl zlemeyen sorunlarn halledilmekte oluundan duyduklar memnuniyeti yanstmlard. Acropolis Gazetesi Venizelosun Trk-Yunan dostluunun henz

1174

kesinlememi ticari nizamnameden sonra bir antlamayla belgeleneceini resmen aklayacan yazmt.17 Kathimerini Gazetesi ise Yunan Dileri Bakan Mihalakopulosun szlerine yer vermiti. Buna gre, Trkiye ile son grmelerin Yunanistann karna olduu, bir trl halledilemeyen sorunlarn zmlenmesiyle iki lke arasnda yeni bir devrin balayaca ifade edilmiti. Bakan ayrca gerek deniz, gerekse karadan ticari ilikilerin balamasyla taraflar arasnda deniz silahlanmasn snrlayan bir antlamann yaplmasnn beklendiini sylemiti. Dier taraftan Trk basn da Yunan basnndaki bu ve benzeri yaynlar, muhalifler de dahil olmak zere tm Yunan gazetelerinin grmelerin bir an nce sonulandrlmasn itenlikle istedikleri eklinde deerlendirmiti.18 Ayrca Trk basn Trk-Yunan sorunlarnn zm noktasna vard dorultusunda yaynlar yapmaktayd. rnein Falih Rfk (Atay) Hakimiyet-i Milliyedeki Ankara Temas balkl bamakalesinde Yunan Dileri bakannn tarafsz delegelerle Ankaraya gelmesinin bu haberleri glendirdiini belirttikten sonra yle devam etmiti. Yllardr iki komu lke havasn ktmserlik bulutlaryla karartan sorunlarn zmlenmesinden memnun olmamak olas deildi. Ancak bu konuda Ankara temas tam bir sonu vermeden bir hkm vermek erkendi. Uluslararasnda eski ac anlar uyank tutmak, srekli kin edebiyat yapmak barseverlerin tavr olamazd. Akl ve hesap, bu duygu frtnalar yattktan sonra mmkn olabilirdi. Trkiye ve Yunanistan gemiin kt politikalar yznden kaybettiklerini kazanabilmek iin uzun yllar skun iinde almaya muhta lkelerdi. Bu skun devrini elde edebilmenin ilk art iki lke arasnda macerac politikaclara frsat verecek przler brakmamaktadr. Trk dileri bu konuda balangtan beri yapc ve drst davranmt. Buna karlk Yunanistanda kk politikaclar Trk-Yunan sorunlarn bir manevra sahnesine evirmilerdi. Onlarn gznde kendi kiisel hesaplar, Yunanistann yksek karlarndan nde geliyordu. Demagoji ou kez, menfaat ve mantk kuvvetlerini yenmeyi baarm, sorunlarn zmn engellemiti. Bu bakmdan Ankara temasnn bar umutlarn yeniden kracak engellerle karlamamasn dilemek gerekirdi. nk herkes TrkYunan sorunlarna zm g olan deil, halli istenmeyen bir i gibi bakmaya balamt. Trkiye imdiye kadar byle bir anlayn sorumluluunu kendisine affettirecek hareketlerde bulunmamt. Venizelosun gazetelere son sylediklerinden bu komu devlet adamnn kk politika oyunlarndan, iki lke arasndaki havann bulank kalmasndan memnun olmad anlalmt. unu sylemek gerekir ki, Balkanlardaki gvensizlik ve geimsizlik geleneini kaldrmay baaracak devlet adamlar, yeni bar tarihinin en hayrl insanlar saylacaklar ve gittike genileyen bar fikirlerini temelinden glendirmi olacaklard.19 1930 yl ortalarnda Trk-Yunan grmeleri olumlu sonulanm ve etabli sorunu 10 Haziran 1930 tarihli Ankara Szlemesiyle kesin bir zme kavuturulmutu.20 Bu mnasebetle Trk ve Yunan delegeleri birer konuma yaptlar. Trkiye adna Dileri Bakan Tevfik Rt Bey (Aras) u konumay yapt: Eli Hz., Reis Beyler, Efendiler: Bizi bu masann etrafna toplayan hadise hem mesut hem de mhim bir hadisedir. Bu hadiseyi, bu tasfiye mukavelenamesini imzalarken duyduum sevin ve Trk ve Yunan Cumhuriyetleri arasndaki dostluk ve iyi komuluk mnasebetlerinin atisi hakknda duyduum mitlerden bahsetmeden geitirmek istemedim.

1175

Efendiler; bu iki memleket arasnda tam ve samimi bir itilafn temellerini iki byk devlet adam smet Paa ile M. Venizelos Lozanda atmlardr. O gnden beri paraya mteallik meselelerin hallinin tevlit ettii byk mklata ramen byk gayretlerimiz bu tasfiye iinin tahakkuku ve dosta mnasebetlerimizin inkiafna msait bir devrin almasn istihdaf etmitir. Efendiler; bugn alacak olan bu devir arki Akdeniz ve Balkanlar ve binaenaleyh Avrupa sulhunun mhim bir amili olarak telakki ettiim Trk-Yunan mnasebetlerinin atisini hakiki bir itimatla derpi etmemizi mmkn klmaktadr. Hepimiz iin ok mhim ve ok memnun klc bir hareketin ifasna hazrlandm u anda bu eserin tahakkukuna samimiyetle alanlar kranla yadeder ve M. Papas ile M. Eksindarisi ve M. Diyamandapolos ile M. Viding ve M. Ekstrand gibi Muhtelit Mbadele Komisyonunun mmtaz bitarafazasn ve Mbadele Komisyonunda Trk Heyeti Murahhasasnn riyasetinde beni istihlaf etmi olan Saraolu kr ve Cemal Hsn Beyleri samimiyetle selamlarm. Keza hatras bizler iin ebedi olan General Delaray da hrmetle yadetmek isterim. Mmtaz meslekdam M. Mihalakopulos ile Milano mlakatlar namyla tanlan ve bu mlakatlara tekaddm eden Cenevredeki teati-i efkarmzn bu mzakeratn intacnda ne kadar hayrl bir tesir yapm olduunu bilhassa burada hatrlatmak isterim. Ankaradaki Sefirler Heyeti azasnn hususiyle en kdemli sefir olan M. Sori, Kont de Chambron ve Ankaraya gelir gelmez bu eserin tahakkukunu kolaylatrmaa hasr nefsetmi olan Baron Aloizi, Macaristann mmtaz sefiri M. Tahi ve talya sefaretinin alkan mstear M. Kohun mzakeratn etrafnda idame ettikleri pek samimi havadan bahsetmezsem kusur etmi olurum. Bu esere hasr nefsedip bunun ameli tahakkukunu temin etmek bahtiyarlna nail olanlara teekkr eylemei bir vazife bilmekteyim. Bunlarn hepsi bir masa etrafnda toplanm bulunuyorlar ve bu suretle ok sevimli, yorulmak bilmez ve tatl bir mzakereci olan Sefir M. Polihronyadis, yksek vasflaryla her iki tarafn da dostluunu temin etmi olan reis M. Holstad, M. Rivas ve M. Andersonu Yunan heyetinin ok nazik reisi M. Fokas dostum ve mesai arkadam Tevfik Kamil Beyi ve bunlarn Vekaletteki, Sefaretteki ve Muhtelit Komisyonundaki arkadalarm ahsen selamlamak ve onlara teekkr edebilmek bahtiyarlna nail olabiliyorum21 Yunan Sefiri Polihronyadis ise unlar syledi: Vekil Efendi, Reis Beyler, Efendiler: Bir an evvel imza ettiimiz vesikann altna Yunan Hkmeti namna imzam koyduumdan dolay bahtiyarm. Bu vesikaya uzun senelerce tekaddm etmi ve onu hazrlam olan etin ve meakkatli mzakeratn tarihesini burada yapacak deilim. tilafnameyi u birka kelimeyle tarif ve hlasa edebilirim. Bu bir vesikadr ki bunun vastasyla iki taraf rkdalarna ait nakdi metalibat namna atinin bize intikal ettirdii btn meseleler iki memleket iin ayan memnuniyet bir surette kati ve mesut bir tarzda kesilmi, atlm bulunuyor. tilafnamenin akdinden evvelki mzakeratn mefharetle idare ettiim

1176

ksmnn cereyan mddetince zarar grenler arasnda hibir fark gzetmeksizin bunlar mmkn mertebe ve iar- insaniyete yakr bir surette tazmin areleri bulmaya almay -bu husustaki mddeiyat ister benim tarafmdan, ister kar taraftan vaki olsun- prensip ittihaz ettim. Mkemmel bir eser vcuda getirdiimiz zann mftehiranesinde bulunmuyorum. Zaten mukemmeliyet tabirinin hakayik-i cihanda yeri yoktur. Fakat mahede edilen herhangi bir sakatln iki memleketimizin ve milletimizin mstakbel mnasebatmzn shhat ve rasanetine halel getirmesi mmkn olan bir carihaya tebeddl etmesine mani olmak iin adeta bir doktor gibi hareket ederek btn tedabir-i shhiyeye mracaat ettiimizi kuvvetli bir kanaat ile temin edebilirim. Mzarekeciler ok defalar yekdieriyle arpan menfaatlerin hain mcadelesi karsnda bulunmular ve dier bilcmle menfaatlerin ve hatta umumi menfaatlerin fevkinde tutulmak ve bazan da bunlarn zararna olarak her eye takdim ve tercih edilerek nazar itibara alnmak isteyen her trl menfaatlerin muhacematna uramlardr. Umumi menfaatler bittabi sair menfaatlere galebe almtr. Bu itilafnamenin her maddesi bilhassa bu umumi menfaatlerin icab olarak dnlp yaplmtr. Bu ise en mhim eydir. Bu hal ve keyfiyet ancak hususi menfaatler namna velevki hsniyetle yaplacak btn hcumlar hkmsz ve tesirsiz brakmaya kafidir. Arada husule gelen tilafnamenin iki memleketin ve umumi msalemetin nef-i ve hayr iin ayan hayret derecede ksa bir mddet zarfnda vucuda getireceimiz yeni binann temel tan tekil edeceine kani bulunuyorum. Bu bina ticaret, sanayi, ziraat ve seyrisefain sahalarndaki sk teriki mesaimizin semerelerinin timsali olacaktr. Bu terikimesai esnasnda birbirini daha iyi tanyp anlamaya muvaffak olacak olan iki millet mterek bir mdafaa seddini ina edeceklerdir. Sulhu bozmak veya bulank suda avlanmak maksadyla vaki olacak herhangi bir teebbs bu sedde arpp krlmaya mahkum olacaktr. Efendiler, vcuda getirilen eserin ksm azamnn Trkiye Bavekili smet Paann sayesinde husule geldiini sylemeyi vazife addederim. Yksek bir ahsiyet olan marnleyh mzakerat hakiki hkmet adamlarna mahsus byk bir dirayet ve ryetle idare eylemilerdir. Marnileyhin kavi bir surette teeyyt etmi olan siyasi hretinin hakikaten pek hakl bir hret olduu etin mzakereler esnasnda daha iyi anlalmtr. imdi Vekil Beyefendinin bu itilafn hakiki yapcs olduunu sylemekle tevazuuna dokunmu olacam. Fakat bu byledir. stikbalde ok daha byk bir mkafata nail olacaktr. Bu mkafat byk sanatkarlarn eserleri sayesinde mehur olmalardr. Mzakeratn hitam bulmu olmasna mteessif olduumu sylersem hayret edersiniz. Fakat bu kadar sevimli mnevver samimi ve tatl bir mzakereci ile artk mzakere edecek bir ey kalmadndan dolay mteessirim. Eli daha sonra komisyonun tarafsz yelerine teekkr ederek antlamann gereklemesindeki hizmetlerinden sz etmitir. Ardndan da iki delegasyonun bakanlar Tevfik Kamil Bey ve M. Fokasn abalarndan sz etmi ve kendilerine teekkr etmitir. Daha sonra sz alan M. Holstad ise u konumay yapmt: Hazr bulunmaktan memnun olduumuz mesut hadise dolaysyla Trkiye Hariciye Vekili Tevfik Rt Beyefendi ile M.

1177

Polihronyadis cenaplarna gerek bizzat kendi namma gerekse arkadalarm namna en samimi tebrikatmn arzna msadenizi rica ediyorum. Beeri medeniyetin inkiaf ve terakkisine mtereken almak iin iyi komuluk mnasebetleri iinde yaamalar tabiaten mukadder olan iki millet beynindeki dostluk balarn ve bu pek mhim hadisenin daha ziyade kuvvetlendirmeye hadim olacan hepimiz mit etmekteyiz. Gzleriniz nnde ikmalini grdmz bu eserin tahakkukuna Tevfik Rt Beyefendi birok seneler alt ve M. Polihronyadis dahi bu byk iin kazanlmasna son derece sarf mesai eyledi. Mzarekeye memur zevat teriki mesaimize mteaddit defalar mracaat lutfunda bulundular ve bu mracaatn delalet ettii itimattan dolay iftihar hissettik. Bu mracaatlara mukabelede daima msaraat gsterdik. Her iki murahhasn bize syledii iltifatkar szlere kar ok mtehassisiz. ki devlet tarafndan yeni itilafnamenin tatbikinde bize mhim vazifeler tevcih edilerek hakkmzda gsterilen itimattan dolay bahtiyar olduumuzu ve vazifeleri bizlere tevdi edilmi olan muazzam meselelerin kati halline vasl olabilecek surette ifaya sarf gayret eyliyeceimizi ilave edebiliriz. Bu fikir ve zihniyetlerdir ki itilafnamelerden iki memleketin istifadesi iin en byk bahtiyarlk tevellt etmesini temenni ederek Zt- Ailelerine en samimi tebrikatmn arzna ictisar eyliyorum. Yaplan bu konumalarn ardndan Trk-Yunan antlamas mnasebetiyle Tevfik Rt Bey ve Venizelos, yine talyann Berlin Bykelisi Orsini ve Tevfik Rt Bey arasnda u telgraflar ekilmiti.22 Atinada Bavekil ve Hariciye Nazr M. Venizelos Hazretlerine Mukavelenamenin bu sabah vaki olan keyfiyeti imzasn haber verirken Yunan ve Trkiye Cumhuriyetinin mstakbel mnasebat iin ehemmiyeti azimeyi haiz olan bu hadiseden duyduum derin memnuniyeti zat devletlerine beyan etmek isterim. Bu mukaveleyi vcuda getiren mzakerat byk beeri ktlelerin nakdi menfaatlerine taalluk etmek dolaysyla uzun, yorucu ve ekseriya g olmutur. Maahaza mkalematmz sevk ve idare eden hsnniyet ve uzlama fikri, bunlarn hsn neticeye iktirann temin etmitir. Gene bu iki amil imzaladmz bu mukavelenin tek kalmayacana ve esasat zaten hazrlanm bulunan dostluk ve hakem muahedesinin en bata bulunaca, dier muahedatn onu kariben takip edeceine zmandr. Bu sretle aralarnda mulak olan nakdi mesaili tasfiyeden ve komuluk mnasebat hasenesinin temellerini atm bulunan Yunanistan ve Trkiye, neticesi yalnz mstakbel menfaatleri nokta-i nazarndan velt olmakla kalmayp Akdenizin arki havzasnda, Balkanlar ve binnetice Avrupada msalemet davasna azim hizmetler ifa edecek fiili ve samimi bir marekete amade olacaklardr. Bu mniyye iledir ki Bavekil smet Paa Hazretlerinin ahsi dostluklarn teyiden bildirmekle beraber zat lilerine ihtiramat faikam takdim eylerim. Ankarada Hariciye Vekili Tevfik Rt Beyefendi Hazretlerine: tilafnamenin imzalandn renmekle bahtiyarm. Ve bu uzun ve yorucu mzakeratn hsn neticeye isali iin tarafeynce ibraz lazm gelmi olan hsn niyet ve uzlama fikrini gstermekle kendi memleketlerimizin emn itimadn hak ettik zannederim. Mbadil mallarna kymet takdir etmek meselesinin muhtelit komisyon bitaraf azasna tarafmzdan muhavvel hallini her iki hkmetin tasvip eyliyeceini mit ederim. Bu suretle

1178

imza ettiimiz itilafn ekseriya mellim olan bir maziyi katiyyen tasfiye ettikten sonra her iki memleketin atiyen kendi menfaatleri lehine olarak komuluk mnasebatn inkiaf ettirecek ve ayn zamanda ok gzel buyurduunuz gibi Akdenizin arki havzasnda, Balkanlarda ve binnetice Avrupada msalemet davasna fiili ve samimi bir mareketle hizmet edecek olan sair muahedeler ve bu meyanda ve en bata dostluk ve hakem muahedesiyle ikmal edilecei memuldur. smet Paa Hazretlerine samimi dostluumu teyiden arz ve dostane telgrafnzdan teekkrlerimle birlikte ihtiramat faikam kabul etmenizi rica ederim. Venizelos Ankarada Hariciye Vekili Tevfik Rt Beyefendi Hazretlerine: Yunanistanla tilafnamenin akdi vesilesiyle en samimi tebrikatm kabul buyurmanz rica ederim. Alakadarlarn nefine olan iki memleket arasndaki bu eseri msalemetin vcuda getirilmesinde size isabet eden hisse malumum olduu iin byk muvaffakiyet-i ahsiyenizden dolay hssiyat- takdirkaranemi tebrikatma terdif eder, zat devletleriyle birlikte Madam Tevfik Rt Beyefendiye gerek kendi ve gerek refikam namna samimi dostluumuz teminatn takdim eylerim. talyann Berlin Byk Elisi Orsini Berlinde talya Byk Elisi M. Orsini Barone Hz. Trk-Yunan mukavelenamesinin imzas mnasebetiyle vukubulan dostane tebrikatnzdan ve ahsm hakkndaki nazikane hitabnzdan derin surette mtehassis olarak samimi teekkratmn ltfu kabuln rica ederim. Cmlemizde en iyi hatralar brakan Ankaradaki ikametleri srasnda ztalilerinin Trkiye ve Yunanistan arasnda mevcut olan nakdi mahiyetteki mesailin hallini teshil sadedinde ifadan bir an hali kalmadklar kymetli yardm hibir vakit unutamayacam. Sefire Hazretlerine hissiyat hrmetkaranemin ifadesini ve refikamn samimi dostluunu arz etmenizi ricasyla ihtiramat faikam teyit eylerim. Tevfik Rt Yunanistan Babakan E. Venizelos Trk-Yunan Antlamas hakknda Yunan parlementosunda aklamalarda bulunmu, hkmetin itilafnameyi sorumluluu bizzat zerine alarak uygulayacan ve bunu Trkiyeyle dier antlamalarn izleyeceini sylemiti. Ayrca kendilerine muhalefet edildii takdirde, hkmetin meclisi feshederek yeni seimlere gideceini eklemiti. Bu arada Kafondaris, oldaris ve Kondilisin antlamann onaylanmasna ilikin oylamada kar oy verecekleri anlalmt.23 Dier taraftan Atinadaki Rum muhacirleri de Trk-Yunan Antlamas kart bir miting dzenlemilerdi. Konumaclar Venizelosun milli emanete ihanet ettiini, milletin ona gveninin kalmadn vurgulamlar, kahrolsun Venizelos diye barp Yunanistandan kovulmasn istemilerdi. Miting sonucunda antlamann feshedilmesi ve seimlere gidilmesi kararlatrlmt. Mitinge

1179

katlanlarn polislere saldrmas sonucu birok kii yaralanmt. 24 Antlamann Yunan meclisinde onaylanmasnn arifesinde Yunan elisi basna verdii demete, iki lke arasndaki ilikilerin bu antlamadan nce de normal olduunu, antlamayla kukusuz daha sk bir samimiyetin kurulacan sylemiti. Trk-Yunan Antlamasnn her iki lke parlamentolarnca onaylanmasnn ardndan Siirt Mebusu Mahmut Bey gelinen noktay yle deerlendirmiti: Sonu, iki komu devletin ilikileri asndan ok nemli bir olayd. in nemi imza ve onay ileminde deil, grmeler srasnda Trk ve Yunan meclislerinde gze arpan ruh hali, zellikle iki lke liderlerinin kanaat ve politikalarndaki samimiyetti. smet Paa ile Tevfik Rt Beyin millet krssnden syledikleri nutuklarn ne kadar samimi bir kanaat ve politika rn olduundan eminse, Venizelosun da Antlamann onaylanmas iin sarfettii abadan, Trk-Yunan ilikileri cephesinden savunduu politikann samimi bir kanaat rn olduundan emindi. Venizelos Trkiyeyle ibirlii yapt takdirde Yunan karlarn gvenceye alacan grecek kadar zeki ve siyasi basireti olan bir devlet adamyd. Yunanllar arasnda bu politikaya kar olanlarn says pek azd. Meclisteki oylamann sonucu da bu gerei dorulamt. Ancak bu durum her mecliste olduu gibi Yunan meclisinde de kk bir aznln byk bir grlt ve heyecan yaratmasn engelleyememiti. Buna karn Venizelosun lkesinin karlarna uygun grd antlamay savunmas takdire deer bir hareketti. Ankara-Atina anlamazl yllardr sryordu. Ankarann Trk-Yunan ilikileri erevesindeki sorunlarda ok uysal ve bunlar bir an nce sonulandrmaya arzulu tutumuna karn, birka kez hayal krkl yaamas B.M.M.de doal olarak bir duyarllk ve heyecan yaratmaktan geri kalmamt. Tevfik Rt Bey hereyden nce meclise gven vermek zorunluluuyla karlamt. smet Paada antlamaya kar kan mebuslarn eletirilerine cevap vermek zorunda kaldnda konumasna yle balamt: etin bir mevzu zerinde sz sylemek vaziyetinde olduumu bilirim. Fakat baz zamanlar vardr ki vazife tevecch edince insan birok vatandalarn houna gitmese bile hakikatleri bara bara sylemek mecburiyetinde kalr. Yunanistanla bizim mnasebatmzda bizi ihtilafl bulunduracak bir sebep yoktur. Bizim o memlekette gzmz olduu syleniyor. Cevap veriyorum: Bizde byle bir arzu yoktur. Uzun zaman iki memleket arasnda birok anlamazlklar olmutur. Bunlarn mahiyetini ve sebeplerini bilmeksizin kalplerinde dmanlk yer etmi vatandalar bulunabilir. Fakat bizim muhitimiz byle hassas vatandalara iki memleket arasnda dostluk teesss etmesinin bu memleketlerin menafna muvafk olduunu haykrmaktadr. Dier taraftan Venizelos da Yunan meclisindeki konumasnda yle demiti: tilafnameyi tasdik ediniz. Reyiniz Trkiyeyle muhadenet ve terik-i mesai dairesinde yaamak azminde bulunduumuza bir delil tekil edecektir. Makalenin son blmnde ise u grler ifade edilmiti: Antlama imzalanm, her iki lkenin parlementolarnda onaylanmt. ki lkenin kamuoyu da taraflarn elele vererek kendi varlklarnn, dolaysyla barn korunmasna taraftar bulunuyorlard. Her iki bakentte devletin mukadderatn ellerinde tutanlar karlkl gven ve samimiyet duygularyla doluydular. Zaman, durum ve artlar

1180

taraflar arasnda pek sk ve ciddi bir dostluun kurulmasna uygundu. Byle bir dostluun hemen kurulmasn, iki lkenin genel ve zel karlar da gerektiriyordu. Venizelosun sonbahardaki Ankara seyahatinin ok iyi sonular verecei midindeydi. Bu sonular sadece dostluk Antlamasnn genel hatlar erevesinde kalmayacak, her iki lkenin ekonomik ve siyasi alanlarda sk bir ibirlii eklinde gerekleecekti. Ankara-Atina ilikilerinin gelimesi yalnz taraflarn karlarna hizmet etmekle kalmayacak, dnya barna da byk katklar yapacakt.25 Dier taraftan smet Paa Trk-Yunan Antlamasn takiben Venizelosa gnderdii mektupta iki lke arasnda yeni bir evreye girmi olan ilikilerin dostluk alannda gittike glendirilmesi ve gelimesi arzusundan sz etmi ve kendisini Trkiyeye davet etmiti. Venizelos da ayn duygular paylatn ifade ettii 19 Haziran tarihli cevabi mektubunda kendisine yaplan daveti kabul ettiini, ekim aynda Ankaray ziyaret edeceini bildirmiti.26 E. Venizelos Trkiye ziyaretinin arifesinde Yunanistann yeni Trkiye politikasna k tutan aklamalarda bulunmutu. Yunan istiklal mcadelesi kahraman General Colocotrovisin kemiklerinin nakli mnasebetiyle Tripoliste verdii sylevinde Yunan milletinin bar iin almas gereini kaydetmi, Yunanistann gmenlerin iskan iin 30 milyar Drahmi sarfettiini, gelecek yllarda da sarfedeceini syleyerek yle devam etmiti: Geici bir fikir de olsa tasavvur eder misiniz ki bu halkn Anadoluya dnnn tasavvuru mmkn olup olmadn grmek iin yeni bir sava denemek isteyelim? Zannetmiyorum, zira gmenlerin iskan iin bu kadar insan st altktan sonra bunun ardndan tekrar mcadeleye balamak millet iin son budalalk olur.27 Daha sonra Lozan Konferansndaki almalarn hatrlatarak smet Paaya syledii u szleri zellikle tekrarlamt: Trklerle aramzda yedi asr sren mcadele veya muhakeme bitiyor. Son karar Lozan ahitnamesiyle verilmi bulunuyor. Kendi hesabma istinaf arzusunda deilim. Size de yle yapmanz tavsiye ederim. Venizelos daha sonra yle devam etmiti: Bir milletin istiklalini elde ettikten sonra ilk ideali sulhtur. imdi Yunan istiklalinin ikinci asr iinde bulunan sizler bedeni ve fikri faaliyetinizi memleketin dahili inkiafna tahsis ediniz.28 Bu arada Trkiyenin Atina Bykelisi Enis Bey (Akeygen) 15 Ekimde Yunanistan Dileri Bakan Mihalakopulosu ziyaret ederek Venizelos iin Ankarada uygulanacak karlama program hakknda bilgi sunmutu.29 E. Venizelos beraberinde Dileri Bakan ve eleri olduu halde 26 Ekimde Elli adl bir kruvazrle stanbula geldi.30 Karaya kt Haydarpaada Hkmet adna bir karlama resmi uyguland. Binlerce halkn arasndan polislerin glkle atklar yoldan gara girdii srada, refakatindeki Yunan gazetecilerinin Zito Mustafa Kemal Paa, Zito Venizelos eklindeki haykrlarna, Trk halk da yaa sesleriyle karlk verdi. Bu srada mtebessim bir ehreyle halk selamlarken, stanbul basn adna kendisine hogeldiniz diyen gazetecilere teekkr ettikten sonra yle demiti: Trk hkmetinden ve bizzat halktan grdm samimi alaka ve muhabbet beni ok mtehasss etti. Borlu olduum kran ve minnetimi zamann verecei msadelerle demeye alacam. Dier taraftan Yunan resmi evrelerinin haberlerine gre Venizelosun Ankara ziyareti iin zmitte karaya kmas planlanmt. nk Yunan Babakan stanbula kt takdirde

1181

Bapapazl ziyaret etmek zorunda kalacandan, bunun yanl anlamalara yol amasndan kayg duymutu. Bu dncesini de Trk bykelisi araclyla Ankaraya iletmi, verilen cevapta ise hkmetin byle bir ziyareti doal karlad ve asla itiraz etmeyecei bildirilmiti. Trk Dileri Bakanl stanbulda Rum Bapapazlnn varlnn iki taraf arasnda dostane ilikilerin gelimesine engel olamayacan aklamt. Yunan Babakan Venizelos ve maiyyeti 27 Ekim saat 9.30da zel bir trenle Ankaraya ulat, smet Paa ve Tevfik Rt Beyin karlad konuklar Ankara Palasta hazrlanan dairelerine yerletiler. Venizelos ve Dileri Bakan Mihalakopulos saat 10.30da Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal tarafndan kabul edildiler. Kabulde Tevfik Rt Bey de bulundu. Konuklara hariciye kknde le yemei verildi. smet Paa gece 20.30da bir ziyafet verdi. Venizelos, smet Paann konumasna cevaben verdii sylevde, Cumhurbakanyla grmesine ilikin duygularn yle ifade etti: Gazi Mustafa Kemal ile ilk defa grtm; kendileri hakknda ifade edilecek sitayi ve takdirler btn dnya tarafndan defaatla tekrar edilmi ve tarihe gemitir. Ben byk reisinizi kudretli bir asker olarak tandm. Bugn grmemde ayn zamanda yksek bir siyasi olduunu grdm ve mlakattan mesut ve bahtiyar ktm.31 Venizelos 28 Ekimde Ankara Palasta kabul ettii Cumhuriyet gazetesi muhabirine verdii mlakatta Megali dea peinde kotuu gnlere dair adeta gnah kard. Ancak bunu yaparken susuzluunu kantlamaya almaktan da geri kalmad. Girit htilalinden balayarak, Osmanl mparatorluunun ihtilalden sonra ada zerindeki hukukunun nemini yitirdiini; Yunanistann Osmanl Devleti aleyhindeki Balkan ittifakna ne gibi zorluklarla katldn, bu ittifakta Yunanistann balangta bir savunma rolnn olduunu iddia etti. Sadrazam Sait Halim Paayla Ege Adalar konusunu grmek zere Brksele gitmeye hazrlanrken Birinci Dnya Savann ktn, siyasetinin daima ayn ynde yrdn, yani Trkiye ile anlamak olduunu syledi.32 Ayrca seyahatinin, Macar Babakan Kont Bethlenin seyahatine rastlamasnn tamamen bir tesadf olduu cevabn verdi. 29 Ekim 1930 Cumhuriyetin 7. yldnmn kutlamalarnn bir zellii de iki lke babakanlarnn ayn gn Ankarada olmalaryd. Programa gre Cumhurbakannn Byk Millet Meclisindeki resmi kabul mteakip tribne teriflerinde szl olarak verilecek emirle resmi geide balanacakt. Cumhurbakanl Genel Sekreterlii Cumhurbakannn milli bayram tebriklerini saat 13.00ten itibaren Byk Millet Meclisindeki zel dairesinde kabul edeceini, dolaysyla trene katlacaklarn 12.30da Mecliste bulunmalarn bildirdi. Cumhurbakan ayn gn konuklar onuruna bir ziyafet verdi.33 30 Ekimde Trk-Yunan Dostluk, Tarafszlk, Uzlama ve Hakemlik Antlamas imzaland. Antlamaya deniz kuvvetlerinin snrlandrlmasna ilikin bir protokol da eklendi. 34 Yine ayrca bir ikamet, Ticaret ve Seyrisefain Szlemesi yapld. 35

1182

Venizelos ve maiyeti 31 Ekimde Ankaradaki muhtelif ziyaretleri takiben stanbula hareket etti. stasyondaki uurlama esnasnda Yunan Babakan vagonun penceresinden Orovaar, yaasn Trkiye! diye haykrmt. Buna Yaasn Yunanistan sesleriyle cevap verilmi, alklar istasyon alann doldurmutu.36 Venizelos ve Mihalakopulos Trkiyeden ayrlmak zere bulunduklar bir srada Dileri Bakan Tevfik Rt Beye u veda telgrafn ekmilerdi: Vcuda getirilmi olan muazzam eserin yorulmak bilmez failini ve Trk-Yunan dostluunun kymettar amili bulunan zat- devletlerine gzel memleketinizi terketmek zere olduumuz u anda har- teekkratmz ve samimi selamlarmz takdim ederiz. Bu selam sizin bilumum mesai arkadalarnzla iimizi teshil etmi ve ikametimizce hissettiimiz azim ve hazz katmak iin gayretlerini esirgememi olan btn bu zevata temil ediyoruz.37 Ayrca Venizelosa refakat eden Yunanl gazeteciler adna Tevfik Rt Beye ekilen telgrafta grdkleri yakn ilgi ve konukseverlikten dolay duyulan memnuniyet dile getirilmi, Babakan ve Cumhurbakan nezdinde de duygularna tercman olunmas istenmiti. Dier taraftan Yunanistan basnnda Venizelosun Trkiye gezisi hakknda iki lke ilikilerinde yeni dnemin ruhuna uygun deerlendirmeler yapld. Elefteron Vima Gazetesi lkelerinin iki ampiyonu smet Paa ve Venizelosun ellerini birbirlerine uzatarak bugne kadar sren mcadelenin bittiini, bar iinde ilerlemek iin birlikte almann baladn ilan ettiklerini yazd. Trk ve Yunan milletlerinin bundan esinlenip, gelecee doru birlikte yrmeleri gerektiini vurgulad. Etnos Gazetesi ise her iki milletin bugne kadar uzun mcadeleleriyle kuvvetlerini yprattklarn, bundan sonra glerini karlkl gven iinde bar ve refah yolunda ibirliiyle kullanacaklarn belirtti. Yunanl gazeteciler Trkiye gezileri srasnda zellikle Trk devriminden etkilenmiler, lkelerine dndklerinde gazetelerinde bu konuda makaleler yaynlamlard. rnein Elefteron Vima muhabiri -Feracesiz Hanm ve Kadnln Bugnk Vaziyeti- balkl makalesinde Trk kadn haklar alanndaki gelimelerden hayranlkla sz etmiti. Ankara Palasn aydnlk salonlarnda Trk kadnln tam anlamyla Avrupallam bir halde bulmutu. Ancak Avrupa kadnlnn btn inceliini tamamen almakla beraber, bunu Doululara zg cazibeleriyle birletirmilerdi. Onun Ankarada grd yeni Trk kadn ruhsal eilimleri, sosyal eitimi ve renimi itibariyle bal bana bir iirdi. Kadnlarn brolarda, posta gielerinde, tm resmi ve zel hizmetlerde altklarna, muhataplarna son derece nazik davrandklarna tank olmutu38 Venizelos Atina dn yapt aklamada salam bir dostluun esaslarnn kurulduunu ifade etmiti. Halk yaasn Trk-Yunan dostluu diye barmaya davet eden szleri alklarla karlanmt.39 1931 ylnda Trkiye Cumhurbakannn Byk Millet Meclisinin toplanmas, Babakann yeni hkmeti kurmas mnasebetiyle yaptklar konumalar Yunan basnnda Trkiyenin izledii siyaset lehinde deerlendirmelerin yaplmasna olanak salamt. Tarafsz bir programla yeni kmaya balayan ve Yunan basnnda yllardr alm saygn bir gazetecinin ynetimindeki Proti Gazetesi yle diyordu: Trk-Yunan dostluunun kymet ve ehemmiyetini izah sadedinde Bavekil smet Paann beyanat Yunan efkar umumiyesinin de hissiyatna tetabuk etmektedir. Yunanistanda

1183

bu dostluun mebbet kalmas ve iki millet arasndaki mnasebatn bir kat daha arttrlmas arzusundan baka Yunan efkar umumiyesinin zerinde bu kadar birletii ve emniyet ettii bir mesele yoktur Gazete iki lke arasnda tamamen halledilmi olmasna ramen henz muallak gibi grnen sorunlara deindikten sonra yle devam etmiti: Resmi hkmet mehafili haricinde de Trk-Yunan milletleri aralarnda geen ve maziye intikal etmi olan meseleleri tamamen unuttuklarn ve daha sk ve samimi bir itiraki mesai arzusunu gsteren kati misaller izhar eylemilerdir Cumhuriyet kart lml muhaliflerden Proia Gazetesinin deerlendirmesi ise yleydi: Trk milletinin iki byk reisi Byk Millet Meclisindeki ok samimi ve yksek beyanatlaryla Trk-Yunan dostluunu mstesna bir surette tebarz ettirdiler. Bu vaka, Trk-Yunan dostluu hakknda Trkiye zimamdarannn gstermekte olduu samimiyete bir delildir. Yunan ricali tarafndan her vesileden istifade edilerek gsterilen samimiyete bir cevap tekil eylemektedir Proia, Avrupa barn glendirmeyi amalayan Cenevre grmelerine her iki lkenin katlmalarn doal bulduunu Tabii hudutlar iinde sulhu takviye etmi olanlar, Avrupa sulhunun muhafzlar olarak kendilerini gstermekte tamamen hakldrlar ifadesiyle belirtiyordu. Yar resmi Hestia Gazetesinin deerlendirmeleri de ayn paraleldeydi: smet Paa Trk-Yunan mnasebatnda hakiki bir inklap fiilen tahakkuk etmitir demekle mbalaa etmi deildir. Asrlarca hakim olarak yaam olan iki milletin zihniyet ve hissiyatndaki bu inklap tarihte tek bir defa olarak gsterilebilir. Maziye kati olarak bir rt eken bu iki millet birbirini ok iyi anlamlar ve kendilerine ok mesut ve emin bir an temin eden ve tamamen birbirinin ayn bulunan menfaatlerini grmlerdir. Dier muhalefet gazetelerine gelince, bunlar her ne olursa olsun muhalefet etmek hususundaki alkanlklarna ramen bu meseleyi konu etmektedirler. Kamuoyu ise iki millet arasndaki bu hakiki itirak ve dostluk tezahratn istisnasz byk bir tevecch ve sevgiyle karlamaktadr.40 Yunan Babakan Venizelos 1931 yl yaznda Newyorkta yaynlanmakta olan Atlantis Gazetesi muhabirine verdii mlakatta esas olarak Trkiyeyle olan ilikiler konusuna yer vermiti. Muhabirin Trkiye ile yaplan ikamet mukavelenamesine birka bin mbadilin yurtlarna dnebilmelerine salayabilecek maddeler konamazmyd sorusunu yle cevaplamt: Bu hususta pek akll ve ileriyi grr bir siyaset adam olan Trkiye Hariciye Vekili Tevfik Rt Beyefendinin Cenevredeki beyanatn okumanz tavsiye ederim. Buna benzer bir suale kar demiti ki: Bu meseleler matbuatn mdahalesi olmadan halletmek lazmdr. stanbul Rum Patriklii nvan bu yolda kolaylkla halledilmedi mi? Venizelos yle devam etmiti: Ben bu beyanata bir ey ilave etmek istemem. ki tarafta da hsnniyet vardr. Ve hsnniyet olan her ite anlamak kolaydr. Fakat halli iin mnasip zaman gelmeyen meseleleri vaktinden evvel ortaya atmamalyz. Yine muhabirin Ankara mukaveleleri Trkiye ile Yunanistann sulhperverlikleri teminat esasna mstenittir. Fakat acaba nc bir devlet sulhu ihlal ederse Trkiye bitarafln muhafaza edecek midir? sorusuna karlk u cevab verdi: Byle bir ey dnmyorum. Fakat dnyada bir muharebe zuhur ettii ve Trkiyenin de bu harbe kart farzedilse bile Yunanistana hcum etmeyeceini mit ederim. Byle bir hcuma sebep yoktur. Bugn Trkiyenin banda bulunanlar eminim ki candan, yrekten Trk-Yunan

1184

dostluuna taraftardrlar ve iki millet arasndaki samimiyetin artmasn arzu ederler. ki memleketin mterek menfaatleri de bunu istilzam ediyor. Bugnk gnde Trkiye ve Yunanistan Avrupann en sulhperver iki memleketidir.41 Venizelos 23 Austos 1931de Avrupadan dn gzergah zerindeki stanbula uram ve bu vesileyle siyasi temaslarda da bulunmutu. Venizelosu tayan vapur 13:45de Bykdereye gelmi, kendisini Vali Muhittin Bey (stnda) ve Yunan elisi karlamlard. Venizelos buradan Yenikydeki Yunan eliliine geti.42 Biri Dolmabahede, dieri Yunan eliliinde olmak zere smet Paa ve Tevfik Rt Beyle Venizelos arasnda iki grme gerekletirildi. Her iki lke babakanlar bu vesileyle Trkiye ve Yunanistan arasnda mevcut olan dostluun mtemadiyen tezahr eden inkiaf ve bu dostluk ve samimiyetin takviye ve tezyidi iki millet, menafiine tevafuk etmekte olduunu memnuniyetle gzlediklerini belirtmilerdi.43 Ayn gnlerde smet Paann Venizelosun bir yl nceki ziyaretini iade etmek zere Yunanistan ziyaretini gerekletirmesi gndemdeydi. Bu vesileyle Macaristan da ziyaret edecekti. smet Paa Eyll 1931 sonunda Atinaya hareket etmek zere Ankaradan ayrlrken yapt aklamada, Atinada Trk ve Yunan milletleri arasnda hallolunmam bir dava kalmadn, uzun sren mcadelelerin tamamen son bulmasna dayanan bir iyi komuluun yaratldn vurgulayacan sylemiti. 44 smet Paa ve Tevfik Rt Bey 1 Ekimde Ege Vapuru ile stanbuldan hareket etmilerdi. Venizelos bu ziyaretin ardndan Ankaraya giden Yunan gazetecilerine Trkiye Cumhurbakannn gstermi olduu yakn ilgiden duyduu memnuniyeti ifade iin basna verdii demete unlar sylemiti: Byle bir hsn kabulden emindim. Mustafa Kemal kudretli bir ihataya malik devlet adamdr. Ve iki milletin hakiki menfaatlerini grmektedir. Mustafa Kemalin nfuz- nazarn btn cihan takdir etmitir. Daha geenlerde kinci Balkan Konferansnda syledii nutukta Gazi Hazretleri Balkan milletlerinin aralarndaki ayrlklara son vermelerindeki ortak kar gstermek iin Balkan milletlerinin sk yaknlklarndan szetmitir.45 1932 ylnda Yunanistanda meydana gelen deprem felaketi her iki lkenin nde gelenleri arasnda karlkl scak telgraflarn ekilmesine vesile oldu. Gazi M. Kemal imzasyla Yunan Cumhurbakan Aleksandr Zaimise ekilen Zelzelenin Yunanistanda tevlit ettii felaket haberini byk bir teessrle aldm. Yunan milletinin urad zayiattan dolay taziyetlerimi ve bu etin imtihanda Yunan milletine kar duyduum derin samimiyeti zatlilerine arzederim telgrafna, Aleksandr Zaimis imzasyla ekilen cevabi telgraf yleydi: Zelzele felaketinin bizde uyandrd acya ltfen vaki olan itiraklerinden dolay fevkalade mtehassisim. Yunan milletinin de tamamen itirak etmekte olduu ok samimi teekkrlerimin kabuln zatalilerinden rica ederim.46 Yine Babakanlar arasnda ekilen telgraf metinleri yleydi: Memleket ierilerinde yapmakta olduum seyahat esnasnda ok elim neticeler tevlit eden zelzele yznden dost Yunan milletinin urad ac felaketi byk yeisle haber alyorum. Derin ve dostane hissiyatm zatalilerine ok samimi taziyetlerimle birlikte arz ederim. smet.

1185

Mthi zelzele felaketi dolaysyla taraf ailelerinden sarfolunan samimi szler beni ok mtehassis etti. Bu derece elim bir akbetin kurbanlar hakknda ltfen izhar olunan hissiyatn bence hususi bir kymeti vardr. Derin minnettar ve dostluk hislerime itimat buyurulmasn zatalilerinden rica ederim. Venizelos. Ayn yl Trkiye Cumhurbakanna Cumhuriyet Bayram munasebetiyle kutlama telgraf ekenler arasnda Atinadaki Trk-Yunan Cemiyeti bakan da bulunuyordu.47 Dier taraftan 1932 ylnda Avrupann genel durumu pek iyi grnmyordu. Bilindii gibi Gazi Mustafa Kemal 27 Eyll 1932de Dolmabahe saraynda A.B.D. Genel Kurmay Bakan General Mac Arthurla yapt grmede yaklamakta olan genel bir savaa ilikin kehanet derecesinde ngrlerde bulunmutu. Avrupann bir paras olarak Balkanlarn durumu da farkl deildi. Bu balamda Yunanistanda seim mcadelesinin sonularna gre bir hkmet kurmann glkleri yznden i durum kark bir grnm arzediyordu. Mali ve ekonomik glkler de memnuniyetsizliklere, dzensizlie, gvensizlie yol ayordu. Sonuta Yunanistanda kralc bir politikac olan P. Tsaldaris (oldaris) bir koalisyon hkmeti kurdu. Yunan elisi Polihronyadis Tevfik Rt Beyi ziyaret ederek yeni Yunan hkmetinin kurulmas vesilesiyle, hkmetinin Trk-Yunan dostluuna apayr bir nem vermesinden eski hkmetin izdii dostluk siyasetinden hibir ekilde sapmayacan, zaten bu siyasetin bir partiye mahsus olmayp btn Yunan milletinin bir siyaseti olduunu, yeni hkmetin bu dostluk ve ibirliinin daha da glenmesi, gnden gne genilemesi iin hibir abay esirgemeyeceini bildirdi. Tevfik Rt Bey Yunan elisine hkmeti adna yapt aklamadan dolay teekkr etmi, Trk hkmetinin de yeni Yunan hkmetinin sk bir dostluk siyaseti izleyeceinden emin olduunu, aradaki dostluun sadece iki milletin karlarnn ortaklndan doan milli bir anlamaya dayandn ifade etmiti.48 Sonu olarak ele aldmz dnemdeki Trkiye-Yunan ilikilerinin gnmz Trk-Yunan ilikileri asndan vermi olduu mesajlar ok ak ve zengindir. Grld gibi gnmzde Trkiyenin Yunanistan iin bir tehdit ve tehlike oluturduu iddias gemite de ileri srlm, ancak iddiann sahipleri daha sonra bunun bir hata olduunu kabul etmilerdir. Yine iki lke arasnda zmsz sorunlarn gelecekte dourabilecei tehlikeli sonular, iki taraf arasnda yllarca sren bir diyaloun olumlu bir sonuca vardrlmasyla nlenmitir. Bu sonu gnmzdeki mevcut sorunlar zmsz brakmann akln yolu olmadn gstermektedir. Yine genliinden beri Megali dea peinde komu, modern Yunan tarihinin en nl politikacs Venizelos, Yunanistann bu politikay terkettiini, bu yzden Ege Denizi zerinde egemenlik kurma iddiasndan vazgetiini sylemitir. Gnmz Yunan politikaclarndan Venizelosun gsterdii bu saduyu ve basireti gstermelerini beklemek bara inanan herkesin hakkdr. Trkiye bu gn de gemite olduu gibi Atatrkn bar yolundan gitmekte, kukusuz Yunanistandan kendisine uzatlacak Venizelosun bilin ve olgunluundaki bir eli tutmaya hazr bulunmaktadr. 1 skeede 29 Austos 1923de 10 Trk idam, 28 Trk onar yl krek cezalarna

arptrlm, kylerde yama ve imha hareketleri gerekletirilmiti (bkz. Trkiye Byk Millet Meclisi

1186

Zabt Ceridesi, c. II, 2. devre, s. 39, 143. ). Ayrca skeede Trklere zulm yapldna ve Bat Trakyada Trklerin boazlandklarna dair bkz. Trkiye Byk Millet Meclisi Zbt Ceridesi, C. V, 2. devre, s. 236-237, C. XI, 2. devre, s. 128. 2 Midilli, Sakz, zellikle Sisamn korsanlk ve ekiyalk merkezi olduklarna, Marmaris,

Ske, Kuadas yrelerinde birok Trk ehit ettiklerine, sahil halknn i blgelere ge baladklarna dair bkz. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, C. V, 2. devre, s. 284, 412-413, 738. 3 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarih, Ankara, 1983, s. 325. komisyon ve almalar

hakknda bkz. Feridun Cemal Ergin, Dilerinde 34 Yl, C. I, 2. bask, Ankara 1987, s. 13. Cahide Zengin, Trkiye ve Yunanistan Devletleri Arasnda Mbadele Meselesi ve Kamuoyu (1918-1930) baslmam doktora tezi, stanbul niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, stanbul 1998, s. 111 vd. 4 5 Cahide Zengin, a.g.t., s. 201. vd. Trkiye, Lozan sonrasnda stanbulda artk bir Rum Patrikhanesi deil, bir Rum

Bapapazl olduu grndeydi (Bu konuda 20 Aralk 1923te TBMMne Patriklerin imtiyazlarnn kaldrlmasyla, kendilerine Barahip unvan verilmesine dair bir nerge de verilmiti Bkz. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, C. IV, 2. devre, s. 333. 1931 ylnda stanbul Belediyesinin at bir zarar ziyan davas mnasebetiyle I. Hukuk Mahkemesi celp varakasn Rum Bapapazlna hitaben yazmt. Buna karlk evrak gtren mbaire Trkiyede bir Rum Bapapazlnn olmad sylenmiti. Celp Varakas, arkasna Bapapazlk yoktur. Rum Patrikhanesi vardr notu dlmek, altna Trkiye Rum Patrikhanesi mhr baslmak suretiyle iade edilmiti. Bunun zerine stanbul Vilayeti savcln Trkiyede Rum Bapapazl m, yoksa Rum Patrikhanesi mi bulunduu sorusuna, Bapapazln bulunduu cevabn vermiti. Mahkeme bu cevap karsnda Rum Bapapazlna hitaben ikinci bir celp varakas hazrlam (bkz. Cumhuriyet Gazetesi, 24 ubat 1931, 2443), fakat birincisinde olduu gibi kabul edilmemesi zerine bir tutanak tutularak Bapapazlkta braklmt. stanbul Vilayetinden duruma ilikin u aklama yaplmt: Cumhuriyetin ilanyla beraber hkmet ileri ile din ileri de yek dierinden ayrlmtr. Bu suretle Fener messesat ruhaniyesinin de hkmetin kabul ettii bu esasa riayeten ecnebi memleketlerdeki ehas zerine velev dini dahi olsa hibir alakas kalmamas lazmdr. Bu sebebe mebnidir ki hkmet patrikhane nam ile herhangi bir teekkl tanmyor ve Fener Bapapazlnn vaziyetini Trkiyede Ortodoks Hristiyanlarn bir ruhani reisi olarak biliyor, bkz. Cumhuriyet, 25 ubat 1931, 2444. Yine ayn konuda Bapapazlktan gnderilecek evrakn Fener Patrikhanesi ibaresini tamas halinde kabul edilmemesi kararlatrlmt, bkz. Cumhuriyet, 27 ubat 1931, 2446. 6 7 Adnan Sofuolu, Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, stanbul 1996, s. 210. Metni iin bkz. Dstur, 3. tertip, c. VIII, Ankara 1946, s. 129.

1187

8 9

arkkarip Umuru Hakknda Lozan Konferans, Birinci Takm, c. I, stanbul 1924, s. 24. Venizelosun Maysta Ankaraya gideceine ilikin Anadolu Ajansnn Havas Ajansna

atfen verdii Atina kaynakl haber iin bkz. Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 11 ubat 1930, 3086. 10 11 3088. 12 Trkiye Lozanda ayrca Semadirek adasnn da kendisine verilmesini, Limni, Midilli, Hakimiyet-i Milliye, 12 ubat 1930, 3087. Anadolu Ajansnn Atina kaynakl haberi iin bkz. Hakimiyet-i Milliye, 13 ubat 1930,

Sakz, Sisam ve Nikarya adalarnn silahsz ve bamsz bir siyasi varla sahip olmalarn istemi (bkz. arkkarip Umuru Hakknda Lozan Konferans, Birinci Takm, c. I, s. 107), ancak zm Venizelosun syledii ekilde gereklemiti. 13. 14 15 16 17 18 19 20 Hakimiyet-i Milliye, 23 ubat 1930, 3098. Hakimiyet-i Milliye, 26 ubat 1930, 3101. Hakimiyet-i Milliye, 16 ubat 1930, 3091. Hakimiyet-i Milliye, 17 ubat 1930, 3092. Hakimiyet-i Milliye, 1 Mart 1930, 3104. Hakimiyet-i Milliye, 6 Mart 1930, 3106. Hakimiyet-i Milliye, 11 Mart 1930, 3110. 17 Haziran 1930da onaylanan szleme metni iin bkz. Dstur, 3. tertip, c. XI, Ankara

1930, s. 1939. 21 22 23 24 25 26 27 Hakimiyet-i Milliye, 13 Haziran 1930, 3202. Ayn sSay. Hakimiyet-i Milliye, 18 Haziran 1930, 3207. Hakimiyet-i Milliye, 24 Haziran 1930, 3213. Hakimiyet-i Milliye, 1 Temmuz 1930, 3220. Hakimiyet-i Milliye, 7 Temmuz 1920, 3226. Cumhuriyet, 15 Ekim 1930, 2314.

1188

28 29 30 31 32 33 34

Hakimiyet-i Milliye, 15 Ekim 1930, 3306. Cumhuriyet, 16 Ekim 1930, 2315. Cumhuriyet, 27 Ekim 1930, 2326. Hakimiyet-i Milliye, 28 Ekim 1930, 3339. Cumhuriyet Gazetesi, 29 Ekim 1930, 2328. Hakimiyet-i Milliye, 31 Ekim 1930, 3341. T. B. M. Mde 12 ubat 1931de onaylanan metin iin bkz. Dstur, 3. tertip, c. XII, Ankara

1931, s. 73-85. 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 T. B. M. Mde 5 Mart 1931de onaylanan metin iin bkz. Dstur, 3. tertip, c. XII, s. 114-173. Hakimiyet-i Milliye, 1 Kasm 1930, 3342. Hakimiyet-i Milliye, 3 Kasm 1930, 3444. Hakimiyet-i Milliye, 23 Kasm 1930, 3463. Hakimiyet-i Milliye, 5 Kasm 1930, 3446. Hakimiyet-i Milliye, 20 Mays 1931, 3534. Hakimiyet-i Milliye, 2 Austos 1931, 3608. Hakimiyet-i Milliye, 23 Austos 1931, 3630. Hakimiyet-i Milliye, 24 Austos 1931, 3631. Hakimiyet-i Milliye, 1 Ekim 1931, 3669. Hakimiyet-i Milliye, 31 Ekim 1931, 3698. Atatrk, 25 Ekim 1931de II. Balkan Konferans

sebebiyle T. B. M. Mnin son oturumunda Franszca verdii sylevinde: Balkan milletlerinin yzyllar kapsayan ortak bir tarihlerinin olduunu, siyasi ve sosyal grntleri her ne olursa olsun Orta Asyadan gelmi ayn kandan, yakn soylardan ortak atalara sahip olduklarnn unutulmamas gerektiini vurgulamt. Bkz., Atatrkn Sylev ve Demeleri, c. II, 4. bask, Ankara 1989, s. 305. 46 47 Milliyet, 3 Ekim 1932, 2388. Milliyet, 3 Kasm 1932, 2418.

48

Milliyet, 11 Kasm 1932, 2426. 1189

Atatrk Dneminde Trkiye-Romanya likileri / Prof. Dr. Nicolae Ciachir [s.654-660]

Vallaha niversitesi, Targovste / Romanya Fevkalade yeteneklere sahip bir general, byk bir diplomat ve cesur bir lke kurucu olan Mustafa Kemal Atatrk evrensel tarih sahnesine, byk Romanyal tarihi Nicolae Iorgann belirttii gibi sadece zamanmzn deil gelmi gemi btn tarihin, insanlara nderlik eden en byk liderlerinden biri1 olarak kt. Onun gl kiilii ve karakteri; kitaplarn, almalarn ve monografilerini ona adayan birok tarihiyi cezbetti. Romanyal tarihiler de Atatrke adanan drt kitap yaynladlar. Trk liderinin ismini tayan ilki, 1935 senesinde Clujda Dragos Gheorghe imzasyla yaynland. Atatrk, modern Trkiyenin kurucusu balyla yaynlanan sonuncusu ise, tannm aratrmac Mustafa Ali Ekreme aittir. 1881 senesinde, Selanikte kk bir gmrk alannn ocuu olarak dnyaya gelen Mustafa Kemal, askeri kariyeri benimsedi ve 1905 senesinin Aralk aynda Genelkurmay bnyesinde yzba oldu.2 Toplumu ileri gtren unsurlarn zayflna zm bulma urandaki zellikle Gen Trkler organizasyonunda bir araya gelen gen subaylar ve entelekteller, Osmanl mparatorluunun demokratik temeller zerinde yenilenmesini amalyorlard. Mustafa Kemal Atatrk de, bu, devletin yenilenmesi amal akmla btnleti. Dier arkadalaryla birlikte o, 1906 ylnda amda Vatan ve Hrriyet isimli gizli bir tekilat kurdu. Ayn zamanda, kendi doum yeri olan Selanik blgesinde balayan, 1908 tarihli Trk devriminde de rol oynad.3 Vasflarndan dolay, ordu hiyerarisi iinde dereceler kazanarak, saysz askeri hareketin iinde yer ald. anakkale seferinin sonucu olarak, generallik rtbesine ykseltildiinde sadece 35 yandayd. Gnden gne Trklerin lideri olarak ykselen Atatrk, ciddilii ve inatl ile Avrupay hayrete drd ve bu durum, kendisini sayl ada efsanelerden birisi haline getirerek, lkesini bamsz klmasna ve sonradan da modernletirmesine yardm etti. 1912 senesinde, Kuzey Afrikada, talyaya kar giriilen mcadeleye katldktan sonra, stanbula dnnde Romanyada konaklad. 1913 ylnn sonunda, Romanyaya birok seyahatler yapmasna imkan tanyan Sofyada askeri ataelik grevine, atand.

1190

Osmanl mparatorluu Birinci Dnya Savana ttifak- Msellese devletleri tarafnda katld ve savan sonucu olarak Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluu ile ayn kaderi paylat. 30 Ekimde imzalanan mtarekeye dayanarak; ngiliz, Fransz ve talyan birlikleri lkenin temel merkezlerini zaptedip, dahas Yunanllarn zmir blgesini zalimane igaline gz yumdu. Sonrasnda, askeri ve siyasal yeteneini insanst abalarla gzler nne seren Mustafa Kemal, sadece kamuoyu nnde deil, ayn zamanda Avrupa siyasal merkezlerinde de kendisini zorla kabul ettirmeyi baard. Erzurum Kongresi (Austos 1919), Sivas Kongresi (Eyll 1919) ve Anadoludan Rumeliye Kuvay- Milliye bakanlklar yapan Kemal Atatrk, 1920 Martnda Byk Millet Meclisini Ankarada toplamay, tilaf glerinin stanbulu diledikleri gibi idare etmelerinin sonucu olarak, grev edindi. Sonrasnda Byk Millet Meclisi sfatyla Ulusal Orduyu organize etmeye balad ve askeri yardm almay umduu Sovyetlerle ilikiler kurdu. Sevr Antlamasnn imzalanmas (1920), btn Trk ulusunda bir protesto dalgasnn domasna neden oldu. nk bu antlamann insafsz artlar, devletin bakenti stanbulu ve Sultanlk ile Halifeliin Merkezini, uluslararas hakimiyetin glgesi altna sokmakta ve lke, Anadolu ierisindeki kk bir alana hapsedilmekteydi. stanbul hkmeti antlamay imzalamasna ramen, Byk Millet Meclisi onun geerliliini reddetti. Bununla birlikte, Mustafa Kemal Atatrk, 16 Mart 1921 tarihinde, Sovyetlerle btn eski davalar rafa kaldran bir ibirlii antlamas imzalayarak byk bir diplomatik baar kazand. Romanyal Diplomat Filality de Dileri Bakanna sunduu raporda, 15 Ocak 1921 tarihinde Kemal Atatrkn Sovyetlerle giriilen samimi ilikileri, ki bu ilikiler hemen ertesi ay imzalanan Moskova Antlamasnn kaplarn amtr, koruma ve glendirmeye ynelik kapasitesini, gzler nne sermektedir.4 Ayn Romanyal diplomat, 6 Ocak 1922de Ankarada Ukrayna ile imzalanan ve hem Kemalist Trkiyenin bu Sovyet Cumhuriyetinin bamszln tanmasn hem de Mustafa Kemalin oynad temel rol ortaya koyan antlamaya da hakemlik etti. 5 22 Ekim 1921de stanbulda bulunan bir Romen memurun salad bilgilere gre, kendine has yeteneklerle donanm bir diplomat olan Mustafa Kemal Atatrk, ayn zamanda, ngiliz-Fransz ittifaknda atlak oluturmay baararak Paris ile Kilikya hususunda bir muvafakate imza att.6 Anlama, 20 Ekim 1921 tarihinde, Fransz tarafndan Franklin Bouillon ve Ankaradan Byk Millet Meclisi D likiler Bakan Yusuf Kemal Bey nezaretinde Ankarada imzaland.7 Bu muvafakat, ngiliz muhalefetine ve Ermeni, Ermeni-Katolik ve ErmeniProtestan olmak zere Patriklik tarafndan yneltilen protestolara ramen mmkn klnabildi. 8 Muvafakati ve onun Fransadaki yanklarn gz nne alarak Paristeki Romen Temsilcilii, 28 Aralk 1921 tarihli raporunda, Mustafa Kemal Atatrkn politik manevralarnn uzants olarak, Byk Trkiye idealini aka hayata geirmeye devam ettii deerlendirmesini yapmaktadr.9 Bir sre sonra, 23 Ocak 1924te Trkiyedeki Romen Temsilcilii Romanya Dileri Bakan I. G. Ducaya sunduu raporda, Romanya Dileri Bakan, Trk-Fransz ilikilerinin tarihi zerinde durur ve bunlarn Mustafa Kemal Atatrkn hnerleri sayesinde, Antakya ve skenderun vilayetlerindeki durum zmlendii takdirde, fevkalade olabileceine iaret eder.10

1191

Bu zaman esnasnda, Mustafa Kemal Atatrkn kiisel idaresinde, Sakarya Muharebesi patlak verir. Bu muharebe, Trk ulusu iin can alc bir dnm noktas tekil eder ve Mustafa Kemal tarafndan dnya tarihinde ender grlen bir byklk sayfas11 olarak tanmlanr. Byk Millet Meclisi, kendisine, Eyll 1921deki fevkalade liderlii dolaysyla, gazi unvann ve mareallik rtbesini verir. stanbulda bulunan Romen grevlinin 20 Kasm tarihli raporunda, Mustafa Kemal Atatrkn artan prestiji ile Millet Meclisinin tatbikatlarna ilikin detaylar verilir 12 ve ayn zamanda Sultann Kemalist hareketten duyduu korku aa vurulur.13 Bir sene sonra stanbuldaki Romen vekil, Dileri Bakan I. G. Ducaya sunduu 3 Kasm 1922 tarihli raporda, Millet Meclisinin oy birlii ile Saltanat kaldrmay benimsediini belirtmekte ve bundan sonra 2 Kasm gnnn ulusal bayram ilan edildii bilgisini sunmaktayd. 14 20 Kasm tarihli raporunda ise bu grevli, ayn zamanda, son sultann ngiliz yardm ile kana tanklk eder. 15 Btn bunlara ramen, 20 Kasm 1922 tarihli geici Dileri Bakan E. G. Marzescuya yazlan rapor hayli enteresan bir ierik ihtiva eder, nk burada Romen vekil, Millet Meclisi Bakan sfatyla Mustafa Kemal Atatrkn, yeni Halife Abdlmecit Efendiye kendisini tebrik etmek iin bir telgraf gnderdiine iaret etmektedir.16 Romen Dileri Bakan, Trkiyedeki durumu ve olaylarn geliim eklini ok yakndan takip ediyordu. Basnn ve Romen kamuoyunun bu byk liderin kiiliine hayran olduklarnn belirtilmesi gerekir. Hemen hemen her gn Mustafa Kemal Atatrk hakknda birok hikaye Romen gazetelerinde yer bulmaktayd. Bununla birlikte Mustafa Kemal Paa. Bir diktatr figr. kt noktadan, vard yere isimli bildirinin de yer ald Lozan Bar Konferansnn alndan iki gn sonrasna, yani 22 Kasm 1922 tarihine, denk gelen stanbuldaki Romen vekilin raporunu da burada anmalyz. Trk liderinin olduka ilgin tasvirleriyle birlikte Romen diplomat, gazinin Trk basnndan kesilmi pek ok resmini bu rapora eklemiti.17 Trkiye snrsz bir hrsla, arzuyla ve kendini adayarak Sevr Antlamasnn, ne Yunanllar ne de ngilizler tarafndan zorla kabul ettirilemeyeceini ispat ederek sava galibi olan tilaf Devletlerinin ngrd sistemde atlak yaratmay baarabilen ilk lke oldu. Romanya Dileri Bakannn belirttii gibi Romanya, zellikle ticaretinin %80ini su kanalyla yaptndan, Lozan Bar grmelerinin geliimini byk bir ilgiyle takip etmekteydi. nk Romanya iin, Boazlardan serbest gei ilkesi ana ncelie sahipti. Buna paralel olarak, Romen diplomasisi, Lozandaki Trk delegasyonunun, Mustafa Kemalin sk sk stnde durduu dibi, Boazlar boyunca snrlandrlmam ticari zgrlk ilkesine sayg gstereceini ummaktayd.18 Tartmalar, 4 ubat 1923 tarihinde kesintiye uramasna ramen, Romen siyaseti Vintila Bratianu, Mustafa Kemal ve hkmeti Boazlar problemini olumlu bir biimde zecektir19 beklentisini dile getirmekteydi. 4 ubatta tartmalar kesilmeden nce stanbuldaki Romen diplomat, Boazlar sorununa ilikin farkl fikirler nda, Trk-Rus ilikilerinin tatmin edici olmaktan ok uzak olduunu belirtiyordu.20 Romen Dileri Bakanl, 5 Ocak 1923 tarihinde Mustafa Kemal Atatrkn Le Journal isimli Fransz gazetesine verdii Millet Meclisi tarafndan ynetilen yeni Trkiye artk Osmanl

1192

mparatorluu deildir. Yeni Trkiye, kymetinden ve gcnden tatmindir demeci hakknda bilgilendirildi.21 Artk herkes iin Mustafa Kemalin Misak- Milliden herhangi bir taviz vermeyecei akt.22 Konferans tartmalar durdurulmadan evvel Ocak aynda, Lozandaki Romen Heyeti, Mustafa Kemal Atatrkn grmeleri terk edemeyecei nk askeri operasyonun devam iin yeterli paraya sahip olmad haberini, Romanya Dileri bakanna iletmiti.23 Zaten grmeler, ngiliz delegasyonunun konferanstan ekilmesine ramen, 24 Nisan 1923 tarihinde yeniden balad ve antlamann son hali 24 Temmuz 1923de imzaland. Genel kan yeni Milli Trkiye iin Kemalistler tarafndan tam bir zgrlk kazanld24 eklindeydi. Lozanda kazanlan baary ikinci bir zafer, Cumhuriyetin ilan ve Mustafa Kemal Atatrkn Cumhurbakan, Lozan kahraman smet Paann ise Babakan seilmesi takip edecekti. Romanya basn bu haberlere geni yer verdi ve ayn zamanda ilk Trk cumhurbakannn resimlerini yaynlad. Bu mnasebet ile Universul gazetesi yeni hkmeti ve onun cesur bakan sayesinde Trkiye, bar ierisinde kalacak ve dnyadaki mevcut konumunu hak ettiini ispat edecek25 fikrine yer verdi. Bu vesile ile Romanya Temsilcilii, 30 Ekim 1923 tarihinde Mustafa Kemalin kendi tasarrufu altnda hazrlanan konumasn gnderdi. Egemenliin kaytsz artsz ulusa ait olduu gereine ramen, raporda Mustafa Kemalin babakan dahi kendisinin belirlediine dolaysyla geni idari glere sahip olduuna yer verilmekteydi.26 Ertesi gn, Bkreteki Trk Temsilcilii, Romanya Dileri bakanna, Mustafa Kemal Atatrkn Cumhuriyetin Cumhurbakan olarak seildiini duyurdu.27 Sonraki ay, stanbuldaki Romanya Temsilcilii, Trk evrelerin, ngiltere ve Fransann bundan sonra Suriye ve Filistine ilikin gl bir ortak politika yrtecekleri gereinden duyduklar kayglar, aktard.28 Bu durum, Orta Dounun iki byk gc arasndaki rekabete gvenen yeni lideri de kayglandrmaktayd. Bununla birlikte, Romen diplomatlar 1924 senesinde, Mussolininin yaylmac arzularna ilikin Atatrkn duyduu korkulara iaret ediyorlard.29 Elbette, Mustafa Kemalin eer bir millet benim insanlarm tutsaklatrmay arzularsa, ben o milletin, bundan vazgeene kadar, en korku veren dman olurum. Biz sadece, herkesle dosta ilikiler ierisinde olmak istiyoruz. Trkler btn medeni milletlerin dostudur30 szleri bir rastlant deildi. stanbuldaki Romanya Temsilcilii, 25 Haziran 1925 tarihli raporda, gazinin ve onun generallerinin, dier Anadolu vekilleri ile birlikte, rnek oluturma balamnda, fesi astragan apka ile deitirdiini duyurdu. Rapor, ayn zamanda, benzeri deiikliklerin, fesin apka ve kasket ile yer deitirdii askeriyede de meydana geldii bilgisini iermekteydi. Bu kyafet deiiklikleri ile Trk liderleri, lkelerinin modern devletlere yakn olduu bir modeli canlandrma arzusundaydlar.31 Ayn rapor belirtmektedir ki Mustafa Kemal yeni bir vaziyette, herkese iftlik satn alma ve zirai sektre yatrm yapma hususlarnda rnek tekil eden centilmen ifti grnmnde ortaya kmaya balad. uras sz gtrmez ki Mustafa Kemal Atatrk, her ne kadar zaman alacak olsa da, kendini emsal klarak ulusunu adalatrma ura ierisindeydi.32

1193

Romanya Temsilcilii tarafndan gnderilen 8 Temmuz 1925 tarihli rapor, Mustafa Kemalin yakn nezaretindeki, deniz kuvvetlerini glendirmeye ynelik Trk planlarna, gndermeler yapmaktadr. Bu durum, Romen diplomat Filalitynin iaret ettii gibi, Trkiye zerine, Times gazetesinde, olduka keskin bir makale yaynlayan ngilizleri kayglandrmt. 33 stanbuldaki Romanya Temsilcilii, 3 Kasm 1925 tarihinde, Mustafa Kemalin Millet Meclisinin alnda yapt konuma ve giydii kusursuz takm elbise zerine yorum yapar. Rapor, Mustafa Kemalin, Millet Meclisinin kuruluundan bu yana geen yedi seneye damgasn vurmu olan can alc olaylara yeniden deindiini belirtir. Atatrk bu konumasnda, zgrlk hareketinin birka sadk insann yardmyla balad ama en sonunda birok vesileyle gstermi olduu gibi, btn Avrupa milletlerini kendisine sayg duymaya zorlayabileceini kantlam, bamsz bir devlet yaratmay34 baard zerinde durur. Raporun sonu blmnde, Mustafa Kemal baarlarndan gurur duyma hakkna sahiptir ve ulusun onu yeni Muhammed olarak deerlendirmesi gayet doal grnmektedir35 vurgusu yaplr. Romen diplomatn iaret ettii zere, Trkler tarafndan yrtlen d politikaya ilikin Mustafa Kemal, lkesinin uluslararas devletler ailesinin btnlemi bir paras ve anahtar unsuru olduu deerlendirmesini yapmaktadr.36 Bulgaristan, Yugoslavya ve Sovyetler ile yrtlen ilikiler karlkl gvene, ran ve Afganistan ile olanlar ise samimiyete dayalyd. Birleik Krallk ve Fransa ile kurulan ilikiler de hi durmakszn geliim ierisindeydi. Mustafa Kemalin konumasna ilikin raporlar konumann heyecanl alklara muhatap olduunu eklemek gereksiz 37 ibaresiyle son bulmaktadr. Romen Diplomat Filality tarafndan Romanya Dileri bakanna gnderilen ksa raporda, Ankara ve Belgrat arasndaki ilikiler aa vurulur ve Yugoslavyann Trkiye ile dostluk antlamas imzalamay arzu ettii belirtilir.38 Ayn zamanda, bu raporda, komnizme ynelik skntsna ramen Mustafa Kemalin Sovyetlerle iyi ilikilerini korumay ve ekonomik ticareti gelitirmeyi istedii vurgulanr.39 ki gn sonra teslim alnan bir dier raporda ise Romen diplomatlar Trkler yeni kanunlarna giderek daha fazla gven duymaktadr ve liderlerine olan gvenleri muazzamdr aklamasn yaparlar.40 Romanya Devlet Arivlerinden Kraliyet Evi Fonunda, Mustafa Kemal Atatrk tarafndan Kral II. Carola yazlm 1931 tarihli iki kiisel mektubun bulunduunu belirtmeliyiz. Mektuplar, Trke yazlm olup Cumhurbakanl mhrn tarlar. Bunlardan ilki, Trk Sefiri Sabri Beyin Bkreten geri arlmasna ilikinken41 ikincisi, Hamdullah Suphi Beyin Romanyadaki tam salahiyeti haiz olan fevkalade sefirlie atanmasn tescil amaldr.42 Mustafa Kemal, iki lke arasndaki kendisine gre itibarl dzeydeki iyi ilikiler zerine vurgular yapar.43 Ayrca, iki devlet arasndaki temaslar, Trkiyenin kapitlasyonlarn tamamen kaldrlmas mcadelesinde Romanyadan destek grd Lozan Konferansndan (1922-1923) beri belli bir dzeyde seyrediyordu.44

1194

Romen diplomatik raporlar, Trk liderinin aznlk problemlerini ele alma biimi hakknda vc kaynaklar gstermekte ve Yunanllarla ilikileri gelitirmeye ynelik daimi uralarn vurgulamaktadr. Buna paralel olarak Atinadaki Romanya Temsilciliinden Romen Diplomat A. Dumitrescu, 12 Eyll 1931 tarihli raporunda, stanbuldaki Ekmenik Patrikliinin resmi olarak tannmasnn, Yunan kamuoyuna byk bir coku getirdiini belirtmekteydi. Diplomat, bu durumu Mustafa Kemal ve hkmetinin, eski dmanlar ile ilikileri gelitirmeyi amaladnn yeni bir kant45 olarak deerlendirmektedir. Romanyal diplomatlar, yurt dnda yaayan Trk aznlklar ile ilgili olarak, Trkiye iin aznlklar, diplomatik mnakaa konusu deildir46 grndedirler. Ankaradaki Romanya Temsilciliinden Romanya Dileri Bakan Nicolae Titulescuya gnderilen 12 Ocak 1936 tarihli rapor, Trk hkmetinin Romanyadaki Mslman Trkleri tekrar vatanlarna geri dndrme almalaryla ilgili olarak ek bilgiler salar. 47 Bu amaca dnk olarak Romanyadaki Trk Temsilcilii, stanbul ve Ankaradan ilk, orta ve lise dengi okullara gnderilen hatr saylr miktarda gen renciyi her sene seip topluyordu.48 Mustafa Kemal, 1923 senesinden beri dier Balkan devletleri ile daha yakn ibirlii iin de arln koymaktayd. Bundan dolay o, gerekte, Balkanlarda dost olabilmemiz iin sadece birbirimize sayg duymaya ihtiyacmz var. Biz, komu lkelerle resmi ilikileri mmkn olan en ksa zamanda yenileyip iyiletirmeyi ve konsolosluklar ile elilikler amay samimiyetle arzu ediyoruz 49 beyannda bulunur. Mustafa Kemal Atatrk ve Romen Diplomat Nicolae Titulescu, Balkan devletleri arasnda bir ittifak oluumuna yol vermek iin gayretle alyorlard. Bu uurda Mustafa Kemal, 1931 ylnda Ankarada gerekletirilen ikinci Balkan Konferansnda yle konutu: Bugn Balkanlarda Arnavutluk, Bulgaristan, Yunanistan, Yugoslavya ve Trkiye olmak zere her biri bamsz nitelikte devletler mevcuttur. Osmanl mparatorluu ykntsnn direk sonucu olan Trkiye Cumhuriyeti dahil btn Balkan devletlerinin son yz sene ierisinde domu olduunu sylemek mmkndr. phesiz ki tm Balkan devletlerini yeniden birletirecek bir organizasyon oluumunu btn medeni insanlk memnuniyetle karlayacaktr.50 Ankaradan yazlan 28 Ekim 1931 tarihli raporda Romanya Temsilcilii, Trk otoriteleri btn konuklar memnun eden olaanst yeteneklerini bu vesileyle ispat etti ve Mustafa Kemal kuvvetli alklarla karlanan byk bir konuma yapt51 aklamasnda bulunur. Romanyann da Ciceo Pop vastasyla temsil edildii delegasyon, Mustafa Kemalin model iftliini ziyaret etmi ve Trk Cumhurbakan tarafndan verilen resepsiyonda hazr bulunmutu.52 Atinadaki Romanya Elisi Langa Rascanu, Selanikte gerekletirilen Balkan Konferans (4-11 Kasm 1933, drdnc konferans) tartmalarn takiben yazd raporunda, btn delegasyon Mustafa Kemalin doduu eve yerletirilen htra iltinin al treninde hazr bulunmutu. Bu trende Yunan delegasyonunun bakan Papanastasiu, Mustafa Kemal sadece dost bir milletin bakan deil, ayn zamanda milletini ve lkesini zgrletirmeyi baardktan sonra btn Balkan devletlerine nasl yaklamas gerektiini bilen ve bu anlamda uluslarmz arasndaki birliin en gayretli

1195

yol gstericisi haline gelen byk bir siyasal liderdir53 aklamasn yapt. Langa Rascanu rapora bir resim ve htra ilt zerinde de yer alan bir yaz ekledi. Bu ksa metin, Gazi Mustafa Kemal, Balkan ttifaknn ampiyonu ve Trk milletinin mceddidi burada yaad. Plakas, Cumhuriyetin 10. yldnm vesilesi ile buraya yerletirildi. Selanik. 29 Ekim 1933.54 ibaresinden oluuyordu. 9 ubat 1934 tarihinde Trk, Romen, Yugoslav ve Yunan Dileri bakanlar Atinada Balkan Antlamasn imzalad. Grld gibi iki Balkan devleti, Almanyann tesirindeki Bulgaristan ve talyadan etkilenen Arnavutluk bu ittifaka balanmay kabul etmemiti. Diplomatik raporlar aka gsterdi ki, Mustafa Kemal Atatrk Balkan Antlamasnn oluumunda nemli rol oynad ve antlamadan sonra Almanya ile talyann, imza atan drt devlet arasna nifak sokmasna izin vermeyen akll bir politika izledi. Ankaradaki Romanya temsilcilii, 3 Kasm tarihli raporunda, 1934 ylnn 30 Ekim-2 Kasm tarihleri arasnda Ankarada gerekletirilen Balkan Antlamasnn daimi konsey toplants vesilesiyle, konseyin Majesteleri Gazi Mustafa Kemal iin engin sayg ve hayranln dile getirdiini belirtti.55 Romen Konsolos V. Atanasiunun aa vurduu gibi Trkiyenin ekonomik durumunun ve Mustafa Kemal ile birlikte Trk liderlerinin baz problemleri zme amal tercihlerinin zerinde durmak nemlidir.56 Rapor 1912 ylnda Ulusal Osmanl borcunun yaklak 3 milyar 500 milyon altn frank olduunu belirtmekteydi. Yeni rejim bu bunaltan zorlu miras karlamak zorundayd. Romen Konsolos bu durumu adaletsizlik olarak deerlendirdi, nk dier ardl devletlerinin katlm olmakszn yeni domu Trkiye Cumhuriyeti, eski Osmanl mparatorluunun btn borlarn tek bana deme zorunluluunda braklmt. Lozan Konferansnda art koulduu zere Trkiye, 2 milyar 440 milyon altn frank civarnda bir mebla demekle ykmlyd. 57 Mustafa Kemal, srarlarnn bir sonucu olarak Pariste Trkiye lehinde sonulanan yeni bir anlama (22 Nisan 1933) imzalamay baard. Buna gre borlar, 107.500.000 Trk altn lirasndan 8.500.000 Trk altn lirasna drld ve bu mebla sadece 700.000 Trk altn liras yllk taksitlerine sabitlenerek elli seneye yayld.58 Romen Konsolos ayn zamanda sonu gelmeyen d borlar dneminin nihayete kavutuuna iaret eder. Yeni hkmetin greve gelmesiyle birlikte, 10 milyon Trk altn lirasna denk gelen tek bir bor yeknnn, Amerikan toplumundan uzun dnemde geri dndrlmek zere alnmas kontrata baland. Romen Konsolos ayn zamanda, Sovyetlerin de 8 milyon dolar deerinde, geri denmesi 22 seneye yaylan bir bor verdiinin altn izmektedir.59 Raporlar u ibare ile devam eder: Mustafa Kemal ve hkmeti yabanc sermayenin Trkiyede yatrm yapmasna dmanca bakmamaktadr. Fakat onlar tercihen lkenin ekonomik olarak yeniden inasna yerel sermayenin de katlmasn istemektedirler. Bu akllca politikann sonucu olarak, Trk hkmetinin Osmanl Kamu Borlar sorununu uygun bir biimde zmeyi baard phe gtrmez bir gerektir.60

1196

Nicolae Titulescunun herkese bilinen fikrine gre, Romanya ve Trkiye canl ve samimi bir dostluk yrtme niyeti ierisindedirler.61 Bu fikrin ieriinde, ad geen dostluk ilikisinin, sadece mevcut olan d politika konularn deil, ayn zamanda kltrel, ticari ve ekonomik ibirlii dzeylerini de kapsamas yatyordu. Titulescu, Ankaraya ziyareti vesilesiyle Benim fikrime gre; Trk milleti dier btn zelliklerinin yan sra, adet gz alc vasfa sahiptir. Bunlar; kuvvetli bir ulus duygusu, engin bir sadakat ve doutan gelen bir cmertliktir. Bence ayn nitelikleri Romen ulusunda da bulabilirsiniz62 aklamasn yapmt. Bir sre sonra, 1935 ylnda, Romanya Kral II. Carol, her iki ulus iin de nemli bir olay olarak nitelendirdii Mustafa Kemalin Cumhurbakanlna yeniden seilmesinden duyduu memnuniyeti dile getirdi. Kraln deklarasyonu bundan ibaret deildi. Onun ieriinde ayn zamanda Ben, Trkiye ve Romanyay umarm ki btnletirecek olan bu harika ilikiyi srdrme ve daha fazlasna dahi sahip olma dileinizi, tamamyla paylayorum63 ibaresi de mevcuttu. Trkiye ve Romanya arasndaki ilikinin olduka anlaml bir grnm, her iki lkenin de benzer yaklamlar sergiledii Haziran 1936 tarihindeki Montr Konferansnda ortaya kt. Bu konferans, 1923 ylnda Lozanda kararlatrlan Boazlar Anlamasnda deiiklik yaplmas teklifinde bulunan Mustafa Kemalin srarlar zerine topland.64 Romanya Dileri Bakan Nicolae Titulescu, Balkan Antlamasyla varlan dayanmay ifade etmek iin, bir dakikann gemesine dahi izin vermemeliyiz aklamasn yaparak, Lozandaki konularn Trkiyenin avantajna olacak biimde revizyona uratlmas ricasnda bulundu. Bakan ayn zamanda Boazlar Trkiyenin kalbidir ama Romanyann da akcieridir65 grn dile getirdi. Montr Antlamas, kk ve orta lekli devletlerin byk olanlarla ayn dzeyde ibirliine katld gerek bir gvenlik sistemi yaratmay baard ve bu vesileyle, Balkan Antlamas tam bir kabiliyete sahip olduunu gsterdi. Bu mnasebetle, Ankaradaki Romanya Temsilcilii, 31 Temmuz 1936 tarihinde Romanyann, iki devlet arasndaki dostluk ilikisini daha da fazla geniletmek iin konum alacak bir noktada olduunu, rapor etti. Mustafa Kemalin nerisi zerine smet nn u mesajn Bkree gnderilmesini istedi: Romanyaya minnettarz. Montr Antlamas, var olan ittifakmz zerinde olumlu etkiler yaratacaktr. Biz Romanyaya gveniyoruz ve sizi temin ederim ki siz de bize gvenebilirsiniz.66 Romen diplomatik kaynaklar ayrca Trkiye, ran, Irak ve Afganistan arasndaki Sadabat Paktnn (Temmuz 1937) imzalanmasnda, Mustafa Kemal Atatrkn rol zerinde durmakta ve bu Dou Asya merkezli antlamann dnyann bu blgesine istikrar ve bar getirmeyi amaladndan bahsetmektedir. Trk-Romen ilikilerine dair dier bir nemli olay, Kstencedeki Trk konsolosunun, Romen memurlara yapt ve memnuniyetle kabul edilen Trk Cumhuriyet Bayramna (29 Ekim 1937) katlma davetiydi. Bu tarihte kutlanan bayram da Trk Devletinin kurulmasnda Mustafa Kemalin oynad role tanklk etti.67 Bu iki lke arasndaki ilikiyi pekitirme amal olarak 23 Mays 1938 tarihinde

1197

deniz binbas Necati Ordeniz tarafndan kumanda edilen Trk kruvazr Hamidiye, Kstence Limanna vard. Gvertede 25 subay, 50 harp okulu talebesi, 35 okul subay ve 300 denizci mevcuttu. Kstence Belediyesinden alnan yardm sayesinde konuklar, ehri ziyaret etti ve onlara muhteem bir akam yemei sunuldu.68 Kruvazrn gvertesinde, kendisine tahsis edilen zel bir trenle sonradan Bkreten ayrlan, Trk Dileri Bakan Rt Arasn da bulunduunu belirtmek gerekir.69 Trk Babakan Celal Bayarn, Dileri Bakan Rt Aras ile birlikte, 1938 ylnn sonbaharnda iki lke arasndaki ilikiyi daha da yaknlatrma amacyla, Romanyay ziyaret etmeleri bekleniyordu. nk Cumhurbakan Atatrk, uluslararas olaylarn geliimi, giderek daha tehlikeli bir hal almakta ve bu durum bar fikrine daha ok sarlmamza ve ittifak i inde olduumuz devletlerle dostluumuzu korumamza neden olmaktadr 70 grndeydi. Fakat cumhurbakannn hastalndan dolay bu ziyaret ertelenmek zorunda kald. Romen Diplomat Telemaque Ankaradan yazd 25 Ekim 1938 tarihli raporda, Atatrkn kritik durumu atlatmay baardndan bahsetmekte ve babakan ile dier ileri gelen kimselerin, durum kontrol altna alnana kadar cumhurbakanlarna yakn olmak istediklerini belirtmekteydi. 71 Bu durumun herkese bilinen geliimi, ada Trk tarihinin en nemli ahsiyetinin 10 Kasm 1938 tarihinde hayata gzlerini yummasyla son buldu. Romanya Dileri bakan Ankaradaki Romen misyonu, cenazelere katlacak olan Romen delegasyonunun, Hava ve Deniz Kuvveleri Bakan general Paul Teodorescu, Ordu Ba Mfettii General I. Motas ve Ankarann itimat ettii Bakan Telemaqueden oluaca hususunda bilgi verdi. 72 Bununla birlikte Romanya Dileri Bakan N. Petrescu-Comnen, kr Saraoluna gnderdii telgrafta taziyelerini sundu ve son cumhurbakannn ada dnyann en byk kiiliklerinden biri73 olduunu belirtti. Ankaradaki Romanya temsilcilii, 14 Kasm 1938 tarihinde, smet nnnn Trkiye Cumhuriyetinin yeni cumhurbakan seildiini haber verdi ve Atatrkn siyasal ahsiyetlere ve Trk insanna telkin ettii hararetli vatanseverlik, halefinin seimini btn ulus tarafndan onaylanan kolay ve abuk bir karar haline getirdi ve son cumhurbakan tarafndan yaratlan somut messesenin onun lmnden sonra dahi baki kalacan ispat etti74 yorumunda bulundu. Ayn temsilcilik, 23 Kasm 1938 tarihli raporunda lkesine ve insanlarna duyduu akla Atatrk, nce vatann kurtaran ve sonra onu organize eden birisiydi75 grne yer verdi. Atatrkn lm, Romanya iin de byk bir kaypt. Bu kayp Universul isimli Romen gazetesinde, yle ifade edildi: Romanyann gvenilir mttefiki Atatrk, Trkiye Cumhuriyeti iin btn Romen kamuoyundan daimi bir dostluk duygusu kazand ve bu kamuoyu, dayanlmas zor bu skntl dnemde Trk insanna gerek hislerinden oluan dosta tesellisini gnderdi.76

1198

1 2 3 4

Nicolae Iorga, Oameni Care au Fost, Bkre, 1967, s. 327. Enver Ziya Karal, Atatrk, Ankara, 1963, s. 7. Mustafa Ali Mehmed, Istoria Turcilor, Bkre, 1976, s. 366. Dileri Bakanl Arivi (bunu takiben Arch. M. A. E. ksaltmas ile sunulacaktr), C. 82/2,

Fond 71/Trkiye, T-2, 1921, s. 3. 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Arch. M. A. E., C. 82/2, Fond 71/Trkiye, T-2, 1921, s. 4-22. Arch. M. A. E., C. 82/1, Fond 71/Trkiye, T-1, 1921, s. 1-3. Arch. M. A. E., C. 82/1, Fond 71/Trkiye, T-1, 1921, s. 10-17. Arch. M. A. E., C. 82/1, Fond 71/Trkiye, T-1, 1921, s. 22. Arch. M. A. E., C. 82/1, Fond 71/Trkiye, T-1, 1921, s. 29-31. Arch. M. A. E., C. 82/1, Fond 71/Trkiye, T-1, 1921, s. 34. Lord Kinross, Ataturk-the Founder of Modern Turkey, s. 217. Arch. M. A. E., C. 82/4, Fond 71/Trkiye, T-5, 1922, s. 3. Arch. M. A. E., C. 82/4, Fond 71/Trkiye, T-5, 1922, s. 5. Arch. M. A. E., C. 82/4, Fond 71/Trkiye, T-5, 1922, s. 7. Arch. M. A. E., C. 82/4, Fond 71/Trkiye, T-5, 1922, s. 19. Arch. M. A. E., C. 82/4, Fond 71/Trkiye, T-5, 1922, s. 25. Arch. M. A. E., C. 83, Fond 71/Trkiye, T-4, 1922, s. 32. Arch. M. A. E., C. 28, Fond 71/Trkiye, 1921, s. 20. Paul Gogeanu, Stramtorile Marii Negre de-a Lungul Istoriei (Tarih boyunca Boazlar ve

Karadeniz), Bkre, 1966, s. 122. 20 Arch. M. A. E., C. 66, Fond 71/Trkiye, s. 9.

21 22

Arch. M. A. E., C. 84, Fond 71/1920-1924, T. 4, zel Dosyalar, s. 11. Arch. M. A. E., C. 84, Fond 71/1920-1924, T. 4, zel Dosyalar, s. 14.

1199

23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41

Arch. M. A. E., C. 84, Fond 71/1920-1924, T. 4, zel Dosyalar, s. 16. Arch. M. A. E., C. 29, Fond 71/Trkiye, s. 15. 4 Kasm 1923 tarihli Universul gazetesinden. Arch. M. A. E., Fond 71/1923, zel Dosyalar-Trkiye, T. 6, s. 1. Arch. M. A. E., Fond 71/1923, zel Dosyalar-Trkiye, T. 6, s. 3. Arch. M. A. E., Fond 71/1923, zel Dosyalar-Trkiye, T. 6, s. 5. Arch. M. A. E., C. 82/3, Fon 71/Trkiye, T-3, s. 9. Arch. M. A. E., C. 82/3, Fon 71/Trkiye, T-3, s. 11. Romanya Devlet Arivleri, The Royal House Fond, Dosya no. 26 (1925), s. 1. Romanian State Archives, The Royal House Fond, Dosya no. 26 (1925), s. 2-3. Romanian State Archives, The Royal House Fond, Dosya no. 26 (1925), s. 17. Romanian State Archives, The Royal House Fond, Dosya no. 26 (1925), s. 37. Romanian State Archives, The Royal House Fond, Dosya no. 26 (1925), s. 38. A.g.e., s. 39. A.g.e., s. 39-41. A.g.e., s. 64 (10 Ekim 1925 tarihli rapor). A.g.e., s. 65. A.g.e., s. 145-146. The Royal House Fond, Dosya 94 (1931), Mustafa Kemalin orjinal imzas ile (pul

zerinde, Trkiye Cumhuriyeti. Reisicumhur, 29 X. 1923, Gazi Mustafa Kemal, yazs okunabilir). 42 43 44 45 The Royal House Fond, Dosya 96 (1931). The Royal House Fond, 94. ve 96. Dosyalar (1931). Arch. M. A. E., Fond 71/Trkiye, C. 58, s. 34. Romanian State Archives, The Royal House Fond, Dosya 122 (1931), s. 21.

1200

46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 220. 65 66

A.g.e., s. 24. Arch. M. A. E., C. 461/1, Fond 71/Trkiye (1935), T-1, s. 58. A.g.e., s. 59. A.g.e., s. 61. Arch. M. A. E., The Balkanic Agreement, C. 11, s. 107-108. A.g.e., s. 102. A.g.e., s. 74. Arch. M. A. E., The Balkanic Agrement, Fond 71, C. 12, s. 199. A.g.e., s. 199. Romanian State Archives, The Royal House Fond, Dosya 102 (1934), s. 1-2. A.g.e., Dosya 120 (1934), s. 1. A.g.e., s. 2-8. A.g.e., s. 17-18. A.g.e., s. 18-19. A.g.e., s. 20. Ion Oprea, Nicolae Titulescu, Bkre, 1964, s. 533. A.g.e., s. 539. Romanian State Archives, The Royal House Fond, Dosya 114 (1935), s. 7. Mehmed Ali Ekrem, Mustafa Kemal Ataturk-fauritorul Turciei Moderne, Bkre, 1973, s.

Nicolae Titulescu, Diplomatic Documents, Bkre, 1971, s. 781. Arch. M. A. E., Fond 71/Trkiye, Dosya 159 (1936), Ankaradaki Romanya temsilciliinden

ekilmi 31 Temmuz 1936 tarihli telgraf. 67 68 State Archives Constanta, Fond City Hall, Dosya 14 (1937), s. 209. A.g.e., s. 211.

1201

69 70 71 72 73 74 75 76

State Archives Constanta, Fond City Hall, Dosya 35 (1938), s. 93. Arch. M. A. E., Fond The Balkanic Agreement, Dosya 8 (1938), s. 8. Arch. M. A. E., C. 461/2, Fond 71, 1938, s. 2. A.g.e., s. 4-5. Arch. M. A. E., C. 461/4, Fond 71, 1938, s. 45. A.g.e., s. 59. A.g.e., s. 93. 12 Kasm 1938 tarihli Universul gazetesinden.

Archives of the Minister of Foreign Affaires: Fond 71, C. 28, 29, 58, 81/1, 81/2, 81/4, C. 461/1, 461/2, 461/4 ve zel dosyalar T 6, T 3. Romanian State Archives/The Royal House Fond/C. 26, 94, 96, 102, 114, 122. State Archives Constanta, Fond City Hall, C. 14, 35. Universul/1923/1938. Ekrem, Mustafa Ali, Mustafa Kemal Atatrk-Fauritorul Turciei Moderne, Bkre, 1973. Gogeanu, Paul, Strimtorile Marii Negrede-a lungul istoriei, Bkre, 1966. Iorga, Nicolae, Oameni Care au Fost, Bkre, 1967. Karal, Enver, Ziya, Atatrk, Ankara, 1963. Kinross, Lord, Atatrk-the Founder of Modern Turkey. Mehmed, Mustafa Ali, Istoria Turcilor, Bkre, 1976. Titulescu, Nicolae, Documente Diplomatice, Bkre, 1971. Oprea, Ion, Nicolae Titulescu, Bkre, 1964.

1202

Atatrk Dnemi D Politikasnda talya Faktr (1923-1938) / Yrd. Do. Dr. Mevlt elebi [s.661-671]

Cell Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Mustafa Kemal Paa liderliinde yaplan Trk stikll Savann zaferle tamamlanmas ve bunun Lozan Bar Konferansnda kabul ettirilmesinden sonra Trkiye iin yeni bir dnem balamtr. Bu dnem; Trk milletini ada uygarlk dzeyine karmak iin siyas, sosyal, kltrel ve dier alanlarda kkl deiikliklerin yapld inklp dnemidir. nklp dneminin baaryla geride braklmas iin ncelikle bir bar dnemine ihtiya vardr. Bu itibarla; Atatrk dneminde Trkiyenin d politikasn tayin eden Yurtta Bar Dnyada Bar ilkesi; sadece bu lkeyi ynetenlerin barn deerini iyi bilmeleri anlamna gelmemi, ayn zamanda uluslararas bir bara zlem duyulduu ve ieride inklplarn yaplmas iin gerekli ortama ihtiya duyulmas anlamna da gelmitir. Bar kazanmak iin sava yapmak zorunda braklm bir milletin yneticileri olarak Atatrk ve arkadalar; lkelerinde kalc bir bar dnemi yaratmak istemilerdir. lave etmeye gerek yoktur ki, hem bu temel hedefe ulamak hem de lkede halkn yararna deiiklikler yapmak ancak siyasal istikrarla, bu da barla mmkn olacaktr. Bu, o dnemde lkeyi ynetenler iin ne pahasna olursa olsun, sorunlar aleyhimize de olsa bar politikalarla zmek demek deildir. Sava en son k olarak ve ancak lke ve milletin hayati menfaatleri sz konusu olduu zaman dnlmtr. Lozan Bar Antlamas, Trkiye ile tilaf Devletleri arasndaki savaa son vermi ve Trkiyenin dnya devletleri tarafndan tannmasn salamsa da, bu antlama ile btn sorunlar zmlenmi deildi. Denilebilir ki; Lozan Bar Antlamas Trkiye iin geici bir bar dnemi yaratm ve Atatrk dneminde Trkiye, Lozandan arta kalan sorunlarn zm iin bir hayli enerji harcamak zorunda kalmtr. Ancak, Almanya ve talyann sorunlar kendilerince ve iddete bavurarak zdkleri bir dnemde, Trkiyenin sorunlar bar ve diplomatik yollarla zme abas takdirle karlanmtr. Bu dnemde Trkiye, sadece kendi inisiyatifleriyle birtakm oluumlar ierisinde yer almamtr. ngiltere, Fransa ve talya gibi dnemin en gl lkeleriyle komu durumunda olmutur. lk dnemde iyi komuluk ilikileri kurmak mmkn olmad gibi, gemiten gelen sorunlarn varl ayr bir sorun olarak ortaya kmtr. I. Cumhuriyetin lk Yllarnda Trkiyenin D Siyaseti Trkiyenin iki sava aras dnemdeki ilikilerini 1920li ve 1930lu yllar olarak iki aamaya ayrarak incelemek yararldr. Cumhuriyetin ilan edildii ilk yllarda Trkiye; byk oranda Lozandan arta kalan sorunlar zmek iin ura vermek zorunda kalmtr. Dolaysyla bu dnemde; baz lkelerle, savan uzantlar olan birtakm sorunlar yaanmtr. Sonraki on yl ise, yeni bir sava

1203

hazrlayan gelimelerin yaand ve lkemizin buna hazrlanmak istedii dnem olarak grlmelidir. lk on yl ile ikinci on yl arasnda ilikilerimizdeki farkllk, sadece bizimle karmzdaki lkelerin yaklamlaryla snrl deildir. Bunu asl olarak belirleyen Avrupadaki gelimeler olmutur. Dolaysyla; 1930larn ikinci yarsnda ngiltere ve Fransa ile ilikilerimizin yumuamasnda Avrupa bar iin yeni tehdit olarak ortaya kan Almanya ve talyann d siyasetleri etkili olmutur. 19. yzyl boyunca, Orta Doudaki menfaati gerei Osmanl Devletini dardan gelen tehlike ve saldrlara kar koruyan ngiltere, daha sonra bu politikasn deitirerek bu devletin tarih sahnesinden silinmesi iin her trl giriime destek vermitir. Ne var ki, sonraki dnemdeki ngiliz politikas kendileri iin iyi sonular dourmad gibi gelecei ekillendiren olumsuz tohumlar da atmtr. Birinci Dnya Savanda Trklere kar anakkale deniz ve kara savalarn kaybetmi olan ngiltere, Mondros Mtarekesinden sonra da her trl olumsuzluun hazrlaycs olmutur. ngiliz patentli dnya politikalarna kar bir direniin ad olan stikll Savanda madd ve manev her trl destei verdii Yunanistann yenilmesi de, ngilterenin Trkiyeye kar siyasetini Lozan Bar Konferansnda ve sonrasnda derinden etkilemitir. ngiltere ile aramzdaki Musul sorunu, Cumhuriyetin ilk yllarnda hem Trkiye ile ngiltere arasnda nemli bir problemdir hem de lke ierisinde ciddi etkileri olmutur. Lozan Bar Konferansnda Trkiye ve ngilterenin tezlerinde srar etmeleri nedeniyle bu konu hakknda ortalama bir zm bulunarak, antlamadan sonra iki lke arasnda yaplacak grmelerle zmlenmesine, bu da olmazsa Milletler Cemiyetinin devreye girmesine karar verilmitir. Bu srecin yaand dnemde Trkiye, i ve d bara byk ihtiya duymutur. Fransa ile Osmanl borlar, Hatay ve yabanc okullar nedeniyle yaanan antlamazlklar da dikkate alnmas gereken baka problemlerdir. Trkiyenin bu yllarda sorunlar yaad dier bir lke de Yunanistan olmutur. Yakn dnemde Anadoluda Yunanllarn yaad ve daha ok yaatt trajedi, duygusal etkisini korumutur. Buna ek olarak; mbadele ve patrikhane gibi sorunlar, bu dnemde iyi ilikiler kurulmasn nlemitir. Trkiye; Lozandan sonra, bir sre nce smrgeciliine kar savat Avrupann medeniyet sisteminde yer almak istemitir. Fakat; ngiltere ve Fransann Trkiyeye kar dmanca tutumlar, Trkiyeyi komularna yneltmitir. Trkiye; komu lkelerle ikili veya ok tarafl antlamalar yapmak suretiyle evresinde bir gvenlik a oluturmak ve bu suretle dardan gelebilecek saldrlara kar snrlarn gvence altna almak istemitir. Mill Mcadele dneminde iyi ilikiler kurulan lkelerden birisi olan Sovyet Rusya, Cumhuriyetin ilk yllarnda da Trkiyenin en nemli mttefikidir. Her iki lke de, ngiltere ve Fransa ile iyi ilikiler kuramadklar gibi, Avrupada meydana gelen birtakm oluumlar da kendilerine kar grdkleri iin, birbirleriyle iyi komuluk ilikileri kurmaya zen gstermilerdir. Bu dostluk; 17 Aralk 1925 gn imzalanan dostluk ve tarafszlk antlamasyla somutlatrlmtr. kinci Dnya Sava balangcna kadar olan dnemde Trkiyenin Sovyet Rusya ile olan ilikileri ngiltere ve Fransa ile ilikileriyle ters bir yn takip etmitir. 1930larn ikinci yarsnda Trkiye ile ngiltere ve Fransa arasndaki ilikiler

1204

dzelmeye balarken, Trkiyenin bu lkelere yaklamasna scak bakmayan Sovyetler Birlii ilikileri bozulmaya balamtr. Trkiye, Sovyetler Birlii dnda dier komularyla da iyi ilikiler kurmak ve bu dostluu imzalanacak saldrmazlk antlamalaryla gvence altna almak istemitir. Bunun iin de, Balkanlarda Yunanistana kar dostluu ya da en azndan tarafszl nemli olan Bulgaristana bilhassa nem verilmi ve Ankarada 18 Ekim 1925 gn bir dostluk antlamas imzalanmtr. Trkiye, ngiltere ile Musul meselesi zmlendikten sonra, Orta Doudaki Mslman lke ve topluluklarla daha rahat iliki kurabilmitir. Bunlar arasnda ran ve Afganistan zel bir yere sahip olmulardr. Bu iki lke, Trkiye ile dostluklarn resmi birer antlama ile gstermekle kalmamlar, Atatrk nderliindeki inklp hareketlerinden de etkilenerek bunlar lkelerinde uygulamaya almlardr. II. Rodos Hadisesi ve talyaya Kar Gvensizlik Dnemi Bilindii gibi talya; Mill Mcadele dneminde Trk bamszlk hareketine her trl destei vermi ve Lozan Bar Antlamasn tasdik eden ilk tilaf Devleti olmutur.1 Trkiye, bu dnemde talya ile de adalar nedeniyle komudur ve grnte iki lke arasnda ciddi hibir sorun yoktur. Ne var ki, Lozandan sonra iki lke arasndaki ilikiler, talyann yaylmac siyaseti nedeniyle bozulmutur. yle ki, Trkiye, yeni bakentini seerken bile talya faktrn dikkate almtr.2 Trkiyenin, ngiltere ve Fransa ile ilikilerini dzeltmesinde talyann Trkiye iin tehdit unsuru olmasnn etkili olduu kukusuzdur. Atatrk dneminde, Lozandan arta kalan birtakm sorunlar nedeniyle ngiltere ve Fransa ile bozuk olan ilikiler, sorunlarn zmlenmesi ve Avrupada meydana gelen deiiklikler nedeniyle zamanla normal seyrine kavumutur. Oysa, Mill Mcadele dneminde dostane olan Trktalyan ilikileri, Lozandan sonra talyann Trkiyeyi hedef alan yaylmac politikas nedeniyle bozulmutur. talyada, Trk zaferine alk tutan Benito Mussolini3 liderliinde iktidara gelen Faistler, halklarna yeni bir umut vermek istemilerdir. Bu dnemde Faistlerin, Romallarn mare nostrum (Bizim Deniz) dedikleri Akdeniz blgesinde hak iddia etme tutkusu btn talyan politikasn etkilemitir.4 Yeni talyann yaylmac siyasetinde Anadolunun da yer almasnn nedenleri vardr: Her eyden nce hkimiyetine ald Rodos ve On ki Ada nedeniyle komu olduu Trkiyedeki yeni rejimin baarl olup olmayaca konusunda endieleri, daha dorusu baarsz olmas ynnde beklentisi sz konusu olmutur. talyanlar, Mustafa Kemal Paa liderliinde yaplan inklplarn baarya ulaamamas ihtimalini ya da inklplara kar kacaklarn bulunmas nedeniyle Trkiyenin zayflayacan dnmlerdir. Byle bir durum, yni lke ierisinde huzursuzluun ortaya kmas veya yeni rejimin yerleememesi talyann hedeflerine kolaylkla ulamas iin bir ortam yaratacaktr. talyay Trkiyenin btnne olmasa dahi, Gneybat Anadoluya ynelten bir baka neden de, Mill Mcadele dnemindeki yardmlarnn karln alamadklarn iddia etmi olmasdr. te yandan talyanlar, Lozanda balattklar, kendi tccarlarna birtakm ticari imtiyazlar verilmesi ynndeki taleplerine sonraki dnemde de srarla devam etmitir. Trkiyenin byle bir talebi kabul etmemesini

1205

de ilerine sindirememiler ve saldrganlamlardr. Trkiyenin ngiltere ve Fransa ile ciddi sorunlarnn varl da talyay, Trkiyeden istediklerini alaca ynnde bir umuda sevk etmitir. Faistlerin ilk uluslararas snav Lozan Bar Konferans olmutur. Burada talya; Mttefikleri ne kazanmsa onu kazanm, ne kaybetmilerse onu kaybetmitir. Ne var ki, Lozan Bar Antlamas ile talya, Rodos ve On ki Adadaki hkimiyetini Trkiyeye kabul ettirmitir. lk d politika snavndan baaryla kan Faistler, talya iin gurur meselesi olan baka konulara ynelmilerdir. talya iin Birinci Dnya Sava sonunda iki liman kenti olan zmir ve Adriyatik kysndaki Fiumeye hkim olmak nemliydi. Paris Bar Konferansnda bu kentlerden ilki, ngiltere, talyaya verilmesine kar kt iin Yunanistana verilmiti. Fiumenin talyaya verilmesine de Amerika Birleik Devletleri rza gstermedii iin talya ile Yugoslavya arasnda Kasm 1920de imzalanan bir antlama ile Fiume serbest ehir olarak bamsz statye getirilmiti. Lozandan sonra Fiume meselesini halletmek isteyen talya Babakan Mussolini, Yugoslavya zerinde bask uygulamaya balamtr. Uluslararas artlardan da faydalanarak buray Yugoslavya ile Ocak 1924te yapt bir antlama ile talyaya katmtr. talya, benzeri bir gvde gsterisini de Yunanistana kar yapmtr. Yunanistan-Arnavutluk snrn dzenlemek iin kurulan uluslararas komisyondaki talyan temsilcinin Austos 1923te ldrlmesi zerine talyan donanmas Korfu adasn igal etmitir. Bu gelimeleri dikkatle ve endieyle izleyen devletler arasnda Trkiye de bulunuyordu. Trkiye ile talya arasnda ilk kriz; Bakanlar Kurulunun 1 Mays 1924 gnk toplantsnda talyann d siyaseti hakknda konuan Mussolininin, talya-Trkiye arasnda iyi ilikiler mevcut olduunu temin etmesinden5 bir ay sonra Rodosta patlak vermitir. Trkiye, 1924 ilkbaharnda Sicilyada yaanan asker yma olayyla birlikte endieli bir bekleyie girmiti. ngilizlere gre Trkiye, bu askerlerin Anadoluya kar kullanlacan dnmtr.6 Sicilyaya asker ylmasnn zamanlamas dikkate deerdir, Trkiye ile ngiltere arasnda Musul meselesi nedeniyle Hali Konferansnn balamak zere olduu gnlerde yaplmtr. 1924n bu dnemini, nl gazeteci Ahmet Eminin (Yalman) u ekilde zetlemitir: Gn gemiyor ki talya ile Trkiye arasnda yanl anlamalar uyandracak bir hdise zuhur etmesin.7 Ne var ki, iki lke arasndaki asl diplomatik sorun talyanlarn Mays sonunda Rodos adasndaki askeri birliklerini 2-3 alaylk kuvvetle takviye etmeleriyle yaanmtr. 1 Haziran 1924 gn Trkiye, talyanlarn bir haftadan beri Rodosa asker ydklar ve Antalya, Kuadas gibi gemite igal altnda tuttuklar sahillerimizde keifte bulunduklar haberleriyle alkalanmtr. Trk kamuoyu 4-5 gn her an talyadan sahillerine bir saldr gelebilecei ihtimaliyle ayaklanmtr. Bakanlar Kurulu sk sk Reisicumhur Mustafa Kemal Paa bakanlnda toplanarak alnacak nlemleri grm, ordu teyakkuza geirilmitir. Basn; Silaha sarlmaa Mecbur Kalrsak 8 ile Bugnk Vaziyette En Muvafk Hareket Heyecana Kaplmamaktr9 arasnda bir psikoloji sergilemitir. Heyecanl bekleyi, Trkiyenin Roma Bykelisi Suad Beyin (Davaz) 3 Haziranda Mussolini ile yapt grmede talya babakannn; talyann Trkiye aleyhinde askeri hazrlk yapmadn syleyerek talyann

1206

Trkiye hakknda dostane duygular beslediine dair kesin gvence verdiini10 bildirmesiyle sona ermitir. Ancak Rodostaki bu gvde gsterisi, talyann Trkiye sahillerine bir asker ihracnn provasdr. Bir talyan tarihinin iddiasna gre, 1924 Hazirannda Mussolini, Sava Bakan di Giorgioyu Trkiyenin asker bakmdan igalini ieren bir plan incelemekle grevlendirmitir. Bu plan Aralk aynda hazr olmakla birlikte, lke iinden ve uluslararas cmiadan gelecek tepkilerden ekinen Mussolini, bundan vazgemek zorunda kalmtr.11 talyay Anadolu konusundaki emellerini gelecee ertelemek zorunda brakan bir faktrn de, basnn da dile getirdii gibi, Trklerin vatanlarn savunmak iin yeniden silaha sarlmakta tereddt etmeyecei bir kararllk sergilemesi olmutur. Ne var ki, bu giriim Trkiyeye zellikle Musul konusunda byk zararlar vermitir. Hali Konferans devam ederken ortaya kan talya tehdidi, Trkiyenin ngiltere ile sadece diplomatik yollarla mcadele etmesi ve askeri tercihi devre d brakmas gibi bir sonu dourmutur. Nitekim bu dnemde, Trkiye, Musulu kuvvet kullanarak almak teebbsnde bulunduu takdirde talyann Anadoluya asker karaca sylentileri yaylyordu.12 te yandan talyann, Musul meselesini Trkiyeye kar antaj,13 Trkiyeyi Musul konusunda uzlamaya iten bir etken olduu sylenebilir.14 Bunun dnda talya, 5 Haziran 1924te On ki Aday ilhak ettiklerini resmen ilan etti. Bu olayn kapanmasndan ve Trkiyenin d politikada dikkatini dier meselelere vermesinden sonra grnte iki lke arasnda problem kalmamtr. Mustafa Kemal Paa, TBMMnin yeni yasama yln aarken, 1 Kasm 1924te talya hakknda unlar sylemitir: talya ile siyas ve iktisad mnasebatmzn samimiyet tazammun eden bir inkiaf gsterdiini memnuniyetle kaydederim.15 Gelimeler bu szlerin diplomatik bir lisanla sylenmi olduunu gstermitir. Nisan 1925te talya Meclisinde bir konuma yapan Milletvekili Pederazzi Trkiye hkmetinin yabanclara kar dmanca bir siyaset takip ederek kaplarn d dnyaya kapattn iddia etmitir. talyan milletvekili, Mussolininin de dinledii konumasn yle bitirmitir: Trkiye hkmetine Avrupaya kar perverde ettii husumet kabuundan kmasn tavsiye ederiz. Bu hkmet kendisine yardm edecek olanlarn iktisad ve rk terikini kabul etmelidir. Sonsuza kadar Akdeniz havzasnda vki olan bir memleket kaplarn Akdeniz ahalisine amaldr. Bu memleket, yalnz bu Akdeniz ahalisinin lme mahkum kalmas art ile Trkiyenin olabilir.16 Bu konuma da Trk kamuoyunda tepkiyle karlanmtr. Mardin Milletvekili Yakup Kadri Bey, Trkiye Byk Millet Meclisine bir soru nergesi vermitir. Meclisin 16 Nisan 1925 gnk oturumunda soru nergesine cevap veren Hriciye Vekili Tevfik Rt Bey, vekaletin olay bildiini ve Pederazzinin geen yl da bu mealde bir konuma yaptn17 sylemitir. Ahmet Aaolu yazd bir bamakaleyle talyan milletvekilini ve onu adeta tasvip eder ekilde dinleyen Mussoliniyi protesto etmitir.18 Cumhuriyet gazetesi, olay Bir Mebusun Hezeyan19 balyla duyururken, stanbuldaki talyan elilii, hep yaptn yaparak, Pederazzinin konumasnn fazla nemli olmadn aklamtr.20

1207

talya Hkmeti ve yneticilerinin Trkiyeyi teskin etmeye dnk abalarnn; kendilerinin kukulu hareketlerinden ve Trkiyeyi ynetenlerin gemiten gelen d saldr korkusundan tr, istenilen etkiyi yapmad grlmektedir. likiler; inili kl bir izgi tkip ederken, en kk bir hareket veya sz iki lkenin kamuoyunu da ayaa kaldrmaya yetmitir. Faist Partinin yayn organ olan il Popolo dItaliann mdr ve Mussolininin kardei Arnoldo Mussolininin yapt bir aklama tepkilere yol amtr. Arnoldo Mussolini 6 Nisan 1926da faistlerin politika deiiklii yapmasndan sz ederek unlar sylemitir: Tunus belki daha sonra, fakat her eyden nce eski Trk imparatorluunun kalntlarnn bulunduu Akdenizin Dou blgesi vardr. zmir var ki, bize ait olmas gerekir. Nihayet Antalya da var.21 Il Popolo dItalia gazetesinin o gnlerde yaynlanan bir bamakalesindeki u ifade her eyi zetlemektedir: talya, arazi fethetmek peinde komuyor. O yalnz, halknn hayat ve geleceinin temini vastasn talep ediyor. Eer bizim fetih ve istila planlarmz olsa idi, ihtiyalarmzdan aka bahsetmekten ekinirdik.22 Mussolininin kardei ve faist politikay ynlendiren kiilerden birisi olmas sebebiyle Arnoldo Mussolininin aklamasnda talyan emperyalizmine hedef corafya olarak ve isim vererek Anadoluyu gstermesi Trkiyede bu lkeye kar var olan gvensizlii artrd gibi, talyann niyetlerini gstermesi bakmndan da son derece nemlidir. ki lke arasnda derin bir gvensizliin yaand Haziran 1926da Musssolini, stanbulda Franszca olarak kan LAkcham gazetesine bir deme vermitir. Trkiye ile talya arasndaki ilikileri mkemmel olarak deerlendiren Mussolini, Mustafa Kemal Paa hakknda da unlar sylemitir: Gaziyi azim ve irade sahibi ve faaliyt adam olarak tanyorum. Kendisi, memleketinin istikll kahramandr. Yalnz bu sfat bile kendisini muazzam tarihin n safna koyar. Esasen, ben umumiyetle, kuvvetli hkmetleri, omuzlarna mesuliyet yklemesini bilen hkmetleri severim.23 Mussolininin, Mustafa Kemal Paa ve Trkiye hakkndaki olumlu szleri Trk basn tarafndan memnuniyetle karlanmtr. Ne var ki, ayn dnemde yaplan baka bir aklama da, Trkiyede tepkilere yol amtr. Mussolini, gazetecilerle yapt bir grmede benim bir randevum var. Zaman gelince bunun yerini size bildireceim demiti. Bu szden hareket eden talyanlarn mill airi ve Mussolininin yakn arkada Gabriele dAnnunzionun milletine yaynlad aadaki hitabesi Trk kamuoyu tarafndan tepkiyle karlanmtr: Karadenizden Akdenize kadar uzanan ve Allahn gzelletirdii bu memleket daha sonra Mslmanlar tarafndan harap edildi. Bu memleket o kadar gzel, doal zenginlikleri o kadar oktur ki, Allah ilk insan bu gzel memleketin Dou ksmnda yaratt. Yz milyon insann rahata yaayabilecei bu memleket, bugn Haa kurban olan Hristiyanlarn kan ile boyanmtr. Drt asrdan beri Bat ile temasta bulunmalarna ramen Batnn medeniyetini alan takdir edemeyen barbar Mslmanlar bu memlekette nehir gibi kan akttlar.

1208

talya! Sana yalvaryorum. Sen yalnz iste! Ve bu memleket senin olacaktr! Asrlardr devam eden derin uykudan sonra, talya tekrar uyanmaya, airinin tasvir ettii eski ereflere tekrar ulamaya gayret ediyor. lk insann ve medeniyetin beii telakki edilen bu memleketler bugn asl sahiplerini tekrar oralara dvet ediyor. Ve bir zamanlar Viyanay bile kuatarak Orta Asyada medeniyeti kaldran vahi Mslmanlar, geldikleri Asyaya geri gndermemizi bizden istiyor. talya, asrmzn asil Ha valyesi olarak bir defa daha Hilale kar taarruz edecek ve bu sefer Ha muzaffer olacaktr. Dou Akdeniz, eski Osmanl mparatorluu, Arnavutluk ve Afrika sahili Roma mparatorluuna aittir. Zor kullanld takdirde, onlar olmu meyveler gibi kucana decektir.talya! Tekrar yalvaryorum! Tarihin sana verdii vazifeyi derhal ve harfiyen yerine getir! Uyan! Ve sevgilisinin kucandan karlp bir haydudun maarasnda pasl zincirler ile balanm bir kadna benzeyen o gzel memlekete sahip k. talya, mukadderatna doru kati admlar ile ilerlemeye karar verince, kimse ve hibir ey ona engel olamayacaktr. Hristiyanlk onu alklayacak ve dnyann her tarafna dalm olan talyann ocuklar, yeniden hayat bulan Romay grmek, onun erefi ile ereflenmek iin onun efkat kucana geri dnecektir. talyann siyasi nderleri ihtiyatl bir dil kullanmak mecburiyetinde bulunuyorlar. Oysa bir air iin bu gibi kaytlar sz konusu olamaz. Mefkureler kontrole tbi olamaz. Bundan dolaydr ki, szm btn millete hitap ederek beyan ediyorum ki, bavekilin geen sene sz ettii randevu yeri Allahn yemi veren (yemyeil, bereketli) bahesi olan (Anadolu)dur. Geliniz! steyiniz! Alnz! O sizin olacaktr.24 stanbuldaki talya eliliinin, durumu kurtarma abasna ramen25 Trkiyenin talyaya kar endieleri hakl olarak devam etmitir. III. Trkiye-talya Dostluk ve Saldrmazlk Antlamas Trkiye, Lozan sonrasnda kendisine kar varln hissettii talyan tehdidini ortadan kaldrmak iin bu devletle bir saldrmazlk ve dostluk antlamas imzalamak iin aba gstermitir. Trkiye, bylece snr gvenliini salamak isterken, talya, Trkiye-talya-Yunanistan arasnda bir ittifak yapmak iin uramtr. talya bu ekilde, Dou Akdenizde kendi liderliinde oluturulacak bir ittifakla, blgeyi dier lkelere kapatarak kendi egemenlik alan iine almak istemitir. Trkiyenin resmi politikasna paralel olarak basn da, iki lke arasnda bir saldrmazlk ve tarafszlk antlamas imzalanaca ynndeki haberlere 1926 ylndan itibaren yer vermeye balamtr.26 Geri Trkiye ile talya arasnda Romada 19 Haziran 1926da bir sulularn iadesi antlamas imzalanmt. Fakat; Trkiye, tarafszlk, dostluk ve saldrmazlk antlamas imzalamak iin

1209

gayret etmitir. 1927 yl, Trkiyenin d ilikilerinde nemli bir tarihtir. zellikle ngiltere ile Musul meselesinin zmlenmi olmas nedeniyle Trkiye daha aktif bir d politika izlemeye balamtr. 1927, Atatrk dnemi Trk-talyan ilikilerinin de greceli olarak dzelmeye balad yl olmutur. Bunda talyann, Trkiyeye dnk niyetlerini gelecee erteleyerek, Balkanlara arlk vermesi ve Trkiyenin ngiltere ve Fransa ile ilikilerinin dzelmeye balamas rol oynamtr. Trkiyenin Roma bykelisi Suad Beyin, Ankaradan dndkten sonra 6 Ocak 1927de Mussolini ile yapt grmede Trk-talyan ilikilerinin dostane bir anlayla gelitirilmesine karar verilmitir. 27 Sonraki yl Trkiyenin arzu ettii antlamann imzalanmas iin mzakerelerin ve iki devlet adamnn karlkl ziyaret ve grmeler yaptklar yl olmutur. Silahszlanma konferansna katlmak iin Cenevreye giden Hriciye Vekili Tevfik Rd Bey, 2 Nisan 1928 gn Milanoya gelmi ve Dileri Bakanl Mstear Dino Grandiyi ziyaret etmitir. 28 Tevfik Rd Bey, ertesi gn Mussolini ile bir grme yapmtr. Milano Mlakat olarak bilinen bu grmede; imzalanacak dostluk ve saldrmazlk antlamasnn maddeleri mzakere edilmitir. Grmenin sonunda, pek ok maddesi tespit edilmi olan Trkiye-talya saldrmazlk antlamas ve dier meselelerin mzakeresine Ankarada devam edilmesine karar verilmitir.29 Mzakereleri Ankarada devam eden Trkiye-talya Tarafszlk, Uzlama ve Yargsal zm Antlamas, 30 Mays 1928 gn Romada imzalanmtr. talya adna Babakan ve Dileri Bakan Benito Mussolininin, Trkiye adna Roma Bykelisi Suad Beyin imzaladklar antlama, 5 maddelik bir metinden ve 9 maddelik bir protokolden meydana gelmitir. Antlamaya gre; iki taraf da, birbirlerine kar hibir siyasi ve iktisad antlamaya katlmayacaklar, iki taraftan birisi saldrya urarsa, dier taraf tarafsz kalacak, iki lke arasnda ortaya kacak sorunlar diplomasi yoluyla zmlenecek, bu yntem baarsz kalrsa yarg yoluna gidilecektir.30 Trkiye-talya antlamas Trk ve talyan kamuoyunda memnuniyet yaratrken, baz Avrupa lkelerinde farkl tepkiler dourmutur. Trk basnnda; imzalanan antlamann Trkiye-talya ilikilerinde pek byk tesirler yapacana phe olmadn31 belirten yazlar olduu gibi bunu, Cumhuriyet Siyasetinin Mhim Bir Muvaffakiyeti32 olarak gren gazetelere de rastlanmtr. Ayn ekilde talyan gazeteleri de memnuniyet belirten yazlar yaynlamlardr. La Repubblica ve la Tribuna antlamann Akdeniz iin byk bir nemi olduunu vurgularken Corriere dItalia; Yanl anlamalarn bertaraf edilmi olmasndan ve Trk-talyan dostluunu salam esaslar zerine tesis edilmesinden dolay byk sevin duyduklarn yazmtr. II Messaggeroya gre ise; Muahede Trkiye ile talya siyasi ilikilerini kesin olarak aa kavuturmaktadr.33 13 Eyll 1928de Malatyada yapt konumada Trk-talyan antlamasn takdire lyk34 bulan Bavekil smet Paa, 14 Eyll 1928de Trkiye Byk Millet Meclisinde de unlar sylemitir: Her iki lke de imdiye karlkl duyulan gvensizlikten ve pheden byk zarar grd. Bu yanl anlamay her iki taraf da suni olarak krkledi. Bu imzalanan iyi niyet ve saldrmazlk pakt, milletleraras her eit speklasyonlara ve onlarn emellerine son verecektir. Dnyada byk ismi ve yeri olan devlet adam Mussolininin iki devlet arasnda yaratlan gvene katks pek byktr. Size

1210

unu kesinlikle syleyebilirim ki, bu antlamann imzalanmasndan sonra bu gven duygusu her iki memlekette de salam bir ekilde gelimektedir.35 Bu muahedenin, Akdenizde mhim bir unsur olan Trkiyenin nfuzlu vaziyetini tanmak demek36 olduunu belirten Tevfik Rd Bey, antlama hakknda unlar sylemitir: Trk-talyan misak bilhassa Dou Akdeniz iin byk bir neme sahiptir. Bu muahede, Yakn Douda uluslararas siyaseti taht temine alan en ehemmiyetli vastadr. Mussolini ve Grandi, Trkiyenin hakiki vaziyeti hakknda fikir sahibidirler. Trk hkmeti de, bata Gazi olmak zere talyann dostluunu takdir etmektedir.37 Trkiye Hriciye Vekili antlamann meclisteki mzakeresi srasnda da unlar sylemitir: Akdenizdeki byk komumuzla aramzda imza edilen muahede eski dnyann ktasn birbirine balayan bu byk glde, bilhassa onun Dou havzasnda bir sulh muvazene milidir. Bu muahede mul ve ehemmiyeti itibaryla yalnz iki devlete ait menfaatlere mnhasr kalmayacak ve uluslararas bara da faydal olacaktr.38 1 Kasm 1928de Gazi Mustafa Kemal Paa Meclisi a konumasnda unlar sylemitir: talya ile imzalanan muahedenin iki memleket arasnda emniyet havasn takviye etmesi iki komunun samimi niyetlerini gstermesi itibaryla takdir ve tasvibinize lyk olmas kuvvetle memuldr.39 Trkiye ile talya arasndaki ilikilerin dzelmesi ngiltere ve Fransa tarafndan iyi karlanmamtr. Ad geen her iki lke de Trkiyenin talya ile iyi iliki kurmasn istememiler ve ilikileri bozmak iin bilinli bir politika retmitir. ngiltere ve Fransa, Trkiye zerinde bir talyan tehdidi olduu iddiasn kimi zaman abartarak; Trkiyeyi kendi yanlarna ekmek ya da Trkiye ile sorunlarn kendi lehlerine zmlemek istemilerdir. Ne yazk ki, talya da birtakm hareketleriyle bu propagandaya frsat vermitir. Buna ramen iki lke kamuoyunda karlkl gven uyandran ve bunun yazya aktarld gelimeler yaanmtr. talya meclisinin Trkiye-talya antlamasn 5 Aralk 1928 gn byk bir ounlukla kabul etmesi Trk basn tarafndan byk balklarla ve sevinle verilmitir. talyadan Trkiyeye Selam!40 ve talya Meclisi Trk-talyan Misakn Byk Bir Ekseriyetle Tasdik Etti41 balklaryla duyurulmutur. Konu hakknda gr belirten yazarlara gre de, Biz bu muahede ile talyada kuvvetli bir dost kazanm oluyoruz42 ve Devrimizde kendisinden en ok bahsettiren devlet adamlarndan biri de, phesiz M. Mussolinidir.43 Bundan ksa bir sre sonra, iki dnya sava aras dnemde talyadan Trkiyeye gerekletirilen en st dzeydeki resmi ziyaret yaplmtr. talya Dileri Bakanl Mstear Dino Grandi, 16 Aralk 1928 gn stanbula gelmitir. Grandi, Ankaraya gitmi ve 19 Aralkta Gazi Mustafa Kemal Paa tarafndan da kabul edilmitir. En azndan grnte de olsa, Trkiye ile talya arasndaki ilikilerin normalletii dnemde, gemiten gelen adalarla ilgili sorunlar varln korumutur. talya, Trablusgarb Sava devam

1211

ederken Rodos ve On ki Aday igal etmiti. Trkiye, Lozan Bar Antlamasnda adalar zerindeki talyan hkimiyetini tanmt. Ancak, iki lke arasnda adalar konusunda eitli sorunlar gndeme geliyordu ve bunlar diplomatik yollarla zmlemek iin 1927den beri mzakereler yaplyordu. Trkiye ve talya 4 Ocak 1932de imzaladklar bir antlama ile bu problemleri de ortadan kaldrmaya altlar. Ankarada Tevfik Rt Bey ile Pompeo Aloisi arasnda imzalanan Anadolu Kys ile Meis Adas Arasnda Karasularnn Snrlandrlmasna ilikin 7 maddelik antlamayla, zerinde antlamazlk olan adalar ve karasular konusunda zme ulalmtr.44 Bu antlamann imzalanmasyla iki lke arasndaki bir problemin daha zmlenmi olmas iki tarafa da memnuniyetle karlanmtr. Tevfik Rt Bey, antlamaya ilikin bir soruya u cevab vermitir: Neredilen teblide bildirildii gibi, talya ile aramzda Kastellerizzo adas mntkasndaki bahr hududumuzu kesin bir ekilde tyin eden bir szleme imza edilmi ve o mntkada iki tarafa ait olan adalar tespit edilmitir. Bu mesele esasen hakeme havale edilmiti. Daha sonra iki hkmet arasnda dostane bir itilaf zemini bulundu. Szleme Byk Millet Meclisine arz edilecek, tasdikinden sonra yaynlanacaktr.45 IV. Bavekil smet Paann talya Seyhati Mussolini, Trkiye Cumhuriyeti Bavekili smet Paay ve Hriciye Vekili Tevfik Rt (Aras) Beyi 14 Eyll 1931de talyaya dvet etmitir.46 Bu dvet, Trkiye tarafndan 30 Ekim 1931 gn kabul edilmitir.47 Trkiye ve talya arasnda yaplan en st dzeydeki ziyaret olan Trkiye Bavekili smet Paann talya seyahti, iki lke kamuoyunda ilgiyle karlanmtr. Trk ve talyan basnlar, ziyaretin kesinlemesinden itibaren dostluun nemini vurgulayan yazlara yer vermitir.48 Bz Trk yazarlar seyhati, Bal Bana Bir Tarih olarak yorumlamlar,49 baz gazeteler de Kemalist Trkiyeden Dost Romaya bal atmlardr.50 smet Paa ve heyeti51 22 Mays 1932 gn, talya hkmetinin hazrlad Tevere vapuru ile talyaya hareket etmilerdir. 24 Mays gn Brindisiye varan smet Paa ve Trk heyeti trenle karlandktan sonra zel bir trenle Romaya hareket etmitir. Bir gece Baride kalan heyet 25 Mays sabah Romaya varmtr. smet Paa, Mussolini tarafndan karlanmtr. 52 smet Paa ve Tevfik Rt Bey, talya krallarnn mezarlarnn bulunduu Panteona, sonra da mehul asker mezarna elenk koymulardr.53 Ayn gn Mussolini, smet Paa ve Tevfik Rt Bey ile Venedik Saraynda grmtr. Hriciye Nzr Grandinin de bulunduu grme bir saat kadar srmtr. Mussolini de smet Paay kald otelde ziyaret ederek uzun bir grme yapmtr. Grmede, iki memleket arasnda mevcut bulunan dostluk, uzlama ve adl antlama muahedesinin 5 sene iin yenilenmesi kararlatrlm ve muahedenin 5 sene mddetle uzatldna dair protokol imzalanmtr. Bu protokol

1212

gereince, muahede, sresi sona erdiinde yeni itilaflara lzum kalmakszn ayn mddet iin tekrar yenilenecektir.54 smet Paa ve heyeti, talyada kaldklar sre zarfnda baz temaslarda bulunmulardr. 26 Maysta ziraat makineleri sergisini ve terk edilmi ocuklar kurumunu ziyaret etmilerdir. Ayn akam, talya kral ve kraliesi, Trk heyeti erefine akam yemei vermilerdir.55 Ertesi gn smet Paa, bataklklarn kurutulmasn izlemi, leden sonra 600 uan birden uuunda hazr bulunmutur.56 28 Mays gn smet Paa, Romann baz klalarn gezmitir.57 28 Mays gn Mussolini, Trk heyetine mensup milletvekili ve gazetecileri kabulnde yapt konumada unlar sylemitir: Trk nklb, tarihin en byk inklplarndan biridir. Trkiyeye kar olan dostluumuza yalnz devam etmekle kalmayacaz. Bu dostluun nasl gelitiini greceksiniz. Bu sz, bir faist szdr, yani samimidir.58 smet Paa da, 29 Maysta talyan basnn kabul ederek talyaya yaptklar seyahat hakknda zetle u aklamay yapmtr: Seyahtimin en kymetli neticesi, talyann Trkiye hakknda ak ve drst siyasetini mahede etmek olmutur. Buradaki szlerimi aynen Trkiyeye dndm zaman da tekrar edeceim. Seyahatim iki memleket arasnda mevcut bulunan fikir itimadn takviyeye yardm etmitir.59 talyaya yapt resm ziyareti 30 Mays gn tamamlayan smet Paa, Romadan Brindisiye hareket etmitir. smet Paa Trkiyeye dnerken Pilsna vapurunda Anadolu Ajans muhabirine verdii demete zetle unlar sylemitir: Dou Akdenizdeki byk komumuz, dost talyadan memnuniyet hisleriyle dnyoruz. Bu ziyaretimiz, senelerden beri iki memleket arasndaki dostane mnasebtn en samimi ekille de tebarzne iyi bir vesile olmutur. Faist talya ok alyor. Muvaffakiyet her yerde derhal gze arpar. Mussolini Hazretlerinin yksek kymet ve muvaffakiyeti her trl takdir lsnden stndr. Mill reisimiz Gazi Hazretlerine Faist talyada beslenilen hayranlk hisleri ve yksek hkmet reisinin bu vadide ettii asil duygular bizi ok mtehassis ve bahtiyar etmitir.60 V. Yeni Bir Savaa Doru Birinci Dnya Sava sonunda; reel politik gerekler ok fazla gz nnde bulundurulmadan masa banda bulunan zmler, ksa bir sre sonra Avrupa lkelerini, ncekinden daha net bir kamplamaya gtrmt. yle ki; sava sonras stat ne galipleri ne de maluplar memnun etmitir. Bu kez Avrupa devletleri; staty deitirmek isteyenler (Revizyonist) ve staty korumak isteyenler (Antirevizyonist) olmak zere ikiye ayrlmtr. Genel olarak, Birinci Dnya Savan kaybedenler ilk grupta, kazananlar ikinci grupta yer almlardr.

1213

Trkiye ve talya bu ayrmda farkl konumlarda olmulardr. Trkiye, Birinci Dnya Savan malup bitirdii halde, kendisiyle ilgili staty deitirme baarsn gstermitir. Dolaysyla; iki dnya sava aras dnemde Trkiye iin statnn devam ve muhtemel bir savata sava d kalmak, snrlarn gelebilecek tehdit ve saldrlara kar gven altna almak nemli olmutur. Oluan yeni dengelerde Trkiye Sovyetler Birliinden uzaklamaya ve ngiltere ve Fransa ile ilikilerini gelitirmeye ve nclk ettii blgesel ve ok tarafl kombinezonlara girimitir. Trkiye; yaklamakta olan sava tehlikesine kar, kendisine tehdidin nereden geleceini iyi hesaplamak ve buna gre politikalar gelitirmek zorunda kalmtr. talya ise sava galip bitirmi olmasna ramen, ne savan hemen ertesinde ne de yeni bir savaa doru hzla gidildii 1930larda statden memnundur. Memnuniyetsizlik bir yana, talya, Almanya ile birlikte statnn deimesini istemi; bu sadece istekle snrla kalmayarak eyleme de dnmtr. Dolaysyla, Trkiye ve talya, uluslararas politikaya baklar, gelecee dnk beklentileri ve yneticilerinin tutumlar itibaryla kar farkl yaklamlar sergilemilerdir. Bu temel yaklamlar iki lkeyi farkl yerlere gtrrken; bunu netletiren gelimeler de yine talyadan gelmitir. Mussolini, 19 Mart 1934te kinci Be Yllk Faist Kongresinde yapt konumada; talyann mukadderatnn Akdeniz, Afrika ve Asyada olduunu ileri srm ve birka saatlik deniz seyahati ve bundan daha ksa bir hava seferi talyay Afrika ve Asyaya balamak iin kfidir demiti.61 Bu konuma Trk resm makamlar ve basn tarafndan iddetle eletirilince; Dileri Bakan Mstear Suvich ve Mussolini, Trkiyenin Roma bykelisiyle yaptklar grmelerde bu nutkun Trkiyeyi hedef almadn sylediler. Fakat bu, Trkleri tatmin etmemitir. Bavekil nn, talya ile mnasebette esas meselenin emniyet62 olduuna dikkat ekerek bu lkeye kar gvensizliimizi bir kere daha dile getirirken, talyada baz gazeteler hl, Anadolunun talyan gmenleri iin en uygun yer olduunu yazmaya devam ediyorlard.63 Trk Devleti ve kamuoyu, Mussolininin yukardaki konumasndan sonra talyay yeniden ciddi bir tehdit olarak telakki etmi ve d politikasn bu tehdit ve talyadan gelebilecek muhtemel saldrya gre dzenlemitir. Bu yeni Trk d politika konsepti; ngiltere ve Fransa gibi talyay dengeleyecei dnlen lkelerle ilikileri dostane bir temele ekmek, talyann muhtemel saldr gzergh olarak grlen Balkanlara ve zellikle Arnavutluka nem vermek ve Boazlara tam hkimiyettir. Anlald kadaryla Atatrk, bu dnemdeki talyay, on yl nceki talyadan daha tehlikeli grm ve ciddiye almtr. Atatrk, talyanlarn Trkiyeye denizden bir saldr teebbsnde bulunacaklarna ihtimal vermiyordu. Bir gn bu konu hakknda konutuu Cumhurbakanl Genel Sekreteri Hasan Rza Soyaka unlar sylemitir: Bizim iin sulh esastr; fakat Mussolini bize taarruz etmek cinnetine kaplrsa, sahillerimize bir karma yaparak gelmelerini temenni ederim. Sahillerimiz aktr, arazi itibaryla msait grdkleri herhangi bir blgeye, her zaman bir karma yapabilirler, buna mni olamayz. Yalnz asl karma yeri belli olduktan sonra, btn kuvvetimizi toplayp zerlerine gider, gelenleri behemehal denize dkeriz. Bu suretle yurt korumaktaki esiz azim ve kudretimizi cihana, bir kere daha gstermi oluruz. Fakat byle bir ey yapamazlar ocuk! Trkiyeye kar bir

1214

harekete karar verirlerse, ilkin Arnavutluka asker karmak ve oray igal etmekle ie balayacaklardr. Bunu kolayca yapacaklar ikardr. Ondan sonra da Bulgarlarla ibirlii teminine ve Bulgarlarla beraber Boazlara inmeye, dier Balkan devletleriyle irtibatmz kesmeye gayret edeceklerdir. Bence taarruzu oradan beklemek ve tedbirlerimizi ona gre alp mtemadiyen uyank bulunmak gerektir.64 Bunun iin de talyann denetimi altna ald Arnavutluka eli olarak atanan Ruen Erefe, veda ziyaretine gittii Atatrk tarafndan 1 Nisan 1934 gn verilen talimatta talya ile ilgili olarak u dnceler yer almtr talya hakknda tavr ve hareket tarz: Hibir ahsa kar ve hibir mecliste alenen talyanlarn aleyhinde sz sylenmeyecektir. Ancak lehinde de bulunulmayacaktr. Mussolininin ahsna hrmet veya emniyeti eker vc szlere az altrlmayacaktr.65 Trkiye, talyadan ikayetlerini dile getirip, bu lkeye kar nlemler alrken, talya da, Trkiyenin, kurulularn etkin rol oynad Balkan Antant ve Sdabat Pakt gibi birtakm giriimleri kendisine kar bir hareket olarak grmtr. Trkiye-Yunanistan arasndaki ilikilerin 1930larn banda dzelmesi ve Almanya ve talyann Balkanlardaki faaliyetlerinin kendilerine kar olduunu gren lkeler bir araya gelmeye ve birlikte hareket etmeye karar verdiler. Almanya, talya veya dier bir lkeden gelecek muhtemel saldrlar birlikte gslemeye karar veren Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya, 9 ubat 1934 tarihinde Balkan Antantn imzaladlar. talyan gazetelerinin Balkan Paktn sert bir dille eletirmelerine bakarak denebilir ki, talya byle bir paktn yaplmasndan memnun deildi. Mttefiki Arnavutluku pakta katlmaktan alkoyarak bu memnuniyetsizliini gsteriyordu. Bulgaristan da pakta katlmamaya sevk eden talya idi.66 talya, Balkanlardaki oluumlar kendisine kar bir kombinezon olarak grm ve ikayet etmitir. 12 Mays 1934 gn talya Bykelisi Vincenzo Lojacano ile Hriciye Vekaleti Ktib-i Umumisi Numan Menemenciolu arasndaki grmede eli, ikayetlerini dile getirmitir. Lojacano unlar sylemitir: Ortada hibir mkul sebep, endieyi mucip hibir vaziyet mevcut olmad halde Trkiye hkmeti talya aleyhine kombinezonlar yapmakta, ittifaklar aramaktadr. Menemenciolunun verdii cevap Trkiyenin endielerini ve beklentilerini gstermektedir: Bizim talya aleyhine mteveccih hibir kombinezonumuz yoktur ve talya aleyhine hibir ittifak aram deiliz. Kendi emniyetini dnmek gibi en meru bir hak ve mlahazaya msteniden etrafnda tesis ettii dostluklar ne birbirleriyle mtenaks ne de yekdierinin aleyhine mteveccihtir. Bu emniyet kaygusu Trkiyeyi Balkan huzur ve skunetini bu gr noktasndan mtalaaya sevk etmi olmasndan tabii bir keyfiyet olabilir mi? Balkanlarda entrika olmamas, Balkanlarn sulh iinde yaamas Trkiye iin hayati meselelerden biridir.67 Bu dnemde btn dnyay talyann saldrganl konusunda dikkatli olmaya sevk eden bir olay yaanmtr. talya, 3 Ekim 1935te Habeistana saldrarak, yesi bulunduu Milletler Cemiyeti Misaknn 12. Maddesini ihlal etmitir. Bu igal, Trkiye ile ilikilerde iki lke arasndaki soukluu artrrken,68 Milletler Cemiyeti Genel Kurulu, Misakn 16. Maddesi gereince talyaya kar iktisad ve ml zorlama tedbirlerinin alnmasna karar vermitir. Trkiyenin, yesi olduu bu tekilatn ald

1215

karara uyup uymayaca TBMMde tartlm ve karara katlmaya karar verilmitir. talya, Milletler Cemiyeti kararlarna uyan dier devletler gibi Trkiyeye de 11 Kasm 1935te bir protesto notas vermi ve Anadolu sahillerine yakn olan On ki Aday ve zellikle Leros adasn tahkim etmitir.69 Trkiye, Orta Douda ortaya kan talya tehdidini de blgesel bir ittifakla nlemek iin harekete gemitir. Yine Trkiyenin nderliinde kkenleri daha eskilere dayanan Trkiye, ran, Afganistan arasndaki ilikiler bir pakta dnmtr. 8 Temmuz 1937de Tahranda imzalanan Sadabad Paktna Trkiye, ran, Afganistan ve Irak katlmlardr. Bylece Trkiye, akll bir politika ile Orta Doudan gelebilecek bir talya saldrsna kar da snrlarn gvence altna alm oluyordu. Trkiye, Lozanda Boazlarn uluslararas bir komisyon tarafndan ynetilmesine rza gstermiti. Fakat on yl ierisinde meydana gelen gelimeler ve talya ve Almanyann bir tehdit olarak ortaya kmalar Trkiyeyi, gvenlii bakmndan son derece nemli bir konumda olan Boazlar politikasn yeniden uluslararas camiaya tamaya zorlamtr. Trkiye, 11 Nisan 1936da, Lozan Boazlar Szlemesinin devletler tarafndan yeniden gzden geirilmesi hakknda ilgili lkelere bir nota vermitir. Bu notaya talya Dileri Bakanl 28 Nisanda cevap vermitir. Sorunun tetkikine katlmaya hazr olduunu bildiren talya hkmeti, gr ve mahedelerini uygun bir zamanda aklama hakknn sakl olduunu da ilave etmitir.70 Boazlarn gelecei konusunda bir konferansn toplanmas iin hazrlk yapld dnemde Roma Bykelisi Hseyin Ragp Baydur ile Mussolini arasnda da 12 Mays 1936da bir grme yaplmtr. Mussolini, Boazlarn yeni statsnn mzakeresine kar olmadn, ancak, Habeistann igali dolaysyla lkesine kar uygulanan zorlama tedbirlerin kaldrlmas konusunda Trkiyenin bir eyler yapmasn istemitir.71 Buna ramen talya, 22 Haziran 1936da Montrde toplanan konferansa; Boazlar Konferansnn toplanmasnn mevsimsiz olduunu ve Trkiyenin iddia ettii gibi Akdenizde halen bir sava tehlikesi mevcut olmadn ileri srerek 72 katlmamtr. talyann itirazlarna ramen Montrde Trk tezi Boazlar zerinde, blgeyi askeriletirmek de dahil olmak zere kabul edilmitir. Bu arada Trkiye; talyaya kar uygulad iktisad ve ml tedbirleri, 15 Temmuz 1936da kaldrmtr. Bu, talya tarafndan memnuniyetle karlanm ve Boazlar Muahedesini imzalamak iin dorudan doruya Trkiye ile temasa karar vermi ve harekete gemitir.73 talyann Montr Boazlar Szlemesine katlmak iin dorudan doruya iki lke arsnda grmeler yaplmas iin Trkiye Hriciye Vekili Tevfik Rt Aras talyay ziyaret etmitir. Aras ile talya Dileri Bakan Kont Ciano arasnda 2-3 ubat 1937de Milanoda yaplan grmelerin ardndan yaplan aklamada; iki taraf arasnda hibir atma bulunmad ve ibirlii yaplaca aklanmtr.74 Ancak bu aklamaya ramen ilikiler hibir zaman Trkiyenin arzu ettii dzeye getirilememitir. Nitekim, Trkiye, 10-11 Eyll 1937de Nyonda, talyan deniz altlarnn Akdenizde ticaret gemilerini batrmasn grmek zere toplanan konferansa katlarak, bar blokta yer aldn gstermitir.75

1216

Sonu ki dnya sava aras dnemde ngiltere, Fransa ve talya gibi dnemin gl lkeleriyle komu durumda olan Trkiye, bu lkelerden ilk ikisi ile, yakn gemiten gelen ikili ve uluslararas birtakm sorunlar yaamtr. Ne var ki Trkiye, arasnda somut bir problem olmamakla birlikte bu dnemdeki d ilikilerinde talyay hep dikkate almak zorunda kalmtr. Denilebilir ki, Trkiye, Atatrk dneminde d politikasn talyaya ayarlamak zorunda kalmtr. Asl dikkate deer nokta yine bu dnemde Trkiyenin ngiltere ve Fransa ile olan ikili sorunlar Cumhuriyetin ilk yllarnda ilikilerin gerginlemesine yol am, talya ile dorudan bir sorun olmad halde ilikiler hibir zaman Trkiyenin iyi niyetli btn giriimlerine ramen istenilen dzeye getirilememitir. talyann Trkiye iin bu yeni dnemde ciddi bir tehdit olarak alglanmasnda Rodostaki talyan askeri varlnn artrlmas nemli rol oynamtr. Bu meselede olduu gibi, ngiliz ve Fransz basnlar talya tehdidini olduundan fazla byk gstermek suretiyle Trkiye ile olan ilikilerin kendi lkeleri lehine zmlenmesine katkda bulunmak istemilerdir. Bu dnemde Trkiyeyi ynetenlerin; Musul meselesinin aleyhimize gelimesinden kaynaklanacak tepkileri azaltmak veya inklplar kolaylkla yapmak iin talyan tehdidini byttkleri dnlse bile, bu, talyann, politikalar ve yneticilerinin sylemleriyle Trkiye iin gerekten bir tehdit olduu olgusunu ortadan kaldramaz. Trkiye, dier lkelerle olduu gibi talya ile de menfaatlerin karlkl olarak dengelendii dostane ilikiler kurmak istemitir. Fakat, dier lkelerle byk oranda gerekletirilen bu hedef, talya ile ilikilerde tutturulamamtr. Bunun nedeni, talyann yaylmac politikalar ve Anadoluyu yeniden hedef corafya olarak grmeleridir. Sz konusu dnemde iki devlet arasndaki ilikilerde belirleyici olan talya, Trkiyenin ngiltere ve Fransa ile iyi ilikiler kurmasna, istemeden de olsa yardmc olmutur ki; bu sonraki uzun srete Trk d politikasnn temel dinamii olmutur.

Bu dnemindeki Trk-talyan ilikileri hakknda ayrntl bilgi iin baknz: Mevlt elebi,

Mill Mcadele Dneminde Trk-talyan likileri, Dileri Bakanl Stratejik Aratrmalar Merkezi Yay., Ankara, 1999. 2 Dnemin nde gelen hriciyecilerinden Aptlahat Akinin, Atatrkn deimez Hriciye

Vekili Tevfik Rt Arastan duyduuna gre; Ankarann bakent olarak seilmesinin sebeplerinden biri de, On ki Adadaki slerinden kalkacak bir talyan uann ykl olarak, Ankaraya geli ve dn yapamayacann hesap edilmi olmas idi. Aptlahat Akin, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, TTK Yay., Ankara, 1991, s. 218. 3 Benito Mussolini 25 Eyll 1922de yaynlanan Ykselen Ay (La luna crescente) balkl

makalesinde Trklerin Yunanllara kar kazand zaferi smrgecilie kar bir bakaldr olarak grm ve vmtr. Benito Mussolini, La luna crescente, Gerarchia, I, (25 Eyll 1922), ss. 477479.

1217

Romain Rainero, Kemal Atatrk Devrimin talyadaki Yanklar, Atatrkn Dnce ve

Uygulamalarnn Evrensel Boyutlar, (2-6 Kasm 1981), Uluslararas Sempozyum, Ankara, TTK Yay., 1983, s. 122. 5 6 7 8 9 10 11 12 Hkimiyet-i Milliye, 4 Mays 1924, s. 1. mer Krkolu, Trk-ngiliz likileri, (1919-1926), ASBF Yay., Ankara, 1978, s. 302. Ahmet Emin talyanlar ve Biz Vatan 2 Haziran 1924 s. 1. Tevhid-i Efkr, 2 Haziran 1924, s. 1. Vakit, 3 Haziran 1924, s. 1. Tanin, 5 Haziran 1924, s. 1. Rainero, a.g.m., s. 125. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyas Tarihi (1914-1980), Trkiye Bankas Kltr Yay.,

Ankara 328, Mehmet Gnlbol-Cem Sar, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas, (1919-1938), Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara, 1997, s. 80. 13 14 15 Ahmet kr Esmer, Trk Diplomasisi (1920-1955), Yeni Trkiye, stanbul, 1959, s. 76. Krkolu, a.g.e., s. 302. Kzm ztrk, Cumhurbakanlarnn Trkiye Byk Millet Meclisini A Nutuklar, Baha

Mat., stanbul, 1969, s. 174; Atatrkn Trkiye Byk Millet Meclisini A Konumalar, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu, Ankara, 1987, s. 145. 16 17 Hkimiyet-i Milliye 2O Nisan 1925 s. 1. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, ((Bundan sonra TBMMZC olarak

ksaltlacaktr.), c. 18, (14 Nisan 1341-22 Nisan 1341), Ankara, TBMM Mat, 1976, 87-88. 18 19 20 21 22 Aaolu Ahmed Bir Konferans Mnasebetiyle Hkimiyet-i Milliye 2O Nisan 1925 s. 1. Cumhuriyet 21 Nisan 1925 s. 1. Cumhuriyet 21 Nisan 1925 s. 1. Rainero, a.g.m., s. 126. Hkimiyet-i Milliye, 23 Nisan 1926, s. 3.

1218

23

Hkimiyet-i Milliye, 30 Haziran 1926, s. 1, Cumhuriyet, 30 Haziran 1926, s. 2; Vakit, 30

Haziran 1926, s. 5; kdam, 30 Haziran 1926, s. 2; Milliyet, 30 Haziran 1926, s. 2. 24 Mevlt elebi, Trk Kaynaklarna Gre Atatrk Dneminde Trk-talyan Siyas likileri,

Atatrk 4. Uluslararas Kongresi, (25-29 Ekim 1999 Trkistan-Kazakistan), Bildiriler, c. I, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara, 2000, s. 268-269. Cumhuriyet Gazetesi bu yazy yaynlarken dt u notla Trk kamuoyunun duygularna tercman olmutur: Sinyor Mussolini Okusun! Mahud talyan airi Danuniyo talyan milletini Anadoluya hcuma tahrik ve tevik ediyor. Trk matbuatn talyaya aleyhdar bir lisan kullanmamalarn tavsiye eden Sinyor Mussolini air Danuniyonun tahrikmiz szlerine kar acaba ne diyor? Cumhuriyet 2 Temmuz 1926 s. 13. 25 17 Temmuz 1926da talya elilii u aklamay yapmtr: air Danuniyo, talya

hkmeti tarafndan vki sorusuna cevaben bir asker ve eski bir muharip sfatyla imdiye kadar Trkiye aleyhinde hibir yaz yazmadna ve belki de lehine yazdna namusu zerine yemin etmitir. Hkimiyet-i Milliye 18 Temmuz 1926 s. 1. 26 ki rnek iin baknz: Trkiye-talya. ki hkmet arasnda tarafszlk muahedesi akdinin

mevzu bahs olduu kuvvetle rivayet edilmektedir. Yeni Ses 2 Mays 1926 s. 1; Trkiye-talya Btaraflk Muahedesi mi?, Milliyet 18 Haziran 1926 s. 1. 27 28 29 30 kdam, 9 Knun- sni 1927, s. 1. Vakit, 5 Nisan 1928, s. 1. Hkimiyet-i Milliye 5 Nisan 1928 s. 1; Vakit, 13 Nisan 1928, s. 5. Antlamann tam metni iin baknz: Cumhuriyet 3 Haziran 1928 s. 1-2; Milliyet 3 Haziran

1928 s. 2; Vakit, 3 Haziran 1928, s. 6, Hkimiyet-i Milliye 4 Haziran 1928 s. 1-2; Trkiye Byk Millet Meclisi Kavanin Mecmuas, Devre: 3, tima: 2, c. 7, Ankara, TBMM Mat., 1929, s. 16-18; Trkiye D Politikasnda 50 Yl Cumhuriyetin lk On Yl ve Balkan Pakt (1923-1934), Dileri Bakanl Aratrma ve Siyaset Planlama Genel Mdrl, Ankara, (t. y.), s. 279-284; Atatrkn Mill D Politikas, c. II, (1923-1938), Kltr Bakanl, Ankara, 1981, s. 212-21 Belge: 28 ve s. 446-41, Belge: 81; smail Soysal, Tariheleri ve Aklamalar ile Birlikte Trkiyenin Siyasal Antlamalar, c. I, (19201945), TTK Yay., Ankara, 1983, s. 335-339. 31 32 33 Siirt Mebusu Mahmud Trkiye-talya Hkimiyet-i Milliye 1 Haziran 1928 s. 1. Cumhuriyet 4 Haziran 1928 s. 1. Cumhuriyet 3 Haziran 1928 s. 2; Vakit, 4 Haziran 1928, s. 2.

1219

34

Mehmet Gnlbol-Cem Sar, Olaylarla Trk D Politikas, c. I, (1919-1973), (Altnc

Bask), ASBF Yay., Ankara, 1987, s. 83. 35 36 37 38 nnnn Sylev ve Demeleri, stanbul, 1946, s. 137. Milliyet 3 Haziran 1928 s. 1. Vakit, 27 Eyll 1929, s. 4. Gnlbol-Sar, Olaylarla Trk D Politikas, s. 83-84; Ahmet zgiray, Trk-talyan Siyas

likileri, (1921-1930) , Ege niversitesi Tarih ncelemeleri Dergisi, V, (1990), s. 132. 39 TBMMZC., c. 5, Devre: III, (1 Terin-i sani 1928-29 Terinisani 1928), Ankara, TBMM

Bas., (t. y.), s. 3. 40 41 42 43 44 Cumhuriyet, 7 Knun- evvel 1928, s. 1. kdam, 7 Birincikanun 1928, s. 1, 3. Yunus Ndi, talyan Dostluu, Cumhuriyet, 8 Knun- evvel 1928, s. 1. Siirt Mebus Mahmut, Mussolini, Milliyet, 14 Knun- evvel 1928, s. 1. Antlamann tam metni iin baknz: Trkiye Byk Millet Meclisi Kavanin Mecmuas,

Devre: 4, tima: 2, c. 12, Ankara, TBMM Mat., 1934, s. 70-72; Soysal, a.g.e., s. 340-343. 45 46 47 48 Vakit, 6 Knun- sni 1932, s. 2. Anadolu, 25 Eyll 1931, s. 2. Milliyet, 31 Terinievvel 1931, s. 1. Cumhuriyet gazetesi ziyaret haberini 10 Mays 1932de smet Paa 22 Maysta talyaya

Gidecekler balyla duyurmutur. 49 50 51 Yunus Nadi, Bal Bana Bir Tarih, Cumhuriyet, 22 Mays 1932. s. 1. Milliyet, 23 Mays 1932, s. 1. smet Paa ile birlikte talyaya giden heyette bulunanlar: smet Paann ei Mevhibe

Hanm, Tevfik Rd ve kz Emel, Frka Umumi Ktibi Recep, Meclis Frka Grubu Reisi Ali, Aydn Mebusu Reit Galip, Erzurum Mebusu Saffet, Bolu Mebusu Falih Rfk, Mardin Mebusu Yakup Kadri, Vakit Bamuharriri ve Artvin Mebusu Mehmet sm, Siirt Mebusu Mahmut, Ruen Eref, Yunus Ndi, Bavekalet Hususi Kalem Mdr Vedat, Hariciye Vekaleti Hususi Kalem Mdr Aziz ve yeni Roma Bykelisi Vsf Bey.

1220

52

Seyahate katlm olan Falih Rfk Atay, smet Paann Romada Mussolini tarafndan

karlanmas konusunda unlar yazmtr: nn, talyaya giderken Atatrk, sen Trkiyenin bavekilisin. Mussolini de resmen talyann bavekilidir. Arada hibir fark tanmayacaksnz demiti. Yolda idik. lk verilen programda Mussolini istasyona gelmiyordu. Trk heyeti eer program deimezse, yar yoldan memlekete dnleceini protokolclerine haber verdi. Trende bir telatr gitti. Romaya vardmz zaman talya Bavekili Mussolini srtnda jaketatay ve banda silindir apkas ile Trkiye Bavekilini bekliyordu. Falih Rfk Atay, ankaya, stanbul, 1968, s. 550. Atayn ifadeleri gerei yanstmaktan uzaktr. nk; talya Dileri Bakanl tarafndan daha nceden hazrlanan seyahat programnn 25 Mays aramba gnnde unlar yazlmtr: Saat: 9.30. Romaya var. Hkmet Bakan Hazretleri misafirlerini istasyonda karlayacaklar. Visita in Italia S. E. Ismet Pasci Presidente del Consiglio della Repubblica Turca, (24-30 Maggio 1932), Ministero degli Affari Esteri, Roma, 1932, s. 5. 53 54 55 56 57 58 1932, s. 1. 59 60 61 62 63 Vakit, 30 Mays 1932, s. 1, 5; Cumhuriyet, 30 Mays 1932, s. 1. Hkimiyet-i Milliye 3 Haziran 1932, s. 1; Vakit, 3 Haziran 1932, s. 1, 4. Atatrkn Mill D Politikas, c. II, s. 266, Belge: 46. Gnlbol-Sar, Olaylarla Trk D Politikas, s. 111. Milanoda yaynlanan Libro e Moschetto isimli haftalk gazetenin 2 Haziran 1934 tarihli Cumhuriyet, 26 Mays 1932. s. 1, Vakit, 26 Mays 1932, s. 1. Hkimiyet-i Milliye 27 Mays 1932, s. 1; Vakit, 27 Mays 1932, s. 4. Vakit, 27 Mays 1932, s. 4. Hkimiyet-i Milliye 27 Mays 1932, s. 1, 3, Vakit, 28 Mays 1932, s. 1. Vakit, 29 Mays 1932, s. 2. Cumhuriyet, 30 Mays 1932, s. 1; Vakit, 30 Mays 1932, s. 5, Hkimiyet-i Milliye 30 Mays

saysnda talya ve Dou Akdeniz balkl bir makale yaynlanmtr. Mussolininin yukardaki nutkundan ilham alan gazetede unlar yazlmtr: iftilerimize yerleecek yer bulmak bizi bilhassa ilgilendirir. Bu noktay sathi olarak muhakeme etmemelidir. Zira mesela Filistine bir talyan muhaceretini dnmek gln ve sama bir ey olacaktr. ok mesut neticeler vermeyen bir Yahudi muhaceretine bir de talyan muhacereti ilave etmemelidir. Nfusu esasen haddinden fazla olan Msr da bir talyan muhacereti mevzu bahis olamaz. Bunun iin Mavera-y Erden, Lbnan, Anadolu ve bilhassa bu sonuncu memleket vardr. nk bu yerlerde ziraat, ifti ve sermaye yokluundan dolay pek feci bir vaziyette bulunmaktadr. Atatrkn Mill D Politikas, c. II, s. 266, Belge: 46.

1221

64 526. 65

Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar II, stanbul, Yap Kredi Bankas Yay., 1973, s.

Bill N. imir, Atatrk ve Yabanc Devlet Bakanlar, c. I, TTK Yay., Ankara, 1993, s.

327, No: 416; Bill N. imir, Bizim Diplomatlar, Ankara, Bilgi Yay., 1996, s. 465-66. 66 67 68 69 70 Akin, a.g.e, s. 268. Atatrkn Mill D Politikas, c. II, s. 256-261, Belge: 41. Rainero, a.g.m., s. 129. Gnlbol-Sar, Olaylarla Trk D Politikas, s. 111. Atatrkn Mill D Politikas, c. II, s. 296. Belge: 53. Bir Trk gazetesinin Havass

Ajansndan ald bir habere gre, Trkiyenin Boazlar hakkndaki notas talya siyasi evrelerinde hayretle karlanmtr. Kurun, 14 Nisan 1936, s. 2. 71 72 73 74 75 Atatrkn Mill D Politikas, c. II, s. 297, Belge: 54. Soyak, a.g.e., s. 539. Cumhuriyet, 21 kinciknun 1937, s. 1. Cumhuriyet, 4 ubat 1937, s. 1. Gnlbol-Sar, Olaylarla Trk D Politikas, s. 114.

1222

ki Sava Arasnda Trk Boazlar / Dr. Sadk Erda [s.672-684]

Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits /Trkiye Giri mparatorluk ve Cumhuriyet dnemi Trk tarihi ve diplomasisini geriye doru inceleyenler, Trkiyenin zor artlarda bile karlarn ounlukla korumay baarmasnn altnda Trkiye corafyasnn ve zelliklede Trk Boazlarnn etkinliine dikkat ekerler. Bizde bu ksa almada, Trk Boazlarnn Milli Mcadeleye etkilerini, bu mcadelenin Boazlar sorunu konusundaki tavrn ve bu sorunu kullanarak kendi varln dnya devletlerine nasl kabul ettirdiini, yaklaan sava ncesi Trk diplomasisinin sorunu nasl avantaja dntrdn ele almaya alacaz. Milli Mcadelenin Boazlar Politikas Hem igalci devletlere ve hem de bu duruma kar duyarszln devam ettirme azminde olan stanbul hkmetine kar balatlan Milli Mcadele hareketinin amac, tarih iindeki mrn tamamlayarak savala birlikte yklan Osmanl enkaz zerine milli bir devlet kurmak olmutur. Bu amacn nndeki en nemli engel phesiz ki askeri ve diplomatik alanlarda yrtlen mcadeleye maddi ve manevi destee duyulan ihtiya idi. Bu ihtiyac gidermek ve milli devleti kurmak iin Milli Mcadeleyi ynetenler, galip devletler arasndaki sorunlar dikkatle takip edip bunlar kendi lehine evirmek iin kullanrken bir yandan da Sovyetlerle olan ilikilerinde Boazlar meselesini ve bu soruna nerilen zm yollarn bir koz olarak kullanacaklardr. Bu erevede Anadolu hareketinin bask, zorlama ve telkiniyle 12 Ocak 1920de alan Osmanl Mebusan Meclisi Milli Mcadele yanls milletvekillerinin giriimleriyle, mcadelenin temel amalarn kapsayan ve ilk msveddesi Mustafa Kemal tarafndan kaleme alnan1 ve 17 ubat 1920de ilan edilen Misak- Milli Boazlar konusunda Milli Mcadelenin tavrn yanstmas asndan olduka nemlidir.2 Nitekim, Milli Mcadelenin d politikasnn en nemli dayana olan bu belgenin 4. maddesi Boazlarla ilgili olup, Hilafet-Saltanat merkezi stanbul ehri ile Marmara Denizinin gvenlik art ile, Akdeniz ve Karadeniz Boazlarnn ticaret ve mnakalat aleme kad- hakknda, bizimle alakadar devletlerin verecekleri karar geerli olacaktr. esas getirilmekte, dier bir ifadeyle Boazlarla ilgilenen btn devletlerin Trkiye ile beraber bir karar vermesi belirli artlarla kabul edilmektedir ki, bu esas Batl devletlere bir neri niteliindedir. Zira, l. Dnya Sava iinde yaplan gizli antlamalarla Rusyaya verilmesi ngrlen stanbul ve Boazlarn, bu devletin Bolevik Devrimi ile ortadan kalkmas anlan blgenin gelecei konusunda bir boluk dourmu, bu nedenle blgenin gelecei konusunda aa kmayan ihtiraslarn etkisiyle ngiltere ve ABD arasnda grmeler yaplyor3 ve mttefik devletler stanbul ve Boazlarn gelecei konusunda politikalarn netletiriyorlard.

1223

Ancak Misak- Millinin ilan edilmesinden hemen sonra stanbulun igal edilmesi, Meclisi Mebusann datlmas ve Dou sorununun zmnn zellikle ngiltere tarafndan Yunan ordusuna havale edilmesi zerine, istenilen yaknlama salanamamtr. Gelimeler zerine 23 Nisanda TBMMnin Ankarada almasyla Anadoluda yeni bir devletin temelleri atlm oldu. Boazlar Konusunda Milli Mcadelenin Taktik Araylar Milli Mcadeleyi ynlendirenler, baarya ulamak iin mutlaka bir destek bulma ihtiyac iinde idiler. tilaf Devletlerinin Trkiyeye onurlu bir bar nermeyileri zerine tm dikkatler Douya evrilmi ve milliyeti nderler Sovyetlerin Anadolu hareketini tanmakla kalmayacan, Misak- Millinin uygulanmas yolunda Trkiyeye maddi ve manevi her eit yardmda bulunacana inanmaya balamlard.4 Bu inan nedeniyledir ki, 3 Mays 1920de kurulan TBMM Hkmeti 5 Mays 1920de yapt ilk toplantda Sovyetlerle ilikiler gndeme gelmi ve bu lkeye bir heyet gnderilmesine karar verilmitir.5 8 Mays 1920de Sovyetler Birliine gidecek olan heyete verilen talimatta Trkiyenin istei, imdiki milli snrlar iinde i ve d tam bamszlk iinde yaamak ve bu temel istein salanmas artyla Rusya ile kader ve gelecek birlii kurmak6 olarak belirtilen bu talimatn 4. maddesinde; Boazlardan yararlanma, tm Karadeniz lkelerine serbest olacaktr. Bunu salamak iin, Karadeniz Boaznda tahkimat yaplmamas, stanbula Rus donanmasnn gelmesinin bizim (TBMM hkmetinin) takdir ve isteimize bal olmak zere anakkale Boaz tahkimatn Ruslarla birlikte savunmamzdr. Bu koullardan daha fazlas Ruslarn anakkale tahkimatn bamsz olarak elinde bulundurmalar ya da stanbula donanmalarn istedikleri zaman getirmeleridir ki her iki kta stanbulun elimizde bulundurulmas kuraln bozar. Ruslar iin Boazlarn tam zgrln yalnz antlama koullaryla salamak ya da boazn savunma ve denetiminin tm Karadeniz devletlerinin bir ortak sorunu olarak kabul ettirmek tabii ki ok daha uygun ve iyi bir zm yoludur denilmitir. 7 Dikkat edilecei gibi, Boazlar konusunda Sovyetlere bir hayli tavizkr bir tutum taknld gzden kamayacaktr. 1920 Maysnn, Ankara hkmetinin en zor dnemi olduu dikkate alnrsa, bu hkmetin iinde bulunduu bunalm ve Sovyet yardmna duyduu ihtiyac gsterir. Ankara hkmetinin Sovyetlere bakn, Mustafa Kemalin 26 Nisan 1920de Lenine gnderdii mektupta grmek mmkndr.8 Byk Millet Meclisi hkmetinin d politika alanndaki ilk giriimi olan bu mektupta Emperyalist hkmetler aleyhine harekat ve bunlarn taht tahakkm ve esaretinde bulunan mazlum insanlarn tahlisi gayesini istihdaf eden Bolevik Ruslarla tevhid-i mesai ve harekatn kabul edildii belirtiliyordu. Sovyetlerin Dileri Halk Komiseri ierinin 3 Haziranda M. Kemal Paaya gnderdii cevabnda Misak- Millide belirtilen d siyaset ilkelerini memnunlukla not ediyor ve bu ilkeleri

1224

sralayarak altnc maddede Boazlar sorununun zmlenmesinin Karadenizde kys olan devletlerce toplanacak konferansa sunularak grlmesinin altn iziyordu.9 Moskovada iki lke arasnda 17-24 Austos tarihleri arasnda yaplan mzakerelerde bir antlama tasars hazrlanm ve bu taslak metnin altnc maddesi ile Boazlarn tm milletlerin ticari ulamna almasn ve serbest geii salamak amacyla, Karadeniz ve Boazlarn bal olaca milletleraras kurallarn kesin bir biimde saptanmasn, kabul edecei kararlarn Trkiyenin kaytsz artsz egemenliine ve stanbul ile Trkiyenin gvenliine zarar vermeyecek bir biimde ky devletlerinin temsilcilerinden ileride toplanacak bir konferansa braklmas kararlatrlmtr.10 Hazrlanan antlama tasars parafe edilmesine ramen, Sovyetlerin, 13 Austos tarihli mzakerelerde, Trkiyeye yaplacak yardmn Ermenistan snrlarnn belirlenmesi ve Trkiyenin lkesindeki dier milletlerin haklarna sayg gstermesine balamas ve 27 Austos tarihli grmelerde de ierinin Trk heyeti bakan Bekir Sami Beyden Van, Bitlis gibi illerden bahsederek Trkiyeden Ermeniler lehine birtakm toprak taleplerini yeniden gndeme getirmesi zerine Trk Heyeti Bakan Bekir Sami Bey11 sorumluluu stlenemeyeceini ve talimat isteini Ankaraya bildirir.12 16 Ekim 1920de yaplan Meclisteki gizli oturumda Y. Kemal Bey parafe edilen metni milletvekillerinin bilgisine aktarm ve VI. maddenin Boazlara ilikin olduunu belirterek, Boazlardan geiin Trkiyenin gvenliini bozmayacak biimde olacan, ayrntl dzenlemenin komu devletlerin katlaca bir konferansta ileride saptanacan belirterek Ekim Devrimi ile Sovyetler Birliinin Boazlar ve stanbul konusundaki dncelerinin deitiine dikkat ekerek bunun kada dklmesinin yararl grldn belirtmitir.13 Ancak, gerek Trk kuvvetlerinin Eyllden Aralk bana kadar srdrd Dou harekatnn baarl ekilde sonulanmas, gerekse Sovyet liderleri arasnda gr farklarnn giderilmesi ve ekonomik etkenlerle Sovyetler tutumlarn deitirecek Trk tarafnda oluturulan yeni heyet ve Bykeli Ali Fuat Cebesoyun yrtt ikinci grme sonucu 16 Mart 1921de Moskova Antlamas imzalanacaktr.14 Sakarya Savandan hemen nce 4 Austosta Y. Kemal Bey, ierine uzun bir nota gndererek, Batl devletlerin emperyalizmine kar ortak bir cephe kurulmasn nererek, Moskova Antlamasnn V. maddesinin uygulanmas iin diplomatik ya da baka bir yoldan nelerin yaplabileceini renmek istemi ve Boazlar sorununun Trkiyeye gvenlik ve bamszlk salayacak bir ekilde zmlenmesinde Rusyann da fayda elde edeceine dikkat ekmitir.15 Grld gibi,TBMM Hkmeti,Trkiyenin egemenliine ve stanbulun gvenliine bal kalmak kouluyla Boazlarn tm devletlerin ticaretine almasn kabul eden politikasn oluturarak, ulusal amacna ulamak iin yardmna duyduu ihtiya nedeniyle Sovyetleri yanna ekmeye almaktadr.

1225

Milli Mcadele gnlerinde Batl devletlere kar uygulanan siyasetin balca amac drt noktada toplanmaktadr: 1) Misak- Milliyi gerekletirmek 2) Trkiyenin tannmasn salamak 3) Maddi ve manevi yardm elde edebilmek iin bir takm anlamalar tesis edebilmek, 4) Bu anlamalara ulaabilmek iin her trl propaganda aralarna bavurmak.16 Ancak bu siyasetin gerekletirilmesi, ngiltere, Fransa ve talyann Anadolunun byk bir ksmn ve zellikle stanbul ve Boazlar igal altnda bulundurmalar nedeniyle olduka zorlayordu. Bu nedenle ncelikle ama yukardaki hedefleri gerekletirmekle beraber bu igalci devletleri, ya diplomasi ya da silah gcyle Trkiyeden karmak olmutur. Bu erevede Milli Mcadelenin en belirgin zellii ve belki de baarl olma nedenlerinden biri, askeri ve diplomatik mcadeleleri birbiri ardna ve birbirini tamamlar nitelikte kullanabilme kabiliyetidir. tilaf Devletlerinin, nn zaferinin yan sra Trk-Sovyet grmelerinde duyduklar kayg, bu devletleri Osmanl hkmetine kabul ettirdikleri Sevr Antlamasn yeniden gzden geirmek ve Dou sorununa bir zm yolu arama dncesine sevk etmitir. phesiz bu dncenin oluumunda Fransa ve talyann Sevr Antlamasndan pek az yararlanmalar ve buna ramen Yunanllarn pek ok kar salamalarnn etkisi de bykt.17 Bu nedenlerle 25 Ocak 1921de Pariste mttefikler arasnda bir toplant yaplarak stanbul hkmetiyle Ankara hkmetinin katlacaklar Londrada bir konferansn toplanmasna karar verilmitir. Ankara hkmeti ile Batl devletlerini ilk kez bir araya getiren Londra Konferansnn 23 ubattaki oturumunda, Osmanl hkmeti temsilcisi Tevfik Paa, srekli barn kurulabilmesi iin Trkiyenin varln, toprak btnln, egemenliini ve bamszln gvence altna alacak ortamn yaratlmas gereine dikkat ekerek, Boazlar sorununa ilikin uluslararas bir antlamann imzalanmasn istemi18 ve sz Ankara temsilcisi Bekir Sami Beye brakmtr. Bekir Sami Bey, TBMMnin Douda srekli ve adil bir bar arzuladn, Trkiyenin kabullenebilecei snrn Misak- Millice saptandn ve bu nedenle Klikya, zmir ve 1913 snr esasna gre Trakyann geri verilmesini dile getirerek stanbulun gvenlii ve Trkiyenin egemenlii tehlikeye dmeyecek biimde Boazlar konusunda teki devletlerle bir antlama imzalanmasn ne srmtr.19 Sovyetlerle mzakereleri yrten ve onlara Boazlar konusunu, Karadenizin sahildarlar arasnda yaplmasn neren Bekir Sami Beyin Londra Konferansnda Misak- Milli formln nermesi bir eliki deil,Trkiyenin gl jeopolitiini amalar iin bir koz olarak kullanmasn gsteren ilgin bir rnektir.

1226

Londra Konferans, Sevrin dier maddelerinde olduu gibi Boazlara ynelik hkmlerinde de bir takm dzenlemeler ngrmtr. Bu dzenleme, kurulmas ngrlen Boazlar Komisyonu Bakanlnn Trkiyeye verilmesini, Trkiyenin oy saysnn byk devletlerde olduu gibi ikiye kartlmas, askerden arndrlmas ngrlen blgenin daraltlmas ve mttefiklerin stanbul ve zmit yarmadasnn abuk boaltlmasna muvafakatlarndan ibaret idi.20 Gerek Boazlar ve gerekse Sevr Antlamasnn dier hkmlerinden mttefiklerce nerilen deiiklikler Misak- Milliyi dikkate almyordu. Bu mnasebetle nerilerin TBMMce kabul imkansz grnmesine ramen Trk delegasyonu tekliflere cevap vermek iin 24 gn sre talep ederek Londradan ayrlm, bu sre ierisinde Bekir Sami Bey ile ngiltere, Fransa ve talya arasnda bire bir antlamalar imzaland ise de bunlar Misak- Milliye aykr ve Sevrin tamamlaycs olan Accord triportiteyi21 baka adlar altnda milli hkmete kabul ettirme abas22 olarak deerlendirerek reddedilmitir. Milli Mcadelenin Batl devletlerle youn ilikisi Sakarya Zaferi sonrasndadr, Trk diplomasisi ve askeri baarsnn beraberlii belki de tarihindeki en baarl bir sreci yaamtr. Zira Fransa ile Haziranda balayan grmeler kazanlan zaferin de etkisiyle Ekimde yaplan Antlama ile sonulanacak, talya ile ilikilerde nemli admlar atlm ise de siyasi frtna talyanlarn bir antlama imzalamasna engel olmu, yine de bu yolla Milli Mcadele mttefik blounun da ilk ve en kalc atla ortaya kartmtr. Ankara hkmeti 1922 Temmuz aynda ileri Bakan Ali Fethiye grnrde salk nedenlerinden dolay, gerekte ise Kemalist amalar konusunda tilaf devlet adamlarnn grlerini saptamak amacyla Avrupaya gitmesine izin vermi Ali Fethi Bey Parise ulanca ngiliz Bykeliliine bavurarak Irak ve Boazlar sorunlar iin grmeler yapmak zere Londraya gitmek iznini alm, 11 Austosta da ngiliz yetkililerle grerek Boazlar tm ile askerden arndrlmasn, Boazlardan geiin kesinlikle serbest olmasn, aznlklarn etkin bir biimde korunmalar iin, bir proje hazrlanmal; Trakyadaki Yunan snr Edirneden Meri Irmana ekilmeli23 koullarn ne srmtr. Ankara hkmetinin bu bar teebbs ngilizler tarafndan bir zaafn ifadesi olarak deerlendirilmi,24 bunun zerine Fethi Beyin Milli maksatlarn salanmasnn ancak askeri faaliyetlerle kabil olabileceini25 bildirmesi zerine taarruz karar alnacaktr. 26 Austosta balayan Trk ordularnn taarruzu sonucunda yaklak 40 aydr igal altnda bulunan zmir geri alnarak Anadolu Yunan askerinden temizlenmi ve Trk ordular anakkaleye doru yrmeye balamtr. ngiltere Savunma Bakanl 11 Eyllde stanbuldaki ngiliz Kuvvetleri Komutan Harringtona anakkaleyi ve zmiti boaltabileceklerini ve buradaki birliklerin Gelibolu yarmadasna kaydrlmasn

1227

istemi ve donanmann Anadoludan Trakyaya Trk askerlerinin sevkini engelleyeceini bildirmi26 ve ayn gn mttefik devletler anakkale Boaznn Anadolu yakasna asker gndermilerdir.27 Bu tedbirlerle yetinmeyen Lloyd George, mparatorluun her tarafndan muhtelif devletlerden askeri yardm talebinde bulunmu, sebep olarak da Kemalist kuvvetlerin stanbul ve anakkaleye yaklamas, Ankara hkmeti tarafndan ileri srlen talepler ayet kabul edilecek olursa, son harpte Trkiye zerine kazanlm olan zaferin btn semerelerinin kayb ile sonulanacan gstermi ve Avrupay Asyadan ayran Akdeniz ve Karadenizi birletiren su yolu birinci derecede neme haiz cihan menfaatlerini, Avrupa menfaatlerini ve ngiliz menfaatlerini alakadar edeceinin altn izmitir.28 Trk ordusunun Boazlara doru ilerlemesiyle Batda anakkale bunalm olarak adlandrlan olaylar dizisinde Sovyetlerde kendilerine bir rol stlenecekler ve bu balamda Karahan imzal ve 12 Eyll tarihli bir notay ngilizlere vereceklerdir.29 Bu notada 1914 Savandan nce yaplm olan Boazlar konusundaki tm antlamalarn geersiz olduu, sava sonunda yaplan tek geerli belge olan Moskova Antlamasnda ise Boazlarn sadece ticaret gemilerine ak olduu30 kaydnn bulunduunu ve bu konuyu grmek zere Karadenize kys bulunan devletlerin katlacann ngrld ve bu nedenle konu ile ilgili herhangi bir grmeye Rusya, Ukrayna ve Grcistan hkmetlerinin de katlmas gereine dikkat ekilmitir. Sovyetlerin bu davrannn nedeni, muhtemelen Trk ve tilaf Devletleri arasnda bir arpmann kanlmaz olduunu dnerek kendi gvenlii asndan olas bir kader toplantsna katlmak olsa gerektir. ngiliz kabinesi 15 Eyllde toplanarak Boazlarn ngiliz karlar iin ok nemli olduu ve bu nedenle burada Kemalistlere kuvvetle kar konulmasn, Donanmann, Trk ordusunun Geliboluya gemelerini engelleme gereini zmit hatlarndan ekilinebileceini ancak Mustafa Kemalin stanbul Boazn gemeye kalkmas durumunda btn kuvvetle kar durulmasn kabul ederek bunu Dileri Bakan Lord Curzona iletmitir.31 te yandan Boazlar blgesinde fiili bir atmay nlemek iin Fransa ve talya anakkale Boazndaki askerlerini Avrupa yakasna kaydrmlar32 ve Fransann stanbuldaki yksek komiseri General Pelleyi, zmire gndererek Mustafa Kemal ile temas kurmulardr. Pelleye verilen talimatta Fransann hibir biimde Yunanllarla ibirlii yapmayacaklarn ve Trklere kar savamayacaklarn, esasen Trklerin saldrgan amalar olmadn ve tilaf Devletlerinin zmir ve Trakya zerindeki Trk egemenliini iade etmeleri gerektii dncelerinin alt iziliyordu. 33 General Pelle ile Mustafa Kemal arasnda yaplan grmelerde Ankara hkmetinden tarafsz blgenin ihlal edilmemesi istenmi ve Yunan ordusunun ekilecei snrn stanbuldaki yksek komiserlerce izilecei garantisi verilmi ise de Mustafa Kemal bunlar kabul etmemi, bir konferans

1228

toplanrsa buna katlmaya hazr olduunu ama askerlerinin ilerleyiini durdurmaya taraftar olmadn belirtmitir.34 Bu ortamda 20 Eyllde balayan Paris grmelerinde konu grlmtr: 1) Boazlar blgesine Trk kuvvetlerinin girmesi iin ngiliz kuvvetlerinin alkonulmas, 2) Boazlarn serbestlii, 3) Trkiye ile bar artlar35 Grmeler sonunda bizzat Lord Curzon tarafndan kaleme alnan ve savaan devletler ile tilaf Devletlerinin bar konferansna davet eden bir nota hazrlanyor ve bunda Trklerin prensip olarak Avrupaya dnmeleri kabul ediliyordu ki bu ayn gn Atinaya ve Ankaraya gnderilmitir. Bylece yaklak hafta devam eden anakkale buhran bir sona ulatrlm ve Lozana giden yol almtr. Lozan ncesi Trk Boazlar Ankara hkmeti ve Mttefikler arasnda bu yazma ve grmeler olurken Trk ordusunun Boazlara yryeceini ve sorunu silahla zmleyeceini uman Sovyet Dileri, bu gelimelerden endielenir36 ve toplanmas dnlen konferansa arlmamann da etkisiyle Sovyetlerin Ankara Bykelisi Aralov, Y. Kemale vekalet eden Rza Nur ile grm, Sovyetlerin konferansa katlmas iin alacaklarna dair sz almtr.37 Dier taraftan Sovyetler, Karahan imzal ve 24 Eyll tarihli bir nota ile Orta Dou sorunlarnn grlmesi iin bir konferans neriyor ve bu sorunlar zmn Trk halknn Trk topraklarnda, stanbulda ve Boazlarda tam egemenliini kurmaktan geeceini belirtiyor; Boazlar rejimini 16 Mart Moskova Antlamas uyarnca zlmesini istiyor ve bunun dnda Boazlarla ilgili alnacak kararlarn kesin ve kalc olamayacann altn iziyordu.38 Dikkat edilirse Sovyetler Batya ve Ankara hkmetine yapt basklarla kendisi iin hayati neme sahip Boazlarn geleceinde sz sahibi olma aray ierisinde olduklar grlecektir. Bu arada Ankara hkmeti, Yunan ordusunun Dou Trakyada gerisine ekilecei hatt tespit amacyla toplanacak konferansa ynelik mttefik arsn kabul ediyor ve 3-11 Ekim tarihlerinde etin bir grme sonucu 11 Ekimde Trkiye ile mttefikler arasnda Mudanya Mtarekesi imzalanyor ve Milli Mcadelenin baars tespit ve teyit edilerek Dou Trakya geri alnyordu. Mudanya Konferansnn balad gn, Sovyetler Ankara hkmetine bir nota vererek, konferansa katlmann Trakya ve Boazlarla stanbulun igaline raz olma anlamn tadn, Trkiyenin bunu haber vermeyiinin, Yakn Dou Meselesi zellikle de Boazlar Meselesi genel kararlarnda nceden kararlatrlan ve karlkl gr ve uyuma ykmllnden sz eden Moskova Antlama ve dier beyanlara ters dtn bildirmitir.39

1229

Sovyetlerin toplanacak konferansa katlmak iin Ankara ve Moskovadaki Trk diplomatik temsilcileri nezdindeki giriimleri devam ederken Trkiye 4 Ekimde Hariciye Vekili Y. Kemal imzasyla Mttefik Devletlerin davetini kabul ederek, Yegane nemli mesele Boazlarn kontroldr. Bu konuyla ok yakndan ilgili ve katlmlar, tespit edilecek rejimi daha kalc klarak gelecekte anlamazlklar domasn nleyecek olan Rusya, Ukrayna ve Grcistann davet edilmemi olmas karsnda hayretimizi belirtmek mecburiyetindeyiz. Bu devletinde mttefikler tarafndan davet edilmi dier iki devlet gibi davet edilmelerini srarla teklif ediyoruz40 szleriyle, Sovyetlerin sadece Boazlarla ilgili grmelere katlmasn istediini belirtiyordu. Sovyetlerin konferansa tam ye olarak katlmak amacyla mttefik devletlere 19 Ekimde bir nota vererek41 Rusyann corafi durumu ve Yakn Dou devletleriyle olan politik durumuna dikkat ekilerek Boazlar konusunun Yakn Dou sorunlarndan ayrlamayacann, Boazlarn gvenlii ve uygulanacak rejimin ayr bir konferansta ele alnmasnn sakncalarna dikkat ekilmi ve sadece Boazlar sorununun zlmesi amacyla Lozana davet etmilerdir.42 Sovyet lideri Leninin 27 Ekimde Batl bir gazetecinin Boazlar sorununun zmne ilikin Rus programnn ne olduu sorusuna verdii cevap Sovyetlerin Lozanda sergileyecekleri tavrn ipularn vermesi asndan ilgintir.43 Lenine gre bar ve sava zamanlarnda Boazlar tm sava gemilerine kapanmal, Boazlarn deniz ticaretine tam bir serbestlikle almas ve Trkiyenin ulusal isteklerinin karlanmas gerekmektedir. smet nn Dileri Bakan olduktan ve Lozana gitmeden hemen nce, Aralov kendisini bir kez daha ziyaret etmi ve konferansa tam katlmay yeniden gndeme getirmesi zerine, nn kendisine, Lozan Konferansna dman bulunduumuz devletlerle beraber Rusyann da katlmasn istemeyeceklerini, zira byle bir durum ile, Osmanl idaresinin politikasn benimsemi bir duruma debileceklerini bunun da eskiden byk devletlerle yaplan anlamalar hatrlatacak bir durum yaratacan bildirerek44 Sovyet isteklerini taktiksel bir ekilde geersiz klmtr. Sovyet Rusyann bu srarnda, konferansta yaplacak anlama dnda kalma endiesi ve Trkiyenin karlarn koruma ad altnda kendi gvenliini salama dncesi yatmaktadr. Lozan Konferansnda Boazlar I. Dnya Savandan sonraki en nemli diplomatik toplantlardan biri olan Lozan Konferans 20 Kasmda balam, Lozanda mnakaa edilen en nemli ilerden biri, siyasi nemi dolaysyla da belki de en nemlisi Boazlar meselesi olmutur. Zira Lozanda, Boazlarla ilgili farkl gr ortaya km ve birbirinden ayr bu tezin uzlalmas byk abalar gerektirmitir. Bu tez; Boazlarn uluslararas bir idare altnda tarafszlnn korunmas olan ngiliz grdr ki bu aslnda ngiliz deniz kuvvetlerinin baskn etkisini korumaya yneliktir, Boazlarda Trk hakimiyetini ve snrl bir zgrlk salayan Trk nerisi, Boazlar sava gemilerine kapatan ve doal

1230

olarak Karadenizi bir Sovyet mare clousumu haline getiren ve Trk egemenliini savunan Sovyet nerisidir.45 Bu neriler Lozan Konferansnn 4 Aralk 1922 tarihli Boazlar Rejimi Komisyonunda genel grmeye sunulmutur. Lord Curzon, Konferansa sunulan en nemli sorunlardan birinin Boazlar sorunu olduunu syleyerek konumasna balam ve sorunun btn dnyay ilgilendirdiini ve bu su yolunun son yzyl iinde eitli antlamalara konu olduunu belirterek nce Trk tarafnn sonra da dier temsilcilerin dinleneceini sylemitir.46 Daha sonra sz alan smet nn, Rusya, Ukrayna ve Grcistan temsilcilerini konferansta grmekten mutluluk duyduunu belirterek Boazlara ilikin Misak- Milli maddesini okumakla yetiniyor ve imdilik baka bir ey sylemeyeceini belirtiyordu. 47 nnye gre dnyada en gl donanmaya sahip bulunan ngilizler, Boazlar sorununu en nemli olarak niteliyorlard. Dolaysyla uzlamac bir tavr izlerse, Trkiyenin tatmin edici bir bara kavumasna yardmc olacana inanyordu. Bu yzden konferansn bu sorundan dolay kesintiye uramasn her bakmdan nlemeye alyordu.48 Boazlar meselesinin grlecei toplant, zellikle de Sovyet delegasyonunun grleri her tarafta byk bir merak ve heyecan uyandryor, bu meselenin mzakeresi sonunda konferansn sonucunun anlalacana inananlarn says oalmaya balyordu.49 Byle bir ortamda sz alan ierin Boazlarn barl deniz ulamna srekli olarak serbest olmasnn kesin bir ekilde ve hibir kstlama olmadan salanmasn, Karadenizde barn korunmas, Karadeniz kylarnn gvenlii ile stanbulun gvenliinin garanti altna alnmasn, baka bir deyile savata ve barta Trkiyeden baka btn devletlerin sava gemileri ve silahl gemilerle askeri uaklara srekli olarak kapal bulundurulmasn istiyor ve Rus hkmeti ile mttefikleri Trk halknn kendi lkesi ve sular zerindeki btn haklar etkili olarak yeniden salanmaldr diyerek grlerini dile getiriyordu.50 Grld gibi, Sovyetler bu gr ile btn 19. yy. boyunca srarla amaya altklar Trk Boazlarnn kendileri iin ak olmas ilkesini terk edip, Boazlarn btn devletlerin sava gemilerine kapatlmas tezini ortaya atmlardr. 180 derecelik bu deiimin altnda ideolojik bir ayrmdan ziyade Boazlarn tilaf Devletlerinin kontrol altnda bulunduu 1918-1922 yllarnda General Denikn ve Wrangel, ordularnn her trl ihtiyalarnn bata Fransa olmak zere bu devletlerce ve Boazlar yoluyla giderilmesi tecrbesi ve i savan sona ermesinden sonra, Karadenizde donanma kuracak bir gten yoksun olmalarndan ve bunun etkisiyle gvenlik endielerinden kaynaklanmaktadr.51 nn, konferansn ilk oturumundan itibaren suskunluu tercih edip Sovyetlerle ngilizleri kar karya getirmeyi baarmtr. Nitekim, 5 Aralkta Ankaraya ektii telgrafla ilk oturumdaki durumu zetlemi, Mttefikler ile Ruslar arasndaki asl sorunun Boazlarn sava gemilerine ak veya kapal olmas olduunu, tahkimatsz ve mdafaasz Boazlar olabileceini ifade etmekliimiz en mhim bir siyasi merhale olacaktr. Bu noktay kolay ve abuk ifade etmek niyetinde deiliz demitir. 52

1231

nnnn bu son cmlesinden anlald kadaryla, Trkiye Milli Mcadele dneminde uygulad politikay, bir baka ifadeyle esas amalarna ulamak iin, Boazlar meselesi tarihinin iki aktr ngiltere ve Rusyay kar karya getirerek Misak- Milli snrlarnda tam bamsz egemenliine ulama amacn Lozan grmelerinde de uygulamaya alan bir politika izlemektedir. Boazlarn sava gemilerine kapal olmas ilkesini 1914e kadar hararetli biimde savunan ngiltere bu konferansta serbest gei savunucusu durumuna gelmitir. Bunun nedeni, ngilterenin Sovyet Rusyay Karadenizde gz altna bulundurma zorunluluunu hissetmesidir.53 Fransa ise, Boazlardaki gemi iletme serbestliinin devletler arasndaki ilikilerin almasna ve bunun tabii neticesi olarak da sulhn teminine yardmc ve temel olacan, Boazlara kys olan devletin emniyetini salam bir nizama balamak artyla Boazlarn aklnn bar iin bir tehlike arz etmeyeceini belirtmitir.54 Sava ile beraber dikkatlerini Avrupa ve Orta Douya eviren ABD Lozana gzlemci statsnde katlmasna ramen55 konferansa hazrlkl gelen nadir lkelerden biridir. Bu devlet adna sz alan Child, Boazlarn lke fark gzetmeksizin btn ticaret gemilerine ve serbest denizlerde kolluk grevini yapmak, yurttalarnn gemilerini korumak, felakete uramlara ve kamu yararna davranmak zere sava gemilerine almasn ne srm ve Karadeniz ve Boazlarn silahszlandrlmasn nermitir.56 Boazlar komisyonunun 18 Aralkta yapt 5. Oturumda Amerikan tarafnn itirazlarna ramen57mttefikler, aralarnda Boazlar komisyonunun kuruluu, Boazdan gemilerin geiine ilikin kurallar, askerden arndrlm blgelere ve savunma alanlarna ilikin hkmler, Boazlarn ve stanbulun askeri gvenliine ilikin olarak teklif edilen garantilerden oluan 4 belgeyi datmlar ve bu belgeler zerine grmelere devam etmilerdir.58 Trk ve Sovyet heyetlerinin kar kmasna ve kendi tasarlarn sunmalarna ramen Mttefik devletler kendi tasarlarnda srar edeceklerdir. Lozan Boazlar Szlemesinin 18. maddesini oluturacak bu tasar, Boazlarn ya da silahszlandrlm blgelerin bamszlna ynelik herhangi bir tehdit durumunda MC Konseyine yaplacak bireysel yada kollektif bavuru yoluyla, gvenliin salanmasn ngryordu. Bu, yine de Trk delegasyonunun istedii ve gerekli grd tam garanti deildi. 20 Aralkta Boazlarn silahszlandrlmasna, gei serbestisine ve uluslararas komisyon kuruluuna izin verecek bir uzlamaya varan Trk delegesi hl politik ve siyasal bir garanti konusunda tatmin ve ikna olmamt ki59 bu durum 10 yl sonras Trk tarafnn haklln ispat eden olaylara sahne olacaktr. Lozan Konferansnn ilk devresi yaanan bir ok krizden sonra, Boazlar konusunda bir uzlamaya varlmasna ramen, Trk delegasyonunun 31 Ocakta sunulan antlama taslan imzalamay kabul etmeyince 4 ubatta sona erdi. Ertesi gn Rauf Bey Hariciye Vekaleti vekili sfatyla btn temsilcilik ve sefaretlere gnderdii telgrafla Fransz ve talyanlarn mali

1232

kapitlasyonlar da sonuna kadar srar zerine konferansn kesildiini, ngilizlerle btn meseleler hallolduundan bu devletle mnasebetlerde her yerde mutedil bulunulmasn istemitir.60 nn, Ankaraya dndkten sonra Byk Millet Meclisinin 21 ubat 1923 tarihli oturumunda konferansla ilgili bilgi vererek biz Boazlar meselesinde bir ok mcadele ettikten sonra Boazlarn tahkim edilmemesini ve sava gemilerinin serbeste geilerini kabul ettik demekte ve Sovyet heyetinin gr ile aralarnda anlamazlk hasl olduunu ve bunun sonuna kadar devam ettiini bildirmitir.61 Lozan Konferansnn ikinci aamasnda arl ekonomik ve mali sorunlar olutururken Boazlar szlemesi 24 Temmuzda imzaland. Trkiyenin stanbulda ve Gelibolu yarmadasnda birer garnizona sahip olmas dnda 31 Ocakta izilen taslaktan farkszd. Boazlar blgesinde uak, ticari ve sava gemilerinin geiine ilikin kurallar koyan ikinci maddeye yaplan ilave ile birlikte 20 maddeden oluuyordu.62 Boazlar meselesinin sonraki tarihine etkisi asndan Lozan szlemesinin en nemli eksiklii Boazlar blgesini silahszlandran hkmdr. tilaf Devletleri silahszlandrma kararna gereke olarak, Boazlardan geecek vastalarn gvenlii ve gei serbestliine Trkiyeden gelebilecek bir tehlikeyi nlemek olarak gstermiler ve Trkiyenin blgedeki askeri yetkilerini kstlamlard. Bu olumsuzluklara ramen, genel olarak deerlendirildii ve zellikle de Sevr ile

karlatrldnda Trkiye asndan olumlu bir gelimedir. Sevr ile tamamen itilaf Devletlerine terkedilen ve onlarn ss durumuna gelen Boazlar Lozan ile Trkiyenin lkesi haline getirilmitir. Montreuxa Giden Yol; Lozan Boazlar Szlemesinin Eksiklii ve Milletleraras Yeni DurumLozan Bar Konferansnda, Boazlar Szlemesi ile ilgili hkmler belirlenirken Trk heyetinin tm tiraz ve gayretlerine ramen Trkiyenin egemenlik haklaryla elikili iki madde szlemeye dahil edilmitir. Bunlardan ilki, Boazlar trafiini dzenleyecek ve buradan geecek vastalarn denetlemesi grevlerini stlenen Boazlar Komisyonunun kurulmasdr. Trkiyenin kendi snrlar iinde ve lke btnlnn korunmas iin, stratejik deerde bir blgenin uluslararas bir kurulua braklmas, bu blgede egemenlik haklarnn snrlandrlmas anlamn tamakta idi. Dieri ise Boazlar ile Marmara Denizinin silahszlandrlmasdr. Trkiye bu iki maddeyi kabul ederken ve uygularken bunu sulhn elde etmek iin zaruretle katland bir fedakarlk63 olarak alglam ve ad geen szlemenin 18. maddesi ile kendisine verilen garantiler ve Milletler Cemiyetinin kolektif gvenlik alannda etkin bir rol oynayaca ve genel bir silahszlanmaya gidilecei umuduyla64 kabul etmiti.

1233

Ancak silahlarn azaltlmas ve silahszlanmann salanmas amacyla 1922 Locarno Antlamas ve 1932-34 Cenevre Genel Silahszlanma Konferans yaplm, fakat bunlardan beklenen sonu elde edilememitir. Dier taraftan, Milletler Cemiyetinin yesi ve Boazlar konusunda garantr devletlerden Japonyann Mancuryaya kar saldrgan bir politika izlemesi65 ve anlan cemiyetin bu devlete kar herhangi bir yaptrm uygulatamamas ve bu devletin Milletler Cemiyetinden ayrlmas, Trkiyeyi endielerini giderme ve bu amala da Boazlardaki silahszlandrma kaydn kaldrma abalarna sevk etmitir. Bu erevede Trkiye, Kasm 1932de ngiliz hkmetince hazrlanan ve Aralkta Fransa, Almanya, talya, ABD ve ngiltere tarafndan kabul edilen ve herkes iin eit gvenlik sistemi erevesinde silahlanma eitliini tanyan66 Mc Donald plannn kabul edilmesiyle Boazlarn silahszlandrlmas ile ilgili hkmlerin iptal edilmesini ilk kez ve resmen talep etmitir. Ancak Trkiyenin talebi silahszlanma konferans ile dorudan ilgili grlmedii iin kabul edilmemitir. 67 Trkiyenin talebi reddedilmekle beraber, zellikle ngiltere hkmetinin stratejik sorunlar gndemine Trk Boazlarnn girmesine neden olmutur. Nitekim, Amirallik Dairesi,Lozan Konferansndan sonra koullarn deitiine iaret etmekle beraber, Boazlar tahkim etmenin Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki ibirliini ve byle bir gelimenin bu hkmete byk bir askeri g kazandracana dikkat ekmitir.68 Trkiye Dileri Bakan T.R. Aras araclyla konuyu 23 Mays 1933te Cenevrede yaplan silahszlanma konferansnda yeniden gndeme getirmi ve Trkiyenin Boazlardan serbeste geii salama ykmllnn, Boazlar blgesinde ky topu savunma sistemi kurmasn gerektirdiini aklamtr.69 ngiltere Dileri Bakan G. Simon, Trkiyenin Boazlar ak tutmak ve buralardan serbest geii salamak gibi enternasyonal bir yklenim altnda olmadn hatrlatarak Boazlardaki gayri askeri halin Trkiyenin gvenlii iin bir tehlike oluturmadn, zira Boazlar szlemesine imza koyan devletlerin Trkiyeye garanti verdiini hatrlatmtr.70 Yine de T.R. Aras, ayn gn silahszlanma komisyonununda Trk hkmetinin, ilgili Karadeniz ve Akdeniz devletlerinden baka Japonya ve ABDnin katlmyla bir komisyon rgtlenmesini ve bu komisyonun Ankara hkmeti tarafndan ileri srlen sorunu ele almasn neren bir tasar sundu71 ise de,Trk tasars konferansa katlan delegeler tarafndan ilgiyle karlanmasna ramen kabul grmedi. Buna ramen Trk hkmeti, Boazlar silahlardan arndrma ve gayri askeri hale getirme kaygsndan kurtulmak iin her frsat deerlendirmeye almtr. Nitekim 1933 Austosunda Ankaraya gelen Fransa Meclis Bakan E. Herriot nezdinde de Babakan nnnn istei ile Cemil Bilsel grevlendirilmi,72 kendisine Boazlar konusunda Trkiyeye verilen garantinin, Japonyann ine saldrmas ve Milletler Cemiyetinden ekilmesi, talyann da buna doru gitmekte olmas

1234

sebebiyle ilemez hale geldii ve Trkiyenin teebbste bulunma hakkn elde etmesi gerei anlatlmtr.73 te yandan Milletler Cemiyetinin yaptrm gcndeki eksikliin grlmesi Avrupada frsat bekleyen revizyonist devletleri de harekete geirmi, Almanya 1934ten itibaren silahlanmaya balam ve 1935 Martnda da Versay Antlamas hilafna zorunlu askerlik sistemini kabul ederek silahlanmay aleni hale getirmitir. Bu durum, Almanya karsnda zellikle Fransay harekete geirerek, bu devleti Sovyetler Birliine ve talyaya yaklatrm ve ikili antlamalar yapmasna neden olmutur.74 Gelimeler,yeni bir sava tehlikesi ihtimalini ortaya koyunca Trkiye Boazlar konusundaki srarn srdrmeye devam edecektir. Nitekim, Trk Dileri Bakan 1935 Mart ve Nisannda ngilterenin Trkiye Bykelisi ile yapt bir grmelerde Trk hkmetinin Boazlar konusunda Trkiyenin tek yanl hareket edebileceini, fakat bunu dier devletlerin genel destei ile yapmay yelediini bildirmi ve Bulgaristann tekrar silahlanmasnn, Trkiyenin Lozan Antlamasnda yer alan askersizletirilmi blgeyle ilgili hkmlere gsterdii muvafakatin dayand temeli sarstna dikkat ekmi ve iyi giden Trk-ngiliz ilikilerinin ayn zamanda ngiliz-Sovyet ilikilerinin iyilemesi Avrupa gvenlii asndan Boazlar sorununun zmlenmesi iin iyi bir temel olduuna iaret etmitir.75 Lorainenin Trkiyenin saldrya uramas halinde Lozana imza koyan devletlerin garantisine sahip olduunu hatrlatmas zerine Aras, nemli garantinin ngilterenin garantisi olduunu vurgulam ve sorunun ngiliz hkmeti tarafndan Boazlar blgesinde bir saldr durumunda Trkiyeye garanti vermeye ve yardm etmeye hazr olduu takdirde zlebileceini belirtmitir.76 Arasn, Boazlara endeksli Trk-ngiliz yaknlamasn kullanarak Fransz-Sovyet karlkl yardm paktnn ve ngiltere-Sovyet ilikilerindeki iyilemenin saldrgan devletlere kar olumas muhtemel bir blokta Trkiyeye de bir yer edinmeye alt grlmektedir. Milletler Cemiyetinin 17 Nisan 1935te Almanya meselesini grmek zere yapt olaanst toplantda, Trk Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, Boazlar Szlemesinin Boazlarn silahszlandrlmasna ilikin hkmlerinin iptalini istemitir ve iki neden ileri srmtr. 1- Trkiye iin, baka her devlet gibi gvenlii salama zorunluluu, 2- Varln korumas iin gerekli btn uyanklkla birlikte, bar salamlatracak btn abalara itenlikle katlmaktan geri durmayan Trkiye, bu alandaki istekli davrann, kendisine kar eitlie aykr bir davrana yol amasn kabul etmez diyerek Boazlar konusundaki giriimleri yinelemitir.77 Trkiyenin bu talepleri ngiltere, Fransa ve talya tarafndan konuyla ilgili olmamas gerekesiyle kabul grmez iken, Lozan Boazlar Szlemesinin hkmlerinden memnun olmayan ve bu szlemeyi imzalamayan78 Sovyetler Birlii ise Trkiyeyi destekleyecektir.79 Ayn yln 14 Eyllnde Milletler Cemiyeti Genel Kurulunun 8. genel oturumunda Aras; Boazlar meselesini yeniden Kurulun gndemine tam ve Boazlar Szlemesi hkmlerinin

1235

Trkiyenin ky savunmasna ve lkesinin iki kesimi arasnda gei ve tama gvenliine ar zarar verdiini belirterek, yrrlkteki antlamalarn saptad durumda deiikliklerin olmas halinde, Trkiyenin Boazlarn askeri rejiminde deitirmeler yapmak zorunda kalacan bir kez daha vurgulam80 ve konu hem ulusal hem de uluslararas basnn gndemine girmitir.81 Mustafa Kemal Atatrke, ABDli gazeteci Glodya Bakerin Trkiye neden Boazlar tahkim etmek istiyor? sorusuna verdii cevapta dnyada meydana gelen son deiiklikleri belirttikten sonra, Lozandan beri dnya durumu ve baz artlar deimitir. Bu deniz geidinin tahkimi Trkiyenin emniyet ve savunmas iin ok nemlidir. O (Boazlar) ayn zamanda milletleraras mnasebetlerin can alc bir unsurudur. Anahtar durumunda bulunan byle bir yer, herhangi sergzeti bir saldrgann keyfiyetine ve merhametine braklamaz diyerek Trkiyenin haklln ve kararlln gstermitir. 82 Milletler Cemiyetinin yesi sfatyla ve Boazlarn garantrlerinden biri olan talyann Ekim 1935te Habeistana saldrmas ve MCnin Japonya rneinde olduu gibi bu devlete de yaptrmlar uygulatamamas ve talyann Onikiadada tahkimata balamas83 ve hemen ardndan Almanyann Ren blgesine asker sokmas zerine, Trkiyenin bu ortamdan istifade ederek Boazlar rejiminin halli iin teebbste bulunacan, Aras araclyla, Sovyet Dileri Komiseri Litvinova Romanya Dileri Bakan Titulescoya iletmi ve ad geenlerin onayn almtr.84 Bu onay ve destekleri alan Trkiye Dileri Bakan Aras, Milletler Cemiyetinin Kasm 1935 tarihindeki oturumunda, Trkiyenin beklenmedik durumlar karsnda, Boazlarn gvenlii konusunda gereken tedbirleri almakta tereddt etmeyeceini bir kez daha tekrarlamtr. 85 Bu arada Trkiyenin 1935 Kasmnda Sovyetler Birlii ile 1925 tarihli dostluk ve tarafszlk Antlamasnn 10 yl iin uzatlmas86 ve Aralk aynda da Trk-Alman heyetleri arasnda anakkale Boaznn savunmas ile ilgili toplantlarn yaplmas zerine87 ngiltere Trkiyenin Boazlar konusunda yapt giriimleri daha fazla engelleyemeyeceini anlamtr. Nitekim, ngiliz Hariciye Nazr Edeni ziyaret eden ve onun da msait bir temayl gsterdiini gren Aras 88 Ankaraya dnnde konuyu nnye ve hkmete am alnan muvafakat zerine konu M. Kemal Atatrke arz edilerek onun da onay ve destei salanmtr. Akdenizde ini yollarnn gvenlii asndan ngilterenin Boazlarda Trk egemenliine kar kmayaca, Sovyetler Birliinin hem Trkiye ile iyi ilikiler iinde bulunmas hem de Lozanda Karadenize kys olan devletlere tannan haklarn azlndan duyduu rahatszlnn devam etmesi ve bu devletle 1935te ittifak kuran Fransann daha ok Almanyann Avrupadaki olup bittileriyle uramas, bu devletlerin Trk talebini ho karlamalarn gerektirmesine ramen, tutumlarndaki deiiklii talyann davranyla izah etmek daha uygundur. Bu gelimeler nda Trk hkmeti, ngiliz, Fransz, talya, Yunan, Bulgar, Japon, Romen, Sovyet ve Yugoslav hkmetlerini Montreuxde yeni bir grmeye davet etmi ve 10 Nisan

1236

1936da89 rebus sc stantibus -artlar deimitir- prensibine dayanan bir nota vererek90 genel tavrn aklamtr. Olduka uzun olan bu nota u drt esas fikirden ilham almaktadr: 1- Siyasi ve askeri bakmdan Avrupann 1923teki durumu, 1936dakinden ok farkl idi. 1923te Avrupa Silahszlanmaya doru yryor ve ktann siyasi rgt sadece uluslararas taahhtlerle teyit edilen deimez prensipler zerine kuruluyordu Trkiye 1923 Lozan Szlemesini btn kstlayc hkmleriyle imza etmiti, nk 18. maddenin salad teminata ve buna ek olarak drt byk devletin Boazlar savunma konusunda verdikleri ek garantiye gvenmiti. 1923ten beri; Akdenizde arz olan gvensizlie ve silahlanma konusunda belirlenen eilime iaretle artlarn altst olduu ve Boazlarn gvensizliine are tekil edecek garantisinde elde ettii ve ilgili devletler tarafndan sezilen ve ilan edilen harp tehdidi karsnda Trkiye zayf, nazik blgesinde bu endie verici gvensizlik karsnda mahrum olarak tehlikelere maruz bulunmaktadr. 2- Szlemenin kurduu garantiler ilemez hale gelmitir. Trkiye verilen teminat dnda, gvenlii btn arazisinin gvenlii iin zaruri olan bir toprak paras zerinde egemenliinin kstlanmasna raz olamaz. Garantiler ilemez hale geldiine gre btn szlemenin dengesi yalnz Trkiyenin deil, Avrupa barnn da zararna bozulmutur. Drt byk devletin garantisi, zamannda Trkiyenin toprak btnln salamaya msait grnmt. Halbuki imdi bu devletlerin Milletler Cemiyetine kar durumlarnda hayli deiiklie uramtr. Trkiye Cumhuriyeti hkmeti, memleketi imkansz tecavzlere ak tutan bir ihtimalin vebalini zerine alamaz. 3- 1923 rejimi snrl veya genel harp tehdidini dikkate almamt. Bu Lozan rejiminde grlen noksanlardan biridir. Sistem sadece bar ve sava hallerini, savata da yalnz Trkiyenin tarafszln veya muharipliini ngrm idi. Bu nedenle sistemin bir dier noksan harp tehdidi haklarn yapmaktan men etmesi idi. imdi ise halinde muamelesiyle zuhur etmesi safhasdr. 4- Trkiye Cumhuriyeti ar fedakarlk pahasna bile olsa daima bar ve anlama politikas izlemi ve uzlama eiliminin, vecibelere sadakatin ve bar davasna ballnn delillerini her frsatta vermitir. Trkiye baka memleketlere salad gvenlii kendisi iin talep etme hakkna sahip olmaldr.91 lgili Devletlerin Trk Notasna Tepkileri Devletleraras ilikiler ve Milletler Cemiyetindeki arl ve Boazlar meselesi tarihindeki rol ve dier devletleri etkileyecek kabiliyette bulunmas nedeniyle Trk notasna gsterecei tavrn ne olaca konusunda ilk akla gelen devlet olan ngiltere 16 Nisan 1936 tarihli notas ile92 ilk olumlu cevab veren devletlerden biri olmutur. Tek farkla ki, ngiltere yaplacak deiikliin Boazlarn askerden arndrlmasna ait hkmlerle ilgili ve snrl olmasn istiyordu. ngiltereden olumlu cevabn

1237

alnmas zerine Dilerinin saygn simalarndan Numan Menemenciolu, Lozana imza koyan devletlerin bakentlerine ziyarette bulunmu ve Trkiyenin Montreuxta sunaca proje zerinde etrafl grmeler yapmtr.93 Bu grme sonucunda ngilterenin itiraz ve endiesi sava gemilerinin geiinde izin alma zorunluluu, gei serbestliini kstlayaca, Karadenize kacak gemilerin ne olaca, Boazlar Komisyonunu kaldrma istei zerine younlamaktadr.94

zleyecei politikasnn, alnacak kararlarn yaama dntrlmesindeki belirleyicilii ve yine ngiltere gibi meselenin tarihinde oynad rol nedeniyle tavrnn nemli olduu dier bir devlet de Sovyetler Birliidir. Sovyet hkmetinin yayn organ niteliindeki Pravdada kan 14 Nisan tarihli yazda, Boazlar blgesinin Trkiye tarafndan tahkim edilmesinin sadece savunma anlam tad ve Trk hkmetinin ilk gnden beri barl bir yol izledii tespiti yaplmakta ve Trk hkmetinin nerisinin, bar salamlatrmasna ve Trkiyenin kendi snrlarn gvence altna almasna, dolaysyla alnacak kararlarn Karadeniz ve Akdenizde de barn salanmasna da hizmet edecei vurgulanmtr.95 Bu devletin, Trk giriimlerinin bandan beri haberdar edilmesi ve hatta Trk nerileri Ankarada Dileri Bakanl ile Bykeli Karahan arasnda grld iin Sovyet hkmeti hemen 16 Nisandaki cevabi notas ile Sovyet hkmetinin evvelce bir bar ve gvenliin devam iin Trkiyenin tam egemenliinin korunmas gerektii grn savunduu hatrlatlarak, Trk hkmetinin kayglarnda hakl olduu bildirilmitir.96 Bulgaristan, Yunanistan ve Yugoslavya devletleri Trk notasnda yer alan hususlarn bulunduklar blgenin de gvenliini esas almas nedeniyle olumlu yaklamlar yalnz, Romanya kendisine ve Balkan Pakt yelerine nceden bilgi verilmedii konsltasyon yaplmad gerekesiyle en iddetli olumsuz tepkiyi gsteren tek lke97 olmutur. talya, 28 Nisanda grmeye hazr olduunu, ancak Trk notasndaki meselenin mahiyeti hakkndaki mtalaalarn ve nokta-i nazarn bildirme hakkn muhafaza ettiini aklamtr.98 Roma Bykelisi Baydurun talyan hariciyesiyle yapt grmeler, bu devletin ileride bildirme hakkn sakl tuttuu grlerine k tutmas asndan olduka nemlidir. talya Dileri Bakan Suvi, talyann Karadenizde en ok ticari mbadelesi olmasn99 gereke gstererek, ancak bu noktadan konuyla ilgilendiklerini belirtmitir.100 Btn dikkatini Almanyaya ve Onu yalnz brakmaya veren Fransa ise, 25 Nisan tarihli cevabyla, Trk hkmetinin talebine temel olan nedenleri takdir etmekle beraber derin tetkiki ikmalden evvel bu talebin ortaya koyduu komple meseleler hakknda karar verecek vaziyette olmadn bildirir.101

1238

Ancak u da var ki Trkiye olmakszn ne Fransz-Sovyet, ne de Fransz-Romen ittifak ilerlik kazanamazd. Bunun farknda olduu iindir ki, Fransa grmelerde zaman zaman Sovyetler ve Romanya ile Trk tezlerinin karsna kmasna ramen herhangi bir tarafnda da yannda olmamaya dikkat gstermitir. Montreux Konferans ve Boazlar Bu artlar altnda 22 Haziranda toplanan konferansta Aras, Trk tasarsnn douunu anlatt konumasnda yeni szleme iin katlmclarndan anlay beklediini ifade etmi ve Trk tasarsnn kabul ile neredeyse iki yzyldr hep sava ve bunun sonular asndan gznnde tutulan Boazlarn, uygar halklar arasnda bir ibirlii ve bar kprs yaplaca temasn ilemi102 ve Trkiye ayrntl grn konferansa sunduu 13 maddelik szleme tasars ile bildirmitir. 103 Trk tasarsnn getirdii en nemli yenilik, Trkiyenin kendisini bir sava tehdidi altnda hissetmesi halinde sava gemilerinin Boazlardan geii konusunda uygulamak istedii rejimdi. Bu takdirde Trkiye, durumu Milletler Cemiyetine sunmak, szlemeye taraf devletlere de bildirmek artyla, kendi iznine balayarak sava hali iin uygulanan rejimi benimsiyordu. Tasarda Boazlardaki gayri askeri hale son verilmesi ve Boazlar Komisyonu hakknda hibir hkme yer verilmemitir. Bu durum Montreuxda kacak sonucun bu kstlama ve Komisyonun kurulmasn ngren Lozann yerine geecek olmasndan kaynaklanmaktadr. Konferansn 23 Haziran tarihli ikinci oturumunda Trk tasars tartmaya alm, ngiltere adna sz alan Stephane, lkesi adna Boazlarn askerletirilmesine raz olduunu bildirmi, Trk tasarsnda zellikle ticari ve sava gemilerinin Boazlardan geii ve bunlarn Karadenize ve Akdenize kmalar konusunda birtakm sorunlar olmakla beraber tasary tartma temeli olarak kabul ettiini bildirmitir.104 Sovyet temsilcisi Litvinof ise daha ok Karadenize kys olmayan devletlerin bu denize sokaca sava gemilerinin saysnda birtakm snrlamalar getirilmesini nermitir.105 Bu Sovyet nerisi sadece konferansa tanmayacak zellikle 24 Haziranda Trk tasarsnda 6. madde olarak yer alan hkme nerdii ekleme Boazlar rejimini, Karadenize sahili olan devletler ile sahili olmayan devletlere gre uygulanmasn beraberinde getirecektir ki, bu durum Trk heyeti ile Ankara, Ankara ile Moskova arasnda uzun yazmalara neden olacaktr.106 Konferansa katlan lkelerin Trk tasarsn incelemesini tamamlamasndan sonra ngiltere heyeti, 6 Temmuzda yaplan altnc oturumda kar tasarsn sunmu107 ve Lozan Szlemesinde olduu gibi btn gemiler iin serbest gei prensibine dayanan bir dzeni nererek bu rejimin Boazlar Komisyonu tarafndan kontrol edilmesi hususunda srar etmilerdir. Sovyet heyeti genelde Trk tezini kabul etmekle beraber, Karadenize ait devletlerin sava gemilerinin gemelerine mani olmak iin hibir sebep grmemi, bu nedenle lkesinin aralarnda ba bulunmayan denizlerle evrilmi olmak gibi zel durumu, deniz kuvvetlerinin, birlie ait liman ve deniz

1239

stleri ile temasta bulunmas zaruretini ne srmektedir.108 Rus delegesi, sava gemilerinin geme hakk bakmndan Karadeniz devletleri iin tam ve kesin serbesti isterken Karadeniz d devletlerin gemileri iin kstl bir geii nermektedir.109 Ankara ile Aras arasndaki yazmalara baklrsa, Trk hkmetinin ncelikle kendi projesinin terk edilip, ngiliz projesinin mzakere edilmesinden ve Trk donanmasnn yar kaydna, Boazlar Komisyonunun devamna, hkmlerden ounun Sovyetlerin aleyhine olmas ve szlemenin meriyeti girmesi herhangi bir devletin reddi ile men edilmesine ynelik maddelerden rahatsz olduu anlalmaktadr.110 Aras ise cevabnda konferanstaki tutumunu izah ve mdafaa ederek, Ruslar, Boazlardan gelip gemekte, tpk Trkiye gibi teklifsiz gemek ve kapamak arzusundadrlar. Bu ise konferansn baars iin tehlikeli ve ayn zamanda Trkiyeyi vassal haline getirecektir111 demektedir. Daha ok ngiltere ve Sovyetler Birliinin Boazlar ve Karadeniz konularndaki tarihi rekabetlerini bu konferansa tamasndan kaynaklanan gerginlik, Fransz Delegesi Poul Boncourun arabuluculuk gayret ve giriimleriyle zmlenirken, Trk delegasyonu da Rus isteklerine kar bu devletin sava gemilerinin Akdenize gemelerindeki tonaj snrlamasn kaldrd ynnde bir nerge vermi112 ve Sovyetler tatmin edilmitir. Bu esnada 11 Temmuz 1936da Almanya ve Avusturya hkmetleri anlamazlklarna son veren bir bildiriyi anszn yaynlamlar ve bu mtareke Mussolininin de takdisine mazhar olmutu. Avrupann gelecei bakmndan inkar imkansz bir nem tayan olay, Anschlussun ilk iaretini tekil etmekte ve hazrlanmakta olan Berlin-Roma mihverinin gelecek faaliyetine dair aydnlatc bir fikir vermekte idi.113 Yaklak bir ay sren mzakereler neticesinde Konferans yeni Boazlar Szlemesini 20 Temmuz 1936da imzalamtr.114 Bylece Lozanda ngrlen ve Trkiyenin hakimiyet haklar ile ilgili kstlamalar ve Trkiye Boazlardan gei ile ilgili artlar ve dzenlemeleri idare eden tek otorite haline gelmitir.115 Montreux Szlemesinin, gnmze kadar bir takm tartmalara temel olan Bar zamannda ticaret gemilerinin bayrak ve yk ne olursa olsun, gndz ve gece 3. maddede belirtilen hkmler (salkla ilgili) sakl kalmak zere, hibir ileme bal olmadan gei ve gidi-geli serbestliinden tam yararlanaca hkmdr. Trkiye hzla gerginlie giden Avrupada Montreux ile hem gvenliliini temin ve tesis etmi hem de bu mnasebetle ngiltere ve Sovyetler Birlii ile arasndaki mevcut ve olas problemleri zme imkanna kavumu idi. Ancak bu dnem Avrupasndaki etkinlikleri hzla artan ve olas bir savata hep kar taraf olarak deerlendirilen revizyonist iki devlet, talya ve Almanyann Boazlarla ilgili toplantya katlmaylar asndan nemli olsa gerekir.

1240

talya yukarda deinildii gibi Trk notasna cevap vermi ve grlerini aklama hakkn sakl tutmutur. Konferansna sunduu bir mektupla da Akdeniz devleti ve Lozann imzaclarnda olmas nedeniyle toplantlardaki grmeler ve ele alnacak sorunlarn tm iin ekinceler koyduunu bildirmiti. Habeistan meselesi talya lehine zmlendikten sonra Montreux Szlemesinin 27. maddesi uyarnca 2.5.1938de Bu szlemeye resmen ve hukuken katldn bildirmitir 116. Almanya Lozan Antlamasnn imzacs olmamasna ramen Trkiye bu devleti ve zellikle askeri uzmanlarn kullanarak gerekli grd zaman ve tek yanl iradesi ile Boazlar yeniden askeriletirip tahkim etmek iin yararlanmak istemesi117 nedeniyle Trk giriimlerinden haberdar olmutur. Yine Trkiye Almanyaya verdii nem nedeniyle Boazlarla ilgili notasn dier devletlerle ayn gn Berlin Bykelisi aracl ile bu devlete de iletmitir.118 Trkiyenin iyi niyetine ramen Almanya, mukaveleye eit haklar prensibine uymad, Rusya filosunun kolayca Akdenize kabilmesine ramen Rusyann Karadeniz kylarnn her trl tecavznden korunduu ve Alman gemilerine bu devletin itirak etmedii bir mukavele ile snrlamalar getirdii gerekeleriyle rezerv koyduunu aklamtr. 119 Montreux Szlemesinin Trkiyenin Akdeniz, Karadeniz ve Gneydou Avrupadaki artan stratejik konumu nedeniyle Almanya Trkiye ile dostluunu n plana kartmak istemesi ve Montreux Antlamas ile ortaya kan sonunu zmek amacyla pekok giriim yapm isede nerdii ikili anlama ile sorunu zme forml, Trkiye tarafndan Montreux Mukavelesini hkmsz brakaca gerekesiyle kabul edilmemitir. Sonu XIX. yzyl Avrupa diplomasi ve bu devletlerin Osmanl politikalarnda belirleyici bir faktr olan Trk Boazlar, Milli Mcadelenin kazanlmasnda, deien dnya dengeleri ierisinde Trkiyenin yerini alarak Bat ittifakna yneliinde bu zelliini korumutur. Nitekim, Montreux sonrasnda Trkiye, bu stratejik su yolunun yeniden egemen devleti sfatyla ncelikli d politik problemlerinin kendi lehine zmnde, II. Dnya Sava sonras zerindeki Sovyet basks karsnda manevra alann geni tutularak giderilmesinde Trk Boazlarnn jeopolitik nemini kullanacaktr. Trk Boazlar gnmzde de Orta Asya ve Hazar havzas petrol rezervlerinin Bat pazarlarna ulam erevesinde bu nemini ve belirleyiciliini koruyacaktr.

1 2

M. Kemal Atatrk, Nutuk, C. I, Haz.; Zeynep Korkmaz, s. 224. Metin iin bkz.; T. C. Kltr Bakanl, Atatrkn Milli D Politikas (Milli Mcadele

Dnemine Ait 100 Belge) 1919-1923, C. I, Ankara 1992, s. 131-133; Gner, Z.-Kabata, O.; Milli

1241

Mcadele Dnemi Beyannameleri ve Basn, Ankara 1990, s. 201-202; Bilsel, Cemil, Lozan, Cilt I, stanbul 1933, s. 364-365. 3 Baknz; Howard, Harry N., The Partton of Turkey. A Dplomatc Hstory 1913-1923, New

York 1966 ve ayn yazarn Turkey. The Strats and U. S. Polcy, Baltmore and London 1947. 4 Sonyel, Selahi R, Kurtulu Sava Gnlerinde Dou Siyasetimiz 1920-1921, Belleten, C.

XLI, Say 164, Ekim 1977, s. 61. 5 Tengirenk, Y. Kemal, Vatan Hizmetinde stanbul, 1967, s. 146; Cebesoy, Ali Fuat,

Moskova Hatralar, Ankara 1955. 6 Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, stanbul 1969, 2. Bsk. s. 708, Yerasimos, Stefanos,

Trk-Sovyet likileri Ekim Devriminden Milli Mcadeleye, stanbul 1979, Belge 40, s. 233. 7 8 9 Karabekir, ayn yer, Yerasimos, a.g.e., ayn belge. ATTB, C. IV, s. 318, Ayrca TTK, Tevfik Byklolu Arivi No: 134. Yerasimos, a.g.e., Belge no: 42, s. 238, Sonyel, Selahi R., Kurtulu Savamz ve D

Politika, II. Cilt, Ankara 1991, Belge No: 1, Karabekir, a.g.e., s. 735. 10 Tengirenk, a.g.e., s. 178-180, Bilge Suat, (G Komuluk) Trkiye Sovyetler Birlii

likileri 1920-1964, Ankara 1992, s. 48, Yerasimos, a.g.e., belge no: 48, s. 247-248. 11 Sovyet kaynaklar, Bekir Sami Beyi anti-Sovyetik olmakla ve Kafkas Mslman halklarn

Trkiye ile birletirmek ve Sovyet Rusyaya kar bir tampon devlet kurmakla sulamaktadrlar. TrkSovyet ilikilerindeki bu gerginlii de Tanak delegesinin Karadenizden Akdenize kadar uzanan Byk Ermenistan fanatizmine ve Bekir Sami Beyin Ankara hkmetine yanltc bilgiler vermesine balamaktadrlar. A. N. amuddinov, Mondrostan Lozana Trkiye Ulusal Kurtulu Sava Tarihi 1918-1923, ev.: A. Behramolu, stanbul 1999, s. 192-193. 12 13 14 Tengirenk, a.g.e., s. 164-171. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. I, Ankara 1985, s. 168. Antlama metni iin bkz.; Soysal, smail, Tariheleri ve Aklamalar ile Birlikte Trkiyenin

Siyasal Antlamalar I (1920-1945), Ankara 1989, s. 32-38; Tengirenk, a.g.e., s. 193-199. 15 16 17 Yerasimos, a.g.e., Belge No: 124, Y. Kemal Beyden ierine 4.08. 1921, s. 389-392. Sonyel, a.g.e., C. II, s. 68. A.g.e., s. 94.

1242

18

Sonyel, a.g.e, s. 127, Atatrkn Milli D Politikas Belge 46, Bekir Sami Beyin Hkmete

sunduu rapor s. 293 vd. 19 20 T. 21 Bu anlama iin bkz.; Jaeschke, G., Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, ev.: C. Sonyel, ayn yer; Atatrkn Milli D Politikas, Belge 46, s. 296. Atatrkn Milli D Politikas I, a.g.b., s. 310; Kurtulu Savamz, s. 99. Butler, R-Bury, P.

Kprl, Ankara 1971, s. 207 vd. 22 23 24 25 26 Nutuk, C. I, s. 400. Sonyel, a.g.e., s. 263. Atatrkn Sylev ve Demeleri I, stanbul 1943, s. 241. A.g.e., s. 242. imir, Bilal, ngiliz belgelerinde Atatrk, C. 4, Ankara 1984, No: 164, s. 385; Walder

David, anakkale Olay, Ter: M. Ali Kayabal, stanbul 1970. 27 28 Trkgeldi, a.g.e., s. 151. Bayur, Y. Hikmet, Trkiye Devletinin D Siyasas, Ankara 1973, s. 118, Ayrca Churchll

tarafndan yaplan benzer bir ar iin bkz.; Tansel, a.g.e., s. 192. 29 Yerasimos, a.g.e., Belge No: 187, s. 514-517, ke, Mim Kemal, ngiliz Belgelerinde Lozan

Bar Konferans, Cilt 1, stanbul 1983, Belge no: 38, Grn, Kamuran, Trk-Sovyet likileri: (19201953), Ankara 1991, s. 83-84. 30 16 Mart 1921 antlamas metninde sadece tabiri yoktur ve sava gemilerine ilikin bir

hkm bulunmamaktadr. 31 32 33 34 imir, a.g.e., Belge No: 197, s. 426. imir, a.g.e., Belge No: 212, s. 444. Sonyel, a.g.e., s. 271. Nutuk II, s. 459, Tansel, a.g.e., s. 19, Trk stiklal Harbi Bat Cephesi 6 Ksm 4. Kitap,

Ankara 1969, s. 40-42. 35 Lord Curzon, Porncare ve Kont Sforza arasnda yaplan bu grmeler iin bkz.; Butler,

R.-Bury, P. T. Documents on Brtsh Foregn Polcy, Frst Seres, C. XVIII, London 1972 Belge No:

1243

42-48; imir, a.g.e., Belge No: 242, s. 493 vd. zellikle, Lord Curzon asndan daha dramatik bir tablo izmesi asndan D. Walder, a.g.e., s. 277 vd. 36 37 38 39 40 41 42 43 Aralov, Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar, stanbul 1960, s. 149. Yerasimos, a.g.e., Belge No: 188, s. 518. Yerasimos a.g.e., Belge No: 189., s. 519. Aralov, a.g.e., s. 151-153, Bilge, a.g.e., s. 84. Grn, a.g.e., s. 88, ayrca nota metni iin bkz.; Document. vol XVIII Belge No: 92. Yerasimos, a.g.e., Belge No: 194, s. 530-531. Yerasimos, a.g.e., Belge No: 198, s. 538. BCA. zel Kalem, Belge No: 1349, 18. 06. 1946, F. 11/030. 1/101. 624. 2 Bu belgeye

gre ad geen beyanat 10 Kasm 1922de Pravda gazetesinde yaynlanm ve 1946da Trk-Sovyet ilikilerindeki gerginlik erevesinde Boazlarla ilgili Sovyet grn aydnlatmak amacyla Moskova Basn Ateeliince Ankaraya iletilmitir. Belge iin ayrca Yerasimos, a.g.e., No: 197, s. 535-537. amsutdinov, a.g.e., s. 317-318. 44 45 46 nn, smet, Hatralar, 2. Kitap, Ankara 1985, s. 48. Howard, a.g.e., s. 113. Seha Meray, Lozan Bar Konferans Tutanaklar Belgeler, ev.: S. L. Meray, Takm I, Cilt

I, Ankara 1969, s. 129. 47 48 49 50 51 52 53 54 A.g.e., s. 130-131, Bilsel, Lozan II, s. 345. Lozan Bar Konferans. smet nn nsz, s. VII. Karacan, a.g.e., s. 108-109. Lozan Bar., s. 131-133. Val, Ference, The Turksh Strats and NATO, Calforna 1972, s. 32. imir, Lozan Telgraflar I, Ankara 1990, Belge No: 82, s. 167-168. nan, Yksel, Trk Boazlarnn Siyasal ve Hukuksal Rejimi, Ankara 1995 s. 27. Lozan Bar Konferans., s. 147.

1244

55

ABD Donanma Bakanlnca hazrlanan ve politik tavsiyeler ieren rapor iin bak, Howard,

a.g.e., s. 110-112. 56 57 Lozan Bar Konferans., s. 148-149: Howard H. N. a.g.e. 115-116. Howard, a.g.e. s. 117.

58 59 60 61 62

Bu belgeler iin bkz. Lozan Bar Konferans s. 245-254. Lozan Bar Konferans s. 286-250. A.g.e. Belge No: 503. Bs. s, 501. TBMM Gizli Celse Zabtlar C. 3. s. 1229. Szleme metni iin bak: Sosyal, a.g.e. s. 140-152; Bilsel, Lozan s. 637-647, Meray, s. L.,

Takm 2 Cilt 2 s. 1-73, Val, a.g.e. s. 184-195 App. 10. 63 64 Aras, Tevfik Rt, Grmelerim, stanbul 1945, s. 22. Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Ankara 1991, s. 343, Gnlbol, M-Sar, C.,

a.g.e., s. 120. 65 66 Armaolu, a.g.e., s. 231-236. Ludmila Jivkova, ngiliz-Trk likileri 1933-1939, ev.: F. Muharrem, F. Erdin, stanbul

1978, s. 64. 67 Armaolu, a.g.e., s. 343. Meray S. L., Olcay, Osman, Montreux Boazlar Konferans,

Tutanaklar Belgeler, Ankara 1978, s. 1-2. 68 69 70 71 72 73 74 PRO. FO. 371/19038/38497dan zikreden Jivkova, a.g.e., s. 66-67. A.g.e., s. 68. Ayn yer. A.g.e., s. 69. Bilsel, Cemil, Trk Boazlar, stanbul 1948, s. 3. A.g.e., s. 4. T. C. Dileri Bakanl, Montreux ve Sava ncesi Yllar, Ankara 1973, s. 5.

1245

75 76 77 78 79 80 81 82

Jivkova, a.g.e., s. 75-76. A.g.e., s. 76. Meray, a.g.e., s. 2, Aras, a.g.e., s. 123-124, Jivkova, a.g.e., s. 80. Grn, a.g.e., s. 100. Cumhuriyet, 14 Nisan 1935, s. 4, Grn, ayn yer, Jivkova, a.g.e., s. 80. Aras, Grmelerim, s. 124., Meray, a.g.e., s. 2. Ulus, 16 Eyll 1935, Cumhuriyet 25-26 Eyll 1935. Soyak, H. Rza, Atatrkten Hatralar, C. II, stanbul 1973, s. 515, Atatrkn D Politikas

II, Belge No: 49. 83 84 85 86 87 Ergin, a.g.e., s. 64. Aras, a.g.e., s. 125. Jivkova, a.g.e., s. 89. Soysal, smail, Trkiyenin., s. 266. Jivkova, a.g.e., s. 89.

88 Aras, a.g.e., s. 126. ngiliz Dileri Bakan E. Eden, Trkiyenin gayri resmi olarak Boazlar meselesini gndeme getireceinin kendisine iletildiine dair aklama iin bkz.; Cumhuriyet, 8 Nisan 1936, s. 1. 89 Montreux ile ilgili almalarn ounda bu tarih 11 Nisan olarak verilmitir. Ancak,

Trkiyenin yrtt diplomatik izgiyi dikkate alarak konuyu ncelikle Milletler Cemiyetine iletecei dnlrse ki yle yapmtr ve bu cemiyetinde Lozan Boazlar Szlemesinde imzas bulunan devletlerde bilgilendirme asndan 11 Nisanda tebli verdiini dnrsek tarihinin 10 Nisan olmas daha akla yakndr. Nitekim Atatrkn Milli D Politikas, C. II, Ankara 1992, Belge No: 5, s. 280-286, Maray-Olcay, a.g.e., s. 3 ve Val, a.g.e., s. 185de bu tarihi vermilerdir. 90 Notann metni iin bkz.; Atatrkn Milli D Politikas, C. II, Ad geen belge, Ayn Tarihi,

Nisan 1936, No: 29, s. 47-50 Montreux ve Sava ncesi Yllar, s. 21-24, Cumhuriyet 12 Nisan 1936, s. 1, ngilizce metin iin Val, a.g.e., s. 195, App. 11. 91 92 Erkin, a.g.e., s. 66-67. A.g.e., s. 57.

1246

93 94 95

Montreux ve Sava ncesi Yllar, s. 57-58. A.g.e., s. 59, Atatrkn D., Belge No: 51, s. 287-290. Komnist Enternasyonal Belgelerinde Trkiye, I. Lozan ve Montreux, Aydnlk Yay.,

stanbul 1977, s. 98-100. 96 97 98 99 Bilge, a.g.e., s. 115, Atatrkn Milli., II Belge No: 52, s. 291-284. A.g.e., s. 28-35. Atatrkn Milli D., II Belge no: 53, s. 195-196. Gerekten de 1924-1935 tarihleri arasnda tonaj itibariyle Boazlardan geen gemiler

arasnda %28.4lk bir oranla ilk sray igal etmektedir. 100 Baydurdan Dilerine tel. Montreux., s. 52. 101 Montreux., s. 54-55. 102 Montreux Konferans Aleni Celse Zabtlar, stanbul 1937 s. 4-6, Meray-Olcay, a.g.e., s. 24-25. 103 Meray-Olcay, a.g.e., s. 437-440. 104 A.g.e., s. 43-44. 105 A.g.e, s. 45, Baltal, a.g.e., s. 53, Montreux., s. 68. 106 Montreux., s. 72 vd. 107 Bu tasar metni iin bkz.; Meray-Olcay, a.g.e., s. 441-460, Montreux., s. 86-94. Ayrca her iki tasarnn karlatrmal metni iin bkz.; Maltal, a.g.e., s. 54-67. 108 Meray-Olcay, a.g.e., s. 113. 109 Erkin, a.g.e., s. 74. 110 nnden Arasa tel., Montreux., s. 94, Cumhuriyet, 8 Temmuz 1936. 111 A.g.e., s. 95. 112 Meray-Olcay, a.g.e., s. 114. 113 Feridun Cemal Erkin, Trk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Ankara 1968. s. 96.

1247

114 mzalanan antlama metni iin; Meray-Olcay, a.g.e., s. 461-474., Soysal, a.g.e., s. 501518, Montreux., s. 109-130, Val, a.g.e., s. 200-223. 115 Socolnicki, M., The Turksh Strats, Berut 1950, s. 14. 116 A.g.e Belge No: 72 Baltal, Kemal, 1936-1956 Yllar Arasnda Boazlar Meselesi, Ankara 1959 s. 374-375. 117 Jivkova, a.g.e., s. 89-90. 118 Cemil Koak, Trk-Alman likileri, (1923-1939), Ankara 1991., s. 112. 119 Ayn Tarihi, No: 39 Mart 1937.

1248

Hatay'n Trkiye'ye Katlmas / Yrd. Do. Dr. Sleyman Hatipolu [s.685690]

Mustafa Kemal niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Bilindii gibi, teden beri Osmanl mparatorluunun topraklar, hem hammadde hem de pazar asndan smrgeci politika takip eden devletlerin dikkatini ekmitir. Bu dikkat, byk devletlerin zt menfaatlerini de attrmtr. atan bu menfaatler, Osmanl mparatorluunun mrn bir mddet uzatmtr ama, sonuta onu yar smrge haline getirmitir. 1 Bunun zerine smrge politikas gden Batl devletler, asrlardan beri Orta Douda hkimiyet kurmu Osmanl mparatorluunu paralamak iin harekete gemilerdi. te ark Meselesi ad altnda bu muazzam topraklara sahip Trk devletini ortadan kaldrmak amacyla onu Hasta Adam ilan ederek, eitli zamanlarda aralarnda gizli anlamalarla paylamlard.2 Aralarnda yaptklar bu anlamalara dayanarak, yer yer Osmanl mparatorluunun topraklarn frsat bulduka igal etmilerdir. Bylece ngiltere, Fransa, Rusya3 gibi devletler imparatorluun ucundan kysndan toprak koparmlard. te yandan XIX. yzylda birliini kurup, Sanayi nklabn da gerekletiren Almanya, ekonomik adan yeni bir g dengesi olarak Avrupada yerini almt. Almanya, Osmanl mparatorluuna snr olmayan ve grnrde de toprak isteinde bulunmayan bir devlet olarak ortaya kmt. Bundan dolay Osmanl mparatorluu, toprak btnln korumak amacyla, Almanyaya yaklamaya balamt.4 Osmanlnn Almanyaya yaklamas zellikle ngiliz-Alman, Alman-Fransz rekabetini arttrm ve bu rekabetin sonucunda da Birinci Dnya Sava kmtr. Bu savan sonuna doru, 19 Eyll 1918deki ngiliz taarruzu karsnda Filistin cephemizin yarlmas Trk ordularnn kuzeye ekilmelerini gerektirmi ve Mustafa Kemal Paann stn gayretleri ile Antakyann gneyinden Halepe oradan da Frata kadar uzanan sahada yeni bir cephe meydana getirilmiti. 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesi imzaland srada askerlerimiz bu hatta bulunmakta idiler. O sebepledir ki, Mustafa Kemal, 1 Mays 1920de Meclis krssnde Hep kabul ettiimiz esaslardan birisi ve belki birincisi olan hudut meselesi tayin ve tesbit edilirken hudud- millimiz skenderunun cenubundan geer.5 arka doru uzanarak Musulu, Sleymaniyeyi, Kerkk ihtiva eder. te hudud- millimiz budur6 demektedir. Ancak Mondros Mtarekesini mteakip, erefleri zerine imzaladklar anlamalara sadk kalmayacaklarn gsteren ve 2 Kasm 1918de daha nce kendi aralarnda Trk yurdunu paylamak zere yaptklar gizli anlamalar yrrle koymak zere harekete geen ngiliz ve Franszlarn sudan sebeplerle skenderun ve havalisinin boaltlmasn istemelerine karlk merkezi Adanada bulunan Yldrm Ordular Grubu Komutan Mustafa Kemal Paann abalar bir netice vermemi ve hkmetin 7 Kasm 1918de bu orduyu datmas zerine blge tilaf devletlerinin igali altna girmitir. Gelien bu olaylardan sonra 1918 ylnn 9 Kasmnda ngilizler, 10 Kasmnda da Franszlar skenderuna asker kardlar. Coutelas adl Fransz sava gemisinden kan ilk Fransz garnizonu

1249

skenderuna girdi.7 gal makamlar, kendilerine mukavemet eden skenderun kaymakamn ayn gn Payasa srgn ettiler. Bu ilk kuvvetleri, 14 Kasm 1918 tarihinde asl Fransz igal kuvvetleri izleyecekti. Franszlar skenderunu igal ettikten hemen sonra bir bildiri yaynladlar. Bu bildiri; skenderun-Halep osesi tilaf devletlerinin igali altna girmitir. Ama ehirde Osmanl mlki idaresi devam edecektir eklinde halka duyurulmutur.8 Artk bundan sonra Franszlar skenderun limanndan devaml bir ekilde asker kararak, Adana ve Halep dolaylarna sevk etmeye balamlard. Franszlarn bu kuvvetleri arkasnda, gnll Ermeni birlikleri de bulunmaktayd.9 Daha sonra ise, 15 Eyll 1919 gn ngiltere ile Fransa arasnda Suriye tilafnamesi ad altnda bir mukavele imzalanmt. Bu mukaveleye gre; Adana, Mara, Antep, Urfa, skenderun (Hatay) ve Suriyeyi ngiltere Fransaya brakyor; Musul ise ngiltereye kalyordu. Bylece daha nce ngiliz igalinde bulunan bu blgeler Fransz igaline terk ediliyordu.10 Bu mukaveleden sonra, Fransa blgeye yerlemek amacyla bu dorultuda igale teebbs etmi ve skenderundan asker sevk ederek skenderun-Antakya yolunu kontrol altna almt. Ayrca Franszlar Suriye zerinden de Hataya asker sevk etmeye balamlard. Bu youn asker sevkiyatna ramen Franszlar, sadece ehir merkezlerini ellerine geirebilmiler, fakat krsal alan ve kylerde yer yer nemli Trk etelerinin direniiyle karlamlard. Hatayllarn, Fransz askerlerine kar gstermi olduu bu kahramanca direni zerine II. Kolordu tarafndan Hatay blgesine komutan tayin edilen zdemir Bey, buraya gelerek mahalli kuvvetlerle ibirlii yapm ve Franszlara kar milli mukavemeti tekilatlandrd bir srada; Ankara tilafnamesinin imzalanmas zerine, Hatay halk silahlarn brakmak zorunda kalmtr.11 Bilindii gibi Trk Bamszlk Savann devam ettii srada zaman zaman Trk-Fransz ikili grmeleri olmu, bu grmelerden iyi bir sonu alnamamt. Bu grmelerde Trk-Fransz mnasebetlerini etkileyen en nemli mesele ise skenderun Sanca (Hatay) idi. Bu olay Atatrk devrinde Trkiyenin d politikas ile ilgili olaylarn en etini olmas asndan da nemlidir. Hatay blgesinde Trkler ounluu tekil ettii iin bu blge Misak- Milli snrlar iine alnmt. Fakat Milli Mcadele srasnda Fransa ile silahl atmann durdurulmas karlnda bu devlet ile Ankarada 20 Ekim 1921de Hatayn Trkiye snrlar dnda kalmasn ngren bir itilafname yaplmas zaruri ve Trkiye karlar bakmndan lzumlu grlmt.12 Fransa ile itilafname imzalamak, TBMM hkmetinin ilk defa bir Batl devlet tarafndan tannmas demekti. Bunu Ankarann Fransaya dayanarak Avrupaya bir pencere amaya olan iddetli ihtiyac ile izah eden Yusuf Kemal Bey, yine ayn nedenle, snr bunalmnda Franklin-Bouillona isteklerimizi kabul ettirmeye muvaffak olamadk, onun olumsuz cevaplarn biz zaruri kabule mecbur olduk13 diyerek mzarekenin etin bir hava ierisinde getiini samimi bir dille izah etmitir. te yandan, 16 Ekim 1921 gn meclisin gizli oturumunda itilafname tartlr iken, bu srada Mustafa Kemal Paa sz alarak: Misak- Millimizde muayyen ve msbet hat yoktur. Kuvvet ve kudretimizle hat hatt- hudud olacaktr14 demitir. Mustafa Kemal burada imdiki gcmz budur, ileride gcmze gre hareket ederek, yarm kalan iimizi tamamlarz, demek istemitir.

1250

Misak- Milli hududu zerinde Dileri Bakan Yusuf Kemal Bey ise, Vatan Hizmetinde adl hatralarnda:15 Fevzi Paa cenupta Trkiyenin tabii hududunun Asi nehrinin dirseinden Fratn dirseine ekilecek bir mstakim hatt ve oradan Frat takip ederek aada Musul vilayetini bizde brakarak ran hududuna ulaan hudut olduunu sylerdi. Tabii ben de bu fikirde idim. tilafname ile izilen hududun Trkiye iin zorla kabul edilmi olduunu o hududun cenubunda kalan Trk topraklar ve halk bizim iin asla unutulmayacak, bir gn Trkiyeye geri gelecek aziz memleketler olduunu, bunu Trk ocuklarnn mukaddes bir vazife bileceklerini defaatle Franklin Bouillona sylemekten geri kalmadm eklinde aklamalaryla bir defa daha Misak- Milli ve Hatayn nemini belirtmi olmaktadr. Ankara tilafnamesine gre, Misak- Millinin bir paras olan skenderun sanca darda kalrken, Ankara Hkmeti bu itilafnameye Sancaktaki Trk unsurunun menfaatlerini koruyacak ve bu blgeye muhtariyet verilmesi iin gerekli zemini hazrlayacak hkmler koydurmutu. tilafnamenin 7. maddesi yle idi: skenderun mntkas iin bir usul-i dare-i mahsusa tesis olunacaktr. Mntkay-i mezkurenin Trk rkndan olan sekenesi harslarnn inkiaf iin her trl tekilattan mstefit olacaklardr. Trk lisan orada mahiyet-i resmiyeyi haiz olacaktr.16 Bylece bu maddeye gre skenderun sanca iin zel bir idare ekli meydana getirilmi oluyordu. Nitekim Fransann Suriye valisi, 8 Austos 1922de byle bir idare tesis etti. Fakat zaman getike yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti ile ihtilafa dt vakitler Fransann taahhdn yerine getirmeyip, Hatay Trkn bask altna aldklar, onlarn faaliyetlerini engelledikleri grlyordu. 17 Buna ramen blgenin vatansever ahalisi anavatana katlacaklar gn sabrszlkla beklemekte ve herkes birbirine Ne zaman gelecekler sorusunu yneltmekteydi. Ayrca Trkiyedeki inklaplar blgedeki ahaliyi de tesiri altna almakta gecikmiyordu. Nitekim apka inklabndan sonra blgede yaplan olumsuz propagandaya Trkler buraya gelirse size apka giydirecekler eklindeki szlere karlk olarak, bir ihtiyar Trkn Oul oul onlar buraya gelsin de ben bama ikembe bile geirir gezerim18 eklinde verdii cevap ilgi ekicidir. Aslnda Hatayn esareti blgede olduu gibi anavatanda da gittike kuvvetlenen bir strab devam ettirmekte idi. Bu strabn tesiriyle Atatrk daha 15 Mart 1923 tarihinde Adanaya yapt bir seyahat esnasnda, Antakya ve skenderunlular onu siyah bayraklar giyinerek karlamlard. Bu srada karalara brnm bir sra hanmn iinden drt hanm kafilenin nne karak ellerindeki Gazi baba bizi de kurtar ibaresi yazl pankartla yolunu kesmiler ve drt hanmn nndeki Antakyal kz, katsz tasannusuz ruhtan gelen ve ruha giden nutkunu sylemiti.19 Bunun zerine Mustafa Kemal Paa yksek bir sesle Krk asrlk Trk yurdu, dman elinde esir kalamaz diyerek tarihi szn sylemiti. Bu durum karsnda trende bulunan btn insanlar duygulanm ve alamt. Bu tablo karsnda krk sene Alsas ve Lorenin matemini tutan Franszlar, bu manzaray grseydi Trk sabrnn krk sene uzunluunda olamayacan da anlarlard.20 Ancak Trkiye Cumhuriyetinin uygulad milli d politika, onun zamansz bir harekete girimesini ve lkeyi tehlikeye sokacak hareketlerin olumasn arzu etmiyordu. O sebeple Hatay meselesi zaman gelince halledilecekti.

1251

Dier taraftan Sancakta 1922 ve 1924 yllarnda manda idaresi bnyesinde bir takm deiiklikler yaplm ve buna paralel olarak da, yeni dzenlemelere gidilmiti. Yaplan bu yeni dzenlemelerde, Sancak Suriyeye daha baml hle getirme ve zel haklarn kullanlmasna engel olma eilimi dikkati ekiyordu. Bundan sonra ise Trkler 1926 ylnda Sancakta Suriyeden ayr, dorudan Beyruttaki Yksek Komiserlie bal, ayr bir ynetim kurmak iin giriimde bulunmular ve sonucunda da seimler yaparak hkmet kurma merhalesine gelmilerdi. Ancak Suriyenin mdahalesi sebebiyle bu teebbs de baarszlkla sonulanmt.21 Atatrk, 1923de Adanada Hatay Trkne syledii sz dorultusunda hareket ederek hibir zaman Hatay meselesini aklndan karmamtr. Nitekim 26 Kasm 1930 gn Samsuna yapm olduu seyahat esnasnda bir liseyi de ziyaret ederken, girdii bir snfta, rencinin birinden Trkiye haritasn izmesini istemiti. Bu istek zerine renci acele bir ekilde, doru olarak Trkiye haritasn izmiti. Bu haritay dikkatle inceleyen Atatrk, renciye: Yavrum bu haritay izerken krk asrlk bir Trk yurdunu snrlarmz dnda brakmadn m? sorusunu sormutu. Bu soru zerine renci, tebeiri kendisine uzatmt. Atatrk tebeiri alm ve bugnk snrlarmz olduu gibi izerek, Hatay anavatan snrlar ierisinde gstermi ve sonra ocua dnerek; Byle olmayacak m? demiti. ocuk da bunun zerine yandan beklenmeyen byklkte bir cevap vererek; Paam, hudutlarmz izdiiniz yerden geer! demitir. Bu rnek Atatrkn Antakya-skenderun Trklerini bir an bile aklndan karmadn gstermektedir.22 Atatrkn bu hassasiyeti karsnda, Sancak Trkleri de benliklerini yitirmeden, baml olmalarna ramen, bamszlk duygularn zedelemeden yaadlar. Trkiye sevgi ve zlemini her frsatta Franszlar ve Suriye hayranlarn atlatrcasna aa vurdular. Nitekim 1934 ylnn Nisan aynda Gaziantep valisinin Hataya yapt ziyaretinde onbinlerce Trk cokun gsteriler yaparken, hemen arkasndan gelen Suriye Cumhurbakan ve Babakan, sadece resmi grevliler ile bir miktar Suriye hayran tarafndan karlanmt. 23 Bu olaylara paralel olarak 20 Temmuz 1936 tarihinde Trkiyenin Montr Boazlar Szlemesini imzalamasndan sonra Afet nan, Atatrke baka bir meselemiz kalmadn syledii zaman; imdi Antakya, skenderun yani Sancak meselemiz var24 diyerek srann Hatay meselesine geldiini belirtmitir. Bu sralarda Trkiyenin itibar da gn getike artm, kinci Dnya Sava ncesindeki kark ortamda Avrupallar iin douda yardmna ihtiya duyulan bir lke hline gelmiti. Nitekim Almanyann devaml bir ekilde silahlanarak Versay Antlamasn tanmak niyetinde olmadn ilan ettii bir srada25 talyann da Akdenizde Fransa ve ngilterenin aleyhine bir politika takip etmeye balamas bu devletlerin Trk dostluuna nem vermelerine sebep olmutur. Gittike byyen Alman tehlikesi karsnda z lkeleri haricinde nemli taahhtler altnda bulunmak istemeyen Fransada baa geen Leon Blum hkmeti, 9 Eyll 1936 tarihinde Suriye ile bir antlama yapmt. Bu antlamaya gre Fransa, Suriyeye bamszlk vermiti.

1252

Ne var ki, bu antlamada, Ankara tilafnamesiyle skenderun sancana tannan baz haklara hi yer verilmemitir. Bu hareketiyle Fransa, Trkiyenin rzasn almadan Sancak zerindeki yetkilerini Suriyeye devretmi oluyordu. Hliyle Trkiye Fransann bu davranna kar km ve Milletler Cemiyeti toplantlar srasnda Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, Sancak meselesi hakknda Fransz Hkmeti ile ikili grme yaplmasn istemitir. Fransz temsilcisi buna verdii cevapta; mandater devlet olarak Fransann Suriye zerindeki btn hak ve vecibelerini yeni Suriye Hkmetine devrettiini, bu sebeple Fransa ile Trkiye arasnda yaplacak grmelere Suriye temsilcisinin de katlmasn bildirmitir.26 Bu olumsuz gelimeler zerine Trk Hkmeti 9 Ekim 1936da Fransz Hkmetine resmi bir nota vermitir. Bu notada, Suriyeye verilen bamszln skenderun ve Antakyaya da tannmas istenmiti.27 Olaylarn byle bir gelime gstermesi zerine Trkiyenin Sancak meselesine verdii nemi, Atatrk 1 Kasm 1936 gn TBMMyi aarken yapm olduu konumasnda:28 Bu srada, milletimizi gece gndz megul eden balca byk bir mesele, hakiki sahibi z Trk olan skenderun-Antakya ve havalisinin mukadderatdr. Bunun zerinde, ciddiyet ve katiyetle durmaya mecburuz. Daima kendisi ile dostlua ok ehemmiyet verdiimiz Fransa ile aramzda, tek ve byk mesele budur. Bu iin hakikatini bilenler ve hakk sevenler, alakamzn iddetini ve samimiyetini iyi anlarlar ve tabii grrler diyerek ifade etmitir. Bu aklamalaryla Atatrk Trk milletine mal olan bu davada Fransay uyarmak niyetindeydi.29 Bylece Atatrk Mecliste krk asrlk Trk vatan Hatay davasn artk halletmek gerektiini vurguluyordu. nce ieride bu i iin kullanaca unsurlar dzene sokan Atatrk, stanbuldaki skenderun ve Antakya Yardm Cemiyetini Hatay Erkinlik Cemiyeti ekline dntrmt. Drtyolda da bu cemiyetin bir ubesini de atran Atatrk, ayn yerde Hatay Heyeti merkezini de oluturmutu. Bu vesilelerle Hatayn Franszlardan alnmas iin siyasi manevray da balatm oluyordu. Btn bunlara ek olarak Antakyada bir bakonsolosluk da atran Atatrk, Hatay davasna bizzat el koymutu.30 Nitekim bu hususta Atatrk 2 Kasm 1936 gn Tayfur Skmene: Skmen bugnden itibaren davaya resmen el kondu. Antakya-skenderun ve havalisinin ismi bundan byle Hataydr. Cemiyetinizin adn Hatay Egemenlik Cemiyeti olarak deitirin ve faaliyetinizi bu isim altnda yrtn diyerek, Gazamz mbarek olsun, Allah utandrmasn ve muvaffak etsin szlerini de konumasna ilave etmitir.31 Dier taraftan 10 Kasm 1936 tarihinde ise Fransa, Trk notasna olumsuz bir cevap vermitir. Bu cevapta Fransa, Sancaka bamszlk vermenin Suriyeyi paralama durumuna getireceini, bu duruma da yetkili olmadn bildirmekteydi. Bunun zerine Trkiye, Fransaya ikinci bir nota daha vermesine ramen, yine msbet bir sonu alamamtr. Yalnz bu arada Fransa meselenin Milletler Cemiyetine havalesini teklif etmi ve Trkiye de bu teklifi kabul etmiti. 32 Trkiye ile Fransa arasnda bu tartmalar srp giderken, Hatay Trkleri heyecanlanm ve skenderunda halk ile polis arasnda atmalar meydana gelmiti. Tabii olarak, Hataydaki bu olaylar anavatanda da tepki uyandrmaktan geri kalmamtr. Bunun zerine Atatrk 1937 ylnn Ocak aynda Konyaya ve oradan Uluklaya

1253

kadar bir seyahat yapm ve sonuta Ankaraya dnerek hkmetin toplantsna bakanlk etmiti. Bundan sonra da Trk-Fransz ilikileri gergin bir dneme girmitir.33 Bu olaylardan sonra, Milletler Cemiyeti meseleye 14 Aralk 1936dan itibaren el koymu ve sve temsilcisi Sandleri Hatay meselesi iin raportr tayin etmiti. Sandler de, 1935 ylnn Aralk aynda Milletler Cemiyetine bir rapor sunmutur. Bu rapora gre: Sancak meselesinin, cemiyetin Ocak (1937) ayndaki toplantsnda tekrar ele alnmasn, bu arada taraflarn grmelerini raportrle temas hlinde srdrmelerini ve ayrca mmknse Hataya kiilik bir gzlemci heyetinin gnderilmesini istemitir.34 Bu raporun Milletler Cemiyetinde kabul grmesi zerine 22 Aralk 1936da Hollanda, Norve ve svire tabiiyetinden olan kiilik bir gzlemci heyeti kurulmutu. Heyet 1937 ylnn Ocak aynda grevine balayarak Hataya gelmiti. Heyetin Hataya gelmesi zerine Trkler Hatayda dava lehinde byk gsteriler yapmlard.35 Hatay meselesinin zm uzadka Atatrkn sabr da tamakta idi. Nitekim 1937 ylnda Ruen Erefe bu hususta unlar syleyecekti:36 Ben toprak bytme merakls deilim. Bar bozma alkanlm yoktur. Ancak muahedeye dayanan hakkmzn isteyicisiyim; onu almazsam edemem. Byk Meclisin krssnden milletime sz verdim: Hatay alacam. Milletim benim dediime inanr. Szm yerine getirmezsem onun huzuruna kamam; yerimde kalamam. Ben imdiye kadar yenilmedim; yenilmem, yenilirsem bir dakika yaayamam. Bu arada Milletler Cemiyeti, 20 Ocak 1937 tarihinde tekrar toplanmt. Bu toplantlar esnasnda Trk ve Fransz temsilcileri ngiliz Dileri Bakan A. Edenin dostane teebbs ile grmeler yapmlard. Bu grmelerde A. Edenin arabuluculuu ile 26 Ocakta Hatay meselesi zerinde bir prensip anlamasna varlabilmi ve bu anlama da Milletler Cemiyeti tarafndan tasvip edilmitir.37 Ad geen anlamaya gre; skenderun Sanca i ilerinde tamamen bamsz, d ilerinde Suriyeye bal, kendine zg bir anayasa ile idare edilen ayr bir varlk olacakt. Buras Milletler Cemiyetinin gzetimi altnda olacak ve bu gzetim bir Fransz vastas ile yrtlecekti. Bundan sonra da Fransa ile Trkiye aralarnda bir anlama yaparak, Sancakn toprak btnln garanti altna alacaklar ve ayrca skenderun Sanca bu anlama ile Atatrkn verdii Hatay adn da alacakt.38 Bu durumdan sonra, Milletler Cemiyeti, Hatay iin taraflarn da grlerini alarak bir anayasa kabul etti. Anayasann 29 Mays 1937de yrrle girmesiyle, ayn gn Trkiye ile Fransa arasnda da, Hatayn toprak btnln garanti altna alan anlama imzalanmt. Fakat kabul edilen anayasa ve anlamalar bamsz Hatayda uygulamak kolay olmamt. Trkiye Hatayda yeni durumun derhal uygulanmasn istedii halde, Hataydaki Fransz temsilcisi, bunu engellemeye almt. Ayrca Hatay halknn bamszlk gsterileri Fransz memurlar tarafndan engellenince polis ile halk arasnda atmalar meydana gelmiti. te yandan Franszlarn Hataydaki dier aznlklar Trklere kar kkrtmas zerine, Trk kamuoyu yine galeyana gelerek Trkiyede Fransa aleyhine kuvvetli bir eilim belirmi ve bunun zerine Trk-Fransz ilikileri yine bozulmutu.39

1254

Bundan sonra Atatrk, Hatay konusunda kararlln, basn yayn organlar vastasyla duyurmay ihmal etmedi. Vefatndan tam bir yl nceye rastlayan 10 Kasm 1937 gnnde Cumhuriyet gazetesine verdii bir mlakatta, Hatay ahsi meselesi olarak grdn belirterek; iin silahl mcadele ile hllolmasna ihtimal vermediini, fakat sava ihtimalini de gznne alm ve bundan dolay da gerekirse Cumhurbakanl ve Meclis yeliinden istifa ederek, bir fert olarak kendisine katlacak birka arkadayla beraber Hataya gireceini ve oradaki mcahitlerle meseleyi yerinde ve iten hlletmeye alacan ak ve samimi bir dille ifade etmiti.40 Yine Atatrk, bir akam sivil arkadalarndan birisinin:41 Paam, ne diye kendinizi bu kadar zyorsunuz? Yarn bir tmen asker yollasanz Hatay alrsnz. Almanlar Renaniye girdiler de sanki Franszlar ne yaptlar? Renani iin harekete gemeyenler, Suriyenin bir sanca iin mi Trkiye ile harbe kalkacaklar? demesi zerine, gzleri birden durarak ve durularak: Evet, yarn sabah bir tmen asker yollasam, Hatay alabilirim. Renani iin harekete gemeyen Franszlar, bir Suriye sanca iin bizimle harbe girmezler. Bunu da bilirim. Fakat ya bu sefer, eref ve namus meselesi yaparlarsa? Milletler belli olur mu? Ben bir sancak iin Trkiyeyi harp tehlikesine sokmam diye cevap vermiti. Bu sralarda Avrupada uluslararas mnasebetler gergin bir hl almt. Almanyann 1938 Martnda Avusturyay ilhak etmesi zerine, Avrupada kuvvet dengesi Mihver devletlerinin lehine deimeye balamas, anti-revizyonist devletlerin Trkiyeye olan ihtiyacn arttrmtr. Bu gergin durum karsnda Fransa, Orta Dounun en gl devleti ve boazlarn kuvvetli bir bekisi olan Trkiye ile ilikilerini dzeltmek ihtiyacn hissetmiti. Ayrca Avrupada sava ihtimalinin artmas, Hatay hakknda yaplan grmelerde Fransa, Trk haklarnn teslimine mecbur olmutu. Antakyada Trk ve Fransz askeri heyetleri arasnda yaplan grmeler sonunda 3 Temmuz 1938de imzalanan bir anlama ile Hatayn toprak btnl ve siyasi statsnn iki devlet tarafndan korunmas ve bu amala her iki devletin de Hataya 2500er kiilik askeri kuvvet gndermesi kabul edilmi ve bunun zerine 5 Temmuz 1938 gn saat 05.00te Trk ordusu iki koldan Hataya girmiti.42 Trkiye ile Fransa arasndaki bu yaknlamadan sonra, 24 Austos 1938de Trk ve Fransz ordularnn garantisi altnda Hatayda Millet Meclisi seimi yaplmtr. Bu seimlerde Trkler 40 milletvekilliinden 31ini kazanmtr.43 Seimlerden sonra 2 Eyll 1938 gn Hatay Millet Meclisi ilk toplantsn yaparak, bamsz devlet iin Hatay Cumhuriyeti adn kabul etmiti. Yeni devletin resmi dili Trke ve Arapa olduu hlde, btn milletvekilleri Trke yemin etmilerdi. Bundan sonra Meclis, Hatay Cumhurbakanlna, Atatrkn aday olan Tayfur Skmeni semitir.44 Hatay Devleti bir yl kadar bamsz kalmtr. Bu sre ierisinde Trkiye ile bu devlet arasnda gayet yakn temas ve ibirlii salanmtr. Bu arada Hatay Devleti yneticileri devaml bir ekilde Trkiyeye katlmak arzusunu birok vesilelerle belirtmilerdi.45 Nihayet 23 Haziran 1939da Fransa ile Trkiye aralarnda bir anlama yaparak, Fransa Hatayn Trkiyeye katlmasn kabul edecek ve buna karlk Trkiye de Suriyenin bamszlk ve toprak btnlne sayg gsterecektir. Bundan sonra 29 Haziran 1939da son toplantsn yapan Hatay Millet Meclisi oybirlii ile anavatana katlmaya karar vermitir.46 23 Temmuz 1939 gn Trkiye Byk Millet Meclisi adna Hataya gelen heyetin

1255

huzurunda maheri bir kalabalkla yaplan muazzam katlma merasiminden sonra, son Fransz birlii de Hatay terk etmitir.47 Sonu olarak da unlar syleyebiliriz; stratejik bir neme sahip olan, Misak- Milli snrlar iinde bulunan ve halknn tamamna yakn Trk olan Hatay blgesi, Atatrkn hayatn hie sayan almalar sonucunda, ancak onun lmnden sonra anavatana katlmtr. Atatrk meseleyi bu son noktaya getirirken, sadece Hatayn bamszlndan sz etmi; onun Trkiyeye balanmas gereini ileri srmekten kanmtr. nk, Suriyenin bamszl sz konusu iken, Hatayn da bamsz olmas istei Milletler Cemiyetinde ve Fransada daha inandrc grnecekti. Hatay bamsz olunca, naslsa Trkiye ile birlikte hareket edeceinden; geleceini kendisi kararlatracak ve bu karar anavatana balanmak olacakt. te Atatrk, meseleyi Trkiyenin bar ve hukuka saygl grnmn bozmadan, aama aama yrtmeye itina etmitir.48 kinci Dnya Sava ncesinde Avrupada Alman basksnn byk lde artt bir srada, Orta Dou ve Hindistandaki menfaatlerini korumak iin Trkiyeyi kendi saflarna ekmeye alan Fransa ve ngiltere, Hatay davasnn Trkiye yararna bir anlama ile sonulanmasna vesile olmular ve sonuta da 19 Ekim 1939da Ankara ttifak ile Trkiyeyi kendi yanlarna ekmilerdi. Bylece, bata Atatrk olmak zere Trk devlet adamlar Trkiyenin jeopolitik ve jeostratejik konumunu ok iyi bir ekilde deerlendirmesini bilmiler ve Hatay meselesini bar yollardan zme kavuturmulardr. Dier taraftan u meseleyi de vurgulamadan geemeyeceim, Suriyede hkmetin kurulduu 5 Temmuz 1944 gn Dileri Bakanl amdaki yabanc devletlerin temsilcilerine gndermi olduu bir genelgede, Suriye Hkmetinin Fransann Suriye adna yapt milletleraras btn antlama ve anlamalara bal ve saygl olma kararnda bulunduunu bildirmi idi.49 Bundan dolay da ortada bir mesele kalmamtr. Ne var ki, Suriye Byk Suriye hlyas ile hareket ederek, Hatay kendi haritalar ierisinde gsterdii gibi, kuzey snrlarn da Toros Dalarna dayamaktadr.50 Yine bu dorultuda okullardaki ders kitaplarnda bu konuyu ileyerek, gen nesillerini de, bu fikir etrafnda yetitirmekte, bu da yetmezmi gibi, Hatay iin zoraki bir kriz yaratp, bunu da uluslararas platforma tayarak51 srekli Hatay zmlenmemi bir dava gibi gndemde tutmaya almaktadr. Halbuki dnyamzn hergn yeni krizlere gebe olduu bu dnemde nemli bir blge olan Orta Douda Suriyenin suni problemler yaratmaktan vazgeerek, Atatrkn Yurtta sulh, cihanda sulh ilkesini benimsemesi ve bu snr komularyla kardee yaamay renmesi hayati bir zorunluluk hline gelmitir. 1 Bayram Kodaman, Avrupa Emperyalizminin Osmanl mparatorluuna Giri Vastalar

(1834-1914) Milli Kltr c. 2, S. 1 (Haziran 1980), s. 24. 2 Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, c. 2, Ksm 3, Ankara 1983, s. 466 vd; Kemal ke, II.

Abdulhamid, Siyonistler ve Filistin Meselesi, stanbul, 1981, s. 44; Seil Akgn, General Harbordun Gezisi ve Raporu, stanbul, 1981, s. 31.

1256

3 4

Daha sonra talyay da bu devletlere ilave edebiliriz. Rosa Luxemburg, Alman-Emperyalizm Harekat Alan: Trkiye Berlin-Badat Alman

Emperyalizminin Trkiyeye Girii, Haz. Ragp Zarakolu, stanbul, 1982, s. 140. 5 Son Osmanl idari taksimatna gre Hatay Blgesi merkezi skenderun olan bir sancak idi.

O sebeple M. Kemalin burada kastettii snrlar bugnk Hatay snrdr. 6 Kazm ztrk, Atatrkn TBMM Ak ve Gizli Oturumlarndaki Konumalar, c. 1, Ankara,

1981, s. 127. 7 8 9 10 11 Kadir Aslan, Milli Mcadelede Drtyol, Hatay, 1991, s. 19 vd. Mehmet Tekin, Hatay Tarihi, Antakya, 1993, s. 94. Ahmet Cevdet amurdan, Kurtulu Savanda Dou Klikya Olaylar, Adana, 1969, s. 158. Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, IV, Haz. Nimet Arsan, 1964, s. 119 vd. Ahmet Faik Trkmen, Hatay Tarihi, c. 4, stanbul, 1930, s. 949-1034; Sleyman Kocaba,

Tarihte Trkler ve Franszlar, stanbul, 1990, s. 379-380. 12 13 Mehmet Gnlbol, Cem Sar, Olaylarla Trk D Politikas, c. 1, Ankara, 1987, s. 127. Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde, Ankara, 1981, s. 236. Bu hususta Yusuf

Kemal Bey 15. 10. 1921de TBMMde yapm olduu konumada da ayn ekilde bilgi vermitir, bk. TBMM Gizli Celse Zabtlar; c. 2, 1985, s. 325-326. 14 15 16 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. 2, Ankara, 1985, s. 355. Y. Kemal Tengirenk, a.g.e., s. 238-239. Abdurrahman Melek, Hatay Nasl Kurtuldu, Ankara, 1966, s. 6; Mehmet Gnlbol Cem

Sar, a.g.e., s. 127; Ankara tilafnamesi iin bk. smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, c. 1, Ankara, 1983, s. 48 vd. 17 Trk gazetelerini ve Trklerin atklar messeseleri kapatmak, Mustafa Kemalin

resimlerinin bulunmasn su saymak vs. gibi, bu konuda bk. Abdurrahman Melek, a.g.e., s. 17. vd. Mehmet Tekin, Hatay Tarihi, Antakya, 1993, s. 146 vd. 18 19 Remzi Siliz, Hatay Milli Mcadele Yllar, Bursa, 1937, s. 68. M. Kemal Paaya bu nutku syleyen Antakyal Affan Efendinin kz Aye Ftnat

hanmefendidir. Bu nutuk iin bk. Mehmet Tekin, Hatay Tarihi, Antakya, 1993, s. 124 vd.

1257

20

smail Habib Sevk, O Zamanlar, Ankara, 1981, s. 250-251; Tayfur Skmen, Hatayn

Kurtuluu in Harcanan abalar, Ankara, 1978, s. 70. 21 22 23 Mehmet Tekin, Hatay Basnnda Atatrk, Antakya, 1994, s. 9-10. Mehmet Tekin, Hatay Tarihi, s. 139-140. Abdurrahman Melek, Hatay Nasl Kurtuldu, Ankara 1966, s. 19-20; Mehmet Tekin, Hatay

Basnnda Atatrk, s. 10. 24 25 26 27 28 A. Afet nan, Trk Cumhuriyeti ve Trk Devrimi, Ankara, 1977, s. 135. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasal Tarihi, c. 1, Ankara, 1984, s. 245. Mehmet Gnlbol-Cem Sar, Olaylarla Trk D Politikas c. 1, Ankara, 1987, s. 127-128. Fahir Armaolu, a.g.e., s. 348; M. Gnlbol-C. Sar, a.g.e., s. 130. Kazm ztrk, Atatrkn TBMM Ak ve Gizli Oturumlarndaki Konumalar, c. II, Ankara,

1990, s. 1114-1115. 29 30 kr Erkal, Atatrk ve Hatay, Atatrk Haftas Armaan, Ankara, 1988, s. 19. Cezmi Eraslan, Atatrkn Yurtta Sulh Cihanda Sulh lkesi ve Hatay Meselesindeki

Tavr, Hatay Tarih ve Folklor Sempozyumu-III (10-11 Haziran 1994), Antakya, 1994; Hatay Erkinlik Cemiyeti hakknda bk. Mehmet Tekin, Devlet Kuran Cemiyet, Hatay Tarih ve Folklor SempozyumuIII (10-11 Haziran 1994), Antakya, 1994. 31 32 33 34 35 36 37 38 39 Tayfur Skmen, a.g.e., s. 95. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, c. 1, Ankara, 1984, s. 348-349. Fahir Armaolu, a.g.e., s. 349. Abdurrahman Melek, a.g.e., s. 36; M. Gnlbol-Cem Sar, a.g.e., s. 129. M. Gnlbol-Cem Sar, a.g.e., s. 129; Abdurrahman Melek, a.g.e., s. 37. Enver Ziya Karal, Atatrkten Dnceler, stanbul, 1981, s. 18. M. Gnlbol-C. Sar, a.g.e., s. 129. Tayfur Skmen, a.g.e., s. 10; F. Armaolu, a.g.e., s. 349; Cezmi Eraslan, a.g.m. Fahir Armaolu, a.g.e., s. 349-350.

1258

40 41 42

Enver Ziya Karal, Atatrkten Dnceler, stanbul, 1981, s. 18. Falih Rfk Atay, ankaya, stanbul, 1984, s. 488-489. Yeni Adana, Say: 4552 (5 Temmuz 1938), Adana 1938; M. Gnlbol-C. Sar, a.g.e., s.

131-31; Fahir Armaolu, a.g.e., 359; Mehmet Tekin, Hatay Tarihi, Antakya, 1993, s. 198. 43 gemesinin Milletvekili dalm u ekilde idi: 31inin Trk (22 Snni+9 Alevi), 2sinin Arap, 5inin sebebi ise, Fransann Alevi cemaatini Trk olarak gstermemesinden

Ermeni ve 2sinin Rum-Ortodoks, bu hususta baz kaytlarda 40 milletvekilinden, 22sinin Trk olarak kaynaklanmaktayd. Fransa bu konuda Milletler Cemiyetini bile yanltmtr. Bu konuda bk. Tayfur Skmen, a.g.e., s. 108; Mehmet Tekin, Hatay Tarihi, s. 203. 44 Yeni Adana, Say: 4603 (3 Eyll 1938), Adana 1938; Fahir Armaolu, a.g.e., s. 351;

Tayfur Skmen, a.g.e., s. 108. 45 46 Bu konuda bk. Tayfur Skmen, a.g.e. ve Abdurrahman Melek, a.g.e. Fahir Armaolu, a.g.e., s. 351; M. Gnlbol-C. Sa., a.g.e., s. 133. Bu konuda daha geni

bilgi iin bk. Mehmet Tekin, Hatay Tarihi, s. 237 vd. 47 48 49 50 Abdurrahman Melek, a.g.e., s. 84; Mehmet Tekin, Hatay Tarihi, s. 245 vd. smail Soysal, a.g.m., s. 106. smail Soysal, a.g.m., s. 104. Tokay Gztok, Suriyenin Gz 9 limizde, Tercman gazetesi, S. 8610 (13 ubat

1986), stanbul, 1986. 51 Hatay in Zoraki Kriz, Trkiye gazetesi, S. 8504 (13 Haziran 1994), stanbul, 1994.

1259

Atatrk'n Dileri Bakan: Tevfik Rt Aras / Dr. Melih Tnal [s.691-700]

Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits /Trkiye Atatrkn Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, 1883 ylnda dodu. Arasn dnyaya geldii dnem Dou Sorununun Avrupa iin Osmanl Devletinin tamamnn paylalmas olarak algland bir dnemdi.1 Osmanl Devletinin dalma aamasna geldii bu dnem iin sylenebilecek tek olumlu gelime, Tanzimat Dneminin at rla gelien eitim sistemiyle sorgulayan, zm arayan bir neslin yetimesiydi. Mlkiye, Askeriye ve Tbbiye mezunu arlkl ve Osmanl Devletinin iinde bulunduu olumsuz durumdan kabilmesi iin aba sarfeden bu yeni nesil iinde Mekteb-i Tbbiye mezunu Dr. Tevfik Rt Bey de bulunmakta idi. Babas Hasan Rt Beyin ceza yargc olmas nedeniyle eitli blgelerde devam ettii ilk ve orta renimini skp dadisinde, niversite eitimini Beyrut Mekteb-i Tbbiyesinde, ihtisasn da Paris Broca Hastahanesinde jinekoloji ve doum alannda tamamlayan Dr. Tevfik Rt Bey burada politika ile de ilgilenmeye balam ve ttihat ve Terakki Partisi saflarna katlmtr. 2 kinci Merutiyetin ilanndan sonra nemli merkezlerde ttihat ve Terakkinin yayn organlar halk Merutiyet ynetimine altrmaya alyordu. Bu gelimenin zmirdeki rnei ttihat gazetesi idi. Yurda dn sonrasnda zmir Gureba-i Mslimin Hastanesinde greve balayan Dr. Tevfik Rt Bey ttihat gazetesindeki yazlar aracl ile dncelerini kamuoyuna yanstma frsatn buluyordu. 3 Tevfik Rt Beyin genel sekreterliini yapt ttihat ve Terakki Cemiyeti 1909 Selanik Kongresine damgasn vuran gelime, Trablusgarb Delegesi Mustafa Kemalin subaylarn parti ile ilikilerini srdrmelerinin hem ordu hem de parti asndan ypratc olduunu parti iindeki subaylarn bir seim yapmalar gerektiini kaydeden konumasyd.4 Mustafa Kemalin Kongrede yapt konuma Tevfik Rt Arasn anlarna yle yansmtr:5 Huzurunuzda imdi ifade edeceim kanaatime gre, ben bugn burada bulunmamalydm. Fakat, aziz vatanmzn maruz bulunduu byk tehlikeyi dnerek, ordu iindeki tekilatyla ordumuzu, Mebuslar Meclisindeki azalar ile meclisi, hkmeti elinde tutan Cemiyetin en selahiyetli makam olup, en byk mesuliyeti tamas lazm gelen bu kongreye, gerei anlatmak iin geldim. nklb, ordumuzun yardm ile yaptk. Ondan sonrasn getiremedik. Cemiyetimiz hl orduya dayanyor. Bu sebeple, ordumuzda disiplin sakatlanm, talim, terbiye aksamtr. Halbuki etrafmz eviren dmanlarmz, durmadan ordularn kuvvetlendirmektedirler. Tehlike byktr. Ordumuzun iinde bulunan cemiyet arkadalarmz, politikada devam etmek istiyorlarsa, ordudan kmaldrlar. Bu suretle, gn bile kaybna meydan vermeyerek, ordumuz politikadan uzaklamaldr. Ve, ordu iinde kalacak olan dostlarmz da, artk politika ile megul olmamal ve btn gayretlerini ordumuzun kuvvetlenmesine evirmelidirler. Cemiyetimiz de biran nce tekilatmz halkn iinde genileterek milletimize dayanan siyasi bir parti haline gelmelidir.

1260

Selnik Kongresine katlan ttihat ve Terakki Cemiyeti yeleri, Mustafa Kemalin ikna edici konumas sonrasnda, orduda kalacaklarn Cemiyetten ekilmelerine ve politikada devam edecekleri ordudan istifa etmelerine karar verse de bu karar uygulanamad. Birinci Dnya Sava boyuna iktidarda olan ttihat ve Terakki Partisi, bu dnemde anlan btn kararlardan sorumluydu. Osmanl Devletinin savatan malup olarak kmasyla parti ynetimi fesih karar ald. Bu ilem partinin son kongresinde, 1 Kasm 1918de gerekletirildi. ttihat ve Terakki yneticilerinin amac, baka bir isim altnda siyasi yaamlarna devam etmekti. Buna paralel olarak ayn kongrede Teceddt adyla yeni bir partinin kuruluu da tamamland. Tevfik Rt Beyin idare encmeni yesi olarak kurucular listesinde yer ald Teceddt Frkasnn nde gelen kiileri arasnda; Hsn Paa, Seyit Bey, Mavra Kordato Efendi, Yunus Nadi Bey, emsettin Bey, hsan Bey, Kara Kemal Efendi, Orfanidis Efendi, Hamdi Bey, Faki Bey, Sabri Bey, Reit Paa, Galip Bahtiyar Bey, Babanzade Hikmet Bey, Parsomya Efendi, Mustafa Fevzi Efendi, smail Canbolat Bey ve Sason Efendi bulunuyordu.6 Tevfik Rt Aras anlarnda Teceddt Fkras ile ilgili u bilgileri vermektedir:7 ite o sralarda ttihat ve Terakki Partisinin son kongresi topland. ttihat ve Terakkinin yerini almak zere yeni bir parti kurulmasna, bunun daha geni esasl bir demokrat program bulunmasna ve adnn da Teceddt Frkas olmasna karar verildi. Ben de yeni fkrann merkez idare heyetine getirildim. Maksadmz, meru vastalara bavurarak memleketin istikllini korumakt. ttihat ve Terakki Partisi, tilf Devletleri tarafndan sava sulusu olarak kabul ediliyordu. 1919 yl Ocak ayndan itibaren lke iinde kalan ittihatlar tutuklanmaya baland. ngilizlerin istei dorultusunda gerekleen bu olay ile Anadoludaki direniin zayflatlmas amalanyordu. 8 ngilizlerin tutuklanmasn istedii kiiler arasnda yer alan Dr. Tevfik Rt Bey de, 30 Ocak 1919da, Hac Adil, Hseyin Cavid, Mithat kr, smail Canbolat, Rahmi ve Ziya Beylerle birlikte tutukland.9 Dr. Tevfik Rt Beyin de iinde bulunduu tutuklular balangta stanbul Polis Mdrlne nakledildiler. Bekiraa Blnde bulunan ttihatlarn nemli bir blm, Maltaya srgn edildi. la ticareti yapt dnemde tant, Drogverie Central adl ecza deposunun sahibi La Fontainenin yardm ile be gn iin serbest braklan Tevfik Rt Bey ise tutuklu bulunduu Bekiraa Blnden kar kmaz, Milli Mcadeleye katlmak zere Anadoluya geerek dier ttihatlarla birlikte Maltaya srgn gnderilmekten kurtuldu.10 Anadoluya getikten sonra Eskiehir ve Afyonda Milli Mcadele iin almalarda bulunan Tevfik Rt Bey bir sre sonra yeniden stanbula dndyse de stanbulun ngilizler tarafndan igal edilmesiyle yeniden Anadoluya geme karar olarak zmir zerinden Rodosa buradan da Kyceize gitti. Bir sre sonra da Mentee Mebusu olarak TBMMye katld.11 Meclise katlmn takip eden gnlerde kuruluunda katksnn olduu istikll mahkemelerinde (Kastamonu stikll Mahkemesi) grev yapan12 Tevfik Rt Bey ayn gnlerde Atatrkn istei zerine kurulan Trkiye Komnist Partisine girmitir. Rza Nura gre Tevfik Rt partinin en hareketli komnistidir.13 Tevfik Rt Aras, partiye katl ve parti iindeki

1261

grevlerini,

Doan aklamaktadr:14

Avcolu

ile

yapt

ve

Yn

dergisinde

yaynlanan

syleide

yle

Ben o zaman Kastamonuda stikll Mahkemesinde grevliydim. Yusuf Kemal Tengirenk bakanlnda bir heyet Rusyaya gidiyordu. Atatrk beni Ankaraya artt ve heyete katlmam istedi. Atatrk bana unlar syledi: -Bir komnist partisi kurdum. Ben Partiye girmedim. smet, Ali Fuat ve Fevzi Paalar Partiye girdiler Bizi dnya tanmazsa komnistlerle birlik olur, kurulan yeni dnyada yerimizi alrz. Fakat memlekete yabanc eli sokmayz.- Tevfik Rt Bey, Komnist Partiye katldktan sonra Trkiyeyi 3. Entarnasyonelde temsil etmek ve komnizmi incelemek zere Sovyetler Birliine gitti.15 Ancak, Sovyetler Birliine gre Trkiyedeki Komnist Parti resmi nitelikliydi. Bu nedenle Trkiye 3. Enternasyonele kabul edilmedi. Bu gelime sonrasnda Tevfik Rt Bey, Atatrkn emriyle Trkiyeye dnd.16 Atatrkn dileri bakan olarak anlan Tevfik Rt Aras, Cumhuriyet tarihinin uzun sre ibanda kalm ender kiilerdendir. Dnyada egemenlik savalarnn yaand bir dnemde Trk diplomasisinin en st dzeyinde bulunan Tevfik Rt Aras, Trk d politikasna en hareketli gnleri yaatmtr. Bu dnem Trk d politikasnn Atatrk tarafndan belirlendii kabul edilse de Nyon Konferans ve Trk-Sovyet ilikileri gznne alndnda Arasn Trk d politikasnn belirlenmesinde etkisi olduu da bir gerektir. Bu dnemde Trk-Sovyet dostluunu gelitirmeye nem veren Aras, 1925de SSCB ile Dostluk ve Saldrmazlk Antlamas imzalanmasnda etkili olmutur. 1930larda bir yandan Trk-Sovyet ilikilerindeki yaknlk korunurken, dier yandan Bat ile yaknlk salanmtr. Arasn bu dnem ve grevdeki bir dier baars Trkiye ile bata Yunanistan olmak zere dier Balkan devletleri arasndaki dostluk kprsdr. Atatrkn salk durumunun bozulmas sonrasnda ortaya kan yeni Cumhurbakannn kim olaca tartmalar nnye kart bir hareketi de beraberinde getirmitir. nde gelen kiilerinin Dileri Bakan Tevfik Rt Aras ve ileri Bakan kr Kayann olduu nn aleyhtar grubun17 amac nnnn milletvekilliinin son bulmasn salayarak, Atatrkten sonra Cumhurbakan olmasn nlemek idi. Bu amala akla gelen ilk seenek seimlerin yenilenmesi yoluyla nny Meclis dnda brakmakt. Bayar Hkmetinin ilk gnlerinde Meclisin yenilenecei sylentileri siyasi kulislerde duyulmaya baland.18 Milletvekili seimleriyle nn ve taraftarlar Meclis dna karlaca gibi, nn kart grubun balangtaki Cumhurbakan aday olan dnemin Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak milletvekili yaplarak, Atatrkten sonra Cumhurbakan olmas salanacakt.19 Ancak, akmakn bu dnemde Arasn uygulad d politikay dolayl yoldan eletiriyor olmas ve Cumhurbakanl iin nny desteklemesi bu plann uygulanmasn engelledi.20 Meclisin yenilenmesi dncesini yaama geiremeyen grup, bu kez nny bykelilik grevi ile lkeden uzaklatrmak istedi. Daha nceki yllarda Fethi Okyar, Hamdullah Suphi Tanrver ve Yakup Kadri Karaosmanoluda bykeli olarak yurtdnda grevlendirilerek siyasi yaamdan

1262

uzaklatrlmlard.21 Tevfik Rt Arasn yaratcs olduu bu dnce nnnn sert tepkisi ile karlamas nedeniyle uygulanamad. smet nn anlarnda sz konusu teklif ve yant hakknda u aklamalar yapmtr.22 Bir aralk benim Amerikaya bykeli tayin olacam havadisi kt. Hi haberim yoktu. Fena halde canm skld ve ok mteessir oldum. iddetli tepki gsterdim. lk bulutuum hafta Tevfik Rt Beye sordum. -Evet- dedi. -Haber benden kt- dedi. -Nasl oluyor- diye sorunca yle izah etti. -Siz bana her zaman sylerdiniz. Amerikay grmedim derdiniz. Amerikay grmek arzu ettiinizi sylerdiniz. Ben de bir vesile bulup, sizin Amerikay tanmak ve incelemek arzunuzu gerekletirmek istedim- Kendisine teekkr ettim. Ve kesin olarak kabul etmeyeceimi, bundan vazgemesini bir arzuyu sylemi olmamla onu bir vazife ile tamamlamak arasnda fark olduunu bildirdim. ok sert konutum. Ve seni mesul tutarm dedim. Hlasa ok ikayet ederek Tevfik Rty bundan vazgeirdim. Eer nn bu plan karsnda tepki gstermeyip, Trkiye Cumhuriyetinin Washington Bykeliliini kabul etseydi, milletvekilliinden ayrlmak zorunda kalacak, 1924 Anayasasnn 31. maddesi gereince Cumhurbakannn Meclis iinden seilmesi sz konusu olduundan Atatrkn lm sonrasnda Cumhurbakan olamayaca gibi yurtdnda bulunduu iin siyasi yaamdan da uzaklatrlm olacakt.23 Tevfik Rt Arasn anlarnda bu konuyla ilgili farkl aklamalar dikkat ekmektedir. 1968 ylnda yaynlanan Grlerim adl yaptnda, Cell Bayar ve kr Kaya ile birlikte yaklaan kinci Dnya Sava ncesinde lkenin karlarn smet nnnn Cumhurbakanlnda grdn; bu amala aba sarfettiini iddia eden24 Aras, lmnden bir yl nce kaleme ald ve Milliyet gazetesinde Neler Olacakt? bal ile yaynlanan yaz dizisinde u aklamalara yer veriyordu:25 Sayn Cell Bayarn ounluu hkmetin eski yelerinden tertib edilmi olan bir kabinenin bana bavekil olarak tayin edildii ilk haftalar srasnda birgn almakta olduum dileri brosundan acele Anadolu Klubne gelmekliimi Atatrkn bayaveri telefonla bildirdi. Hemen Anadolu Klbnde Atatrkn bulunduu daireye gittim. Orada byk liderimizi masann banda ve iki tarafnda arkadalarmzla oturuyor buldum. Sol yannda Sayn nn vard. Atatrkn yanna yaklatm vakit bana -hemen bir iskemle ek- dedi. Sayn nnyle kendisi arasna oturmaklm emretti ve biraz sonra eilerek kulama -Bu zatla beni yalnz brakrsanz, mrnz boyunca teessf edeceiniz mnakaalar olabilir- deyince durumu anladm. Ksa bir sre sonra kendisiyle tesadften sevindiimi ve d politikamz konusunda konumak istediimi syledim. Sayn nn ii anlad ve belli etmedi. Oradan kalkarak birlikte Paann evine gittik. Orada d politikamz zerinde bir eyler bulup konuma konusu yaptm. Sonra evime dndm zaman geen bu hali dnerek hem Atatrk hem Sayn nny huzura kavuturmak emeliyle Paann Birleik Amerika nezdinde bykeli olmasn dndm. Ve bu tasavvurumu mtalaalarn renmek iin bir iki yakn dostuma atm

1263

Meclisin yenilenmesi ve nnnn bykeli olarak yurt dna karlmas planlarnda baarl olamayan nn kart cephe Cumhurbakanl Genel Sekreteri Hasan Rza Soyak araclyla Atatrkn szl bir vasiyette bulunduunu, bu vasiyette kendisinden sonra Mareal Fevzi akmakn cumhurbakan olmasn arzu ettiini dile getirdiyse de Bayarn muhalefeti ile karlamlardr.26 Tevfik Rt Aras ve kr Kaya Fevzi akmakn cumhurbakan olmasn salayamayacaklarn anlaynca TBMM Bakan Abdlhalik Rendaya cumhurbakan aday olmasn teklif etmi, ancak, Rendann bu teklifi reddetmesiyle nn, Atatrkten sonra kim cumhurbakan olacak sorusunun tek yant olarak kabul edilmitir.27 u da belirtilmelidir ki, 1937 sonbaharnda Atatrk tarafndan nnnn yerine Babakanla getirilen Cell Bayar sz konusu araylarn ve tartmalarn yaand dnemde siyas yaamndaki hzl ykseliin Atatrkn lm sonrasnda cumhurbakan olarak sonulandrmak istemesine karn, Stadyum Olay28 gibi gelimeler karsnda kamuoyunun nnye balln anlayarak bu dncesinden ksa srede vazgemi, nny destekler bir grnm sergilemitir.29 Bayar, Atatrkn son gnlerinde Fevzi akmak ile birlikte hareket ederek smet nnnn cumhurbakanln yelerken,30 kr Kaya cumhurbakan olabilmek amacyla Avrupa basnnda kendi lehine yazlar yaynlatmtr.31 Atatrkn lm sonrasnda Ankaraya dnen Cell Bayar, Meclis Bakan Abdlhalik Rendann bir bildiri hazrlamasn salayarak TBMMyi yeni cumhurbakannn seilmesi amacyla toplantya ard.32 11 Kasm 1938 ylnda yaplan parti grubu toplantsnda 323 oydan 322sini alarak33 CHPnin cumhurbakan aday olarak ilan edilen smet nn, ayn gn TBMMde yaplan oylamada 348 oy alarak oy birlii ile cumhurbakan seildi. Cumhurbakanl seimi sonrasnda siyas geleneklere uygun olarak istifasn sunan Bayar, nnnn dinlenmenin sras deil, beraber alacaz. Hemen unu da syleyeyim. Ne kuracanz kabineye karacam, ne de hkmet olarak yapacanz ilere rahat olacaksnz. Bavekil olarak vazifeye devam ediniz. szleri ile ikna olarak yeni hkmeti kurma grevini kabul etti.34 smet nn, Cell Bayara hkmet ilerine karmayaca dorultusunda gvence vermi olmasna ramen Dileri Bakan Tevfik Rt Aras ile ileri Bakan kr Kayann kabine d braklmasn isteyerek kinci Bayar Hkmetine ilk mdahalesini gerekletirdi.35 nnnn bu isteinde birok etken rol oynamtr. ncelikle Nyon Konferans rneinde olduu gibi Aras ve nnnn d politikadaki dnceleri farklyd. Ayrca nn, Babakanlktan alnmasnn sorumlularndan biri olarak Aras gryordu. Btn bunlarn tesinde; Tevfik Rt Aras, nny ABDde bykeli olarak grevlendirmek, bylelikle nnnn siyasi yaamn sona erdirerek cumhurbakanln nlemek gibi bir plann yaratcsyd. ileri Bakan kr Kaya da, Aras gibi nnnn cumhurbakanln nlemek istemi, seimlerin yenilenmesiyle nnnn milletvekilliini sona erdirmeye almt. Ayrca nn kr Kayann, Dou Anadoluda kendi yetkisi dnda davrandn, mahkemelere bavurmadan idam kararlar verdiini dnyordu.36 smet nnnn anlarna kinci Bayar Hkmetindeki deiiklikler u ekilde yansmtr: 37

1264

lk hkmet iin dahiliye ve hariciye vekillerini deitirmesini Cell Bayara tavsiye ettim. Tereddt ettikten sonra kabul etti. Dahiliyeye Refik Saydam Hariciyeye kr Saraolu. Doktor Aras ile kr Kayann iktidardan gitmeleri memlekete hakiki bir inirah (ferahlk) verdi. Kendilerine kar antipatinin bu kadar amil (kapsaml, anlaml) olduunu grmek herkesi artt. Cell Bayar, nnden gelen bu istek karsnda Atatrk dneminin bu nde gelen iki devlet adamnn ypratlmamas gerektiini dnerek38 yeni hkmette Tevfik Rt Arasn yerine kr Saraoluna, kr Kayann yerine ise smet nnnn babakanlktan alnmasnn sonrasnda kurulan Birinci Bayar Hkmetine salk durumunu ne srerek girmeyen ve nnye yaknl ile tannan Refik Saydama grev verdi.39 Bu tasfiye sonrasnda 26 Aralk 1938 tarihinde gerekleen Cumhuriyet Halk Partisi Kurultaynda Milli ef sisteminin kabul edilmesiyle smet nn iktidarn biraz daha pekitirdi. Tevfik Rt Aras, 1939 yl Ocak aynda Fethi Okyarn istifasyla boalan Londra Bykeliliine atand.40 Hilmi Urann anlarnda, Tevfik Rt Arasn Hi olmazsa kr Kaya gibi akta braklmadm diyerek memnuniyetini dile getirdii41 atanma sonrasnda smet nn, Tevfik Rt Aras evine davet etmi, Onunla yaklaan sava ncesinde Trk d politikas zerinde grmtr. Bu grmede Cumhurbakan smet nn, Dileri Bakan kr Saraolu ve Trkiyenin Londra Bykelisi Tevfik Rt Arasn zerinde anlat maddeler, Arasn 13 Mart 1971 tarihinde Milliyet Gazetesinde yaynlanan Neler Olacakt? balkl makalesine yle yansmtr:42 1- Sava kt takdirde Trkiye tarafsz kalacaktr. 2- Ancak bir saldrya urad zaman Trkiye kendini koruyacaktr. 3- te bu artlar altnda Trkiyenin yeni Bykelisi ngiliz hkmetinin bize ne gibi yardmlarda bulunabileceini renmeye alacaktr. Trkiyenin sava ncesi uluslararas durumu, dnyada hibir toplulukla ihtilf bulunmayan, blgesel anlamalarla bulunduu corafyada bar yaatmaya alan bir grnmdedir. Ancak bu grnm talyann Arnavutluku igali ile son bulmu. ngiltere ve Fransann bu gelime sonrasnda Romanya ve Yunanistana garanti vermesi Trkiyeyi ayn garantiden yararlanmak dncesiyle ngiltere ve Fransaya yaklatrmtr.43 talyann Arnavutluku igali 1934 ylnda kurulan Balkan Antantnn da fiilen sona erdiini gstermektedir. Tevfik Rt Arasa gre Arnavutlukun talya tarafndan igali, Trkiye ya da Antanta ye herhangi bir lkenin giriimi ile nlenebilirdi. Buna gre Balkan Antant Konseyi olaanst toplantya arlacak, bu toplantda kurulmas kararlatrlacak olan ortak asker g Arnavutluka gnderilerek, talyann igal iin ne srd anari ortam sona erdirilecekti. Arasa gre bu Atatrk d politikann gereiydi.44

1265

talyann Arnavutluku igali sonrasnda gelien Trk-ngiliz grmelerinde, Trkiyenin Londra Bykelisi Tevfik Rt Arasn ana hedefi, yeni grevine balamadan nce nn ve Saraolu ile belirledikleri maddeler gereince, ngiltereden Trkiyeye salanacak destein derecesiydi.45 Tevfik Rt Aras ve ngiltere Dileri Bakan Halifax arasndaki grmeler ile ilgili yalnzca Fransa ve Sovyetler Birliine bilgi veriliyordu.46 Bu dnemde Almanyann Trkiye Bykelisi olan von Papen anlarnda Trk-ngiliz yaknlamasn yle yorumlamaktadr:47 Trkiyeyi ngiltere ile bir ittifak akdine sevk eden sebepler, mnhasran talyann tekil ettii tehlikeden domaktadr. Trkiye Cumhuriyeti bu dnemde bir taraftan demokrasi cephesi ile yaknlamasnn gerei olarak ngiltere ile grmeleri srdrrken dier taraftan da Hatay sorununu zebilmek amacyla Fransa ile diplomatik bir mcadele iinde idi. Hatay sorunu nedeniyle Fransa, Trk-ngiliz grmelerinde resmen katlmyor, ngilterenin yannda grnerek gayri resmi ekilde gelimelerdeki yerini alyordu. Grmeler sonucunda Trk-ngiliz ortak deklarasyonu 12 Mays 1939da imzalad. 48 Buna gre Trkiye ile ngiltere arasnda bir gr birlii olduu kabul ediliyor, karlkl karlar dorultusunda uzun vadeli bir antlama imzalanmas planlanyor, sz konusu antlamann hibir lkenin aleyhine olmad aklanyor ve Balkanlarda barn salanmas gerei zerinde duruluyordu.49 12 Mays 1939 ve 23 Haziran 1939 tarihlerini tayan Trk-ngiliz ve Trk-Fransz deklarasyonlarnn sonucunda, Trk-ngiliz-Fransz Antlamas 19 Ekim 1939 tarihinde Ankarada imzaland. Buna gre Trkiye, Fransa ve ngiltere ile tam bir mttefik konumuna giriyordu. 50 Trk-ngiliz-Fransz Antlamasnn imzaland dnemde Trkiyenin Londra Bykelisi olan Tevfik Rt Aras lmnden bir yl nce yazm olduu bir makalesinde Trk-ngiliz-Fransz ittifaknn byk bir hata olduunu, Trkiyenin tarafsz kalarak sve rneinde olduu gibi retimini artrabileceini, sava sonras Balkanlarda ekonomik, siyasal ve asker adan byk bir g olarak belireceini iddia ettikten sonra ngiliz ittifaknn gereini, yararn, kimlere kar olduunu hl tam olarak anlayabilmi deilim diyerek bu dnem Trk d politikas hakkndaki grlerini aklamtr.51 Arasn konuyla ilgili grlerine bir dier rnek Doan Avcolu ile yapt syleide yer almaktadr.52 Sovyetlerle iyi ilikilerimiz 1939da ngiliz ittifakn imzalamamzdan sonra bozuldu. ngiliz ittifakn yapmamalydk. Atatrk bu ittifakn yaplmasna asla taraftar deildi. Sonuna kadar tarafsz kalacaktk. ngiltere ittifakndan hibir faydamz yoktu. Onlara tarafsz kalacamz anlatm, Nazi saldrsna kar yardm salamtk. Hitlere de tarafszlmz kabul ettirmitik. Balkan Antlamasna riayet edecekti. Hatta Hitler bize top ve kredi verecekti. Hitlerin en kuvvetli devrinde ngiliz ittifak hatal ve tehlikeli oldu. Antlamayla nce Hitlerin ve Stalinin daha sonra da hatta ngilterenin husumetini zerimize ektik. Hitlerin kuvvetli zamannda antlamayla onu tahrikten ekinmediimiz halde, Hitlerin zayflad sralarda pasif kaldk. 1944lerde Balkanlarda Trkiyenin sz olmalyd. Balkan Antant bylece yok oldu, gitti. Tarafsz kalmal ve Balkanlarda aktif bir rol oynamalydk.

1266

Tevfik Rt Aras, Londradaki bykelilik gnlerini geici bir nitelikte grmekte, Trkiyeye dnnde yeniden Dileri Bakanlna getirileceini dnmekteydi.53 Arasn zellikle Sovyetler Birliinin ngilteredeki bykelisi Maiski ile temaslar bu ama dorultusunda gerekleti. 1941 yl ubat aynda Dileri Bakan kr Saraoluna gnderdii ve bir Trk-Sovyet ittifaknn imzalanmasnn istendii telgraf buna iyi bir rnek oluturmaktadr. 54 Sovyetler Birlii ise Arasn bu konuda yetkili olup olmadn merak ediyordu. Bu amala Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanlna bavuran Sovyetler Birlii Arasn Trk-Sovyet ilikilerinde yetkisinin bulunmad yantn ald. Ayn gnlerde Moskova Konferansndan dnen ngiltere Dileri Bakanndan Konferansla ilgili bilgi edinmek amacyla grme isteinde bulunan Tevfik Rt Arasn nce yantsz braklmas sonra da kendisine diplomasi kurallarn aan bir tarihte randevu verilmesi, Onun Londrada persona non grata (makbul saylmayan) olduu izlenimini veriyordu.55 Bu artlar altnda Tevfik Rt Aras Trkiye Dileri Bakanlndan yerine bir atama yaplarak grevden alnmasn istedi. Dileri Bakanlndan gelen yantta Arasa seenek sunuldu: 1- stifa, 2- Merkeze ekilme, 3- Emeklilik. Ayrca Arasa emeklilik sresinin dolduu da hatrlatlyordu. nc seenei kabul ederek yurda dnen Tevfik Rt Arasn yerine Rauf Orbay atand.56 Trkiyeye dndkten sonra Babakan Refik Saydam ve Cumhurbakan smet nn ile gren; ancak, istedii sonuca yani Dileri Bakanlna ulaamayan Tevfik Rt Aras bir sre sonra muhalif bir kimlikle siyasi yaamdaki yerini ald. kinci Dnya Savann demokrasi ile ynetilen lkelerin galibiyeti ile sonulanmas, totaliter rejimlerin g kaybetmesine ve demokrasi ile ynetilen lke saysna neden oldu. Cemil Koakn Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), adl almasnda demokrasi patlamas olarak isimlendirdii srecin Trkiyedeki yansmas bir anlamda sava sonrasnda oluturulacak yeni dnya dzeninde yerini alabilme kaygsyla ilgilidir. Sz konusu sre Trkiyede oluum aamasnda olan muhalefetin gelimesi iin uygun ortam hazrlad. Bat dnyasnda ykselen sesler de muhalefetin cesaret kazanmasna neden oluyordu. New York Times gazetesinde ABDnin sava sonrasndaki projeleri u ekilde ilan edilmiti:57 Amerikallar harbe geni bir lde itirak etmi olduklar iin Avrupann mukadderat bahsinde byk bir mesuliyet altna girmi bulunuyorlar. Bu mesuliyet yalnz harbden sonra hudutlarn tahdidine ve sulhu koruyacak olan messeseye ait mesuliyetlerde deil alkal memleketlerin hudutlar ierisinde kuracaklar hkmet ve rejim nevilerinin tayini hususunda, ister hoa gitsin ister gitmesin, kendini gsterecektir. Harb sona erdiinde Avrupa diktatrlkten baka bir rejim arayacaklardr. mit ederim ki bu rejim demokrasi olsun. Fakat bu demokrasi bir Mussolini ve Hitlerin darbeleri altnda yklmayacak kadar salam olmaldr. Trkiyenin kinci Dnya Sava sonrasnda oluturulacak dnya ile ilgili kararlarn alnaca San Francisko Konferansna katlmas 23 ubat 1945te Almanya ve Japonyaya sava ilan etmesi ve 24 ubat 1945te BMye ye olmasnn sonucudur.58 Trkiyenin Bat dnyas ile yaknlama isteinin bir

1267

dier nedeni SSCBnin 17 Aralk 1925 tarihli Dostluk ve Tarafszlk Antlamasn gzden geirmek istediini bildirmesidir. Bu gelime Trkiyede kuku ile karlanmtr. SSCBnin Trkiyeye kar uygulayaca yeni politika Anadolu Ajans bildirisine Sovyetler Birlii Halk Hariciye Komiseri Bay Molotof, Sovyet Hkmetinin, Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda 17 Aralk 1935te akdedilen ve mddeti 1945 Kasm aynn 7sinde bitecek olan Trk-Sovyet Antlamasn iki taraf dostluk mnasebetlerinin devam ettirilmesi bakmndan deerini takdir etmekle beraber kinci Cihan Harbi esnasnda husule gelen derin deiikliklerden dolay bu antlamann yeni artlara uygun bulunmad ve ciddi suretle iyiletirilmeye muhta bulunduu cihetle hkmetinin 7 Kasm 1935 tarihli protokol ahkm mucibince mezkur antlamann feshi hususundaki arzusunu Trkiyenin Moskova Bykelisi Bay Selim Sarpere bildirmitir. eklinde yansd.59 7 Haziran 1945te Moskova Bykelisi Selim Sarpere Sovyet Hariciye Komiseri Molotof tarafndan ikinci szl nota verildi. Bu notada sralanan istekler unlard: 1- Trkiyenin dou snrnda Kars ve Ardahan Sovyetlere braklacakt. 2- Trkiye Boazlar tek bana savunamayacan kantlamt, burada Sovyetlerle ortak stler kurulacakt. Bu isteklere ek olarak Montreux Antlamas Sovyetleri sz sahibi yapacak ekilde dzenlenecekti.60 SSCBnin bu istekleri karsnda Trkiyenin sert tepki gstererek, gerekirse sava gze alacan aklamas blgedeki karlarnn tehlikeye girecei kaygsn tayan ngilterenin ve ABDnin Trkiyeyi desteklemeleri sonucunu dourdu.61 Grld gibi kinci Dnya Sava sonras koullarnn Trkiyede ok partili yaama geiteki etkisini yadsmak olanakszdr. Ancak unutulmamaldr ki Trk Devriminin temelinde ok partili yaam bir ama olarak yer alr. Trkiye Cumhuriyeti tarihinde tek parti dneminin 1945e kadar devam etmesi devrim hareketlerinin tamamlanabilmesi gereinin doal sonucudur.62 kinci Dnya Savann hemen ncesinde toplanan CHP Beinci Kurultaynda smet nnnn yapt konuma Trkiye iin asl amacn ok partili yaam olduunu gstermesi asndan ilgi ekicidir. smet nnnn Mstakil Grubu bu ama iin basamak olarak dndn aklad konumas yle idi: 63 nzibat ve ntizam iinde uurlu ve alkan bir mstakil grubun icra mevkiinde olan milletvekilleri ekseriyetine ve hkmetine esasl bir yardm temin ederken, byk milletimize de kendi ileri iin bir teminat hazrlayacan mid ediyoruz yi bir halk iradesini seimlere halkn samimi olarak itirak etmesiyle, hkmetin ve Byk Millet Meclisinin faaliyetinde, hakiki bir milli murakabenin phe gtrmez bir tarzda bulunmasyla ifade edebiliriz. Tevfik Rt Aras 1944 ylndan itibaren Ahmet Emin Yalmann liberal eilimli Vatan gazetesi ile Zekeriya Sertelin sol eilimli Tan gazetesinde i ve d politikayla ilgili yazlar yazmaya balad. Aras, kinci Dnya Savann ilk gnlerinden itibaren liberal demokrasilerle, Sovyet Rusyann bu savatan galip olarak ayrlacan dnyordu. Savan sonlarna doru bu dncesine paralel olarak i politikada yeni dzenlemeler yaplmas ve lke iinde demokratik bir ynetim biiminin kurulmasna dnk yazlar Vatan gazetesi stunlarnda yer almaya balad. D politikada Sovyetler Birlii ile ibirliini savunan Arasn makaleleri Vatan gazetesinin yansra Tan gazetesinde de yaynlanyordu.64

1268

Tevfik Rt Arasa hakim olan d politik dnce Metin Toker tarafndan u ekilde zetlenmitir:65 Dnyada bundan byle totaliter rejimlere msaade edilmeyecek, kendilerini liberallemeyen rejimler dardan zorla liberalletirilecektir. Onun iin aklmz bamza almalyz. Kuzeyimizde de artk, zafer kazanm ve dnya kaderinde sz sahibi bir dev var. Ona gre davranmalyz. Zekeriya Sertel ve Sabiha Sertelin sahipleri olduu Tan gazetesi bu dnemde demokrasi istei konusunda en kesin tavr sergiliyordu. Konu ile ilgili Tan gazetesinde yaynlanan bayaz ve yorumlardan bazlar millet meclisi milletin bir zmresi, bir mvesi, bir hlasasdr. Fakat millet meclisi kuvvetini halktan ve efkar umumiyeden alr. Meclisin krss milletin krssdr. -Mecliste ceryan eden mzakerelerin matbuata aynen aksetmesi ve efkar umumiyeye verilmesi icabeden- Matbuat, meclisteki konumalar halka olduu gibi bildirmek hakkn kullanabilmelidir. eklinde verilebilir. 66 Tevfik Rt Aras kurulabilecek barn devam iin Balkanlarda Trk-Sovyet, Akdenizde Trkngiliz ibirliini ngrmektedir. Trkiyenin izlemesi gereken d politikada Her trl emniyet tertipleri ihtimalleri iinde kendimize gvenimizin artk herkese bilinen ilk art olduuna gre bu cihetten ayrca bahsetmeye lzum olmasa gerektir. Ancak bunun yannda yarn veyahut br gn Avrupa harbi, tahmin edildii gibi bitince mterek bir emniyetin kurulmas veyahut eskiden olduu gibi Trkiye-Rusya dostluu esas haricinde, bulunduumuz mntkada emniyet kurmann daha ve salam baka bir yolu var mdr? saptamasnda bulunan67 Arasn yazlar hem yurtiinde hem yurtdnda yank uyandrd.68 Hseyin Cahid Yaln, Arasn dncelerini gereklemesi mmkn olmayan projeler olarak nitelendirirken69 Ethem zzet Benice Arasn nerilerine Son Telgraf gazetesindeki kesinde Bo sz ve bo tavsiyeler balkl yazs ile yant veriyordu. 70 Arasn Trk-Sovyet ittifak imzalanmas gerektiini ieren makaleleri ABD basnnda da ilgi uyandrd. Vatan gazetesine yansyan, New York Times gazetesinde yaynlanm bir makalede Trk-Sovyet ilikilerinin son yirmi be yl inceleniyor ve iki lke arasnda bir ibirlii anlamas imzalanabilecei zerinde duruluyordu. Ayrca yazda, Tevfik Rt Arasn Trk-Sovyet ibirlii iin kamuoyunu hazrlad kaydediliyordu.71 Bu dnemde Tevfik Rt Arasa yneltilen dier bir sulama sosyalist ideolojiye sahip bir parti kurmak istedii dorultusunda idi. Aras bu iddialar karsnda yapt aklamada, Trkiyede henz sosyalist bir parti iin artlarn olumadn, devletiliin yeterli gelebileceini ve partiden ziyade sosyalist reti iin alan derneklerin yeterli olacan belirtmitir.72 Atatrkn lm sonrasnda smet nn tarafndan Londra Bykeliliine atanarak tasfiye edilen, lkeye dndkten sonra lke ynetiminde grev verilmeyen Tevfik Rt Aras, 26 Mart 1946 tarihinde kuruluundan itibaren yesi bulunduu CHPden istifa etti.73 Demokrat Parti kurucularndan parti programnn hazrlanmas aamasnda Cami Baykut, Zekeriya Sertel, Tevfik Rt Aras gibi kamuoyunda Sovyet taraftarlar ve komnist olarak bilinen kiilerle ibirlii yapmas Cumhuriyet Halk Partisine bu konuda bir eletiri yapma frsatn vermi ve

1269

sonuta, ad geen kiiler Demokrat ileri gelenlerince yeni oluumun dnda braklmlard.74 Demokrat Parti ile yollarn ayrmak zorunda kalan Aras, Sertel ve Baykut baz Demokrat Partililer ile kamuoyunda byk saygnl bulunan ve 1946 seimlerinde stanbuldan bamsz milletvekili seilen Mareal Fevzi akmakn bakanlnda nsan Haklar Derneini kurdular.75 Trkiyenin ilk nsan Haklar Derneinin kurucularndan Zekeriya Sertel anlarnda dernein kuruluuyla ilgili u aklamalar yapmaktadr:76 Cami Baykut ve Tevfik Rt Arasla birlikte bir nsan Haklar Dernei kurmaya karar verdik. kinci Dnya Savandan sonra bile, insan haklarn savunacak byle bir dernee ihtiya vard. Tevfik Rt; Cell Bayar ve Adnan Menderesden ayrlmt. Yeni kurulan Demokrat Parti ilk gnlerde dndmz ilkeleri inkra balamt. Zaten Cell Bayarla Adnan Menderesin er ge liberalizme kamak isteyeceklerini biliyorduk. Ama hi olmazsa demokratik bir ynetimin kuruluncaya kadar beraber alabileceimizi sanmtk. Tan Matbaasnn yklmas, olaylar nceden kestiremeyeceimiz lde hzlandrd, amacmza ulamadan herkes kendi cephesine ekilmek zorunda kald. Cell Bayarla Adnan Menderesin halkn istedii zgrlk ve demokrasiyi kuramayacaklar, hatta kurmak istemeyecekleri kesindi. Onun iin biz, zgrlk ve demokrasiyi baka bir yoldan savunmak istiyorduk. nsan Haklar Derneini bu amala kuruyorduk. Bu giriimin baaryla sonulanmas iin Genelkurmay Bakanlndan ekilmi olan Mareal Fevzi akmak da aramza almaya karar verdik. lk toplants, Demokrat Parti stanbul l Bakan Avukat Kenan nerin Karaky Palastaki brosunda gerekletirilen nsan Haklar Derneinde bakanlna Mareal Fevzi akmak, genel sekreterlie Tevfik Rt Aras seildiler.77 Dernein ilk toplantsnda yaanan bir olay bundan sonras gnlerde dernee kar giriilecek ve arlkl olarak iktidar partisi gdmnde gerekleecek olan ypratma politikalarnn habercisi niteliindeydi. Toplant salonuna giren hukuk fakltesi rencisi Bekir Berk kurucu yelere Mareal Fevzi akmakn, Sovyet taraftar olduklar iddia edilen kiilerle nasl ayn rgtte yer aldn kendince yle sorgulad:78 Cemiyet kurucular arasnda birbirinden tamamyla ayr kutuplarda ahslar gryoruz. Bunlardan bir ksm kzl ideoloji sahibi olup genlik tarafndan telin edilmi kimselerdir. Dier taraftan hereyden nce milletini ve vatann dnen insanlar var. Marael ise ismi etrafnda hrmet yaratm bir ahsiyettir. Nasl oluyor da bambaka inantan insanlar bir teekklde messis olarak toplanabiliyorlar. Mareal Fevzi akmak ve Kenan ner bu soruya verdikleri yantta, cemiyetin siyas bir ierik tamadn, insanlk iin bir araya gelindiini ve bu ama dorultusunda iki ayr kutba ait insanlarn bir araya gelebileceini belirttilerse de,79 Cumhuriyet Halk Partisi basnn sulayc yaynlarn engelleyemediler.

1270

Tevfik Rt Arasn sulamalara kar yant niteliindeki aklamasnn basnda yerald gn, Falih Rfk Atay, Ulus gazetesindeki kesinde Hak m? mtiyaz m? bal altnda Aras Trkiyeyi Sovyetlerin bir uydusu haline getirmek istemekle suluyordu. Ataya gre bu amac gden kiiler Cumhuriyet Partisi iktidarn ykabilmek amacyla Demokrat Partiye yaklamlar, ancak parti ileri gelenleri tarafndan kabul edilmemilerdi.80 Cumhuriyet gazetesi bayazar Nadir Nadiye gre ise solcular, ideolojilerinin propagandasn yapabilmek iin Mareali ve nsan Haklar Derneini kullanmaktaydlar.81 Tevfik Rt Aras, zellikle Falih Rfk Atayn sulamalar konusunda yasal haklarn kullanarak Ulus gazetesine yaynlanmas gerektii dipnotunu derek u ilgin mektubu gnderdi:82 Hak m? mtiyaz m? Balyla kan yazda -Gene bu memlekette ngiliz ittifakn brakarak Sovyetler Birlii ile sk bir yaknlama arayan ve bu yaknlama iin baz Balkan memleketlerinde olduu gibi yaplmas gerekecek fedkarln yerinde olacan teden beri syleyip duran politikaclar olduunu da bilmiyor deiliz- dedikten sonra: -Biz Trkler Balkan memleketleriyle onlara benzer peyklerde insan haklarndan ne kaldn ve B. Tevfik Rt Aras ne de Zekeriya Sertel veya Cami Baykuta sormak ihtiyacnda deiliz.- cmleleriyle yukardaki esnada benim adm da kartrlmak istenmitir. Trk-ngiliz dostluu hakknda selhiyetli ngilizlerin ehadetini ileri srmek isteseydim, ngiliz Hariciye nazrnn vekletten ayrlrken bana gnderdii mesaj ve ngiliz bavekilinin de Sayn Cumhurreisimize Londradan dnmde getirdiim mektubundaki ahsma teallk eden ifadesini naklederdim. Sovyetlerle dostluun da, ancak eskiden olduu ekil ve hudutla iadesi mmkn olmak artyla, tarafls oldum ve baka trl dnemem de. Benden ne Balkan memleketlerindeki insan haklarndan ne kaldn ne de merhum Byk Reisimiz Atatrkn lmnden sonra yaplageldii gibi hibir eyi sormayabilirsiniz. Yaadmz nemli bir devirde memleketimizin yetitirdii btn kudretlerden lzum olduka hakkyla istifade edip etmemek hususu mesuliyet makamlarnda bulunanlara tevecch eden bir i olduu gibi, konuda intihab eden hareket tarzna dair hakiki hkm verecek olan da tarihtir. Bu hususta ikyette bulunmak herhalde bana dmez. Ancak milletimize icabnda her trl tehlikeleri ve zdraplar gze almaktan ylmayacak gcmz ve aklmz yettii hudutta hizmet etmi ve sade kendi memleketimizin iinde deil hatta haricinde bile, emsalini kendi ahlakna gre gpta veya hasretle kskandrc, milli muvaffakiyetlere vasta olmu olan bir eski hariciye vekilinin aziz vatanmz zararna fedakarlklar yapmak isteyen politikaclardan olduuna iaret edilmesini sktla geitiremem. Btn vatandalarmn, hususiyle tandklarmn vatanseverlikleri bahsinde hatal phelere dmekten kendimizi tahzir etmekle beraber hibir yurttamzn bu konuda, benim mdafaama da ihtiya olmadn bildiim cihetle Ulusun bayazsnda ortaya koyduu ekilde politikaclar, memleketimizde

1271

var m yok mu meselesi zerinde durmayarak szm tamamyla asl maksadma hasredeceim ve bu sefer mutadm olan tevazudan ayrlmaa mecbur olacam yle ki: 1- Dr. Tevfik Rt Aras ad memleketimize hizmet edenler arasnda, sadece kazandrm olanlarn ilk safnda anlacak ve yle kalacaktr. 2- Halkmzn saduyusu herbirimizi ileri ile kymetlendirmeyi ok iyi bilir. 3- Bu tavzih yazmaktan balca emelim kendimi mdafaa kadar ve daha ok beni bu cevaba mecbur eden ithamlarn harice inikasnda fikirler arasndaki itihatlar farkndan baka, bir de memleketimizin btnln korumada ayrlklar bulunduu zehabn dourabilir ki bu hem doru deildir hem de zararldr. 4- Memleketimizde memnuniyetle yaptm ve frsat elverirse daha da yapmaa muktedir bulunduum hizmetlerin yalnz tahakkuk etmi olanlarn saymaya ne lzum var? Elinizin altnda bulunan Hakimiyet-i Milliye ve Ulus koleksiyonlar hatrlamaya yetiir sanrm. Bu sebeple mdafaamn bu tarafn genliimizin hakkyla yapabilecei aratrmaclara brakyorum. Yalnz unu sylemekten kendimi alamam ki Atatrkn yksek idaresi altnda alm ve muvaffak olmu olan nn kabinesinde 13 yldan fazla ve Cell Bayar kabinesinde 1 yl kadar Hariciye Vekillii yaptktan sonra ayrlrken memleketimizin btn hudutlar zerinde hibir mnakaa kalmam ve hatta mnakaa ihtimalleri bile kapanm bulunuyordu. Bu iyi talihe sevinmemek mmkn m? 5- yi Trk vatandalarnn milletimizin her ferdinden hakl olarak bekleyebilecei ve isteyebilecei iyi vatandalk art, o ferdin almasnda, dnmesinde, hlasa her iinde halkmzn umumi menfaatini, haysiyetini, bamszln, hrriyetini, hereyin stnde tutmak olmaldr. Bu l ile bugne kadar geirilen fiili imtihanlarda, yani geirdiimiz ac tatl trl inklap ve mcadele safhalarnda Trk milleti huzurunda emsaline nisbetle stn not alm olanlara renkler tevcih edilmek suretiyle de olsa vatanseverlik bahsinde phe uyandrmak iin cret edilecek her tertibi layk olduu vehile halkmzn karlayacana emniyetim vardr. Benim bildiime gre, yeni Trkiyede dn hizmet etmi ve bugn kt olmu olan yoktur. Dn Atatrkle sonuna kadar beraber kalm ve kalmam devlet adamlar olduu gibi, bugn de yine Atatrkn at yolda yrmekten baka bir yolu dnmeyenlerle, baka yollar bulmu olanlar veya bulmak isteyenler veyahut bulduklarn sananlar vardr. Her ekilde herkesin niyeti memlekete hizmet olsa gerektir. Ben ilerlemesi dahi imdiye kadar memleketimize baarlar salam olan Kemalizm de grenlerdenim ve umum siyas kanaat bakmndan her mnasebet dtke sylediim gibi dn ne idiysem bugn de oyum. Bu kanaatimle Mareali tebcil ediyorum ve onun yannda almaktan zevk buluyorum. Her ikimizin i banda bulunduumuz uzun yllar izinde hep byle olmutu. Hariciyemiz Genelkurmay dairemizle daima beraber almt. Haleflerimize de byle almada hayr ve muvaffakiyet olduunu sylemeyi vazife bilirim.

1272

Byk Millet Meclisinden ayrldktan sonra vazife ile bir hayli zaman harite bulunduum iin benden sonra gelenlerin nasl yaptklarn pek bilmesem de bugnk D leri Bakanmzn byle yapmakta olduunu kuvvetle umarm. Dnemin Cumhurbakan smet nnnn de Komnistlerle ilk mcadelemiz olarak nitelendirdii dernek,83 gerekte bir sivil toplum rgt olma iddiasn tamaktayd. Basklar sonucunda ksa srede dalan dernek 1947 yl Ocak ayndan itibaren hareketlenen Trk siyasi yaamnn aktrlerinden biri olacakt. Siyasi literatrmze ner-Ycel davas olarak geen olayn nedeni saylan ve 29 Ocak 1947de dnemin ileri Bakan kr Skmenserin meclis krssnde okuduu, Trkiyedeki sol faaliyetleri hedef alan raporda nsan Haklar Dernei kurucular da sulanyordu. Gelimeler sonrasnda siyasal yaamdan tamamyla uzaklaan Aras, Demokrat Parti iktidar ile birlikte Cell Bayar tarafndan nce Filistin Uzlatrma Komisyonu yeliine,84 daha sonra da Bankas ynetim kurulu yeliine getirildi.85 1960 sonrasnda bu grevinden de ayrlmak zorunda kalan Aras, Demokrat Partinin devam olma iddiasn tayarak kurulan Yeni Trkiye Partisini desteklemeye balad. 1968 ylnda anlarnn nemli bir blmn Grlerim-II adl eserinde toplayan Tevfik Rt Aras 6 Ocak 1972 tarihinde vefat etti. 1 1995, s. 1. 2 F. K. Gkay, Tp Tarihimizde eitli Ynlerden Yeralm Deerlerimizin Anlar, Tp Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar, Ankara

Dnyas, Cilt: 33, S. 5, Mays 1970, s. 218. 3 Zeki Arkan, Tanzimat ve Merutiyet Dnemlerinde zmir Basn, Tanzimattan

Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt: 1, s. 109. 4 5 6 112. 7 8 Aras, Grlerim-I, 108. Cavit Bey, Felket Gnleri, Mtareke Gnlerinin Feci Gnleri, (Yayna Hazrlayan; Osman Dr. Tevfik Rt Aras, Gaziyi Nasl Tanrdnz, Vakit, 13 Mart 1926. Dr. Tevfik Rt Aras, Grlerim-I, mer Ltfi Kitabevi, stanbul 1945, s. 218. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt: 2, letiim Yaynlar, stanbul 2000, s.

Selim Kocahanolu) stanbul 2000, s. 16.

1273

9 5, s. 61. 10

Cell Bayar, Ben de Yazdm, Milli Mcadeleye Giri, Sabah Kitaplar, stanbul 1997, Cilt:

Yusuf Hikmet Bayur, Atatrk Hayat ve Eseri I, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar,

Ankara 1990, s. 23. 11 Nurettin Can Glekli-Rza Onaran, Trkiye Birinci Byk Meclisi 50. Yldnm, Milli

Eitim Basmevi, stanbul 1973, s. 48. 12 Ergn Aybars, stikll Mahkemeleri, Cilt: 1-2, 1920-1927, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk

lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Yaynlar, No: 1, zmir 1988, s. 87. 13 14 15 16 17 18 s. 335. 19 128. 20 21 22 23 24 25 Hakk Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, s. 336. Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, s. 335-336. nn, Hatralar-II, s. 298-299. Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi 1938-1945, letiim Yaynlar, Cilt: 1, s. 121. Tevfik Rt Aras, Grlerim-II, s. 46. Milliyet, 13-14 Mart 1975, Bu teklif sonrasnda Arasn Atatrkn salk durumu ile ilgili erafettin Turan, smet nn Yaam, Dnemi ve Kiilii, TTK Yaynlar, Ankara 2000, s. Rasih Nuri leri, Atatrk ve Komnizm, Sarmal Yaynevi, stanbul 1994, s. 164. Yn, 30 Ekim 1964, Say: 83. Mete Tunay, Trkiyede Sol Akmlar-II, BDS Yaynlar, stanbul 1994, s. 361. Yn, 30 Ekim 1964, Say: 83. Hasan Rza Soyak ve Salih Bozokta bu gruba dahil idiler. Hakk Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Yaynlar, stanbul 1999,

bilgileri nnye iletmeye devam etmesi Aras ve nn arasndaki ilikilerin en azndan grnte bozulmadn gstermektedir. Turan, smet nn, s. 125. 26 Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar, Yap Kredi Yaynlar, Ankara 1973, Cilt: 2, s.

758; Andrew Mango, Atatrk, s. 504; nn, Hatralar-II, s. 324.

1274

27 28

Andrew Mango, Atatrk, s. 505. smet nn, Babakanlktan ayrld gnlerde Ankarada bir futbol mana gitmi,

stadyumda siyasi evrelerde aknlk yaratan ve phe uyandran byk bir sevgi gsterisiyle karlanmtr. Bu olay Stadyum Olay olarak adlandrlmaktadr. 29 30 s. 218. 31 Haldun Derin, ankaya zel Kalemini Anmsarken (1933-1951), Tarih Vakf Yurt Lord Kinross, Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu, stanbul 1998, s. 584. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, (eviren, Metin Kratl, TTK Yay., Ankara

1991, s. 301; smet Bozda, Atatrk-nn/nn-Bayar ekimesi, Kervan Yaynlar, stanbul 1972,

Yaynlar, stanbul 1995, s. 133. 32 Abdlhalik Renda tarafndan yazlan bildiri yle idi: Reisicumhur Atatrkn milleti

mateme garkeyleyen (boan) elim ziya (kayb) dolaysyla, Tekilt- Esasiye Kanununun 34. maddesi mucibince (gereince) yeni Reisicumhur intihal edilmek (seilmek) zere teznin-i saninin (kasmn) 11. Cuma gn saat 11de Byk Millet Meclisini toplantya davet ederim. Aydemir, kinci Adam, Cilt: 2, s. 23. 33 1 oy Cell Bayara verilmiti. Mehmet Kemal, Cell Bayar Efsanesi ve Raftaki Demokrasi,

ABC Yaynlar, stanbul 1980, s. 74. 34 164. smetBozda, Atatrk-nn/nn-Bayar ekimesi, Kervan Yaynlar, stanbul 1972, s.

217; Erkan enekerci, Trk Devriminde Celal Bayar (1918-1960), Alfa Yaynlar, stanbul 2000, s.

35

Sleyman Yeilyurt, Atatrk-nn Kavgas, Hiv Yaynlar, stanbul 2001 s. 157; Cemal

Kutay, Devirden Hakikatler, stanbul 1982, Aliolu Yaynlar, s. 163-164. 36 evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, Cilt: 2, s. 26; Selim Deringil, Denge Oyunu, Tarih

Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994, s. 45. 37 38 39 nn, Hatralar-II, s. 325. Kutay, Devirden Hakikatler, stanbul 1982, s. 162. erafettin Turan, smet nn, Yaam, Dnemi, Kiilii., s. 131; evket Sreyya Aydemir,

kinci Adam, Cilt: 2, s. 25; Nuren Mazc, Cell Bayar Babakanlk Dnemi (1937-1939), Der Yaynlar, stanbul 1996, s. 121; Sleyman Yeilyurt, Atatrk-nn Kavgas, s. 100; avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 1839-1950, mge Kitabevi, Ankara 1999, s. 351.

1275

40 41 42 43

BCA, Babakanlk zel Kalem Mdrl Arivi, 030. 18. 1. 2/85. 113. Hilmi Uran, Hatralarm, Ankara 1969, s. 325. Milliyet, 13 Mart 1971. Ahmet kr Esmer, Siyasi Tarih 1919-1939, Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara

1953, s. 361; Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi 1938-1945, letiim Yaynlar, s. 243. 44 45 46 361. 47 48 Dnya, 10 Kasm 1952. Kamuran Grn, Savaan Dnya ve Trkiye, nklap Kitapevi, stanbul 1997, s. 668; Milliyet, 16 Mart 1971. Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi 1938-1945, letiim Yaynlar, s. 244. Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 1839-1950, mge Kitabevi, Ankara 1999, s.

Hatay sorununun zmlenmesi sonrasnda ayn deklarasyon Fransa ile 23 Haziran 1939da imzalanmtr. 49 Montreux ve Sava ncesi Yllar (1935-1939), T. C. Dileri Bakanl Yaynlar, Ankara

1973, s. 198-202; Esmer, Siyasi, s. 251; Grn, Savaan, s. 668-669. 50 Ahmet kr Esmer, Siyasi Tarih, Ankara 1953, s. 257; Trkiye D Politikasnda 50 Yl,

Montreux ve Sava ncesi Yllar, s. 205-210; smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, 19201945, TTK Yaynlar, Ankara 1989, Cilt: 1, s. 594-598. 51 52 53 54 Milliyet, 16 Mart 1971. Yn, 30 Ekim 1964. Tevfik Rt Aras, Grlerim-II, s. 2. Trkiye D Politikasnda 50 Yl, kinci Dnya Sava Yllar, 1939-1945, Trkiye

Cumhuriyeti Dileri Bakanl Yaynlar, Ankara 1973, s. 58. 55 1, s. 128. 56 57 BCA, BKKK, 030. 18. 1. 2/97-116; Erkin, Dilerinde, s. 128. Tan, 7 ubat 1944. Feridun Cemal Erkin, Dilerinde 34. Yl, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1987, Cilt:

1276

58

Cem Eroul, Demokrat Parti (Tarihi ve deolojisi), A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar,

Ankara 1970, s. 5. 59 60 61 Metin Toker, Tek Partiden ok Partiye, Bilgi Yaynevi, Ankara 1991, s. 55. Selim Deringil, Denge Oyunu, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994, s. 252. erafettin Turan, smet nn, Yaam, Dnemi ve Kiilii, s. 261; Selim Deringil, Denge

Oyunu, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul 1994 s. 253. 62 63 Tevfik Rt Aras, Grlerim-II, s. 2. Ali Rza Akbykolu, Demokrasi ve smet Paa, Ankara 1986, s. 14; Samet Aaolu ise

Mstakil Grubun lke iinde taraftar bulunan btn ideolojilerle bark olabilmek iin oluturulduunu iddia etmektedir. Samet Aaolu, DPnin Douu ve Ykseli Sebepleri, stanbul 1972, s. 101. 64 Necdet Ekinci, Trkiyede ok Partili Dzene Geite D Etkenler, Toplumsal Dnm

Yaynlar, stanbul 1997 s. 246; Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, (Yayna Hazrlayan: Erol adi Erdin) Pera Turizm ve Ticaret A. . Yaynlar, stanbul 1997, Cilt: 2, s. 1128. 65 66 67 68 69 1944. 70 71 72 73 74 Ethem zzet Benice, Bo Sz ve Ba Tavsiyeler, Son Telgraf, 7 Temmuz 1944. Vatan, 12 Temmuz 1944. Cuhuriyet, 12 Mart 1946. Anadolu, 22 Mart 1946. Cemil Koak, Irklk-Turanclk Davasnn Siyasi Rvan, ner-Ycel Davas, Tarih ve Metin Toker, Tek Partiden ok Partiye 1944-1950, Bilgi Yaynevi, 1990, s. 51. Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi, s. 407. Dr. Tevfik Rt Aras, Daha Ak Syleyeceim, Tan, 28 Haziran 1944. Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi, s. 346. Hseyin Cahit Yaln, Sovyet Rusya ile ttifak ve birlii Hakknda, Tanin, 7 Temmuz

Toplum, Ekim 1997, s. 22. 75 Cumhuriyet, 18 Ekim 1946; Toker, Tek Partiden ok Partiye, Bilgi Yaynevi, stanbul

1991, s. 207; Alpay Kabacal, Trk Basnnda Demokrasi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1994, s.

1277

203; Mahmut Gololu, Demokrasiye Gei 1946-1950, Kaynak Yaynlar, stanbul 1982, s. 131; Ahmen Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Cilt: 2, s. 1371. 76 77 Sertel, Hatrladklarm, s. 235. Toplantnn yapld gn Tevfik Rt Aras, Ankarada idi. Zekeriya Sertel,

Hatrladklarm, s. 241. 78 Ulus, 20 Ekim 1946; Cumhuriyet, 20 Ekim 1946; Zekeriya Sertel, Hatrladklarm, s. 241;

Bekir Berk, Zafer Bizimdir, Yeni Asya Yaynlar, stanbul 1973, s. 15. 79 Son Posta, 20 Ekim 1946; Yeni Asr, 20 Ekim 1946; mit Sinan Topuolu, Meraal Fevzi

akmak, Latin Matbaaclk, stanbul 1977, s. 150. 80 81 82 83 84 85 Falih Rfk Atay, Hak m? mtiyaz m?, Ulus, 22 Ekim 1946. Cumhuriyet, 23 Ekim 1946. Ulus, 12 Kasm 1946. Toker, Tek Partiden ok Partiye, Bilgi Yaynevi, 1990, s. 210. Milliyet, 1 Austos 1950. Trkiye Bankas Tarihi (Proje Yneticisi Uygur Kocabaolu), Trkiye Bankas Kltr

Yaynlar, Aralk 2001, s. 306.

1278

Sekseninci Blm nn Dnemi ve II. Dnya Sava Yllar nn Dnemi ve II. Dnya Sava Yllar / Yrd. Do. Dr. Necdet Ekinci [s.703-745]

Akdeniz niversitesi letiim Fakltesi / Trkiye Giri kinci Dnya Sava ncesinde tm dnyada otoriter ve totaliter ynetim biimleri en gzde siyasi rejimler olarak ykselmesini srdrmektedir. Osmanlnn son kalntlar olan Sultanlk ve Hilafet kurumlarn kaldran Mustafa Kemal Atatrk, Trk Devletinin ynetim biimini Cumhuriyet olarak ilan etti. nceleri slam, anayasada devlet dini olarak ad kondu; sonra 10 Nisan 1928de bu madde kaldrld. Daha sonra da 5 ubat 1937de Trk Devletini laik olarak tanmlayan ilgili madde anayasaya eklendi. Egemenlik kaytsz ve koulsuz bir biimde ulusa veriliyordu. TBMM ulus adna egemenlii kullanabilecekti. Yasama yetkisi dorudan TBMMde, yrtme yetkisi TBMMnin setii Cumhurbakan ve onun setii Bakanlar Kurulu aracl ile Mecliste olumakta ve toplanmaktayd. TBMM, ulusun setii milletvekillerinden oluuyor ve 22 yan dolduran her Trk erkek ve kadn yurtta oy kullanabiliyordu. Fakat seim sistemi anayasann ngrd kadar demokratik deildi. Bu sistem 1876-1878 Birinci ve 1908-1918 kinci Merutiyet dnemlerinin bir kalntsyd. Oy verenler, sonradan kendi vekillerini meclise seen, bir semenler topluluunun setii, dolayl iki dereceli bir sistemdi. 1946 ylnda ok partili dzene geinceye dek yrrlkte kalan bu sistem, byk toprak sahiplerinin ve erafn CHPnin tm tek parti ynetimi boyunca kendi g ve arlklarn TBMMde korumalarn salamt. Bir yandan yeni kurulan devleti ve devrimleri yaatma kaygs, dier yandan lkenin toplumsal yaps nedeniyle henz Batnn demokrasisini sindirecek siyasi bir olgunlua eriememi olmas dncesi, Mustafa Kemal Atatrk ister istemez, lkeyi bir sre tek parti ile ynetmeye zorlamt. Tm olumsuz koullara karn, Mustafa Kemal Atatrk, Cumhurbakan olarak lkeyi ynettii 1923-1938 yllar aras, iki kez kurulmasna izin vererek, gnlnn ok partili dzenden yana olduunu ortaya koymutu. Ama bilinen nedenlerden dolay onun tm bu giriimleri sonusuz kald. imdi Mustafa Kemal Atatrkn kurduu Cumhuriyet Halk Partisi muhalefetsiz iktidardayd. Bu sistemde anlaml olan yalnzca bir tek partinin varl deildi. Daha nemlisi, devlet ile parti arasndaki ayrmn ortadan kalkmasyd. Parti, devlet kurumlarnn ynetimini stlenmiti. Partinin il bakanlar ayn zamanda ilin valileriydi. Devlet memurlarnn neredeyse tm CHP yesi yaplmt. Ksacas totaliter devletleri anmsatr bir biimde Trkiyede parti ve devlet i ie girmi, birbiri ile kaynam, Trkiye bir parti devleti durumuna gelmiti.

1279

I. Mustafa Kemal Atatrknlmnden Sonra Trkiye A. smet nnnn CumhurbakanSeilmesi Cumhurbakan Atatrkn rahatszlnn ilk belirtilerinin 1936 ylnn sonuna doru ortaya kt, salk durumunun ise 1937 ylndan itibaren bozulduu bilinmektedir. 1 Atatrk, lmnden bir sre nce Bavekillik Makamn igal eden smet nn ile siyasi bir atma iine girmi, bunun sonucunda smet nn grevinden alnarak, yerine Mahmut Celal Bayar atanmtr.2 Celal Bayarn bavekilliinin Atatrkn hastal ile ayn dneme gelii, d siyasette Hatay sorununun srekli olarak hkmetin gndeminden dmemesi, ardndan Cumhurbakannn lm, Bayar Hkmetinin siyasal kadrolarda nemli deiikliklere ynelememesi, smet nnnn cumhurbakan seilmesini kolaylatrc temel koullar oluturmutur.3 Asm Gndzn anlarnda aktardna gre bu konuda Genel Kurmay Bakanlnda bir toplant yaplm, Trk Silahl Kuvvetlerinin Atatrkn lmnden sonra alaca konumun ne olaca tartlm, sonu olarak tarafsz kalnmasnda karar klnmtr. Bu toplanty haber alan Bavekil Celal Bayar, Genel Kurmay Bakann ziyaret etmi, akmak, TBMMnin Cumhurbakan olarak grmek istediini belirterek, kendisinden bu grevi kabul etmesini istemi ise de, Genel Kurmay Bakan bu teklifi ordunun bu konuda tarafsz kalma kararnda olduunu ileri srerek kabul etmemitir. Bu toplantdan iki gn sonra, I. Ordu Mfettiliini srdrmekte olan Fahrettin Altay Genel Kurmay kinci Bakan Asm Gndzden cumhurbakannn kim olmas gerektiini sormu ve toplantda alnan karar renince kar kmtr. I. Ordu ve Tmen kumandanlar ile yaptklar toplantda smet nnnn Cumhurbakan yaplmas kararn aldklarn aklamtr. Altayn bu kararn akmaka iletmesini istemesi zerine, Genel Kurmay kinci Bakan Gndz, ordu kumandanlarnn kararn akmaka bildirmi ve Genel Kurmay Bakan da bu karar kabul etmek zorunda kalmtr. 4 Her ne kadar dnemin Dahiliye Vekili kr Kaya bir basn toplantsnda bir gazetecinin Yeni cumhurbakan kim olacak? sorusuna TBMM kimi seerse o olacak yantn vermekteyse de5 Atatrkn durumu arlatka kendini iyice belli eden bir iktidar mcadelesi ba gstermitir. 10 Kasma doru bu tr siyasal giriimler daha da hzlanacaktr. Asm Usun anlarna gre: nnye kar cumhurbakanl konusunda Fevzi akmak, Fethi Okyar, Celal Bayar hatta Tevfik Rt Aras ve kr Kayann adlar6 gemise de TBMM Bakan Abdlhaluk Rendann ad zerinde ciddiyetle durulmutur. Ancak Renda neriyi geri evirmitir.7 Tm bu kar grubun varlna karn, Atatrkn lmnn ertesinde 11 Kasm gn, smet nnnn 322 oyla CHP Meclis Grubunda cumhurbakan aday olarak gsterilmesine karar verilmi8, nn grup toplantsnn hemen ardndan toplanan TBMM Genel Kurulunda oylamaya katlan 348 milletvekilinin oybirliiyle, cumhurbakanl makamna oturmutur. 9 Ordunun sergilemi olduu bu eilimin byk bir olaslkla TBMMye yanstlm olduu aktr.10 evresindeki olaanst askeri nlemler nnnn cumhurbakanlnn buruk bir ans olarak11 siyasilerin hatra defterlerinin sararm yapraklar 11 Kasm 1938 gn TBMM

1280

arasnda kalacaktr. Ksacas nnnn cumhurbakanl TBMMnin zgr iradesi ile deil, tek parti CHPnin elit kadrosu ve ordunun diretmesi, kendisinin de bu glerle ibirlii sayesinde gereklemitir. B. Tek Parti Ynetimine Son Halka:Milli eflik Kurumu smet nn bavekillikten alndktan sonra kendi kesine ekilmi, pek dikkat ekmemeye zen gstermi olduundan, 1938 yl boyunca gazetelerde ad pek ender olarak grlmt. Cumhurbakanlna seilmesiyle birlikte basnda Atatrkn ilkelerini en iyi bilen devlet adamnn nn olduu, Byk efin eserlerini srdrebilecek bu en sekin kiiye kinci Atatrk demekte bir an bile duraksamayaca12 trnden yazlar kendini gstermeye balamt. zetlemek gerekirse; Parti devletine dnm Trk siyasal sistemi, Atatrkn lmyle yeni bir dneme girmekteydi. Atatrkn lmnden hemen sonra balayan ve ok partili dzene geilmesine dek sren bu dneme Milli ef Dnemi, CHP Genel Bakan ve Cumhurbakan smet nnye de Milli ef13 denilmitir. Milli ef Dnemi, tek partili rejimin bir nceki dneminden olduka farkl baz zelliklere sahip olmutur. Milli ef Dneminin kinci Dnya Sava boyunca srmesi ve bu savan banda mihver devletlerinin nemli baarlar kazanmas, tek partili ynetimin ayn dneminin i ve d siyasetinde bakalklar gstermesine neden olmutur.14 Burada vurgulanmas gereken gerek, nn cumhurbakanlna gelinceye dek Milli eflik Trk siyasi yaamnda bir kurum nitelii kazanmamtr. Atatrk de salnda, 1927den beri lkenin banisi, ulusun nderi, devletin reisi, Edebi efidir. Ama onun bu deimez bakanl manevi kiiliine bal adeta fiili bir durumdu. Ancak tzkte Deimez Genel Bakanlk diye bir kurum oluturulmamt. Siyasi tarihimizde bir tek kiiye Milli ef denilmitir. O da smet nndr. Trkiye Cumhuriyetinde grlen dayanmac Kemalizm, smet nnnn Milli eflik uygulamalar ile Onun kiiliinde Faizm ve Nasyonal Sosyalizmi anmsatan bir totaliterlie dnyordu.15 A. CHP Olaanst Byk Kurultay (1938) smet nnnn cumhurbakan olmasnn ardndan 26 Aralk 1938 gn olaanst toplanan CHP Byk Kurultay, gerekletirdii tzk deiiklii ile smet nny lkenin Milli efi, CHPnin de, Deimez Genel Bakanyapmtr. Bylece parti devleti ynetimi Atatrkn lmnden sonra son admlar atm, yeni bir dneme ayak basmtr. Aslnda bu kurultayn normal sresi iinde, 1939 ylnda toplanmas gerekmektedir. Atatrkn lm zerine partinin yeni genel bakannn seilebilmesi iin kurultay tarihi zorunlu olarak ne alnmtr.16 Parti tznn baz maddelerinin bu arada deitirilmesi iin okunan gerekesinde17 Cumhurbakan smet nnnn Deimez Genel Bakan olduunu tespit ve ifade maksad ile bu deiikliin yapld belirtilmekte ve Milli ef in tanmlamas yaplmaktadr. Olaanst Kurultay tarafndan bu gerekeye dayanarak hazrlanan yeni tzn deien maddeleri yledir:18

1281

Madde 2- Partinin banisi ve ebedi bakan Trkiye Cumhuriyetinin messesi olan Kemal Atatrktr. Madde 3- Partinin deimez genel bakan smet nndr. Madde 4- Partinin genel bakanl aadaki suretle inhilal edebilir; A. Vefat B. Vazife yapamayacak bir hastal sabit olmas halinde C. stifa Yeni tzn 4. maddesinden de anlalaca zere Deimez Genel Bakanlk kalc bir kurum olarak dnlmtr. Atatrkn salnda parti tzne girmemi bulunan Deimez Genel Bakanlk, nnnn Cumhurbakanl dneminde tzkteki yerini almtr. Yeni tzkte aka Milli ef kavram yer almamakla birlikte, daha nce grm olduumuz encmen gerekesinde bu deyime yer verilmitir. Ksacas, Atatrkn manevi kiiliinden domu, Fiili bir zellik gsteren 1927 Kurultayndan beri sregelen Deimez Genel Bakanlk geleneini kurumsallatrmak, buna ek olarak Milli ef sfatn kabul etmek, Trk siyasal sistemini, Almanyada Hitler-Fhrer, talyada Mussolini-Due totaliter rejimlerine daha da yaklatrmtr.19 smet nnnn kendini bu sfatlarla bezemesi, hem hkmet, hem de CHP zerindeki otorite ve etkisinin son derece ykselmesine neden olmutur. B. Milli eflik Karsnda Trk Aydn,CHP Siyasileri ve Brokrasi smet nn, CHPnin Deimez Genel Bakan ile birlikte, Milli ef olurken benzer siyasal rejimlerin uyguland lke liderleri gibi, rnein bir Adolf Hitlerin Almanyada nasyonal sosyalizmi, bir Benito Mussolininin talyada faizmi, bir Fransisco Franconun spanyada falanjizmi kurarken karlam olduu bir aydn muhalefeti ile, ne CHPnin iinde ne dnda yz yze gelmitir. Aksine Trk aydn, Milli efini hi tereddtsz barna basm, Onun bu sfatna daha derin anlamlar vermek iin, adeta birbiri ile yar haline girmitir.20 Nadir Nadi o gnlerde, Milli eflik kurumunu nasl karlam olduklarn u szleriyle pek gzel anlatmaktadr: Milli eflik deyiminin ardnda eflii messeseletirmek isteyen bir gayret seziliyordu Tzk deiikliine itiraz eden bir kii kmad. tiraz etmek yle dursun, dnya artlar deiip de smet nn Milli eflik ve Deimez Bakanlk payelerine zerinden silkip att gne dein biz onu avularmz patlayasya alkladk 21 Trk aydn Milli efini bylesine engin bir coku ile karlamtr. Bunun nedeni ise bellidir. O yllarda totaliter ynetim modas salgn halinde idi. Almanya, talya, Rusya ve Japonya gibi dev memleketlerin yan sra berik yarmadasnda, Orta Avrupada, Balkanlarda, irili ufakl bir sr para-

1282

faist rejim kurulmutuDemokrasiye, ihtiyarlam, devrini yaam, verimsiz bir ynetim sistemi olarak bakan aydnlarn says gnden gne artyordu.22 Trkiye, siyasal anlamda dar ve sk bir dnemden geerken, aydn kesimin byk bir blm ile, devletin nimetlerinden faydalanarak olduka rahat bir yaam dzeyine ulam bulunan CHPnin nde gelenleri, smet nny byle bir anlay iinde grmek istemiler, onunla btnlemilerdir. nnnn kendisinin de parti-devleti yapsnn en st katndaki yerini daha mutlak bir hale getirmek iin, byle bir btnlemenin gereini anlam olmas gerekir. 23 Bu anlamda: Milli ef demek, milli hayatmzn uyank ba demektir.24 Trk Milletini, yaamann ve lmn efendisi yapan byk kymetlerin ta kendisidir.25 27 Ocak 1939da Refik Saydam Hkmetinin programnn okunmasndan sonra gven oylamas nce si yaplan konumalarda sz alan Manisa Milletvekili Refik evket nce, TBMM krssnde: Trkiye batan aa belli bir idealin, Cumhuriyet Halk Partisi idealinin sarslmaz taraftardr ve Trkiye Byk Millet Meclisi onun temsilcisidir Bizi temsil edenlerden lene de yaayana da Milli ef demiizdir ve onlarn belirttii dorultuda yrmek temel grevimizdir. Hkmet iin Milli eflerimizin gsterdii kimselere, dorudan doruya onun gvenine sahip olduu iin gvenmeliimiz, Milli efimize kar milli ve vicdani grevimizdir 26 derken, hkmet programnn, babakann ve bakanlarn hibir nem tamadn, Milli efin bu kadroya inanm olmasnn nemli olduunu ifade etmektedir. Ksacas Trkiyede siyasay belirleyen Milli ef smet nndr. Metin Tokere gre: Meclis, Hkmet hukuken vardlar. Fakat politikay bizzat dorudan doruya smet nn idare ediyordu. Milli efin mahzurlu grd her ey Trkiyede yasaktr Bundan dolaydr ki, gazetelere gelen emirle bazen nasl yorumlar yazlmas gerektii bildiriliyorduBaka emirlerde ise; Milli ef ile hatta efin ailesi ile ilgili haberlerin byk verdirilmesi bildiriliyordu27 Milli ef smet nnnn Bakanlar Kurulu ve yeleri zerindeki hakimiyeti bakanlarn d grnlerine dahi karabilecek derecededir.28 kinci Dnya Sava yllarn da kapsayan bu dnemin mutlak hakimi Milli ef smet nn olmutur. CHP, TBMM, Bakanlar Kurulu, her konuda Milli efin yalnzca onaylaycs olmulardr.29 Bu anlay, kinci Dnya Sava boyunca, d siyasi koullara bal ama baz deiiklikler gstererek, ok partili dzene geene dek Trkiyenin i ve d siyasetine egemen olacaktr. II. kinci Dnya SavandaTrk D Siyaseti A. Trk Dilerinde Yeni BirDnemin Balangc

1283

smet nnnn Cumhurbakan ve Milli ef olarak Atatrkte bile olmayan geni yetkilerle donatlmasndan ksa bir sre sonra, kinci Dnya Sava ile Trkiye, kendini bir ate emberi iinde bulmutur. lk birka ay saymazsak, Milli ef Dnemi ile kinci Dnya Sava ayn yllar kapsamaktadr. Trkiyenin bu dnem iindeki siyaseti, ne pahasna olursa olsun, bu savan dnda kalmak olmutur. Trkiyeyi sava d tutabilmesi, smet nnnn siyasal yaam boyunca gerekletirmi olduu en byk baarlar arasnda kabul edilmektedir. Ancak, Trkiye savaa girmemekle birlikte, bu savan etkilerini, sava yllarnda ve sonrasnda en derinden hisseden lke olmutur. Milli ef smet nnnn kinci Dnya Sava boyunca gelitirmi olduu ve evreleri bakmndan ok deiik nitelikler-zaman zaman elikiler-sergileyen d siyaseti savan son bulmasyla mttefik devletler zerinde olumsuz bir iz brakm, Trkiyenin bir takm sulamalarla kar karya kalmasna, i ve d siyasetinde yeni bir takm dzenlemelere ynelmesine yol amtr. Bunun temel nedenlerinden biri Milli ef smet nnnn Atatrkn lmnden sonra, Onun geleneksel d siyasetinden ayrlarak, gittike totaliter anlam ve zellik yklenen tek partili rejiminin ve temkinli kiisel sezgilerinin de etkisiyle oluturmu olduu-kendine zg-bir d siyasa uygulamasna ynelmi olmasdr. Bu siyasann balangcn, nnnn cumhurbakan olduktan hemen sonra, Atatrkn en gvendii, Onun en uzun Dileri Bakan olma onuruna ermi bulunan Tevfik Rt Aras gibi deneyimli bir devlet adamn, Atatrke yaknl yannda, yine Atatrkn salnda, d siyaset konusunda kendisi ile uyumad iin bu grevden alp, Trkiyeden uzaklatrmas, yerine kr Saraolunu atamas oluturmaktadr.30 Bunun ardndan kinci Dnya Savann bandan sonuna dek izlemi olduu -baz zig-zaglar izerek-Atatrkn d siyaset anlayna aykr d siyasi uygulamalardr.31 Milli ef smet nnnn uygulad d siyaset ile, Atatrkn d siyaseti arasnda derin ayrlklar ve elikiler vardr.32 Atatrkn sava ncesi izlemi olduu d siyaset ile neri ve uyarlar, smet nnnn kinci Dnya Savandaki siyasetinin temel talar olmas gerekmektedir. Oysa Atatrkn lmnden nceki son iki ylndaki d siyaseti ve dnceleriyle smet nnnn kinci Dnya Savanda izlemi olduu d siyaset karlatrlacak olursa, bu temel talarn hi gz nnde tutulmad hemen fark edilmektedir. B. Atatrkn GelenekselTarafszlk Siyasetinin Sonu:Trk-ngiliz-Fransz ttifak Atatrkn lmnden nce, Dileri Bakan Tevfik Rt Aras ve Dileri Genel Sekreteri Numan Menemenciolu 10 Temmuz 1938de Almanyann Ankara Bykelisi Von Kellee Trkiyenin bar zamannda Almanyay hedef alan hibir grupla ittifak antlamas imzalamayacaklarn szl olarak yinelemi33 bulunuyorlard. SSCB Dileri Komiseri Vekili Potemkin, Atatrkn lmnden 14 gn sonra, yani 24 Kasm 1938 gn, bakanlna ekmi olduu bir telgrafta, Trkiyenin yeni Dileri Bakan kr

1284

Saraolunun hazr bir toplantda yeni Cumhurbakan smet nn ile bir buuk saatlik bir grme gerekletirdiini bildirmektedir. Telgraf metnine bakldnda, gelecein Trk-Sovyet ilikileri iin hibir olumsuzluk grlmemektedir.34 Potemkinin telgrafndan da anlalaca gibi, Dileri Bakan Tevfik Rt Aras d siyaset konusundaki gr ayrlklarndan tr, bu grevinden almasna karn Atatrkn geleneksel d siyasetinden ayrlacana ilikin hibir belirti gstermemektedir. Gerekte, bu eski siyaseti srdrmemesi iin hibir neden yoktur. Atatrk, nn ve Hkmetine, dnyann belli bal devletlerinin tamamyla dostluk ilikilerine, Balkan Atlantna, Sadabat Paktna dayanan karlkl evrensel sevgi ile dolu olan dnyada hibir toplulukla en kk bir itilaf bulunmayan bir d siyaset devretmitir.35 Ama Trk Dilerinin bu tarafszlk siyaseti ok srmez. talyann 1939 Nisannda Arnavutluku igal etmesi,36 nnde byk bir kaygnn uyanmasna neden olur. ngiltere ve Fransann 13 Nisanda Yunanistan ve Romanyaya garanti vermesi, ayn biimde bir garantinin Trkiyeye verilebileceinin bildirilmesi, nnnn Demokrasi Cephesine ynelmesinin37 ilk admlarn olutururken38 Almanya en iyi devlet adamlarndan Franz Von Papeni bykeli olarak Trkiyeye gndermitir.39 Von Papen Trk-ngiliz yaknlamasn nlemek iin Almanyann en ksa zamanda Trkiyeye etkin garantiler vereceini, Trk Dileri Bakan Saraoluna bildirmektedir. Almanyann Trkiyenin tarafszlndan baka bir ey istemediini, tek isteklerinin Trkiye ile ekonomik ilikilerini srdrmek olduunda srar eder ama hibir sonu alamaz.40 Trk-ngiliz grmelerine kuku ile bakan bir lke daha vardr: Yugoslavya Bu lke, daha deklarasyon yaynlanmazdan nce Trkiyenin ngiltereye yaklamasna sert tepki gstermitir. Yugoslavyann bu sert tepkisi Romanyay da etkiler. ngiltere Hkmeti bu gelimelerden ciddi bir biimde kayglanmtr. Bu tepkilerin Trkiyeyi etkileyebileceinden korkmaktadr. 41 lgintir ki, kendisinin mimar olduu ve en duyarl olmas gereken Balkan blgesinde Trkiye, bu tepkilere kulaklarn tkam, tm aba ve dikkatini, Sovyetler Birliinin kendisi ile gireceine inand bu Bat ibirliine yneltmitir.42 Fakat Trkiye beklenmedik bir durumla karlamtr. ngiliz Hkmeti, daha 29 Nisanda ngiliz-Sovyet Antlamasnn imzalanmasnn pheli bir duruma dtn bildirmitir. Gerekten Alman ve Sovyet Hkmetleri arasnda yaknlama ve ilikiler hzla gelitii iin, Sovyetler Birlii, ngiltere ve Fransa ile olan deklarasyon grmelerinde ekingen davranmaktadr.43 Bylece, Trkiye ve ngiltere arasnda 15 Nisanda balayan grmeler, SSCB olmakszn, 12 Mays 1939da Trkiyeyi Demokrasi Cephesi ne balayan deklarasyonun yaynlanmasyla sonulanmtr. Bu tarihe kadar Fransa ve Trkiye arasndaki ilikilere glge dren Hatay sorunu etrafndaki grmeler henz sonulanmadndan,44 Fransa ile ayn dorultudaki bir deklarasyon ancak 23 Haziran 1939da yaynlanabilmitir.45 Sovyetler Birlii Trk-ngiliz deklarasyonunu grnrde iyi karlamtr.46 Ancak 15 Haziran 1939dan sonra Sovyet-Alman ilikileri hzla geliir47 ve 23 Austos 1939 gn Alman-Rus Saldrmazlk Antlamasnn imzalanmas48 ile sonulanr. Byk bir aknlk iinde olsa da, Trkiye hala SSCB ile bir yardmlama antlamas imzalayabilecei umudu iindedir. Karlkl yardmlama anlamas grmeleri iin Trk Dileri Bakan Saraolu 24 Eyll 1939 gn Moskovaya hareket

1285

eder. 26 Eyllde balayan grmeler, Trkiye iin tam bir d krklna dnr ve 16 Ekimde hibir sonu alnamadan son bulur. SSCB Montreux Boazlar Szlemesine aykr olarak garantiler istemektedir. Ayrca, Trkiyenin ngiltere ve Fransaya vermi olduu gvencelerin gelecein Sovyet karlarna aykr olduunu savunmaktadr.49 SSCB ile hibir anlama salanamamas zerine Saraolu Ankaraya geri dnmtr. Bu koullar altnda, Trkiyenin nnde artk tek bir seenek kalmtr:50 Trk-ngiliz-Fransz l ttifak. Antlama,51 19 Ekim 1939da taraflarca imzalanr. Atlan yanl ve acele adm Trkiyeyi dn olmayan bir yola sokmutur. Bu ittifakla birlikte smet nn ve Hkmeti, Atatrkn vasiyet etmi olduu geleneksel d siyasetten ayrlp, henz lkeye dnk, dorudan bir tehdit yokken, Avrupann elikilerinden domu gruplardan birine ynelmitir. Bu yanl siyasetin hemen ortaya kan sonular unlar olmutur: Atatrkn dneminde byk abalarla oluturulan ve dnya siyasal platformunda Trkiyeye saygn bir yer salayan Balkan Antant, atlan bu yanl admlar yznden etkisini kaybetmi, dalma srecine girmitir. Bunun sonucunda blgeye nce talya daha sonra da Almanya igalci g olarak gelip yerlemitir.52 Atatrkn karlkl kar ve uluslararas dengeler zerine kurduu Sovyet dostluu, nnnn ngiltereye ynelmesiyle birlikte, bask ve dmanla dnmtr. Atatrkn herkesle dostluk ve ibirlii siyasetinin snrlar iinde Almanya ile gelitirilen siyasi ve ekonomik ilikiler53 ve daha bir yl nce, bu lkeye verilen tarafszlk sz hie saylm, hi gerek yokken, birtakm varsaym ve kukulara dayanarak, bu lkenin karsna geilmitir. 54 Her eyden nemlisi Trkiye bu ittifakla yerine getiremeyecei ykmllkler altna girmi ve yerine getirilemeyen bu ykmllkler, sava boyunca-Trk siyasetinin hareket alann daraltarak, yalpalar yapmasnagvenirliliini kaybetmesine ve sava sonunda da lkenin zerinde bir takm tehdit ve basklarn olumasna neden olmutur. C. Almanyann YararlandSava D Siyaset A. Tarafszlktan Ayrlmann lk Bedeli Dileri eski Bakan Tevfik Rt Aras, Trk-ngiliz-Fransz ttifaknn imzalanmasnn byk bir yanlg olduunu ileri srerken, Trkiyenin tarafsz kalmasnn mmkn olduunu, tarafszla ynelen Trkiyenin, sava sonras Balkanlarda byk ekonomik ve siyasi bir g olarak ayakta kalabileceini savunmaktadr. Aras: ngiliz ittifaknn, gereini, yararn, kimlere kar olduunu, hala tam olarak anlayabilmi deilim55 diyerek aknln belirtmektedir. Trkiyenin bu savataki tutumu olduka deiik biimlerde deiik yazarlarca tanmlanmtr. rnein Selim Deringil, Trkiyenin sava boyunca izlemi olduu elikilerle dolu siyasetine Denge Oyunu56 demek gereini duyarken, Edward Weisband bu siyaseti aka tarafszlk57 olarak nitelendirmektedir. Oysa devletler hukukunda tarafsz devletin tanm aktr. Bu tanma gre bir devletin savata, ya hibir tarafa itiraki olmamas gerekir ki bu, geici tarafszlktr. Ya da, devletleraras antlamalarn kendisine

1286

tanm olduu haklara dayanarak tarafszln ilan eder. Bu ise daimi tarafszlk durumudur. rnein, 27 Mays 1938 tarihinde, Danimarka, sve, Norve gibi devletler mterek bir deme yaynlamlar, srekli tarafszlklarn ilan etmilerdir.58 Trkiye bu zelliklerden hibirini tamad gibi, ortada, 19 Ekim 1939 tarihinde imzalam olduu Trk-ngiliz-Fransz l ttifak bulunmaktadr. Bu gerek karsnda Trkiyenin bu savataki konumunu hala tarafszlk olarak nitelemek devletler hukukuna ve tarihsel gereklere ters dmek demektir.59 Trkiyenin aktan ngiltere ve Fransann yannda mevkii almas Trk d siyasetinin kesin ve srekli ynelimini60 de ortaya koymaktadr. Bu nedenle 1939 ylnn sonuna doru Trk-Alman siyasal ilikilerindeki souma doruk noktasna ulamt61 2 Kasm 1939da kr Saraolu ile bir grme yapan Von Papen, Almanyann tm uyarlarn hie sayarak ngiltereye yanaan Trkiyenin, imzalad ittifak hkmlerine uyarak bu ittifak fiilen geerli klarsa Almanyann dmanlar arasnda yer almasnn kanlmaz olacan sert bir dille Trk Dileri yetkililerine bildirmiti. Ayn grmede, Sovyet Bykelisinin kendisine Eer Trkiye boazlardan mttefik sava gemilerinin gemesine izin verirse, boazlar bombalayacaklarn sylediini de aktarmay unutmamt.62 Trk-ngiliz Ortak Deklarasyonunun yaynlanacann belli olmasyla birlikte, Berlin, Trkiyenin siparii olan silahlarla63 ilgili olarak, daha nce sert bir tutum iine girmi bulunmaktadr.64 Fakat Trk Hkmeti Almanyann bu tutumuna kar tepkisiz kalmad. Berlindeki Bykelisi Hamdi Arpag kanalyla 27 Maysta Alman Dileri Bakanlna verdii bir nota ile durumu protesto etti. 65 Bu gelimeler karsnda Trk Hkmeti, ngiltere ile siyasi bir antlama imzalamadan nce, bu ibirliine karlk ngiltereden almas gereken para ve ekonomik yardm sorununun akla kavuturulmasnda direnmeye balad. Bunun zerine Trk-ngiliz-Fransz Antlamasnn bir an nce imzalanmasn isteyen ngiliz Hkmeti, Trkiyeye ekonomik yardmda bulunmann byk nemini kavryordu. Bu nedenle silah salanmas iin 10 milyon lira, Trk parasal ve ekonomik problemlerin zm iin 5 milyon altn lira tutarnda kredi amay kararlatrd.66 ngiltereden daha fazla yardm uman Trkiye bundan memnun deildi. Oysa ngiltere Trkiyeye ekonomik bakmdan nemli bir yardmda bulunma niyetinde deildi. nk kendisi ekonomik glkler altnda kvranmaktayd.67 Trkiye, Atatrkn geleneksel tarafszlk siyasetini terk etmenin bedelinin ilk taksitini ok ac demiti. ngiltereye yaklamakla hem Sovyetler Birlii ile olan dostluk ilikileri dmanla dnm, hem Almanyay karsna alm, bu lke ile olan ekonomik ilikileri tehlikeye dm, sipari edilen gemi ve silahlardan da yoksun kalmt. Buna karlk Polonya ve Arnavutlukun igali karsnda sessiz kalan68 mttefikine yaplmas gereken ekonomik yardm yapamayacak kadar gsz bir mttefike sahip olmutu.69 B. ngilterenin Gszl veAlmanyann stnl Karsndannnn lk Manevras

1287

Olaylarn hzl ve Trkiyenin istemedii bir biimde gelimesine karn, Trk-Alman ilikileri arasnda gerginliin hzla artmas, nny endielendirmi, Trkiyeyi tavr deiikliine yneltmitir. Dileri Bakan Saraolu, 16 Kasmda Alman Bykelisi Papen ile yapm olduu grmede Batllarn Trkiyeye bask yaptklarndan dert yanm, Trk-Alman ekonomik ilikilerinin dzeltilmesini istediklerini sylemitir. Saraolu, ayrca savan ulam olduu bu aamada, gl bir Almanyann varlnn, Trkiye bir saldrya urarsa geerli olacan da vurgulamtr.70 Trkiye, elinde bir koz olarak tutmu olduu krom madeninin, Almanyann sava sanayisi iin ne denli nemli olduunun farkndadr. Almanyann ister istemez kendisi ile yeni ve nemli bir ticaret anlamas yapacan ok iyi bilmektedir. Ancak, ngiltere de bunun farkndadr. Bu nedenle Trkiyenin Almanyaya krom vermemesi iin basklarn srdrmektedir. Bu basklarn etkisiyle, Trkiyenin Almanyaya krom vermekten ekinmesi, yeni bir ticaret anlamasn imzalamasn ve ekonomik ilikilerinin Eski duruma dnmesini engellemektedir. Krom madenine gereksinimi nedeniyle Alman Dileri, Trkiyeyi bask altnda tutmann yanl olacan, bu durumun bu lkeyi ngiltereye daha ok yaklatrp, balayacan dnmektedir.71 Bat Avrupadaki savan geliimi dorultusunda Trkiyenin tutumunu renmek isteyen Von Papen, sk sk Trk Dilerinin kapsnda grnmektedir. Tm amac, Trk-ngiliz-Fransz ttifakn Almanyaya kar bir tehdit unsuru olmaktan karmak, en azndan sz konusu antlamann kapsamn daraltmakt.72 1940 Nisannda Almanya Norvee saldrd. Danimarka ve Norvein igal edilmesinden sonra, 10 Mays 1940da Hollanda ve Belikaya yneldi. Belikann saldrya uramas ile Fransz-Alman Sava da balam oluyordu.73 Babakan Dr. Refik Saydam 2 Haziranda Ankara Radyosunda yapm olduu konumasnda aka Trkiyenin sava d olduunu ve byle kalmak istediini belirtiyordu.74 Papen 3 Haziranda nn ile yapm olduu bir saat sren grmesinde, Fransa ve Kuzey Avrupa sava ile ilgili durum hakknda aydnlatc bilgi vermi, talyann Akdenizdeki karlarnn Trkiye iin bir tehlike yaratmayacan anlatmtr. Ayrca Trkiye eer savan hemen bitmesini istiyorsa, Avrupann Yeni Nizam temelinde Almanyaya kar olan siyasetinde kkl bir deiiklie gitmesinin gerekli olduunu da belirtmitir. nn de Almanya ile dostluk siyasetinden yana olduklarn, Alman baarlarnn sonunda bir bar umudu dourduunu sylemitir. Bu konumadan sonra, Papen, stlerine, talya savaa girdiinde, Trkiyenin sava d kalaca izleniminde olduunu rapor etmiti.75 nn unu iyice anlamtr ki; Atatrkn geleneksel d siyasetinden sapma pahasna gerekletirmi olduu, Trk-ngiliz-Fransz ttifakndan Trkiye, hem ekonomik bakmdan, hem siyasal bakmdan byk zararlar grmektedir. Hele Almanyann son baarlar, bu baarlar karsnda, Bat Demokrasilerinin acizlii, her eyden nemlisi, eski dost Sovyetler Birliinin Almanya ile anlam olmas, bu ittifaktan tr, Sovyetler Birliinin dmanca bir tutum iine girmi olmas, nny hep rahatsz eden sorunlar olmutur. Trk Dileri ksr bir dng iine girmitir. Ve ne pahasna olursa olsun bu ksr dng iinden kmak gerekmektedir. Bu aamadan sonra nn, bunun Almanyann eteini tutarak mmkn olacan dnmektedir.

1288

C. Tm Mttefik Basklarna Karn TrkiyeAlmanyay Gzden karamyor Alman Ordularnn Mays 1940da Fransaya saldrmas ve talyann Fransaya sava ilan etmesi, Trk-ngiliz-Fransz ttifakna gre Trkiyenin savaa katlma zorunluluunu gndeme getirmiti. Bu ittifakn 1. maddesine gre sava imdi Akdenize yaylm olduuna gre, Trkiyenin yapmas gereken savaa girmekti.76 13 Haziranda ngiliz ve Fransz Bykelileri Dileri Bakan Saraolunu ziyaret ederek, Trkiyenin savaa girmesini istediler. Oysa Fransa tam anlamyla km, 22 Haziranda Almanya ile atekes imzalamt. Savatan ekilen bir devlet, baka bir devleti savaa girmeye nasl zorlayabilirdi?77 ngiltere yalnz kalmt.78 Mttefiklerden bir biri ardna gelen yenilgi haberleri, Trkiyedeki etkin evrelerde zayf tarafla kader birlii edilmi olduu kansn n plana karmt.79 Bu arada, Bykeli Von Papenin Cumhurbakan nn ile olan grmeleri sklamt. Bunun sonucunda, 12 Haziranda iki lke karlkl birer nota vererek 42 milyon mark tutarnda bir ticaret yaplmas kararlatrlmt. Ama iki lke iin de nemli iki madde krom ve sava malzemesi imdilik bunun dnda tutulmutu. 80 Trkiye, iki lke arasnda mal alveriinin gereklemesinden iki gn sonra 14 Haziran 1940da mttefikler zerinde souk du etkisi yapan savaa katlmama kararn resmen aklad.81 Trkiyenin sava d kalma kararn vermesi, Almanyann SSCBye saldrmadan nce bu lkeyi gneyden kuatma isteklerinin domasna yol at.82 Bu nedenle Almanya, Trkiyenin ngiltere ile olan ittifakn kat zerinde l bir antlama durumuna getirecek bir biimde sk bir ibirliine ynelmiti. Bunu daha da kolaylatrmak iin, Trkiyenin en duyarl olduu bir konuyu Rus tehdidini n plana karmt.83 Trk-ngiliz-Fransz ttifakndan beri zaten bozuk olan Trk-Sovyet ilikilerini daha da bozmak iin eitli tertiplere ynelmiti84 Almanyann Trkiye zerindeki etkinlii gnden gne artmaktayd.85 Almanyann tartlmaz bir stnlnn srm olduu bir srada Trkiyenin sava d olduunu ilan etmesi, bu lkenin hareket alann daha da geniletmi bulunmaktayd. D. Almanyann Balkanlara SarkmasnKolaylatran Bir Gelime: Pakt Almanyann Balkanlar zerindeki faaliyetleri artnca,86 ngiltere 1941 yl Ocak ayndan balayarak, Trkiye zerindeki siyasi basklarn artrarak, derhal savaa girmesini istemekteydi. 87 ngilterenin Balkanlar zerindeki duyarll ortada iken, Almanya, Bulgaristan Mihvere katmak iin faaliyetlerini srdrrken88 Trkiye bir yandan ngilterenin isteklerine kar koymakta, bir yandan da Almanya ve Bulgaristan ile ikili grmelerini srdrmekteydi.89 Bu grmeler 17 ubat 1941de Trk-Bulgar Saldrmazlk Demeci90 nin imzalanmasyla sonuland. Bu antlama darda zellikle ngilterede byk tepki uyandrd. ngilterenin grne gre; Bulgaristann artk Trkiyeden korkusu kalmayacak ve Almanyaya kaplarn kolaylkla aabilecekti. Gerekten de yle oldu. Sz konusu demecin yaynlanmasndan sonra, Trkiyeden kendisine kar bir harekata girimeyeceine gvenen Bulgaristan, 1 Mart 1941 gn, Mihvere katldn aklad. Ayn gn Alman Ordular Bulgaristana girdi.91 Almanyann lehine olan bu tutumunu Trkiye savan sonuna dek srdrecekti.92 Trk-Bulgar Saldrmazlk

1289

D. Mttefiklerin TepkilerineNeden Olan Yeni Bir Olay:Trk-Alman Dostluk veSardrmazlk Antlamas kinci Dnya Savanda Mttefikler ile Trkiye arasndaki ilikilerde bir dnm noktas oluturan, gvensizlik duygularnn pekimesine neden olan asl gelime Trk-Alman Dostluk ve Saldrmazlk Antlamasnn imzalanmasyd. Nisan ay boyunca sren siyasal gelimeler Trk-Alman antlamasnn imzalanmas iin, tm koullar adeta oluturmutu. Tm Ege Adalar ve Balkanlar Mihver igali altndayd. Kuzey Afrika l savalarnda baarl olan Almanya, Msr nlerine kadar gelmiti. Trkiye hem Batdan, hem Gneyden sarlm durumdayd.93 Von Papen, Trk Hkmetine 3 Haziranda antlama iin yeni neriler sundu. Saracolu, Papen ile uzun grmeler sonunda bir taslak zerinde anlamaya vard.94 Sonunda Trkiye ve Almanya arasnda 18 Haziran 1941de on yl sreli bir Dostluk ve Saldrmazlk Antlamas95 imzalanm ve 25 Haziranda TBMMde onaylanarak yrrle girmiti.96 Bu antlamann dierlerinden ayrlan yn yrrle giri biimiydi: Von Papen kendi Dileri Bakan Ribbentrop a gndermi olduu telgrafnda; Antlama, isteinize uygun olarak 19 Haziran sabah yaynlanacaktr. Alman ve Trk radyolar 18 Haziran 19a balayan geceki yaynlarnda hibir eyden bahsetmeyeceklerdir. Bylece bildiri, iki lkenin basnnda sadece 19 Haziran sabah yaynlanacaktr. Saraolu, Trk radyo ve basnnn antlamaya gereken ilgiyi gstermesini salayacaktr97 garantisini vermekteydi. Gerekten de Trk Basn daha antlama imzalanmadan zerine deni yapmaktayd.98 Bu anlamann Mttefiklere byk zararlar verdii, Almanyaya byk yararlar salad gerektir. Bu antlama imzalanr imzalanmaz, 22 Haziranda Almanya Sovyetler Birliine saldrmtr. Bu antlama, Alman yaylmasnn Gneydou kanadn emniyet altna almasn salam99 ve Nazi ordularna Sovyetler Birliine daha rahat saldrma olana sunmutur.100 te bu nedenle, bu antlamann imzalanmas, ngiltere ve ABDnin tepkisiyle karlanmtr. O kadar ki, ABD dn Verme ve Kiralama Kanununa gre Trkiyeye yapm olduu yardm kesmekte bir an duraksamamtr.101 ngiltere ise Trk-Alman Antlamas ve Almanyann Sovyetlere saldrmasn birbiriyle ilikili konular olarak belgelerine gre: Trk Hkmeti kendi kendini kutlamaktadrGnl rahatl iindedir102 Grld gibi, ABD ve ngiltere ile Trkiye arasnda bu olayla birlikte kesin bir gven bunalm domu bulunmaktadr. E. Tm Mttefik Basklarna Karn nn Almanyaya Sava Amyor Almanyann Sovyetler Birliine saldrmasnn ardndan mttefiklerden zellikle ngiltere Trkiyeye daha ok nem vermeye balad. Fakat Trk-Amerikan ilikileri hala ok bozuktu. 9 Ekim 1941de Trkiyenin 90.000 tonluk yeni bir krom antlamas daha yapmas, ABDyi daha ok kzdrd.103 Bundan sonraki mttefik basklar, Trkiyenin Trk-ngiliz-Fransz ttifaknn gereklerini yerine getirmesi ve Almanyaya sava amas istekleri biiminde olmutu. Mttefiklerin bu istekleri, Trk-Alman Dostluk ve Saldrmazlk Antlamasnn imzalanmasndan nce de gndeme gelmiti. grmektedir. Foreign Office

1290

nce Fransann saldrya uramas, daha sonra 28 Ekim 1940ta talyann Yunanistana saldrmas, yine ayn ittifakn 3. maddesi uyarnca Trkiyenin savaa girmesini zorunlu klyordu. Ama Trk Hkmeti, eitli gerekeler ileri srerek, savaa girmekten zenle kand. Trkiye Sovyetler Birlii etkenini hep bahane olarak gstermiti. Ama 1 Mart 1941de Bulgaristann Mihvere katlmas, Sovyetlerin Trkiyeye daha ok yaklamasna neden olmutu. Sovyetler Birlii 25 Mart 1941de Trkiyeye bavurup, 1925 tarihli Tarafszlk ve Saldrmazlk Antlamasnn geerli olduunu ve Trkiyenin tarafszlna gvenebileceini, kendisi saldrya uramasndan nce Trk Dilerine bildirmi bulunuyordu. 104 Sovyet Rusyann Bunun anlam olduka akt. Trkiye bundan byle savaa girmemek iin, 1939 Trk-ngiliz ttifaknn 2 no.lu protokoln de ileri sremeyecekti. 1941 yl sonlarndan balamak zere, Trkiyenin savaa girmesi konusunda gittike artar bir biimde, iinde Sovyetlerin de bulunduu bir mttefik basksnn younlat grlmektedir. zellikle Sovyetlerin Stalingrad zaferi bu konuda bir dnm noktas olmutur. Ayn zamanda Trk-Sovyet ilikilerinin yeniden soukluk dnemine girmesine neden olmutur. 105 Sovyetler Birlii, Trkiyeye kar, gittike artar bir biimde sert bir tutum iine girecek ve bu durum savan sonunda gerek bir Sovyet Tehdidi olarak kendini gsterecektir.106 Byklerin dzenlemi olduu tm mttefik konferanslarnda yine savaa girmesi konusunda, Trkiyeye yaplan basklar srdrlecektir. A. nn ve Churchillin Adana Grmesi Roosevelt ile Churchill arasnda 14-24 Ocak 1943 tarihleri arasnda gerekletirilen Kazablanka Konferansnda Trkiyenin de savaa katlmasyla bir Balkan cephesinin almasnn kararlatrlmas zerine Curchill, durumu Trk yetkililerine aklamak zere 30 Ocak-1 ubat 1943 gnlerinde Adanada Cumhurbakan smet nn ve Babakan kr Saraolu107 ile grt ve Trkiyenin en ge 1943 yl sonunda savaa katlmasn istedi.108 Buna karlk smet nn ve kr Saraolu u grleri ileri srmekteydiler:109 Her eyden nce Trkiye Sovyetler Birliine gven duymamakta, Ondan ekinmektedir. Almanyann yenilmesinden sonra bu lkenin Avrupada egemen duruma gelmesinden korkmaktadr. Trkiyenin savaa katlabilmesi iin ise Trk ordusunun ara ve gere bakmndan geni lde donatlmasna gereksinim vardr.110 Churchill Trkiyenin bu tezine vermi olduu yantta ise savatan sonra ok gl bir uluslararas rgtn kurulmasnn dnldn ve bu rgtn uluslararas bar ve gvenlii koruyacan belirtmekle yetinmiti. 111 Bu noktalar ve askeri konularda bir gr birliine 31 Ocak sabah ge saatlerde varld. Adanada iki askeri karar alnmt. Mttefikler Trkiyenin savunma glerinin bir yllk yedek gereksinimini karlayacak olan silah stoklarn hemen gndereceklerdi. kinci olarak da Trkiye savaa katlrsa, ngiltere aralarnda stanbul ve zmir de olan baz blgelerin korunmas iin hava savunma gcne katkda bulunacakt.112 ngilizler ayrca baz kara birlikleri gndermeyi de kabul ediyorlard. 113 Adana grmelerinden sonra ngilterenin Trkiyeyi Mttefiklerin yannda savaa sokma abalar srm ve Mihver devletlerinin cephelerdeki her yenilgisi, Trkiye zerindeki basky daha da artrmtr. O kadar ki, Ankaradaki ngiliz Bykelisi 1943 ylnda vermi olduu bir demete, Almanyaya kar savaa girmesi durumunda

1291

Trkiyenin yaknda savaa girmek ya da sava sonras dnyasnda yalnz kalmak durumlarndan birini semek zorunda kalaca tehdidinde bulunmutur.114 B. Quebeck Konferans 17 Austos 1943te mttefiklerin Sicilya harekatnn hemen ardndan toplanan Quebeck Konferansnda sava durumu deerlendirilirken, Roosevelt ve Churchill sava d tutumunu srarla srdrmek isteyen Trkiyeyi savaa girmesi konusunda fazla zorlamama ancak Balkanlarda almas dnlen ikinci cephe iin gerekli olan Trk havaalanlarnn mttefiklerce kullanlmasn isteme kararna vardlar. Konferanstan sonra Mttefikler Trkiye zerinde Trk havaalanlarnn kullanlmas ynnde baskda bulunmaya baladlar. Churchillin Balkanlarda ikinci bir cephe almas dncesinden hi holanmayan Sovyetler Birlii, iki mttefikinin bu dncelerine hi katlmam, bunun yerine Trkiyenin savaa dorudan katlmasn savunmutur.115 imdi Sovyetler bir yandan Trkiye konusunda honutsuzluunu dile getirirken, bir yandan da Trkiyenin sava d kalmasnn mttefiklerin deil, daha ok Almanyann iine yaradn ilemekte116 Trkiyeye kar bir kamuoyu oluturmaya almaktadr. C. Moskova ve Kahire Konferanslar 1943 Ekiminde Moskova Konferansnda, Sovyetler, Trkiyenin savaa sokulmas konusunda kararl tutumunu srdrmtr. Molotova gre; Trkiyeden savaa girmesinin istenmesi bir telkin biiminde deil, bir emir biiminde olmaldr.117 Trkiyenin savaa girmesiyle Almanya 15 tmenini Sovyet cephesinden ekmek zorunda kalacaktr.118 Bunun iin 1943 yl sona ermeden Trkiyenin savaa katlmasnn istenmesine karar verilir.119 ngiltere Dileri Bakan Eden, bu kararlar bildirmek zere, Trkiye Dileri Bakan Menemenciolu ile Kahirede grr. Menemenciolunun Edene verdii yant yeteri kadar yardm yaplmadka, Trkiyenin kesinlikle savaa katlmayaca biimindedir.120 Edenin, Trkiyenin bu olumsuz tutumunu srdrmesi durumunda, bundan Trkngiliz ilikilerinin byk zarar greceini sylemesi de121 Trkiyenin kararn etkilememitir. D. Tahran ve kinci Kahire Konferanslar

1943 Kasmndaki Tahran Konferansnda Sovyetler Birlii, Trkiyenin savaa sokulmasndaki tutumunu daha sertletirmi, Stalin gerekirse enselerinden yakalayarak Trklerin mutlak bir biimde savaa sokulmas gerektiini sylemitir.122 ABD ve ngiltere de Trkiyenin savaa girmesini istediklerinden, Churchill 4-6 Aralk 1943 gnlerinde Kahirede nn ile grmtr.123 Churchill Amerikan ve ngiliz hava filolarnn 15 ubat 1944te Trkiyeye geleceini, Trklerin bu filolar kabul etmemeleri durumunda mttefiklerin Trkiye ile ibirlii midini tmyle keseceklerini sylemitir.124 Uyar niteliindeki bu tehdidi gz nne alan Trk Dileri neriye verilecek kesin yant, Ankarada Genel kurmay yetkilileriyle yaplacak grmelerden sonra bildirileceini kar tarafa sylemitir.125 Churchillin bu istei kabul etmesi zerine, Ocak-ubat 1944te Ankarada Trk ve ngiliz askeri heyetleri arasnda grmeler

1292

yaplmsa da, bu grmeler ubat banda kesilmitir. ngilizlere gre Trkler ok fazla ey istemilerdir. Bu silahlar ve malzeme verilecek olsa bile, bunun gnderilme ilemleri sava sonuna dek srecek ve bu arada Trkiye yine sava d kalm olacaktr. 126 Sovyetler Birliinin gr ise; Trkiye savaa girmekte ge kalmtr, artk zerine dmeye demez127 biimindedir. F. Sava D Kalmakta DirenenTrkiyeye Kar GittikeByyen Mttefik Tepkileri ngiliz askeri heyetinin Ankaradan ayrlmas, sava dneminde Trk-ngiliz ilikilerinin en bunalml noktaya vard andr. ngilterenin Ankara Bykelisi Hugessen; Uradmz hayal krkln saklamak iin hibir teebbste bulunmayacamz etin bir dnem balad 128 derken; Churchill, bar konferansnda Trkiyenin salam yer edinemeyeceini sylyordu.129 Bu konuda Stalin gndermi olduu gizli ve kiisel mesajlarla Churchilli etkilemek iin elinden geleni yapmaktayd.130 Trk-Sovyet ilikileri gittike soumakta ve Trkiye zerinde belirgin bir biimde Sovyet tehlikesi kendini gstermektedir.131 O gnlerin heyecanl ve gergin ortam iinde Trkiyenin tutumuna kar Bat kamuoyundan sesler ykselmektedir. Londrada yaynlanan Times gazetesi 9 ubat 1944 gnl saysndaki bir yazda Trk-ngiliz ilikilerinin l noktaya vardn, donduunu bildiriyordu. Trkiye ve Byk Devletler: Kahire Konferansndan beri gelen kukular adl makalede gazete, ngiliz askeri misyonunun Trk isteklerini Trklerin sindirme gcne oranla abartmal ve uygunsuz bulunduunu ileri sryordu. Gazete bu davranta bir gven bunalm yaratan etkenler bulmasayd, durumun o kadar kt saylmayabileceini132 ve ayrca Trkiyenin savaa girmeyi erteleme abalarn, Mttefiklere hi de iten olmayan hizmetlerle Trk liderlerinin de ykmllklerini yerine getirmeme konusundaki tutumlarn bir art niyetin gstergesi olarak deerlendiriyordu. 133 26 ubat 1944 gnl saysnda ayn gazete Ankarada Kararszlk balkl bir baka yorumunda, Trkiyenin Mttefiklerin yardmna komadaki ekingenliini, Sovyetler Birliinden korkmasna balamaktayd.Trklerin Sovyet Rusyadan kukulanp ekinmeleri, mantkla badamayan eski bir alkanlktan domaktadr Eer liderleri savatan sonra Balkanlarda anlaml bir rol oynamak istiyorsa, Trkleri Ruslarn gnln almalar ve mttefiklerle ibirlii yapmalar gerektii konusunda uyaryordu. 134 Bu son makalede yer alan gr, Trkiyede bir endienin domasna neden oldu. Hkmete yaknl ile tannan Necmettin Sadak, ngilterenin Trkiye zerindeki basklarn knyor, Timesn taknd tutuma kar kyordu. Gazeteyi, d siyasetin duygusal zm yollarn sokak siyasetine evirmekle suluyordu. Ayrca; Biz bugn geirdiimiz anlamazl harbin ilk devresinde Fransa mtarekesinden birka gn nceHarbe girmemizi isteyenlerin sonradan pimanla varan acelesine benzetiyoruz135 diyordu. Hkmetin yar resmi yayn organ Ulus gazetesinin bayazar Falih Rfk Atay da, hkmetin karsnda yer alan Nadir Nadi de Necmettin Sadak kelerinde destekliyorlard. 136 Ama ortada bir gerek vard. O da; ngiltere ve ABDnin Trkiyeye yapm olduklar silah yardmn birden bire kesmi olmalaryd. ngiltere, Trkiye ile olan ilikilerini sertletirmekte o denli kararlyd ki, Port

1293

Saitten ayrlan silah ykl bir Trk gemisini evirip,ykn boaltmadan gidemeyeceini bildirmiti. ABD ise; Kiralama-dn Verme Antlamas yoluyla yaplan yardmlar durdurmutu.137 1944 yl balarndan balayarak Trkiye ile ngiltere ve ABD arasnda bir gven bunalm domutu. Askeri yardmlar kesildii gibi, ABD ve ngiltere savan gidiatyla ilgili haberleri bile vermez olmutular.138 Mttefiklerin Trkiyeyi savaa sokma abalarn, kendine zg yokua sr139 siyasetiyle boa karan Milli ef smet nn, lkeyi bir cehenneme evrilmekten kurtarmt. Ama Trk-ngiliz ilikilerinin sfra indii140 bir dnemde, Trk-Sovyet ilikileri tehlike anlar alarken ve Almanyann knn arifesinde, Trkiye sava sonuna kendini tedirgin hissedecek141 kadar yalnz ve gvensiz giriyordu. III. Milli ef smet nnnnSava Boyunca Tepkilere NedenOlan Dier Uygulamalar A. Varlk Vergisi kmaz Trkiyenin izlemi olduu d siyaset, savan sonuna doru, bu nedenlerden dolay, mttefik devletler zerinde olumsuz izler brakm ve tepkilere yol am bulunuyordu. Ancak sava dnemi boyunca, Trkiyeye kar sulamalarda bulunulmasna neden olmu ve uluslararas siyasi alanda yanklanm daha baka uygulamalar da vardr ki bunlardan biri Varlk Vergisidir. Varlk Vergisi, Trk toplumsal yaamnda olumsuz izler brakm olduu gibi, d siyasi ilikilerde de nemli sonular dourmutur. Bunun yan sra, Varlk Vergisi, Tek Parti Ynetiminin siyasi esin kaynaklarnn Milli ef kavram altnda uygulamada ne boyutlara ulaabileceini de kantlayan nemli bir olgudur.142 A. Verginin Kapsam kinci Dnya Savanda Milli ef smet nnnn ynetiminde Trkiye ihtiyatl siyaset iinde, tm tepkilere karn snrlar korumada baarl olmaktadr. Ama ekonomik ve toplumsal yapy korumak ise daha zordur.143 Bir milyona yakn bir ordunun beslenmesi ve bylesine nemli aktif bir nfusun retim dnda kalmas, zaten pek gsz olan Trk ekonomisini felce uratm durumdadr.144 Sava nedeniyle ortaya kan hammadde ve yedek para ktl, retimi olumsuz olarak etkilemeye balam, byk kentlerde yaayan st dzey brokratlar kendilerini, en alt kesimden hamal ve ayakkab boyaclar ile birlikte kuyruklarda bulmulardr.145 Karne uygulamas, alc ve satclarn tm denetimlere karn etkisiz kalmas, tezgah altndan demenin yaygnlamasna kout olarak, birok ithalat, ihracat, acente komisyoncunun karaborsa faaliyetleri,146 ar kazanlarn gereklemesi sonucunu getirmitir. Harp zenginleri daha ok lkenin ticaret merkezi stanbulda bu gruplar arasnda gelimitir. Kentlerde yaayanlar, zellikle kendilerini dolandrclarn kurban olarak gren maal brokratlar arasnda tccarlara kar gzle grlr kzgnlklar oluturmutur.147 Bu nedenle Saraolu Hkmeti en ksa zamanda etkin nlemler almak zorundadr. Bu etkin nlemlerin banda aresiz yeni vergilere ynelmek ilk sray

1294

almaktadr. Ancak olaan koullarda bile, Trk Vergi Sistemi addr; sava dneminde, ei grlmemi enflasyonla ve arpk gelir dalm ile ba etmede tmyle yetersiz kalmaktadr. 148 Bu nedenle Saraolu Hkmeti Trk Vergi Sistemi dnda olaanst yeni nlemler dnmeye balamtr.149 Sonu olarak, sava boyunca yaanan ekonomik bunalm, bte aklar, enflasyon ve vurgunculuk, Varlk Vergisi ad altnda olaanst bir uygulamann gerekli koullarnn olumasna yol amtr.150 Milli ef smet nn, TBMMnin yeni toplant dnemini aarken 1 Kasm 1942de bu ortam yle tanmlayacaktr: Bulank zaman, bir daha ele gemez frsat sayan batak iftlik aas ve elinden gelse teneffs ettiimiz havay ticaret meta yapmaya yeltenen gz doymaz tccar Ticaretin ve iktisadi faaliyetlerin serbestliini bahane ederek milleti soymak hakkn hi kimseye, hibir zmreye tanmamalyz.151 nnnn bu konumasnn ardndan, ilk olarak Babakan kr Saraolu tarafndan hazrlanm; hazrlk almalarna Maliye Bakan Fuat Aral, Mstear Esat Tekeli ve Tefti Kurulu Bakan evket Adal da katlm.152 olduu ve temelde savan bandan beri geen sre iinde elde edilen servet ve kazanlara bir lde el koyma biiminde Hkmete yetki veren dzenlemeleri 153 ieren Varlk Vergisi Kanunu Tasars, 9 Kasm 1942 tarih ve 6/4067 say ile Hkmet tarafndan TBMMye getirilmitir. Babakan Saraolu tasary sunu konumasnda: uzun tetkiklerden sonra hazrlanan bu kanun lahiyas balca matrahtan para toplayacaktrtccarlar, emlak sahipleri, byk iftiler. Harp yllarnda en ok paray tccarlar kazand iin Varlk Vergisinin en byk ykn bittabi onlar tayacaklard.154 diyerek lkenin iinde bulunduu zor koullarn kaynaklarn Milli efe kout bir biimde aklamtr. 11 Kasm 1942 gn TBMM vergilendirilmemi servet zerinden alnacak, grnte hakl gerekelere dayanan tasary onaylamtr.155 Ancak, servet ve kazan sahiplerine kar Hkmete byle geni ve radikal bir yetki tannmas, CHP iinde nemli tartmalara neden olmutur. Hkmet bu yetkiyi alrken, Babakan kr Saraolu, Parti Meclis Grubunun gizli oturumunda vergi uygulamasyla ilgili olarak unlar sylemitir: Bu kanun ayn zamanda bir devrim kanunudur. Bize ekonomik bamszlmz kazandracak bir frsat karsndayz. Piyasamza egemen olan yabanclar bylece ortadan kaldrarak Trk piyasasn Trklerin eline vereceiz 156 Bu konumaya gre Varlk Vergisi Kanununun bir baka amac daha ortaya kmaktadr. Kanunun uygulamas aamasnda bu gizli ama kendini daha ok belli edecektir.157 CHP grubunda ve TBMMde yasa tasars ile ilgili grmeler henz srerken, Maliye Bakanl aznlklar hakknda n bilgileri defterdarlklardan istemektedir. Bakanlk Harp ve ihtikar dolays ile kazanlan fevkalade kazanlar kanunlarmz vergilendirememekte olduu ve bu sebeple bilhassa ekalliyetlerin byk servetler iktisap ettii158 grndedir. Varlk Vergisi Kanununun TBMMde kabul edilmesi ncesinde Maliye Bakanlnn byle bir alma iine girmesi, lkedeki aznlklara ynelik uygulamalarn nceden belirlenmi kurallara gre dzenlenmi olmas, Tek Parti Ynetiminin bilinli bir siyaset izlediinin de gstergesidir.

1295

Maliye Bakanlnn 12 Eyll 1942 gn defterdarlara gnderilen ve aznlklarn mal varlklarnn belirlenerek bir cetvelde gsterilmesini isteyen genelgesi dorultusunda yaplan almalarda harp zamannda fevkalade kazan sahibi olanlar drt grupta toplanmtr. Bunlar M (Mslman), G (Gayrimslm), D (Dnme), E (Ecnebi) biiminde gsterilmitir. (M) grubu yalnzca Mslman tccarlar kapsamaktadr. (G) grubu ise, lkede yaayan aznlklardan etnik zelliini koruyan ve Trkiye Cumhuriyeti vatanda olan, Rum, Ermeni ve Yahudileri gstermektedir. (D) grubu, gemite aznlklar da baka ulusun vatandalar arasnda Mslmanl kabul etmi Trk vatandalardr.159 (E) grubu, Trkiye dndaki bir lkenin uyruu olan ve lkede ticari ve kltrel faaliyette bulunan kimselerdir.160 Varlk Vergisi Kanunu, temelde belirli bir modele gre ya da bir komisyon aracl ile oluturulmam, Babakan kr Saraolu ve evresince ortaya atlmtr. Fakat iin asl ilgin yan, Varlk Vergisi ile ilgili almalarn, Mihver devletlerinin Avrupadaki stnlklerinin doruk noktasna ulamalarnn ve Trk-Alman Dostluk ve Saldrmazlk Antlamasnn hemen ardndan balatlm olmasdr. B. Verginin Uygulan Biimi ve HkmetinAld Sert nlemler Varlk Vergisini mkelleflere uygulamak zere, Bakanlk ilgili yasann 7. maddesi uyarnca, her il ve ilede mlki amirlerin bakanlnda komisyonlar kurdurmutur. l merkezlerinin byklne gre birden fazla komisyon kurmak mmkn olmaktadr. rnein stanbul ve zmirde er komisyon oluturulmutur.161 Bu komisyonlarda, Gayrimslimlerden, Mslmanlara oranla en az iki en ok kat fazla vergi alnaca belirlenmitir. Mslman grup iinde yer alanlarn kazan vergilerinin bir ile kat vergi demesi kararlatrlrken, Ankaradan gelen bir emirle, Gayrimslim gruptan olanlarn vergisi 5-10 kat artrlm, Dnmelerin ise, Mslmanlarn vergisine oranla iki kat fazla demeleri istenmitir.162 Bu deerlendirme komisyonlar ounlukla CHP yeleri tarafndan oluturulmaktadr.163 Ayrca komisyon yelerinin tamamnn Mslman Trklerden oluturulmas, dikkat ekici bir baka zelliktir.164 Varlk Vergisinin bu zellii nedeniyle Batl yazarlar, tmyle Mslmanlardan olumu, yerel vergi komisyonlarn fanatizm ile sulamlard. Bu sulamalara 1942 ylnda Tek Parti Ynetiminin Nazi Almanyasn anmsatan rk eilimlerinin byk lde katks olduu da bir gerektir.165 Varlk Vergisi tarhiyat vergi dairelerindeki ilan tahtalarna aslan listelerle duyurulmutur. Bylece basnda ve kamuoyunda 15 gnlk sre iinde haber ve sylentiye dayanan Varlk Vergisi tarhiyat gereklilik kazanmtr.166 En yksek vergi, iki milyon lira ile gemi armatr Berzilay ve Binjamen kampanyasna tahakkuk ettirilmitir. kinci sray ise bir buuk milyon lira ile Bezmenler almtr.167 Bu biimde aznlklara ynelik olaand vergi oranlarnn ortaya kmasyla, kamuoyunda tartmalar ve ilgili maddenin varlna karn itirazlar birbirini izlemitir.168 Verginin 15 gnlk sre iinde nakit olarak denmesi zorunluluundan doma ve mkelleflerin para aramalar sonucu, dnemin gazetelerinde sk sk aznlk vatandalara ait gayrimenkul sat ya

1296

ilanlarna rastlanmaktadr.169 nk, vatandalarn deyecekleri vergileri gsteren ilan listelerinin ilk banda bir milyon lirann stnde deme yapacak 11 mkellefin 9u gayrimslim, dier ikisi de dnme vatandalardr.170 Hkmetin alm olduu tm nlemlere karn, aznlk vatandalara mensup nemli bir kitle, vergisini deyememitir. Varlk Vergisi Kanununun 12. maddesi uyarnca vergisini deyemeyenlerin borlar icra-haciz ve zorunlu altrma yolu ile tahsil edilecektir. Zorunlu altrma snrl sayda mkellefe uygulanmtr.171 Sz konusu verginin tarhiyatnn ilanndan hemen sonra basnda zorunlu alma ile ilgili haberler kmaya balamtr. Sonunda vergisini deyemeyenlerin alacaklar yerler belli olmutur. Bunlar: Akale, Deveboynu Geidi, Van ve civar, Erzurum, Zigana Da, Bitlis, Elaz, Kop Da, Diyarbakr, Siirt ve Paludur.172 Bu kamplara ise, yalnzca gayrimslim vatandalar gnderilmitir.173 CHP stanbul l Bakan Suat Hayri rgplnn Mslman mkelleflerin de zorunlu almaya gnderilmesini istemesine karn, Mslman kesimden hi kimse alma kampnda zorunlu almaya alnmamtr. Yalnzca Feridun Paa ve Mehmet Ali Kzan gibi birka Mslman vatanda alma kampna alnm ise de hemen braklmtr.174 alma kamplarndaki yaam koullarn Ahmet Emin Yalman175 ve Parsah Gevrekyan iyi olarak nitelendirirken176 stanbuldan birinci grup ile Akaleye giden Faik kte ve Feridun Kandemir iyi olmadn belirtmektedirler. Hatta bu nedenle alma kamplarnda 21 mkellef lmtr. Bunun dnda 10 mkellef snr tesine kamtr.177 C. Batl Demokrat Devletlerin VarlkVergisine Tepkileri

Varlk Vergisinin tarhiyatnn yaratt okun gemesinin ardndan, Batl demokrat lkelerden ikayetler birbiri ardna gelmeye balamtr. Bunda Varlk Vergisinin uygulan biiminde rk bir niteliin hemen kendisini gstermesinin178 nemli pay bulunmaktadr. Tepkiler ounlukla ngiltereden gelmitir. Bu lke gnderdii notalarla Trkiyenin aznlklara kar bu uygulamasn protesto ederken179 ABDnin Yahudi asll Ankara Bykelisi Steinhard, Varlk Vergisinin rk bir zellik tadn Washingtona rapor edecektir.180 kinci Dnya Sava koullar iinde Nazilerin toplama kamplarn artran zorunlu alma uygulamas ok gemeden yabanc basn zerinde de olumsuz bir etki brakmtr.181 Ekonomik yaam aznlklarn egemenliinden kurtarp, Trklere amak 182 iin Tek Parti Ynetimi tarafndan ortaya atlan Varlk Vergisi uygulamas, Mihver Devletlerine kar sava veren Mttefikler karsnda Trkiyenin itibarn iyice sarsmtr. Batnn demokrat evreleri ile yakn iliki iinde bulunan dnemin nl gazetecisi Ahmet Emin Yalman, bu gerei u satrlarla dile getirmektedir: Nazi usulleriyle giriilen istibdat hareketi, mttefik devletler dahil olduu halde, her tarafta itibarmz ykm, bize kar iddetli protesto eylemlerine giriilmiti ok gemeden gadre urayanlarn zerine ecnebi kaynaklardan ltuf ve yeni imkan yad.183 Tarafsz bir lke olan svirenin Trkiye Bykelisi olan Yakup Kadri Karaosmanolu da anlarnda, bu lkenin Trkiye hakkndaki iyi duygularnn tmden deitiini yazmaktadr.184

1297

Varlk Vergisi Kanununun ayrmc nitelii ortaya kp, tepkiler belirmeye balaynca, (E) grubunda yer alan yabanclarn zellikle ngiliz uyruklularn vergilerinde byk indirimlere gidilmitir. Buna karlk vergi miktar mkellef adeti ne olursa olsun, ABD uyruklular ise hi Varlk Vergisi dememilerdir.185 Uygulamann bu zellii ile keyfi ve totaliter bir zihniyet aa karken, bu durum Tek Parti Ynetiminin uluslararas siyaset alannda Varlk Vergisi nedeniyle zm zor sorunlarla kar karya kaldnn bir baka kantdr. Bu zorluklar, savan sonunda daha belirginleecektir. B. Sava Boyunca SrenTrk-Alman Ticareti kinci Dnya Sava boyunca sren Trk-Alman ticareti, Mttefik Devletlerin tepkisine neden olmu bir dier nemli olgudur. Trk demeler dengesinde nemli bir yer tutan bu ticaret, 19 Ekim 1939 Trk-ngiliz-Fransz Antlamasnn imzalanmasndan sonra durma noktasna gelmitir. Bu duraksama Trkiyeyi olumsuz ynde etkilemitir. Almanyaya tarm rnleri ihracatnn kesilmesi, Mttefiklerin bu rnleri almamas, Trk kylsn zor durumda brakmtr. 186 ngilterede aradn bulamayan Trkiye, Alman stnlnn tartmasz bir biimde Avrupada kendini gsterdii bir srada Almanyaya ynelmi, zellikle Trk-Alman Dostluk ve Saldrmazlk Antlamasnn imzalanmasndan sonra 25 Temmuz 1940 tarihinden balamak zere birbiri ardna ticari anlamalar imzalamtr. Bu arada Trkiye, Mttefiklerin kar kmas nedeniyle, bir sre stratejik bir madde olan krom madenini bu anlamalarn dnda tutmusa da 15 Ocak 1943 tarihinden balayarak, bu ticaretin iine krom madeni de dahil edilir. Almanyann temel baars, Trk kromunu denetim altna alm olmasdr. Geri anlama bir silah kredisi iin yeni bir anlama yaplmas demektir ama 1 Nisan 1943-31 Aralk 1943 tarihleri arasnda bir kez daha 45 bin ton krom ve 1944 yl iin 90 bin ton, yani Ocak 1943-31 Aralk 1944 tarihleri arasnda toplam 180 bin ton krom sevki ngrmektedir. Almanyann 1944 yl Ocak aynda Dou cephesinden Polonya snrna kadar geri ekilmesi, Mttefiklerin talyann kuzeyine doru ilerlemeleri, hem ngilterenin hem de ABDnin Trkiye zerindeki basklarnn younlamasna neden olmutu. ngiltere ve ABD, Almanyaya kesin sonuca ulaacak bir saldrya kalkmadan, Trkiyenin Almanyaya krom satnn mutlaka durdurulmasn istiyorlard. Kromun sava srasnda o kadar byk bir nemi vard ki; ABD Bykelisi krom sevkyatnn yapld demiryollarn ilemez duruma getirmek iin Meri nehri zerindeki kprlerin uurulmasn nermiti.187 ABD, Trkiyenin Almanyaya krom gndermesini bandan beri kaygyla izliyordu.188 Trk-Alman Krom Anlamas ABDde, Trkiyenin verdii szden geri dn olarak alglanmt. ABDnin Ankara Bykelisi Mac Murray, bu aamada Trk tutumunu eletirmi ve Trk yneticilerini dncesizlikle sulamt. Bykeli Murray gelecekteki tm Amerikan yardmnn n koulu olarakTrkiyenin demokratik lkelerden yana olduunu aka beyan etmesini istemiti.189 Tm mttefiklerde Trkiyenin Almanya arlkl bir siyasa izledii dncesi egemen olmutu. ngiliz Amirali Kelly, dnemin Ulatrma Bakanln yapm olan Fahri Ergine gelerek u serzenite bulunmutu: kahve veriyoruz Almanlara hediye ediyorsunuz, gaz, benzini biraz fazla versek, onlar

1298

da Almanlara vereceksiniz. Byk lde Almanyaya balk ihra ederek onlar besliyorsunuz 190 Bu arada Trk Hkmeti tm tehdit ve uyarlara karn 15 Marta kadar Almanyaya 75.842 ton krom ihra etmiti. Sonunda ngiltere ve ABD 14 Nisanda Trkiyeye verdikleri ortak bir notada Trk hkmetinin Almayaya krom sevkyatnn derhal durdurulmasn, aksi takdirde ekonomik ambargo ve abluka uygulanacan191 bildirmek zorunda kalacaklard. Fakat Dileri Bakan Numan Menemenciolunun Mttefiklerin bu notasna vermi olduu yant: lkesinin Mihverle ticari ilikileri kesmek gibi bir lks gze alamayaca eklindeydi.192 C. Mihver Sava Gemilerinin TrkBoazlarndan Gemesi KonusundaMttefik Sav ve Tepkileri Mttefik devletlerle Trkiye arasnda sorun yaratan, ilikilerin soumasna neden olan bir baka olay da Alman ve talyan sava gemilerinin Trk Boazlarndan Akdeniz ve Karadenize serbeste gemelerine izin verilmi olduuna ynelik savlarn, yine Mttefik Devletler tarafndan ileri srlmesidir. Alman-Sovyet sava tm iddeti ile srerken, Sovyet Hkmeti, Montreux Boazlar Szlemesinin ar bir biimde inendiinden sz ederek Seefalke adl bir Alman Sahil koruma gemisinin 9 Temmuz 1941de, Tarviso adl bir talyan yardmc sava gemisinin 1 Austos 1941de ticaret gemisi grnmnde Boazlardan Karadenize gemesini rnek gstermi, Trkiyeyi bu konuda protesto etmitir.193 Mttefikler ayn trden savlarn ve protesto notalarn 1942 ylnn Kasm ve 1943 ylnn ubat aylarnda da srdrmlerdir. Trkiye-ngiltere ve ABD arasnda krom sorunu yznden soukluk tm iddeti ile srerken, bu kez ngilterenin bu sorunun zerine Karadenizden Ege ve Akdenize sk sk gemeye balayan, ticaret grnml Alman sava gemilerinin durdurulmasn istemesi194 olayn daha da genilemesine ve nem kazanmasna neden olmutur. Buna karlk Trkiyenin Mttefik devletlere kar tutumunda 1944 ylnn balarnda da hibir deiiklik gzlemlenmemitir. ngiltere her geen mihver gemisinin adn ve zelliklerini bildirerek, her defasnda Trk Dilerine bir protesto notas gndermek zorunda kalmtr.195 SSCB de ngiltereye kout olarak, Haziran 1944te Karadenizde askeri harekata katlm bulunan E.M.S snfndan 5 adet trl tonajlarda Alman sava ve yardmc sava gemilerinin Mays ay sonlarnda ve Haziran ay balarnda Karadenizden Ege Denizine gemelerine izin verdii iin Trkiyeyi bir kez daha protesto etmitir.196 Sovyetler Birlii, Trk Boazlar zerindeki tarihsel emellerini gerekletirmek iin, Mihver Devletlerinin sava gemilerinin Boazlardan geip kendisine zarar verdiini,197 sava boyunca ve sonrasnda, Mttefiklerin imeklerini Trk Hkmeti ve devlet adamlarnn zerine ekmek iin sonuna dek akllca kullanacaktr. IV. Savan Sonuna DoruTrkiyenin Mttefiklere A. 1944 Ylnda Kilitlenen Yaklama abalar

ABD-ngiltere ve Trkiye likileri

1299

Trkiyeyi savaa sokmak amacyla 1944 ylnn Ocak ve ubat aylarnda Ankarada biraraya gelen Trk ve ngiliz askeri uzmanlar toplantsnda, Trk yetkililerinin gereinden ok ara ve gere listesi nedeniyle baarszlkla sonulannca, Trkiyenin ABD ve ngiltere ile olan ilikileri son derece gerginleti. Churchill aka; bar konferanslarnda Trkiyenin salam bir yer edinemeyeceini 198 sylemekteydi. 1944 ylnn ilk aylarndan balayarak hemen her gn yeni bir olayla gerginleen Trkngiliz ilikileri, Churchillin bu aklamasyla kopma noktasna gelmi bulunuyordu. Buna bal olarak 1944 ubat banda ngiliz ve Amerikan silah yardm hemen durdurulmutu. 28 ubatta Trkiyede grev yapan tm ngiliz mhendis, tekniker ve danmanlar lkeyi terk etmilerdi. Kahiredeki ngiliz ssnde eitim gren Trk pilotlar da Trkiyeye geri dnmlerdi.199 Mttefiklerle Trkiye arasndaki bu son olumsuz durum, ngiliz ve Amerikan basn ve yayn organlarnda geni bir biimde yer almaktayd. Bunun tek sorumlusunun Trkiye olduunu syleyen mttefik propagandas, Trk d siyasasn sert bir biimde eletirmekteydi. ngiliz basn Trk siyasasnn savaa girmemek iin srekli Bahaneler yarattn ve ittifak ykmllklerini yerine getirmedii, bunun sonucunda Trkiyenin hem imdi yalnz kaldn hem de savatan sonra yalnz kalacan belirtiyordu. Trk basnnda ngilterenin yalnzca kendi bencil siyasasn uygulad ve hi anlay gstermedii savunuluyordu.200 1944 ylnn k aylar Trk-ngiliz ilikilerinde ciddi bir bunalma tank oluyordu. B. Mttefik Tepkilerine NedenOlan Siyasette Deiiklik Almanyann tm cephelerde kmesi, mttefiklerin Fransada, Belikada byk zaferler kazanmas, ABD ve ngilterenin Trkiye ile ilikilerini dondurmalar, Batdan gelen yardmlarn durma aamasna gelmesi, her eyden nemlisi, Sovyetler Birlii ile olan grmelerin kesilmesi sonucu bir Sovyet tehdidinin kendini gstermesi 1944 yl ilkbahar ve yaz aylarnda Trk siyaseti zerinde dayanlmaz basklar yaratan etkenler201 olmutu. Gelien bu olaylarn sonradan kantlad gibi, hakl kayglara dayanan Trk sorunlarn bir trl kavrayamayan Mttefikler iin g bir dnem ve Sovyetler Birlii ile ilikilerine egemen olan tehlikeli kararszlk yznden, Trkiye iin tehditlerle dolu bir dnem balamt.202 ngilterenin Ankara Bykelisi Hugessen, Trk Babakan Saraoluna yakn bir gelecekte Trkiyenin Savaa girme ya da savatan sonra tek bana kalma alternatifleri arasnda bir seim yapmak zorunda kalacan203 aka belirtmiti. ABD bile Trkiyenin iinde bulunduu zor duruma ve bana gelenlerin tmne srt evirmekle, ngiltereye uymu grnmekteydi.204 Bylece Sovyetler Birlii de yapayalnz kalm olan Trkiye ile sorunlarn kendi bildii biimde zmlemek iin geni bir serbestlie kavumu olacakt.205 te Trkiyenin yalnzla dm olduu byle bir dnemde, Trk Hkmeti Mttefiklere yanamak amacyla gerek i gerekse daha sonraki aylarda d siyasetinde kkl deiiklie yneldi. ngiltere ve ABDyi tatmin iin Bat demokrasilerinin duygularn ok inciten Varlk Vergisini yrrlkten kaldrd. Sovyetler Birliini memnun etmek iin bu devletin hegemonyas ve snrlar iinde bulunan, Trk halklarnn bamszl iin ura veren Trk ve Turanclar insafszca susturdu.

1300

A. Varlk Vergisinin Yrrlkten

Kaldrlmas

11 Kasm 1942 gn TBMMde kabul edilerek yrrle giren Varlk Vergisi Kanununun, Tek Parti Ynetiminin ulam olduu aama ve anlay iinde lkedeki aznlklara kar, sistemli bir biimde, -ou kez zorlamalara dayanan- bir uygulamaya ynelmesi,yine aznlklarn bu dnemde, Nazilerin benimsemi olduu bir yntem olan toplama kamplarnda olumsuz koullarda altrlmalar, Mttefiklerin byk tepkilerine neden olmutu. Varlk Vergisi Kanununun uygulamaya balamasyla birlikte, ABD ve ngiltere bata olmak zere demokratik mttefik devletlerden tepki ve eletiriler gelmeye balaynca, verginin uygulanmasnda birtakm yumuamalar kendini gstermiti. Uygulamann daha ilk ylnda borlar silinmeye balamt.206 te, aznlklara ynelik Varlk Vergisinin yrrlkten kaldrlmas sreci byle balamt. Ama asl verginin kaldrlmas trl aamalardan geildikten sonra gerekletirildi.207 Varlk Vergisi Kanununun yrrlkten kaldrlmas208 15 Mart 1944 gn TBMMde gerekletirildiinde209 Alman gerilemesi olanca hzyla srmekteydi. Buna bal olarak da Trkiye d siyasi alannda gittike kmaza girmekte, Sovyet gereinin yan sra, ypratc eletirilere hedef olmaktayd. Varlk Vergisinin yrrlkten kaldrlmasna neden olarak gnn koullarna ve verginin uygulanmasnda karlalan glkler gsterilmiti.210 Ama gerekte, zellikle ABDnin tepkisine olumlu bir yant vermek ve Trkiye ile Batl demokrat devletler arasnda souyan ilikileri dzeltmek iin bu yola gidilmiti.211 Bu bir anlamda Tek Parti Ynetiminin sava sonras dnyann gereklerine erkenden ayak uydurmaya hazrlannn ilk admlaryd. B. Trk ve Turanc Kesimin Susturulmas Tek Parti Ynetiminin d siyasi olaylara ayak uydurmaya aba gstermesinin, i siyasi alandaki bir baka belirtisi de Trklk ve Turanclk olayyd. Olayn balangc 1944 yl Mays aynda Trklk ve Turanclk dncesine sahip olanlarn ve propagandasn yapanlarn tutuklanmas ile kendini gsterdi. Hkmet, bir tek hareketle, savan bandan beri tm dnya Trklerinin birlemesi iin kendilerini adam kk ama olduka etkin bir grup Trk dn adamn tutuklatt. Hkmetin bu eylemi sradan bir tutuklama gibi deil, aksine kamuoyuna yansyacak byk bir grlt iinde gerekletirmesi ve zamann seilii, sadece bir grup dn adamn cezalandrmak deil, Sovyetler Birliinin gzne ho grnmek, belki de komnist nderleri Trkiye konusunda ll davranmaya yneltmek amacn tayordu.212 Tm cephelerde Sovyetler Birliinin stnl ele almas, her eyden nemlisi ngiltere ve ABDnin yannda ve kamuoyunda saygnlnn artmas, Trk Hkmetinde Trk ve Turanc akmn mttefiklerde tahrik yaratan bir unsur olaca dncesinin domasna yol amt. 1944 ylnn ortalarna doru, Sovyet ordusunun Balkanlara doru sarkarak Almanlar kuzeye doru srd bir zamanda Milli ef smet nn zor gnlerin gelmekte olduunu grmt. Ama nn yllarn vermi olduu deneyimle temkinli davranmaktayd ve Avrupada Alman gc erirken bile Nazi kart siyasasn rkeklikle yrtmekteydi. zellikle Sovyet ilerlemesi

1301

balaynca gerekten panik olarak nitelendirilebilecek bir tutuma saplanm, Trkiyeye snm olan bir grup Azeri Trkn bile Sovyetlere geri verdirmiti.213 Bu srada nemli bir gelime olmu, Trk ve Turanc akmn nemli simalarndan olan Nihal Atsz, tetikte bekleyen Hkmetin bu kesime kar harekete gemek iin beklemi olduu byk frsat vermiti. 214 Atsz, Orhun Dergisiinde biri 1 Mart 1944, dieri 1 Nisan 1944 olmak zere iki mektup yaynlamt. 215 Atszn ikinci mektubu dorudan doruya CHPyi hedef alyor, partiyi aile ve Trk Milliyetilii dmanl yapmakla suluyor, ayrca sol faaliyette bulunanlarn adlarn da veriyordu.216 Bu ikinci mektubun yaynlanmasndan sonra dergi hemen kapatlmtr.217 Olaylarn ardndan tm basn organlarnda Uslu Bayazar Falih Rfk Atayn nderliinde Turanc akm yerilmekte, kamuoyu bu konuda hazrlanmaktadr.218 Nihal Atszn evi 7 Maysta, Necdet Sancarn evi 9 Maysta aranm, ayn gn Nihal Atsz ve Reha Ouz Trkkan tutuklanmtr. 15 Maysta Zeki Veli Togan ve Hasan Ferit Cansever gzaltna alnm, tutuklamalar srm ve bu arada Diyarbakrda da baz tutuklamalar olmutur.219 18 Mays 1944te Bakanlar Kurulu ileri Bakanlnn Trk ve Turanc kesime kar ald nlemleri onaylar. Sonunda 19 Mays 1944 gn tm gazetelerde gizli bir Turanc rgtn ortaya karld ve geni tutuklamalarn olduu haberleri yer alr.220 Ayn gn Milli ef smet nn, Sovyetler Birliine ve Mttefiklere gz krpan ve Trk ve Turanc kesimi sulayan 19 Mays trenlerindeki konumasn yapar.221 smet nnnn olay bu denli bytmekteki amac, tm dnyann dikkatini ekmek, Trk ve Turanc kesimin nasl ezildiini tm mttefiklere gstermektir.222 Ancak, 1944 ylnn ortalarndan balayarak, mttefiklere yaklamak iin Varlk Vergisinin kaldrlmas, Trk ve Turanc kesimin susturulmas gibi yalnzca i siyasada yaplan deiiklikler, bu devletleri tatmin etmekten uzaktr. Milli ef smet nn d siyasada da mttefiklere doru yeni admlar atmak zorundadr. C. D Siyasette Mttefik karlarna Uygun Kkten Deiiklik

Trk Dileri Bakanl, zellikle, smet nn, bir yandan i siyasetteki mttefiklere ters den arpklklar ortadan kaldrrken, te yandan savan gidiat iinde, uluslararas ortamda kendini gsteren yeni koul ve gereklere uyum salamak zere, 1944 yl balarndan itibaren d siyasetine yeni bir yn vermek amacyla, birbiri ardna, da dnk nemli kararlar ald. 1944 ylnn Mart ve Nisan aylarnda mttefik ordular her ynden Almanyaya doru ilerlemesini srdrp, Sovyet ordusu da Balkanlara girmek zereyken Trkiye, Batl Mttefiklerin bandan beri tepkilere neden olan, Almanyaya krom ihracn hala srdrmekteydi. Bunun zerine 14 Nisan 1944 gn ngiltere ve ABD, Trkiyeye, Almanyaya derhal krom gnderilmesinin durdurulmasn, aksi durumda ekonomik ambargo uygulayacaklarn bildiren ortak bir nota vermek zorunda kalmlard. 223 Bunun zerine Dileri Bakan Numan Menemenciolu 20 Nisan 1944 gn TBMMde bir konuma yapm, Almanyaya krom ihracatnn 21 Nisan 1944 gn akam saat 19.00da durdurulacan

1302

aklamt.224 Bu ekilde Trkiye ile Mttefikler arasndaki bir sorun da ortadan kalkm bulunmaktayd. Bu sorunun halledilmesinin hemen ardndan Trkiye ile Mttefikler arasnda bir baka sorun yeniden nksetmi, ngiltere Dileri Bakan, R. Anthony Eden, ngiliz Parlamentosunda yapt bir konumada, Alman sava gemilerinin Trk Boazlarndan getiini Majestelerinin Hkmeti, Trk Hkmetinin bildik manevralara kalkmasndan tr derin bir tedirginlik duymutur diyerek aklam ve Trk Hkmetini sert bir biimde knamt. Edene gre Trkler, Alman gemilerini yetersiz bir biimde geliigzel aramaktaydlar. Bu arada ngiliz basn da Trkiyeye kar bir kampanya balatm bulunmaktayd.225 Mttefiklerden gelen protestolana ortaya kan olumsuz durum Trk Hkmetini sknt iine sokmutu.226 Sonunda Trk Hkmeti, 15 Haziran 1944 gn bir toplant yaparak, konu ile ilgili u aklamay yapmak zorunda kalmt: Hariciye Vekilimizin son gnlerde takip ettii politikay Vekiller Heyeti tasvip etmemitir. Bunun zerine Hariciye Vekili istifa etmitir. Hariciye Vekilliini vekaleten Bavekil idare edecektir. 227 Mttefikler, genellikle Mihver yanls olarak tannan Dileri Bakan Numan Menemenciolunun istifas ile biraz olsun rahatlamt. Oysa Menemenciolunun d siyasas ile nnnn d siyasas arasnda bylesine kesin izgilerle belirlenebilecek bir ayrm olduu tartmal bir konuydu. 228 Ayrca, Dileri Bakan Menemenciolunun istifasna shhi sebep dnda bir neden gsterilmemi olmas, bu grev deiikliinin, aka siyasal nedenlere dayandnn bir baka kantn oluturmaktayd. 229 Suat Bilgenin dedii gibi; nn ngilizleri yattrmak iin Menemenciolunu harcamt. 230 23 Haziran 1944te ngiltere, ABDye Trkiye zerindeki siyasetini aklarken, Trk d siyasasnda yaplan deiiklikleri yeterli grmemekteydi. Trkiyenin Almanya ile ekonomik ve diplomatik balarn kesmesini istemenin zamannn geldii kansndayd.231 Churchill de dncesini Staline gndermi olduu kiisel mesajnda aka dile getirmiti.232 Trk kamuoyunun da bu konuda pek istekli grnmesi dikkat ekici bir durumdu. Trkiyenin Almanya ile ilikilerini askya alma srecinin balangc olan Mays 1944teki basnda yer alan makalelerin, Trk-ngiliz dostluunu vurgulamas, bu makalelerin nemli bir ksmnn gazeteci-mebuslar tarafndan yazlm olmas, Hkmetin tutumunu gstermesi bakmndan da nemliydi.233 te Trk kamuoyu byle bir hava iindeyken, TBMM olaanst toplanm, Babakan kr Saraolu Hkmetinin bu konudaki kararn aklam, sava boyunca Trkiyenin hi tarafsz olmadn, ngilterenin yannda yer aldn vurgulamak gereini duymu, ardndan karar tasars oylanm ve CHPnin Ali Rana Tarhan bakanlndaki mstakil grubu tarafndan da desteklenerek kabul edilmitir. 234 TBMMden kan bu karar, ertesi gn Babakan kr Saraolu ve Falih Rfk Atayn nclnde tm gazetelerin bamakalelerinde desteklenmitir. Bu arada Almanya ile ilikilerin kesilmesiyle ilgili TBMM kararndan sonra Hkmet, tm sava boyunca stanbulda gnlk olarak Almanca yaynlanmasna izin verilen ve Naziler tarafndan finanse edilen Trkishe Poste gazetesi ile, yine stanbulda gnlk ve Franszca yaynlanan Mihver yanls Beyolu gazetesini kapatmtr.235 Bylece, Trkiye, sava boyunca izlemi olduu Milli ef smet nnye zg d siyasetini terk etmekte, Mttefiklerin istedii izgiye gelmi olmaktadr. Bundan sonra i ve d siyasi

1303

alanlarnda ataca admlar, bir bakma d siyasi koullara, Mttefiklere, zellikle Sovyetler Birliinin savatan sonraki tutumuna bal olacaktr.

V. Mttefiklerin SavaKazanmas Karsnda Trkiye A. Uluslararas OrtamdaGelinen Son Nokta kinci Dnya Savann son aylarndan balayarak Trkiyede kendini gsteren kkten siyasi deiimin d siyasi koullarla ilgili olup olmadn anlayabilmek iin her eyden nce o gnlerde kendilerine Bykler denilen ABD, ngiltere ve SSCBnin bu sava boyunca gelitirmi olduklar ortak siyaset zerinde durmamz gerekecektir. Daha savan banda, 12 Temmuz 1941de Moskovada ngiltere ile, 1 Austos 1941de ABD ve SSCB arasnda ortak bir hareket antlamas imzalanmt. Bylece bu lke birbirlerine her trl yardm yapmay ve dmanla ayr atekes ve bar imzalamamay birlikte kabul etmi bulunuyordu.236 kinci Dnya Savann en youn olarak yaand ve Alman ilerleyiinin tm hzyla srmekte olduu bir dnemde, ilk olarak 14 Austos 1941 gn ABD Bakan Roosevelt ve ngiltere Babakan Churchill tarafndan aklanm bulunan Atlantik Beyannamesinde her ulusun diledii siyasal rejimi zgrce seme hakknn bulunduunun237 bir istek olarak ortaya konulduunu grmekteyiz. Bu beyannamenin yaynlanmasnn ardndan, 1 Ocak 1942 tarihinde Mihvere kar savamakta olan 27 devlet temsilcisi Beyaz Sarayda bir araya gelmi, Atlantik Beyannamesindeki tm ilkeleri benimsediklerini ve bu ilkeleri savan amac grdklerini belirtmiler, bunu Birlemi Milletler Beyannamesi ile tm dnyaya ilan etmilerdir.238 Bu dorultuda, 21 Austos-7 Ekim 1944 tarihleri arasnda Dumbarton-Oaksta bir toplant olmu, bu toplantda da Atlantik Beyannamesinin ruhuna uygun bir Birlemi Milletler anayasasnn ve organlarnn kurulmas zerine anlamaya varlmt. 239 3-11 ubat 1945 tarihleri arasnda gerekletirilen Yalta Konferansnda Roosevelt, Churchill ve Stalin, 25 Nisan 1945 tarihinde San Fransiscoda Birlemi Milletler Konferansnn toplanmasn da kararlatrmlar, ayrca; kurtarlan Avrupa devletlerinin sorunlarnn demokrasi ilkelerinin altnda zmlemeleri ve her ulusun kendi hkmet biimini kendi istedii gibi seme hakk240 zerinde durduklar bir deme yaynlama gereini duymulardr. te yandan, San Fransisco Konferansna katlabilmenin n koulu olarak 1 Mart 1945 gnne dein, Almanya ve Japonyaya sava ilan etmek ve Birlemi Milletler Beyannamesini imzalam olmak gerekmektedir. 241 Bu arada 17 Temmuz-2 Austos 1945 tarihleri arasnda, Truman, Churchill ve Stalin tarafndan gerekletirilen Potsdam Konferans sonunda yaynlanan l bildirinin 10. blmnde ise hkmet, Mihver devletlerinin destei ile kurulan, kkenleri, bnyesi ve saldrgan devletlerle olan sk balar nne aldklar Franco spanyasnn Birlemi Milletlerce kabul edilmeyeceini belirtmilerdir. 242 Bu l bildiriden de aka anlalaca gibi, mttefik devletler bu savan son amac olarak yeryznde, daha nce ortaya koyduklar prensipler dorultusunda, kendi karlarna uygun bir demokratik devletler

1304

topluluunun gereklemesini belirgin bir siyaset olarak benimsediklerini ortaya karm bulunmaktadrlar. kinci Dnya Savann totaliter diktatrlklerin saldrgan d siyasetlerinin sonucunda km olmas, bu devletlerden Almanyann Birinci Dnya Savann paylam dzenini alt st eden tutumu ve gelien olaylar, Mttefiklerde byle bir tutumun ortaya kmasnda temel neden olmutur. Faizm ve Nasyonal Sosyalizme kar dnya kamuoyunda beliren tepkiler, Avrupal yneticiler ve zellikle ABD Bakan Roosevelt zerinde byk bir duyarllk oluturmu bulunmaktadr. Bu ylesine gl bir duyarllktr ki; sava terminolojisinde demokratikletirme diye bir szck dahi ortaya atlmtr. 243 Bu balamda Mttefik devlet adamlar tm sylev ve demelerinde demokratik yapda olmayan devletlere kar olduklarn ve bu gibi lkelerde demokrasinin gereklemesi iin gereken nlemlerin alnmasnn gerekliliini sk sk tekrar etmilerdir. rnein Churchill 13 Mays 1945 gnl radyo konumasnda; Dnyada kanun ve adalet hakim olmadka, totaliterlik ve zabta rejimleri Nazi mtecavizlerinin yerine kaim olduka, Hitlercileri cezalandrmak pek hafif mana ifade edecektir demi ve uruna savalan erefli prensiplerin unutulamayacan,244 belirtmitir. Churchillin partisi ngilterede seimlerde baar gsteremeyip, i Partisi iktidara geldiinde ise bu partinin cra Komitesi Bakan Prof. Laskinin bir ajans muhabirine verdii demete, partisinin uluslarn isteine uygun olmayan rejimleri desteklemeyeceini245 sylediini grmekteyiz. u halde, kinci Dnya Savann hemen ardndan, bata ABD ve ngiltere olmak zere Batl devletlerin de, gerek uluslararas eylem dzeyinde ve gerekse kamuoylarnda; demokrasiden uzak, totaliter zellikler tayan rejimlere sahip lkelere kar kkl bir tutum ve davran iinde olduklar gzlenmektedir.

VI. Sovyet Tehdidi veTrkiyenin Yalnzl A. Trkiyedeki Rejimin DtanGrn Uluslararas kamuoyu byle bir anlay iine girmiken, Trkiyede demokratik olmayan bir yap ve kinci Dnya Savann totaliter diktatrlkleri ile arm yaptran baz siyasi kurumlar bulunmaktadr ki parti-devlet zdelemesi bunlarn banda gelir. Ayrca Milli ef kavramnn ve bu kavrama verilen anlamn talyann Due, ya da Almanyann Fhrer, ile yapsal ilikisi yadrganmayacak kadar ak bir gerektir. stelik Milli efin deimez olduunun resmen kabul edilmi olmas, tm demokratik ilkelerle taban tabana zt bir durumdur. Trkiyenin bu dnemdeki bu siyasal yapsn, kinci Dnya Sava boyunca izlemi olduu ve eitli tepkilere yol am olan d siyasas ile ele alp deerlendirilecek olunursa; kii zgrlklerini ve demokrasinin gereklemesini, savan son amac olarak tm dnyaya ilan eden mttefik devletler karsnda nasl bir konuma dt de kendiliinden anlalacaktr. Bir iki somut rnek vermek gerekirse, nce, dnemin nl gazetecisi Ahmet Emin Yalmann kiisel bilgisine gre, ABD ktisadi

1305

Harp Dairesi Trkiyeye tmyle kart bir tutum izlemi ve hatta dost olmayan lke stats tannmasn istemitir. Yine Yalman Vatan Gazetesini kard yllarda hkmetin basna uygulad kstlamalara kar kt iin, Life Dergisi, Onu, bir resmini vererek, demokrat Trk gazetecisi diye tantarak yaynlamtr.246 te yandan, 1945 ylnda BBC radyosunda Trkiyeyi eletiren bir dizi programn yaynna balanm ve bu dizinin yayndan kaldrlmasn Trk Hkmeti ngiltereden istemek zorunda kalmtr.247 A. Sovyet Tehdidi ve Trkiyenin Yalnzl Savan sonunda uluslararas ortamn bu son aamas Milli ef smet nn iin srpriz olmamt. Milli ef nny asl dndren, Sovyetler Birlii karsnda Trkiyenin yalnzlyd. Sovyet ordularnn 1944 ylnn ortalarna doru Balkanlara inmesinden byk kaygya kaplm, iki lke arasnda, 1939dan beri soukluunu koruyan ilikileri dzeltmek istemiti. Almanyaya krom gndermeyi durdurmas, Alman sava gemilerinin Boazlardan geiinin yasaklanmas, Alman yanls tutumu yznden Mttefikler tarafndan olduka ok eletiri yneltilmi bulunan Dileri Bakan Numan Menemenciolunun istifa ettirilmesi, Almanya ve Japonya ile ilikilerin kesilmesi, en nemlisi Trk ve Turanc tutuklamalarn amac, hem Bat demokrasilerini hem de Sovyetler Birliini honut etmek,248 her iki tarafn gzne ho grnmek iin atlm zorunlu admlard. Trk Hkmetinin tm bu iyi niyet gsterileri tepkisiz kald, baarya ulaamad. Bunun gerek nedeni, Sovyet ordularnn savataki baarlaryd. 6 Eyll 1944te Bulgaristan igal eden Sovyetler Birliinin bu davrann ngiltere ve ABD ile anlaarak gerekletirdii kanlarnn Trk kamuoyunda yaygnlamas249 Trk Hkmetinin kayglarn daha da artrmaktayd. Tam bu srada Yunanistana asker karmaya balayan ngiltere, Trkiyeyi biraz olsun rahatlatmaktayd. 4-11 ubat 1945 gnlerinde toplanan Yalta Zirvesine gelinceye dek Trk-Sovyet ilikilerinde nemli bir gelime yaanmad. Ama sava sonras kurulacak dnya dzeninin ilkelerini belirlemek amacyla gerekletirilen bu zirvede, tartlan konular ve ortaya kan sonular, Trkiyeyi yakndan ilgilendirmekteydi. Zirve sonunda Byklerin Faist ve Nasyonal Sosyalist parti ve rejimlerin egemenliinden kurtarlm Avrupada demokratik rejimlerin kurulacan ortak bir demele aklam olmalar, sahip olduu Tek Parti Ynetimi ve totaliter rejimleri anmsatan uygulamalar nedeniyle, Trkiyeyi yakndan ilgilendirmekteydi. Trkiyenin Mttefikler nndeki bu olumsuz konumundan yararlanmak isteyen Stalin, zirvenin 10 ubat 1945 gn yaplan yedinci oturumunda, Boazlarn ve Montreux Boazlar Szlemesinin yeniden gzden geirilmesini istiyordu.250 Bylece Sovyetler Birlii, Boazlar zerindeki tarihsel emperyalist emellerini, uluslararas alana tam oluyordu.251 Yine ayn zirvede Stalin, Birlemi Milletlere hangi devletlerin alnacan, hangi devletlerin alnmayacan tartlrken, Trkiye rneini ne srd; Baz lkelerin kazananlardan yana yatrm yaptklarnAlmanyaya kar btn gcyle arpm lkelerin sava srasnda sallantda kalm ve hilekarlk etmi olanlarla yan yana oturmalarnn bunlar kzdracan252 ileri srerek Churchill ve Rooseveltin dikkatini bir kez daha Trkiye zerinde toplam, 25 Nisan 1945 tarihinde San Fransiscoda toplanacak olan Birlemi Milletler Konferansna kurucu ye olarak katlacak devletlerin

1306

en ge 1 Mart 1945 tarihinden nce Mihver devletlerine sava am olmalar koulunun aranmasna karar verilmesinde etken olmutu.253

VII. Trkiyenin Almanya veJaponyaya Sava Amas Yalta Zirvesinin sona ermesinden sonra Trkiyenin yeni ngiltere Bykelisi Sir Maurice Peterson, Dileri Bakan Hasan Sakay ziyaret ederek, ona Yaltada alnan kararlar bildirdi. Buna gre kurulacak olan Birlemi Milletler rgtn oluturmak zere toplanacak olan San Fransisco Konferansna yalnzca Mihvere sava am olan lkelerin davet edilecei konusunda kendisini uyard ve gerekeni yapmasn istedi.254 Bunun zerine Trk Hkmeti, sava sonunda Sovyetler Birlii karsnda yalnz kalmamak, ABD ve ngiltere ile ilikilerini dzeltmek amacyla, demokrat devletlerin bu isteini kabul ederek, ngiliz Bykelisi Petersonun Dileri Bakan Sakay ziyaretinden gn sonra 23 ubat 1945 gn, 1 Ocak 1941 tarihli Birlemi Milletler Beyannamesini imzalamak Almanya ve Japonyaya sava amak iin konuyu TBMMye getirdi.255 Dileri Bakan Hasan Saka, TBMMde ngilterenin Ankara Bykelisi Sir Maurici Peterson ile yapm olduu grme zerine milletvekillerine bilgi verdikten sonra u gerei vurgulad: ngiltere Devleti tarafndan Cumhuriyet Hkmetine yaplan son telkin, imdi memleket ve milletimize Mttefikler davasna kesin yeni bir yardmda bulunmak imkan ve frsatn vermektedir. 256 En son krsye gelen Babakan kr Saraolu, daha birka yl nce kendileri iin Trkln bir kan meselesi257 olduunu haykrd ayn krsden, deien d koullara pek abuk uyum saladn kantlarcasna, bu kez yle seslenmekteydi; nsanlk tarihinin son yllarnda bir takm insanlar tredi. Bunlar bayraklarn stn rk ve hayat sahas gibi samalklarla sslediler. Bununla da kalmadlar, btn hak ve adalet kaidelerini ineyerek kk ve masum milletleri birer birer boyunduruk altna almaya baladlarBu manzara karsnda insanl medeniyeti,hrriyet ve demokrasiyi kurtarmaya alan byk devletler birbiri ardna silaha sarldlarBu gn, bir adm daha atarak insanl, medeniyeti, hrriyeti, istiklali, demokrasiyi kurtarmak ve harp mcrimlerini iddetle cezalandrmak isteyenlerin arasna katlmak istiyoruz.258 Babakan kr Saraolunun bu konumasndan sonra, Ali Rana Tarhan, Kazm zalp, Faik ztrak ve Memduh evket Esendal tarafndan verilen ve Almanya ile Japonyaya sava ama ve Birlemi Milletler Beyannamesine Trkiyenin de katlmas zerine yaplan Hkmet nerisinin kabul iin yaplan ak oylamada karar, hazr bulunan 401 milletvekilinin oyu ile Meclisten gemiti.259 Sovyet ordularnn Berline girmek zereyken alnan bu sava kararnn, Hilmi Uran ve Asm Usun anlarnda belirttiklerine gre, Trk-ngiliz-Fransz ttifak ile bir ilikisi yoktu. Yalnzca Yalta Zirvesi kararlar kapsam iinde mttefiklerin isteklerini yerine getirmek ve Birlemi Milletler Tekilatna girmek isteinin bir sonucuydu.260 Ama bu kararn bir baka sonucu daha olmu; hemen ertesi gn 24 ubat 1945te Trkiye ve ABD dn Verme ve Kiralama Antlamas imzalamlard.261

1307

Trkiyenin, 2 Austos 1944te Almanya ile her trl ekonomik ve siyasi ilikilerini kesmeye ynelik karar tm gazetelerin bamakalelerinde desteklenirken, ngiltere ve ABDnin istei zerine alnan bu son karar da CHPnin nde gelen gazeteci-milletvekilleri, bu kez de demokrasilerden yana bir tutum taknarak, youn bir abann iine girmi bulunuyorlard. 262 Tm bu demokrat devletler yannda yer alma uralarnn tek bir nedeni vard ki o da gittike daha belirgin ve tehlikeli bir durum alan Sovyet tehdidi idi. VIII. Sovyetler Birliinin 1925Tarihli Dostluk ve SaldrmazlkAntlamasna Tek Yanl SonVermesi ok gemeden, 19 Mart 1945te Sovyetler Birlii uzun sreden beri belirtilerini ortaya serdii Trkiye kart siyasetine geri dnd. Ama bu kez admlarn daha da ileri gtrerek, 17 Aralk 1925te Pariste imzalanm olan Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Antlamasnn gnn koullarna uymad ve ciddi deiiklikler gsterdiini belirttikten sonra; 7 Kasm 1935 tarihli protokol gereince, bu antlamaya son vermek istediini bildirdi.263 Sovyetler Birliinin bu tutumu, 1939 ylndan beri Trk dilerine yn verenlerin, yanl admlarnn bir sonucuydu. Trkiye bakmndan bu olayn nemi, Sovyetler Birlii tarafndan son verilen antlamann, bir saldrmazlk antlamas olmasyd. imdi Sovyetler byle bir taahhtten yakasn kurtarp serbest kalyordu.264 Trk Hkmeti Sovyet notasna vermi olduu yantta Sona eren Antlamann bugnk menfaatlerine daha uygun ve ciddi tadilat ihtiva eden dier akit ikamesi hususundaki telkinat kabul eden Cumhuriyet Hkmeti mezkur hkmete, bu maksatla, kendisine yaplacak teklifleri byk bir dikkat ve hayrkahlkla tetkike amade olduunu265 bildirmiti. Grld gibi, Trk Hkmeti, Sovyetlerle 1925 Antlamasnn yerine, iki lkenin karlkl karlarn gzeten yeni bir antlamann yaplacana olan iyi niyetini korumaya almaktayd. Bununla birlikte, Trkiye, tek yanl olarak Sovyetler Birliinin son verdii antlama yerine yenisini yapmaya hazr olduunu her frsatta aka dile getirmesine karn, Sovyet Hkmeti bu istee belirli bir sre yant vermemeyi yelemiti.266 Sovyet Hkmeti bu sessizliini 7 Haziran 1945 gnne dek srdrd. Daha sonra Sovyet Dileri Bakan Molotov, Trkiyenin Moskova Bykelisi Selim Sarperi kabul ederek yeni bir antlama iin baz przl sorunlarn zmlenmesinin gerektiini bildirdi. Selim Sarperin Trk Dileri Bakanlna ekmi olduu telgrafta Sovyet istekleri zetle, 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlamas ile belirlenen Trk-Sovyet snrnda baz dzenlemeler yaplmasn, Kars ve Ardahann Sovyetler Birliine terk edilmesi, Boazlarn iki lke tarafndan ortaklaa savunulabilmesi iin, Boazlarda Sovyetler Birliine kara ve deniz ss verilmesi, Montreux Boazlar Szlemesinin Trkiye ve Sovyetler Birlii arasnda imzalanacak iki yanl bir antlama ile deitirilmesi 267 gibi kabul edilemez konular kapsyordu. Bu isteklerine ek olarak Sovyetler Birlii daha sonra, Trkiyenin siyasi rejimini ne srecek daha demokratik ve halka dayanan bir hkmet kurulmasn da isteyecekti.268 Sovyetler Birlii bu basklarn artrarak srdrmekteydi. Trkiyeyi ngiltere ve ABD gibi demokrat Bat lkelerinin nnde zor durumda brakmak iin, Moskova radyosu srekli olarak

1308

bugnk Trk Hkmetinin demokrasiden uzak faist ilkelerle ynetildiini vurgulamakta; bu rejimin mutlak olarak deimesi gerektiini sylemekteydi.269 Bu arada ngiliz basnnda, Sovyetler Birliinin Trk Boazlarna yaklam biimini doal karlar biimde yazlar ska kendini gstermeye balamt. rnein Reuter ajansnn siyasi yorumlarn yapan Kimche; 23 Mart 1945 gnl yazsnda; Boazlar kontroln tanzim eden artlarn mzakeresine balanmas muhtemeldir. Bunun Balkanlarda Rusyann daha byk roln gz nnde tutacak deiiklikler olmakszn yaplabilmesi phelidir.270 derken, ngiliz i Partisinin yayn organ olan Daily Herald gazetesi de 24 Mart 1945 gnl yazsnda aka; Molotov Trkiye ile 1925 Aralnda imzalanan dostluk ve tarafszlk antlamasna Sovyet Hkmetinin son vermek hususundaki niyetini hakl gstermek zere iyi sebepler ileri srmtr271 diye yazm, Sovyetler Birliine hak verir bir tutum iine girmiti. Feridun Cemal Erkinin aktardna gre; San Fransisco Konferansndan sonra Ankarann emri zerine, Sovyetler Birlii ile ortaya kan yeni durumu grmek zere Londraya urayan Trk Heyeti, ngiliz Dileri Bakan Eden ile grmt. Trk Dileri Bakan Hasan Saka erefine verilen yemekten sonra bir ara Eden; Gryor musunuz? ayet szmz dinleyip, zamannda savaa katlsaydnz imdi bu durumlarla karlamazdk272 diyerek, ngiliz Hkmetinin de olaya bak asn ortaya koymutu. ABD Hkmetinin tutumunun ne olduunu ise Truman anlarnda aka belirtmekteydi. Truman; Karadeniz Boazlarnn; Svey Kanal ve Panama Kanal gibi su yollar btn dnya milletlerine ve gemilerine ak olmaldr273 diyerek ulusal karlarn gzeten, geleneksel Amerikan siyasetini savunurken, Sovyetlerin arazi talepleri ise Trumana gre; Rusya ile Trkiyenin aralarnda halletmeleri gereken bir mesele idi.274 Truman; Nitekim Mareal Stalin de bu husustaki fikrimi benimle paylayordu275 demekle, Trkiyenin topraklarndan baz yerlerin Sovyetler Birliine gemesinin o gnlerde ABDyi ilgilendiren bir konu olmadn da ortaya koyuyordu. Dileri Bakan Hasan Saka, 31 Mart 1945 gn ABD Bykelisi Steinharda Sovyetler Birliinin Trk Boazlar konusundaki eilimlerinden sz etti. Ancak Amerikan d siyasetine yn verenlerin bu gelimelere nem vermemeleri yznden, bekledii destei bulamad. 276 Trkiye, Sovyetler Birlii karsnda yapayalnz kalmt. IX. Uluslararas Yeni SiyasiGelimeler ve Trkiye A. San Franssco KylarndanTrkiyeye Esen Demokrasi Rzgarlar 1945 ylnn Nisan aynda Almanyann her an teslim olmas beklenirken, Mttefikler Atlantik Beyannamesinin yaynlanmasndan beri, zerinde nemle durduklar, totaliter diktatrlklere kar uruna savalan kutsal deerler olarak dile getirdikleri, demokratikleme ve demokrasi ilkelerini, imdi tm dnya uluslarnn siyasi yaplarnda egemen klmak iin, San Fransiscoda Birlemi Milletler Konferansna hazrlanmaktaydlar. Dnya bylesine bir dnm iine girerken Trk

1309

Hkmeti, Mttefiklerin tepkilerine neden olmu uygulamalarn terk etmesine ve Mihver devletlerine sava amasna karlk, bu dnemde Trkiyenin antidemokratik bir yapya sahip olmas yannda, kinci Dnya Savann kmasna neden olan totaliter diktatrlkleri anmsatan baz siyasi kurumlarn hala yayor olmas, kurulmakta olan sava sonras dnya dzeninin ilkeleri ile taban tabana zt bir durum yaratmaktayd. Tm bu olumsuzluklar yetmiyormucasna Trkiyenin uluslararas alanda yalnzlk konumuna bir de Sovyetler Birliinin 19 Mart 1945 gn vermi olduu nota ile somut bir duruma dnen Sovyet tehdidi eklenmiti. Bat demokrasilerinin, Sovyetlerin bu emperyalist klarna kar duyarszlktan te anlayl bir tutum iinde bakmalar karsnda, Trkiyenin kaderini elinde tutan Milli ef smet nn, bu kskatan kurtulmak iin ivedilikle bireyler yapmann zorunluluunu anlamt. D siyasi gelimelerin etkisi ok gemeden i siyasi yapda kendini gstermi ve Tek Parti Ynetiminde kstl da olsa bir takm liberalleme belirtileri grlmeye balamt. Deiik dnya grlerine karn, Tek Parti Ynetimine tutum almalar nedeniyle Vatan, Tan, ve Tasvir-i Efkar gibi gazetelerde, ynetim kart eletiriler yer yer kendini gstermekteydi. Hkmetin basksna karn bu gazetelerin ynetimi eletirme cesaretini kendilerinde bulmalarnn nedeni, savan demokrat cephesinin kazanacann net bir biimde ortaya kmasyd.277 Bir baka nemli liberal gelime Tek Parti Ynetiminde yaanmaktayd. Varlk Vergisinin kaldrlmasnn ardndan, hkmetin ald ekonomik nlemler ve sonular CHP Meclis Grubunda tam drt celse uzun uzun tartlm, yaplan eletirilerin ok sert olmas nedeni ile Babakan Saraolu tarafndan oylamann gizli yaplmas kararlatrlmt. Yaplan gizli oylama sonucunda, Saraolu Hkmetine 251 evet oyu ile gven gsterilirken 57 milletvekili ise ret oyu vermiti. 278 Bu Tek Parti Ynetiminde allmadk bir durumdu. Hem gvensizlik oyunun bu kadar yksek olmas, hem bir oylamann gizli yaplmas, basnn bir kesimi ile birlikte, TBMMde bir muhalefetin domasna Tek Parti Ynetimi tarafndan gz yumuluyor olmasnn bir gstergesiydi.279 Basn zerinde kontroll olsa da gevemeler kendini gsterirken, Tek Parti Ynetiminin tekelinde ve sk denetiminde bulunan Ankara radyosunda da, bu dorultuda yaynlara rastlanr olmutu. Burhan Belge 16 ubat 1944 gn yapm olduu bir konumada; sava sonras kurulacak dnyann demokrasi ilkeleriyle Atatrkn dnya gr ve Kemalizm anlaynn birbirine tpa tp uyan grler olduunu ileri sryordu.280 Milli ef smet nn, bu gelimelerin ardndan 1 Kasm 1944 gn TBMMnin yedinci dnem, ikinci toplantsn aarken; idaremiz btn manasyla halk idaresidir. Bu idare, demokrasi prensiplerini Trkiyenin bnyesine ve hususi artlara gre tekaml ettirmektedir. Trkiye halk idaresinin ameli tedbirlerini bulurken, ilk gnden itibaren taklit idareye dmekten sakndk ve daima saknacaz.281 demiti. Milli ef nn bu konumasyla, Tek Parti Ynetimini aklama ve kurulmakta olan sava sonras dnya dzenine uyum gsterme abalarna girmiti. nnye gre; Trkiyede halka dayanan bir ynetim bulunmakta, bu ynetim lkenin yapsna ve kendine zg koullarna gre demokrasiyi gelitirmekteydi. Ynetim daha ilk gnden balayarak taklit durumuna dmekten saknm ve saknmay srdrmekteydi. nnnn taklit szc ile anlatmak istedii, Faizmi ve Nasyonal Sosyalizmi temel aldn ileri srd Trk ve Turanc hareketti.

1310

Liberalleme giriimlerinin ne kp hz kazanmas, San Fransisco Konferans ncesi byle olmutu. imdi, ABDnin San Fransisco kentinde Birlemi Milletler Anayasas onaylanacakt. Bu metin San Fransiscoda hazrlanm deildi. Daha nce Dumbarton Oaksta olumu bir metin vard. San Fransiscoda onaylanacak olan bu taslakt. 25 Nisan 1945te balayan San Fransisco Konferans 26 Haziran 1945te Birlemi Milletler Antlamasnn imzalanmasyla son buldu. Kabul edilen bu Antlamada yer alan nsan Haklar Bildirgesinin 20 maddesine ve Birlemi Milletler Anayasasna gre; rgte katlabilmek iin demokratik bir rejime sahip olunmas gerektii yolunda hkmler yer almt. Bu nedenle Trkiyenin San Fransisco Konferansna arlmas son anda Churchillin abalaryla olmutu282 Bu koullar altnda bulunan Milli ef smet nnnn hareket alan olduka daralmt. Bu nedenle San Fransisco Konferansn frsat bilerek, ABD ve ngiltereye, yaknda Trkiyede ok partili yaama geilecei gvencesi mesajn gndererek Sovyetler Birlii karsnda, Batnn demokrat devletlerinin desteini kazanmak istiyordu.283 te bu gerek Feridun Cemal Erkinin belirttiine gre;284 Milli ef smet nny San Fransisco Birlemi Milletler Konferans iin ABDye giden Trk Heyeti Bakan285 ve Dileri Bakan Hasan Sakaya Reuter Ajansna bir deme verdirtmiti. Dileri Bakan Saka bu demecinde: Cumhuriyet rejimi siyasi bir messese olmak sfatyla modern demokrasinin yolu zerinde azimle gelimektedir. Anayasamz en ileri demokrat anayasalarla mukayese edilebilir. Ve bakalarn da ok geride brakr. demi ve her demokrat tezahrn harpten sonra Trkiyede gelieceini286 vurgulamt. Ayn konferansta grevli delege olan Ahmet kr Esmer de Trk Heyetinin kald otelde Milli ef smet nnnn buyruu dorultusunda gazetecilere vermi olduu bir demete: Trkiyenin daima mterek gvenlik lehinde bulunmu olduunu ve bu olayn yeni dnya yasasnda takip edecei politikann balca prensibi olmaya devam edeceini,Trklerin Amerikan milletine byk hayranlk duyduklarn ve bu milletin iyi niyeti hakknda byk itimat besledikleri fikrindeyim.287diyerek Amerikan kamuoyunu etkilemek istemiti. Faizm, Nazizm gibi totaliter rejimlere kar dnya kamuoyunda beliren tepkiler, Batl devlet adamlar zerinde bir duyarllk olutururken288 bu devlet adamlar daha nce belirlenmi ortak siyaset dorultusunda vermi olduklar her sylev ve demete demokratik yapya sahip olmayan devletlere kar olduklarn ve bu gibi lkelerde demokrasinin gereklemesi iin gerekli nlemlerin alnacan sk sk aklamak gereini duymaktaydlar. Byklerin etkin bir simas olan ngiltere Babakan Churchill 13 Mays 1945 gn yapm olduu bir radyo konumasnda; Avrupa ktasnda, uurlarnda harbe girilmi iptidai ve erefli prensiplerinin arkada braklmamasn veya zaferimizi takip eden aylar zarfnda unutulmamasn, demokrat dnya hrriyeti ile kurtuluun, bu kelimelere verdiimiz manalardan baka suretle tefsir edilmemesini imdiden salamak mecburiyetindeyiz289 demi ve urunda savalan deerleri bir kez daha ortaya koymutu. Churchillin bu konumasndan alt gn sonra 19 Mays 1945 gn Milli ef smet nn, San Fransisco Konferansndan beri basnda ve halk arasnda yeni bir partinin kurulaca yolundaki sylentilere bir aklk getirmi, ok partili yaama geilecei yolunda ilk ipucunu Genlik ve Spor Bayramndaki bu sylevinde vermiti.290 Milli ef

1311

smet nnnn bu konumas Tek Parti Ynetimi ne dayanan otoriter nitelikli siyasi rejimin artk sona ereceinin nemli gstergelerinden biriydi. Tek Parti Ynetiminin siyasi rejimin liberallemesi ynnde ald bu deiiklik kararnda Sovyet tehdidi ve Amerikal ve ngiliz devlet adamlarnn totaliter kkenli rejimlere kar beliren tepki ve siyasetleri, hi kukusuz nemli rol oynamt. B. Potsdam Konferansnda veSonrasnda Sovyet Tehdidi Trkiyede ok partili yaama geme konusu nce San Fransiscoda Trk Heyetince daha sonra Milli ef smet nnnn 19 Mays sylevinde dile getirilirken; Bykler ABD, ngiltere ve SSCB sava sonu yapacaklar ibirliinin ayrntlarn grmek zere bu kez, 17 Temmuz-2 Austos 1945 tarihleri arasnda Potsdamda bir araya gelmilerdi.291 Bu arada 30 Nisan 1945 gn Hitler intihar etmi, 7 Mays gn Almanya hibir koul ne srmeksizin teslim olmutu. ABDde ise Roosevelt lm, yerine Truman gemi, ngilterede Churchill seimleri kaybettii iin yerini yeni Babakan Clement Atleee terk etmiti. Trkiyenin demokratiklemesi konusunda ataca admlar zerine vermi olduu olumlu demeler ngiliz ve Amerikal devlet adamlarnda olumlu bir etki brakm olmalyd ki; Trkiye zerindeki Sovyet isteklerine kar olduka anlayl bir tutum izleyen ngiltere ve ABD; Potsdam Konferans srasnda; Sovyetler Birliinin Boazlar sorununa yalnz Trkiye ile kendisini ilgilendiren iki yanl bir konu olarak bakan grne ve Boazlarda askeri sler istemesine kar kmaya balamlard. Churchill,292 Montreux Boazlar Szlemesinde baz makul deiiklikler yaplabileceini ama Trkiyeden toprak ve Boazlardan s istemenin bu devleti aka tehdit etmek anlamna geleceini ve bu konuda yaplan basklara kar olduunu sylemiti.293 Trumana gre toprak istekleri Trkiye ve Sovyetler Birliini ilgilendiriyordu. Ama Boazlar sorunu ABDyi ve tm dnya lkelerini ilgilendirmekteydi.294 Truman Sovyetlerin toprak istei dnda, Boazlar konusunda Churchilli desteklemekteydi. Stalin ise; ABD ve ngilterenin Sovyet istekleri karsnda taknm olduklar souk tutuma kar km, derin gr ayrlklar nedeniyle bir anlamaya varmann zor olacan ileri srerek, sorunun ertelenmesini istemek zorunda kalmt. Ancak demokratikleme kavram bu konferansta da daha belirgin bir biimde ne karlm, talyann 1943 ylndan beri demokrasilerle ibirlii iinde olduu gz nnde tutularak, bar hkmlerinin bu lkeye mmkn olduunca yumuak uygulanmasna karar verilip, iktisadi kalknmas iin yardm ngrlrken,295 spanyann sava ncesi ve sonrasndaki tutumu ve Mihver ile yakn ibirlii gz nnde tutularak, Franco rejimi dnya kamuoyunda bir kez daha mahkum edilmektedir.296 Potsdam Konferans bu biimde sona ermiti. Sovyetler Birlii Krmda bulduu serbestlii Berlinde bulamamt.297 Bykler Dileri Bakanlar 11 Eyll 1945 gn Londrada toplanm, fakat Trkiye bu toplantda konu edilmemiti.298 ABD ve ngiltereden tam anlamyla umduu destei bulamayan Sovyetler Birlii sorunu, Batl demokrat devletlerle deil, Trkiye ile, ba baa, kendi bildii yntemlerle, zmekten baka aresi kalmadn grdnden, Londra Dileri Toplantsnda konunun zerine gitmemeyi uygun grmt.299

1312

Potsdam Konferansnda alnan karar dorultusunda, Boazlar sorunu ile ilgili grlerini bildirmek iin ABD 2 Kasm 1945 gn Ankara Bykelilii kanalyla Trkiyeye bir nota verdi.300 ABD bu notada Boazlarn uluslararas bir statye tabi klnmasndan vazgemiti. 301 ngiltere ise; 21 Kasm 1945 gn Boazlar ile ilgili dncesini Trkiyeye bildirmiti. ngiltere Montreux Boazlar Szlemesinin deitirilmesinden yana olmakla birlikte, bunun iki lke arasnda bir konu olmadn, ancak Trkiye ya da Sovyetler Birlii sz konusu deiiklik iin uluslararas bir konferansn toplanmasn isterse, ngilterenin buna katlacan belirtmiti.302 Babakan kr Saraolu 5 Aralk 1945 gn yapm olduu basn toplantsnda, Trk Hkmetinin ABDnin nerilerini temel alan bir uluslararas toplanty kabul ettiini, Montreux Boazlar Szlemesini deitirmek iin toplanacak konferansta ABDnin yer almasnn bir istekten te bir gereksinim olarak ele aldklarn sylemiti.303 Trkiyenin istei; Sovyetler Birliine kar ABDnin desteini kazanmakt. Trk Boazlar ile ilgili olarak, Trkiye ile ABD ve ngiltere arasnda yazl ve szl gr alverileri srerken, Sovyetler Birlii tm bu gelimeleri uzaktan izliyor ve bir yandan da basksnn dozunu artryordu. Sovyet basn ve radyosunda srekli bir kampanya biiminde daha nce balam olan bu bask, yava yava eitli lkelerde bulunan Ermeni Komitelerinin Trkiyeden, toprak konusunda istekleri ve ABD, Fransa, ngiltere gibi demokrat lkelerde ayr birer propaganda merkezleri oluturmasyla glendirilmekteydi.304 Sovyetler Birliinin bu emperyalist istekleri Trkiyede byk tepkilere neden olmaktayd. Milli ef smet nn: Aka syleriz ki, Trk topraklarndan ve haklarndan hi kimseye verecek bir borcumuz yoktur. erefli insanlar olarak leceiz305 demekte tm fke ve kararlln ortaya koymaktayd. Bu durum aylarca srd. Trk basnnda grlen sessizlik de306 zamanla yok oldu.307 Ve tartmal bir hava iinde iki lkenin ilikileri souyarak dmanla dnt. Sovyetler Birliinin Dou Anadoludan toprak ve Boazlardan s isteini renen Trk kamuoyu bundan fazlasyla etkilendi. lkede Sovyet dmanl ile sol dmanl zdeleti. Bu ortam iinde solcu olarak tannm kiilere byk tepki gsterildi. stanbul niversitesi rencileri 4 Aralk 1945 gn yaptklar bir gsteride, solcu olarak tannan Tan, Yeni Dnya ve La Turquie gazeteleri ve sol yaynlar satan Berrak kitapevlerini basarak byk zarar verdiler.308 Bu son olay Trk-Sovyet ilikilerini daha da gerginletirdi. Sovyet Bykelisi Vinogradov gsterilerin Sovyetler Birliine kar dmanca ierik tadn ileri srerek, Trkiyeye bir protesto notas verdi.309 20 Aralk 1945 gn, bir Tiflis gazetesinde iki Grc Profesrn ortak bir mektubu yaynland. Bu mektupta; Giresun kentine dek tm Karadeniz ky eridinin Grcistann eski topraklar olduunu ve geri verilmesini ileri sryorlard. Bu mektup hemen Sovyet radyo ve basnnda yer ald.310 Tek Parti Ynetimi 1945 ylndan 1950 ylna dek arln daha artrarak srdrecek olan Sovyet Tehdidi ile tamamlamaktayd.

1313

X. Uluslararas Siyasi Ortamn Siyasi Yapya Yansmas:Tek Parti Ynetiminin Sonu-ok Partili Dzene Gei A. Toplum ve Siyaset Trkiyenin savan sonlarna doru Batya daha ok yaklamak ve iine dt yalnzlktan kurtulmak amacyla, Batl demokrat devletlerin izledikleri siyasete uygun olarak, nce Mihverle ilikilerini kesip, sonra 23 ubat 1945te sava amas ve Birlemi Milletler Antlamasn imzalamas; Batl demokrat devletler arasnda yer almas iin yetmemiti. nk savan son amacn demokrasiyi dnyaya egemen klmak olarak belirlemi Batl demokrat devletlerin talya ve Almanyann totaliter rejimlerini anmsatan, Tek Parti Ynetimi ile bir dayanma iine girmeyecekleri aka ortadayd. Bu savala birlikte, demokrasilerin, totalitarizme olan stnlnn bu biimde kmas, Mihverle birlikte tek partili otoriter rejimlerin de ortadan kalkmas, Trkiyedeki Tek Parti Ynetiminin de temellerini kknden sarsmt.311 Bu gerein yan sra; sava yllarnda alnan eitli toplumsal, siyasal ve ekonomik nlemler ve savan yaratt sknt, ar vergilerin yknn zellikle halkn yoksul kesimine bindirilmesi, zgrlklerin alabildiine kstlanm olmas ve benzeri nedenlerle, CHPye kar lke apnda oluan tepki ve birikim de en az d etkenler kadar Tek Parti Ynetimi ni derinden kayglandran en nemli sorundu. uras bir gerektir ki, eer Milli ef smet nn ok partili dzene gemek iin gerekli giriimleri balatmam, buna geit vermemi olsayd; Trkiye gerek uluslararas ilikilerde ve gerekse i siyasette bir bunalma, belki de bir ykma srklenecekti.312 Faik Ahmet Barutu anlarnda smet nnnn 1950 seimleri srasnda yakn evresine yapt u aklamay aktarr: baskyla, zorla oluturduumuz otoriteyi ulusun isteiyle kuracaz ya da brakacazBen iktidar brakmaya giden bir yolu tutmakla arkadalarma kar ve belki de tarihe kar sorumlu durumda grlebilirim. Fakat baka trl hareket, rejimi bir ayaklanmayla sona erdirmek olurduDiktatrlk, devrimle yklmaya mahkumdur313 te, lke iinde Tek Parti Ynetimine kar oluan genel honutsuzlukla birlikte, uluslararas siyasi gelimelerin koutunda, Batl demokrat devletlere gvenceler verilerek yaklalm olmas, Milli ef smet nny ister istemez otoriter nitelikli rejimiyle ilgili demokratikleme yolunda admlar atmaya zorlamt.314 B. Toprak Reformu Yasas ve CHP ok partili dzene gemek iin gerekli olan ilk ciddi muhalefet dardan deil, CHPnin kendi iinden kmt. Parti ii muhalefetin ortaya knda iftiye Toprak Datlmas ve ifti Ocaklarnn Kurulmas ile ilgili yasann TBMMde onaylanmas, iyi bir ortam yaratmt. CHP iinde Tek Parti Ynetiminin ekonomik ve halktan kopuk siyasetinden honut olmayanlar, uluslararas siyasi gelimelerin nda bu ortam gerei gibi deerlendireceklerdi. 14 Mays 1945 gn Yasa Tasars TBMMde grlmeye balar balamaz, CHP Meclis Grubu ikiye ayrlmt. CHPnin iinde,

1314

toprak Reformu Yasasna ve Ky Enstitlerine kar olan bir grubun varl, teden beri bilinmekteydi. Ky Enstitleri uygulamaya konulmak istenen toprak Reformunun bir alt program olarak dnlm, ona teknik eleman destei salayacak kurululard.315 Bu nedenle, daha Ky Okullar ve Enstitleri Tekilat Yasas TBMMde oylandnda Adnan Menderes ve baz arkadalar oylamaya katlmamlard. Katlanlar ise iddetle kar kmlar, sz konusu yasay eletirmekten ekinmemilerdi.316 Toprak Reformu Yasa Tasarsna kar olan bu milletvekilleri, tasarya tmden kar kmak yerine, onun ruhunu oluturan iki maddeyi kaldrmak, hi olmazsa yumuatmaya almaktaydlar. 17. maddeye saldranlarn banda Adnan Menderes, 21. maddeyi hedef alanlarn banda ise Refik Koraltan bulunmaktayd.317 Toprak Reformu Yasa Tasars grmeleri Adnan Menderes adnda bir siyasetiyi adeta sahne klar nne karmaktayd.318 Menderes, gerekten Yasa Tasars zerinde en uzun konuma yapan milletvekili unvann kazanrken, zellikle hkmetin son anda tasarda deiiklik yapmasn ok sert biimde eletirmekte, dnyadaki demokratik gelimelere dikkat ekerek, son zamanlarda gz yumulan siyasi tartmalarn, tasarnn Meclise gelmesiyle durduunu, Tek Parti Ynetimi nin knanacak bir durum aldn sylyordu. Adnan Menderes konumasnn bir baka blmnde yer alan ifti Ocaklar iin de; Bu tasar ile kurulmak istenen ocaklar geri bir zihniyete dayanmaktadrBunlar Nasyonal Sosyalist Sistemin Erihhof Kanunundan hemen hemen aynen alnm dnce ve hkmlerdir.319 diyerek, Tasary tm dnyann nefretle and, Tek Parti Ynetiminin Batl demokrat lkelerin tepki ve eletilerinden dolay, kendisini zenle soyutlamaya alt Alman Nasyonal Sosyalizminden alnmakla suluyordu. Tasarya kar muhalif milletvekillerinden Refik Koraltan: Kim ne derse desin bu tasarnn ruhu, Alinin maln Veliye vermektir320 derken, Eskiehir milletvekili Emin Sazak da: Bu tasar ile Trk ruhuna uymayan ocaklar kuruluyor321 diyerek, hkmete kar tavrn aka ortaya koymu bulunuyorlard. Tasar ile ilgili Meclis grmelerinin balamasndan be gn sonra Milli ef smet nnnn 19 Mays sylevi, muhalif milletvekillerini daha da cesaretlendirdi ve eletirilerinin dozunu artrmada nemli bir etken oldu.322 nnnn de istedii buydu. Toprak reformu ile ilgili grmeler daha bitmeden, hkmet, 1945 yl Bte Yasa Tasarsn da TBMMye sunmu bulunuyordu.323 Toprak Reformu Yasasna kar olan CHPli muhalif milletvekilleri, bu kez Bte Yasasn sert bir biimde eletirmeye baladlar. Eletiriler her eyden nce u noktalarda toplanyordu; Bte a dolaysyla artan devlet borlar, lsz emisyon, hayat pahall, dar gelirlilerin ve zellikle memurlarn ac durumu, vurgunculuk, karaborsa, vergi sisteminin verimsizlii ve adaletsizlii324 Eletiriler, zellikle Babakan kr Saraolu tarafndan sert bir biimde yantland. 77 milletvekilinin katlmad toplantda Bte Yasas iin yaplan oylamada 368 kabul oyuna karlk 5 red oyu kmt. Red oyu verenler; Adnan Menderes, Refik Koraltan, Fuat Kprl, Celal Bayar ve Emin Sazakt. Bte oylamasndan sonra, Babakan kr Saraolu Bteye ret oyu verenlere kar son derece sert bir konuma daha yapm ve ardndan Hkmet iin

1315

gven oylamasna geilmiti. Bu kez de 84 milletvekilinin bulunmad toplantda, 359 gvenoyuna kar yedi gvensizlik oyu verilmiti. Bte yasasna red oyu verenlere Hikmet Bayur, en ilginci Recep Peker de eklenmiti.325 Bylece 1945 yl Mays aynda San Fransisco Birlemi Milletler Konferans srerken, Milli efin 19 Mays sylevinin altnda, CHPde muhalefet belirli bir anlam kazanmaktayd. C. Drtl Takrir Uluslararas siyasi gelimelerin lkenin i siyasetine yansmasyla olumu olan ortam deerlendiren CHPnin muhalif milletvekilleri, bu ortamn kendilerine verdii gle, nce partide bir dizi liberal nlemlerin alnmasn ileri srecekler, daha sonra da ne srm olduklar ve olmasn istedikleri gelimelerin iinde yerlerini alacaklard. te Tek Parti Ynetimi karsnda kendi konumlarn belirleyecek olan ilk nemli gelime, Trk siyasi tarihine Drtl Takrir diye gemi olayla balamt. CHP iinde muhalefeti temsil eden drt lider 7 Haziran 1945 gn CHP Meclis Grubu Bakanlna drt imzal bir nerge verdiler.326 Drtl Takriri veren milletvekilleri, bu nergelerinde aka, Trkiyede ok partili bir dzene geilmesini istemekteydiler. Fakat bunu aka syleyememiler, sanki CHP iinde bunu gerekletirilecekmi gibi davranmlard. 327 Drtl Takriri veren milletvekillerine nderlik eden Celal Bayard, ama takrir verme dncesi ilk olarak Fuat Kprl ve Adnan Menderesten gelmi, Celal Bayarn onay alnm, O da Refik Koraltann katlmasn salamt.328 Takrir CHPnin st ynetiminde tepkiyle karlanmt. Takrirciler Partide bu tarzda bir yenilik istemekten daha ok, Partiden ayrlmakla suland. leri srdkleri istekleri ise, bu dncenin bir gerekesi olarak grlyordu.329 CHPnin parti disiplininden olan baz yneticileri Takrircilerin parti iinde ayrlklk yapmalarndan tr susturulmalarndan yanaydlar. Tm bu grlere karn smet nn CHP Genel Kurulunda Takrirci drt milletvekilini ynlendirir bir biimde: Bunu Parti iinde yapmasnlar. ksnlar karmza gesinler tekilatlarn kursunlar ve ayr parti olarak mcadeleye girsinler330 derken CHP Grubunda grlecek Takrire kar alnacak karara da k tutuyordu. Milli ef smet nnnn 19 Mays konumasnda demokrasi yolunda ilerleneceini belirtmi olmasna karn, CHP Grubu Takriri yalnzca imza atan drt milletvekilinin muhalefeti ve geri kalanlarn oybirlii ile geri evirdi.331 D. Muhalif Partilerin Kuruluu Uluslararas siyasal koullarn deimesiyle Tek Parti Ynetimi gerek TBMMde gerek basn zerinde baskc bir yntem yerine daha hogrl bir tutum iine girmesi bir taraftan Trkiyenin ii ve aydnlarna yardmc olurken, ayn zamanda Hkmetin karlamaya hazr olmad yeni beklentiler yaratyordu. i kesiminin ncleri daha yksek cret ve grev hakk isterken, iverenler ise; verilen dnlere kar kyorlard. te yandan krsal kesimde byk toprak sahipleri yasa gerei toprak datmna kar karken bata niversiteliler olmak zere, aydnlar daha ok siyasi ve kltrel serbestlik istiyorlard. Brokratlar ise; ayrcalkl durumlarn kstlayacak her trl nleme ve oluuma

1316

muhalefet ediyorlard.332 Son olarak,Milli ef smet nnnn 19 Mays sylevi, 18 Temmuz 1945 gn Milli Kalknma Partisi adyla yenli bir partinin kurulmasna yol amt. MKP, Cumhuriyet tarihinde TCF ve SCFdan sonra kurulan nc muhalefet partisiydi.333 Tek Parti Ynetimine kar ortaya kan bu muhalefet ortamnda Nuri Demira, MKPyi kurmak iin 7 Temmuz 1945 gn ileri Bakanlna bavurmu,334 Hseyin Avni Ula ve Cevat Rfat Atilhan gibi eski muhaliflerin bulunduu Partinin kuruluuna 18 Temmuz 1945te izin verilmiti. Yeni partinin kuruluu beklenen etkiyi yapmad gibi, adeta yok saylmaktayd. Bunun en nemli nedeni; MKPnin programndan kaynaklanmaktayd. MKP ekonomik liberalizm potas iinde geleneki, slamc, ulusu bir karm olan bir program savunmaktayd. 335 MKP savunduu grler ile, hem CHPnin, hem de kurulmakta olan sava sonras dnya dzeninin temel ilkelerine ters dmekteydi. Kurulan yeni partinin i ve d gler karsnda uyumlu bir muhalefet sergileyemeyecei ortadayd. u halde deien i ve d koullara uygun yeni bir muhalif partinin yaratlmas gerekiyordu.336 Tm bu i ve d siyasi gelimelerin atmosferi iinde, Drtl Takrirciler muhalefetlerinin dozunu iyice artrmlard. Adnan Menderes ve Fuat Kprl sosyalist bir ift olan Sertellerin ynetmi olduu Tan ve Ahmet Emin Yalmann Vatan gazetelerinde Hkmeti eletiren makaleler yazmaya balamlard. Bu durum CHPde sert tepkilere neden olmu, Adnan Menderes ve Fuat Kprl 21 Eyll 1945te partiden ihra edildiler. Bu cezay parti tzn inemek olarak deerlendiren ve Parti ynetimini eletiren Refik Koraltan da ihra edildi. Celal Bayar ise; bu olaylara tepkisini CHPden ve milletvekilliinden istifa ederek gsterdi.337 Bunun ardndan Celal Bayarn yeni bir parti kuraca sylentileri dolamaya karlanmaktayd.338 balad. Bu ise CHP yneticilerince iyi bir davran olarak

4 Aralk gn ankaya kkne yemee davet edilen Celal Bayar Cumhurbakan smet nnye kurulacak partinin ilkeleri konusunda bilgi vermi, son izni bylelikle almt.339 Sonunda 7 Ocak 1946 gn, CHP eski milletvekillerinin nderliinde Demokrat Parti adyla yeni bir siyasi parti daha kuruldu.340 DPnin kuruluu, CHP yanls basn organlarnca sevinle karlanmakta341 ve istenilen nitelikte bir partinin kurulmasndan duyulan ferahlk dile getirilmekteydi. 342 Ne var ki, Trkiyedeki bu havaya bakan 28 Kasm 1945 gnl New York Times gazetesi yeni kurulan partinin Majestelerinin sadk muhalefeti gibi dnldn ileri srmt. Bu durum, Trkiyede DPnin bir muvazaa partisi olduu iddialarnn ortaya atlmasna yol amt.343 XI. 1946 ve 1950 Seimleri Balangc A. CHPnin DemokratiklemesiDeimez Genel Bakanlk veMilli efliin Kaldrlmas smet nn Dneminin Sonu Yeni Bir Dnemin

1317

ABDnin demokratikleme konusunda etkisi hem iktidar hem de muhalefet zerinde aka grlmekteydi. Bunda, savan sonunda ABDnin yldznn parlamas nemli rol oynamt. ABD Bakan Truman 6 Mart 1946 gn New Yorkta vermi olduu bir sylevinde vurgulad gibi sk sk totaliter rejimleri knyor, demokrasiye ve kii hak ve zgrlklerine olan balln dile getiriyor, Birlemi Milletler Anayasasna ve ilkelerinin dnyada uygulanmasn salamak iin elinden gelen gayreti gstereceini aklyordu344 Bu gerek karsnda Milli ef smet nn ngiltere ve ABDnin Trkiyeye kar bir tutum iine girmelerinin ve lkeye ynelmi bulunan Sovyet Tehdidini anlayla karlamalarnn nedenleri arasnda lkenin ynetiminde egemen olan antidemokratik yapnn da olduunu anlam bulunuyordu. Sovyetler Birliinin bu basksndan kurtulmann ve bu tehdide kar koyabilmenin tek yolu ABD ve ngilterenin desteini almakt. Bu destein kazanlmas ise Sava Sonras Dnya Dzeninin gerei olan bir demokratik rejimin lkede uygulamaya konmasna balyd. Basnda bu gerek aka dile getirilmekteydi. 345 Fakat smet nnnn ve CHPnin gazeteci yazarlarnn Tek Parti Ynetimini aklarken, aklamakta en ok glk ektikleri i ve d evrelerde tepki ve eletirilere neden olmu, tm kudretiyle hala ayakta duran Milli ef lik ve CHPnin Deimez Genel Bakanlk kurumlaryd. Adnan Menderes Tek Parti Ynetiminin oluturduu birlii kla birliinene benzetecekti.346 Bu benzetmede gerek pay yok deildi. CHPde demokratikleme bile, smet nnnn etkisi ve sk denetimi altnda yaplmaktayd. Bununla birlikte olaanst toplanlmas dnlen kurultayda baz kkl deiikliklere gidilecei biliniyordu.347 10 Mays 1946 gn toplanan Olaanst Kurultayn348 ilk al konumasn Babakan kr Saraolu yapm, sonra sz alan smet nn, devlet bakannn seimi kazanan siyasi partiden olmasnn doal bulunduunu belirtikten sonra Milli eflikten vazgetiini bildirdi. 349 Gerekten de CHPnin 13-14 Kasm 1947 gnlerinde toplanan Yedinci Kurultaynda Parti Genel Bakannn seimle ibana gelmesi, Genel Bakann Cumhurbakan olmas durumunda Partinin ynetiminin Genel Bakan Vekiline braklmas bir tzk deiiklii ile kabul edildi. Bu Kurultayda ayrca valilerin parti il bakan olmas gibi anti-demokratik uygulamalara son verildi.350 Bunun anlam; lkenin, bundan byle parti-devleti anlay ile zdelemi bir Milli ef ynetiminden kurtulmasyd. B. Demokratikleme SrecindeCHPnin Dier nemli dnleri

D koullarn deimesiyle birlikte, demokratikleme konusunda San Fransiscodan balayarak Hkmetin att admlar smet nnnn 19 Mays konumasnda somutlam, 1 Kasm TBMMnin al konumasyla iyice aklk kazanmt. nn bu konumasnda; demokrasinin gelimesine engel grlen baz yasalarda deiiklie gidilebileceini belirttikten sonra, 1947 yaznda yaplmas gereken seimlerin tek dereceli yaplmasn ve aradaki zamann anti-demokratik yasalarn kaldrlmas iin bir hazrlk dnemi olmasn istediklerini aklamt.351 CHPnin Olaanst Kurultaynda ald kararlar gereince Seim Kanunu Tasarsn 5 Haziran 1945 gn Meclisten geirdi.352 Yeni kabul

1318

edilen bu yasayla Seim Kanunu ile Trkiyede I. Merutiyetten beri uygulanan ve ounluk temeline dayanan iki dereceli seim sistemi353 yerini tek dereceli seim sistemine brakrken, semenlerin adaylarn aracsz seebilmelerini, adaylarn da istedikleri partiden ya da bamsz olarak aday olabilmelerine olanak salamas gibi, demokratik zellikler ierirken, seim sonularnn deerlendirilmesinin ak-oy gizli-tasnif yntemiyle yaplacak olmas; CHPnin hala anti-demokratik zihniyetten kendisini bir trl kurtaramam olmasnn bir gstergesiydi.354 Tek dereceli seim sisteminin kabul edilmesinin ardndan, TBMMnin ayn gnl bileiminde, muhalefetin en ok eletirmi olduu Cemiyetler Kanununda snf temeline dayanan parti kurmaya olanak salayacak biimde deiiklik yapld.355 Cemiyetler Kanunundaki deiiklik sendikalarn kurulmasna da n ayak olmaktayd.356 lkenin siyasi yaps bylece demokratikletirilirken, niversiteler Kanunu Tasars 10 Haziran 1946 gn TBMMde grlmeye balam, niversiteler Kanunu deitirilmi ve bu yasann dzenledii kurum da demokratikletirilmitir.357 Bunun ardndan 13 Haziran 1946 gn, 25 Temmuz 1931 gnl 1881 sayl Matbuat Kanununun 50. maddesi TBMMde deitirilerek gazete ve dergilerin ancak mahkeme karar ile kapatlabilecei kabul edildi.358 Yasalarda bulunan anti-demokratik hkmler teker teker ayklanrken, skynetime de son verildi.359 kinci Dnya Sava nedeniyle ilan edilmi olan skynetimin kaldrlmas iin 22 Aralk 1947 tarihine dek bekletilmi olmas, zerinde nemle durulmas gereken bir baka konudur. Adnan Menderesin 21 Mart 1947 gn dedii gibi; Vatanda, polis tarafndan hi sebep gstermeye hacet kalmakszn gnlerce nezaret altna alnabilirsebyle bir memlekette vatanda hak ve hrriyetleri asla salama balanm saylamazd360 ve demokrasiden u ya da bu zgrlkten sz etmenin bir anlam yoktu. Bu gerek karsnda 4 Temmuz 1934 gnl ve 2559 sayl Polis Vazife ve Salahiyet Kanununun ilgili maddesi 20 ubat 1948 gnl 5188 sayl yasa ile kaldrld. 361 Bylece demokrasi yolunda ar ama kararl bir adm daha atlmt. C. 1946 Seimleri 5 Haziran 1946 gnl ve 4918 sayl yasayla Trkiyede ilk kez 21 Temmuz 1946da yaplan tek dereceli ve ok partili milletvekili seimleri, tad olumsuz zelliklerinden tr Trk demokrasi tarihine Krk alt Seimleri olarak gemitir. nk, ok partili dzene geerken, 1946 ylnn zel bir yeri vardr. Bu dnemde, her trl zveriyi gze alarak ve her trl baskya gs gererek demokrasiyi getirmek iin CHPye kar mcadele veren DPlilere Krk alt Demokratlar bu savam ve enerjiye de Krk alt Ruhu ad verilmitir.362 Kuruluundan hemen sonra ilk ayda halkn sevgisini kazanan ve kuruluunu hzlandran DP, CHP iktidarn korkutmu, seimlerin ne alma isteini kamlamt.

1319

CHP iktidarna bu frsat, DP Genel Bakan Celal Bayarn arptlarak yaynlanm bir demeci vermiti.363 Bu demecin hemen ardndan 25 Nisan 1946 gn, CHP Grubunda alnan bir kararla Belediye Seimlerinin 1946 Eyll ayndan ayn yln Mays ayna alnmas kararlatrld. 364 Ayn amala hazrlanan bir yasa tasars drt gn sonra da TBMMde kabul edildi.365 Belediye seimlerinin ne alnmas genel seimlerin de ne alnacann bir gstergesiydi.366 Seimlerin nceden belirlenen sreleri iinde yaplmayacann ortaya kmasndan sonra, DPnin seimlere katlmayacann kukularnn artmas zerine, CHP ve iktidarnn gstermi olduu tepki ve taknm olduu tutum, Trkiyede ok partili dzene geiin ne denli d etkenlere bal olduunu da ortaya koymaktayd. smet nn, muhalefetin seime katlmamasnn lkeyi yabanc devletler karsnda g durumda brakacan aka belirtme gereini duymaktayd. 367 Ne var ki, smet nnnn ne bu konumas ne de, CHPnin 10 Mays 1946 Olaanst Kurultaynda bir lde muhalefeti tehdide varan konumas,368 DPnin Belediye Seimlerine katlmasn salayamad. Seimler muhalefet olmakszn yapld. Seim Kanununun kabul edilmesinden sonra TBMMnin 10 Haziran 1946 gnl oturumunda Genel Seimlerin 21 Temmuz 1946 gn yaplmas kabul edildi. 369 imdi asl sorun DPnin Belediye Seimlerinde olduu gibi erkene alnan Genel Seimleri de boykot edip etmeyecei idi.370 Bu konuda, CHPnin bask ve saldrlar ylesine ok ynl bir younluk kazanmt ki, Adnan Menderes, bu saldrlara kar CHPnin banda bulunanlarn iktidar elinde tutabilmek iin muhalefeti; Moskova radyosu ile parola birlii yapmak, memleketi ecnebi devletlere kar ktlemek le suladn aklamak zorunda kalmt.371 21 Temmuz 1946 gn ok partili yaamn ilk genel seimleri, seim ncesinin atmosferi aksine genelde olaysz geti.372 Ama ok gemeden sonularn alnmaya balamas, baz yerlerde seim sonularnn bir trl aklanmamas bu sessizliin bozulmasna yol at. Seimlerin zellikle illerde, CHPli devlet grevlilerinin byk basks altnda yapld ortaya kt. 373 Daha sonra DP seimin iptal edilmesini isteyecek, partinin milletvekili seilen yelerinin toptan istifa edecekleri sylentileri etrafa yaylacakt.374 Bu seimlerde DP 465 sandalye iin 273 adaydan 66 milletvekillii, CHP ise 365 sandalye kazanmt.375 Ama ikayetlerin okluu, seimlere hile kartrld yolundaki grleri pekitirirken376 seim sonularna yaplan itirazlar incelemek yoluna gitmeyen iktidara kar duyulan gvensizlik yannda, seim sonular zerine kuku yaratacak yaynlarn stanbul skynetimince yasaklanmas, iktidarn seimleri yenilemek yerine rtbas etmek yoluna gittii biiminde yorumlarn ortaya kmasna neden oldu.377 Bu yasaklama, ilk olarak ayn gn Celal Bayarn seimler zerindeki grlerini aktaran Yeni Sabah ve Gerek gazetelerinin kapanmas ile kendini gsterdi. in ilgin yan ayn haberi stunlarnda yaynlayan iktidar yanls Tanin gazetesinin bu uygulamann dnda tutulmasyd.378 Tm bu gelimeler ve iktidarn uygulamalar seimlere hile kartrldnn bir gstergesiydi. Ancak smet nn bu gerei yl sonra kabul edecek ve yle diyecekti: Demokratik rejime girmeye karar verdiimiz zaman baz zekalar ehemmiyetli lde bu seim mekanizmasna ne lde hile karabilir bunu kefetmeye gayret sarf etmilerdi bu marifetlerin CHPye darbe vurduu gibi btn lkeyi de lekelemitir379

1320

D.

Recep Peker Hkmeti ve12 Temmuz Beyannamesi

A. Yeni Hkmet ve Sava Sonras DnyaDzenine Uygun Yeni Ekonomik Anlay TBMMnin sekizinci dneminin ilk toplants 5 Austos 1946 gn aldnda, seimlerin zerine den glge nedeniyle, yeni Meclisin meruluunun tartlyor olmas, tm yelerin zerinde gergin bir havann domasna yol amt.380 Mecliste ounluu elinde tutan CHP, kendi adayna verdii oylar ile Kazm Karabekir, Mareal Fevzi akmak ve Yusuf Kemal Tengirenk karsnda Meclis Bakanln kazanrken, smet nn de yeniden Cumhurbakan seilmiti. Bunun ardndan nn Recep Pekeri hkmeti kurmakla grevlendirdi.381 Recep Peker gibi, tek partili rejim ve Milli eflik kurumunun gl savunucusu, uzlamaya kar ve iddet kullanmaya eilimli birinin382 byle nemli bir dnemde babakanla getirilmesi anlamlyd.383 Recep Peker Hkmetinin Mecliste programnn okunmasndan ksa bir sre sonra, ekonomik ve siyasi alanlarda bunlar uygulamaya koymas yeni huzursuzluklar yaratmaktayd. CHP iinde Peker Hkmetinin sonunu hazrlayan en nemli olaylardan biri de 7 Eyll Kararlar olarak bilinen ekonomik nlemlerdi.384 Bu kararlarla, TLnin ABD Dolar karsnda deeri %53.6 orannda drlm, 1.30 TLden 2.80 TLye indirilmiti. Bylesine byk oranda devalasyon yapmaktan ama, dnemin uluslararas koullarna ve yeni ekonomik siyasetine uyum salamakt. 385 Bir bakma Hkmet, ithalat snrl tutarak, yurtdna satlmakta olan rnlerin dolar cinsinden fiyatlarn drerek ihracat artrmay hedeflemiti. Ama beklenen gereklemedi. thalat serbest braklm, sava boyunca biriktirilmi dvizler ithalat ve ihracat kalemlerinin denkliine baklmakszn ithalata harcanmt.386 1947 ylnn ubat ve Mart aylar Recep Peker Hkmetinin Sava Sonras Dnya Dzeninin ekonomik siyaseti olan Liberal Bat Kapitalizmine balanma srecinin nemli gnleriydi. Uluslararas Para Fonu (I.M.F) ve Dnya Bankas (I.B.R.D.)na giri, bu aylarda gereklemiti.387 Ne var ki, Peker Hkmetinin uygulad ekonomik siyasetinin sonular yava yava alnmaya balam, ilk gnlerden balayarak, hem toplum yaps zerindeki olumsuz etkisi, hem de lke ekonomisi asndan bir hata olduu grlmt.388 DP Hkmetinin bu ekonomik uygulamalarn iddetle Trk eletirmekteydi. DPye gre dnya piyasalarnda Trk ihra rnlerinin fiyatlarnn drlmesi byk bir hatayd.389 Gerekten parann deerinin drlmesinden sonra, ihracatn artmasyla i piyasada bir daralma grlm, bunun sonucunda ithal rnleri %50 ykselmiti. 390 7 Eyll Kararlarnn baarszlkla sonulanmas, lkede yeni zenginler tretirken, yaam koullarnn arlamas ise, fakir kitleleri DP saflarna doru ynelmelerini salamt.391 B. ok Partili Dzenin Yerlemesindenemli Bir Gelime 12 Temmuz Beyannamesive Peker Hkmetinin Sonu

1321

Muvazaa iddialar arasnda kurulan DP, Peker Hkmetinin yanl ekonomik uygulamalar ve Tek Parti Ynetimine kar yllardan beri kitlelerde oluan ve biriken kin ve honutsuzluklar kendi yararna kullanma becerisini gsterince, iktidar brakmak istemeyen CHP ile aras almaya balamt. DPnin kendisinden beklenilen ruhsatl ve gdml muhalefet partisi olmaktan uzaklamas zerine, iktidar bask uygulamaya balam, 1947 ylnda yaplmas gereken seimler erkene alnarak 1946 ylnda yaplmas salanmt. DPnin baars bylece engellendikten sonra, muhalefete kar sertlik yanls olan ve Tek Parti Dneminde totaliter rejimlere sempatisi olduu bilinen Recep Pekere hkmet kurma grevinin verilmesi, muhalefete kar alnm nlemlerin bir uzants olarak alglanmasna neden olmutu. DP; ktidar yolunun nndeki engelleri kaldrmak iin daha fazla zgrlk isterken, DPnin gelimesinden rken CHP eldeki hak ve zgrlkleri bile fazla bularak snrlamaya balamt. 392 Recep Peker Hkmetinin 7 Eyll Kararlarndan sonra TBMMye sunduu yeni Matbuat Kanunu Tasars iktidarmuhalefet anlamazlna yeni bir boyut daha eklemiti.393 Tasarda yer alan yeni hkmlere gre, gazete ve dergi sahibi olanlarn sui hret zellii tamayaca belirtildii gibi, bir gazete karabilmek iin bu yasal zellikten baka, beyanname verme ykmll getirilmekteydi. Beyanname vermemi gazeteler hakknda en byk mlki amire gazete kapatma yetkisi tannyordu. Tasarda ayrca resmi ahsiyetlerin eref ve haysiyeti hakknda suizan davet edecek yaz yazanlara be yla kadar ar hapis cezas getiriliyordu. Tasar ayn gn CHP yelerinin oylar ile kabul edilmiti.394 Adnan Menderes millet ve devlet menfaatlerine hadim olma gibi tabirlerle hkmete muhalefet etmekte olan gazeteler dize getirilmek istenmektedir395 diyerek, tasary hazrlayan Hkmeti sert bir biimde eletirirken, CHP milletvekili Adnan Advar bile; Gryoruz ki yirmi iki yldr demokrasi alannda hala yerimizde sayyoruz396 demekten kendini alamamt. Recep Peker Hkmeti, muhalefet ile ilgili duygularn basnla ilgili yeni anti-demokratik dzenlemelerle bu biimde dile getirirken, byle bir ortamda toplanan DPnin 7 Ocak 1947 tarihli Birinci Kurultaynda hrriyet ve demokrasi isteklerini gsteren Ana Davalar Raporu kabul edilmiti. ok partili dzene geite nemli bir yeri bulunan bu raporda; Anayasaya aykr antidemokratik yasa hkmlerinin kaldrlmas, yarg bamszl ve gvenliine dayanan yeni bir demokratik seim yasasnn hazrlanmas, parti bakanl ile cumhurbakanlnn birbirinden ayrlmas, Hkmetin ve idare amirlerinin tarafszlnn salanmas zerinde duruluyor, bu isteklerin yerine getirilmemesi durumunda sine-i millete dnlecei, demokrasi kavgasnn milletin barnda srdrlecei belirtiliyordu.397 Cumhuriyet tarihinde ilk kez bir siyasi parti CHPyi egemenliin gerek sahibi olan ulusa ikayet etme cesaretini gstermekteydi. DPnin Kurultayndan sonra, lkede demokratikleme hareketi duraksam, CHP ile DP arasnda beliren siyasi gerginlik ise, son noktaya ulamt.398 stanbul ara seimlerine girmemek konusunda grmek zere DP zmirde bir toplant yapmay kararlatrmt. Toplant 1947 Nisannn ilk haftasnda yaplacakt. Toplantdan birka gn nce Adnan Menderes Ktahyada Hkmete kar hcuma gemi, Babakan da muhalefete kar gizli niyetler beslemekle sulamt. 399 Babakan

1322

Recep Peker ise, 1 Nisan 1947 gn zmir Halkevinde yapt bir konumada, gerek basna ve gerek seime katlmak istemeyen DPye; stiklal Mahkemeleri Kanununun halen meri olduunu400 hatrlatm, iktidar ile muhalefet arasndaki iplerin kopmasna neden olmutu. DPnin zmirde yaplan toplantsnda seimlere katlmama karar alnm ertesi gn yaynlanan bildiride; Seim emniyeti kanunla salanmadka ve idare mekanizmasnn tarafszlna imkan tanmayan zihniyet deimedike seime girmeyi Trk demokrasisine kar ar bir su sayyoruz 401 denilmiti. Bu karar zerine, 6 Nisan 1947de stanbulda yaplan ara seimlere DP katlmam, oy kullanma orannn dk olmas, Trkiyenin d itibarn olduka sarsm402 12 Nisan 1947 gn, Trkiyenin durumunu incelemek zere, Senatr Berkleyin banda olduu bir ABD heyeti Ankaraya gelmiti.403 Bununla birlikte, iktidarn muhalefet zerindeki basksnda gzle grlr bir azalma olmad gibi, Adnan Menderes zmirdeki bir sylevinden dolay kovuturmaya uram, dokunulmazlnn kaldrlmas istenmi, bu sylevi yaynlayan gazeteler de kapatlmt.404 ok partili dzenin belkemii olan iki parti CHP ve DP arasnda geen bu son olaylar, BayarPeker, Peker-Kprl ekimeleri,405 hem rejim iin tehlikeli olmaya balamas, hem de bu ekime iki partinin tabanna yansyarak daha rktc boyutlara ulamas zerine, iki parti arasnda ilk arabuluculuk giriimi, nde gelen iadamlarndan Vehbi Ko ve zeyir Avunduktan gelmesine karlk, bir sonu elde edilememiti. Bir dier giriim de eski Meclis-i Mebusan Bakan Halil Menteten gelmiti. Mentein yaynlanan ak mektubunda bu siyasi gerginlie son vermesi iin Cumhurbakan smet nny greve davet etmiti.406 Bu gelimelerin altnda Cumhurbakan smet nn, Haziran aynn ilk haftasndan balayarak, Hkmet ve DP liderleri ile yapm olduu grmeler sonunda, bu grmelerin ierii niteliinde bir beyannameyi 11 Temmuz akam radyodan okumu; Beyanname basnda bir gn sonra yaynland iin, demokrasi tarihimize 12 Temmuz Beyannamesi olarak gemiti. Bu beyannamede Cumhurbakan nn, partiler st bir bakan rol stlenmekte, Babakan Recep Pekerin ihtilalci bir parti olarak sulad DPyi savunarak arka kmakta; Devlet Reisi olarak kendimi her iki partiye kar msavi derecede vazifeli gryorum 407 demekteydi. Bunun zerine CHP Meclis Grubu toplantsnda Peker Hkmetine gven oyu istendi. Yaplan oylamada ounluun gven tazelemesine karn, 35 olumsuz kar oyun da bulunmas dikkat ekiciydi. Hkmete kar oy veren 35 lml milletvekilinin lideri Nihat Erim grnmekle birlikte, gerekte onun arkasnda Cumhurbakan smet nn bulunmaktayd.408 Bir yandan muhalefetin, dier yandan kendi partisi iindeki milletvekillerinin sert eletirileriyle kar karya kalan Babakan Recep Peker salk nedenleriyle istifa etti. Yeni hkmeti kurmakla Hasan Saka grevlendirildi.409 Recep Peker, deien i ve d koullara ayak uyduramamt. Recep Pekerin savunmu olduu tek partili dzene dnlmesini 12 Temmuz Beyannamesi ile olanaksz klan smet nny byle davranmaya iten hi kukusuz SSCB karsnda ABDnin desteinin gittike belirgin bir duruma gelmi olmasyd.

1323

C. CHPde Liberal Anlayn Arlk Kazanmas: Hasan Saka ve emsettin Gnaltay Hkmetleri Hasan Saka Hkmeti, bir nceki dneme oranla daha liberal ve daha hogrl bir siyaset izlemesi, tm partilere eit davranmas, gerilen ortam biraz yumuatt gibi, kurulmaya allan demokratik dzene de olumlu katks oldu. Buna karlk muhalefet de Hkmetin temel kurumlarna saygl olmaya zen gsterdi. CHP artk liberal bir yola girmi grnyordu. Halkevlerinin parti merkezlerinden ok, partili partisiz tm halkn yararland merkezler olarak ilan edilmesi bunun bir gstergesiydi. smet nn hala CHP Genel Bakan olarak konumunu koruyorduysa da, gerek ynetim parti ile Hkmeti birbirinden ayrma srecine hazrlk olarak bir genel sekretere verildi. Daha nce cumhurbakan ve babakann yakn arkadalarndan oluan CHP Ynetim Kurulu artk yeler arasndan ve yelerce seiliyor, kurul da genel sekreter ile Merkez cra Kurulunu seiyordu. CHP kurultaylarna katlacak delegeler Parti Merkez Sekreterlii yerine, yerel parti rgtlerince seilmeye baland. Parti iinde tek parti ynetimini savunanlar ile liberaller arasnda elikinin srmesine karn kamuoyunda demokratileme nem kazanmaya baladka liberallerin de nemi ve etkisi artt. CHP, tarihinde ilk kez otokrat bir bakan otokrasinin arac olmak yerine, iktidarn koruyabilmek iin kamuoyunun onayn kazanmak zorunluluunu duymaya balad.410 DP zerinden Hkmet basks kalknca, parti iinde de atmalar km, istifalar ve kovulmalar balamt. Parti kurucularnn liderliinde olan ounluk, muhalifleri silmek iin parti disiplinini uygulad ve lke apnda gl bir rgt kurdu. DPden karlanlar, Osman Blkba ve Fevzi akmak nderliinde Millet Partisini kurdular. MP muhafazakar kesimi partisine ekmek iin, devlet kapitalizminin sona erdirilmesini, vergi indirimini, zel teebbs dini ve aileyi vurgulayarak ortaya kt.411 MPnin ortaya k, CHPnin daha liberal bir tavr sergilemesi, DPnin programn yeniden gzden geirme ve daha keskinletirmek zorunda brakt. DP Hkmetten seim mekanizmasnn adli mercilere devredilmesini, ABD yardmlarnn Silahl Kuvvetler yerine halkn yaam dzeyinin ykseltilmesinde kullanlmasn istedi. CHP muhalefetin bu tutumuna 16 Ocak 1949da emsettin Gnaltay Hkmetiyle yant verdi. 23 Ocak 1949da programn okuyan Gnaltay Hkmeti, serbest seimlerin yan sra, muhalefetin istedii eyleri, bu arada ilkokullarda seime bal olarak din dersleri koyacan, zel teebbsn destekleneceini vergi reformlar ve halk kitlelerine yardm iin ekonomik projeler yaplacan vaat etti. Ama DPye kaym bulunan muhafazakar ve fakir halk kitlelerini tekrar CHPye kazandrmakt.412 E. Sovyet Tehdidi KarsndaABDnin Deien Tutumu ve Trkiyeyi Destekleme Siyaseti

1946 yl balarnda iktidar ve muhalefet arasndaki mcadele tm iddeti ile srerken, Trkiye, CHP ve DPnin birlemesine neden olan iki nemli olayla karlamt. nl ABD zrhllar Missori ve Providence in stanbula gelii ve ABD ile dn Verme ve Kiralama Hesaplarnn Tasfiyesi

1324

Kanununun tartlmas5 Nisanda byk bir zenle karlanan Amerikan gemileri, gelilerinden bir ay sonda da hem iktidar hem de muhalefetin cokularna neden olmutu.413 Misouri ve Providence gemileri stanbul limanna vard gn yani 5 Nisan 1946da Bakan Truman, Ordu Gn nedeniyle Chicagoda yapt konumasnda Amerikann Yakn Dou ve Ortadoudaki karlarndan sz etmekteydi.414 Bakan Trumannn bu konumas ve ABD zrhllarnn stanbulu ziyaret etmelerinden kast, Sovyet Tehdidi karsnda deien ABDnin d siyasetini tm dnyaya ve Trkiyeye hissettirmekti. Gerekten de ABDnin 4,5 milyon dolarlk blmnn denmesi durumunda, Trkiyeden alacaklarndan vazgemeyi kararlatrdn sylemesi zerine, Babakan Saraolu bunu byk bir minnetle karlamt.415 Trkiyede ok partili dzen iin gerekli olan demokratik dzenlemelerle iktidar ve muhalefet arasnda bir denge kurulmaya allrken, Sovyetler Birlii 24 Eyll 1946 gnl ikinci notasn vermi, Boazlarn yalnzca Karadeniz devletleri arasnda belirlenecek bir rejimle iletilmesi ve ortaklaa savunulmas konusundaki isteini bir kez daha vurgulamt.416 Sovyetler Birlii, bu kez bu notay yalnzca Trkiyeye gndermi, ABD ve ngiltereye vermemiti. Ama bu iki devletin Sovyet Tehdidi karsndaki nemini ok iyi bilen Trkiye, 24 Eyll notasndan hem ABDyi hem de ngiltereyi haberdar etmiti.417 Sovyetler Birliinin Boazlar sorununu Trkiye ile ba baa zmlemesinin, yalnzca Boazlar Sovyet gemilerine amak deil, ayn zamanda ABD ve ngilterenin donanma ve hava kuvvetlerine kapamas olarak alglayan Batl iki devlet, ilk notalar dorultusundaki notalarn Sovyetler Birliine gndererek Trkiyenin yannda yer almlard.418 Bu iki Batl demokrat lkenin bylesine Sovyetler Birliine kesin tavr almalarnda, hi kukusuz Trkiyenin atm olduu demokratikleme admlar ve ok partili dzene gemesi nemli rol oynamt.419 ABD ve ngilterenin bu tutumundan g alan Trk Hkmeti de Sovyetler Birliine ikinci bir nota vererek Sovyetlerin bu emperyalist isteklerini geri evirmiti.420 Bu arada ngilterenin Ortadouyu savunmak iin yeni bir plan tasarlyor olmas Trkiyeyi rahatlatmt.421 Ancak ABDnin savatan en gl demokrat lke olarak kmas, Sovyet Tehdidi karsnda Trkiyeyi ister istemez ngiltereden daha ok bu okyanus tesi gce yneltmekteydi. ngiliz Hkmeti de 21 ubat 1947 tarihinde ABD Dileri Bakanlna bir memorandum vererek, Trkiye ve Yunanistana savan sona ermesinden beri yaplan ekonomik yardmn 1947 Martndan sonra kesileceini bildirdi.422 ngilterenin ABDye vermi olduu bu memorondum bundan byle onun dnya zellikle Ortadouda ki yerini bu lkeye terketmek zorunda kaldn da ortaya sermekteydi. Bu nedenle ngiliz memorandumunu alan Beyaz Saray Dou Avrupada kurulan Moskovaya bal Kukla Marksist rejimleri, yine bu lkenin kkrtmalar ile karlan Yunanistan i sava ve Trkiyedeki Sovyet Tehdidini gz nnde tutarak, Monroe Doktrinini terk etmenin, zellikle Avrupa sorunlarna el atmann zorunluluuna inanm durumdayd.423 Bu gerekler karsnda Bakan Trumann giriimiyle 12 Mart 1947 gn ABD Kongresine gnderdii ve daha sonra Truman Doktirini olarak anlan mesajnda, 100 milyonu Trkiyeye 300 milyonu Yunanistana olmak zere, toplam 400 milyon

1325

dolar yardm ngrlmekteydi.424 Trkiyeye yardm konusunu ABD Kongresi isteksiz Kashallde olsa onaylad.425 ABD, Sovyetler Birliinin emperyalist yaylmaclna kar Avrupay glendirmek ve kalknmasn salamak iin Marsall Plann ortaya att.426 Bunun zerine Trk Hkmeti dorudan ABD Hkmetine bavurarak; Trkiyenin durumunun siyasi ve stratejik bakmndan ok nemli olduunu ileri srerek, Washingtonun Trkiyeyi bu plann iine almasn istedi. Bunun zerine ABD, Trkiyenin iinde bulunduu i ve d koullar gz nnde tutarak Marshall Plan iine almaya karar vermi ve 4 Temmuz 1948de iki lke arasnda bir ekonomik ibirlii antlamas imzalanmasna karar verdi.427 Marshall Plannn souk sava balatan en nemli neden olmas428 hi kukusuz Sovyet Tehdidi ile kar karya kalm bulunan Trkiyenin az da olsa bir soluk almasn salamt.429 Bununla birlikte, Sovyet Tehdidi tam olarak kalkmam, NATOya girmi olduu 19 ubat 1952 ylna dek srmtr. F. smet nn Dneminin Sonu-1950 Seimleri ve Yeni BirDnemin Balangc Demokratikleme sreci iinde kabul edilmi olan yeni seim yasalar, muhalefeti olduka rahatlatm, Hkmet basksndan kurtulmasn salamt. Bu durumun salam olduu serbestlik iinde tm partiler gnn sorunlarn ele alarak seim kampanyas yapabilmekteydiler. CHP, devletiliin kat kalplarn deitirmeyi, zel sektr canlandrmay, kylye verilen tarm kredilerini artrmay, yabanc sermayeyi tevik etmeyi, Vergi sistemini yeniden gzden geirmeyi, enflasyonu belirli bir dozda tutma sz veriyordu. Ayrca bir Senato kurulmasn ve Anayasadan Kemalizmin alt ilkesini karmay da neriyordu. CHP artk yalnz bir parti olmadnn farknda olarak, halkn isteklerini de gz nnde bulundurmak gerektiinin bilincine ister istemez varm bulunuyordu. DP ise; tm gcyle CHPyi ve eski dnemi eletirmeyi srdryordu. Bunun yannda, devlet tekelinin sona erdirilmesini, zel giriimciliin zendirilmesini, lkenin ekonomik sorunlarnn zm iin denk bir bte yaplmasn ve enflasyonun drlmesini istiyordu. TBMMnin yetkilerini ksmay, daha eitliki bir demokrasi iin, ABD rneinde olduu gibi kuvvetler ayrln lkeye getireceklerini sylyorlard. zel giriimcilik propagandasnda DPnin olduka gerisine den MP de muhafazakar oylar alabilmek iin daha ok dine ve rf adetlere dayal bir seim kampanyasna ynelmekteydi. 430 1950 seimleri, 1946 ylndakilerin aksine daha gven ve dzen iinde geti. CHP Hkmeti muhalefete mdahale etmekten kand. Durum byle olunca, DP ilk kez olarak krsal alanda rgtlenip, Tek Parti Ynetimi uzun yllar boyunca bask altnda kalm, sknt ekmi olan byk kitlelerin desteini kazand. Kyller daha ok toprak, toprak sahipleri, daha az kstlama ve mlkiyete sayg, iiler, yksek cret ve daha geni kapsaml rgtlenme hakk, iverenler, hkmet denetiminden kurtulmak, aydnlar da tm basklardan arnm bir ortam istiyorlard. Tm bu toplum dilimleri aradklarn, DPnin seim programnda bulmaktaydlar. Durum byle olunca, 14 Mays 1950de yaplan seimlerin sonular, DPyi bile artt. Seime katlma orannn yzde 90 olan bu

1326

seimde, DP geerli oylarn yzde 53, 3n alarak 420 milletvekili, CHP oylarn 39,9unu alarak, 63 milletvekillii, MP ise oylarn 3,1ini alarak yalnzca bir milletvekillii kazanabilirken, dokuz bamsz aday Meclise girmeyi baard.431 Bunun anlam; smet nn ve liderliindeki CHP iktidarnn son bulmas, Trkiyede yeni bir dnemin balamas demekti. Sonu Birinci Dnya Savann bitiminden sonra bata talya ve Almanya olmak zere dnyann birok lkesinde totaliter ve otoriter nitelikli rejimler birbiri ardna iktidara gelmitir. Trkiyede ise; CHP tek bana iktidar elinde tutmaktadr. Mustafa Kemal Atatrkn nderliindeki CHP otoriter yapsna karn Maurice Duvargerin deyiiyle; hibir zaman bir tek parti doktrinine dayanmam; tekele resmi nitelik vermemi; onu, snfsz bir toplumun varlyla ya da parlamenter ekimeleri ve liberal demokrasiyi ortadan kaldrma arzusuyla merulatrmaya almamtr. Sahip olduu tekelden dolay daima rahatszlk, hatta utan duymutur. Trk tek partisi, bir sulu vicdanna sahip olmu ve bu noktada, kendilerini taklit edilmesi gerekli modeller olarak gsteren faist ya da komnist kardelerinden ayrlmtr432 CHPnin banisi ve Ebedi efi kabul edilen Mustafa Kemal Atatrkn gznde tek parti sistemi Trkiyenin zel siyasi koullarnn bir sonucu olmu ve ok partili dzen hep ideal olarak kalmtr. Mustafa Kemal Atatrk eitli frsatlarda kendi kurmu olduu CHPnin tekeline son vermeye almtr. Demokrasilerin henz parlamad, Faizmin talyada iktidara geldii bir dnemde 1924 ylnda TCFnin kurulmas Mustafa Kemal Atatrkn hibir engeli ile karlamadan gereklemi, ama bilinen olaylar bu partinin yaamasna izin vermemitir. Yine, dnyann yeni ykselen deerleri olarak faizmin ve nasyonal sosyalizmin rnek alnp, totaliter ve otoriter zellikli rejimler birok lkede rabet grp bir bir iktidara gelirken, hatta 1929 dnya ekonomik bunalmnn da etkisiyle ngiltere ve ABD gibi demokrasilerin beii kabul edilen lkelerde bile devleti ve kstlayc nlemlere dnlmken, Mustafa Kemal Atatrk 1930 ylnda SCFyi kurdurarak bir kez daha ok partili dzene ynelmi ama yine lkenin iinde bulunduu koullar, bu giriimin baarszlkla sonulanmasna neden olmutur. Bu koullar iinde bir Parti devletine dnm Trk siyasi sistemi, smet nn ile yeni bir dneme girmitir. Daha nce Mahmut Celal Bayara babakanl terk etmek zorunda kalan smet nn, yldz snm bir biimde kesinde beklerken, Mustafa Kemal Atatrkn lmnden sonra Cumhurbakan ve CHPnin Genel Bakan olmu ve ok gemeden kendini Milli ef ve CHPnin Deimez Genel Bakan ilan ettirmitir. Bu anlay Mustafa Kemal Atatrkn lmnden sonra b yk deiikliklere urayarak lkeyi belli bir aamaya getirmi, kii hak ve zgrlkleri, savan da etkisiyle tamamyla devletin kontrolne alnmtr. Bu gelime, lkenin siyasi yapsn, daha belirgin bir biimde Mussolini talyas ve Hitler Almanyas gibi totaliter devletlerle zdeletirirken, Milli eflik unvann kendine yaktrm bulunan smet nny de bu totaliter rejimlerin liderlerini artrr bir duruma getirmitir.

1327

smet nnnn iktidara gelmi olduu dnem, birka ay dnda kinci Dnya Sava yllar ile ayn dneme rastlamaktadr. Bu nedenle de smet nnnn izlemi olduu i ve d siyaset, bu savan aktr devletlerinin sava iindeki konumlar ile yakndan ilgili olmutur. smet nnnn bu sava boyunca eliki ve zig-zaglarla dolu d siyaseti her ne kadar lkeyi sava dnda tutmay baarabilmise de, savan sonunda Bykler zerinde olumsuz bir iz brakm olduu bir gerektir. Ancak, smet nnnn Trkiyeye sulamalar yneltilmesine neden olan bir baka uygulamas daha vardr; Varlk Vergisi ! Bu verginin rk niteliinin ortaya kmas da Trkiyeyi demokrat lkeler karsnda g durumda brakan bir baka gelimedir. kinci Dnya Savann ayn zamanda rkla kar da yrtlm olmas nedeniyle, Trkiyeye bu uygulamasyla birlikte demokratik olmayan siyasi yaps ve bu savaa neden olmu totaliter diktatrlkleri anmsatan baz siyasi kurumlar da bir baka anlam kazanmaktadr. imdi, Trkiyenin aka ortada duran bu siyasi yapsn, kinci Dnya Sava boyunca izlemi olduu ve daha ok Almanyann iine yaram ve bu nedenle tepkilere yol am d siyasetini birlikte deerlendirecek olursak, kii zgrlklerinin ve demokrasinin gerekletirilmesini savan son amac durumuna getiren Bykler karsnda Trkiyenin hi de iyi bir konumda olmad kendiliinden ortaya kmaktadr. u halde eer Trkiye Bat dnyas iinde yer almay istiyorsa, her eyden nce salt bu konumu nedeniyle daha demokratik bir ynetim tarzn benimsemek zorundayd. Bu zorunluluk uluslararas ilikilerin alm olduu yeni niteliin Trkiyeyi de etkilemesinden baka bir ey deildi. Ne var ki, bu etki yalnz Trkiyenin bu konumundan kaynaklanmakla kalmam, buna bir de Sovyet tehdidi eklenmitir. Sovyetler Birliinin 1925 tarihli Trk-Sovyet Tarafszlk ve Saldrmazlk Antlamasn 19 Mart 1945 gn tek yanl olarak feshedip, ayn gnl bir nota ile Boazlardan s ve Dou Anadoludan toprak istemesi zerine, daha nce ortaya koyduumuz nedenlerden dolay ngiltere ve ABDnin duyarszlktan da te Sovyetlere dnk bir anlay iine girmesi, Milli ef smet nny yeni nlemler almaya itmitir. Milli ef smet nn, hem Batl demokrat devletleri, hem Sovyetler Birliini tatmin edip yattrmak, hem de kendi ynetimini aklamak istemitir. Batnn Totaliter zihniyetin uzants olarak grd; d Trklerle ilgilendii iin de Sovyetlerin tepkisini toplam Trk ve Turanc kesim bu nedenle haksz ve grltl bir biimde susturulmutur. Tm bu olumsuz koullarn yan sra Trkiyenin bir Sovyet saldrs karsnda yetersiz kalaca aka ortadadr. Bu durumda zm yolu olarak ABD ve ngiltere bata olmak zere Bat dnyasnn Trkiyenin yannda yer almas gerekmektedir. Ne var ki, belirtmi olduumuz nedenlerden dolay bu demokrat lkelerin kamuoylar Trkiyeye hi de iyi bir gzle bakmamaktaydlar. Bu nedenle Bat kamuoyunun kazanlabilmesi iin, Trkiyenin siyasi yapsnn bir an nce demokratik bir grnm kazanmas gerekmekteydi. te smet nnnn bir yandan antidemokratik ierikli yasalar deitirip, bir yandan Milli eflik ve Deimez Genel Bakanlk gibi, artk srtna yk haline gelmi kurumlar zerinden silkip atarken, te yandan CHPye daha demokratik bir grnm kazandrmaya almas, nce MKPnin ve ardndan DPnin kurulmasna izin vermi olmas, aslnda Batl demokrat devletlere verilen dnlerden baka bir ey

1328

deildi. Ksacas ok partili dzenin yaatlabilmesi, byle bir ortamda gereklemitir, Trkiyede ok partili dzene gei i etkenlerden daha ok, d etkenlere bal olarak zorunlu bir biimde olmutur. Bunun iindir ki; daha sonraki dnemlerde Trkiyede ok partili dzen ve demokrasi lkenin tarihsel, kltrel birikimlerinin ortaya karm olduu koullar iinde olduu lde, hatta belki de zaman zaman, Batnn ne srp kabul ettirdii deer yarglar iinde ele alnp, deerlendirilecektir. 1 27-30. 2 Cumhurbakan Atatrk ile Bavekil smet nn arasnda d siyaset konusunda derin Asm Arar: Son Gnlerinde Atatrk (Dr. Asm Ararn Hatralar); Selek Yyn., st, 1958. S.

gr ayrlklar nemli rol oynamtr. Atatrk d siyasette ne kadar atak bir siyasetten yana ise, nn de o kadar lml ve statkocu bir siyasetten yanayd. rnein Hatay konusunda Atatrk kendi deha ve sezgi gc ile uluslararas siyasal konjonktr ve Fransz-Alman ilikilerini deerlendirerek, Trkiyenin Hatay topraklarna kolayca katabileceine inanmaktayd. nn ise uluslararas grmeler yoluyla uzunca bir sre iinde zmden yanayd. Bu nedenle Atatrk Hkmeti sk sk eletirmitir (Hasan Rza Soyak: Atatrkten Hatralar, C II, Yap Kredi Bankas Yyn., st., 1973, 546654) D siyasa alannda bir dier anlamazlk da, 1937 ylnda imzalanan Nyon Antlamasdr. Bu Antlama srasnda ngilizler korsan gemilere kar yaplacak uluslararas mcadeleye Trkiyenin bir destroyer vererek katlmasn teklif etmiler, Atatrk de nnye karn Tevfik Rt Arasa talimat vererek emrivaki teklifin kabul edilmesini salamtr. Fakat smet nn Trkiyenin bu taahhdn uluslararas siyasal ilikileri bakmndan tehlikeli bulmu, bunu yine bir mektupla emrivaki olarak bozmutur. Bunun sonucunda Atatrk nnnn srmenaj hastal nedeniyle dinlenmesini uygun bulmu, Hkmetten uzaklatrmtr (Asm Us: 1930-1950 Atatrk, nn kinci Dnya Harbi ve Demokrasi Rejimine Giri Devri Hatralar; Vakit Matbaas, st. 1966, 317-318). 3 4 5 6 Cemil Koak: Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945); Yurt Yyn. Ankara, 1986s. 45. Asm Gndz: Hatralarm; Derleyen hsan Ilgar, Kervan Yyn. st., 1973, s. 216-218-226. Nadir Nadi: Perde Aralndan: ada; Yyn., 3. Bask, st. 1979, s. 8. Us, Hatra Notlar, 303.

7 8 9

evket Sreyya Aydemir: kinci Adam; C. II, Remzi Kitapevi, 2. Bask, st., 1968, s. 23. A.g.k., 23. Us, Hatra Notlar, 313. Kar gurubun nnye kar almalarnn baarya ulamasnn

iki nemli nedeni vardr; Birincisi, nn Bavekillikten ayrldktan sonra TBMM, Hkmet, CHP ve devletin brokratik kadrolarnda radikal bir tasfiyeye gidilememesi, dolaysyla nnnn hibir zaman etkinliini yitirmemi olmasdr. Buna bal olarak nnnn kartlarnn belki de etkin bir aday

1329

karamamalarnn temelinde bu gerek yatmaktadr. Dolaysyla iktidar mcadelesi de sertlememi, snk gemitir. Koak, a.g.k., 56) kincisi ve en nemlisi de Cumhurbakan seiminde ordunun smet nnden yana arln koymu olmasdr. (Hikmet Bila: CHP Tarihi 1919-1979; Doruk Matbaaclk, Ankara., 1979. S. 139-140). 10 11 12 Gndz, a.g.k., 223. Bila, a.g.k., 140. Yunus Nadi: Atatrk ve smet nn; Cumhuriyet, 12 Kasm 1938; Yeni Cumhur reisimiz

smet nn; Cumhuriyet, 13 Kasm 1938. 13 Milli ef kavramna, CHP 1938 Olaanst Kurultay ncesindeki yllarda da

rastlamaktayz. Recep Peker 1934-1935 Eitim dneminde Ankara ve stanbul niversitelerinde vermi olduu nklap Dersleriinde bu konuya deinmi ve Bugnk yaayta ulusa stn olmak gerekir. Ulusa stn olmak iin, kafas ve yrei ileyen insanlarn bir byk ve ana inanta birlemi ve beraber olmalar ve yce bir efin etrafnda birlemeleri ve sarlmalar arttr (a.g.k., 64). Kurultaydan sonra bu sfat resmi olarak kullanlmaya balanacak ve Milli ef bir dnemin ad olacaktr (Koak, a.g.k., 67). lgintir ki, siyasiler iinde Milli ef sfatn ilk kullanan Celal Bayar olacaktr. Olaanst Kurultayda nnnn konumasndan sonra sz alm, Milli efin kendisini Bakan vekilliine getirdiini aklamtr (CHP snomal Byk Kurultay nn Zapt, 26. XII. 1938, Recep Ulusolu Basmevi, Ank. 1938, s. 61; Koak, a.g.k., 68). 14 157-158. 15 Nadi, 16; Yetkin, 159; Atilla lhan: Nazmn ki Talihsizlii, Hangi Edebiyat, Anlar ve Aclar; etin Yetkin: Trkiyede Tek Parti Ynetimi (1930-1945); Altn Kitaplar Yyn. Ank., 1983. s.

Bilgi Yyn., Ankara, 1993, s. 64; Ouz nal: Trkiyede Demokrasinin Douu-Tek Parti Ynetiminden ok Partili Rejime Gei Sreci; Milliyet Yyn., st., 1994, s. 92. 16 17 s. VI vd. 18 19 Bkz: CHP Tz (1938); Recep Ulusolu Basmevi, Ank. 1938; ayrca Bila, 141. Adolf Hitlerin Alman ulusuna Ein Volk, Eine Partei, Ein Fhrer olarak sunduu bu Bkz. Cumhuriyet, 26 Birinci kanun 1938. CHP snomal Byk Kulutaynn Zabt, 35-36; lk, CXII. Say: 71, kincikanun 1939,

slogan, Trkedeki ifadesini Milli ef dneminde Tek Millet, Tek Parti, Tek ef olarak bulmutu. 20 kitidara geldiklerinden itibaren propagandaya nem veren Nazi Almanyas 1935 ylnn

banda kalabalk bir Trk basn heyetini bu amala Almanyaya davet etmitir. Trk Basn Heyeti

1330

Bakan Asm Us dnnde Almanyadaki gelimeleri anlatan bir raporu Cumhurbakan Atatrke sunmutur, (Cumhurbakanl Atatrk Arivi; Ar. IV-6, Dosya 54, Fihrist 15). 21 22 23 24 25 26 27 28 grdm: Hayrola stat neden kestin o gzelim byklarn? Sorma, Milli ef yle istedi (Nadi, a.g.k., 178-180). 29 30 A.g.k., 180. Tevfik Rt Arasn Dileri Bakanlndan alnp, yerine kr Saraolunun atanmas, Nadi, a.g.k., 17. A.g.k., 17. A.g.k., 17. Ahmet Kutsi Tecer: Dnden Bugne; lk, Yeni Seri, Say: 3, kinci terin 1941, s. 19. lk, Cumhurreisimiz nn; Yeni Seri, Say: 36, 16 Mart 1943. T. B. M. M. Z. C. D. V. Yllk 1 (TTK Ktphanesi zel Cilt) (27. 1. 1939) . 4 s. 10. Metin Toker: Tek Partiden ok Partiye; Milliyet Yyn., st. 1970 s. 21, 24-26. 1943 yl balarnda idi, birgn Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycele rastladm.

Yznde bir tuhaflk, daha dorusu bir eksiklik vard. Ycelin dikkat edince byklarnn yok olduunu

birok kii iin, yeni bir ynetimin dilerinde kendisiyle alabilecek, uyumlu bir kadroyu i bana getirmesi gibi, doal bir brokrasi hareketinden baka bir anlam ifade etmeyebilir. Bu gre ksmen katlmak mmkndr. Ancak olayn temelinde yatan gerek neden, kiisel anlamazlklar ve brokratik kayglardan daha ok, d siyasa konusunda kkl gr ayrlklardr. T. R. Aras bu konuda anlarnda yle der: Henz gen ve din olduum amda emekliliimi istemeye zorlandm. Byk liderimizin daima nem verdii liyakat ve hizmet kadar el stnde tuttuu vefa amurlara dm ve yerine kurnazlklarn trls gelmiti. Atatrkn lmnden sonraki iki dnemde de itina ile Hkmetten uzak tutuldum. Sebepleri ayn deildir. Sayn smet nn devrinde d politikada gr ayrl ve bu yzden karlkl tavr ve hareketlerimizdeki hrnlk buna balca amil olmutu (Tevfik Rt Aras: Grlerim, kinci Kitap, Yrk Matbaas; st 1968., s2). 31 nnnn uygulam olduu bu d siyasann baarl olduu ve bunun sonucunda

Trkiyenin sava d kald byk bir ounluk tarafndan savunulmaktadr. Ancak, Trkiyenin sava d kalmas, izlemi olduu d siyasann sonularndan yalnzca bir tanesidir.

1331

32

Dileri Bakan Aras, Alman Ekonomi Bakan Funkun ittifak teklifini Bayar ile birlikte

Atatrke gtrdklerinde, O nce her ikisini dinlemi, her iki devlet adamnn da kendisi ile ile ayn grte olduunu anlaynca; . isabetlidirTrkiye tarafsz kalmaldr, bir ittifak iine girmemelidir. demitir. (Cneyt Arcayrek: kinci Dnya Savana Ait Gizli Belgeler; Hrriyet. 7 Kasm 1972) Cumhurbakan Atatrkn Genel Sekreteri Hasan Rza Soyak, Atatrkn kiisel vasiyetini hazrlam olduu ayn gn unlar sylediini aktarmaktadr: Bizim u ana kadar takip ettiimiz ak, drst ve bar politika memlekete ok yararl olmutur. Arkadalar da buna altlar. Gerek ve hayati mecburiyet dnda bu politikamz devam eder gider. (Hasan Rza Soyak: Atatrkten Hatralar, C. II; Yap Kredi Bankas Yaynlar; st. 1973, s. 279. ) Son gnlerinde Atatrkn nemle vurgulad konulardan biri de; Sovyet ilikilerinin 1925 Antlamasnn temelleri zerinden yrtlmesidir. Bunun yannda Trkiyenin ll olmasndan yanadr. (Bkz. smail Soysal: 1925 Trk Sovyet Saldrmazlk Paktna Ek Gizli Kalm Bir Belge: ierinin Mektubu; Trk Tarih Kongresi Ankara, 21-25 Eyll 1981, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt, T. T. K. B. Ankara, 1989, s. 1929 vd.). 33 Yavuz zgldr: Trk Alman likileri (1923-1945); Genel Kurmay Basmevi, Ant., 1993, s.

108; Koak, 110. 34 Sz konusu telgrafn tam metni iin bkz: SSCB Dileri Bakanl: Stalin-Roosevelt ve

Churchillin Gizli Yazmalarnda Trkiye (1941-1943); Trkesi Levent Konyar, Havass, st., 1981. (Belge: S. 88/No 28) s. 10. 35 36 Aras, a.g.k., 198. talyann Habeistana saldrp bu lkeyi igal etmesi zerine, Milletler Cemiyeti

ngilterenin giriimi ile talyaya kar yaptrmlar uygulanmas kararn ald. Trkiye bu karara katld ve uygulad. Bu konuda Trk Dilerinin Ottova Bykeliliine verdii karar iin bkz: (Dileri Bakanl kinci Dnya Sava Arivi, Kutu 38, Dosya 12 Fihrist 1) Bunun zerine ngiltere Trkiyeye bavurarak Akdenizde talyaya uygulanacak yaptrmlar srasnda kabilecek bir atmada ngilterenin yannda olup olamayacan sordu. Trkiyenin buna yant da olumluydu. (A. g. a. Kutu 38, Doya 12, s 1) Bununla birlikte Trkiye talyan tutumundan olduka kayg duymaktayd. Bu nedenle Rodos Konsolosluu ve Aydn Valilii aracl ile talyanlarn On iki Adadaki tm faaliyetlerinden haberdard. Bkz.: Milli Savunma Bakanl Arivi, Sandk 630, Dolap 62, Dosya 6. 37 Ahmet kr Esmer, Oral Sander: kinci Dnya Savanda Trk D Politikas, Olaylarla

Trk D Politikas (1919-1973) C. I, Drdnc Bask, A. . S. B. F. Y. No: 407, Ank. 1977, s. 144. 38 Arnavutluk talya tarafndan igal edildiinde ne srlen gereke bu devletin iine

dm olduu anari ortamdr. Bu gereke talyay ilgilendirmi olduu kadar Balkan Anltantn da yakndan ilgilendirirdi. Trkiyenin yapmas gereken normal i Balkan Konseyini olaanst toplantya arp, bir Balkan birliini bu lkeye gndermekti. Bu Balkan birlii byk olaslkla Yugoslavyadan oluturulabilirdi. Tm Balkanl devletler Yugoslavyann bu hareketini destekler, Arnavutlukta ne

1332

srlen anari ortam ortadan kalknca hem talyanlar, hem Balkanllar birliklerini karlkl geri ekmek zorunda kalrlard. Bu kararl davran ise talyann Yunanistan a saldrmasn da nlerdi. Tevfik Rt Arasn dncesine gre Atatrk sa olsayd, izleyecei siyasann bu olacadr. (Neler Olacakt; Milliyet, 16 Mart 1971) Ayrca takip edilen politikamz bakmndan herhangi bir ittifak dnlmesine acele ihtiyacmz yoktu. Sava Almanya ile Polonya arasnda balayacakt. (Aras, a.g.k., 199. ) kr Kaya da Arasla ayn dncededir. Ona gre: kinci Dnya Savanda Almanlar Balkanlara istemeyerek sokmaya ynelten etken Mussolininin Arnavutluk ve Yunanistana saldrmasdr. Atatrk sa olsayd Mussolini buna cesaret edemezdi. Mussolini Atatrkn Balkan devletlerini derhal toplayp, kar nlem alacan gayet iyi biliyordu (Soyak. II, 529).

39

Trkiyenin ngiliz-Fransz blokuna olan eiliminin gittike artmas zerine, Almanya

Trkiyeyi yeniden kazanma, hi olmazsa bu bloktan uzak tutmak amacyla Trk ordusunda Birinci Dnya Savanda grev yapan bir eski asker olan Franz Von Papen 18 Nisan 1939da Almanyann Ankara Bykelisi olarak Hitlerin emriyle atad (Cumhurbakanl Atatrk Arivi; Ar. IV-6, Dosya 54, Fihrist, 11). Bu Almanyann Trkiyeye verdii nemin bir gstergesidir (Ahmet kr Esmer: Siyasi Tarih (1919-1939); S. B. F. Y., Ankara, 1953, s. 249. ). 40 Ludmila Jivkova: Trk ngiliz likileri 1933-1939; ev. F. Muharrem, F. Erdin, Habora

Kitabevi Yyn. st., 1978. s. 215-217, Von Papen, Ribentropa gnderdii raporlarda, Hitlerin konumalarnda, Trkiyedeki Alman karlarnn ncelikle ekonomik nitelik tadn, ve Almanyann asla toprak savlar olmadn vurgulamasn istiyordu (a.g.k., 215-216). 41 Yugoslavya Dileri Bakan Markovi, Romanyann Belgrad Bykelisine Trkiyenin

bu kararnn ciddi sonular douracan sylemektedir. Bakan Trkiyenin Balkan Anltantnn teki ye devletlerin onayn almadan bu karara vardna dikkat ektikten sonra, bu davrann Almanya tarafndan Balkan Anltantndan kmas iin bask yaplmak zere kullanabileceini belirtmektedir. Ayrca Markovi Romen Bykelisine deklarasyon imzaland taktirde, Yugoslavya Hkmetinin ciddi kararlar alacan syleyerek tehdit etmekten de geri kalmamaktadr. (Jivkova, 223. ) Ayrca Romanyann kinci Dnya Sava bandaki siyasas iin bkz: Gafenco Greoire: Dernieres jours de lEurope; Paris, 1946. 42 Bkz. smail Soysal: Trkiyenin Bat ttifakna Ynelii Belleten, C. XLV/1, Say: 177,

Ocak 1981, T. T. K. B., Ank, 1981 s. 195 vd. 43 Jivkova, 212. SSCBnin nglizlerle antlamasna engel olan Sovyet-Alman ilikilerindeki bir Skoda fabrikalarna verilmi olan Sovyet siparilerinin geleceini sorunca;

gelimedir; 17 Nisan 1939 gn Beline Sovyet Bykelisi Marekolovun Alman Dileri danman Weizsackere Weizsackerin SSCB-ngiltere-Fransa arasndaki grmelerin Sovyetler Birliine askeri malzeme verilmesi iin olumlu bir hava yaratmadn belirtmesi zerine, Sovyet Bykelisinin Almanya ile

1333

ilikilerinin normale dnmesine engel bir neden bulunmadn, bu ilikilerin gittike iyileebileceini sylemesidir. (Nazi-Sovyet Relations; Connecticut, 1976; s. 32; ayrca; Kamuran Grn: Trk Sovyet likileri (1920-1953); T. T. K. B, Ank, 1991, s. 182. ). 44 1936 ylndan balyarak Trk Dilerinin gndeminde en nemli yeri igal eden Hatay

sorunudur. Hatay siyasetinin her aamas hakknda ilgili birimler tarafndan Genel Kurmay Bakanlna bilgi verilmitir. Milli stihbarat Tekilat, Milli Emniyet Hizmetleri Reisi kr Ali gelin Ankarann izlemi olduu siyasetin Hatayn eitli etnik gruplardan oluan Hatay halk zerindeki etkisini aklayan 19 Kasm 1936 tarihli raporu ve onu izleyen dierleri iin bkz.: Genel Kurmay Bakanl, Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Arivi, kinci Dnya Sava Koleksiyonu, Kutu 13, Dosya 13, F ihrist13-252. 45 46 47 48 Esmer, Sander, a.g.k., 145. A.g.s., 145. Nazi-Soviet Relations., 20. A.g.k., 72. Ayrca bkz; Pierre Renouvin et Jean Babtiste Duroselle: Introduction a lHistoire

Des Relations Internationales; 4. Editon, Armand Colin, Paris 1991, s. 440. 49 Rfk Salim Burak: Moskova Grmeleri (26 Eyll 1939-16 Ekim 1939) ve D

Politikamz zerindeki Tesirleri; Gazi niversitesi Basmevi, Ank., 1983, s. 79-80.; Ferudun Cemal Erkin: Trk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi; Ankara Matbaas, Ank., 1968 s. 140. SSCBnin Boazlar ile ilgili olarak ileri srd tezlerin oluumunda Almanya nemli rol oynamtr. Ayn tarihlerde Alman Dileri Bakan Von Ribbentrop, Alman-Rus egemenlik alanlarnn pazarln yapmak iin Moskovadadr. Trkiyenin Boazlar kapal tutmasnda Sovyetler Birliinin byk karlar olduuna inandran Ribbentrop (Esmer, Sander, 148) Trkiyenin Demokrasi cephesine yanamasna engel olamamtr, Ama Trk-Sovyet dostluunun son bulmasnda nemli rol oynamtr. 50 Daha Trk-ngiliz- Fransz ttifak Antlamas grmeleri srerken, buna kout olarak bir

askeri szleme tasla zerinde de allmakta olup, sz konusu szleme de ayn tarihte imzalanmtr. Bkz.: ATESE Arivi, kinci Dnya Sava Koleksiyonu, Kutu 13, Dosya 13, Fihrist 230. 51 Trkiye, ngiltere ve Fransa arasnda Karlkl Yardm Antlamasnn metni iin bkz:

smail Soysal: Tariheleri ve Aklamalaryla Birlikte Trkiyenin Siyasal Antlamalar, C. I (19201945); T. T. K. B. Ankara., 1989, s. 600 vd. Ayrca deerlendirme iin bkz: Ayn yazar: 1939 Trkngiliz-Fransz ttifak; Belleten, C. XLVI, Say: 181-184, T. T. K. B. Ank., 1983. 52 talya Arnavutluku igale yeltendii zaman, nn sessiz kalmayp, Balkan Paktnn

yelerini paktn hkmlerine gre harekete geirmi olsayd, daha ileri gidip Yunanistana saldrma

1334

cesaretini gsteremezdi. Bununla birlikte, Trkiye ngiltereye ynelmeyip, tarafsz bir siyasa izlemi olsayd, Balkanlardaki Trk etkisinden dolay Almanya da blgeye gelmezdi (Soyak, II, 527). 53 Cumhuriyet Trkiyesi ile Nazi Almanyas arasnda ilk ticaret antlamas, 10 Austos 1933

tarihinde Berlinde gereklemitir. Antlamay Trkiye adna ktisat Vekili Mahmut Celal Bayar ile Almanya adna Dileri Mstear Von Bulow tarafndan imzalanmtr. Antlamann gereklemesi ve tartlan konular ve koullar iin bkz: Cumhurbakanl Atatrk Arivi; Ar. IV-6, Dosya 54, Fihrist 156-2. 54 Alman Bykelisi Von Papen, Trkiyenin tarafszln salamak iin tm gcn sarf

etmitir (Bkz. Franz Von Papen: Memoires; Flamarion, Paris, 1953.) 55 T. R. Arasa gre: tarafszla ynelen Trkiye retimini artrd lde tarafsz svein

yapt gibi, savaan taraflara altn karl mal satmas iten bile deildir. Yer alt madenlerinden, krom, bakr her ne karabilirse yine taraflara zgrce satabilecektir (A. g. y., Milliyet, 16 Mart 1971). 56 Bkz: Selim Deringil: Denge Oyunu-kinci Dnya Savanda Trkiyenin D Politikas:

Tarih Vakf Yurt Yyn., st. 1994. 57 Bkz: Edward Weisband: kinci Dnya Savanda nnnn D Politikas; Trkesi, M. Ali

Kayabal, Milliyet Yyn, st., 1974. 58 lhan Ltem: Devletler Hukuku Dersleri; Birinci Kitap, Balkanolu Matbaaclk, Ankara,

1959, s. 182; Gnlbola gre de; tarafszlk iki ya da daha fazla devlet arasnda km bir savata nc taraflarn bu sava dnda kaldklarn bildirme durumudur. Bu durumdaki bir devlete uluslararas hukuk baz haklar tanmakta ve vecibeler yklemektedir. Baka bir deyile tarafszlk uluslararas bir hukuk kurumudur. Bunun yannda svire, Belika ve Lksemburg gibi lke tarihi boyunca daimi tarafszl dier lkelerce tannm devletler vardr. Avrupann byk devletleri svireyi 1815te, Belikay 1831de, Lksenburgu da 1867de srekli tarafszlk durumuna getirmilerdir. Ancak bu devletlerden Belika ve Lksemburgun srekli tarafszlk stats 1914 tarihinde Almanya tarafndan bu devletlerin igal edilmeleri ile son bulmutur. Buna karlk svire srekli tarafszlk statsn gnmze kadar srdrmeyi baarabilmitir (a.g.k., 67-68). 59 smet nn bunun farkndadr. Aradan yllar getikten sonra, Metin Tokerin bu dorultuda

sormu olduu bir soruyu yle yantlayacaktr: Benim dndm tarafszlk politikasnn, bugnk tarafsz gruplarn politikalar ile benzer hibir taraf yok. Ben iki tarafa mttefik olmay ve onlar taahde sokmay tasavvur ediyordum. (smet nn: Televizyona Anlattklarm; Haz. Nazmi Kal, Bilgi, Yyn. Ank., 1993, s. 79. ) Oysa ayn nn, 1 Kasm 1945 gn TBMMide yapm olduu konumada gnn koullarna uygun olarak Trkiyenin konumunu baka trl aklamak gereini duymaktadr: 1939 lkbaharnda ufuklar karard zaman Trkiye kendi benzerleri iinde tek millettir ki, idealin doru istikametini grerek aktan ngiltere ve Fransann yannda mevki almtr. 1940ta Fransa dt ve Britanya harbi balad zaman, ngilterenin kahramanln ven ve onun yannda

1335

bulunduunu syleyen tek millet yine biziz (nn Diyor ki, Nutuk-Hitabe-Beyanatlar-Hasbhaller; Toplayan, metni hazrlayan ve notlar nereden; Prof. Dr. Herbert Meizig, lk Basmevi, st., 1946, s. 217). 60 61 62 63 Erkin, a.g.k., 126. Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi, 124. zgldr, a.g.k., 128. Trk Hkmeti, Trk ordusunun eksikliklerinin belirlenmesi, bunlarn Almanya tarafndan

giderilebilmesi amacyla daha 1937 Kasmnda bir askeri Alman heyetini Trkiyeye davet etmiti (Cumhurbakanl Cumhuriyet Arivi; Ar. IV-6, Dosya 54, Fihrist 144). Trk ordusu zerinede incelemeler yapmak onun eksikliklerini belirlemek zere Trkiyeye gelen Kurmay Albay Von Fretter ve Binba Richard Leppezden oluan heyet stanbul ve Ankarada bulunan birliklerde eitli incelemeler yapmt. (Cumhurbakanl Atatrk Arivi; Ar. IV-6, Dosya 55, Fihrist 135-1. ). 64 Ribbentrop, 7 Maysta Trkiyenin Almanyaya sipari vermi olduu tm malzemenin

gnderilmesi ilemlerinin bu gelime nedeniyle durdurulmasn emretmitir. Hitler, 14 Maysta Trkiye ile yaplm en nemli sat szlemelerinin gereklerinin yerine getirilmesini yasaklamtr (Koak, Trk Alman likileri; 192). Bylece Kieldeki Germenia tersanelerinde tamamlanan Batray denizalts denize indirilmesine karn Trkiyeye teslim edilmemitir. Saldray denizalts daha nce 16 Nisanda stanbula gelmitir. Atlay ve Yldray denizaltlar stanbulda Halite Almanlar tarafndan ya plmaktadr. Bunlarn motorlar da taklmak iin stanbula gelmekte olan gemiden yolda indirilerek, Almanyaya geri gtrlmtr. Bunun dnda 17 adet 15 cmlik Krupp topu 12 adet 12 cmlik Skoda topu, 12 torpido, 60 adet Messerchitd-109 Avc ua, 8 adet Heinkell-111 sava ua gibi, dier yandan 150 milyon mark tutarndaki kredi antlamas da parafe edilmemitir. (Koak, Trkiye de Milli ef Dnemi, 115). 65 66 Koak, Trk Alman likileri, 192. Jivkova, a.g.k., 233. Bu parasal yardmdan nce Genel Kurmay Bakanl Yksek

Mdefaa Meclisi Mart toplantsnda bir askeri szleme tasla hazrlam bulunuyordu. Bu taslaa gre Trk ordusunun insiyatifi dmana kaptrmamak zere hareket etme zorunluluu, Balkanlara bir saldr durumunda Bulgaristann yerinden kprdatmamak zere nlemlerin alnmas, talyaya sava almas durumunda da Mttefiklerin destei ile On ki Adann Sratle Trk ordusu tarafndan igal edilmesi, Mttefiklerce Trk kylarnn korunmas ve dzenli bir deniz nakliyatnn salanmas, tm bunlara iin de Trkiyeye acil ara gere ve para yardmnn yaplmas gibi nlemler ngrlmekteydi. (ATESE Arivi, kinci Dnya Sava Koleksiyonu, Kutu 13, Dosya 13, Fihrist 107).

1336

67

A.g.k., 233-234.; Bu konuda ayrca bkz: Winston S. Churchill: ril Anlatyor; ev. A. E.

Yalman, C. I-IV, Vatan Gazetecilik ve Matbaaclk, st., 1949, C. I s, 186. 68 Churchill, bu konudaki dncelerini yle aklamaktadr: talyann Arnavutluk igalini

iine sindirmi ve talyann yeni makul toprak taleplerini ABD Bakan Roosvelti araya koyup karlamaya hazrdk (a.g.k., III, 147). 69 Bu yle bir mttefiktir ki, kendi gvenlii ve karlar iin tm Balkanlar bile atee

atmaktan ekinmemektedir. Churchill: Trkiye davas mstacel bir vaziyet arzetmitiHitler arka doru sarkmak yolundaki emellerini yerine getirmekten belki imdi ekinecektirBizim ona menfaatimiz, Almanyay btn Balkanlarla ve ark cephesiyle husumet haline drmek yolundadr. Bu itibarla Trkiye ile bir muahede imzalamann byk bir kymeti vardr. (a.g.k., II, 50) derken, ngilterenin yannda Trk ittifaknn deerini de ortaya koymaktayd. 70 71 zgldr, a.g.k., 129. Johannes Glasneck: Trkiye de Faist Alman Propagandas; ev. Arif Gelen, Onur Yyn.,

Ankara (Tarihsiz), s. 122. 72 73 Deringil, a.g.k., 100. Fahir Armaolu: kinci Dnya Harbinde Trkiye; SBF Dergisi, C. XIII, Say: 2, 1958, (Ayr

basm) s. 13. 74 75 Esmer, Sander, Olaylarla, 152. Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi, 129-130. nnnn bu ani deiimine Trk

ekonomisinin iinde bulunduu kmaz neden olmu olmas gerekir. Sanayide yedek para sknts en st dzeye ulamtr. Tarm rnlerini ise, ngiltere Almanya lsnde satn alamad iin retici zor durumdadr. (Glasnect, a.g.k., 124; Koak; Trkiye de Milli ef Dnemi, 130; zgldr, a.g.k., 131). 76 F. Armaolu Trkiyenin 1925 Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Pakt uyarnca, konuyu

Sovyetler Birliine atn Sovyetlerin Trkiyeyi savaa girmemesi konusunda tehdit ettiini yazar, (20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1980); C. I, Bankas Kltr Yyn. Ank. 1991. s. 407). 77 78 Esmer, Sander, Olaylarla, 153. Fransann urad kesin yenilgi Trkiyede ok etkisi yaratm, ngiliz ittifakndan

uzaklamasnda nemli bir etken olmutu. O gne dek, dnyann en gl ordular arasnda kabul edilen Fransz ordusu Maginot hatt nedeniyle nn de bile arpmalarn drt be yl srecei dncesi, yerini aknla brakmtr. (Faik Ahmet Barutu: Siyasi Anlar (1939-1954); Milliyet Yyn., st., 1977, s. 40).

1337

79 80 81

A.g.k., 71. Glasneck, a.g.k., 124. Trkiyenin sava d kalmasn kolaylatran, Trk-ngiliz-Fransz ttifaknn 2 no.lu

protokoldr: Bu protokole gre; Trkiye tarafndan stlenilmi olan ykmllkler, bu lkenin SSCB ile silahl bir uyumazla srklenmesine neden olacak ya da byle bir eyleme zorlamayacaktr. (Soysal, a.g.k., I, 603. ). 82 Feridun Cemal Erkin bu durumu yle aklamaktadr: Molotovun Berlini ziyaretinden

sonra, SSCBnin Mihvere katlmay reddetmesi Alman Politikas aleyhtarlna kar bir bloun kurulmasn salama alannda bir frsat vermiti. Kasm 1940da Macaristan bloa ye olmu ve bunu takiben SSCByi kuatma abasnda stratejik mevkii ok nemli olan Trkiyeyi de ittifaka ithal etmek iin Alman diplomasisi Ankara zerinde gayretlere girimiti. (a.g.k., 171-172). 83 84 Armaolu, 20. Yzyl, 441. Almanya 3 Temmuz 1940da Fransada ele geirilen baz gizli belgeleri aklad. Bu

belgelerde, Fransann Bak petrollerini bombalamak iin, Trkiye ile grt belirtiliyordu. Fransann Ankara Bykelisi Massinglinin Baknn Fransz uaklarnca bombalanmas srasnda, Trk hava sahasn kullanp kullanamayacan kr Saraoluna sormas, Trkiyeyi Sovyetler nnde zor durumda brakmt. (Esmer, Sander, Olaylarla, 154; Glasneck, a.g.k., 124; zgldr, a.g.k., 133). 85 O kadar ki; daha 1940 Temmuzunda Bykeli Von Papen, Trk siyasi evrelerine ve

hkmetine gnderdii raporlarda (zgldr, a.g.k., 134) kr Saraolu ile birlikte Trk Hkmeti iin Bu Hkmet, Trk-ngiliz-Fransz ttifakn imza eden hkmettir, Onunla anlalmaz. Baka hkmet olmal diyebilmekteydi. (Us, Hatra Notlar, 456-457 ). 86 Von Papen 3 Aralkta baz ilkeler zerinde Trk Hkmetiyle anlamay baarmt. Bul

ilkelerden biri, Trkiye Avrupann yeniden biimlenmesinde (zellikle Balkanlar ve Ortadou) aktif rol oynamay dieri de; Trkiye, Almanya ve talyaya kar yaplacak savalara katlmamay kabul ediyordu (Jozeph Ackermann: kinci Dnya Savanda Trk-Alman likileri; Atatrk Konferanslar VI, (1973-1974) TTKB; Ankara., 1977s. 64-65). 87 Kamuran Grn: Dilikiler ve Trk Politikas, (1939dan Gnmze Kadar); SBFY.,

Ankara., 1983, s. 19. 88 Almanyann bu faaliyetleri iin bkz: T. C. Dileri Bakanl: Trkiye D Politikasnda 50

Yl- kinci Dnya Sava Yllar (1939-1946); Aratrma ve Siyaset Planlama Genel Mdrl, Ank., 1973., s 47 vd.

1338

89

Bu grmeler ve Bulgaristana verilen teminat ve ngiliz Dileri Bakan Eden ile birlikte

Britanya mparatorluk Genel Kurmay Bakan Sir John Dillinde katld Babakan Refik Saydam, Dileri Bakan kr Saraolu ve Trk Genel Kurmay Bakan Mareal Fevzi akmakn da hazr bulunduu Ankara toplants ve bu toplantda dile getirilen ngiliz kayglar iin bkz.: ATESE Arivi, kinci Dnya Sava Koleksiyonu, Kutu 13, Dosya 13, Fihrist 108. 90 91 Trk-Bulgar Ortak Demecinin metni iin bkz. Soysal, a.g.k., I, 633 vd. zgldr, a.g.k., 141; Mihver devletlerin Balkanlar kuatmas, bunun yannda SSCBnin

scak denizlere inmek iin bu oluumdan yararlanma ihtimali Trkiyenin Trakya da ve Boazlarda bir takm askeri nlemler almasn gerektirdi. Bu nlemler iin bkz.: ATESE Arivi kinci Dnya Sava Koleksiyonu, Kutu 22, Dosya 22, (Deniz Kuvvetleri Lalahan Arivi, 1940-1941 Yl Tatbikatlar Dosyas). 92 Bu dnem iinde Trkiye, Mttefiklerle yaplan tm grmelerden Almanyaya bilgi

vermektedir. (Glasneck, a.g.k., 261; Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi, 287, 289, 291). 93 Iraktaki Rait Ali Geylani Nazi yanls ayaklanma balattnda, bu harekete yardm etmek

isteyen Almanya Trkiye zerinden asker ve malzeme gndermek istemiti. Trkiyenin yapabilecei tek ey ise Almanyay oyalamakt. ngilizler Gneyden girip ayaklanmay bastrnca sorun kendiliinden ortadan kalkt. Ancak Iraktaki isyann sona ermesinden sonra ise bu kez Haziran ay banda ngiltere ve De Gaulee bal Hr Fransz birlikleri Mihver devletlerinin etkilerini Orta Doudan tmyle silebilmek iin Suriyeyi igale hazrlandlar. Buna karlk olarak Trkiye baz birliklerini Irak ve Suriye snrnda toplad. Ama buna karlk Hatay ve Suriye halk arasnda mevsimlik gereksinimlerin karlkl karlanmasnda ve ulatrma konularnda karlkl yardmlamann yaplmasna izin verilmekteydi. Bkz: ATESE Arivi, kinci Dnya Sava Koleksiyonu; Kutu 17 Dosya17, Fihrist17-15 ve Kutu, 5, Dosya 5, Fihrist 5-193, ve Kutu 5, Dosya 5, Fihrist 5-183. 94 95 96 97 Glasneck, a.g.k., 151. Antlamann metni iin bkz: Soysal, a.g.k., I, 637 vd. TBMMZC, D. VI, c. 19 . 2 (25. 6. 1941) C. I, 69. . kinci Dnya Savann Gizli Belgeleri-Almanya Dileri Bakanl Arivinden

Almanyann Trkiye Politikas 1941-1943; ev. Muammer Sencer, May Yyn. st. 1968 s. 35; Bu kaynakla ilgili olarak u gerein gz nnde tutulmas gerekmektedir: Sovyetler Birlii Boazlar statsnn yeniden gzden geirilmesi konusunda Trkiye zerinde diplomatik baskya balad srada Trk Alman Dostluk ve Saldrmazlk Antlamasnn gizli yazmalarn yaynlamlardr. Trkiyeyi uluslararas siyasada g durumda brakmak iin bu belgelerden yararlanmlardr. Bu belgeler daha sonra Franszcaya oradan da Trkeye evrilmitir. Bu belgelerin gerek olup olmad

1339

konusunda TC. Dileri Bakanl bu dnem ile ilgili arivleri henz aratrmaclara amad iin bir yargya varmamz ne yazk ki mmkn deildir. 98 Bu konu ile ilgili olarak bkz: Ulus, 13 Haziran 1941, 19 Haziran 1941; Cumhuriyet, 19

Haziran 1941).

99

Armaolu, 20. Yzyl, 410.

100 alar Keyder: Trkiyede Devlet ve Snflar; letiim Yyn., st., 1980, s. 93. 101 Armaolu, 20. Yzyl, 410; Sander, a.g.k., 152; Yetkin, a.g.k., 231. 102 Deringil, a.g.k., 146; Bu konuda Bkz F. R. Atay, Ulus, 23 Haziran 1941; Emir Erkilet, Cumhuriyet, 29 Haziran 1941. 103 Trkiyenin Almanyaya daha fazla yaklamamas iin bu lkeye daha anlayl davranlmasn savunan ngilterenin Ankara Bykelisi Mac Murray bile ok kzm, Trkiyeye yeni bir yardmn balamasnn, bu lkenin mttefiklerle aka ve dorudan bir ibirliine girmesi kouluna balanmasn isteyen bir telgraf Washingtona ekmesine neden olmutu. (Bkz. Armaolu, A.g.m., 25). 104 Armaolu, 20. Yzyl, 409. 105 Bu konuda Stalin-Churchill yazmalarna bkz: SSCB, Dileri Bakanl, Belge, (s. 22/No. 11) s. 59. 106 Armaolu, 20. Yzyl., 412. Bunun ardndan zellikle 1942 ylnn bandan balayarak Sovyetler Birlii Trkiye zerinde olduka gizli, sinsi bir siyasete ynelecektir. 1942 ylnda Kuzey rlanda egemenliini tmyle pekitiren Sovyetler Birlii, bu kez de ayn oyunu Trkiyedeki Krt gruplar zerinde oynamaya balad. Bu amala ayn yln iinde 94 Rus kkrtc ajan Trk yetkililer tarafndan yakalanmtr. Bunlardan Kilisten Trkiyeye giri yaparken yakalanan Vladimir Yavorskinin bir KGB ajan olduu, yaplan sorgulamasndan sonra anlalmtr. Yine buna benzer Rus ajanlar lkenin dier yrelerinde de yakalanmtr. ATESE Arivi kinci Dnya Sava Koleksiyonu, Kutu 1, Dosya 1 Fihrist 134, 135, 137, 147, 148, 149, 150, 155, 158, 176. 107 8 Temmuz 1942 gn Babakan Refik Saydam lnce Dileri Bakan kr Saraolu Babakan, Numan Menemenciolu Dileri Bakan oldu. 108 Armaolu, 20. Yzyl, 412; Churchill Trkiyeyi savaa sokabilmek iin mttefiklerin gcnden ve etkisinden yararlanmaya alyordu. Stalinin dnceleri ve Rooseveltin grleri,

1340

Trk-ngiliz ilikilerinde hayli deiiklie uramaktayd. Raymond Cartier: kinci Dnya Sava C. I, II; Yaymlayan Sefa Klolu, Meydan Gazetecilik ve Neriyat, st 1976. II, s 139. 109 A.g.k., 139. 110 Trk Genelkurmay Adana grmelerinin hemen ardndan youn bir alma iine girmieitli uzman komisyonlar kurdurarak Trk ordusunun gereksinim duyduu ara gereleri tespit ettirmi, ayrca eitim iin 34 kiin Msra ngilizlerce eitilmesi konusunda henz grmeler balamadan kararlatrlm bulunuyordu. (ATESE Arivi, kinci Dnya Sava Kolleksiyonu, Kutu 4, Dosya 4, Fihrist 4, 11, 12). 111 Sander, a.g.k., 154; Weisband, a.g.k., 160. 112 Adana grmelerinin uzants olarak Trk-ngiliz askeri heyetler arasnda youn grmeler daha sonraki aylarda da srmtr. 7 Haziran 1943 tarihli bir grme daha yaplm, buna bal olarak Trkiyeye 24 adet lokomotif ve buna bal olarak gnde alt adet frensiz borulu vagon gelecektir. Ayrca yol ve nakil vastas olarak eitli byklkte 500 adet motorlu vasta sevk edilecektir. Bkz.; ATESE Arivi, kinci Dnya Sava Koleksiyonu, Kutu 11, Dosya11, Fihrist 11-205. 113 Weisband, a.g.k., 160. 114 Sander, a.g.k., 154. 115 A.g.k., 155. 116 Armaolu, 20. Yzyl, 412. 117 Armaolu, a.g.k., 413; Sander., a.g.k., 155. 118 Sander, a.g.k., 155. 119 Armaolu, 20 Yzyl, 413. 120 Cartier, a.g.k., II, 142. 121 Papen, a.g.k., 310. 122 Armaolu, 20 Yzyl, 413; Ayrca bkz: Valantin Berajvov: Tahran; Trkesi Ali Ediz, Bilgi Yyn., Ank., 1970, s. 128-144. 123 Armaolu, 20 Yzyl, 413; Sander, a.g.k., 157. 124 Cartier, a.g.k., II, 147; Sander, 157. 125 Cartier, a.g.k., II, 147.

1341

126 Armaolu, 20. Yzyl, 413. 127 Cartier, a.g.k., II, 308. 128 Weisband, a.g.k., 279. 129 Armaolu, 20 Yzyl, 413. 130 SSCB Dileri Bakanl, Belge (s. 238/No. 297) s. 116. 131 nn, sava sonunda, Trkiyeye dnk bir Sovyet tehlikesinin belireceini ok iyi bilmektedir. Bu Onu o denli rahatsz etmekteydi ki, henz hi gerei yokken, Balkanlarda Yunanistanla yeniden bir ibirlii salayabilmek umuduyla 1944 Kasmnda On ki Ada zerinde Trkiyenin hibir hak ve talep iddias olmadn Yunan Hkmetine bildirdi. (Armaolu, 20. Yzyl, 414. ). 132 Weisband, a.g.k., 280. 133 A.g.k., 281. 134 A.g.k., 281. 135 Akam, 13 ubat 1944; Ayn Tarihi: No. 123, ubat 1944, s. 27-29. 136 Ulus, 18 ubat 1944; Ayn Tarihi: No: 123, s 37-38; Cumhuriyet, 29 ubat 1944. 137 Weisband, a.g.k., 279-280. 138 mer Krkolu: Trk-ngiliz likileri (1920lerden 1950lere) Trk- ngiliz likileri 15831984 (400. Yldnm) Babakanlk Basn Yayn Enformasyon Genel Mdrl, Ank., 1985, s 86. 139 Weisband. a.g.k., 170. 140 Erkin, a.g.k., 227. 141 Weisband, a.g.k., 286. 142 Yetkin, a.g.k., 203. 143 Bu konuda daha geni bilgi ve T. C. Dahiliye Vekaletinin ald nlemler iin bkz. lber Ortayl: kinci Dnya Savanda ehirlerde Hayat; T. C. Genel Kurmay Bakanl, Altnc Askeri Tarih Semineri Bildirileri, C. I, GKB. Ank. 1998. s. 422-435; Ayrca Kemal Ar: kinci Dnya Sava Yllarnda Trkiyede Sava Ekonomisi Uygulamalar ve Fiyatlar; T. C. Genel Kurmay Bakanl Altnc Askeri Tarih Semineri Bildirileri, C. I, GKB, Ank, 1998, s. 447-458.

1342

144 1938den 1942 ylna dek piyasada dolaan para miktar, Hkmetin cari harcamalar iin aktan para basmas sonucu, kat artarak, toplumsal temelleri sarsacak biimde bir enflasyona neden olmutur. 1942 ylndan balayarak, Hkmetin kira artlarn snrlamasna karn, stanbul ve Ankara gibi byk kentlerde toptan eya fiyatlar kat artmtr. Ertesi yl ise; yaam koullar daha da zorlam, zellikle gda maddelerindeki art alt katna ulamtr. Bkz: statistik Umum Mdrl, statistik Yll, XV, 1942-1945; Ank, 1946, s. 255-259. 145 Edward C. Clark: Trk Varlk Vergisine Yeniden Bak; Yapt Dergisi, Say: 8, 1986 S. 30. 146 Bu dnemde karaborsa sorunu ve buna kar Hkmetin ald nlemler iin bkz.: Metin Ay: kinci Dnya Sava Balarnda stanbulda htikar Meselesi; T. C. Genel Kurmay Bakanl, Altnc Askeri Tarih Semineri Bildirileri, C. I, GKB, Ank, 1998, s. 234-265. 147 Clark, A. g. m. 30.; Bu olumsuz durum, sava dnemlerinde tm lkelerde kendini gstermektedir. Bu nedenle devletin zaman geirmeksizin, ekonomik koruma nlemlerine ynelmesi ve uygulamas kanlmaz bir biimde ortaya kmaktadr (Bkz: Feridun Ergin: Harp Zamannda Devletin Ekonomiye Mdahalesi; Cumhuriyet Matbaas, st., 1943, s. 39). 148 Faik kte: Varlk Vergisi Facias; Nebiolu Yyn., st. (Tarihsiz) s. 24-26. 149 nceleri ekonomi siyasasnda liberal uygulamalar benimseyen Saraolu Hkmeti daha sonralar Varlk Vergisi Kanun, Toprak Mahsulleri Vergisi Kanun ve el koyma yntemleri gibi nceki Cumhuriyet Hkmetlerince bavurulmayan radikal nlemlere bavurmas ayrca zerinde durulmas gereken nemli bir konudur. (Bkz: Samet Aaolu: Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri; Bir soru Matbaas, st., 1972, s. 8 vd; Mahmut Gololu; Milli ef Dnemi (1934-1945); Kalite Matbaas, Ank., 1974, s. 481 vd.; Kemal Karpat: Trk Demokrasi Tarihi; stanbul Matbaas, st. 1967, s107; Yetkin, A. g. k, 258). 150 Gololu, a.g.k., 175 vd. 151 TBMMZC., D. VI, C. 28, . 4 C. 1, s. 4. 152 Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi, 369. 153 Daha ncede Refik Saydam Hkmetinin kabul etmi olduu Milli Koruma Kanunu da mevcut bte imkanlar ile ordunun ve kentli nfustan beslenme gereksinimini karlamak, d ticaretin dorudan devlet denetiminde yaplmas ve polisiye nlemler ieren fiyat snrlamalar iermekteydi. (Koak, Milli ef Dnemi., Ek XVII. ). 154 TBMMZC., D. VI, C. 28, . 4, C. 1, 3. , s. 26. 155 TBMMZC., D. VI, C. 28, . 4, C. 1, 3. , s. 33-36.

1343

156 Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi, 369.

157 Barutu, a.g.k., 263; kte, a.g.k., 53; Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi, 370. 158 kte, a.g.k., 49. 159 Osmanl Devleti zamannda aznlklar arasndan Yahudilerin bir blm Selanike yerlemi, fakat sonradan Mslmanl kabul ederek Trk adlarn almlard. 160 kte, a.g.k., 48, 72, 73. 161 Ticaret, 14 kinciterin 1942. 162 kte, a.g.k., 77. 163 A.g.k., 59. 164 Rdvan Akar: Varlk Vergisi-Tek Parti Rejiminde Aznlk Kart Politika rnei; Belge Yyn., st., st. 1992, s. 54; Glasneck, a.g.k., 270. 165 Clarck, A. g. m., 32. 166 Cumhuriyet, 8 Aralk 1942. 167 Cumhuriyet, 17 Aralk 1942. 168 Akar, a.g.k., 58. 169 Aznlk vatandalarna ait bu gayrimenkullerin kimler tarafndan satn alnd ayr bir alma konusudur. Byle bir almann Trksiyasal yaamna yeni bir k getirecei kukusuzdur. 170 Akar, a.g.k., 59. 171 A.g.k., 68. 172 A.g.k., 68. 173 Akale alma kampna gnderilen ilk 45 kiilik aznlk mkelleflerinin listesi iin bkz: kte, a.g.k., 152-153. 174 A.g.k., 154. 175 Ahmet Emin Yalman: Yakn Tarihte Grdklerim ve ittiklerim, C. III (1922-1944) C. IV (1945-1970); st., 1970, III, s. 376.

1344

176 Akar, a.g.k., 109. 177 kte, a.g.k., 158- 159. 178 kte, a.g.k., 39; Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi, 371; Sabiha Sertel: Bir Roman Gibi; Ant Yyn. st., 1969, s 270.; Yetkin, a.g.k., 213. 179 Weisband, a.g.k., 290. 180 Akar, a.g.k., 73. 181 Hayvan yine iplerini zyor, Varlk Vergisi; Trk Barbarlnn Yeni Bir rnei, Irk Bir Uygulama: Trkiyede Varlk Vergisi gibi birka yabanc balktan birka rnek Bat Kamuoyuunda bu uygulamaya nasl bakldnn ac bir rneini vermektedir (Bkz. Akar, a.g.k., 72. ). 182 Nadi, a.g.k., 178. 183 Yalman, III, 376. 184 Yakup Kadri Karaosmanolu: Politikada 45 Yl; Bilgi Yyn. Ank., 1968., s. 172. 185 kte, a.g.k., 124-126. 186 Yulu Tekin Kurat: kinci Dnya Savanda Trk Alman Ticaretindeki ktisadi Siyaset; Belleten, CXXV, TTKB, Ank., 1961, s. 96. 187 zgldr, a.g.k., 161; Koak, Trkiyede Milli ef, 307; Weisband, a.g.k., 278-279; Deringil, a.g.k., 159. 188 ABDnin savaa girmeden nceki gnlerde bile Trkiyeye kar tutumu ngiltereden ok katyd. 10 Temmuzda Londraya ektii bir telgrafta ngilterenin Washington Bykelisi Halifax ABD Dileri yetkililerinin Trkiyenin Almanyaya eilimli olduunu gsteren bir katalou kendisine verdiklerini bildiriyordu (Deringil, a.g.k., 159.). 189 A.g.k., 159-160. 190 Fahri Ergin: kinci Dnya Harbi ve Trkiye; Yakn Tarihimiz, C. IV, Say: 52, ubat 1963, s. 394; Yetkin, A. g. k, 233. 191 Erkin, a.g.k., 233; zgldr, a.g.k., 161. 192 Weisband, a.g.k., 324-325. 193 Bkz: T. C. Dileri, 284-316; Ayrca Ltem, II, 179-180.

1345

194 Feridun Cemal Erkin: Dilerinde 34 Yl, Anlar-Yorumlar; C. I, TTKB, Ank, 1980 s. 139. 195 Erkin, Trk Sovyet likileri 236; Koak, Trkiyede Milli ef., 311; Weisband, a.g.k., 328329. 196 T. C. Dileri, 285. 197 Cemil Bilsel, Layter tipi sava gemilerinin Tunada yapld iin, bu gemilerden Trkiyenin sorumlu tutulamayacan yazmaktadr (Sovyet Rusya- Trk Notalar Aydnlnda Trk Boazlar : H. F. M. C. XIV, Say: 1-2, Aktaran Ltem a.g.k., II, 180). 198 Armaolu, 20. Yzyl, 413. 199 Esmer, Sander, Olaylarla, 188-189; Koak, Trkiyede Milli ef, 3304; Weisband, a.g.k., 279-280. 200 Bkz: Ayn Tarihi: No: 123-124, ubat-Mart 1944. 201 Weisband, a.g.k., 286. 202 Erkin, Trk-Sovyet likileri, 227. 203 Esmer, Sander, Olaylarla, 178; Weisband, a.g.k., 287. 204 Weisband, a.g.k., 287. 205 Erkin, Trk-Sovyet likileri, 227. 206 17 Eyll 1943 gn karlan bir ek yasa ile 23. 610 mkellefin toplam 12.266.966 TLlik vergisi silinmitir. in ilgin yan; vergisi silinenlerin byk blm (G) grubu, yani gayrimslimdi (Bkz: kte, a.g.k., 159-196). 207 Bu arada Varlk Vergisinin tasfiyesinin anlalmas zerine ulusal bankalar emlak karl kredi vermeyi durdurmulard. Bkz: Cumhuriyet, 29 Aralk 1943. 208 Varlk Vergisinin Bakayasnn Terkine Dair Kanun iin bkz: Dstur, 3. Forma, C. XXV, Mart 1944, s. 173; Resmi Gazete, Say 5657, Mart 1944. 209 TBMMZC, D. VII, C. 6-7; . 29 (15. 3. 1944) s. 1-45. 210 Maliye Bakan Fuat Aral Varlk Vergisinin kaldrlmas ile ilgili olarak Mecliste yapt konumada Tahsilsiz kalan bakayadan bir ksmnn tahsiline imkan olmad, bir ksmnn mkellefleri ar skntlara ve belki de yoklua drmeden tahsil edilemeyecei anlald iin bu yola gidilmitir. (Ayn oturum).

1346

211 Alman Bykelisi Franz Von Papen de bu durumu kavramt. Varlk Vergisinin kaldrlmasn, Trk Hkmetinin ABDye yanama niyetleri olarak deerlendirmiti. (Weisband, a.g.k., 295). 212 A.g.k., 295-296. 213 Reha Ouz Trkkan: Taputluktan Gurbete: Boazii Yyn. st, 1975. s. 35. 214 Weisband, a.g.k., 302. 215 Atszn ilk mektubu iin bkz: Orhun Dergisi, Say: 15 Mart 1944; Ayrca Mustafa Mftolu: ankayada Kabus (3 Mays 1944); Yamur Yyn., 2. Bask, st. 1977, s. 22-30; Fethi Tevetolu: Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler, 1910-1960; Ayyldz Matbaas, Ank., 1967, s. 607-609. 216 Bu mektupta ad geenlerden Sabahattin Ali, Nihal Atsz kendisine hakaret etmi olduu gerekesi ile mahkemeye vermi dava amtr. 217 Atszn ikinci mektubu iin bkz: Orhun Dergisi, Say16, Nisan 1944. Ayrca Mftolu, a.g.k., 31-44; Tevetolu, a.g.k., 612-617. 218 Bkz. F. R. Atay: Irklk Turanclk; Ulus, 9 Mays 1944; Z. Sertel: Trk Genliine Tarihten Bir bret Levhas; Tan, 10 Mays 1944; A. E. Yalman: Hastalk Taklit Edilemez; Vatan, 10 Mays 1944. 219 Bkz.: Irklk ve Turanclk Tahrikat Yapanlar Hakkndaki Hkmetin Teblii Ayn Tarihi: No: 126, Mays 1944, 21. 220 Tan, Vatan, 19 Mays 1944. 221 nnnn bu konumas iin bkz.: Ayn Tarihi, No: 126, s. 23-29; Ayrca; Kadri Kemal Kop (Derleyen): Milli efin Sylev, Deme ve Mesajlar; Akay Kitapevi, Cumhuriyet Matbaas, st., 1945, s 198-201. 222 15 Kasm 1944 gn bir makale yaynlayan ngiliz Review dergisi de, Trk ve Turanc tutuklamalar Ankarann Moskovann iyi not alma abasna balamaktayd. (Aktaran, Trkkan, a.g.k., 36). 223 Erkin, Trk-Sovyet likileri, 233; Esmer Sander, Olaylarla, 190-191; zgldr, a.g.k., 161; Koak, Trkiyede Milli ef., 307; Us, Hatra Notlar, 597-598; Weisband, a.g.k., 324-325. 224 Dileri Bakan Numan Menemenciolunun bu konumas iin bkz: TBMMZC, D. VII, C. 9, . 1, (20. 4. 1944) s. 98; T. C. Dileri Bakanl, 217-218.

1347

225 Weisband, a.g.k., 330. 226 Erkin, Trk-Sovyet likileri, 240. 227 Ulus, 16 Haziran 1944; F. C. Erkine gre: Bakanlar Kurulunun uygun bir annda nn, Alman gemileri ihtilafn mzakereye koymuKkte Feridun ile beraber Montreuxy inceledik. 24. madde bize sarih bir grev ve yetki veriyor, imdi Genel Kurmaya emir verelim. Alman gemilerini esasl surette aratsndemi, Bakan bu gre iddetle kar gelmi, tartma bym. Bir aralk Bakan Cumhurbakanna ar bir hitapta bulunmu, Saraolu derhal mdahele ederek: Cumhurbakanna bu ekilde sz syleyemezsiniz, sizi derhal istifaya davet ediyorum demi (Dilerinde 34 Yl., 141).

228 Hilmi Uran: Hatralarm; Ayyldz Matbaas, Ank. 1959. s. 418; Weisband, a.g.k., 332-334. 229 Weisband, a.g.k., 333. 230 A.g.k., 335-336. 231 T. C. Dileri Bakanl, 221. 232 S. S. C. B. Dileri Bakanl, Belge (S. 235/No. 294) s. 114-115. 233 Bkz.: Necmettin Sadak: ngiltere le birliimizin Beinci Yldnm Akam, 12 Mays 1944; Asm Us: Trk-ngiliz Mterek Beyannamesinin Beinci Yldnm Vakit, 12 Mays 1944; F. R. Atay: Bir Yldnm Ulus, 12 Mays 1944; Bu evrenin dnda yeralan ve Hkmetin d siyasan eletiren biri daha vardr: Eski Dileri Bakan Tevfik Rt Aras bkz. ki Deil, Bir Tek Cihan Harbi Var Vatan, 7 Ocak 1944; Beklenecek Baka Ders: Mterek Emniyet Vatan, 13 Ocak 1944; Hadiselerin Zaruretinden Doan Bir Teebbs Vatan, 23 Nisan 1944; Trkiyenin Uluslararas Durumu, Vatan, 19 Haziran 1944. 234 Babakan kr Saraolunun konumas ve konu ile ilgili tartmalar iin bkz: TBMMZC., D. VII, C. 13, . 1. Fevkalade nikat (2.8.1944) s. 3-11. Ayrca Ayn Tarihi: No: 129 Austos 1944, s. 60-65. 235 O. Murat Gvenir: kinci Dnya Savanda Trk Basn; Gazeteciler Cemiyeti Yyn., st., 1991, s. 199-200. 236 Bkz.: Claud Alberd Colliard: Droit nternational et Histoire Diplomatique (Documents Choisis); Edition Domat Mont-Chestien, Paris 1950, s. 606-608.

1348

237 Atalantik Beyannamesinin metni iin bkz.: Ayn Tarihi, No: 93 (Austos 1941) s. 150vd.; Colliard, a.g.k., 604-605, Ayrca, Jean Babtiste Duroselle: Histoire Diplomatique de 1919 a Nos Jours; 11. Edition, Dalloz, Paris, 1993, s. 306-307. 238 Birlemi Milletler Demeci iin bkz: lhan Ltem: Devletler Hukuku; Birinci Kitap, Balkanolu Matbaaclk, Ank., S. 150 vd.; Colliard, a.g.k., 605. 239 Dumbaton-Oaks, ABD, ngiltere, SSCB, in delegelerinin hazrlam olduu, sava sonras kurulacak dnya dzenini belirleyecek byk bir projedir. Geni kapsaml hazrlanm bu projede Trkiyeyi yakndan ilgilendiren konular Konferans a Genel Kurmay temsilen katlan Kurm Yz. Hseyin Ataman ve Hav. Kur. Yz. Tekin Arburun tarafndan 40 sayfalk bir rapor eklinde hazrlanm ilgililere sunulmutur. Bkz.: ATESE Arivi, kinci Dnya Sava Koleksiyonu, Kutu 21, Dosya 21 (San Fransisco Raporu) Fihrist 6. 240 Ayn Tarihi, No: 135 (ubat 1945) ayrca 1945in olaylar iin bkz: Pierre Renouvin: Histoire Des Relations Internationales, III, De 1871 a 1945; Hachette, Paris 1994, s. 875-906. 241 Tahran-Yalta Ve Potsdam Konferanslar- Gizli Belgeler; Trkesi Fahri Yazc, Sinan Yyn., st. 1972, s. 127-132; Duroselle, a.g.k., 422. 242 Tahran- Yalta ve Potsdam, s. 173-176. 243 Asm Us, Hatra Notlar., 600. 244 Ayn Tarihi, No: 138 (Mays 1945) s. 396; Ayrca Churchillin konumasnn yorumlar iin bkz.: Nadir Nadi: Churchilli Dinlerken, Cumhuriyet, 15 Mays 1945; Necmeddin Sadak: M. Churchillin Avrupada Hrriyet ve Demokrasi Hakknda Szleri, Akam, 15 Mays 1945; Ekrem Ziya Uaklgil: mtihan Kapsndan, Son Posta, 15 Mays 1945. 245 Ulus, 12 Austos 1945. 246 Yalman, a.g.k., II, 333. 247 Ergin, a.g.m., 395. 248 siyaset alannda Sovyetleri honut etme dzenlemeleri bu kadarla da kalmamt; Alman Bykelisi Von Papene suikast dzenlemekten hkm giymi Pavlov ve Kornilov adl Sovyet Bykeliliinde grevli iki Sovyet yurtta, TBMMde kabul edilen zel bir yasa kartlarak serbest braklmt (Tan, 9 Austos 1944; Vatan, 9 Austos 1944). Alman igali srasnda Nazilerle ibirlii ettii ileri srlen Mihver lkeleri yurttalarna Trkiye snrlarn kapamt. 9 Eyllde Trkiyeye snm bulunan Bulgaristan eski ileri Bakan Garovski 19 Eyll gn bu lkeye geri gnderilmiti. Sovyetlerin istei zerine, sava ve Alman igali srasnda, Alman ordusunda grev alan ve Trkiyeye kaan Sovyet yurtta Trkler de Sovyetler Birliine geri verilmiti. Yine

1349

Romanyaya kap, Trkiyeye gelmek isteyen 20-30 bin Krm Trk Sovyetleri kzdrmamak iin lkeye kabul edilmemiti. (Erkin, Dilerinde 34 Yl, 148-149, Koak, Trkiyede Milli ef, 321. ). 249 Necmettin Sadak: Sovyet Rusyann Bulgaristaa Harp Notas; Akam, 7 Eyll 1944. 250 Armaolu, A. g. m. 39; A. esmer: Yaltada Trkiye, Siyasal limler Mecmuas, Cilt XXIV, Say: 227, Nisan 1954, s. 433-435; Grn, Trk-Sovyet likileri, 272-273. 251 Ne var ki; Trk Boazlarn uluslararas alanda ilk sz konusu eden Churchill dir. 1943de Tahran Konferansnda, Churchill yle demitir; Eer Trkiye savaa girme teklifini kabul etmezse, bunun iin ciddi sonular dourabileceini ve Onun Boazlar zerindeki haklarn etkileyebileceini Trkiyeye hatrlatmaya hazrm. (Berajkov, a.g.k., 134. ). 252 Tahran Yalta ve Potsdam, 128; Weisband, a.g.k., 377. 253 A.g.k., 127-132. 254 T. C. Dileri Bakanl, 244. 255 TBMMZC. D. VII, C. 15, Olaanst Toplant, 1. O. (23. 2. 1945) s. 126-131. 256 Ayn tutunak, s. 126-131; Ayrca Ayn Tarihi, No: 135 ubat 1945, s. 38-39. 257 kr Saraolunun bu konumas iin bkz.; TBMMZC, D. VI, C. 26, . 3 (5. 8. 1942) 77. ; Ayrca Koak, Trkiyede Milli ef, 221. 258 TBMMZC., D. VII. C. 15, Olaanst Toplant, 1. O, (23. 2. 1945). 259 Ayn Tarihi, No: 135, s. 32. 260 Uran, a.g.k., 423; Us, Hatra Notlar, 631. 261 Ancak, TBMM bu antlamay 20.5.1946 gn onaylamtr. (Faroz ve Bedia Turgay Ahmad; Trkiye de ok Partili Politikanin Aklamal Kronolojisi 1945-1971; Bilgi Yyn., Ank., 1976, s. 13). 262 Basnn son karar karsndaki tutumu iin bkz.: H. C. Yaln; Trk Amerikan Dostluu, Tanin, 7 Ocak 1945; Necmettin Sadak: Trkiyenin Verdii Kararn Tam Manas, Akam, 26 ubat 1945; H. C. Yaln: Trkiyenin Karar Karsnda Tanin, 26 ubat 1945; F. R. Atay: Beklediimiz Mkafat, Ulus, 5 Mart 1945. 263 Ayn Tarihi, No; 136, Mart 1945, s. 52; T. C. Dileri Bakanl, 248. 264 Armaolu, 20. Yzyl., 415.

1350

265 Ayn Tarihi, No: 137, s. 63. 266 Bkz.: Sarper-Vinogradov grmeleri. T. C. Dileri Bakanl, 255. 267 Bkz: T. C. Dileri Bakanl263 vd. 268 George Kirk: Survey of International Affairs The Middle East 1945-1950; Royal Institude of International Affairs, London, 1954. s. 21. 269 H. C. Yaln: Moskova Radyosunun Hcumlar, Tanin, 29 Haziran 1945; Ayn Tarihi, No, 139. s. 142. 270 Ayn Tarihi, No: 136, s. 58-59. 271 A.g.d59. 272 Erkin, Dilerinde 34 Yl., 148. 273 Truman: Hatralarm, ev. Cihat Baban, Semih Turul, Ulusal Basmevi, Ank, 1968, s. 168. 274 A.g.k., 168. 275 A.g.k., 168. 276 Deringil, a.g.k., 251-252. 277 Vatan ve Tan gazetelerinde yaknda gelecek olan mttefik zaferinin gerekte, oulcu demokrat rejimlerin, otoriter rejimlere stn gelmesi anlamn tadn vurgulayan eitli yorum ve yazlara rastlanmaktayd. Bkz.: A. E. Yalman; Kime Kar, Vatan, 23 Eyll 1944; H. C. Yaln: Deien Terazi, Tanin, 23 Eyll 1944; Dnyada Bir Zihniyet Tasfiyesi, Tasvir-i Efkar, 23 Eyll 1943. 278 Bkz: Ayn Tarihi, No: 124 Mart 1944; Necdet Ekinci: kinci Rnya Sava ndan Sonra Trkiye de ok Partili Dzene Geite D Etkenler; kinci Bask Toplumsal Dnm Yyn. Ank., 1997, s. 271- 272; Ayrca; Gvenir, a.g.k., 137; Toker, a.g.k., 51; Koak, Trkiye de Milli ef, 348. 279 Bkz.: A. E. Yalman: Rey Durumunun Tahlili, Vatan, 25 Mart 1944. 280 Burhan Belgenin Sesiyle kinci Dnya Sava, (Radyo Konferanslar) Banur Matbaas, Ank. 1970 S 424: Nihal Kara nciolu Trkiyede ok Partili Sisteme Gei ve Demokrasi Sorunlar2, Tarih ve Demokrasi-Zafer Tunaya Armaan, niversite retim yeleri Dernei, Cem Yyn. st., 1992, s. 72-73; Yetkin, a.g.k., 245-246. 281 nnnn Sylev ve Demeleri., 389-340.

1351

282 Ayn Tarihi, No: 135, Mart 1945, s. 250; Buna en ok itiraz eden Sovyetler Birlii idi. Trkiye her ne kadar Hitler Almanyasna harp aarak son anda Mttefikler cephesine katlm ise de Hr Devletler Konferansnda onun yeri yoktur diyordu (Ali Fuat Bagil: 27 Mays htilali ve Sebepleri; eltk Matbaas, st., 1966, s. 55). 283 Rfk Salim Burak: Trkiye de Demokrasiye Gei-1945-1950; Olga Yyn., Ank., 1979, s. 47; Ahmet Taner Klal: Forces Politiques Dans la Turquie Moderne; ASBF. Yyn., Ank 1968, s. 16; Ayrca bkz.: Vladimir I. Danilov: ok Partili Sisteme Geite Trk Demokrasisin Gelimesinin nemli Bir Safhas; XI. Trk Tarih Kongresi, Ank 5-9 Eyll 1990, Kongreye Sunulan Bildiriler VI. Cilt, TTKB; Ank., 1994, s. 2314. 284 F. C. Erkin: nn, Demokrasi ve D likiler, Milliyet, 14 Ocak 1974; San Fransiscoya giden kurulun bir baka delegesi olan Nihat Erim de nnnn kendilerine Trkiyede pek yaknda ok partili hayatn balayacan ilan etmek yetkisini verdiini yazarak, Erkini dorulamtr. Bkz.: ekil ve Mahiyet Olarak Cumhuriyetimiz, Ulus, 20 Ekim 1950. 285 San Fransiscoya giden heyetin tam listesi ve raporu iin bkz.: ATESE Arivi; kinci Dnya Sava Koleksiyonu, Kutu No: 21, Dosya No: 21 1945 San Frasisco Raporu Fihrist 21-9-11. 286 Ayn Tarihi: No: 138, Mays 1945, s. 633. 287 A.g.d., 304-305. 288 Bu amala 27 Aralk 1945de Moskova Konferansnn Uzak Dou Komisyonu, General Mac Arthuru Japon militarizminin olumasnda etkin olmu olan byk ailelerin tasfiyesini ve demokratiklemeye ynelik bir Japon anayasasnn hazrlanmasnda grevlendirmi bulunuyordu (Duruselle, 464-465). 289 Ayn Tarihi: No: 138, Mays 1945, s. 396.; Ayrca Churchillin bu konumasnn yorumlar iin bkz: Nadir Nadi: Churchill i Dinlerken Cumhuriyet, 15 Mays 1945; Necmettin Sadak: M. Churchillin Avrupada Hrriyet Ve Demokrasi Hakkndaki Szleri, Akam 15 Mays 1945; Ekrem Uaklgil; mtihan Kapsndan, Son Posta, 15 Mays 1945. 290 nnnn bu sylevi iin bkz.: Ayn Tarihi, No: 138, s 52-53. 291 Bkz. Meeting At Potsdam; By Charles L. Mee, Jr; A Del Book, New York 1976. 292 Churchill seimleri kaybetmesine karn, uluslararas konferanslarda bir sre lkesini temsil etmeyi srdrd. 293 T. C. Dileri Bakanl, 280-283.

1352

294 Truman, a.g.k., 168. 295 Meeting At Potsdam., 273. 296 Tahran Yalta Potsdam, 173. 297 Ekinci, a.g.k., 282. 298 Grn, Trk Sovyet ikileri, 297. 299 Ekinci, a.g.k., 283. 300 Verilen notann tam metni iin bkz: Ayn Tarihi; No: 144, Kasm 1945 s. 71; T. C. Dileri Bakanl, 283. 301 Trkiye ABDnin bu nerisinde zellikle 2. maddesine taklmt. Bu madde btn Sovyet donanmasnn ayn anda Boazlardan geerek stanbul nlerine gelebilmesine olanak salyordu. 302 Bkz.: Ayn Tarihi: No: 144, s. 77. 303 Bkz.: Ayn Tarihi: No: 145, Aralk 1945, s. 14-15. 304 Burak, Moskova Grmeleri, 182; Erkin, Trk-Sovyet likileri, 273-274; Grn, TrkSovyet likileri, 302. 305 nn Diyor ki, 222. 306 smet nnnn 1 Kasm 1945 gn TBMMde yapm olduu bu tarihsel konumadan nce, Trk kamuoyu Sovyetler Birliinin Trk topraklar konusundaki isteklerini yabanc basndan renmekteydi. Saraolu Hkmeti iki lkenin ilikilerini daha da kmaza sokmamak ve Sovyet Hkmetinin belki isteklerini geri alr dncesinden yola karak bu gerei aklamamt (Burak, Moskova Grmeleri, 181. ). 307 Bu konuda bkz.: Boazlar ve Dier Rus stekleri Yeni Sabah, 7 Ekim 1945; Necmettin Sadak: Boazlar Meselesi ve Trk Sovyet Mnasebetleri, Akam, 7 Ekim 1945; H. C. Yaln: Boazlar Meselesi zerinde Biraz Aydnlk Tanin, 12 Ekim 1945; Asm Us: Boazlar Meselesi, Vakit, 13 Ekim 1945. 308 Burak, Moskova Grmeleri., 181. 309 A.g.k., 181. 310 Ayn Tarihi, No, 145, s. 151; Grn, Trk-Sovyet likileri, 302; 21Aralk 1945de Moskovann Pravda, zvestia, Kzl Yldz ve Tront gibi belli bal gazetelerinde, iki Grc profesrn daha nce Tifliste yaynladklar mektup yer ald. Buna gre; Ardahan, Artvin, Oltu,

1353

Tortum, spir, Bayburt, Gmhane, Trabzon ve Giresun Grcistan topra olarak kabul edilmekteydi. ve Grcistan Sovyet Cumhuriyetine geri verilmeliydi. (Burak, Moskova Grmeleri., 182. ) Sovyet Grcistann bu giriimi srerken, bunu Sovyet Bykeliliinin Sovyet Ermenistanna yerlemek isteyen Ermeni asll Trk vatandalarnn kaytlarn yaptrmak zere stanbul Bakonsolosluuna bavurularn yapmalar yolundaki duyurusu izledi (Grn, Trk Sovyet likileri., 302). 311 Karpat, a.g.k., 126; Danilov, A. g. m., 2314. 312 Bkz.: etin Yetkin: II. Dnya Sava Bitiminde ok Partili Dzene Geite Temeldeki Bozukluk Atatrk Bilin, Akdeniz niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Say: 1, Cilt: 1 Ocak 1994, s. 4. 313 Bkz.: Barutu, a.g.k., 412-419; Daha 1942 ve 1943 yllarnda orluda bir grup subay nnnn Tek Parti Ynetimini devirmek amacyla birlemiler ve General Muzaffer Tusavula bavurarak kendilerine bakanlk etmesini istemilerdir. Ancak buna ek olarak Alpaslan Trkein aktard baka giriimler daha vardr. Bu darbeci gruplar iin bkz: Muammer Taylak: 27 Mays ve Trke; Ayyldz Matbaas, Ank. 1976, s. 6-12. 314 Babakan kr Saraolu, 6 Ocak 1944 gn Ulus gazetesinde; halklk ilkesini gerekletirmek amacyla hrriyetin kstlanabileceini sylerken, ayn Saraolu 6 Eyll 1945de ayn gazetede; eski rejimi korumak amacyla alnan u ya da bu nlemlerin yeniden gzden geirileceini sylemekteydi. ve d basklar Tek Partinin yneticilerini bylesine deitirmi bulunuyordu. Ali Fuat Bagile gre; nn spanya diktatr Franco gibi harpten sonra da totaliter rejimini devam ettirebileceine kanaat getirseydi, bunda tereddt etmeyecekti (a.g.k., 55. ). 315 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz.: Necdet Ekinci: Sanayilemek ve Uluslamak Srecinde Toprak Reformundan Ky Enstitlerine; Kltr Bakanl Yyn., Ankara 1997. 316 Konu ile ilgili tartmalar iin bkz.: TBMMZC, DVI, . 3 (5. 6. 1942 69. ; DVII, C.?, T2, B: 54, O. 1, s. 60-63; Ayrca Ayn Tarihi: No. 138, s 29-33. 317 Cem Eroul: Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi; mge Kitapevi, kinci Bask, Ank, 1990, s. 9-10. 318 Toker, a.g.k., 58. 319 TBMMTD, D. VII, C. 18, (29. 5. 1945) 65. B. s. 37-41. 320 TBMMTD., D. VII, C. 17, T. 2, (15. 5. 1945) 54. B, s. 70. 321 TBMMTD., D. VII, 17, T. 2 (15. 5. 1945) 54. B. s. 80-81. 322 Barutu, a.g.k., 293; Vatan, 5 Haziran 1945.

1354

323 Mali Ylba sene sonuna alnmas nedeniyle 1945 Bte Yasas yedi aylk hazrlanmt. 324 Eroul, a.g.k., 9. 325 Barutu, a.g.k., 296-297; Ekinci, kinci Dnya Savandan Sonra295-296; Mahmut Gololu: Milli ef Dnemi 1934-1945; Kalite Matbaas, Ank 1974 s. 354-355. Karpat, a.g.k., 129; Koak, Trkiyede Milli ef., 385; Toker, a.g.k., 62-63. 326 Drtl Takririn tam metni iin bkz: Burak, Trkiyede Demokrasiye Gei, 241-244; Ahmet Yeil: Trkiyede ok Partili Hayata Gei; Kltr ve Turizm Bakanl Yyn., Ank, 1988, Ek-I. 327 Mahmut Gololu: Demokrasiye Gei 1946-1950; Kaynak Yyn, st. 1982, s. 34. 328 Samet Aaolu: Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri, Bir Soru; Dou Matbaas, st, 1972, s. 85; Gololu, Demokrasiye Gei, 42. 329 Hilmi Uran: Tek Parti den Demokrasiye, DP nin Kuruluuna Yol Aan Drtl Takrir, Dnya, 4 Kasm 1958. 330 Toker, a.g.k., 67. 331 Drtl Takririn geri evrilmesinin gerek nedeni tartmal olmakla birlikte, iki gr arlk kazanmaktadr. Birinci gre gre, CHP Genel Bakan, Cumhurbakan, Milli ef unvanlarn zerinde tayan smet nnnn 19 Mays sylevinde aka iaret ettii liberalleme buyruuna karn CHPliler daha otoriter tepki alkanlklarn yitirmemilerdir. kinci gre gre ise CHP, kendi iinden bir muhalefet partisi karabilmek iin zellikle sert bir tutum almtr. Gerekte her iki grte de gerek pay bulunmaktadr. (Eroul, a.g.k., 11; Ekinci, kinci Dnya Savandan Sonra, 299.; Karpat, a.g.k., 130-131). 332 Stanford J. Shaw- Ezel Kural Shaw: Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye: kinci Cilt, E Yayn. !st 1983, s. 475-456.

333 Tark Zafer Tunaya: Trkiyede Siyasi Partiler (1859-1952); Doan Karde Yyn, st. 1952, s. 683. 334 Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.k., 14. Bu grlerini kamuoyuna ulatrmak iin basnda etkin olan yazarlara bir kuzu ziyafeti vermi, bu nedenle basnda kuzu partisi olarak adlandrlmt. (Ekinci, kinci Dnya Savandan Sonra., 300; Toker, a.g.k., 70; Yeil, a.g.k., 48). 335 Ekinci, kinci Dnya Savandan Sonra, 300. 336 Eroul, a.g.k., 11-12; Karpat, a.g.k., 130-131.

1355

337 Necmettin Sadak: yi Bir Haber: Celal Bayarn Kurmak zere Olduu Parti Akam, 3 aralk 1945. 338 Cumhuriyet, 5 Aralk 1945.; nn ve Bayar arasnda u konuma gemitir; nn; Terakkiperverde olduu gibi itikad diniyye biz riayetkarz diye bir madde varm? -Hayr Paam Laikliin dinsizlik olmad vaar- Ziyan yok Ky Enstitleriyle lkokul seferberliiyle uraacak msnz? -Yok - O halde tamam (Toker, a.g.k., 81). 339 Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.k., 16; Demokrat Parti adnda hepsi de birlemilerdi. Bayar bunun nedenini yle aklamt: Bunda Amerikan modeli rol oynamad deil, Orada da bir Cumhuriyeti Parti, bir de Demokrat Parti yok muydu? (Toker, a.g.k., 80). 340 Ulus, 8 Ocak 1946; Akam 8 Ocak 1946. 341 Gololu, Demokrasiye Gei., 42. 342 DPnin daha ilk kurulu gnnde 7 Ocak tarihindeki basn toplantsnda bir gazeteci Celal Bayara u soruyu ynetiyordu; Serbest Frka hikayesi henz hatrlarda olduuna gre DPnin de bir dankl dv mahsul bulunmadn temin edebilir misiniz? DP Genel Bakan buna u yant verdi: Serbest Frka dahi muvazaa partisi deildir. Muvazaa hafifliktir. Ne bunu teklif edecek, ne de bu bu teklifi kabul edecek kimseler bulunmad gibi, memleketin de muvazaal ilere tahamml yoktur. (Toker, a.g.k., 83.). 343 Ulus, 7 Mart 1946. 344 Bkz: H. C. Yaln: Trk-Amerikan Dostluu Tanin, 7 Ocak 1945; Nadir Nadi: Yaasn Demokrasi, Cumhuriyet, 26 Austos 1945; A. . Esmer: Amerikallar Trkiyeden Ne Bekliyorlar? Ulus, 11 Eyll 1945; F. R. Atay: Bar Kurucu Amerika Ulus, 15 1947. 345 Vatan, 22 Haziran 1946. 346 Toker, a.g.k., 89. 347 Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.k., 20. 348 nnnn bu konumas iin bkz.: nn Diyor ki, 20. 349 Bkz.; Ayn Tarihi: No: 168, Kasm 1947, s. 67-68. 350 nn Diyor ki, 226-227; nnnn Sylev ve Demeleri, 399-340. 351 TBMMTD, D, VII, C. 24, B. 59 (5. 61946) O. 1, s. 48-50.

1356

352 Hseyin Nail Kbal: Siyasi Seimler ve ki Dereceli Seimin Mahiyeti Cumhuriyet, 10-13 Nisan 1946; Tunaya, a.g.k., 546-547. 353 Daha sonra bu yntem 1950 Seimleri ncesinde deitirilecektir. 354 Bu tasarnn yasalamas ile birlikte lkede ylesine hzl bir dernekleme balamt ki, 1946dan 1950 yl sonlarna dein kurulan dernek says 7219a ulamt. Bkz.: Ahmet N. Ycekk: Trkiye de Dernek Geliimleri: 1946-1968; Ank. 1973, s. 151; Bu kurulan derneklerden biri de 17 Kasm 1946da stanbulda kurulan nsan Haklar Derneidir. Kuruluu resmen akland zaman kamuoyunda aknlk yaratt. nk ar solcu olarak tannan kiilerin yannda bu dernein yesi ve kurucu bakan olarak tannan Mareal Fevzi akmakn yer almasyd. akmakn temiz, drst, iyi niyeti ve Cami Baykurt ve T. R: Aras ile olan eski arkadal onu dernein faal yeliine itmiti. (Bkz.: Gololu, Demokrasiye Gei, 130-139; Tevetolu, a.g.k., 577; Cumhuriyet, Ulus, 18 Ekim 1946). 355 Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.k., 21. 356 TBMMTD, D: VII, C. 24, B. 61 (10. 6. 1946), O. 1, s. 103-104. 357 TBMMTD, D. VII, C. 24, B. 64 (13. 6. 1946) O. 1, s. 3-5. 358 Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.k., 39. 359 TBMMTD, D. VII, C. 24, B. 64 (13. 6. 1946) O. 1, s. 3-5. 360 Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.k., 39, kr Esirci: Menderes Diyor ki; Demokrasi Yyn. st. 1967, s. 60. 361 Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.k., 40. 362 Gololu, Demokrasiye Gei., 59-50. 363 Bayarn bu demeci iin bkz.: Toker, a.g.k., 97. 364 Ulus, Cumhuriyet, 26 Nisan 1946. 365 TBMMTD, D. VII; c. 22, B. 45 (29. 4. 1946) O. 2, s. 233. 366 Karpat, a.g.k., 136. 367 nnnn Akehir Sylevi (6 Mays 1946), Ulus, 7 Mays 1946. 368 nnnn bu konumas iin bkz.: nnnn Sylev ve Demeleri, 402-403; Ulus, 11 Mays 1946.

1357

369 CHP yeni seimlerin gerekli oluunun nedenlerini yle aklamt: Memleket idaresini ve politikasn ierde ve darda kararl bir hale getirmek iin yeni seimlere karar verdik. (Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.k., 21) Bayara gre DP yalnzca 34 ilde ve 160 ilede rgtlenmilerdi. (Cumhuriyet, 12 Haziran 1946). 370 Haluk lman: Seim Sistemimiz ve Balca Siyasi Partilerimiz, ASBFD. C. XII (Haziran 1957) s. 45. 371 Adnan Menderes: Teessr Verici Bir Manzara, Vatan, 19 Mays 1946. 372 Cumhuriyet, Ulus, Tasvir, Vatan, 22 Temmuz 1946. 373 Cumhuriyet, 23 Temmuz 1946. 374 Cumhuriyet, 24 Temmuz 1946. 375 Ayn Tarihi; No: 152, Temmuz 1946, s. 5. 376 Bkz.: Tekin Erer: Trkiyede Parti Kavgalar; 2. Bask, st 1966 s. 311-313. 377 Cumhuriyet, 25-26 Temmuz 1946. 378 Celal Bayarn aklamalar iin bkz: Yeni Sabah, 25 Temmuz 1946. 379 Cumhuriyet, 1 Ekim 1949. 380 Bkz.: Tasvir, 6-16 Austos 1946. 381 Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.k., 24; ayrca Cumhuriyet, Ulus, Vatan, 6 Austos 1946; Cumhurbakan smet nn, Pekerden nce baz siyasilere bakanlk nermiti. Ama hi kimse bu grevi stlenmek istememiti. Babakanlk nerilenlerden biri de Hilmi Urandr (Bkz.: Uran, a.g.k., s. 456-458; Ayrca Fahir Giritliolu: Trk Siyasi Tarihimizde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii; C. I, st. 1965, s. 199. ). 382 Giritliolu, a.g.k., 199-200; Toker, a.g.k., 133-134. 383 Burak, Trkiyede Demokrasiye Gei., 100-101; Pekere bu grevin verilii, DPde kayglara yol aarken, CHP iinde uzun zamandr muhalefete kar sert nlemler alnmadndan yaknmakta olan otorite yanllarnca yerinde bir karar olarak kabul edilmekteydi (Karpat, a.g.k., 150). 384 7 Eyll Kararlar iin bkz.: Ayn Tarihi; No: 154, Eyll 1946, s. 16-19. 385 7 Eyll Kararlar ncesi kan eitli sylentiler nedeniyle ngiliz Bykelisi Kell, 2 Eyll 1946 gn, Gazeteciler Cemiyetinde bir aklama yapma gereini duymu, ngilterenin Trkiyenin i siyasetine kart sylentilerini reddederek yle demiti: Garip ve aslsz bir sylenti duydum, gya

1358

ngiltere Trkiyenin i politikasna karyormu. Olmaz ya, biz byle bir hata ilemeye kalksak bile Trk onuru bunu iddetle reddeder (Cumhuriyet, 3 Eyll 1946). 386 Karpat, a.g.k., 151. 387 Bila, a.g.k., 215. 388 Haluk Cillov: Trk Ekonomisi; st, 1970, s. 139. 389 Cumhuriyet, Vatan, 2 Kasm 1946. 390 Karpat, a.g.k., 152. 391 Gololu, Demokrasiye Gei., 96-97; Karpat, a.g.k., 152-153. 392 Karpat, a.g.k., 162. 393 Cumhuriyet, Vatan, 14 Eyll 1946. 394 Babakan Recep Pekerin sz konusu kanun tasars ile ilgili konumas iin bkz.: TBMMTD, D. VIII, C. 1, s. 313. 395 Ayn oturum, 292. 396 Ayn oturum, 280. 397 Cumhuriyet, 8-11 Ocak 1947; Ulus, 7-11 Ocak 1947; Vatan, 9-12 Ocak 1947. 398 Karpat, a.g.k., 161. 399 Vatan, 27 Mart 1947. 400 Recep Pekerin bu konumas iin bkz.: Ayn Tarihi: No: 161, Nisan 1947, s. 9. 401 Cumhuriyet, 3-4 Nisan 1947. 402 Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.k., 31. 403 Cumhuriyet, 13 Nisan 1947. 404 Cumhuriyet, 10 Mays 1947. 405 Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.k., 33. 406 Halil Mentein mektubunun tam metni iin bkz: Cumhuriyet, 24-25 ubat 1947.

1359

407 Beyannamenin tam metni iin bkz.: Ayn Tarihi, No: 163, Temmuz 1947, s. 14-17; Ulus, Cumhuriyet, Vatan, 12 Temmuz 1947. 408 Toker, a.g.k., 200. 409 Cumhuriyet, 4 Aralk 1947. 410 Shaw, a.g.k., 477. 411 Bkz: Tunaya, a.g.k., 712-715. 412 Bernard Lewis: Modern Trkiyenin Douu; ev. Metin Kratl, TTKB, 1991, s. 308-309. 413 Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.k., 18; Bila, 202; F. R. Atay; Missouri Ulus, 8 Nisan 1946; Bazlar ise, Amerikal askerlerin skntlarndan rahatsz olmutur: Konuuyor, glyorduk, bir bahriyeli uzaktan bana iaretler yaparak; Benim ikayetim var dedi Buradaki annelerden ikayetiyim. Kzlarn ok skyorlar, saat altdan sonra eve gitme mecburiyeti var. Halbuki ben ancak drtte bete karaya kyorum. Ahbap olduum kzlarla ancak iki saatik grebiliyorum (Sinan Korle: Conilerin Dnceleri Vatan, 9 Nisan 1946). 414 Ulus, 7 Nisan 1946. 415 Ulus, 9 Mays 1946. 416 Bu Sovyet notas iin bkz.: Ayn Tarihi: No: 154, Eyll 1946, s. 46-51; Dileri Bakanl, 295-302. 417 Grn, D likiler ve Trk Politikas, 196. 418 smail Soysal: Trk-Amerikan Siyasal likilerinin Ana izgileri Belleten, CXLI, Say: 162, TTK, Nisan, 1977, s. 257-275. 419 Ahmet Emin Yalman da ayn dnceyi tamaktadr: Uluslararas nemli kararlar alnaca srada ok partili yaama geilmesi, durumu Trkiye yararna deitirmitir. (A. E. Yalman: Kara Kedilere Yok, Vatan, 7 Ocak 1946. ). 420 Trkiye nin kar notas iin bkz.: Ayn Tarihi: No: 155, Ekim 1946, s. 58-70; Dileri Bakanl, 302-316. 421 Cumhuriyet, 26 Ekim 1946. 422 lman, kinci Dnya Sava nn Bandan Truman Doktirine Kadar, 94. 423 Duroselle, a.g.k., 469-470.

1360

424 Ulus, 13 Mart 1947; Mesajn tam metni iin bkz.: James P. Warburg: Pourquoi Le Plan Marshall?; Edition Self, Paris, 1948, s. 181-188. 425 Bu yardm konusunun ABDnin basnnda da ateli tartmalara neden olmu, Trk siyasi rejimi dikkatleri zerine ekmiti. zellikle Ermeni kurulularnn gnderdikleri telgraflarda ve Amerikan bamakalelerinde yardmn totalitarizme kar demokrasiyi korumak amacn gttn, oysa Trkiyede demokrasinin bulunmad belirtiliyordu. Bu nedenle Truman doktrini Kongrede grlrken gerek Temsilciler Meclisinde gerekse Senatoda Trkiyenin siyasi rejimi sert tartmalara konu olmutu (Karpat, a.g.k., 164-165). 426 Duroselle, a.g.k., 472-474. 427 Antlamann metni iin bkz: Dstr, III. Tertip, C. 29, s. 1278-1288. Ayrca; Fahir Armaolu: Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri (aklamal); TTKB, Ank 1991, s. 168-178. 428 Trkaya Atav: Souk Harp, SBFD, C. XXII, No: 3 (Eyll 1988), s. 275-276. 429 30 Haziran 1950 tarihine dek Marshall Planndan Trkiye ye 558 milyon lira ayrlmtr. (Maral Plan ve Siz; Gney Matbaclk ve Gazetecilik TOA, Ank, 1950, s. 10). 430 Karpat, a.g.k., 180. 431 Trkiye statistik Yll 1973. DE Yayn. Ank, 1974, s. 145. 432 Maurice Duvarger: Siyasi Partiler; Trkesi Do. Dr. Ergun zbudun, Bilgi Yyn., kinci Basm, Ank., 1974, s. 360. Resmi Sreli Yaynlar Ayn Tarihi: Bavekalet Matbuat Umum Mdrl; No: 93 (Austos 1941); No: 124 (Mart 1944); No: 126 (Mays 1944); No: 129 (Austos 1944); No: 135 (ubat 1945); No; 136 (Mart 1945); No: 137 (Nisan 1945); No: 138 (Mays 1945); No, 139 (Haziran 1945); No: 144 (Kasm 1945); No: 145 (Aralk 1945); No: 152, No: 155 (Ekim 1946); No: 161 (Nisan 1947); (Temmuz 1946); No: 163 (Temmuz 1947); No: 168 (Kasm 1947). TBMMZC, (Tutanak Dergisi) Bavekalet Matbuat Umum Mdrl. D. V. Yllk 1 (TTK Ktphanesi zel Cilt), D. VI, C. 19, 26, 28, D. VII, C. 1, 6, 7. 9, 13, 15, 17, 18, 22, 24, D. VIII, C. 1. Dstur: Bavekalet Matbuat Umum Mdrl; 3. Forma, C. XXV; III. Tertip, C. 29. statistik Umum Mdrl, statistik Yll, XV, 1942-1945; Ankara, 1946.

1361

Resmi Gazete: Bavekalet Matbuat Umum Mdrl; Say 5657, Mart 1944. Trkiye statistik Yll 1973. DE Yyn. Ankara, 1974. Ariv Belgeleri Cumhurbakanl Atatrk Arivi; (Ar. IV-6, Dosya 54, Fihrist 11, 15, 144, 156-2 Ar. IV-6, Dosya 55, Fihrist 135-1). Dileri Bakanl kinci Dnya Sava Arivi, Kutu 38, Dosya 12 Fihrist 1. Genel Kurmay Bakanl, Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Arivi (ATESE Arivi), kinci Dnya Sava Koleksiyonu. Kutu 1- Dosya 1 Fihrist 134, 135, 137, 147, 148, 149, 150, 155, 158, 176. Kutu 4- Dosya 4, Fihrist 4, 11, 12, Kutu-5- Dosya 5, Fihrist 5-193, Kutu-5- Dosya 5, Fihrist 5-183, Kutu-11- Dosya11, Fihrist 11-205, Kutu-13- Dosya 13, Fihrist 108, Kutu 13, Dosya 13, Fihrist 230. Kutu-13- Dosya 13, Fihrist 13-252. Kutu-17- Dosya 17 Fihrist 21-9-11. 17-15. Kutu 21- Dosya 21 (1945 San Francisco Raporu) Fihrist 6. Kutu-22- Dosya 22, (Deniz Kuvvetleri, Lalahan Arivi, 1940-1941 Yl Tatbikatlar Dosyas ). Milli Savunma Bakanl Arivi, Sandk 630, Dolap 62, Dosya 6. Yaynlanm Bulunan Uluslararas likiler ile lgili Belgeler-Yazmalar ARMAOLU, Fahir: Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri (aklamal); TTKB, Ank 1991. BERAJVOV, Valantin: Tahran, Trkesi: Ali Ediz, Bilgi Yyn. Ankara, 1970. COLLARD, Claud Alberd: Droit nternational et Histoire Diplomatique (Documents Choisis); Edition Domat Mont-Chestien, Paris, 1950.

1362

kinci Dnya Savann Gizli Belgeleri-Almanya Dileri Bakanl Arivinden Almanyann Trkiye Politikas 1941-1943; ev. Muammer Sencer, May Yyn. stanbul 1968. Meeting At Potsdam; By Charles L. Mee, Jr; A Del Book, New York, 1976. Nazi-Sovyet Relations; Connecticut, 1976. SOYSAL, smail: Tariheleri ve Aklamalaryla Birlikte Trkiyenin Siyasal Antlamalar, C. I (1920-1945); T. T. K. B. Ankara., 1989. SSCB Dileri Bakanl: Stalin-Roosevelt ve Churchillin Gizli Yazmalarnda Trkiye (19411943); Trkesi Levent Konyar, Havass, st., 1981. T. C. Dileri Bakanl: Trkiye D Politikasnda 50 Yl-kinci Dnya Sava Yllar (19391946); Aratrma ve Siyaset Planlama Genel Mdrl, Ankara, 1973. Tahran-Yalta ve Potsdam Konferanslar-Gizli Belgeler; Trkesi Fahri Yazc, Sinan Yyn. stanbul, 1972. Sylev ve Demeler KOP, Kadri Kemal (Derleyen): Milli efin Sylev, Deme ve Mesajlar; Akay Kitapevi, Cumhuriyet Matbaas, stanbul, 1945. MEZG, Herbert (Toplayan, metni hazrlayan ve notlar nereden): nn Diyor ki, Nutuk.Hitabe-Beyanatlar-Hasbhaller, lk Basmevi, stanbul, 1946. Kronolojiler AHMAD, Faroz ve Bedia Turgay; Trkiye de ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi 19451971; Bilgi Yyn. Ankara, 1976. Anlar ARAR, Asm: Son Gnlerinde Atatrk (Dr. Asm Ararn Hatralar), Selek Yyn., stanbul, 1958.

BARUTU, Faik Ahmet: Siyasi Anlar (1939-1954); Milliyet Yyn., stanbul, 1977. CHURCHLL, Winston S.: ril Anlatyor; ev. A. E. Yalman, C. I-IV, Vatan Gazetecilik ve Matbaaclk, st., 1949. ERKN, Feridun Cemal: Dilerinde 34 Yl, Anlar-Yorumlar; C. I, TTKB, Ankara, 1980.

1363

GNDZ, Asm: Hatralarm, Derleyen hsan Ilgar, Kervan Yyn. stanbul, 1973. LHAN, Atilla: Nazmn ki Talihsizlii, Hangi Edebiyat, Anlar ve Aclar; Bilgi Yyn., Ankara, 1993. KARAOSMANOLU, Yakup Kadri: Politikada 45 Yl; Bilgi Yyn. Ankara, 1968. NAD, Nadir: Perde Aralndan; ada Yyn., 3. bask, stanbul, 1979. PAPEN, Franz Von: Memoires; Flamarion, Paris, 1953. ). SERTEL, Sabiha: Bir Roman Gibi; Ant Yyn. stanbul, 1969. SOYAK, Hasan Rza: Atatrkten Hatralar, C II, Yap Kredi Bankas Yyn., stanbul, 1973. TRUMAN: Hatralarm, ev. Cihat Baban, Semih Turul, Ulusal Basmevi, Ankara, TRKKAN, Reha Ouz: Taputluktan Gurbete: Boazii Yyn. stanbul, 1975. URAN, Hilmi: Hatralarm; Ayyldz Matbaas, Ankara, 1959. US, Asm 1930-1950 Atatrk, nn kinci Dnya Harbi ve Demokrasi Rejimine Giri Devri Hatralar; Vakit Matbaas, stanbul, 1966. YALMAN, Ahmet Emin: Yakn Tarihte Grdklerim ve ittiklerim, C. III (1922-1944) C. IV (19451970); stanbul, 1970. Kitaplar AAOLU, Samet: Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri, Bir Soru; Dou Matbaas, stanbul, 1972. AAOLU, Samet: Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri; Bir Soru Matbaas, stanbul 1972. AKAR, Rdvan: Varlk Vergisi-Tek Parti Rejiminde Aznlk Kart Politika rnei; Belge Yyn., stanbul, 1992. ARAS, Tevfik Rt: Grlerim, kinci Kitap; Yrk Matbaas, stanbul, 1968. ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1980); C. I, Bankas Kltr Yyn. Ankara, 1991. AYDEMR, evket Sreyya: kinci Adam; CII, Remzi Kitabevi, 2. Bask, stanbul, 1968. BAGL, Ali Fuat: 27 Mays htilali ve Sebepleri; eltk Matbaas, st. 1966.

1364

BLA, Hikmet: CHP Tarihi (1919-1979); Doruk Matbaaclk, Ankara, 1979. BURAK, Rfk Salim: Trkiyede Demokrasiye Gei-1945-1950; Olga Yyn., Ankara, 1979. BURAK, Rfk Salim: Moskova Grmeleri (26 Eyll 1939-16 Ekim 1939) ve D Politikamz zerindeki Tesirleri; Gazi niversitesi Basmevi, Ankara, 1983. Burhan Belgenin Sesiyle kinci Dnya Sava, (Radyo Konferanslar); Banur Matbaas, Ankara, 1970. CARTIER, Raymond: kinci Dnya Sava C. I, II; Yaymlayan Sefa Klolu, Meydan Gazetecilik ve Neriyat, stanbul, 1976. CHP snomal Byk Kurultaynn Zapt, 26. XII. 1938, Recep Ulusolu Basmevi, Ankara, 1938. CLLOV, Haluk: Trk Ekonomisi; stanbul, 1970. DERNGL, Selim: Denge Oyunu-kinci Dnya Savanda Trkiyenin D Politikas: Tarih Vakf Yurt Yyn. stanbul, 1994. DUROSELLE, Jean Babtiste: Histoire Diplomatique de 1919 a Nos Jours; 11. Edition, Dalloz, Paris, 1993. DUVARGER, Maurice: Siyasi Partiler; Trkesi Do. Dr. Ergun zbudun, Bilgi Yyn., kinci Basm, Ankara, 1974. EKNC, Necdet: kinci Dnya Savandan Sonra Trkiye de ok Partili Dzene Geite D Etkenler; kinci Bask, Toplumsal Dnm Yyn. Ankara, 1997. EKNC, Necdet: Sanayilemek ve Uluslamak Srecinde Toprak Reformundan Ky Enstitlerine; Kltr Bakanl Yyn., Ankara, 1997. ERER, Tekin: Trkiyede Parti Kavgalar; 2. Bask, stanbul, 1966. ERGN, Feridun: Harp Zamannda Devletin Ekonomiye Mdahalesi; Cumhuriyet Matbaas, stanbul, 1943. ERKN, Feridun Cemal: Trk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi; Ankara Matbaas, Ankara, 1968. EROUL, Cem: Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi; mge Kitabevi, kinci Bask, Ankara, 1990. ESRC, kr: Menderes Diyor ki; Demokrasi Yyn., stanbul, 1967.

1365

ESMER, Ahmet kr, SANDER, Oral: kinci Dnya Savanda Trk D Politikas Olaylarla Trk D Politikas (1919-1973); C. I, Drdnc Bask, A. . S. B. F. Y. No: 407, Ankara, 1977. ESMER, Ahmet kr: Siyasi Tarih (1919-1939): S. B. F. Y.; Ankara, 1953. GRTLOLU, Fahir: Trk Siyasi Tarihimizde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii; C. I, stanbul, 1965. GLASNECK, Johannes: Trkiyede Faist Alman Propagandas; ev. Arif Gelen, Onur Yyn. Ankara (Tarihsiz). GOLOLU, Mahmut: Demokrasiye Gei 1946-1950; Kaynak Yyn, stanbul, 1982. GOLOLU, Mahmut: Milli ef Dnemi 1934-1945; Kalite Matbaas, Ankara, 1974. GOLOLU, Mahmut; Milli ef Dnemi (1934-1945); Kalite Matbaas, Ankara, 1974. GREORE, Gafenco: Dernieres jours de lEurope; Paris, 1946. GRN, Kamuran: Dilikiler ve Trk Politikas, (1939dan Gnmze Kadar) SBFY., Ankara, 1983. GRN, Kamuran: Trk Sovyet likileri (1920-1953); T. T. K. B:, Ankara, 1991. GVENR, O. Murat: kinci Dnya Savanda Trk Basn; Gazeteciler Cemiyeti Yyn., stanbul, 1991. NN, smet: Televizyona Anlattklarm; Haz. Nazmi Kal, Bilgi Yyn., Ankara, 1993. JVKOVA, Ludmila: Trk ngiliz likileri 1933-1939; ev. F. Muharrem, F. Erdin, Habora Kitabevi Yyn., stanbul, 1978. KARPAT, Kemal: Trk Demokrasi Tarihi; stanbul Matbaas, stanbul, 1967. KEYDER, alar: Trkiyede Devlet ve Snflar; letiim Yyn. stanbul, 1980. KILALI, Ahmet Taner: Forces Politiques Dans la Turquie Moderne; ASBF. Yyn., Ankara, 1968. KRK, George: Survey of International Affairs The Middle East 1945-1950; Royal Institude of International Affairs, London, 1954. KOAK, Cemil: Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945); Yurt Yyn. Ankara, 1986. LEWS, Bernard: Modern Trkiyenin Douu; ev. Metin Kratl, TTKB, 1991.

1366

LTEM, lhan: Devletler Hukuku Dersleri; Birinci Kitap, Balkanolu Matbaaclk, Ankara, 1959. Maral Plan ve Siz; Gney Matbaclk ve Gazetecilik TOA, Ankara, 1950. MFTOLU, Mustafa: ankayada Kabus (3 Mays 1944); Yamur Yyn. 2. Bask, stanbul, 1977. KTE, Faik: Varlk Vergisi Facias; Nebiolu Yyn. stanbul, (Tarihsiz). ZGLDR, Yavuz: Trk Alman likileri (1923-1945); Genel Kurmay Basmevi, Antalya, 1993. RENOUVN, Pierre, DUROSELLE, Jean Babtiste: Introduction a lHistoire Des Relations Internationales; 4. Editon, Armand Colin, Paris 1991. RENOUVN, Pierre: Histoire Des Relations Internationales, III, De 1871 a 1945; Hachette, Paris, 1994. SHAW, Stanford J. &Ezel Kural: Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye: kinci Cilt, E Yyn., stanbul, 1983. TAYLAK, Muammer: 27 Mays ve Trke; Ayyldz Matbaas, Ankara, 1976. TEVETOLU, Fethi: Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler, 1910-1960; Ayyldz Matbaas, Ankara, 1967. TOKER, Metin: Tek Partiden ok Partiye; Milliyet Yyn. stanbul, 1970. TUNAYA, Tark Zafer: Trkiyede Siyasi Partiler (1859-1952); Doan Karde Yyn, stanbul, 1952. NAL, Ouz: Trkiyede Demokrasinin Douu-Tek Parti Ynetiminden ok Partili Rejime Gei Sreci; Milliyet Yyn., stanbul, 1994. WARBURG, James P.: Pourquoi Le Plan Marshall; Edition Self, Paris, 1948. WEISBAND, Edward: kinci Dnya Savanda nnnn D Politikas; Trkesi: M. Ali Kayabal, Milliyet Yyn., stanbul, 1974.

YEL, Ahmet: Trkiyede ok Partili Hayata Gei; Kltr ve Turizm Bakanl Yyn., Ankara, 1988, Ek-I. YETKN, etin: Trkiyede Tek Parti Ynetimi (1930-1945); Altn Kitaplar Yyn. Ankara, 1983.

1367

YCEKK, Ahmet N.: Trkiyede Dernek Geliimleri: 1946-1968; Ankara, 1973. Dizi, Bildiri ve Makeleler A. C. Saraolu: Trkiye Hibir Zaman talya Olamaz Yeni Sabah, 2 Austos 1944. ABALIOLU, Yunus Nadi, Yeni Cumhur Reisimiz smet nn, Cumhuriyet, 13 Kasm1938. ABALIOLU, Yunus Nadi: Atatrk ve smet nn, Cumhuriyet, 12 Kasm 1938;. ACKERMANN, Jozeph: kinci Dnya Savanda Trk-Alman likileri Atatrk Konferanslar VI, (1973-1974) TTKB; Ankara, 1977. ARAS, Tevfik Rt, Neler Olacakt; Milliyet, 16 Mart 1971. ARAS, Tevfik Rt: ki Deil, Bir Tek Cihan Harbi Var Vatan, 7 Ocak 1944; Beklenecek Baka Ders: Mterek Emniyet Vatan, 13 Ocak 1944; Hadiselerin Zaruretinden Doan Bir Teebbs Vatan 23 Nisan 1944; Trkiyenin Uluslararas Durumu Vatan, 19 Haziran 1944. ARCAYREK, Cneyt: kinci Dnya Savana Ait Gizli Belgeler; Hrriyet, 7 Kasm 1972. ARMAOLU, Fahir: kinci Dnya Harbinde Trkiye; SBF Dergisi, C. XIII, Say: 2, 1958, (Ayr basm). ARI, Kemal: kinci Dnya Sava Yllarnda Trkiye de Sava Ekonomisi Uygulamalar ve Fiyatlar T. C. Genel Kurmay Bakanl Altnc Askeri Tarih Semineri Bildirileri, C. I, GKB, Ankara, 1998. ATAY, F. R.: Bir Yldnm Ulus, 12 Mays 1944. ATAY, F. R.: Irklk Turanclk, Ulus, 9 Mays 1944. ATAY; F. R.: Byk Millet Meclisinin Dnk Karar Ulus, 3 Austos, 1944. ATAY, F. R.: Beklediimiz Mkafat Ulus, 5 Mart 1945. ATAY, F. R.: Bar Kurucu Amerika Ulus, 15 Mart 1947. ATAV, Trkaya: Souk Harp; SBFD, C. XXII, No: 3 (Eyll 1988). AYIII, Metin: kinci Dnya Sava Balarnda stanbulda htikar Meselesi T. C. Genel Kurmay Bakanl, Altnc Askeri Tarih Semineri Bildirileri, C. I, GKB, Ankara, 1998. CLARK, Edward C.: Trk Varlk Vergisine Yeniden Bak; Yapt Dergisi, Say: 8, 1986. ERGN, Fahri: kinci Dnya Harbi ve Trkiye; Yakn Tarihimiz, C. IV, Say: 52, ubat 1963.

1368

ESMER, A. .: Yaltada Trkiye; Siyasal limler Mecmuas, Cilt XXIV, Say: 227, Nisan 1954. ESMER, A. .: Amerikallar Trkiyeden Ne Bekliyorlar? Ulus, 11 Eyll 1945;. ERKN, F. C.: nn, Demokrasi ve D likiler, Milliyet 14 Ocak 1974. ERM, Nihat: ekil ve Mahiyet Olarak Cumhuriyetimiz, Ulus, 20 Ekim 1950. NCOLU, Nihal Kara; Trkiyede ok Partili Sisteme Gei ve Demokrasi Sorunlar 2, Tarih ve Demokrasi-Zafer Tunaya Armaan, niversite retim yeleri Dernei, Cem Yyn; stanbul, 1992. KORLE, Sinan: Conilerin Dnceleri Vatan, 9 Nisan 1946. KURAT, Yulu Tekin: kinci Dnya Savanda Trk-Alman Ticaretindeki ktisadi Siyaset; Belleten, CXXV. T. T. K. B. Ankara, 1961. KBALI, Hseyin Nail: Siyasi Seimler ve ki Dereceli Seimin Mahiyeti; Cumhuriyet, 10-13 Nisan 1946. KRKOLU, mer: Trk-ngiliz likileri (1920lerden 1950lere); Trk-ngiliz 1583-1984 (400. Yldnm) Babakanlk Basn Yayn Enformasyon, TTKB, Ankara, 1961. MENDERES, Adnan: Teessr Verici Bir Manzara; Vatan, 19 Mays 1946. NAD, Nadir: Churchilli Dinlerken; Cumhuriyet 15 Mays 1945;. NAD, Nadir: Yaasn Demokrasi Cumhuriyet, 26 Austos 1945. ORTAYLI, lber: kinci Dnya Savanda ehirlerde Hayat; T. C. Genel Kurmay Bakanl, Altnc Askeri Tarih Semineri Bildirileri, C. I, GKB. Ankara 1998. SADAK, Necmettin: ngiltere ile birliimizin Beinci Yldnm; Akam, 12 Mays 1944. SADAK, Necmettin: Sovyet Rusyann Bulgaristana Harp Notas; Akam, 7 Eyll 1944. SADAK, Necmettin: Trkiyenin Verdii Kararn Tam Manas; Akam, 26 ubat 1945. SADAK, Necmettin. M. Churchillin Avrupada Hrriyet ve Demokrasi Hakknda Szleri; Akam, 15 Mays 1945. SADAK, Necmettin: Boazlar Meselesi ve Trk Sovyet Mnasebetleri; Akam, 7 Ekim 1945. SADAK, Necmettin: yi Bir Haber: Celal Bayarn Kurmak zere Olduu Parti, Akam, 3 Aralk 1945. SERTEL, Z: Trk Genliine Tarihten Bir bret Levhas, Tan, 10 Mays 1944.

1369

SOYSAL, smail: 1925 Trk Sovyet Saldrmazlk Paktna Ek Gizli Kalm Bir Belge: ierinin Mektubu; Trk Tarih Kongresi, Ankara, 21-25 Eyll 1981, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt, T. T. K. B., Ankara., 1989. SOYSAL, smail: Trkiyenin Bat ttifakna Ynelii Belleten, C. XLV/1, Say: 177, Ocak 1981, T. T. K. B., Ankara, 1981. SOYSAL, smail, 1939 Trk-ngiliz-Fransz ttifak; Belleten, C. XLVI, Say: 181-184, T. T. K. B. Ankara, 1983. SOYSAL, smail: Trk-Amerikan Siyasal likilerinin Ana izgileri; Belleten, CXLI, Say: 162, TTK, Nisan, 1977. TECER, Ahmet Kutsi: Dnden Bugne, lk, Yeni Seri, Say: 3, kinci terin 1941. URAN, Hilmi: Tek Partiden Demokrasiye, DPnin Kuruluuna Yol Aan Drtl Takrir Dnya, 4 Kasm 1958. US, Asm: Trk-ngiliz Mterek Beyannamesinin Beinci Yldnm Vakit, 12 Mays, 1944. US, Asm: Boazlar Meselesi Vakit, 13 Ekim 1945. lk, Cumhurreisimiz nn; Yeni Seri, Say: 36, 16 Mart 1943. LMAN, Haluk: Seim Sistemimiz ve Balca Siyasi Partilerimiz; ASBFD, C. XII. (Haziran 1957). UAKLIGL, Ekrem Ziya: mtihan Kapsndan Son Posta, 15 Mays 1945. YALMAN, A. E.: Hastalk Taklit Edilemez; Vatan, 10 Mays 1944 YALIN, H. C.; Trk Amerikan Dostluu; Tanin, 7 Ocak 1945. YALIN, H. C.: Trkiyenin Karar Karsnda; Tanin, 26 ubat 1945. YALIN, H. C.: Moskova Radyosunun Hcumlar; Tanin, 29 Haziran 1945. YALMAN, A. E.; Kime Kar; Vatan, 23 Eyll 1944. YALIN, H. C.: Deien Terazi; Tanin, 23 Eyll 1944, Dnyada Bir Zihniyet Tasfiyesi, Tasvir-i Efkar, 23 Eyll 1943. YALIN, H. C: Trk-Amerikan Dostluu; Tanin, 7 Ocak 1945. YALIN, H. C: Boazlar Meselesi zerinde Biraz Aydnlk; Tanin 12 Ekim 1945.

1370

YALMAN, A. E.: Rey Durumunun Tahlili; Vatan, 25 Mart 1944. YALMAN, A. E.: Kara Kedilere Yok; Vatan, (7 Ocak 1946). YETKN, etin: II. Dnya Sava Bitiminde ok Partili Dzene Geite Temeldeki Bozukluk, Atatrk Bilin, Akdeniz niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Say: 1, Cilt: 1 Ocak 1994 Genel Mdrl, Ankara, 1985. Dergiler ve Bltenler Akdeniz niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi. Belleten. Orhun Dergisi. SBF Dergisi. SBF Mecmuas. lk. Yakn Tarihimiz. Yapt. Gazeteler Akam Hrriyet Tan Ulus Vakit Cumhuriyet Milliyet Dnya Son Posta Tanin Vatan Tasvir-i Efkar

Yeni Sabah

1371

A. nn Dnemi Siyas Gelimeleri nn Dneminde Ordu-Siyaset likileri / Prof. Dr. mit zda - etin Gney [s.746-753]

Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi Bakan / Trkiye Giri Ordunun siyasetle iliki dzeyi, lkeler arasnda farkllklar gstermekle beraber siyasal yaamn bir gereidir. lkelerin siyasal gelenekleri, siyasal kltrleri ve tarihleri, ordunun siyasetle ilikisinde tayin edici rol oynamaktadr. Siyaset teorisi, ordu siyaset ilikisine geni bir yer vermitir.1 Genel eilim, hkmetlerin olaan bir sre iinde kurulamamalar veya kurulduktan sonra meruiyetlerini demokratik olmayan srelerle srdrmelerinin yaratt kaosun sonularnn trajediye dnmesi kaygs, ordunun siyasete mdahalesini tevik etmekte, ordunun yasal aralarla siyasete aktif katlmnn yolunu amaktadr. Souk Sava dneminde i gvenlie dnk endielerin etkisiyle ordunun mesleki becerilerinde grlen niteliksel ve niceliksel gelimenin, onun savunmada olduu gibi siyasi konularda da etki alann geniletmitir.2 Gelecekte etnik sorunlarn youn yaand lkelerde, ordunun siyasetle daha ili dl olmas ve hkmetleri etkilemesi muhtemel grnmektedir.3 Bu ereve gelimekte olan lkeler iin genel olarak benimsenebilir. Fakat demokratik kurumlarn yerleip gelenek hale geldii lkelerde de ordunu rol azalmam ilevselleerek daha da artmtr. Ordu siyasetle belli noktalarda kesimektedir. Ancak bu kesime noktalarn demokratik gelenekler belirlemektedir. A. Trkiyede Ordu Siyaset likisinin Tarihsel Arka Plan Ordu siyaset ilikisi zerine Batda retilen terminoloji, Roma mparatorluu deneyiminden beri ordunun siyasi hayata mdahalesini meru otoritenin yozlamas ile e anlaml olarak ele almtr. Yine bu izgide ileri srlen bir teze gre ordunun siyasal hayatta nemli bir yeri olmas orannda lkede siyasal istikrarszlk artar.4 Bu yaklamlardan kan sonu udur: Shhatli bir siyasal sistem sistemin kurumlamasna ihtiya gsterir; sz konusu kurumlama ise siyasal partiler baznda olumaldr.5 Bat orijinli bu kavramsal ereveden mlhem analizler Osmanl Trk siyasal modernlemesinde ordunun roln aklamakta yetersiz kalmaktadrlar. nk Osmanlnn kurulu ve kurumlama dnemleri, ordunun siyaseten etkin olduu dnemlerdir. Ordu siyasal rejimin paras olmasnn tesinde rejimin kendisidir. Ynetici snfn askeri olarak anlmas bu yzdendir. 6 Osmanlnn modernlemesinde yeniliklerin kayna ordudur. III. Selime verilen 17 slahat layihasnn hepsinde vurgulanan nokta, asker tanzimi, asker maalar, topu kumbarac ve sair

1372

ocaklarn slah gibi maddeleri ihtiva ediyordu.7 lk Batllama hareketleri ordudan balam olup daha sonra dier kurumlara yansmtr. rnein eitim alannda gerekleen modernizasyon ilk nce Askeri Tbbiyede balam daha sonra dier eitim kurumlarna yansmtr. Yenileme ve slahat dncesinin temeli askeri yenilgilerdir. Batnn askeri gcne askeri aralarla kar koyabilmek iin modernizasyon gerekmektedir.8 Osmanl askeri brokrasisi toplumsal deimenin gereklerini ok iyi kavramtr. 1876 Anayasasnn oluumu, 1908 Merutiyeti Osmanl ordusunun devrimci ve dntrc zellii asndan nemli rnekler arasnda saylabilir. Cumhuriyetin oluumunda ordu nemli bir role sahiptir. Cumhuriyeti kuran kadronun yaklak %80i ordu kkenli olup dier %20 mlkiyeli ve dier kesimlerden olumaktadr. Mustafa Kemal Atatrkn karizmatik nderlii altnda ordu geleneksel ilevinin tesinde ok daha tesini yklenmi modernleme yolunda nemli reformlar desteklemitir.9 Baka bir deyile Mustafa Kemal devrimler iin orduya gvenip dayanmtr. Ordunun rol, siyasetle ilikisi ancak Trk tarihinin zgll doru olarak kavranarak anlalabilir. Trk ordusunun Trkiyenin kurumlama dzeyi en yksek kurumu olmas ordunun tarihsel rol ve bu rol gerekletirirken gstermi olduu performansla ilgilidir. B. nn Dneminde OrduSiyaset likilerinin TemelNitelii (1938-1950) Ordu siyaset ilikisi asndan siyasal gelimenin evrelerini iki aamada ele alabiliriz. Bu iki aama 1939-1944 ve 1944-1950 yllarna tekabl edecei gibi 1939-1946 ve 1946-1950 aamalar olarak ifade edilebilir. 1939-1944 aamas gibi bir zaman kesitinin ileri srlmesini hakl klan sebep, Genelkurmay bakan Fevzi akmakn 12 Ocak 1944te emekliye sevkini takiben10 7 Haziran 1944 tarih ve 4580 sayl Genelkurmay Bakanlnn vazife ve salahiyetleri hakknda kanunun yrrle girmesi ile Genelkurmay Bakanlnn babakanla balanmas sonucunda Trk Silahl Kuvvetlerinin devlet kurumu iindeki bamsz konumunu yitirmesidir. Fakat dier yandan 1946da ok partili dzene gei Trk siyasal yaamnda olduu kadar TSKnin yaamnda da nemli bir mevki igal eder. ok partili dzen ve 1950 seimleri balamnda, TSKnin genel sistem iinde ki gzard edilemeyen ve kendisini ortaya koyan etkisi de, 1946 yln bir aamann bitii ve yeni bir aamann balangc olarak ele almamz iin nemli bir neden oluturmaktadr. Fakat TSKnin sistem iinde ki konumu gz nne alndnda 1939-1944 aamas daha ok nem kazanmaktadr. 1939-1950 arasnda nemli gelimelerden biri 1939 tarihinde Fransa ve ngiltere arasnda yaplan anlamalar neticesinde Trkiye Bat eilimli politika seeneklerine ynelmitir. Bat eilimli politika Bat sistemi iinde sper g konumuna ykselen ABD ile srdrlm, TSK, Truman Doktrini erevesinde ABD gvenlik sisteminin iinde yer almaya balamtr. Dier yandan II. Dnya Savanda Trkiye savaa girmemesine ramen TSKnin eksikliklerinin ok belirgin olarak ortaya kmas, gen subaylarn yksek kumanda heyetine ve nnnn ahsnda somutlaan devlet ynetimine kar gvenlerini sarsm, ordu iinde gizli rgtlerin kurulmasna

1373

neden olmutur. Keza 1946 seimlerinde CHPnin yapt ileri srlen seim hileleri11 subay heyetini zellikle gen subaylar 1950 seimlerinde de ayn hilelerin yaplaca endiesine srklemi DPnin iktidara gelmesini engelleyecek muhtemel bir CHP lehine yaplacak hkmet darbesini engellemek amac ile II. Dnya Sava srasnda kurulan gizli rgtlerde yeniden bir dirilme gzlenmitir. C. 1939-1944 Aamas: Kemalist Devrimin Bekisi Olarak Ordu Dnemin genel karakteristii dnya asndan II. Dnya Savann balamas Trkiye asndan II. Dnya Savana her an hazr konumda olmann skntlar ve Kemalist devrimlerin yerleme srecidir. Konumuz asndan nemli bir balang Mareal akmaka ramen TSK 1. Ordudaki Paalar Meclisinin ald karar uyarnca nnnn cumhurbakanlna seilmesini desteklemitir. 8 Kasm 1938de yaplan Bakanlar Kurulu toplantsna nnnn katlmas12 eski Babakann yeni cumhurbakan olmas iin gereken hazrlklarn tamamland ynnde bir iaret olarak deerlendirilebilir. TSK yeni cumhurbakanna balln bildirmi ve nn i siyasal dzenlemelere ynelmitir. Bayar geici olarak babakanlk grevinde braklrken13 eski muhaliflerle uzlama salanmtr.14 1 Eyll 1939da II. Dnya Savann balamasyla beraber Trkiye iin yeni bir dnem balamtr. Trkiye savaa hazrlanma sreci ordunun siyasetle ilikilerinde belirleyici olmutur. Sava hazrlklarn yrtmekle grevli olan organ 24 Nisan 1933 tarih ve 194443 sayl cra Vekilleri Heyeti kararnamesi ile oluturulan Yksek Mdafaa Meclisidir. Babakann bakanlnda, Genelkurmay Bakannn da katld Bakanlar kurulundan oluan Yksek Mdafaa Meclisinde seferberlikte bakanlklara den grevler belirleniyordu. Milli Savunma Bakanlnda kurulan bir broda genel sekreterin ynetiminde seferberlikle ilgili iler nceden hazrlanp, gerek grlen dairelerden gr alnmaktadr. Alnan grler genel sekreterlike Yksek Mdafaa Meclisine iletilir ve Yksek Mdafaa Meclisinin ald kararlar genel sekreterin brosu tarafndan uygulanmaktadr. 15 Yksek Mdafaa Meclisinin almalar hakknda detayl bilgiye sahip olmamamza ramen, gerek akmakn askeri konulara hibir makam kartrmamaya olan eilimi gerekse Ali Askeri urann yetkilerinin Yksek Mdafaa Meclisinin almalarn verimsiz kld dnlebilir. Sorun 1924 Anayasasnn sava hazrl konusunda hibir dzenleme getirmemesinden kaynaklanmaktadr. Bakanlar Kurulunun hkmetin genel politikasndan birlikte sorumlu olduklarna dair 46. maddesindeki genel hkmden sonra gelen bakanlarn her biri kendi yetkisi iindeki ilerden ve emri altndakilerin eylem ve ilemlerinden tek bana sorumludur ifadesi, 5398 sayl yasadaki tanmla birleince ortaya Milli Savunma Bakannn Cumhuriyet ordusunun hazrlanmasndan tek bana sorumlu tutulabilecei eklinde bir durum kmaktadr.16 Milli Savunma Bakanl ile

1374

Genelkurmay Bakanl ilikileri gz nnde tutulursa, son kertede sava hazrlklarndan Genelkurmay Bakan akmakn sorumlu olduu sylenebilir. Ordu siyaset ilikileri asndan II. Dnya Savann nemi Kurtulu Sava askerlerinin devam olan Yksek Kumanda Heyeti ile gen subaylar arasndaki elikidir. ekilen zorluklar ve ordunun kt durumunu dile getiren gen subaylara verilen cevaplarda Biz stiklal Savanda diye balayan ve gen subaylar bu zorluklar dile getirmekten dolay knayan yksek kumandann bu hareketle iki amac olduu dnlebilir. Gen subaylara inan ve gven vermek17 ve yaplan hatalara kar tepkiyi bastrmak. Yksek Kumanda Heyetinin ve sivil ynetimin orduyu savaa yeterli derecede hazrlayamamas ve sava iinde karlalan glkler gen subaylar nn ynetimi ve akmaka kar cephe almaya itmi ve ordu iinde gizli rgtler kurulmaya balamtr. Savan balangcnda Alman ordularnn st ste kazand galibiyetler, savaa girmedii halde Trk subay heyetinin zerinde ok etkisi yaratmtr. TSK, ile zellikle Alman ordusunu kyaslayan gen subaylar, iinde ki durumun sorumlusu olarak grdkleri nn ynetimini ve ordunun yksek kumanda heyetini devirmek iin olduka geni bir kadroya sahip olan ve ordunun birok birliine yaylan gizli rgtler kurmulardr. 1942-43te orluda bir grup subay nn ynetimini devirmek amac ile birlemiler ve General Muzaffer Tusavula bavurarak ordunun yneticileri tutuklayarak idareye el koymas harekatna bakanlk yapmasn istemilerdir. Tusavul bu teklifi lke iin intihar olaca gerekesiyle geri evirmitir.18 Ordu iinde 1941-42lerde de kurulan ve 1950ye kadar almalarn srdren rgtlerden birisi Seyfi Kurtbek ekibidir. Kurtbek ekibi 1943te ikiye ayrlmtr. Kurtbek ekibi ile ilikisini kesenlerden Kurmay Binba Necip San ve Cemal Tural yeni bir rgt kurmular, 1943te Erzurumda Ahmet Yldz ve A. Kadir Meram, San ve Turaln da bulunduklar yemin treninden sonra bu greve girmilerdir. Gizli rgtlerin ordu iinde yaygnlk derecesi ve alma tarzlar hakknda Koan verdii bilgiler olduka aklaycdr. 1944 Nisannda Sarkamda grevli olan stm. Koa Alay Komutan Alb. Nazmi Dora tarafndan Erzurumda ordu ikmal ubesi Mdr Kur. Bnb. Cemal Turala bir mektup iletmekle grevlendirilmitir. Erzurumda mektubu Turala veren Koa, Tural tarafndan ynlendirilen, birliklerin, komutanlarn, silahlarn, eitiminin durumu ile ilgili sorular cevaplandrmtr.19 Birliine dnen Koa, Alay komutan Alb. Doraya Kur. Bnb. Tural ile aralarnda geen grmeyi nakletmitir. Alb. Dora Trkiyenin savaa girmedii halde savan skntlarn ektiini, skntnn sadece ordunun deil, lke ve milletinde sknts olduunu belirterek, Cumhuriyetin ilk on be ylnda giriilen byk kalknma hareketinin durduunu ileri srmtr. Koan kalknmann durmasnda savan rol olup olmad sorusuna, savan etkisinin olmas ile birlikte yaplmas gereken eylerin yaplmad cevabn vermitir.20 Zorluklarn mrn doldurmu kiiler tarafndan

1375

zlemeyeceini ileri sren Alb. Dora, akmakn yirmi yldan beri Genelkurmay Bakan olmasn eletirerek, Cemal Tural ve Necip San gibi subaylarn hak ettikleri grevlerde olmadklarn iddia etmitir.21 Koa, bir rgt ile konutuunun farkna vararak, subayn ismini vermi ve bu subaylarn da Alb. Dorann yesi olduu rgtten olup olmadn sormutur. Alb. Dorann olumlu cevap vermesi ve Koa da rgte davet etmesi zerine Koa bu teklifi reddetmitir.22 Koan verdii bilgilere gre, Alb. Dora rgtn Sarkam lideridir. rgt dier alaylara da yaylmtr. rgte alna subaylar kural olarak Erzurumda ki rgt tarafndan Alb. Doraya yollanmaktadrlar23 Mevcut bilgiler sava iinde nn ve akmaka kar aktif alma iinde olan yaygn gizli rgtlerin varln kantlamaktadr. 1939da balayan Milli ef dneminin karakteristik zelliklerinden birisi de bu dnemin siyasal elitini devrimci savalardan ok brokrat aydnlarn veya brokratlam devrimcilerin oluturmasdr. Atatrkn evresinde kmelenmi ve etkinliklerini Atatrkten alan 1923-1938 dneminin resmi gayriresmi eliti byk lde etkisizletirilmitir. Sivil brokrasinin ynetici ve temsilcisi nnnn her ne kadar ordu iinde ki gcne dayanarak da cumhurbakan olmas, akmakn cumhurbakanl seimi srasnda belirginleen g zaaf, zamanla Yksek Kumanda Heyeti ile sivil siyasal elit24 ve brokrasi arasnda arl sivil siyasal elit ve brokrasiden yana basan bir dengenin olumasna neden olmutur. Yeni dengenin bu tr bir eilim kazanmasnda ordu tabannn Yksek Kumanda Heyetini desteklememekten de te anlan heyete kar bir tutum ierisine girmesinin rol oynad sylenebilir. 25 Mays 1940 tarih ve 3832 sayl rfi dare Kanunu sivil siyasal elitin TSK veya daha doru bir ifade ile Yksek Kumanda Heyetine vurduu en ar darbelerden birisi olarak nitelenebilir. Anlan kanunda rfi idare komutanlklarnn genel gvenlik ve asayie ilikin olan ve polise tannan yetkileri kullanabilmesi iin Bakanlar Kurulunun bir kararnameyle komutanla aktarlacak yetkileri belirlemesi gerekiyordu.25 Bakanlar kurulunun 2/14780 sayl ve 4 Aralk 1940 tarihli kararnamesiyle rfi idare komutanlklar alacaklar kararlar dorudan uygulamadan alkonuluyordu. rfi idare tarafndan alnan kararlar mahalli zabta tarafndan uygulanabiliyordu.26 Bylece sava tehdidinin byk olmasna ramen, ordunun hareket sahas daraltlm ve sivil brokrasi, TSKnin savatan faydalanarak bamsz eylemde bulunmasn, bamszlamasn byk lde engellemitir. akmakn 12 Ocak 1944te emekliye sevk edilmesinden sonra27 karlan 4580 sayl Genelkurmay Bakanlnn Vazife salahiyetleri hakknda kanun ile Genelkurmay Bakanl

1376

babakana balanm ve babakana kar sorumlu tutulmutur. (md. 1) Genelkurmay Bakan Babakan tarafndan teklif ile Bakanlar Kurulu tarafndan atanacaktr. (md.2) Genelkurmay Bakannn bakanlklarla yapaca dorudan grmelerin nceden babakan tarafndan belirlenmek ve gerektiinde deitirilmesi hkm getirilmitir. (md.3) 4580 sayl kanunun 5. maddesi ile 429 sayl eriye ve Evkaf ve Erkan- Harbiye-i Umumiye vekaletlerinin ilgasna dair kanunun 9, 10, 11 ve 12. maddeleri ve 636 sayl ury Askeri Kanununun 3. maddesinin anlan kanuna aykr hkmleri yrrlkten kaldrlmtr. Bylelikle, Genelkurmay Bakanlnn mstakil konumu ortadan kaldrlm, Genelkurmay Bakannn cumhurbakan tarafndan teklif ve babakan tarafndan atanmas hkm iptal edilmi, bakanlklarla dorudan iliki kurma yetkisi kaldrlm, askeri btenin TBMMye Milli Savunma Bakanl tarafndan getirilmesi uygulamasndan vazgeilmitir. Ayrca, uray Askeri Kanunun 3. maddesinin aykr hkmlerinin iptali ile, Ali Askeri urann olumasnda Genelkurmay Bakanlnn etkisi ortadan kaldrlmtr. 1939-1944 aamas konumuz asndan balk altnda zetlenebilir. 1) Sivil Siyasi elitin TSK zerinde egemenlik salamas, 2) Yksek Kumanda Heyeti ile subay kadrolar arasnda eliki, 3) TSKye gizli rgt geleneinin yerlemesi. D. Kemalist Devrimin ktidar Ortaklndankarlan Ordu (1944-1950) 1944-1950 yllar arasnda dnya haritas yeniden ekillenmi, nfuz ve etki blgeleri el deitirmi, yeni paylama gidilmitir. Anlan yllar Trkiyede i ve d siyasette deiikliklerin youn ve hzl yaand yllardr. Deiikliklere kout olarak, TSKnin rejim iinde ki konumunda ve bnyesinde de bir dizi deiiklik gereklemitir. TSKnin yapsndaki ve rejim iinde ki konumunda gerekleen deiiklikleri u balklar altnda toplamak mmkn gzkmektedir; a) Milli Savunma anlaynda milli-bamszlk tutumdan uzaklalarak, A.B.Dnin ve Batnn savunma sisteminde yer almak iin n hazrlklarn yaplmas, b) Alman askeri doktrininin tedrici terki ve Amerikan askeri doktrininin benimsenmesi, c) CHP-DP arasnda ki siyasi atmada subay ve heyetinin arlkl olarak CHP kart bir tutum almas ve bu balamda ordu iindeki gizli rgtlerin tekrar almaya balamas; Yksek Kumanda Heyetinde CHP ve DPli hiziplerin belirmesi, d) 30.05.1949 tarih ve 5398 sayl Milli Savunma Bakanlnn Kurulu ve Grevlerine Dair Kanunun kabul ile TSKnin rejim iinde ki siyasal arlnn bir kurum olarak kesin bir ekilde ortadan kalktnn onaylanmas. Anlan aamada, kanaatimizce nemli olan deiiklik anlar ve TSKnin geirdii yapsal deiim genel olarak ayn eilimi muhafaza ederek devam etmitir. Bunlarn iinde tek istisna, TSKnin sivil

1377

siyasal elit tarafndan kendisine devlet kurumu iinde verilen rol benimsememesi ve bu konumu 1960-1961de deitirmesidir. Yukardaki zetin asker siyaset ilikisi ynn aarsak CHP kurulduu gnden itibaren II. Dnya Sava sonuna dein, parti, aamal olarak, asker-sivil devrimci brokrasinin ordu destekli sivil devrimci brokrasinin ve nihayet devrimci niteliini yitirmi donuklam, ordu desteini yitirmi, brokrasinin parti iindeki dier gruplara egemen olduu bir sreci yaamtr. II. Dnya Sava sona ermeden nce Genelkurmay Bakanlnn zerkliine son verilmesi ve Babakana balanmas ile alan yeni dnem, TSKnin Yksek Kumanda Heyetinin genletirilmesi, tkanan terfi kadrolarnn almas ve Yksek Kumanda Heyeti ile subay heyeti arasnda ki ban glendirilmesi iin bir frsat yaratmtr. Fakat siyasi iktidarn askeri ihtiya deil, siyasi deerlendirmelerle yapt tercihler, bu frsatn kullanlmasn engellemitir. Nitekim, savan sona ermesi ile orduda yaplacak emeklilik ve terfi ilemleri iin salk durumlarnn ele alnmas gerekmi, fakat siyasi iktidar emekliye sevk edilmesini istedii subaylarn adlarnn hastahane tabiplerine bildirmi. Bu haberin TSKde duyulmas Belenin ifadesi ile Orduda bomba gibi patlayarak karklklara meydan vermitir.28 Yksek Kumanda Heyetinin genletirilmesi iin aba harcanmad, 1944-1950 arasnda sadece Genelkurmay Bakanlna yaplan atamalara baknca ortaya kmaktadr. akmakdan boalan Genelkurmay Bakanl grevine Org. Kazm Orbay getirilmi, Org. Salih Omurtak Genelkurmay Bakanl grevini 1946da devir alm, 8 Haziran 1949da emekliye ayrlmtr.29 Org. Omurtakn yerine 10 Haziran 1949da Org. Abdurrahman Nafiz Grman atanmtr.30 Mareal akmak 1944te 68 yanda iken grnrde ya haddi nedeni ile emekliye sevk eden ynetimin31 1949da 67 yandaki Org. Grman Genelkurmay Bakanlna getirmesi, askeri nedenlerle aklanamaz32 Belen ordudaki atamalarn, Yksek Askeri ura kararlarna, komutanlarn terfilerinde sicile nem vermeyen, nnnn ahsi tercihleri dorultusunda yapld ve orduda tepki yarattn ileri srer.33 Yksek Askeri urann nnye kar bir direni iine girmesi pek mmkn deildir. Yukarda deinildii gibi, 4580 sayl kanunun 5. maddesi ile Yksek Askeri urann oluumunu belirleyen 636 sayl kanunun nc maddesinin 4580 sayl kanuna aykr hkmleri 1945 tarih ve 4764 sayl Askeri urann tekilat ve vazifeleri hakkndaki 636 sayl kanuna ek kanunun 34 1. maddesi gerei Hava Kuvvetleri Komutan Yksek Askeri uraya ye olmutur. Fakat 31 Ocak 1944de kurulan Hava Kuvvetleri Komutanl ancak 1947de Ordu komutanl dzeyine karlm35 ve ancak 1950de btn hava destek ve birliklerini emri altnda toplayarak kuvvet komutanlna dnmtr.36 Ksaca Yksek Askeri urann yeni yesi etkisizdir. Bu dnemde Yksek Askeri uraya son eklini veren kanun, 4764 sayl kanunu yrrlkten kaldran 30.05.1949 tarih ve 5400 sayl Yksek Askeri urann Tekilat ve Grevleri Hakkndaki 636 Sayl Kanunun 2. ve 3. Maddelerinin Deitirilmesine Dair Kanundur.37 Bu kanuna gre urann tabii bakan Babakandr. Babakann bulunmad toplantlarda Milli Savunma Bakan, bakann

1378

bulunmad toplantlarda Genelkurmay Bakan uraya bakanlk ederler. (md. 2) ura yeleri Milli Savunma Bakan, Genelkurmay Bakan, Hava, Kara ve Deniz Kuvvetleri komutanlar ve ordu mfettileri ile Milli Savunma Yksek Okulu Genel Sekreteri ile komutanlar arasndan seilen alt ve ilk on be kiiden olumaktadr. (md. 3) Subaylarn terfilerini dzenleyen 12.07.1943 ve 4460 sayl kanunun 10. md.38 15.06.1947 tarih ve 578 sayl Subaylar Heyetine Mahsus Terfi Kanunun 4460 Sayl Kanunla Deien 10. Maddesinde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun39 ise yeniden dzenlenmitir. Bu kanuna, gre subaylar, terfi iin rtbelere gre en az Astm. 6 ay, Tm. 3 yl, stm. 3 yl, Korg./Koram. 3 yl, Org/Oram. yl beklemek zorundadr. Kanunun tek ilgin yan 4460 sayl kanunda 6 yl olarak belirlenen Yzbln da grev sresini 9 yla karmasdr. Bylelikle 10.07.1945 tarih ve 4795 sayl kanunun40 belirledii Astm., Tm, sttm., Yzb., rtbelerinden oluan astsubaylar grubunda kalma sresi 3 yl uzayarak toplam 15 sene 6 aylk bir sreye ulamtr. Yukarda deindiimiz 4765 sayl kanunla emeklilik sreleri gelmi generallerin Bakanlar Kurulu ile grevlerine devam edebilecekleri hkme balanrken, gen subaylarn 4795 sayl kanunun stsubaylar diye tanmlad Bnb., Yrd. Alb. rtbelerine ykselmeleri sresi uzatlmtr. Dzenlemenin gen subaylar tarafndan olumlu karlandn sylemek zordur. Etkisinin subay heyetini CHP iktidarndan daha da uzaklatrc nitelikte olduu sylenebilir. 20.03.1950 tarih ve 5611 sayl kanunla Atm. ve Tm.likte bekleme sresi 6 ay Astm.lik sresi olmak zere 4 yla km, stm.lik 6 yla karlm, Yzb. rtbesinde bekleme sresi ise 9 yldan 6 yla indirilmitir. Bylece astsubaylar kategorisinde bekleme sresi 6 ay artarak 16 seneye kmtr. (Hava Kuvvetlerinde 14 yl, Deniz Kuvvetlerinde 15 yl stsubaylarda ise terfi bekleme sreleri ise Bnb.lar iin 4 yldan 6 yla, yarbaylar iin 3 yldan 6 yla karlmtr. Albay ve generallerin terfi srelerinde bir deiiklik yaplmamtr. Genelkurmay Bakanlnn 1944de Babakanla balanmas Yksek Kumanda Heyetinin siyasal etkisinin azaltlmasndan sonra, Genelkurmay Bakanl 30.05.1949 ve 5396 sayl Milli Savunma Bakanlnn Kurulu ve Grevlerine Dair Kanun41 Milli Savunma Bakanlna balanmtr (md. 1). Bakanlk, personel, haber alma, harekat, eitim, seferberlik ve ikmal ilerini Genelkurmay Bakanl aracl, bunlarn dndaki ileri bakanlk Mstearl aracl ile yrtmektedir (md. 2). Genelkurmay Bakan Milli Savunma Bakannn teklifi ile Bakanlar Kurulu tarafndan atanr (md. 3), kuvvet komutanlar ile Ordu Komutanlar ve Orgeneral ve Oramiraller Genelkurmay Bakannn gr alnarak, Milli Savunma Bakannn teklifi, Bakanlar Kurulunun karar ile tayin edilirler (md. 4). 1949 ylna kadar TSKnin emir komuta zinciri Genelkurmay Bakanl ile Ordu komutanlklar arasnda kurulmutur. 1949 ylnda bu yapda deiiklie gidilmi ve kuvvet komutanlklar oluturulmutur.42 Dnem itibaryla Genelkurmay Bakanlnn devlet kurumu iindeki konumunun deitirilmesi iin ABDnin bask yaptn ileri sren grler vardr.43 Bu nedenle Trk tarihinde ordunun ilk kez sivil ynetimin emrine girdii ileri srlmektedir.44

1379

Bu, ayn zamanda, Amerikan askeri yardmn koula balandn gstermektedir. ABD askeri yardm askeri ilerin kendisinde topland bir makamn kurulmasnn da gerekli klmtr. Bunu salamak iin btn savunma birimlerini Milli Savunma Bakanlna balayan ve sava halinde lke kaynaklarn egdmle ynetecek olan Milli Savunma Yksek Kurulu 1949da kurulmutur. 45 1946 ylnda Genelkurmay Bakanlnn bir tasar hazrlayarak topyekn bir savunma iin sivil ve askeri yetkililerin beraber alacaklar bir organn kurulmasn tavsiye ettii bilinmektedir. Daha sonra Yksek Askeri ura konu zerinde alm ve Milli Savunma Yksek Kurulu Kanunu tasarsn hazrlamtr. Milli Savunma komisyonunda ki almalara Babakan, Babakan Yardmcs ve Devlet Bakan, Milli Savunma Bakan, Bakanlk temsilcileri, Genelkurmay Bakan Vekili, Genelkurmay kinci Bakan ve askeri uzmanlar katlmlardr.46 Kanuna gre kurul, topyekn savunma ilerini yrtecektir. Kurulun tabii bakan

Cumhurbakandr. (md.1). Kurul Babakann bakanlnda Babakann teklif edecei ve Bakanlar Kurulu tarafndan seilen bakanlar ile Milli Savunma Bakan ve Genelkurmay Bakan tarafndan oluur. Gerektiinde askeri ura yeleri ve her trl uzmana danlabilir (md. 29). Kurulun grevleri a) Hkmetin izleyecei savunma politikasnn esaslarn hazrlamak, b) Devlet kurumlarna, zel kurumlara ve yurttalara den grevleri tespit ederek, yerine getirilmesi iin gerekli kanuni ve idari nlemleri almak, c) b fkrasnda yazl nlemlerin uygulanmasn denetlemek, d) Yurt savunmas ile ilgili ilerde Babakann lzum gsterdikleri inceleyerek gr bildirmek (md.3). Kanuna gre, kurul ayda en az iki kez toplanacaktr. (md.5) Kurulda siviller ounluu oluturmaktadr.47 Kanunun dier dikkati eken yan 5398 sayl Milli Savunma Bakanlnn Kurulu ve Grevlerine Dair Kanun ile ayn gn kabul edilmesidir. 1944te Genelkurmay Bakanlnn Babakana balanmas ile balayan sre, bu iki kanun ile kapanm ve TSKnin rejim iindeki kurumsal ve bir lde hukuki arl tamamen ortadan kaldrlmtr. Dnemi ordu asndan karakterize edilen srelerden biri de, ordu iindeki gizli

rgtlenmelerdir. 1944-1950 aamasna ordu iindeki gizli rgtler, 1941-1944 aamasndaki rgtlerin devamdr. Bu rgtlerin 1941-1944 aamasnda nn ve Yksek Kumanda Heyetine kar girimeyi amaladklar tasfiye operasyonu, 1944-1950 aamasnda bir lde terk edilmitir. 19441950 aamasnda gizli rgtlerin temel amac, zellikle DP kurulduktan sonra, bu partinin mmkn olan en ksa zamanda iktidara gelmesi olmutur. 1946 seimlerinde yaplan hileler, rgtlerin nne iki seenek koymutur. CHPyi zorla iktidardan uzaklatrmak veya 1950 seimlerinde tekrar bir seim hilesinin yaplmas karsnda DP lehine mdahalede bulunmak. Gizli rgtlerin neden 1950ye kadar mdahale etmedikleri sorusunun cevab bir ok yerde aranabilir. Gizli rgtlerin bir darbe iin yeterince gce sahip olmamas, nnnn ykselen siyasi tansiyonu zamannda yapt mdahalelerle drmesi ve ihtilal ortamnn domasna izin vermemesi, DPnin kuruluu ile gizli rgtlerde iktidarn demokratik yollardan deiebilecei inancnn belirmesi bu dnemde bir darbeyi engellemi olabilir.

1380

Gizli rgtlerin CHPye kar aldklar tavr ve DPyi desteklemeleri, kanaatimizce TSKnin demokrasi idealine iten inancndan ok, ordunun rejim iinde ki arlnn kaybolmasna bir tepki, gen subaylarn DPnin iktidara gelmesi halinde kemiklemi yksek kumanda kademelerini deitirerek imkan salayaca midi, ordunun daha hzl modernletirileceine olan inancn bir sonucudur.48 Ayrca artk rejim iin eski prestiji kalmayan TSKnin CHP lehine muhalefet zerinde kullanlmas subay heyetini rahatsz eden bir davran olarak deerlendirilebilir. Bir CHP ileri geleni 1945ten sonra TSKde CHPnin Atatrk ilkelerinden ayrld kanaati yerlemi bulunuyor ve bu tutum tasvip edilmiyordu.49 eklindeki yorumunda TSKnin CHPye kar ald tavr bir lde aklayabilir. Yukarda deinildii gibi ordu iindeki gizli rgt, takriben 1944 senesinde ikiye ayrlmtr. Bu iki rgtten birincisi Kur. Alb. Seyfi Kurtbekin sava yllar iinde kurduu ve Hcum Ordusu ismini verdii rgttr.50 165 dier rgt ise Kur. Yrb. Cemal Turaln bakanln yapt rgttr. ki ekibin ayr almalar olduu gibi, ortak almalarnn da olduu anlalmaktadr. zellikle 1946 seimlerinde yaplan hilelere ordu tepki gstermitir. Trke, 1946 seimlerinden sonra orduda gizli rgtlerin saysnn arttn ileri srer.51 Baz subaylarn CHPye kar ihtilal hazrl iinde olduklarnn bilindiini belirten Doan, 1946 seimlerinden sonra nnnn Hadmky ziyareti srasnda komutanlarla grtn ve tehlike anlarnn aldn ve memlekette asayiin ve emniyetin bozulmak zere olduunu syleyerek, ordunun desteini istediinin sylendiini kaydeder.52 1947 senesinde Harp Akademisinde retim grevlisi olan ve bir ksm II. Dnya Sava srasnda kurulan rgte mensup olan subaylardan Cemal Yldrm, Cevdet Sunay, Cavit evik, Memduh Tama, Stk Ulay, Kani Grhan, erafettin Konuralp, Kenan Esengin, Cemal Erginsoy, Saip Caner ve Milli Emniyet stanbul Blge ikinci bakan Naci Aykun, Necip San, Refik Ylmaz, ve Kadri Erkmen rgt bakanlna Milli Emniyet Tekilatnda yaptklar toplantda bakanla Sunay semiler, Sunayn kta grevine kmas bu grevi kabul etmemesi zerine Kur. Alb. Cavit eviki getirmilerdir.53 Ayrca rgt 1947 senesinde stanbulda Korg. Fahri Belen ile evinde ve Harp Akademisinde temas etmi ve ihtilal fikrini amtr. Belen ile II. Kolordu Komutan iken (1947) rgt adna kendisi ile gren albay rgtleri hakknda bilgi vermiler ve destek istemilerdir. Belen, rgtn teklifini reddetmitir.54 Bayarn yaknlarndan avukat Selahattin Gvendirenin rgtten haberdar etmesi zerine Bayar, Cemal Yldrm ile grmek istemitir. Yldrm Bayarla grmesinde 1950 seimlerinde hile yaplrsa, mdahale edeceklerini ve mdahale edecek gte olduklarn belirtmitir. Kurtbek rgt ise, hem nn hem de Bayar ve Menderes ile iliki halindedir. Kurtbek ankayada nn ile grm, stanbulda Bayar ve Menderes ile iliki kurmu ve rgtlerin almalar ile rgt yeleri hakknda bilgi vermitir. alt kademelere ykselme

1381

Hikmet zdemir, Yksek Kumanda Heyeti iinde de blnmelerin olduu ve DPnin iktidara geldikten hemen sonra, 6 Haziran 1950de Yksek Kumanda Heyeti iinde yapt emekliye sevk operasyonunun CHP ve DPli general hizipleri arasnda birka yldr devam eden mcadelenin CHPnin hem de TSKnin desteini aradklar konusunda bilgi vermektedir ve TSKnin DPnin yannda yer ald grlmektedir. Bu DPnin orduyu kendi tarafna ekmesi deil, ordunun yukarda izah edilen nedenlerden dolay DPnin yannda yer almas olarak deerlendirilmektedir.55 Bu da 1950 seimlerinde DPnin iktidara gelmesi ile brokrasinin yenildii veya tasfiye edildii keza dikkatle deerlendirilmektedir.56 DPnin iktidara gelmesi, sivil ve asker brokrasinin yenilgisi deil, brokrasinin sivil kanadnn yenilgisidir. Ortak bir yenilgiden sz edebilmek iin DP iktidarndan nce asker ve sivil brokrasisinin rejim iindeki arlnn dengede olmas gerektii gibi, siyasal elitin askeri brokrasiye, sivil brokrasiye verdii nemi vermesi gerekirdi. Fakat siyasal elit, 1944ten itibaren askeri brokrasinin rejim iindeki arln krmtr.1950de askeri brokrasi artk, iktidar orta deildir. Bu adan yenilgi, CHPli siyasal elit ve sivil brokrasinin yenilgisidir. Dier bir deile, 1950 seimleriyle tasfiye edilen iktidar ortakl, asker, sivil brokrasi ve CHP ortakl deil, sivil brokrasi CHP ortakldr. Anlan yllarn nemli zellii, brokrasinin (Yksek Kumanda ve Subay Heyeti) Cumhuriyetin kurulu yllarnda iinde bulunduu siyasi iktidar ortaklnn dnda braklmasdr. Bylelikle tek parti ynetimi, en nemli glerinden birisini kaybetmekle kalmam, ayn zamanda bu g, kendisine muhalif bir tavr almtr. Mays 1950 seimlerinin arefesinde TSK, iktidar deiiklii istediini belirgin bir ekilde hissettirmitir. Aydn kesimin, halkn byk bir blmnn ve artk DP iinde rgtlenmi olan zel sermayenin desteini yitiren CHPnin ve sivil brokrasinin, siyasi iktidarn demokratik bir yolla belirlenmesine boyun emekten baka bir ans kalmamtr. 1 Bu alanda etkili olmu almalar arasnda, John J. Johnson, The Role of The Military in

Underdeveloped Countries, Princeton: University Press, 1962; S. E. Finer, The Man On Horseback: The Role of The Military in Politics, New York Praeger, 1962; S. P. Huntington, Changing Pattern of Military Politics, New York, 1962; S. P. Huntington, The Soldier and the State: The Theory and Politics Of Civil-Military Relations, Cambridge, Mass., Harvard University Press, 1957; Ergun zbudun, The Role of the Military in Recent Turkish Politics, Cambridge, Mass, Harvard University Center for nternational Affairs, 1966 saylabilir. 2 Aktaran: mit Cizre, Elizabeth Pickard, Arab Military in Politics: From Revolutionary Plot

to Authoritarian State, Adeed Dawisha ve I. William Zartman (der.), Beyond Coercion and Durability iinde (londra: Croom Helm, 1988), 121; Karen Remmer, The Politics of Military Rule in Chile, 19731987, Comparative Politics, (21 January 1989), s. 152-56. 3 Aktaran mit Cizre Nicole Ball, The Military in Politics: Who Benefits and How? World

Development, 9 (1981), s. 575.

1382

Aktaran Metin Heper, Davit C. Rapoport, A. Comparative Theory of Military and Political

Types Samuel P. Hungtington. (Der.) Changing Patterns of Military Politics, New York: The free Press of Glencoe, 1972, s. 73. 5 Aktaran Metin Heper, Samuel P. Huntington, Political Order in Changing Societies, New

Haven: Yale University Press, 1968, s. 196-197 .6 Aktaran Metin Heper, Ordunun Bat ve Osmanl Trk siyasal gelimesinde sahip olduu

deiik roller u almada etrafl olarak incelenmitir: Marcie Patton, Turkish Civil-Military RelationsPraetorianism? baslmam Yksek Lisans Tezi. Chicago niversitesi, Haziran 1977. 7 s. 41. 8 9 erif Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought, Princeton, 1962, s. 134-135. Gencay aylan, Ordu ve Siyaset, Kanun-u Esasinin 100. Yl Armaan iinde Ankara, Yusuf Akura, Osmanl Devletinin Dalma Devri (XVIII. ve XIX. Asrlarda), Ankara, 1985,

A. . SBF Yaynlar 1978, s. 398. 10 11 Harb Akademilerinin 132. Yl, Harp Akademileri Basmevi, stanbul 1980., s. 69. Mmtaz Soysal, 100 Soruda Anayasann Anlam, Gerek Yaynevi, Altnc Bask, stanbul

1986, s. 56. 12 13 14 fahir Giritliolu, Trk Siyasi Tarihinde CHPnin Mevkii, Cilt 1 Ankara 1965, s. 122. Mahmut Gololu, Demokrasiye Gei, 1946-1950, Kaynak Yaynlar, stanbul 1982, s. 25. Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973, Bilgi yaynevi, stanbul,

1990, s. 48. 15 16 17 18 19 20 21 Hikmet zdemir, Rejim ve Asker, Afa Yaynlar, stanbul, 1989, s. 93-94. H. zdemir, Rejim., s. 242. Alpaslan Trke, 1944 Milliyetilik Olay, stanbul, 1968 s. 10-11. Muammer Taylak, 27 Mays ve Trke, Ankara 1976, s. 6. Sadi Koa, Atatrkten 12 Marta Anlar, Cilt: 1 stanbul, 1977, s. 147-148. Sadi Koa, Atatrkten., 148-151. Sadi Koa, Atatrkten., 148-151.

1383

22 23 24

Sadi Koa, Atatrkten., 153-154. Sadi Koa, Atatrkten., 155-156. Burada sivil siyasal elit ile kastedilmek istenen, siyasal elit mensuplarnn sivil kkenli veya

asker kkenli. olmalarndan te sivillemi olmalardr. Dier bir ifade ile, bu siyasal elit sava niteliini yitirmi, muhafazac bir tutum almtr. Normlar sava devrimci normlar deil, sivil brokrat normlardr. 25 Zafer skl, Siyaset ve Asker Cumhuriyet Dneminde Skynetim Uygulamalar, Afa

Yaynlar, stanbul, 1989, s. 51. 26 27 28 29 30 31 Zafer skl, Siyaset ve., s. 51. Harb Akademilerinin., s. 69. Fahri Belen, Ordu ve Politika, stanbul, 1971, s. 28. Harp Akademilerinin., s. 69. Harp Akademilerinin., s. 69. 21. 12. 1936 tarih ve 3079 sayl Subay ve askeri memurlarn tekad iin rtbe ve

snflarna gre tayin olunan yalar bildiren kanun Kavanin Mecmuas, Cilt: 17 Devre; V, -tima 2, s. 110 anlan kanunun 2. maddesi Mareallerin 68 yanda emekliye sevk edileceini belirler. 32 Org. Grman 1882 doumludur. Bkz. Harp Akademilerinin., Blm 2, s. 43 25. 11. 1945

tarih ve 4765 sayl Subay ve askeri memurlarn tekad iin rtbe ve snflarna gre tayin olunan yalar bildiren 3079 kanuna ek kanunun 1. maddesi ile Bakanlar Kurulunun seferberlik sava veya sava ilan gibi durumlarda, ya haddini dolduran komutanlarn grevinde brakabilecei hkm getirilmitir. (Kavanin Mecmuas, Cilt 27, Devre: VII-Toplant: 2 s. 754) Bu da gstermektedir ki, akmakn emekliye sevk edilmesinde siyasi elitin gelecee ynelik planlar vardr. Ayrca bu kanun ile siyasi elit ve zellikle nn Yksek Kumanday ekillendirmek iin hukuki dayanakta eklemitir. 3079 sayl kanunun 2. Maddesine gre 1947de emekli olmas gereken (65 yanda) Org. Grman 1949da Genelkurmay Bakanlna atanmtr. 33 34 35 F. Belen Asker ve., s. 30. Kavanin Mecmuas, Cilt 27, Devre: VIII-Toplant: 2 s. 753. 4998 say ve 13. 01. 1947 tarihli kanunlarda Geen Bakumandan, Bakomutan ve

Babu tabirleri yerine kaim olacak unvan hakknda kanun Kanunlar Dergisi, Cilt 29 Devre: VIIIToplant: Olaanst ve 1, s. 49.

1384

36

Cemender Aslanolu, smail Kayabal, Trk Kltr Aylk Dergisi, Say: 116, Yl X, 8

Haziran 1972, Hava Kuvvetleri zel Says, 474. 37 38 Kanunlar Dergisi, Cilt 31 Devre: VIII Toplant: 2, s. 714. Ordu Hizmet Kanununun 3387 Sayl Kanunla Deien 2. Maddesinin Deitirilmesine

Dair Kanun Kavanin Mecmuas, Cilt 27, Devre: VII-Toplant: 2 s. 181. 39 40 41 42 Kanunlar Dergisi, Cilt 29 Devre: VIII-Toplant: Olaanst ve 1, s. 713-714. Kavanin Mecmuas, Cilt 27, Devre: VII-Toplant: 2 s. 841. Resmi Gazete, 03. 06. 1949, Say: 6223. Bylelikle, TSKnin hiyerarisinde gerekleen deiiklik sonucu, Ordu Komutanlklar,

Kara Kuvvetlerine balanm, Hava Deniz Kuvvetlerine balanm, Hava ve Deniz kuvvetlerinde de rgtlenme kuvvet komutanl esasna gre dzenlenmitir. 43 Oral Sander, Trk Amerikan likileri 1947-1964, ASBF., Yaynlar, Ankara, 1979, s. 39.

Farkl bir gr H. zdemir Rejim., s. 78. 44 Bahri Savc, Trkiyede Devlet Hayatnda askeri Mahiyetin ve Tesirin Seyrine Bir Bak

ASBF. Dergisi, Cilt: XVI, Eyll 1961 No. 3, s. 43. 45 46 47 48 s. 567-568. 49 50 51 52 53 54 N. Ilcak, 15 Yl Sonra., s. 428. Gne, 2 Aralk 1986. Yeni stanbul, 17 ubat 1962 a.g.y. d. Avni Doan, Kurtulu ve Kurtulu Sonras, Dnya Yaynlar, stanbul 1966, s. 302. Gne, 2 Aralk 1986. Osman Metin ztrk, Trkiyede Silahl Kuvvetler ve Siyaset, (Yaymlanmam Doktora O. Sander, Trk Amerikan., s. 40. H. zdemir Rejim., s. 95. H. zdemir Rejim., s. 96. Nazl Ilcak, 15 Yl Sonra 27 Mays Yarglanyor, Cilt: II, Kervan yaynlar, stanbul, 1975,

Tezi) SBF, 1987., s. 75-78.

1385

55 56

N. Ilcak, 15 Yl Sonra., Cilt: 1, s. 282. Gencay aylan, Trkiyede Kapitalizm Brokrasi ve Siyasi deoloji, TODAE Yaynlar,

Ankara, 1974, s. 81

1386

ok Partili Hayata Gei Dneminde Hkmet Muhalefet likisi / Yrd. Do. Dr. Bekir Kolar [s.754-764]

Yznc Yl niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Bilindii gibi Trkiyenin i politikas, 1839 Tanzimat Fermanyla beraber Batdaki

gelimelerden youn bir ekilde etkilenmeye balamtr. Bu etki, Cumhuriyet dneminde de kendini gstermitir. Nitekim II. Dnya Savandan sonra Batda ortaya kan yeni oluum, Trkiyenin 1945ten sonraki i politikasnn ekillenmesinde belirleyici rol oynamtr. Dnyadaki otoriter sistemlere son veren Birlemi Milletler Anayasas, dnya ile entegrasyonu amalayan Trkiye iin de tek partili sistemden ok partili sisteme gei iin zemin hazrlamtr. Trkiyedeki idareciler, smet nnnn 1945teki 19 Mays Genlik ve Spor Bayramndaki nutkundan1 da anlalaca gibi bu geiin zaruretini hissetmeye balamtr. Dier taraftan dnyadaki gelimeler ve bu gelimelerin Trkiye zerindeki etkileri muhaliflere, mevcut tek parti sistemine kar kullanabilecekleri itibar ve hukuk deliller salam, onlarn muhalefetlerini aa vurmalarn ve halkn desteini aramalarna zemin hazrlamtr. 2 Bylece muhalefet, tek partili rejimi eletirme imkanna sahip olmutur. Tek partili sistem, CHP ierisinde, Menderes, Bayar, Koraltan, Kprl gibi muhalif bir grup tarafndan eletirilmeye balanmtr.3 Tek parti sisteminin savunucular ise bu eletirilere kar koyarak sistemin devam etmesi gerektii ynnde gr beyan etmeye devam etmilerdir.4 Tek partili sistem kart grlerin gelimesi, muhalefetin partilileme srecini balatmtr. Nihayet, muhalefet partisi DPnin kuruluuna zemin hazrlayan ve drtl takrir olarak bilinen bir nerge 7 Haziran 1945te CHP Meclis Yksek Bakanlna sunulmutur.5 Bu takrir, 12 Haziran 1945 tarihli oturumda okunmu ve reddedilmitir.6 Hadiselerin zorlamasyla CHPnin iktidarn sarsmayacak snrl bir demokratiklemeye izin vermek niyetinde olan nn, muhalefetin partililemesine frsat vermek amacyla nergenin reddedilmesinde etkili olmutur.7 Bu reddediliten sonra DPnin kuruluunu hazrlayan olaylar birbiri ardnca meydana gelmi; 17 Eyll 1945te Celal Bayar CHPden istifa ederken, 21 Eyllde de Refik Koraltan, Adnan Menderes ve Fuat Kprl ihra edilmitir. 30 Eyll 1945 tarihinde milletvekilliinden de istifa eden Bayar, 2 Aralk 1945de yeni bir parti kuracan aklamtr. 8 Nihayet 7 Ocak 1945 tarihinde Bayar, Koraltan, Menderes, Kprlnn nderliinde DP kurulmutur.9 DPnin kurulmasndan 7 ay sonra 21 Temmuz 1946 tarihinde seime gidilmitir. Bu seimde ehirlerde DP, krsal kesimde ise CHP baarl olmu, 450 milletvekilliinden 395ini CHP, 64n DP ve 6sn bamszlar kazanmtr. Muhalefet bu seimlerde hile yapldn iddia etmitir. nn daha sonra bu iddiann zellikle stanbul iin doru olduunu, Ahmet Faik Barutuya sylemitir.10

1387

Bu seimden sonra CHP ierisinde ok partili anlaya kar, tek partici anlayn savunuculuunu yapan grubun lideri Recep Peker, nn tarafndan Babakan tayin edilmi ve 07.08.1946 tarihinde hkmeti kurmutur. Demokratikleme srecindeki bir lkede, mizac ve dnya gr itibaryla belki de en son babakan olabilecek bir kiilie sahip olan Pekerin esasen nnnn politik taktii gerei Babakan atanm olduu dnlebilir. nn bu uygulamasyla, parti iinde glenen Peker, kmen, nceday hizbine hkmet kurdurmak suretiyle, bir taraftan ok partili hayata gei srecinde CHPyi mkl durumda brakabilecek parti ii muhalefeti pasifize etmek, bir taraftan da bu grubun uygulayaca politikalar ile DPyi ypratmak istemitir. Baka bir ifadeyle snrl bir demokrasiden yana olan nn, kendisinin uygulamak istedii ancak uygulad takdirde kamuoyu nezdinde ypranacan dnd politikay bu gruba uygulatarak kendi ismininin ypranmasn engellemeye almtr. Hkmet ile Demokrat Parti arasndaki ilikiler, DPnin kuruluu ile balayan problemlerin bir uzantsdr. Nitekim daha Peker Hkmeti kurulmadan nce oluan politik hava, Hkmet-DP ilikilerinin bir diyalog ve uzlama havasndan ok, bir atma havasnda gelieceinin iaretini veriyordu. Nitekim hkmetin kurulu safhasnda ortaya kan, DPden de hkmete bakan alnaca, Recep Pekerin muhalefete kar sert bir siyset takip edecei gibi speklatif haberler, 11 daha hkmet faaliyete gemeden siyas havay gerginletirmiti. Olaylar bir btnlk ierisinde ele alnp deerlendirildiinde, siyas havadaki bu gerginliin DP asndan istenilen bir durum olduunu dnmek mmkndr.12 Nitekim seimlerde hile yapldna dair iddialarn hkmetin kuruluundan sonra da srdren DPli yneticiler, sadece bir hak arama dncesinde olmayp siysette bir belirginsizlik meydana getirerek, hkmetin speklasyona ak nlemler almasna zemin oluturmak niyetindeydiler. Bylece, CHPyi demokratik havaya ters bir uygulama iine sokarak, zaten CHPden soumu bulunan halk kendi saflarna ekmeyi hesap etmektedirler. Babakan Peker ise, bir taktik uygulamadan ok, dncesinin gerei olarak otoriter nlemlere bavurarak, muhalefeti sindirme eilimi iine girmi ve bu uygulamasyla DPnin istedii ortam kendisi yaratmtr. Bu nedenle daha ilk gnden itibaren Hkmet-DP ilikisi bu ortamn gerektirdii biimde ekillenmitir. Hkmet programnn okunmas srasnda, DPli yneticilerin, program tetkik etmek iin sre istemesine karlk, hkmetin bu konuda olumsuz tavr taknmas, uzlamaz ilikinin ilk kvlcmn oluturmutur.13 Bundan sonra Babakan Peker, muhalefeti pasivize etme politikasnn gerei olarak, belediye seimlerini ne alma giriiminde bulunmutur. DPli yneticiler bu giriime, partinin tekiltlanmasn henz tamamlamad gerekesiyle kar km ve seimlerin normal zaman olan Eyll aynda yaplmasn istemilerdir.14 Dier taraftan 1946 seimlerinden nce kanunlarda demokratik oluumu kolaylatrc bir dzenleme yaplmasna ramen, polis vazife ve selahiyet kanununa dokunulmak istenmemesi, muhalefeti rahatsz etmitir. Muhlefete gre, bu kanunun bilhassa 18. maddesi15 polisin tek tarafl olmas halinde hkmete kar muhalefeti imknsz hale getirecek zellik tamaktadr.16

1388

Demokrat Partili yneticiler, her frsatta hkmetin muhalefete bask uyguladn ne srmler,17 siyas yap iinde yer bulma ve bir g olma isteklerini dahi bu eletirel yaklamla elde etmeye almlardr. Sistemin gerei olarak kabul edilebilecek taleplerini dahi, sistem bunu gerektiriyor gerekesiyle deil, hkmet bizi ezmek istiyor gerekesiyle sunmulardr. Bylece hkmetin demokrasiye aykr uygulamalarna bir de DPnin demokrasinin erdemlerini basit politik taktik vastas olarak kullanan slubu eklenmitir. Bunun sonucu olarak siyaset tkanm ve DP tarafndan sunulan; seimlere gizli oy usulnn getirilmesi, partilere gre renkli kt kullanlmas, sandk balarnda partili grevlilerin bulunmas ve her sandktaki seim neticelerinin orada aklanmas gibi istekleri ihtiva eden gayet makul teklifler; 1. Reylerin okullarda ve kapal hcrelerde gizli olarak kullanlmasna imkn yoktur. nk memleketimizin her ky henz bir okul binasna kavumamtr. 2. Rey pusulalarn renkli olarak hazrlamak da bir ok karklklara, glklere yol aacaktr. 3. Parti temsilcilerinin rey tasniflerine itirk ettirilmesi ve tutanaklara bunlar tarafndan imza atlmas keyfiyeti de, seim ilerini kartracaktr. nk parti temsilcilerine byle bir hak tannrsa, ayn hakk bamsz adaylarn temsilcilerine de tanmak gerekecek, bu takdirde tasnif heyetleri akla gelmez sabotaj hareketleri ile karlaabileceklerdir. 4. Her sandktaki seim neticesinin orada iln edilmesi gereksizdir. Tasnif heyetini tekil eden yeler neticeyi bildiine gre bunu ayrca iln etmekte bir saknca yoktur18 gibi basit gerekelerle hkmet tarafndan reddedilmitir. Hkmetin kuruluundan itibaren var olan atma ortam her iki tarafn politikalarn gn getike daha da sertletirirken, hkmet btn kontrol elinde tutabilmek iin; milletleraras gerginlii bahane ederek stanbul, Edirne, Krklareli, Tekirda, anakkale ve Kocaelideki skynetimin alt ay uzatlmasn istemitir. DP Afyon Milletvekili Sadk Aldoan, hkmetin gazeteleri kapatmak ve halkn mitinglerine engel olmak iin skynetimi uzatmak istediini ne srmtr. Yine DP milletvekillerinden Refik Koraltan, dnyann silah brakt bir ortamda skynetime gerek olmadn, ihtiya hlinde skynetim iln edilebileceini belirtip, byle bir uygulamann kendilerine kar bask vstas olarak dnldn ifade ederek sk ynetim ilanna kar kmtr. Buna kar hkmet, skynetimi uzatma sebeplerinin muhalefetin iddia ettii gibi gazete kapamak, mitingleri engellemek olmadn zaten kanunsuz eylemlere engel olmak iin yasalarn yeterli olduunu aklamtr. 19 DPlilerin itirazlarna ramen sz konusu ehirlerde 23.11.1940tan beri devam eden skynetim 1946 yl Aralk ayndan itibaren alt ay daha uzatlmtr. Bundan hemen sonra 6 Ocak 1947de btn sendikalar ile muhalif olarak grlen alt gazete ve dergi, snf mcadelesi fikrini savunmak suretiyle su iledikleri gerekesiyle skynetim tarafndan, muhalefeti hakl karr bir ekilde sresiz olarak kapatlmtr.20

1389

Hkmet, bu uygulamalarnn, 1945ten beri olumaya balayan demokratikleme sreciyle attnn farkndadr. Bu nedenle otoriter uygulamalarn demokratik bir klf ierisinde sunmak abas ierisine girerek, demokrasiyi uygulamalarna gre yorumlamaya almtr. Pekerin 18.12.1946 tarihinde verdii deme, bu gayretin iyi bir rnei olup, onun, otoriter tavrn merlatrmaya altnn bir gstergesidir. Peker bu demecinde unlar sylemektedir: Biz bu Mecliste demokrasi hakiki bir ekilde gelisin, alsn diye vaz ii karde muamelesini, iyi muameleyi vazife diye yapyoruz. Yaptklar hareket nevinden demokrasinin memlekete getirecei akslamel ne olur arkadalar? Bu anari arasnda ne doar? Ya bir snf diktatoryas yahut eli sopal aalk insanlarn sefil ahs hakimiyetlerini ifade eden diktatrler. Biz bundan mnezzehiz arkadalar. Biz yaadka, nmzde insanln ve elimizde kanun vastas, bu memlekette bu felaket olmayacaktr. Biz yalnz, sade gnmzn hrriyetini, mesut hayatn temin etmekle yetinen bedbaht hodgmlar deiliz. be, on nesil sonra bizler geceiz. Evlatlarmzn, torunlarmzn torunlarnn ve btn istikbale alacak geliecek olan Trk milletinin hr insanlk artlar iinde yaamasn salayacak bir hrriyeti ve bunu veren bir demokrasi ruhunu yukarda hakim klmak istiyoruz. uursuz, tahriki, anari getiren bir yolun arkasnda bulunan akslameli feci zmre veya ahs hakimiyeti gizlenir.21 Babakan Peker, bu dncesini uygulamalarna yanstrken, DP yneticileri, otoriter uygulamalarn devamn salayacak bir muhalefet yapmay srdrmlerdir. Nitekim bte grmelerinde Peker ile Menderes arasnda geen tartma ve akabinde meydana gelen gelimeler, bunun bir uzants eklinde cereyan etmitir. Peker, bte grmeleri srasnda yapt bir konumaya, Menderes tarafndan verilen cevaba karlk olarak ona hakaret edercesine sert bir reaksiyon gstermitir. Bunun zerine DPliler Meclisi terk etmilerdir. Akabinde de Peker, DPlileri demokrasinin ileyiini engelleyen, hereyi syleyen fakat sylenenleri hazmedemeyen tahrik edici muhalefet yapmakla sulamtr.22 DPlilerin Byk Millet Meclisini terk ederken sre belirtmemi olmalar ve bir iki gn meclise gelmemeleri iktidar rahatsz etmitir. 18 Aralkta eski Babakan Saraolu, Bayar ve Menderesle grp arabuluculuk yapmak isteyerek, DPlilerin tekrar meclise gelmelerini salamaya almtr. Ancak Bayar; Recep Pekerin babakan olarak be aydan beri takip ettii politikasyla uyumamza imkn yoktur. karlyla bu giriimi sonusuz brakmtr. Basn, arabulucua ramen DPlilerin meclise dnmediklerini grnce DPlilerin meclisten tamamen ekildiini ve sine-i millete avdet ettiini yazmaya balamtr.23 Bunun zerine 20 Aralkta nn devreye girerek, Bayar ve Kprl ile grp olaylar yattrmaya alm, fakat yine Peker ile demokrasi yaplmaz eklinde; meclise dnp dnmyeceklerini kesin aklk getirmeyen bir aklama yaparak, kkten ayrlmlardr. ki gn sonra nn, tekrar Bayar ve Kprl ile grmtr. Bayarn ifadesiyle bu ikinci grme de DPlileri tatmin etmemitir. DPde meclise dnmemek eilimi devam ederken, Adnan Menderesin meclise dnlmesi gerektii ynndeki

1390

srarlar zerine 28 Aralk 1946da bu parti milletvekilleri meclise geri dnmlerdir. 24 Buna ramen her geen gn hkmetle muhalefet arasndaki uzlamaz tutum artarak devam etmitir. Btn bu olaylarn gerginlii devam ederken 7 Ocak 1947de DP ilk byk kongresini toplamtr. Kongre Celal Bayarn uzun bir nutkuyla ald. Bayar, bu nutkunda, yine eski taleplerini tekrarlayarak hkmetten seim kanununu deitirmesini, Cumhurbakannn ayn zamanda bir siyas partinin bakan olarak kalmamasn, Anayasaya aykr anti demokratik kanunlarn kaldrlmasn istemi, idar mekanizmann DP zerinde bask uyguladn, bundan vazgeilmesi gerektiini srarla belirtmitir. Bu kongrenin Hkmet-DP ilikilerini etkileyecek en nemli faliyeti Ana Davalar Komisyonu tarafndan hazrlanp kongre tarafndan kabul edilen Hrriyet Msak ad verilen rapordur. Bu raporda Trkiyede demokrasinin yerlemesi iin temel artn yerine getirilmesi ngrlmektedir: 1. Anti demokratik ve anayasaya aykr kanunlar kaldrlmaldr. 2. Seimlerin devlet memurlar tarafndan deil, hukuk merciler tarafndan denetlenmelidir. 3. Cumhurbakanl mevkii parti bakanlndan ayrlmaldr.25 Ayrca bu artlar hkmet tarafndan yerine getirilmezse, Genel dre Kurulu kararyla DPnin meclisi terkedip mcadeleyi millete gtrmesi karar da alnmtr.26 Kongrenin kabul ettii bu rapor, CHPnin tepkisine, Hkmet ile DP arasndaki ilikilerin daha da gerginlemesine neden olmutur. Bu gerginlik yle rahatsz bir edici noktaya gelmitir ki sonuta biri DPli dieri CHPli iki i adam olan DPli zeyir Avunduk ile CHPli Vehbi Koun devreye girmesine sebebiyet vermitir. Bunlar, bir uzlama ortam oluturabilmek amacyla DP Genel dre Kurulu yesi Emin Sazak ve Babakan Yardmcs Mmtaz kmen ile birlikte, Peker ve Bayarn tekrar grmesini salanmlar,27 ancak bu grmeden de bir sonu alnamamtr.28 20.1.1947de yaplan dreciler Kongresinde, hkmet, idar ve adl memurlar dorudan kendi kontrol altna alma eilimi gstermitir. Fuat Kprl Vatanda yazd makalede; hkmetin bu kongre ile devlet memurlarn ve adliye kurumunu dorudan hkmetin kontrol altna sokmay hedeflediini ne srm ve bu giriimin demokrasinin geliimini engelleyecek bir hareket olduunu belirtmitir. Kprl ayrca bu projeye adliye ve dier baz vekletlerin itiraz ettiini syleyerek bundan duyduu memnuniyeti de dile getirmitir.29 1947 ubatnn ilk haftasnda yaplan muhtar seimleri hkmet-muhalefet gerginliini daha da arttran nemli bir olay olmutur.30 Bayar ve Menderes seimleri DPnin byk bir ekseriyetle kazanma ihtimali ok yksek iken, yaplan idar bask yznden kaybettiklerini ileri srmlerdir. 31 Peker, muhalefetin bu iddiasna; Muhtar seimlerinde zor kullanld veya bask yapld hakkndaki szler her kim tarafndan sylenirse sylensin bunlar hakikate uymayan iddialardr. Bu szler vazife

1391

sahipleri hakknda bir iftira olmaktan baka hr insanlar olarak oy kullanan vatandalar aleyhinde de bir saygszlktr. Seimlerde her zaman her yerde vki olan srtmeler mikyas dnda hibir yolsuzluk yoktur. Vatanda vicdannn ve kanatinin masunluu aleyhindeki bu iddialar, bunlar temin ile mkellef olan mesul hkmetin banda bir adam sfatyla reddederim 32 szleriyle cevap vermitir. Muhlefetin bu meselede tavrn belirleyen esas nokta, seimlerin, kendileri tarafndan kaybedilmi olmasndan ok, demokratik usllere gre yaplmad inancdr.33 Muhlefetin bu inancndan kaynaklanan itirazlar, F. Rfk Atay tarafndan tahrikilik olarak nitelendirilmitir.34 Muhtar seimleri, siyas hayatta yeni bir belirsizlik meydana getirmitir. Bu seimlerle tartlan seim uygulamasna yaplan eletiriler, DPnin Hrriyet Msak olarak adlandrlan balayc kararlar iinde deerlendirildiinde; Nisan aynda yaplacak milletvekili ara seimlerinde DPnin tavrnn ne olaca, seimlere katlp katlmayaca sorularn akla getiriyordu. Bu kararlar mucibince, seimlere katlmamas ok byk bir ihtimaldi. Nitekim CHP bunu hissettiinden, DPnin seimlere katlmas iin bu seimlerin drst yaplaca vaadinde bulunmak zorunda kalmtr.35 Btn bu gelimeler devam ederken beklenilen olmu, Bayar, Kuadas ve Bodrumda yaplan toplantlarda byk bir ihtimalle seimlere girmeyeceklerini aklamtr. 36 Grld gibi bu aklamada bir kesinlik yoktur. Bunun sebebi de DPnin sunduu seim tasarsnn henz cevaplandrlmam olmasdr. Bu yzden konu ile ilgili kesin karar, zmirde yaplacak Genel dare Kurulu toplantsna tehir edilmitir. DP cephesinde bu gelimeler olurken, en nemli zelliklerinden biri, nemsedii siyas nutuklarn, kendi partisine en ok muhalif zannedilen merkezlerde vermeyi tercih etmesi37 olan Babakan Peker de faaliyetlerini ayn blgede younlatrm ve 31 Mart akam zmire gitmitir. 1 Nisanda zmir Halk Evinde bir konuma yapmtr. 38 Bu konumasnda DPnin seimlere katlmad takdirde su ilemi saylacan belirtmitir.39 Ksa bir sre sonra Kuadasnda bulunan Bayar da zmire gelmi ve kalabalk bir partili kitle tarafndan karlanmtr. Bylece zmirde bir politik dello balamtr. Bayar ve arkadalar zmire geldiinde onlar karlamaya gelen kalabal, polis ve jandarmann havaya ate aarak datmaya almas nemli huzursuzluklar yaratmtr. 40 Yaanan bu gerginliklerin ardndan yaplan DP Genel dare Kurul toplantsnda, hkmetin bu gibi baskc uyugulamalardan hibir ekilde vazgemiyecei gerekesiyle, seimlere kesinlikle girmeme karar alnmtr.41 Peker ise DPli yneticilerin bu tavrlarn ucuz kahramanlk olarak niteleyerek, Trkiyede iddia edildii gibi istibdada dayal bir rejim olmu olsayd, DPlilerin bu tavrlar sergilemelerinin mmkn olamayacan ileri srmtr. Ayrca bu partinin vehme dayal politikalarnn demokrasinin geliimine engel olabileceini belirtmitir. Bylece st kapal olarak muhalefete Eer mevcut tavrlarnzdan vazgemezseniz daha sert bir uygulamayla karlaabilirsiniz mesajn vermitir. 42

1392

Bu

karlkl

itham

ve

siyas

tehdit

dellosu

devam

ederken

DPli

Halil

Mente,

Cumhurbakanna bir ak mektup yazarak memleket idresinin iki partiye nbetlee olarak yaptrlmasn tavsiye etmitir. Peker bu giriime sert bir ekilde tepki gstererek, nnnn byle bir yetkisinin olmadn ve aznlk partisinin kuraca hkmetin yirmi drt saat bile alamayacan sylemitir.43 Basnn siyas yapy deerlendirmesi de partilerinkinden farkl deildir. Muhlefet yanls Ahmet Emin Yalman, Pekerin meseleleri grmemezlikten gelerek ortam yumuatmaktan uzak uzlamaz tavr ile siyas havay gerginletirdiini sylerken,44 iktidar yanls Atay; Bir muhalefet, kendi iddialarn kanunlatrmak ve yrtmek iin iktidar arar ve onun iin hakl olarak savar. Bizim muhalefet, kendi iddialar iktidar partisi tarafndan kabul edilmedike halk kkrtmaktan baka bir savama usl takip etmiyeceini apak iln etmiti45 szleriyle, muhalefeti siyas havay gerginletirmekle itham etmitir. Siyas ortamdaki gerginlik her geen gn artarken, 15 CHP milletvekili, DP ileri gelenlerinin tutumlar hakknda Peker hkmetinden izaht istemilerdir. Bu giriim DPli yneticileri rahatsz etmi ve bu defa onlar, zeyir Avunduk araclyla hkmetle diyalog kurma gayreti iine girmilerdir. Avunduk, Mmtaz kmen vastasyla Recep Pekere, Bayarn kendisiyle grme isteini bildirmi ve iki lider 9 Mays 1947de Ankarada bir araya gelmilerdir.46 Bu grmede Peker ile Bayar arasnda u konuma gemitir: -Bayar: DP mevcut hkmetin husumetine maruz deil midir? -Peker: Hayr. -Bayar: Hkmet Cihaz DPye kar btaraf dnyor mu? -Peker: pheniz mi var? -Bayar: u halde DP mensuplarnn, ayr siyas akidelere bal bulananlarn istisna mumeleye tbi tutulmayacaklarna yani eit haklara sahip olduklarna, seyyanen mumele grmelerine dair bir tamim nereder misiniz? -Peker: Hayr.47 Bu grmeler neticesinde olumas beklenilen yumuama gereklememi, Peker,

grmeden sonra bir araya geldii nnye, Bayarn siyas taktik iinde olduunu syleyerek; Adamn hi insaf yok. Hi! Btn arzular bizi oyuna getirmek szleriyle tepkisini dile getirmitir.48 Bu arada, 28.05.1947de hkmet stanbul, Edirne, Krklareli, Tekirda, anakkale ve Kocaelide devam etmekte olan skynetimin sava halinin devam ettii gerekesiyle tekrar uzatlmasn teklif etti.49 Bu teklif, skynetimi uzatmak isteyen hkmetin aslnda basn ve muhalefeti susturmak niyetinde olduu gerekesiyle DPliler tarafndan eletirilmitir. Bu eletirilerin

1393

en serti yine Afyon Milletvekili Sadk Aldoandan gelmitir. Aldoan, Mecliste bu amala yapt konumasndan dolay, uzaklatrlmtr.50 i tzk 189. maddesi hkmleri gereince 15 gn Meclisten

Babakan Peker ise bu iddialar reddederek skynetimi asker amalarla ve d politikann icab olarak uzatmak istediklerini ileri srmtr. Ancak sylediklerinin aksine d politika gerekeleriyle ilan edilen skynetim ile i politikada hkmet merkezli g oluturulmaya alld grlmektedir.51 Bayar ile Pekerin grmeleri ve skynetim ilan ile ilgili tartmalarn ardndan Haziran aynn 7, 17 ve 26. gnlerinde, ileride anlatacazmz Bayar ve nn grmeleri olmutur. Bayar, bu grmelerin hemen akabinde Sivasa gitmi ve burada parti kongresinde muhalefetin ikyet ve isteklerini sralamtr: Halk evleri, kltr messeseleridir. Tpk selefi Trk Ocaklar gibi Trk Ocaklarnda da siysetle itigl memn idi. Halk evleri genel kltr messesesi olarak kalmal her vatanda, oradan istifade hakkna mlik olmaldr. Yahut da muhtelif siyas teekkller zaman zaman buradan istifade edebilmelidir. Radyo, halkn parasyla kurulmutur. Tek tarafl kullanlmamas icab eder. Halbuki zaman zaman, yalnz bir tarafn menfaatine almakta, bazen DP aleyhine yazlan makaleler de okunmaktadr. Biz Ankarada btn memleketi gryoruz. Sivasta dier yerlere nazaran daha az tazyik yaplmtr. Daha az olduunu sylemekle bunu mzur gryorum sanmayn. Bugnk valinizin ne dndn ve ne yaptn bilmiyorum. Birey biliyorum ki, o da eski valiniz, DPnin kuruluunda fena bir rol oynamtr. -Ben, bir ok yerlerde baskn delillerini grdm. Tazyik grm vatandalarla konutum. Farzediniz ki, bir casusluk ebekesi vardr. Bence Cumhuriyet zabtas olduu halde neden skynetim gibi anormal vstalara mrcaat ediliyor? Maneviyt zerinde bask yapmak iin mi?52 Bayarn bu konumas atmay daha da iddetlendirmitir. Peker, bu konumaya cevap olarak verdii beynatta Bayardan basklarn delillendirilmesini istemitir.53 Bayar, buna cevap vermek zere, bask yapldna dair belgeleri gazetelere gndermi ancak bu belgeler skynetimce neri yasak olan hususlara taalluk ettii iin yaynlanmamtr.54 Btn bu tartmalarda, demogoji n plndadr. cra mevkiinde olan Peker Hkmeti, kendi anlayna gre icratn ortaya koyarken, muhalefet mevkiindeki DPnin, hkmete ynelttii elitirileri belli bir sisteme gre yapmadn gryoruz. Yani muhalefet partisinde sadece bir itiraz edi ve demokrasi isteyii vardr. Fakat itirazlarn sonucunda, mevcuda kar alternatif sunular yoktur. Bu

1394

nedenle de siyas tkanklk meydana gelmitir. Bu siyas tkankla sebep olan hatalar Yunus Nadi tarafndan u ekilde tasnif edilmitir: DPnin hatalar: 1. ktidar arayn, belli bir alternatif sistem sunma anlay ierisinde deil, CHPye ynelik, tepki ve bu tepkinin yaratt heyecan psikolojisinden faydalanma ekline gre belirlemitir. 2. ktidar yolunda, basit ve demogojik oyunlara bavurmutur. ktidar olmay deil, kurtarclk misyonuna talip olmulardr. CHPnin hatalar: 1. Halk Partisi, uzun mzisine ramen, Avrupa mnsyla bir trl siyas parti olamam, sosyal ve ekonomik sahlarda temel prensiplerini kurup onlar zerinde amaz bir yol tutamamtr. 2. Halka, demokrasiyi kendilerinin lutfettii ve gerekirse geri alabileceklerini im eden sekinci tavr sergilemitir. 3. ktidarlarnn gcn, kabul gren sisteminden deil jandarmadan almay tercih etmitir. 4. DPyi bir mvzaa partisi gibi grerek, iktidar kendileri iin deimez bir mevki olarak kabul etmitir.55 Hkmet-Muhlefet arasndaki gerginlik, Bat Anadoludaki karlkl polemik sonucunda bir hayli artmtr. Bu gerginliin farknda olan Cumhurbakan smet nn, hdiseleri kontrol altna alabilmek ve havay yumuatmak iin 7 Haziranda Bayar kke davet ederek grmtr. Bu grmede Bayar, 9 Maysta Peker ile yapt grmede ne srd bask iddialarn tekrarlamtr. Grmeden sonra nn muhalefetin ikyetlerini Pekere iletmi ancak Peker, bu iddialarn aslsz olduunu belirtmitir. Bunun zerine nn iki taraf bir araya getirmeyi dnm, 14 Haziranda hkmet ve muhalefet ileri gelenleri yeniden bir araya gelmilerdir. nnnn ifadesine gre bu grmede her iki tarafn tutumunda hibir deiiklik yoktur. Hl muhalefet bask yapldn iddia ederken, hkmet bask olmad noktasnda srarldr. 17 Haziranda nn tekrar Bayar kabul etmi, bu kabulde muhalefet yine bask iddialarn tekrarlamtr. Daha sonra nnnn Peker ile yapt iki grmede de Peker, bu iddialarn aslsz olduunda srar etmitir.56 Havay yumuatmak amacyla yaplan bu giriimler istenilen neticeyi vermemi hatta tartmay daha da iddetlendirmitir. Bu grmelerden hemen sonra Bayarn partisinin Sivas Kongresindeki nutku siyas havann daha da gerginlemesine sebep olmutur. Bayar bu nutkunda, 9 Maysta

1395

Pekerle yapt konumay mesnet gstererek hkmeti, vatandalara kar eit davranmay kabul etmiyormu gibi gstermitir. Daha nce bahsettiimiz bu grmedeki diyaloa bakldnda grlecektir ki Bayar, Pekerden srarla bask yaplmamas ynnde tamim yaynlamasn istemektedir. Byle bir tamim, hkmetin, daha nce bask yapldn kabul etmesi demek olacandan Peker, bu istei kesinlikle reddetmitir.57 Ancak bu reddedi hkmeti, Bayarn komplosundan kurtaramam, bu defa da bu talep, masum bir istekmi gibi gsterilerek byle masum bir istei yerine getirmeyen hkmeti, bask yapmamaya sz vermiyor gibi gstererek tarafsz olmamakla sulamtr.58 Grlyor ki bu istek, her halukarda DP lehine bir sonu elde etmek iin kurnazca hazrlanm bir plndr. Yine Bayar Sivas konumasnda; 17 Haziran grmelerinde, nnnn, hkmetin bask yaptn kabul ettii mesajn vermitir. 59 Bayarn Sivas konumasnn dier nemli bir yan da cumhurbakanl nfzunun, iktidar lehine kullanlabilirliini ortadan kaldrmaya almasdr.60 Babakan Peker, Bayarn Sivas konumasndaki bask iddialarn reddederek sert bir dille eletirmi ve muhalefeti bozgunculukla itham ettmitir.61 Bayar ise yine, bask iddialar ieren bir demele Pekere cevap verince,62 Peker de muhalefeti, hkmet darbesi yapmay plnlamakla sulamtr.63 Btn bu karlkl tartmalar arasnda Nihat Erim, muhalefetin hkmete ynelttii sulamalarn muhatabnn hkmet deil, meclis olduunu ileri srerek, tartmay hkmet-muhalefet tartmas olmaktan karp, meclis ats altna ekmek isteyen bir makale yazmtr. Erim bu makalesinde unlar sylemektedir: Bay Bayar, babakan maziye ballkla itham etmektedir. Halbuki Sivas nutkunda gemiteki tartma ve geimsizliklerden bahsetme yolunu kendisi tutmutur. Terr yani dehet saan kabineden bahsedilmektedir. Bu memlekette millet meclisi varken kabine dehet saamaz. Eer dehet satryorsa onu meclisin kanunlar satryor demektir. Muhlefet lideri, baz kanunlar sayarak, bunlarn kabul ile terre yol aldn sylemektedir. Eer bu tenkit ise hkmete deil, meclise tevcih edilmi oluyor. nk bizim bildiimize gre, kanunlar hkmet deil, meclis yapar. Hkmetin vazifesi onlar tatbik etmektir.64 ki tarafn deimeyen tutumu nnnn yeni bir mdhalesine zemin hazrlad ve onun tarafndan 12 Temmuz Beyannmesi olarak bilinen mehur beyannme yaynland. nnnn hdiseler hakkndaki grlerini ve yaplmas gerekenleri ihtiva eden bu beyantta unlar sylenmekte idi: Siyas havay yumuatan bir iyilik olmak zere, dertleri bilenlerin, kendiliklerinden, kar tarafa teskin edici tedbirler alacaklar midi uyanmtr. Bunun dnda olarak, durum muhalefet partisi liderinin fiil bir netice beklemek eklinde ifade ettii hkmde grlr. Yani bir baka trl sylenirse, vaziyet karlkl iddialar bakmndan dm halini muhfaza etmitir. imdi ben, bu dm zmeye alacam. ki tarafn ikyet ve mdfaalarnn delillerini tafsil etmekte fayda gryorum. Zaten bunlar umum efkrca da kfi derecede bilinmektedir. Grdm ki, taraflardan hangisinin haksz yahut hangisinin daha evvel karsndakini krmaa baladn aramakta da fayda yoktur.

1396

Ben, idare mekanizmasnn bask yaptn hkmet reisinin kabul etmemesini, byle bir hareketi tasvip etmeyeceini katiyetle beyan eylemesini, bir teminat ifadesi olarak aldm ve bunu Bay Bayara syledim. Ben, muhalefet liderinin kanun d maksatlar ve metodlar isnadn reddetmesini, muhalif parti almas iinde kalmak esasn gznnde tutulduuna ve tutulacana dair tatmin edici bir temint alarak kabul ettim ve Babakana bunu syledim. Her iki tarafla uzun konumadan kardm bu neticelere inanmak istiyorum ve inanyorum. Bizi bu inana getiren bugnk durumu, memlekette siyas partilerin alp geliebileceine kati mhim merhale sayyorum. imdiye kadar memlekette geen iktidar ve muhalefet tecrbesinin muvaffak olmamasn, bir seneden beri geirdiimiz tecrbelere, onlarn dayanamam ve bugnk siyas durumu elde edememi olmalarnda gryorum. Benim kanaatimce bir buuk seneden beri geirdiim tecrbeler ar ve mit krc olmutur; ama gelecek iin her trl mitleri hakl karacak bir muvaffakiyet de temin edilmitir. Bu durumu muhfaza etmek ve onun gelimesini salamak, iktidar ve muhalefet partilerinin vazifeleri olmak lzm gelir. Gelecek iin tedbirler, benim kabul ettiim gibi, u noktadan hareket etmekle bulunabilir. Benim bu son dinlediim karlkl ikyetler iinde mblaa pay ne olursa olsun, hakikat pay da vardr. htillci bir teekkl deil, bir kanun siyas partinin metodlar ile alan muhalif partinin, iktidar partisi artlar iinde almasn temin etmek lzmdr. Bu zeminde ben, devlet reisi olarak, kendimi her iki partiye kar msvi derecede vazifeli grrm. dare mekanizmas, yani valilerimiz ve mahiyetleri, bir seneden beri ok ar tecrbe geirmilerdir. yle zamanlar oldu ki, memlekette hkmetin mevcut olup olmad bile phe idi. Sorumlu hkmetin huzur ve asyi vazifesi mnkaa gtrmez. Fakat, mer ve kanun siyas partilere kar tarafsz, eit mumele mecburiyeti, siyas hayat emniyetinin temel artdr. Bu arada, siyas partilere mensup olan veya grnen husus maksat sahiplerinin irretliklerine pervsz olarak tesirsiz brakmak hususunda partilerin dikkat gstermeleri icap eder. Siyas partilerin hangisi i bana gelirse gelsin, onlar, idare mekanizmasnda alanlarn haklarna, itibarlarna kar adaletli bir zihniyette olacaklarna inandracaklardr. Zannediyorum ki, hkmet reisi ile muhalefet lideri arasndaki son tartmada, iki taraf sebt ettikleri noktadan ayrmak gayretine dmeksizin, her iki tarafn bekledikleri eyleri sylemi ve temin etmi oluyorum. Vatandalarma, hkmete ve iktidar partisi ile muhalefet partisi arasnda grme ve araya girme sahlarn olduu gibi anlatm olduumu mit ederim. Varmak istediim netice, balca iki parti arasnda temel artn, yani emniyetin yerlemesidir. Bu emniyet, bir bakmdan memleketin emniyeti mnsn tad iin, benim gzmde ok ehemmiyetlidir. Muhlefet, temint iinde yaayacak ve iktidarn kendisini ezmek niyetinde olmadndan msterih olacaktr.

1397

ktidar, muhalefetin kanun haklarndan baka bir ey dnmediinde msterih bulunacaktr. Byk vatanda kitlesi ise, iktidar, bu partinin veya te partinin elinde bulunmas ihtimalini vicdan rahatl ile dnebilecektir. Bu neticeye varmak iin karlatm glkler, ok zaman yalnz ruh mahiyette olan millerdir. Bu glkleri yenmek iin siyas hayatmz idare eden, iktidarda ve muhalefetteki liderlerin samimi yardmlarn isterim. Bu beyantm, nerinden nce, babakan ile muhalefet lideri grmlerdir.65 nn her ne kadar, bu beyannmeyi, iki parti arasndaki uzlamay salamak amacyla yaynladn belirtmise de beyant, muhalefetin ikyetlerinin doruluunu hkmetin muhalefete kar bask uyguladn kabul eden bir mant ihtiva etmektedir. Bu beyannme, muhtevs kadar, yaynlayann kimlii bakmndan da nemlidir. Beyannmenin yaynlanmas ile DP bir anlamda hedefine ulam oluyordu. nn bu giriiminde, hkmet ile ayn siyas tekilta mensup birisi olarak deil, bir hakem gibi tavr koymu hatta tercihini muhalefetten yana kullanmtr. Bylece, hkmet icraatyla, CHP tekiltnn siyas baknn ayrmaya baladnn iaretleri grlmtr. Bu da DPnin istedii sonutur. Siyas havadaki gerginlii yumuatmak iin yaynlanan 12 Temmuz beyannmesi, istenilen yumuamay getirmedii gibi beyannmenin yorumlanmasndan kaynaklanan yeni gerginliklere sebep olmutur. Nihat Erimin beyannme yaynland gn yazd, nnnn partiler st bir otorite olarak hdiselere el koyduunu im eden makalesi,66 hkmette huzursuzluk meydana getirmitir. Bu nedenle Peker, nnnn byle bir yetkisinin olmadn ihtiv eden bir deme vermitir. 67 Bylece, beyannmeyle birlikte siyas yapda bir otorite tartmas zuhr etmitir. nn, bu beyannme ile otorite merkezi olmaya alrken,68 hkmet byle bir oluumu engelleme gayreti ierisine girmi ve beyannmeyi mer otoritenin belirledii hkmler olarak deil, sorumsuz bir devlet bakannn tavsiye bbnda yaynlad temenniler olarak nitelendirmitir.69 CHPnin iinde hkmete kar oluan muhalefet ise nnnn bu beyant, ok partili hayatn gereklerini yerine getirmeyen hkmeti ve zihniyetini mahkm etmek iin yaynladn ve dolaysyla hdiselerin kontroln kendi eline ald dncesindedir.70 12 Temmuzdan sonra hkmet, kendi partisiyle ilgili problemlerle urarken; muhalefet, mevcut hkmetle 12 Temmuz beyannmesiyle varlmak istenen hedefe ulalamyacan ileri sren bir beyannme yaynlamtr. Bu beyannmede, nn, bir ikyet mercii olarak kabul edilip, Pekerin bilhassa 17 Temmuzda verdii beyanttaki tek parti dnemini savunan szleri71 iddetle eletirilmitir. DPnin tebliinde, bu konuyla ilgili unlar sylenmektedir: Aradaki gr farklaryla teztlar ve bunlarn muhtemel mnlar zerindeki mnkaalar bir tarafa Sayn Devlet Bakannn beyannmelerinde izhr olunan anlay zihniyeti ile iyi niyetlere kar, Babakann bu demencinde yeni bir zihniyet ve sistemin inat mdfaanmesi mahiyetini tamas ve bu demecin beyannme ile hemen hemen ayn gnlerde intir etmi olmas, yakn tideki iyi gelimeler hesabna, tamamyla

1398

mit krc olarak kabul etmek zarreti domaktadr. 72 DP bu beyantyla, Pekeri 12 Temmuz beyannmesi hkmlerine aykr bir davran iinde gstererek, hkmetle nny kar karya getirmek ve parti iindeki nnye yakn grubu harekete geirerek hkmete kar ift tarafl bir muhalefet oluturmak gayreti ierisindedir. Zaten bunun iin zemin de hazrd. Beyannmenin muhtevs dikkate alndnda nnnn, Pekeri gzden kard ve hkmetle ilikilerini kopardn gzlemek mmkndr. Dier taraftan CHP iindeki nnye yakn grubun tavrlarndan da bu tespit dorulanabilir. Nitekim, parti iindeki hkmete muhalif grubun beyannmeden kard hkm, hkmetin yorumlarndan daha ok muhalefetin yorumlarna benzemekte, nnnn byle bir giriimde bulunmasnn msebbibi olarak hkmeti gstermektedir.73 Peker, DPnin hkmeti, CHP tekilt ve nn ile ters drerek zayf drme taktiini fark ederek 29.08.1947de DPnin beyantna kar, sert bir beyant verdi ve 12 Temmuz beyannmesinin mantna ters dmediklerini belirtti.74 Fakat grnen odur ki, Peker, nn ile beyannme konusunda ayr dmediine dair szlerinde samimi deildir. Bu beyannmeyi parti iindeki muhalefetin basks sonucu kerhen kabul etmek zorunda kalmtr.75 Bu grubun nde gelen isimlerinden Erim, hkmeti beyannmeye uygun hareket etme konusunda ikaz edici yazlar yazarken DPnin demokratikleme istikmetindeki isteklerinde hakl bulmaktadr.76 Bununla birlikte parti iinde hkmetin politikasn destekleyen grup da, hkmetin bask politikas uygulamasn DPye balamaktadr.77 12 Temmuz beyannmesi, DP yneticilerinin gvde gsterileri ve kkrtc demelerle gayri mer propaganda yollarna saptklarn im ediyordu. Daha nce beyannmeyi kabul eden DPli yneticiler, beyannmenin bu zelliini gz nnde tutmamakla bir taktik hatas yaptklarnn farkna varmlardr. Bu nedenle bunun, olumsuz gelimelerin maduru olan DPyi ilgilendirmeyen ve iktidar partisi CHPnin kendi uygulamalarn eletirme zorunluluunun gerei olarak ortaya km olan tek tarafl bir olgu olduunu ileri srmlerdir. Dier taraftan, CHPnin ierisindeki nnye yakn hkmet kart grup, beyannmeyi benimsemekle vatandalarn hkmeti tenkit etme hakkn kabul etmi ve bylece muhalefetin istedii izgiye gelmi oluyordu.78 Ancak hkmet byle bir izgiye gelmemitir. Bu da siyas hayatta hkmet merkezli DP-Hkmet-Cumhurbakan eklinde formle edilebilecek bir iliki meydana getirmitir ki, bu l ilikide, bazen hkmet aradan karlarak DP ile nn arasnda diyalog kurulmu ve her iki tarafca da hkmet skntnn kayna olarak gsterilmitir. Bu tr bir iliki de doal olarak siyas hayatta bir belirsizlik yaratmtr. Bu ilikiler iinde, Pekerin ya istif etmesi ya da tavrlarn bu ortama gre yeniden dzenlemesi gerekliydi. Ancak Peker, nnye ramen ne istif etmi ne de tek partici tavrndan vazgemitir. Hatta Mecliste kendinin desteklendii kanatindedir. Bu yzden tavrn deitirmek yerine nnye kar mcdeleyi tercih etmitir. Ancak Peker, beyannmeyi kabul etmekle bir taktik hatas yapm; DPnin verdirmeye alt bask yaplmayaca szn vermi ve bask yapldn kabullenmi duruma dmtr. Her ne kadar, nnnn bu siyas taktiini farkedip cumhurbakanl makamnn

1399

bu konuda yetkisiz olduunu belirten demeler vermi ise de, istedii neticeyi elde edememitir. Kendisi hem partide hem de kamu oyunda prestij kaybederken, nn bilhassa kamu oyunda prestij kazanmtr. Nitekim Haydar Paa hdisesi olarak adlandrlan protesto olaynda yaasn Milli ef, kahrolsun Peker kabinesi eklinde atlan slogan bu oluumun bir neticesidir.79 Bylece nn, 12 Temmuza kadar yaplan btn hatal uygulamalardan kendini soyutlayarak bu uygulamalarn tmnden Pekeri sorumlu hale getirmitir. Peker kendisinin politik bir oyunla kar karya olduunun farkndadr. Bunu da; evet, iyi biliyorum ki, yakn ve uzak gemiin btn kusurlarn kendi zerlerinden arp baka birisine aktarmak ve bu yoldan hrriyet kahramanlar arasnda yer almak modasnn alabildiine hkmrn olduu bir devirde yayoruz80 szleriyle ifade etmitir. Btn bu gelimeler ve hkmetin ekilmesi gerektii yolunda, parti ii ve parti d muhalefetten gelen basklara cevap olarak hkmet, istifa etmek yerine kendi gcn gstermek iin gven oylamasna gitmeyi tercih etmitir. Hkmet gven oylamasn, DPye gcn ispatlamaktan ziyade, nnnn lke politikasn ynlendirebilme gcn yok etme ve bu gc hkmette toplama 81 ve Parti iindeki muhalefete kar gcn ispatlamak iin istemitir. Tanrver; imdi sen bizden oy alp, meclis ve grup benimle beraberdir diye mi nnnn karsna kacaksn82 szleriyle bu dnceyi teyit etmektedir. 26 Austos 1947de yaplan gven oylamasnda CHP milletvekillerinden hkmete 303 gvenoyuna 35 kar oy verilmitir. Red oyu verenler unlardr: Nihat Erim, Vedat Dicleli, Kasm Glek, Kasm Eren, . Rt Aksal, Cavit Oral, Sinan Tekeliolu, Fahir Kurtulu, Mahmut N. Gndzalp, Cevat Dursunolu, H. Suphi Tanrver, C. Sait Siren, evket R. Hatipolu, A. Fuat Cebesoy, Nazif Erkin, Tahsin Banguolu, Tezer Takran, . Hamit Tigrel, Sait Odyak, Sedat umral, Muhsin Adil Binal, Hasan . Adal, Avni Refik Bekman, Muhtar Ertan, Ali Keml Yiitolu, Abdurrahman Melek, Vehbi Sardal, Hilmi Atlolu, Kmil Kitap, Hilmi ztarhan, Suut Keml Yetkin, Rait Breki, Osman Agan, Bekir Kaleli, Mahmut evket Esendal.83 Peker Hkmeti gvenoyu almasna ramen verilen 35 red oyu parti-hkmet atmasn aa karmtr. Ayrca, hkmete kar oluan parti ii muhalefetin gerek says bu red oylarndan ibaret deildir. Bunun hricinde hkmete kerhen gven oyu veren potansiyel bir muhalif grup da vardr. Bu grubun, hkmete gvenoyu vermesinin sebebi, parti dndaki muhalefete, CHPnin birlik ve beraberlik iinde olduunu gsterme arzusudur. Nadir Nadi gven oylamasndan hemen sonra yazd bir makalade bu konuda unlar sylemektedir: Recep Peker parti grubunda belki ekalliyette kalabilirdi; illvelkin ne yaparsnz ki, muhalefet evrelerinin aylardan beri devam eden feryad buna imkn brakmamaktadr. Recep Pekere rey verilmezse sonra herkes ne der? Bir avu muhalefetin arzusuna uyularak, koskoca Peker drlm gibi olmaz m? O zaman demokratlarn marmyacan ve hrriyet maskesi altnda bir nevi dikta rejimi gelmiyeceini bize kim temin edebilir.84 Nitekim, 35ler adl aktif muhalif grubun haricindeki potansiyel muhalif grubun varl kendisini, Pekerin CHP grubundan, kabinede deiiklik yaplmasn istemesi ve bu konuda babakann serbest braklmas konusunda yetki talep etmesi zerine yaplan oylamada, oylamaya

1400

katlan 242 yeden, 194 kabul oya karlk 47 red, 1 ekimser oy kmasyla gstermitir. 85 Grld gibi muhalif oylar 35ten 48e ykselmitir. Ayrca gven oylamasna katlp evet oyu veren 303 milletvekilinden 49u bu yetki oylamasna katlmayp ekimser kalarak hkmete tepkisini gstermitir ki bu durumda muhalif says 97ye ulamaktadr. Peker, buna ramen 6 bakan deitirerek hkmeti devam ettirmek istemi ve u bakanlar tayin etmitir: Grevden Alnanlar Yeni Atananlar

ileri Bakan kr Skmenser M. Hsrev Gle Ticaret Bakan Atf nan H. Nazmi Kemir (Vekleten) Mill Mdfaa Bakan C. Cahit Toydemir Mnif Birsel Tarm Bakan Faik Kurdolu evket Adal alma Bakan Sadi Irmak T. Bekir Balta Ekonomi Bakan T. Bekir Balta Cevat Ekin86

Bu deiiklik parti grubu iinde ve basnda yeni tartmalara yol at ve tenkit edildi. Tenkitlerin temeli, hkmette bu kadar geni apl deiikliin yaplabilmesi iin babakann da istifa etmesi gerektii esasna dayanmakta olup Pekerin o zamana kadar usulden olup partili milletvekillerine danmadan bu deiiklii yapmas, ikyete sebep olmutur. Bu arada Peker ile nn arasnda nemli bir atma daha meydana gelmitir. Meclisin tatile girmek zere olduu gnlerde Peker, yeni tayinleri meclise sunmam ve bunu tatilden sonraki devreye brakmak istemitir. Bunun zerine nn, bu meseleyi zmek zere tatile giren meclisi tekrar toplantya aracan aklamtr. Bu tartmalar esnasnda Peker, istifa etmeyi dahi dnmtr. Hatta krsde vurdum duymaz deilim, bana deni yapacam diyerek bu dncesini grup toplantsnda dile getirmitir. Bunun akabinde, nnnn huzuruna km, kendisine nn tarafndan, itidal ve grubun temyl oylar belirmeden ekilmemesi tavsiye edilmitir. Peker ise nnden aralarnda anlamazlk olmadna bir beyannme yaynlamasn istemi fakat nn bu istei kabul etmemitir.87 Btn bu olaylar, Peker Hkmetini grevden ekilmeye zorlarken, 8 Eylldeki parti divan toplants, hkmetin sonunu hazrlamtr. Peker, Parti Divanndan, Saraolunun babakanl dneminde mevcut olan babakanlkla parti bakan vekilliinin ayn kiide toplayan uygulamay88 yeniden ilerlik kazandrmasn istemitir. Pekerin 8 Eyllde Parti Divanna sunduu bu teklif destek grmedi. Hatta bunun aksi bir takrir divana sunuldu. Pekerin teklifi genel bir reddedili ile karlat. Divan toplantsndan knca Peker, Parti Genel Sekreterinin odasnda, istifaya karar verdiini

1401

sylemi, ayn gn akam, ankayaya giderek istifa niyetini tekrar etmitir. nn, bu grmede de kedisine yeniden itidal ve sknet tavsiye etmitir.89 Ancak, ertesi gn 9 Eyll 1947de salk durumunu bahane ederek istifasn sunmutur.90 Peker istifa sebebini; yukardaki olaylarn haricinde, nnnn ve partideki muhalif grubun hkmeti dardan ynlendirme abalarna balamaktadr. Bunu da yle dile getirmektedir: Hkmetin hareket hatt zerinde tesirleri ik etmeye devam eden baz arkada unsurlarnn bu hareketten vazgemeyiini kuvvetle sezerek bu hareketlerin hkmete zaf ve hatta devlete zarar verici bir sonuca varmasn derpi ederek hkmetin elindeki emneti, byk makam sahibine teslim etme kararna vardm.91 Sonu ok Partili hayata gei, zannedildii gibi iktidardaki CHPnin ve smet nnnn tek partici anlaytan vazgemesi ve ok partili bir sistemi benimsemesi sonucu deil, d politikada yalnz kalma riskinin zorlamas sonucu gereklemitir. Zaten, henz daha Avrupa anlamda bir siyas parti olamam olan CHPnin byle bir geii kendi arzusuyla salam olduu dnlemez. Bu nedenle, Tek Partili hayattan, ok Partili hayata geiin yaand ara dnemde, demokratik normlar devlet hayatnda meesir klmaktan ziyade, tek parti rejiminin esaslarna demokratik imaj verme esas benimsenmitir. Hal byle olunca da demokratik sistemin messelemesini kolaylatrc ortam salayacak bir gei dnemi uygulamasnn tam aksine zorlatrc bir uygulama biimi ortaya km, tek parti sistemini idealletiren Peker, babakan tayin edilmitir. Dier taraftan, DP, iktidar arayn, belli bir alternatif sistem sunma anlay ierisinde deil, CHPye ynelik tepki ve bu tepkinin yaratt heyecan psikolojisinden faydalanma ekline gre belirlemi, iktidar olmaktan ok, kurtarclk misyonuna talip olmutur. Bu da gei dneminin zorluklarn arttran ayr bir problem tekil etmitir. te btn bu elikiler, demokratik kurumlamann gerektii ekilde gerekletirilemedii, youn siyas atmalarn grld bir gei dneminin yaanmasna sebep olmutur. Gei dneminde yaanan CHPnin tek partici, DPnin de poplist politikalar, Trkiyedeki demokratik oluumun kurumsal dzeyde olgun bir ekil almasn engellemi, bugnk olumsuzluklarn da temel sebebi olmutur 1 2 Ahmet Yeil, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, Ankara 1988, s. 40-41. Kemal H. Karpat, Trk Demokrasi Tarih, Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller, stanbul

1967, s. 128. 3 B.M.Mde Birlemi Milletler Anayasann Tasdikine Dair Kanun Tasarsnn Grlmesi

Ayn Tarihi, No: 141 (Austos 1945), s. 23. 4 Ayn Tarihi, No: 141 (Austos 1945), s. 23.

1402

Bu nergede muhalefetin nerileri 3 madde halinde u ekilde sralanmtr: a- Mill

hakimiyetin en tabii neticesi ve ayn zamanda dayana olan Meclis murakebesini, Anayasamzn yalnz ekline deil, ruhuna da tamamiyle uygun olarak, tecellisini salayacak tedbirlerin aranmas, bYurttalarn siyas hak ve hrriyetlerini daha ilk Tekilat- Esasiye Kanunumuzun gerektirdii genilikte kullanabilme imkannn salanmas, c- Btn parti almalarnn yukardaki esaslara tamamiyle uygun bir ekilde yeni batan tanzimi. Hilmi Uran, Hatralarm, Ankara 1959, s. 434. 6 7 8 9 Hilmi Uran, a.g.e., s. 435. Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 131-132. Hilmi Uran, a.g.e., s. 435. Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973; Tek Partiden ok Partiye

1944-1950, stanbul 1990, s. 81. 10 11 12 Ahmet Faik Barutu, Siyas Anlar, stanbul 1977, s. 53-54. Metin Toker, a.g.e., s. 134. Seimlerden sonra 5 Austosta Mecliste yaplan seimde cumhurbakan seilen

nnnn yemin iin toplant salonuna girdiinde DP.li milletvekillerinin o gne kadar grlmedik bir ekilde ayaa kalkmamalar bu dnceden tr olsa gerektir. Bu olay iin bkz.; erafettin Turan, smet nn Yaam, Dnemi ve Kiilii, Ankara 2000, s. 285. 13 14 Ahmet Emin Yalman, Fena Bir mtihan, Vatan, 16.08.1946. Celal Bayar Diyor ki, 1920-1950 Nutuk-Hitabe-Beyanat-Hasbihl, (Hazrlayan: Nazmi

Sevgen), stanbul 1951, s. 104-105. 15 Bu madde emniyet kuvvetlerine tehlikeli grdkleri ahslar sresiz alkoyma ve yarg

karar olmadan evlerde arama yetkisi veriyordu. Bkz. Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 133. 16 17 18 19 20 21 Celal Bayar Diyor ki, s. 132. Celal Bayar Diyor ki, s. 138. Nadir Nadi, Seim Kanununa Dair, Cumhuriyet, 03.12.1946. Skynetim 6 Ay Daha Uzatld, Ulus, 05.12.1946. Keml H.Karpat, a.g.e., s. 155. Peker Dedi ki, Ulus, 19.12.1946.

1403

22 23 24

Peker Dedi ki, Ulus, 19.12.1946. Mmtaz Faik Fenik, Anlama mknlar Var myd?, Vatan, 25.12.1946. Celal Bayar Anlatyor, Bavekilim Adnan Menderes, (Derleyen: smet Bozda), stanbul

1986, s. 65-67. 25 26 1900 Ylndan 1990a 20. Yzyl Ansiklopedisi, C.II, stanbul 1990, s. 375. DP I.Byk Kongresi iin bkz.: R. Salim Burak, Trkiyede Demokrasiye Gei 1945-

1950, Olga Matbaas 1979, s. 105-113. 27 28 29 Mehmet Kabasakal, Trkiyede Siyasal rgtlenme 1908-1960, stanbul 1991 s. 175. Bkz.; Cem Eroul, DP Tarihi ve deolojisi, Ankara 1970, s. 32. Fuat Kprl, Hkmet Nereye Gidiyor? , Vatan, 26.01.1947; Faik Fenik, Halk Partisinin

Ebed ktidar, Vatan, 26.01.1947. 30 31 Bkz., Tekin Erer, Trkiyede Parti Kavgalar, stanbul 1966, s. 418-419. Celal Bayar Diyor ki, s. 148.; Celal Bayar, DP.Bakan ve Adnan Menderes Bir Konuma

Yaptlar, Tasvir, 08.03.1947. 32 33 34 35 36 Demokratlar Pekeri Tenkit Ediyor, Tasvir, 08.03.1947. Celal Bayar Diyor ki, s. 148. Falih Rfk Atay, Bu Artk Belli Bir eydir, Ulus, 08.03.1947. Ahmet Yeil, a.g.e., s. 91. Celal Bayar Demokrat Partinin Seimlere Girmiyeceini Syledi, Tasvir; 01.04.1947;

Babakan R.Peker zmirde, Celal Bayar Kuadasnda, Vatan, 01.04.1947. 37 38 Metin Toker, a.g.e., s. 172; Hseyin C.Yaln, zmir Nutku, Tanin, 03.04.1947. Celal Bayar 30 Bin zmirli nnde Babakann Nutkuna Cevap Verdi, Tasvir,

06.04.1947. 39 40 41 zmirde Heyecanl Hdiseler Oldu, Tasvir, 02.04.1947. Tasvir, 06.04.1947. Bayar Diyor ki, s 160-161.

1404

42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65

Babakanmz Diyor ki, Ulus, 03.04.1947. Ulus, 03.04.1947. Ahmet Emin Yalman, Ac Bir Hayal Suktu, Vatan, 03.04.1947. Falih Rfk Atay, ki Parti Arasnda Geinme, Ulus, 28.05.1947. Metin Toker, a.g.e., s. 176. Sivas DP. Kongresinde Celal Bayar Bir Konuma Yapt, Ulus, 29.06.1947. Metin Toker, a.g.e., s. 178. TBMM Tutanak Dergisi, C.V, Ankara 1947, s. 227. TBMM Tutanak Dergisi, C.V, Ankara 1947, s. 241-242. Ulus, 28.05.1947.; Peker Tenkitlere Cevap Verdi, Ulus, 29.05.1947. Sivas DP. Kongresinde Celal Bayar Bir Konuma Yapt, Ulus, 29.06.1947. Babakann Celal Bayara Cevab, Vatan, 02.07.1947. Celal Bayar Babakana Cevabn Verdi, Vatan, 08.07.1947. Yunus Nadi, Partilerin Hatas, Cumhuriyet, 12-13-14.11.1946. Metin Toker, a.g.e., s. 82-83. Metin Toker, a.g.e., s. 177-178. Cell Bayar Diyor ki, s. 180. DP. Sivas Kongresinde Celal Bayar Bir Konuma Yapt, Ulus, 29.06.1947. Cell Bayar Diyor ki, s. 180. Babakann Celal Bayara Cevab, Vatan, 02.07.1947. Celal Bayarn Babakana Cevab, Vatan, 08.07.1947. Pekerin Bayara Cevab, Ulus, 11.07.1947. Nihat Erim, Muhlefet Liderinin Cevab, Ulus, 09.07.1947. nnnn Beyanat, Ulus, 12.07.1947.

1405

66

Nihat Erim, Cumhurbakan nnnn Beyannmesi, Ulus, 12.07.1947.

67 68 69 70 71 72 73 74 75

Bay Peker, Bay Nihat Erimin Yazlarna Cevap Veriyor, Ulus, 20.12.1947. Ahmet Emin Yalman, Tebliden kan Mnlar, Vatan, 13.07.1947. Bay Peker, Nihat Erimin Yazlarna Cevap Veriyor, Ulus, 20.12.1947. Nihat Erim, Bay Peker Meselesi III, Ulus, 06.12.1947. Recep Pekerin ok Mhim Nutku, Tanin, 17.07.1947. Nihat Erim, Demokrat Partinin Son Teblii, Ulus, 26.07.1947. Nihat Erim, Bay Peker Meselesi III. Babakan Recep Pekerin Demeci, Ulus, 29.08.1947. CHP VII. Byk Kurultaynda Seim Sonucu, smet nn Genel Bakan, Ulus,

04.12.1947. 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 Nihat Erim, Demokrat Partinin Son Teblii. Keml H.Karpat, a.g.e., s. 171. Falih Rfk Atay, Demokratlarn Son Demeleri Karsnda, Ulus, 28.07.1947. Ayn Tarihi, No: 165 (Austos 1947), s. 19-20. Bay Recep Peker, Bay Nihat Erimin Yazlarna Cevap Veriyor, Ulus, 20.12.1947. Ulus, 04.12.1947. Metin Toker, a.g.e., s. 199. Metin Toker, a.g.e., s. 200. Nadir Nadi, Hava, Cumhuriyet, 27.08.1947. Meclis Grubunda Recep Pekere Verilen Krmz Oylar Dn 35ten 47ye kt, Tasvir,

05.09.1947. 86 Peker Kabinesinde Deiiklik Oluyor, Ulus, 05.09.1947.

1406

87

Necmeddin Sadak, Deiiklik Lzmd, Fakat ekli Bu Deildi, Akam, 06.09.1947;

Nadir Nadi, Ak Konualm, Cumhuriyet, 07.09.1947; Nihat Erim, Bay Peker Meselesi-Cevaba Cevap, Ulus, 20.12.1947. 88 89 90 91 Metin Toker, a.g.e., s. 206. Nihat Erim, Bay Peker Meselesi ve Cevaba Cevap, Ulus, 21.12.1947. Bay Hasan Saka Babakan Tayin Edildi, Ulus, 10.9.1947. Ulus, 4.12.1947.

1407

Demokrasiye Gei, Demokrat Parti'nin Kuruluu, 1946 Seimleri / Yaar zetin [s.765-773]

Karadeniz Teknikniversitesi Giresun Fen-Edebiyat Fakltesi /Trkiye Osmanl Devletinin son yz elli yllk tarihi bir deime ve yenileme dnemidir. Devam ederek gelien bu sre, Cumhuriyet devri Trkiyesinde ekillenmi, 1945te balayp, 1950de byk lde sonuca ulamtr. Demokrasiye Gei Trkiye, kinci Dnya Savana fiilen katlmam olsa da 1939-1945 yllar arasnda ekonomik ve siyas skntlar iinde olmutur. 1945 sonras ok partili hayata gei ile birlikte muhalif partilere geni halk kesimlerince rabet edilmidir. Savan balamasyla Trkiyede savunma ihtiyac gerei lke gelirinin byk bir ksm ayrlmt.1 Tarm ve sanayi sektrnden ekilen i gc,2 d ticaret hacmindeki daralma, sava sresince izlenen politikalar ve mttefik lkelerin Almanya ile olan ticar faaliyetlerinin durdurulmas ynndeki basklar, sava bitiminde etkisini hissettirmitir. Hkmetin artan savunma harcamalarn karlayabilmek iin bavurduu yollar enflasyon orann ykseltirken bunun tabii bir sonucu olarak ar fiyat artlar, temel ihtiya maddelerinin yokluuna sebep olmutur. htiya maddelerini reten ve pazarlayan kesimden vurguncu-tefeci gibi ahsiyetlerin kmas ve benzerlerinin ynetimden bazlar ile ilikili olmas, vatandan hkmete olan gveninde sarsnt yaratmtr.3 Harp Ekonomisi gerei hkmet, uygulad mdahaleci kanunlar ile birlikte dier baz ihtiyalarn karlayan kanun yetkilere de ihtiya duymutur. Bu balamda 18 Ocak 1940da kabul edilen Mill Korunma Kanunu hkmete geni iktisad yetkiler vermektir.4 Sava bitimine kadar tatbik edilen devletilik sisteminin yaps ve ok cephelilii yznden belirli alanlarda uygulandndan serbest meslek sahipleri, i adamlar ve dier orta snf mensuplarndan oluan gruplarn glenmesine engel olamamt.5 Sava dneminde uygulanan iktisat politikas zel teebbse snrlama getirirken baz tedbirler ile de korunuyordu. Sabit gelirlerle sz edilen kesim arasndaki hayat standard baz tenkitlere sebep oldu.6 11 Kasm 1942de kabul edilen Varlk Vergisi Kanunu7 iktisad artlarn darlndan istismar yolu ile yksek kazan elde edip, kazanlar orannda vergi vermeyenleri kapsyordu.8 Sava yllarnda giriilen ekonomik tedbirler sebebiyle yeni ekonomik gruplar tedirgin oldu. 9 Gerek Mill Korunma Kanunu, gerek savan balamas ile birlikte eitli maddelerin datm, ihracat-ithalat imkanlar yaratma ve fiyat dzenine yaplan mdahaleler sz konusu gruplarn glenmesini salamt.10 1943 Hazirannda kartlan Toprak Mahsulleri Vergiside, Varlk Vergisinden etkilenmeyen Mslmanlar kapsam iine ald. Bu adan beklenen sonu alnmamakla beraber byk iftilerin tepkisine sebep oldu.11

1408

Savan Avrupada mttefiklerin lehine sonulanmas, otoriter rejimlerin stnl imajnn zedelenmesine yol am, onun yerini hak, hrriyet, bar ve zgrlk kavramlar almt. Tek parti rejimi felsefesi toplumun farkl sosyal ve siyas ihtiyalarn karlamas konusunda yetersiz olmutur. Savunulan devletilik politikasnda orta snfn glendirilmesi istenmi, dolaysyla inklplarn salkl bir temele oturtulmas amalanmt.12 Ancak bu iliki geici bir menfaat birlemesi zelliini tayordu. CHP iktidar Dneminde evre gleri honutsuzluk olarak deerlendirildiklerinden gzetim altnda tutularak, mahall idarelerin byk bir blm parti saflarnda grlmtr. Belirttii gibi, CHPnin harp iktisadndan kaynaklanan genel honutsuzluk ile birlikte sava dnemindeki skntlar ekonomik yeni gruplarda, kitlelerde hkmete kar parti d muhalefeti yaratt.13 Dolaysyla Cumhuriyetin ilk dnemlerinde iktidar kart mcadelenin ileri gelenleri dorudan retici ve tketim alanlarnda alanlar oldu. Sava dneminde gelien ticar kesim, kendisinde siyas kuvvet dengesini deitirmekte, yeterli g gryordu. ktidar olan asker-sivil brokrasi bu kesimin yakaladklar gcn farknda olarak onlara kar baklarnn deimesi de etkiliydi.14 Sava dnemi boyunca yaanan farkl sknt ve yaygn honutsuzluun iktidar anlamnda siyas hareket olarak ortaya kmasnda, kanun mevzuatlarn etkisiyle birlikte gemiten kaynaklanan geleneksellemi devlet otoritesine ballk da nemli bir yer tutmaktayd. 15 Ancak siyas harekete her an dnebilecek potansiyel bir g de mevcuttu. Sava dneminden itibaren ihtiyatl bir tarafszlk politikas ile harp dnda kalmay baaran Trkiyenin,16 takip ettii politikalar mttefik lkelerce zaman zaman memnuniyetle karlanmam, kendisi iin endie yaratan Rusya karsnda yalnz kalmt. Trkiyenin menfaatlerinin Batl devletler safnda yer almakla salanabileceinden hareketle Batya daha fazla yaklamak gerekiyordu. Bundan dolay Trkiye, Batl devletlerin politikas dorultusunda Mihver Devletler ile mnasebetlerini keserek 23 ubat 1945 gn bu devletlere kar sava iln etti. Bir sonraki gn Birlemi Milletler Beyannamesini imzalad. Savan amacnn demokrasiyi, dnyaya egemen klmak olarak belirlenmesi, Batl demokratik lkelerin tek-parti ynetimleriyle dayanma iine girmeyeceklerinin gstergesiydi. Sava sonucu tek-parti idarelerinin kalkmas, Trkiyede de tek parti rejiminin sarslmasna sebep oldu.17 Gerek sava yllarnda sosyal, siyas, ekonomik sahada alnm olan tedbirler sonucu ortaya kan honutsuzluk, gerek d gelimelerle batya belirli taahhtlerde bulunulmas, rejimin demokratik esaslar, gzetmesi ve dzeltilmesi ihtiyacn ortaya kartyordu. Ortaya kan tabloda takip edilecek yolun sonular dikkate alndnda gelecekte de iktidarn muhafaza etme ve inklaplarn tamamlanmas konusunda halka ynelinmesi daha uygundu. 1944 yl balarnda Babakan kr Saraolu bir konumasnda Trk Siyas Rejiminin harp sonrasnda btn lkeler iin rnek olabileceini belirtip, 1945de de rejimi korumak amacyla alnm olan tedbirlerin yeniden gzden geirilebilecei zerinde duruyordu.18 Btn bunlar, i ve d basklar sonucu CHPde grlerin yava yava deimeye baladn ortaya koymu oluyordu. 1945 San Francisco Konferansnda Hasan Saka, sava sonras Trkiyede her trl demokratik cereyanlarn gelimesine izin verileceini

1409

sylyor.19 Birka gn sonra da Cumhurbakan nn; Harp zamanlarnn ihtiyatl tedbirlere lzum gsteren darlklar kalktka memleketin siyas ve fikir hayatnda demokrasi prensipleri daha geni lde hkm srecektir20 diyordu. lke ynetiminde artk demokratik prensiplerin itibar greceini haber veren bu ilk resm beyanatn verilmesi, d gelimelerin lke karlar asndan Batl demokratik idarenin seilmesini, sava dnemindeki skntlarn dourduu honutsuzlua zm olarak snrl bir muhalefet gerekli grlyordu.21 nnnn bu sz konusu beyanat ve San Franciscoda imza edilen Birlemi Milletler Anayasas parti ii muhalefeti cesaretlendiriyordu. 22 Sava ncesi yllarda hazrlanm olmasna ramen iftiye Toprak Datlmas ve ifti Ocaklarnn Kurulmas ile ilgili kanun tasars Meclis Komisyonlarna sevk edildii srada Birlemi Milletler Anayasasnn Meclisteki onay ile birlikte tek-parti ynetimine kar olanlar kendi temsilcilerini bularak parti ii muhalefeti de ortaya karyordu.23 1945 Toprak Reformu almalar, sava sonunda ortaya kan bir mesele olmamakla birlikte kinci Dnya Savann kmas ve Trkiyenin savaa girme riskinin bulunmasndan dolay sava sonrasna braklmt.24 Bu tasar ile gerekletirilmeye allan ama; topraksz ve yeterli topra olmayanlara yeterli toprak verilmesi, topraklarn snrl ellerde tutulmas, yeterli olmayacak ekilde klmelerinin nlenmesi, iletme yetersizlii olanlara kurulu, onarm, vb. sermayesi, canl-cansz demirba verilerek lke topraklarnn devaml ve verimli olarak ilenmesi idi.25 Komisyon almalar ile birlikte tasarnn baz maddelerinde deiiklikler yaplarak ana prensipler ilk haliyle kabul edilmiti. Son toplantda hkmetin mdahalesiyle ii ve iftilere datlmak zere kamulatrlmas ile ilgili 17. maddenin deitirilerek tasarya ilave edilmesi sonucu, Mecliste sessizliini koruyan byk iftlik sahipleri, muhalefetin szcs durumuna getiler. Onlar ortak hareket etmeye ynelten konu sz konusu madde ile topraklarn elli dnmne kadar olan blmnn, devletin kamulatrma yetkisi iine alnmasyd. Meclis grmelerinin balad 15 Mays 1945de Meclis yeleri tasarnn lehinde olup, sivil, asker, brokrat kkenli ve tasarnn 17. maddesi dndaki toprak reformuna kar olmayan byk toprak sahibi ve baz sivil brokratlardan oluuyordu. Tasarnn 17. maddesini eletiren milletvekilleri topran blnmeyerek sistemin korunarak ziraat yntemlerinin gelitirilmesini savunuyorlard. Ayrca mlkiyet hakk anayasa ve medeni kanunca garanti edildii iin ahs mlklerden deil, devlet kendi topraklarndan datmalyd.26 Toprak kanunu mzakerelerinde Adnan Menderes Hkmetin son anda tasarya mdahalesini eletirerek dikkati ekmi, konumasnda; Memleketin selmeti iin art olan ve son zamanlarda gelimekte olan tartma hrriyetinin bu kanun meclise getirilince durdurulduunu Tek parti sistemi devam ettike anayasaya aykr olan durumun daha da esef edilecek bir hal aldn belirterek masrafsz ya da az masrafla ekilen topran iki katna karlabileceini sylyordu. Byk arazi mlkiyetinin geni olarak egemen bir oranda olmad, iletmeleri kltmenin retimin dmesine, ekonomik krizin ortaya kmasna sebep olaca, dolaysyla topraklarn daha iyi ilenmesini temin edecek ilkelerin kanuna hakim olmasna byk faydalar salayaca zerinde duruyordu. Menderes, kurulmas istenilen ifti Ocaklarn ise geri bir zihniyet olarak nitelendiriyordu.27 Tasar aleyhine konuan milletvekilleri Adnan Menderes, Refik Koraltan, Emin Sazak, Cell Bayar, Fuat Kprl, Hikmet Bayur ve Recep Peker gibi nemli isimlerin hkmete muhalif olduklar sonucunu kard.28 smet nnnn mzakereden be gn

1410

nceki 19 Mays nutku29 muhalif milletvekillerini cesaretini artrd gibi, bteye red oyu veren milletvekillerinin gelecekte giriecekleri siyas faaliyetlere de zemin hazrlyordu. Takrir 17. maddenin deitirilen ekliyle nihayet toprak kanunu tasars, 11 Haziran 1945 gn kanunlat.30 Muhalifler, sonucu kabullenmek zorunda kald. Cumhurbakan smet nn, 19 Mays 1945 Genlik ve Spor Bayram konumasnda: Harp zamanlarnn ihtiyatl tedbirlere lzum gsteren darlklar kalktka memleketin siyaset ve fikir hayatnda demokrasi prensipleri daha geni lde hkm srecektir31 diyerek gemie gre farkl olunaca iaretini veriyordu. Bu durum basnda olduu gibi mzakereleri daha devam eden Toprak Reformu ve Bte Kanununa muhalif olanlarn dnce ve grlerini daha ak ortaya koymalarn salad. Bte ilk kez 7 muhalif oyla tasvip ediliyordu. 32 Kendini sadece Parti Meclis Grubunun kapal oturumlarnda gsteren muhalefet ilk kez kamuoyu karsnda ortaya kyordu. 33 Muhalefetin ortaya kmasna yol aan bu sebepler i ve d gelimelerin, kendileri lehine gelimesinin verdii gvenle partide liberal tedbirler ne srecekler, ne srdkleri ve beklenilen gelimelerin ierisinde yerlerini alacaklardr. Drtl takrir gelecekte tek parti iktidar karsnda DPnin kuruluuna zemin hazrlayacaktr. CHP, Meclis Grubunu paralayan, CHPye kar gl bir muhalefet partisinin kurulmasna yol aan Drtl Takrir zmir Milletvekili Cell Bayar, el milletvekili Refik Koraltan, Kars milletvekili Fuat Kprl ve Aydn Milletvekili Adnan Menderes tarafndan 7 Haziran 1945 gn CHP Meclis Grup Bakanlna drtlerin lideri Cell Bayar tarafndan verildi.34 Takririn temelinde savan sona ermesi demokrasiye toplumun hazr hale gelmesiyle Millet Meclisinin hkmeti kontrol, anayasada yazl hak ve hrriyetlerin tannmas ve birden fazla partinin olmas dile getiriliyordu. Bunlarn yaplabilmesi iin CHPnin program ve tznn deiiklie uramas art getirilmi, halkn desteini salamak amacyla verilen takririn meclis akoturumunda tartlmas zerinde duruluyordu. Takrirciler bu tr bir dzeltmeyi istemekten ziyade partiden ayrlmay kararlatrm olmalar ile suland; istekler, dncelerin bahanesi olarak deerlendirildi.35 nn Takrirciler hakknda, Bunu parti iinde yapmasnlar, ksnlar karmza gesinler, tekiltlarn kursunlar ve ayr parti olarak mcadeleye girisinler36 diyerek takrire kar alnacak karar da belirtiyordu.37 12 Haziran 1945 gn CHP Meclis Grubunun kapal oturumunda grlen takrir reddedilirken38 bunun sebebi; kanun deiikliine ait teklif yerinin meclis, tzk deiiklikleri ile ilgili ise kurultaylar olduu, dolaysyla grubun takriri grme gerei duymad39 belirtiliyordu. 19 Mays nutkunun ruhuna zt olan bu sonu; CHPnin yapsnn henz serbest tartma seviyesine ulaamam olduunu, otoriter tepki anlaynn srdrldn gsteriyordu. Ayn zamanda parti iinden muhalif bir parti karmak dnlyordu.40 Ancak drtlerin partiden bir an evvel dlanmalar, parti iinden muhalif bir parti karmak dncesini zedelemesine ramen neticenin bu ekilde sonulandrlmamasna dikkat edilmitir. Takrirle CHPnin ideolojisi hedef alnmakla birlikte yeni bir parti kurma dncesinden ziyade41 amalar, deien artlarda lke iindeki sosyal ve ekonomik glkleri dikkate alarak mensubu bulunduklar partiyi liberallemeye

1411

dndrebilmekti. Sonu beklenildii gibi kmaynca bir hizip grnm sergileyen takrirciler ya partiden ayrlarak bamsz alacaklar ya da siyas hayatlar sona erecekti. 42 Takrir Grupta grlrken baz milletvekillerinin takrircilerin grlerine eilim gstermelerine ramen siyas endieleri gerekesiyle mspet oy kullanmayp, parti iinde durumlarn muhafaza ederek gelien i ve d olaylara kar tavr alacaklard. Bylece bir ksm muhalif milletvekilleri ile de temasta bulunulabilecekti. Ancak parti ierisinde kurulan bu Mstakil Grup, kontrol artlarn tam anlamyla temin edemediinden parti iindeki bu mevcudiyet Bat kamuoyuna demokrasi adna mspet bir gelime olarak gsterilebilirdi. Sava sonras dnya barnn belirli garantilerle korunmas gayesiyle toplanan San Francisco Birlemi Milletler Konferansna Trkiye, Dileri Bakan Hasan Saka bakanlnda Nihat Erim, Feridun Cemal Erkin, Hseyin Ragp Baydurun da iinde bulunduu 40 kii civarnda bir heyet katlyordu. Feridun Cemal Erkin, nnnn kendisine, San Francisco Konferansna gitmeden nce Amerikallarn, ok Partili Hayat ne zaman kuracamz ile ilgili bir soruya verilecek cevabn u olduunu belirtir: nnnn rol reformlar raylarnda perinletirmek ve Atatrkn arzu ettii gerek, tam demokrasiyi kurmak olacaktr. nn imdiye kadar bu ra gitmek istiyordu. Harbin eitli tehlike ve sorunlar buna imkan vermedi. Sava bitince bu amac gerekletirmek Cumhurbakannn en aziz arzusudur.43 Hasan Sakann konferans esnasnda verdii demete de anayasamzn en ileri demokrat anayasalarla mukayese edilebileceini ve bakalarn ok geride brakacan44 belirtiyordu. Konferansn, Trkiye zerinde emelleri olan Rusya karsnda, nemi bir kez daha artm oluyordu.45 Birlemi Milletler Anayasasnn demokrat ve demokratik olma yolunda bulunan lkelerdeki gibi46 Byk Millet Meclisinde onaylanmt.47 Bu onaylama esnasnda daha nce yaanm olan meclis tartmalarna yenileri eklendi. Onayn basna ak, mecliste yaplacak olmas daha nceki verdikleri takrir ile dikkati eken drtler elde edemedikleri zemine ulamay bekliyorlard.48 CHP ynetimi takrircilerin bu yaklamndan memnun olmayp onlarn ypratlmalar gerektiine inanyordu.49 iftiyi Topraklandrma Kanunundaki gibi dikkatleri gene Adnan Menderes ekiyordu. Konumasnda, Birlemi Milletler Anayasasnn kabul edilmesiyle dnyann yeni bir istikamete ynelmesinden dolay Trkiyenin de i yapsn demokratize etmesi gerektii grn dile getirdi. Bu konuda unlar sylyordu: . Birlemi Milletler Topluluundaki her memlekette demokrasi prensiplerine uygun olarak vatandan ferd hrriyet ve dokunulmazl ile siyas haklarnn sakl tutulmasn gerektirmektedir. Her milletin i ynetiminde de mill hakimiyetini istiyor ve siyas hak ve hrriyetlere uymay karlkl taahhde balyordu. Anayasamzn ruhu tamamen mill hakimiyet esasna dayanmakta bulunduundan Birlemi Milletler Anayasasyla tam uygunluk halinde bulunduunu, bu frsattan yararlanarak bir kere daha sevinle ifade edebiliriz50 diyordu. Menderes tarafndan sarf edilen bu szler CHP tarafndan bir d mesele ls kabul edilerek i bnye eletirildii iin yerilmi,51 Birlemi Milletler Anayasas Mecliste onaylanmasna ramen CHP iinde demokratik anlay asndan gr farkllklar bir kez daha ortaya kmt. Mecliste yaanan bu olaylar stanbul basnnda ilgiyle takip edildi. Muhalefet ve iktidar yanls gazeteler farkl alardan

1412

olaylar deerlendirmeye tbi tuttuklar iin kamuoyunun konuya ilgisi artmt. Hkmet basksnn basn zerinde azalmas, daha hararetli yazlar yaynlanmasna sebep oluyor, demokrasi tartmalar ile birlikte anti-demokratik kanunlarn varl da hkmete hatrlatlarak basn kanununda hkmete yetki veren 17. ve 50. maddelerin deitirilmesi talep ediliyordu.52 Demokrat Partinin Kuruluu Takrirleri ile dikkatleri zerine eken drtler ile birlikte CHP ynetiminde yaplan deiiklikler farkl yorumlara yol am, basnda CHP iinde yeni parti iin adaylar zerinde durulmas, 53 mevcut durumun gndemde kalmasn salad. Cell Bayarn Basn Kanununda deiiklik yaplmas ile ilgili kanun tasars hazrlayarak Meclise getirmesi,54 Adnan Menderes ve Fuat Kprlnn yaynlanan makaleleri55 CHP ynetiminin takrirciler ile ilgili somut bir tavrn alnmas zeminini hazrlard. Partinin bilgisi dahilinde olmayan faaliyetlerin dorudan parti disiplinini zedeleyici olduu gerekesiyle Adnan Menderes ve Fuat Kprl Parti Disiplin Kuruluna verildiler. Parti Grubunun kapal toplantsnda Adnan Menderes ve Fuat Kprl hakknda Parti disipliniyle uyumayan davrantan ihra edilmeleri karar kt.56 CHPnin ihra kararn Vatan gazetesinde eletiren Refik Koraltan bir sre sonra dier iki arkada gibi partiden ihra edildi.57 Drtlerin lideri konumundaki Cell Bayar takrir olayndan sonra Meclise getirdii yukarda sz edilen Basn Kanunu ile ilgili deiiklik tasars parti iinde ho karlanmamasna ramen herhangi bir yaptrm ile karlamamt. Ancak Bayar, ihra olaylar yznden milletvekillii ve CHP yeliinden istifa etti.58 kinci Dnya Sava bitiminde Birlemi Milletler Tekiltn kurmak iin ok partili rejimi hrriyetin icab olarak gren, demokratik lkelerin faaliyetleri devam ederken lke iinde CHPye kar muhalefet bir kez daha kitleleerek ortaya kmt. Basnn muhalefete yer vermesi sonucu geni kitlelerin etkilenmesinde nemli rol olmutu. Milli Kalknma Partisinin59 verilen izin sonucu kurulmas ok partili rejimin yeniden oluturulmasnn iareti olarak, Cumhurbakan smet nn tarafndan 1 Kasm 1945 TBMM a nutku ile partiler demokratik rejimin zorunlu bir art olarak deerlendirilmiti. nn, nutkunda demokratik karakterin btn Cumhuriyet devrinde prensip olarak muhafaza edildiini, bu yolda lkede geni tecrbelerin olduu, lkenin ihtiyalar gerei hrriyet ve demokrasi havasnn tabii ilemesi sayesinde baka bir partinin kurulmasnn mmkn olacan60 sylyordu. Basnda, yeni bir partinin kurulaca beklentisiyle kurulacak olan yeni partinin ekli ve muhtevas ile ilgili yazlar yaynlanyordu. Muhalefetle oluturduklar ortak cephe ile rejimi hararetle eletiren Vatan ve Tan gazeteleri, Grler Dergisi, Yeni Dnya, La Turquie, Bernak ve ABC kitapevleri 4 Aralk 1945 gn basld. 61 Tan Olay olarak da adlandrlan bu olay, hkmetin honut olmad herhangi bir muhalefet grubunun kanuna dayal olmasa da susturulmas olarak deerlendirildi.62 Drtler, Aralk aynn ilk gnlerinde yeni bir parti kurma hazrlklarn aklamaktan ekinmelerine ramen Cell Bayar yapt aklama ile parti kurma faaliyetlerinin olduunu belirtti.63 Younlaan grmeler neticesi yeni partinin CHP gibi tabanda herhangi bir snfa bal olmayan Merkez Partisi olmas kararna varld. Ayrca Anayasaya uygunluk, CHPnin tepkisine pek yol amamak gibi dnceler ile alt ilkenin de kurulacak olan bu

1413

parti programna alnmas dnld. 64 4 Aralkta nn-Bayar grmesi sonucu kurulmas dnlen yeni parti ile ilgili d politika ve liklik konular erevesinde niha izin elde edilmi olmakta idi.65 Sz konusu bu grme, kurulacak partinin CHPye benzeyen yaps, zaman zaman Muvazaa Partisi iddialarn gndeme getirecektir. CHP, kurulacak olan bir muhalefet partisi ile totaliter bir parti olmadn gstermek ve partinin ierden zayflamasna sebep olan baz unsurlardan kurtulmak dncesiyle muhalif bir partinin kurulmasn tevik ediyordu.66 7 Ocak 1946 gn drt takrircinin ban ektii yeni bir siyas parti Demokrat Parti adyla kurulmu,67 daha nce olduu gibi bu parti de Millet Meclisi iinden kmt.68 Program, oy sahibi btn gruplar dikkate alnarak DemokrasiHrriyet-Liberalizm gibi ana prensipleri kapsayan meseleler olmakla birlikte daha ok vaadler btnn hatrlatr.69 Yllardan beri hayat seviyesi ok dk olan kyl, Demokrat Partiyi destekleyen en nemli kuvvet olacaktr. Dier bir g ise nklaplar ile gelen yenilikleri tercih etmeyen dar zihniyetli insan gruplarnn varl idi. Ayrca nklaplarn lkede parlmenter demokrasiyi kuramadn eletiren aydnlar ve hrriyet taraftarlar, mesleki bilgilerinin kendilerine salayaca menfaat ve mevkileri elde edemeyen gruplar, teebbs alannda giriimci zekasn, sermayeyi ya da araziyi hakkyla deerlendiremediine inananlar da DPyi destekliyorlard.70 ktidar partisi olan CHP karsnda Mill Kalknma Partisi ve Demokrat Partinin kurulmasyla ok Partili Hayat balam ve zamanla yeni partiler de katlmtr. 71 Ancak 1950 ylna kadar devam eden iktidar mcadelesi iki byk parti olan CHP ve DP arasnda olmutur. DPnin ilk aydan itibaren lkede hzla artan tekiltlar72 Halklarn beklemedii bir durum idi. DPnin bymesi bu partinin gerek muhalefet partisi olarak benimsenmesini salyordu. Vatandan nezdinde DPnin iktidar karsnda muhalefet edebilmesi olduka nemli idi.73 Yeni partiye olan ilginin artmas ile Halk Partisinin balangta gsterdii anlay ve tavr deimeye balad. 74 ktidarn tavr deiiklii iinde olmasnn sebeplerini Adnan Menderes u ekilde belirtiyordu: Anlalyor ki Halk Partisinin kurulu zamanlarndaki olduka yumuak ve tahammll hareketi partimizin hkmet ve iktidar partisi karsnda bir trl yetiemeyecei, inkiaf edemeyecei ve kuvvetlenemeyecei kanaatinden gelmekte imi.75 DP kuruluundan itibaren muhalefetini rejim ii bir erevede tutmaya zen gstererek iktidarla paralel bir hareket sergiledi.76 DP, farkl ekillerde ortaya kan bask ve hakszlklara kar mcadelesinde kanun ereveden ayrlmay hi dnmedi.77 DP lkenin her yerinde youn ilgi grrken siyas yapya hemen yansmam, taban byk lde DPye kaymasna karn, tavan yerini muhafaza ediyordu. DP, gelecein demokrasinin salkl iletilmesiyle mmkn olaca dncesiyle parti konumalar demokratik dzenin hrriyeti zerinde odaklanyordu.78 Skntlarn atlatlmas iin ncelikle demokrasinin ortaya karlmas esast. Kendisine demokratik bir grnt salamak amacyla CHP, 21 Nisan 1946 ara seimlerinde adaylarn parti merkezi tarafndan belirlenemeyeceini aklam79 ancak muhalefetin katlmad bu seimlere halkn ilgisi beklendii kadar olmamt. Bu durum tabana dnk CHPnin endielerini bir kat daha artrmt.80 ktidardan memnun olmayan kitlenin zellikle tarada olmas siyas mcadeleyi taraya

1414

tad.

Tarada

brokrasi

kademelerini,

CHP

tara

yneticileri

oluturuyordu.

Ynetimin

avantajlarndan faydalanan bu insanlar yaanan demokratik sreci imtiyazlarnn kaybedilecei eklinde dnyorlard. Bundan dolay DP tekiltlanmasnda karlalan zorluk bu kesim ile alkal idi. DPnin nceden beri dile getirdii ikayetlerin bu kesim merkezli olmas dikkat ekiyordu.81 DPnin ilk dnemde zerinde durduu konular unlard: darenin tarafszl, Devlet Bakanl ile Parti bakanlnn birbirinden ayrlmas ve halkevlerinin bamszlatrlmas idi. 82 Mevcut yap gerei sz konusu meselelerin zm CHP ve iktidarn elinde olduundan tarafsz bir idare salanmazsa demokratik hayatn vazgeilmez unsuru olan siyas partilerin serbest faaliyette bulunamayacaklarndan dolay seimlerde mill iradenin ortaya kmas beklenmemeli idi. Yaplmas dnlen yerel seimlere, lke demokratik olmayan tek-parti ynetimi ile girmi oluyordu. 1946 Seimleri CHP ynetimi, rejim ii demokratik esaslar erevesinde ynetimi ilke olarak benimsemi, ancak demokrasiye geerken engelleyici bir siyas ileyi ve olumsuz birikimi beraberinde tutmakta idi. CHP kendisini yeni sistem karsnda halk ve muhalefet mnasebetlerini bu durumdan tam anlamyla soyutlayamyordu. DP ise ilk ayda belirli sayda tekilta ulam, kendisini gl hissetmeye balamt. DP lideri Cell Bayar, verdii bir demete iktidarn ncelikle seim kanunu olmak zere demokratik nizama ters den dier kanunlar deitirip, idarenin tarafszln salarsa partisinin yaplacak seimlere hazr olduunu, seimlerin erkene alnmas durumunda dahi bu kararda olduklarn sylyordu.83 CHP ise bu demeci muhalefetin erken seim istemesi eklinde yorumlayp, grupta alnan bir kararla belediye seimlerinin 1946 Eyllnden Maysa alnmas sonucuna vard.84 Hazrlanan bu kanun tasars mecliste kabul edilerek kanunlat.85 Kanun mzakeresi iktidar ile muhalefet arasnda atmaya sebep olurken muhalefetin iddiasna gre seimlerin erkene alnmas DPnin tekiltlanmasnn geciktirilmesi ile ilgili idi. Muhalefet, seimlerin salkl yaplmasn temin edecek nlemlerin alnmasn basn, cemiyet, polis tekilat kanunlar gibi demokratik olmayan icraatlarn deitirilmesi zerinde duruyor, CHP ise muhalefetin ncelikle olgunlamas gerektiini sylyordu.86 Belediye seimlerinin erken bir tarihe alnmas, genel seimlerin de 1946 yl yaz aylarnda yaplacan belli ediyordu. CHP, durumunu muhafaza etmek, lkenin demokrasi yolunda olduunu gstermek, partiye olan ilgiyi anlamak gibi gayelerle iktidarn tek dereceli seimle yenilemek istiyordu.87 DP, ktidarn bu yaklamna kar belediye seimlerine girmeme karar alarak, bu ekilde tertiplere devam edilirse genel seimlere de girmeyeceklerini belirtti. Bu gelimeler zerine CHP Genel Bakan smet nn, CHPnin yeni dzene uyum gsterebilmesini salamak amacyla partisini 10 Maysta olaanst kurultaya ard.88 Olaanst kurultayda program ve nizamname ile ilgili; deimez Genel Bakanlk ve Mill ef unvanlar kaldrlarak, Parti bakanlnn Genel Bakanlk olarak deitirilmesi ve genel bakann da kurultayca seilmesi ilkesi kt. 89 Mstakil Grup muhalefet partilerinin varl nedeniyle lavedildi. Sz konusu olaanst kurultayla CHP, nispeten demokratiklemesine ramen yeterli olarak grlmyordu. nnnn ahsnda hal iki grev bulunuyor, tek dereceli seim esasna taraftar olunmasna kar, teknik anlamda ak oy-gizli tasnif

1415

usul kabul edilmi, demokratik olmayan kanunlarla ilgili bir alma yaplmamt. Dolaysyla yaplacak seimlerin gvenilirlii zedelenebilirdi. Cumhurbakan nn, kurultay a nutkunda seimlere katlmayan partilere kar alnacak tavr tehditkr bir ekilde yle dile getiriyor: Kendi i idaresini yabanc memleketlere kar ktleme teebbsn Trkiyede vatandalarn ho karlamayacaklarna eminim ktidara kar siyas partiler tekil edip, sonra halk sandk bana gitmekten alkoymak, vatandalar meru mcadele yolundan ayrmak demektir diyordu.90 DPnin bu beyanattan anlad uydu: Herhangi bir sebeple seime katlmazsa vatana ihanet etmekle sulanaca, meru olmayan bir hareket saylaca, dolaysyla kapatlaca eklinde idi. 91 DP, Maysta yaplan belediye seimlerine katlmamakla kararlln ortaya koydu.92 Mill Kalknma Partisi de seim gn seimlerden ekildi.93 lk kez adaylar CHP Genel Merkezi tarafndan gsterilmemi, serbest braklmt. Muhalefetin katlmad seimde katlm oran da dkt. 94 Gelimeler CHP iinde sert bir ekilde eletirilerek gereinin yerine getirilmesi isteniyor, hatta bazlar yeni ok partili hayatn askya alnabileceini sylyorlard.95 CHP genel Bakan ve Devlet Bakan smet nn parti adna belediye seimleri ncesi partisine olan ilgiyi grmek ve vatanda hazr hale getirmek iin kt yurt gezisinde genel seimlerden sz etmiti. Akehirde yapt bir konumada genel seimlere gidilmesi ihtiyacn yle dile getiriyordu: Memleket idaresi ve politikasn ierde ve darda kararl bir hale getirmek iin yeni byk (genel) seimlere karar verdik. Dnya vaziyeti kararsz bir karanlk olarak uzun bir srnceme devrine girmi grnyor. Bu devrede Trk politikasnn hangi istikamette olduu, ierde ve darda ak bir surette belli etmesi lazmdr.96 nn, 1 Kasm 1945te seimlerin normal sresi olan 1947 yaznda yaplacan sylemesine ramen, sz edilen gerekelerin yannda bir baka gereke ile de iktidara kar zamanla g kazanan bir muhalefet partisinin varl olmutur. Muhalefetin belediye seimlerine katlmay, Rusya gerei, Batl demokratik devletler nezdinde Trkiyenin grecei destein kaybedilecei dnlmekteydi. Dolaysyla Trkiyenin darda brakaca izlenim nemliydi.97 CHP Olaanst Kurultaynda muhalefete verilen gzda muhalefetin belediye seimlerine katlmasn salamam, yaplan konumalarn gerei de gereklememiti. Seim kanunu ile ilgili kanun tasars 5 Haziranda Meclisten geirilip, cemiyetler kanunundaki deiiklik, CHPnin kurultay kararlar dorultusunda giritii liberalleme hareketleri ile kabul edilen seim kanuna gre tek dereceli seim sistemi, semenlerce temsilcilerin arac olmakszn seilebilmeleri imkan getiriliyor, deerlendirmenin ak oy-gizli tasnif usulne gre yaplmas salanyordu.98 Muhalefet tek dereceli seim esasndan memnun olmakla birlikte seimde semenin eitli basklarla oyunu kullanacandan, oylarn seim bitiminde imha edilecek olmasndan itiraz hakk ortadan kalktn dnyordu. Seimlerde iktidar partisinin nfuzu hissedileceinden seim gvenlii, oy gizlilii ilkesini getirmiyor,99 deerlendirme usulnde demokratik yntemden yoksun kalyordu. Seim kanunu sonras 10 Haziranda Meclis, seimlerin 1946da yaplmasn kabul etti, ancak seimlerin

1416

yaplaca gn hkmete brakld. Meclis tatil ncesi ele ald dier baz kanunlarla birlikte matbuat kanunun deiiklie urayan ellinci maddesi ile ilgili gazete kapatma yetkisi mahkemelere geti. Belirli baz kanunlar da kabul ederek, iki dereceli seimle olumu olan yedinci dnem TBMM dald.100 Genel seimlerin ne alnmas, seimlerin tek dereceli, baz eksikliklerle kmas, CHP lehine iktidar muhafaza edilebilir, muhalefetin iktidara geme istei azaltlabilir idi. Eer DP iktidara hazr deilken iktidara geerse btn honutsuzlar kapsayacak, rejimin temeli tehlikeye debilecekti.101 Seim gvenlii olmadndan endie eden DP, 16 Haziranda balayan toplantsnda seimlere katlma karar ald.102 Bu kararn alnmasnda il temsilcilerinin istekleri etkili olup, yaynlad bildiride btn menfi amillere ramen seime itirak karar alnmtr deniyordu. DPnin seime girme kararn etkileyen unsurlar; gerektii taktirde ok partili hayata geici bir sre ara verilecei tehditleri ve Mecliste muhalefetin de tannacak olmas idi.103 DP her yerde seime giren CHP karsnda ancak 49 ilde katld. Bu illerde gsterdii aday says 273 idi. 104 Fevzi akmakn bamsz aday olarak seimlere DP listesinden girmesi, onu sevenleri de DPye kazandrm olmakta idi. DPnin youn katlm ile yapt mitingleri iktidar partisinde tedirginlik yaratarak, muhalefete uygulanan bask artt. Bu gsterilerin kargaa hareketi olduu muhalefet partisinin vatanda iktidara kar isyana tevik ettii eklinde yaynlanyordu.105 Hkmet tarafndan kylere urayan DPli politikaclarn, komnistlerin faaliyetlerinin nne geilmesi gerekesiyle idari amirlerin engeli ile kylere girememesi muhalefet tarafndan, hazrlanan bir tertip olarak deerlendiriliyordu.106 Yaklaan seim gnlerinde ikayetlerin artmas zerine ileri Bakan Hilmi Uran tarafndan seimlerde vatandan engellenmeksizin oyunu kullanabilmesi iin valilikler genelge ile bilgilendirildi. CHP tekiltlarna gnderilen genelge ile de muhalefetin asl olmayan iddialarndan saknlmas, partilerinin kapatlmas yolundaki tehditlerden vazgeilmesi isteniyordu.107 f edilen bilgilere gre, muhalefetin seim kampanyalarnn engellendii, DPli vatandalara hakszlk yapld, idar amirlerin bir ksmnn CHPli adaylar desteklendii dile getiriliyordu.108 Partiler tarafndan aklanan adaylarn sosyal durumlar arasnda farkllklar olup, CHPnin listesi emekli asker, baz siyas ahsiyetler ve brokratlardan meydana geliyor; 109 Demokrat Parti aday listesi ise Cumhuriyet Halk Partisine kyasla orta kesim, brokrat, iftlik sahibi ve i adamlarndan olumutu.110 ok partili hayatn ilk genel seimlerinin yapld 21 Temmuz gn olaysz gemekle birlikte sonularn alnmaya balanmasyla baz yerlerde sonularn aklanmamas yznden sakinlik bozuldu.111 Seim sonularna gre DP, byk ehirlerde kazand baary, iktidar tarafndan kontroln daha kolay yapld yerleim yerlerinde elde edemedi.112 Seim sonras blgelerin oundan gelen ikayetler; idar amirlerin basks, seime hile kartrlmas, DP oylarnn saylmamas, gerek olmayan seim tutanaklarnn tanzim edilmesi sandklarn bazlarnn karld113 eklinde idi. Seim neticesi toplam 465 milletvekilliinden CHP 396, DP 62, Bamsz 7 milletvekillii kazanm oldu.114 Ancak ikayetlerin fazlal hile yapld kanaatini glendirmiti. Seim sonularna dnk itirazlarn tetkik edilmemesi seim sonular ile ilgili zihinlerde phe

1417

uyandracak yaynlarn rf idare tarafndan stanbul ve evresinde yasaklanmas, iktidarn seimlerin stn olduu gibi kapatmay tercih ettii yolunda deerlendirildi.115 Cell Bayarn seimlerle ilgili grlerini aktard Yeni Sabah ve Gerek gazeteleri kapatlrken bu habere yer veren ve iktidarn yannda olan Tanin Gazetesi kapatlmyordu.116 CHP Genel Merkezi ve Bakannn, seimlere dorudan doruya bir mdahalesinin olup olmad kesinlememekle birlikte, ancak oylarn saym tamamlandktan sonra imha edilmesi, dnemi yaayanlarn hatra ve deerlendirmeleri DPnin iddialaryla rtmektedir.117 En yetkili az olan nn dahi yl sonra yapt konumada: Demokratik rejime girmeye karar verdiimiz zaman baz zekalar ehemmiyetli lde bu seim mekanizmasna ne lde hile karabilir bunu kefetmeye gayret sarf etmilerdi Bu marifetlerin CHPye darbe vurduunu btn lkeyi lekelemitir diyerek seimlere hile kartrldn aklyordu. 118 nn Seim sonrasnda yapt bildiride her eyden evvel seim zamannn sinirli szlerini karlkl balayarak ve unutarak, vatana huzur, alma devrinin almas iin arttr 119 diyerek halk skunete davet ediyordu. TBMM sekizinci dneminin ilk toplants gergin bir havada 5 Austosta balamt.120 Bat toplum yaps ve sistemine, lke belirli bir toplumsal gelime seyri olmakszn, birdenbire demokratik hayatla karlam, 1946dan sonra nemli bir adm atlmtr. Kii hak ve hrriyetlerine, fikr adan gelimenin icab olan fikir hrriyetine, tannan kstaslar geniledike phesiz demokratik hayat da o lde yaanacaktr.

Geni bilgi iin bkz. Erturul Baydar; kinci Dnya Sava inde Trk Bteleri, Maliye

Bakanl Tetkik Kurulu Yay., Ankara, 1978. 2 3 4 Korkut Boratav; Trkiyede Devletilik, Sava Yay., Ankara, 1982, s. 217. . Sreyya Aydemir; kinci Adam, C. 2, 4. Bask, stanbul, 1979, s. 344-345. Cemil Koak; Trkiyede Mill ef Dnemi (1938-1945), Ankara, 1986, s. 248-258;

Boratav; a.g.e., s. 245-255. 5 smail Cem; Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, 8. Bask, stanbul, 1982, s. 269; Yahya S.

Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisad Tarihi (1923-1950), Yurt Yay., Ankara, 1982, s. 229. 6 7 TBMM. T. D., Dnem 7, C. 20, s. 119-120. TBMM. T. D., Dnem 6, C. 28, s. 20, 30; Koak, a.g.e., s. 530-534.

1418

8 262. 9 10 11 12 13

Faik kte; Varlk Vergisi Facias, Nebiolu Yay., stanbul, 1951, s. 81; Boratav; a.g.e., s.

Karpat; a.g.e., s. 106. Taner Timur; Trk Devrimi ve Sonras (1919-1946), Doan Yay., Ankara, 1971, s. 231. Karpat, a.g.e., s. 95. erif Mardin; Trkiyede Orta Snfn Devri, Forum, 1 ubat 1957, S. 69, s. 11. Ergun zbudun; Trkiyede Sosyal Deime ve Siyasal Katlma, A. HF. Yay., Ankara,

1975, s. 37-38. 14 Bernard Lewis; Modern Trkiyenin Douu, 2. Bask, ev. Metin Kratl, TTK. Basmevi,

Ankara, 1984, s. 466. 15 16 Lewis; a.g.e., s. 471. Geni bilgi iin bkz. Ayn Tarihi No. 74, (Ocak 1940); R. Salim Burak, Trk-Rus-ngiliz

Mnasebetleri (1791-1941), stanbul, 1946. 17 420. 18 19 20 21 22 23 24 Ulus; 6 Ocak 1944, 6 Eyll 1945. Cumhuriyet, Vatan, 17 Mays 1945; Karpat; a.g.e., s. 126. Cumhuriyet, Ulus, 20 Mays 1945. Lewis, a.g.e., s. 314; Karpat; a.g.e., s. 126. Karpat; a.g.e., s. 127. Cumhuriyet, Akam, Tan, 16 Mays 1945. Yahya, S. Tezel; Cumhuriyet Dneminin ktisad Tarihi 1923-1950, Yurt Yay., Ankara Karpat, a.g.e., s. 126; R. Galip Okandan, Umum Amme Hukuku, . HF. Yay., 1966, s.

1982, s. 351. 25 26 27 TBMM T. D., Dnem 7, Toplant 2, C. 17, s. 97. Karpat; a.g.e., s. 108. TBMM T. D., Dnem 7, C. 17, s. 111-117; TBMM T. D., Dnem 7, C. 18 s. 37-41.

1419

28 29 30 31 32

Cumhuriyet, 30 Mays 1945. Cumhuriyet, Vatan, Ulus, 20 Mays 1945. Resmi Gazete; Say. 6032, 15 Haziran 1945. Ulus, Cumhuriyet, 20 Mays 1945. F. Ahmet Barutu; Siyas Anlar (1939-1954), Milliyet Yay., stanbul, 1977, s. 296-297;

Vatan, Cumhuriyet, Ulus, 30 Mays 1945. 33 34 Karpat, a.g.e., s. 129. Hilmi Uran; Tek Partiden Demokrasiye. DPnin Kuruluuna Yol Aan Drtl Takrir,

Dnya, 4 Kasm 1958; Fuat Kprl, Demokrasi Yolunda (1945-1950), Drtl Takrir, Vatan, 23 Kasm 1957. 35 36 37 38 39 40 41 42 1975. 43 44 45 Feridun Cemal Erkin; nn, Demokrasi ve D likiler, Milliyet, 14 Ocak 1974. Karpat; a.g.e., s. 126; Cumhuriyet, Vatan, 17 Mays 1945. Ahmet Yeil; Trkiyede ok Partili Hayata Gei, 1. Bask, Kltr ve Turizm Bakanl Uran; a.g.m., Dnya, 4 Kasm 1958, Metin Toker; Tek Partiden ok Partiye, Milliyet Yay. stanbul, 1980, s. 91. Mahmut Gololu, Demokrasiye Gei (1946-1950), Kaynak Yay., stanbul, 1982, s. 35. Fuat Kprl, Demokrasi Yolunda 4e Kar 400, Vatan, 25 Kasm 1957. Ayn Tarihi, (Haziran 1945), No. 139, s. 13. Karpat; a.g.e., s. 130. R. Salim Burak, Trkiyede Demokrasiye Gei (1945-1950), stanbul, 1979, s. 59. Zira Cell Bayar bile bu konuda Ben bu ileri bilirim, adam ipe kadar gtrr derken on

be yl sonrasn grmt. Sabahattin Selek; nn: Demokrasiye Gei, Hrriyet, 27 Aralk-2 Ocak

Yay., Ankara, 1988, s. 32. 46 smail Soysal; Trkiyenin D Mnasebetleriyle ilgili Balca Siyas Antlamalar, Ankara,

1965, s. 297-349. 47 TBMM T. D., Dnem. 7, C. 19, s. 156.

1420

48 49 50 51 52 53 54 55

Fuat Kprl; Mecliste Bir Hadise, Vatan, 21 Kasm 1957. F. Ahmet Barutu; Siyas Anlar (1939-1954), Milliyet Yay., stanbul, 1977, s. 308-309. TBMM T. D., Dnem. 7, C. 19, s. 170-171. TBMM T. D., Dnem. 7 C. 19, s175. Karpat; a.g.e., s. 131-132. Cumhuriyet, 2 Haziran 1945. Vatan, 14 Haziran, 29 Eyll 1945. Vatan, 13, 14 Eyll 1945 (Adnan Menderesin Babakann Demeci mnasebetiyle);

Vatan, 18 Eyll 1945 (Fuat Kprlnn Demokrasinin Ruhu). 56 1945. 57 58 59 60 61 1968. 62 63 64 Karpat; a.g.e., s. 134. Cumhuriyet, 2 Aralk 1945. Fuat Kprl; Demokrasi Yolunda (1945-1950) Demokrat Partinin Kuruluu, Vatan, 6 Vatan, 28 Kasm 1945; Karpat, a.g.e., s. 131. Vatan, 4 Aralk 1945. T. C. ileri Bakanl, a.g.e., s. 105; Karpat; a.g.e., s. 133. Vatan, Ulus, Cumhuriyet, 2 Kasm 1945. Karpat, a.g.e., s. 133-134; Geni bilgi iin bkz. Zekeriya Sertel, Hatrladklarm, stanbul, Adnan Menderes 6 Eyll Tarihli soruturmayla ilgili Meclis toplantlarndaki hareket

tarzlarnda parti tzne ve parti programna aykr hareket etmediini belirtiyordu. Vatan, 22 Eyll

Aralk, 1957. 65 66 67 Cumhuriyet, 5 Aralk 1945, Karpat; a.g.e., s. 341. Vatan, Cumhuriyet, Tanin, Ulus, 8 Ocak 1946; T. C. ileri Bakanl; Trkiyede Siyas

Dernekler II, Ankara, 1950, s. 145.

1421

68 69 70 71

Karpat; a.g.e., s. 135. erif Mardin; Siyasi Vaadler ve DP, Vatan, 2 Aralk 1957. Mardin; DPnin Dayand Kuvvetler, Vatan, 29 kasm 1957. 1946-1950 yllar arasnda faaliyetlerine izin verilen yirmiden fazla parti kurulmu, fakat bu

partilerin kimisi ideolojik ama gtt iin kapatlm, bir ksm tekilatlanma aamasnda kendi kendini fesh etmi, kimisi de dar bir erevede tutunabildii iin siyasi hayatta pek varlk gsterememitir; Geni bilgi iin bkz. Trkiyede Siyasi Dernekler II; Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, stanbul, 1952; F. Hsrev Tokin, Trk Tarihinde Siyasi Partiler ve Siyasi Dncenin Gelimesi, stanbul, 1965. 72 73 74 75 76 Cumhuriyet, 14 Mart 1946. Karpat; a.g.e., s. 136. Toker, a.g.e., s. 124. kr Esirci; Menderes Diyor ki, Demokrasi Yay., stanbul, 1967, s. 55-56. Cem Erolu; Demokrat Parti ve deolojisi, Ankara, 1970, s. 55-57.

77 78 79 80 120. 81

Samet Agaolu; Arkadam Menderes, stanbul, 1967, s. 51-56. Cumhuriyet, 12 Ocak 1947. Cumhuriyet, 14 Nisan 1946. O. Cemal Fersoy; Bir Devre Adn Veren Ba Vekil: Adnan Menderes, stanbul, 1971, s.

Nazmi Sevgen (Haz); Cell Bayar Diyor ki, stanbul, 1951, s. 115-130; Cumhuriyet, 27

Haziran 1946, Vatan, 10 Temmuz 1946. 82 1945. 83 84 85 Tasvir, 23 Nisan 1946. Toker; a.g.e., s. 136-137. TBMM T. D., Dnem 7, C. 22, s. 233. Burak, a.g.e., s. 70; Asm Us, Cumhurbakanl ve Parti Bakanl, Vakit, 20 Eyll

1422

86 87 88 89 90 91

TBMM T. D., Dnem 7, C. 22, s. 216-223. Karpat; a.g.e., s. 136. Cumhuriyet, Ulus, 27 Nisan 1946. Cumhuriyet, 11 Mays 1946. Cumhuriyet, Vatan, Ulus, 11 Mays, 1946. DPye dnk sert eletirilerin bir sebebi de Fuat Kprlnn yabanc basna verdii

demele i bnyeyi if ettii, bunun milletvekillikle badamad eklinde idi. 92 93 94 95 96 97 98 99 Cumhuriyet, Vatan, 26 Mays 1946. Cumhuriyet, 27 Mays 1946. Vatan, 28 Mays, 1946. Ulus, 30 Mays 1946. Cumhuriyet, Ulus, 7 Mays 1946. Toker; a.g.e., s. 148. Trkiye Ktphane ve Dkmantasyon Mdrl, a.g.e., s. 92. TBMM T.D., Dnem 7, C. 23, s. 246-247.

100 Ulus, Vatan, 15 Haziran 1946. 101 Karpat; a.g.e., s. 137. 102 Cumhuriyet, Ulus, 19 Haziran 1946. 103 Karpat; a.g.e., s. 141. 104 Cumhuriyet, Vatan, 21 Temmuz 1946. 105 Ulus, 4 Temmuz 1946. 106 Vatan, 10 Temmuz 1946. 107 Cumhuriyet, 25 Temmuz 1946. 108 Tasvir 16 Temmuz 1946.

1423

109 Ulus, 20 Temmuz 1946. 110 Vatan, 21 Temmuz 1946. 111 Cumhuriyet, 23 Temmuz 1946. 112 Ulus, 26 Temmuz 1946. 113 Cumhuriyet, 23-25 Temmuz 1946. 114 Ayn Tarihi (Temmuz 1946), No. 152, s. 5. 115 Cumhuriyet, 25-26 Temmuz 1946. 116 TBMM T.D., Dnem 8 C. 1 s. 261. 117 Tunaya; a.g.e., s. 657; Toker; a.g.e., s. 172; Barutu, a.g.e., s. 385-386. 118 Cumhuriyet, 1 Ekim 1949. 119 Fersoy; a.g.e., s. 136. 120 Ulus, 6 Austos 1946. AAOLU, Samet; Arkadam Menderes, stanbul, 1967. AYDEMR, . Sreyya; kinci Adam, 4. Bask, C. 2, stanbul, 1979. Ayn Tarihi gazetesi. BARUTU, F. Ahmet; Siyas Anlar (1939-1954), Milliyet Yay. stanbul, 1977. BAYDAR, Erturul; kinci Dnya Sava inde Trk Bteleri, Maliye Bakanl Tetkik Kurulu Yay., Ankara, 1978. BORATAV, Korkut; Trkiyede Devletilik, Sava Yay., Ankara, 1982. BURAK, R. Salim; Trk-Rus-ngiliz Mnasebetleri (1791-1941), stanbul, 1946. , Trkiyede Demokrasiye Gei (1945-1950), stanbul, 1979.

CEM, smail; Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, 8. Bask, Cem Yay. stanbul, 1982. Cumhuriyet gazetesi. ERKN, F. Cemal; nn, Demokrasi ve D likiler, Milliyet, 14 Ocak 1974. EROLU, Cem; Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, Ankara, 1970.

1424

ESRC, kr; Menderes Diyor ki, Demokrasi Yay., stanbul, 1967. FERSOY, O. Cemal; Bir Devre Adn Veren Ba Vekil: Adnan Menderes, stanbul, 1971. GOLOLU, Mahmut; Demokrasiye Gei (1946-1950), Kaynak Yay., stanbul, 1982. KARPAT, Kemal; Trk Demokrasi Tarihi, stanbul, 1967. KOAK, Cemil; Trkiyede Mill ef Dnemi (1938-1945), Yurt Yay., Ankara, 1986. KPRL, Fuat; Demokrasi Yolunda (1945-1950) Vatan, 12 Kasm-22 Aralk 1957. LEWS, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, 2. Bask, ev. Metin Kratl, TTK Basmevi, Ankara, 1984. MARDN, erif; DPnin Dayand Kuvvetler, Vatan, 29 Kasm 1957. , , Siyas Vaadler ve DP Vatan, 2 Aralk 1957. Trkiyede Orta Snfn Devri Forum, 1 ubat 1957.

OKANDAN, Galip; Umum Amme Hukuku, . HF. Yay., stanbul, 1966. KTE, Faik; Varlk Vergisi Facias, Nebiolu Yay., stanbul, 1951. ZBUDUN, Ergun; Trkiyede Sosyal Deime ve Siyasal Katlma, A. HF. Yay., Ankara, 1975. Resmi Gazete. SELEK, Sabahattin; nn: Demokrasiye Gei Hrriyet, 27 Aralk-2 Ocak 1975. SERTEL, Zekeriya; Hatrladklarm, stanbul, 1968. SEVGEN, Nazmi (Haz.); Cell Bayar Diyor Ki, stanbul, 1951. SOYSAL, smail; Trkiyenin D Mnasebetleriyle lgili Balca Siyas Antlamalar, T. Bankas Yay., Ankara, 1965. TEZEL, Yahya, S.; Cumhuriyet Dneminin ktisad Tarihi 1923-1950, Yurt Yay. Ankara, 1982. TMUR, Taner, Trk Devrimi ve Sonras (1919-1946), Doan Yay., Ankara, 1971. Tanin gazetesi. Tasvir gazetesi. TOKER, Metin; Tek Partiden ok Partiye, Milliyet Yay., stanbul, 1980.

1425

TOKN, F. Hsrev; Trk Tarihinde Siyas Partiler ve Siyas Dncenin Gelimesi, stanbul, 1965. TBMM Ktphane ve Dokmantasyon Mdrl; Seim, Seim Sistemleri ve Trkiyedeki Uygulamalar, Ankara, 1982. T. C. ileri Bakanl; Trkiyede Siyas Dernekler II, Ankara, 1950. TBMM T. D. TUNAYA, T. Zafer; Trkiyede Siyas Partiler, stanbul, 1952. Ulus gazetesi. URAN, Hilmi; Tek Partiden Demokrasiye. DPnin kuruluuna Yl Aan Drtl Takrir, Dnya, 4 Kasm 1958. US, Asm; Cumhurbakanl ve Parti Bakanl Vakit, 20 Eyll, 1945. Vatan gazetesi. YEL, Ahmet; Trkiyede ok Partili Hayata Gei, I. Bask, Kltr ve Turizm Bakanl Yay,. Ankara, 1988.

1426

Trkiye'de ok Partili Hayata Gei ve Demokrat Parti (1945-1950) / Filiz olak [s.774-782]

Ege niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits / Trkiye A. Trkiyede ok PartiliHayata Geiteki Etkenler 1. Etkenler Bin dokuz yz krk be ylndan itibaren Trkiyede i politika gelimeleri gzle grlr bir ekilde hzlanmtr. Halkn yllardr sren tek parti idaresinden honutsuzluu II. Dnya Savann ekonomik skntlaryla birleince had safhaya ulamt. Trkiye savaa girmemiti ama savan tm skntlarn yaamt. Ekmein karneye balanmas, eker yerine zm ve incir gibi tatlandrclar kullanlmas ve karaborsann alp yrmesi karsnda halk btn bunlarn sorumlusu olarak Cumhuriyet Halk Partisi idaresini grmekteydi.1 Halk tek parti dneminde CHP Genel Bakan smet nnnn adalar Mussolini ve Hitler gibi Diktatr bir ynetim izlediini dnyordu. Bu fikrin destekleyicilerinden Prof. Dr. Ali Fuat Bagil, kylerde jandarma dipiine, ehirlerde polisin copuna dayanan bir terr kurulmutur. demektedir.2 1945lerde deien dnya koullarnn, Trkiyeyi n plana karan deiimi sonucu Trk toplumunda belirli bir hareketlilik yaratmt. En nemlisi olarak Trkiyede giderek daha da gelien ticaret ve tarm burjuvazisinin artk tek partinin ynetiminden kurtulmak istei grlyordu. Bu kesim sava ierisinde elde ettii ekonomik gc siyasal iktidarla da birletirmek istiyordu. eriat taraftarlar Allahsz Partiyi ilk frsatta devirmeye hazrdlar. Gayrimslim aznlklar ise 1942de uygulanan Varlk Vergisini acsn unutmadlar. Btn bunlar birleince artk deiiklik zaruri bir hal almt.3 smet nnn Trkiyenin ok partili hayata girite etkisi olduu konusunda eitli grler ileri srlmtr. Halk Partisinin nde gelen isimlerden Faik Ahmet Barutu Siyasi Anlarnda nnnn her ne pahasna olursa olsun bir muhalefet partisi kurma ve onu koruma taraftar olduunu belirtmektedir.4 CHP Genel Sekteri ve Genel Bakan Yardmcl grevlerinde bulunmu olan Hilmi Uranda Hatralarm adl eserinde bizde demokrasi rejimini kimin tesis ettii konusunu ele alarak smet nnden yle sz etmektedir: Ben hibir vakit demokrasiyi kendisinin (.nnnn) tesis etmi olduu hakknda nnnn azndan bir sz iitmedim. Fakat demokrasiyi bizde onun kurduu bir hakikattir. Geri kendi partisi demokrasiyi tesise taraftar olduu iin nnde demokrasiyi tesis edebilmitir. Fakat, partide bu taraftarl yaratan partiye telkin yapan hakikatte nndr 5 Bu yazarlar grlerini ispatlamak iin smet nnnn 19 Mays 1945 tarihinde Genlik Bayram nedeniyle yapt konumay ve 1 Kasm 1945te TBMMnin VII. Dnem a konumasn rnek gstermektedirler. smet nn, 19 Mays 1945teki konumasnda leri bir insan cemiyeti

1427

kurmann maddi artlarn, hele manevi vastalarn mmkn olduu kadar ak olarak yapmak devindeyiz. Memleketimizin siyasi idaresi, cumhuriyetle kurulan siyasi iradesinin ilerleme artlaryla gelimeye devam edecektir. Harp zamanlarnn ihtiyatl tedbirlere lzum gsteren darlklar kalktka memleketin siyaset ve fikir hayatnda demokrasi prensipleri daha geni lde hkm srecektir. Millet iradesi, demokrasi yolundaki gelimesinde de devam edecektir.6 ve 1 Kasm 1945te Bizim tek eksiimiz, hkmet partisinin karsnda bir parti bulunmamasdr. Bu yolda, memlekette gemi tecrbeler vardr. Hatta iktidarda bulunanlar tarafndan tevik olunarak teebbse geilmitir. ki defa memlekette kan tepkiler karsnda teebbsn muvaffak olunamamas bir talihsizliktir. Fakat memleketin ihtiyalar evkiyle, hrriyet ve demokrasi havasnn tabii ilemesi sayesinde, baka siyasi partinin de kurulmas mmkn olacaktr. Bununla beraber, Mecliste ounluu tekil eden parti yelerinin hkmeti tenkiti, devlet ve millet ilerini denetlemede, hibir kayda hatta hibir lye bal bulunmadklar herkesin gz nnde bir gerektir. Memleketimizin hrriyet ve gvenlik iinde halk iradesini btn artlaryla gelitirebilecek bir yolda ilerlediini inanla syleyebiliriz. Bu gelime iin her vatandan vazife ve sorumluluk duygusuyla ilgili olmas birinci arttr. Trk milleti kendi bnyesine ve karakterine gre demokrasinin kendi iin zelliklerini bulmaya mecburdur.7 demektedir. nnnn bir muhalefet partisi kurma isteinde olduunu Demokrat Partililer iddetle reddetmektedirler. Demokrat Partinin kurmaylarndan Samet Aaolu .nn hibir zaman demokrasi kavramna samimiyetle bal olmamtr. nnnn devlet adam olarak ahsi yeterlilii byktr, ama yine devlet adam olarak tarihin en byk Makyavelist yneticilerinden birisidir. Toplumu iine geldii gibi tek parti rejimi ile, fakat gemler hem elinde olmak artyla ynetmeyi dnm ve istemitir.8 demektedir. Bir dier Demorat Partili Prof. Rfk Salim Burakta Trkiyede Demokrasiye Gei adl eserinde nnnn ok partili hayata geiteki rolnn ne olduunu incelemi ve bu roln Halk Partililerin abartt kadar byk olmadn nnnn konumalarn kullanarak aklamaktadr.9 2. D Etkenler Kasm 1939da Almanyann Polonyaya saldrmas ile balayan II. Dnya Sava 1945 yl ierisinde Mttefiklerin yani demokrasi cephesinin zaferi ile sonuland. Uluslararas politikada beliren bu yeni g dengesi, Trkiyenin yalnz d politikasn deil, i politika gelimelerini de yakndan etkilemitir. Trkiye savan bandan itibaren Mttefikler tarafnda savaa girmesi iin yaplan basklara Devlet Bakan smet nnnn izledii usta siyasetle kar koyabilmiti. Ancak savan Mttefiklerin zaferiyle sonulanacann kesinlemesi zerine Trkiye sava sonras dnyada kendine yer edinebilmek iin Bat blokuna kayd. Birlemi Milletlere ye olabilmek iin 23 ubat 1945te Almanyaya sava ilan ederek 28 ubatta Birlemi Milletler Beyannamesini imzalad. 10 Bylece Trkiye bu anayasann demokratik prensiplere uygun, daha hr bir rejime gemeyi de taahht etmi oluyordu.11

1428

Trkiyenin Birlemi Milletler Anayasasn onaylamas Trk-Sovyet ilikilerini gergin bir havaya sokmutu. Postdam grmeleri srasnda Trkiye zerinde bir Sovyet tehtidi ak olarak ortaya kmt. Bu tehdit, bu devletin, Boazlarda s istemesi ve Kars-Ardahan blgelerinin Rusyaya terkini ileri srmesi ile ar bir nitelik kazanmt.12 17 Aralk 1925 tarihli Trk-Sovyet Antlamasnn sresi dolmak zereydi. Rus Hkmeti antlamay yeni artlara uymad iin yenilemek siyasetinde deildi. Sovyetlerin bu tehtidi, Trkiyenin Bat blokuna girme ve bunun n art olarak da ok partili siyasete geme kararn hzlandrd. B. Demokrat Partinin Kuruluu Demokrat Partiyi douran muhalefet hareketi, 1945 yl bte grmelerinde ve Toprak Kanunu tasarsnn Meclisteki tartmalarnda su yzne kt. lerin bozukluundan bizzat iktidar mensuplar ikayet ediyorlard. Meclis grmelerinde Saraolu Hkmeti o tarihe kadar grlmemi bir ekilde hrpaland. Hikmet Bayur baarl olmayan bir hkmetin ekilmesini istiyordu. Toprak Kanunu tasarsnn tartlmasnda Adnan Menderes yapt eletirilerle dikkatleri zerinde toplad.13 Bu yeni kanundan en ok korkanlar toprak sahipleri idi. Meclisteki iddetli tartmalara ramen iftiyi Topraklandrma Kanunu Drtl Takririn verilmesinden bir iki ay sonra 11 Haziran 1945te kabul edildi.14 1. Drtl Takrir ve Kurucular Demokrat Partinin kuruluuna vesile olan ilk belge olarak kabul edilen Drtl Takrir 7 Haziran 1945te CHPnin Meclis Grup Bakanlna sunulmutur. Takririn imza sahipleri zmir Milletvekili Celal Bayar, Kars Milletvekili Fuat Kprl, el Milletvekili Refik Koraltan ve Aydn Milletvekili Aydn Menderesti.15 Takrirde, Milli hakimiyetin tek tecelli yeri olan TBMMnde, hakiki bir murakabenin salanmasn, demokratik messeselerin serbeste doup yaamasna engel olan ve anayasann halk ruhunu takyit eden baz kanunlardan deiiklik yaplmas ve parti tznde de yine bu maksatlarn icap ettiini tadillerin hemen icras teklif ediliyordu. stekleri zellikle 3 nokta zerinde toplanyordu: 16 a. Kanunlardaki ve parti tzndeki anti-demokratik hkmlerin tasfiyesi b. Meclisin hkmeti gerekten denetlemesi c. Seimlerin serbeste yaplmas Takrir, CHP iinde huzursuzlua ve tepkiye yol at. CHP Genel Sekreteri Naif Atf Kansu nerge ile ilgili Faik Ahmet Barutuya unlar sylyordu: Celal Bayar, Fuat Kprl, Adnan Menderes ve Refik Koraltan Grup Bakanlna, ilk anayasaya dnlmesi ve Parti tznde ilk anayasann demokratik ruhuna uygun deiiklik yaplmasn neriyorlar. te Barutum, oluum belirmeye balad, hazr ol savaa ve kavgaya.17 Barutuda Genel Sekreter ile ayn gr

1429

paylayor ve takrir sahiplerinin esas amacnn yeni bir parti kurmak olduunu anlarnda belirtmektedir. CHPde bakanlk yapm olan Hilmi Uranda bu fikri desteklemektedir. 18 Bu endie takririn grld 12 Haziran 1945te Meclis Grup Toplantsnda da devam etti. Drtler iddetli eletirilere maruz kaldlar. Yaplan oylamada takrir reddedildi. Gerekede nergede istenilen tzk deiiklii Kurultayda, kanun deiiklii teklifi ise Meclise verilecek tekliflerle gerekletirilip grupta grlmesine gerek yoktur. denmektedir.19 2. CHPden hralar ve Demokrat Partinin Kurulmas nergelerinin reddedilmesi zerine Adnan Menderes ve Fuat Kprl grlerini ve eletirilerini Vatan gazetesinde yaynlamaya baladlar. Bu yazlarda Drtl Takrirde dile getirilen ana fikirler ileniyordu. Bu yazlar karsnda CHP uzun mddet sessiz kalamad. Parti grubunda iki milletvekilinin partiden ihra edilmeleri konuulmaya baland.20 21 Eyll 1945te Saraolu bakanlnda toplanan CHP Yksek Divan Adnan Menderes ve Fuat Kprly partiden ihra kararn ald.21 Asm Us hatralarnda F. Kprl ve A. Menderesin partiden karlmalarnn iki milletvekilinin suunun hkmeti tenkit etmek deil Ahmet Emin Yalmann gazetesine girerek mevcut rejimi rtmeye almalar olarak yorumlamaktadr.22 Refik Koraltan, Vatan gazetesine verdii bir demete bu kararlarn parti tzne aykr olduunu ileri srp eletirince O da 27 Kasm 1945te CHPden uzaklatrld.23 Celal Bayara gelince, O, drtl Takririn reddedilmesinden sonra basn kanununun 17. ve 50. maddelerinde deiiklik yaplmasna dair Meclise bir teklif vermi, ama bu teklif kabul edilmemitir. Bunun zerine Bayar, partiden karlan iki arkadayla birlikte olduunu syleyerek 26 Eyll 1945te milletvekilliinden ayrlm ve 3 Aralk 1945te de CHPden ekilmitir.24 Bayarn CHPden ayrlmas yeni parti etrafndaki sylentileri hzlandrd. Aralk ay bandan itibaren basnda Celal Bayarn Kuraca Yeni Parti balkl yazlar kmaya balad. 25 Bayarda bu konuda kendisi ile gren gazetecilere Siyasi partiyi kuracaz, bu muhakkaktr. Partinin kuruluuna hkmete msaade edilip edilmeyecei, partinin ne isim alaca hakkndaki suallerinize ksaca syliyeyim ki, i henz bu raddeye gelmi deildir. Bu suallerinize cevap verebilmekliim iin birka gn daha sabrl olmanz rica edeceimdiyordu.26 Bayarn bu beyanndan ksa bir sre sonra Demokrat Parti 7 Ocak 1946da resmen kurulmutur.27 Partinin isim babas o gnlerde kurucularla ok sk ilikilerlerde bulunan ve tek parti iktidarna kar Trk basnnda ilk mcadeleyi am olan nl gazeteci Ahmet Emin Yalman idi.28 Celal Bayar, Ankaradaki Smer sokaktaki parti merkezinde dzenledii basn toplants ile partinin kuruluunu resmen ilan etti. 3. Tzk ve Program

1430

Celal Bayarn liderliinde kurulan Demokrat Partinin tzk ve program 7 Ocak 1946da Refik Koraltan tarafndan hkmete sunulmu ve ayn gn onaylanmtr.29 Partinin tz 47, program 85 maddeden ibarettir.30 Hazrlanan tzn 43. maddesine gre Byk Kongreye kadar, kurucular, Genel dare Kurulunu tekil edeceklerdi. Tzn ngrd merkez rgt u organdan meydana geliyordu. Parti Bakan, Genel dare Kurulu ve Merkez Haysiyet Divan (Madde-5). Bu organ dorudan doruya Byk Kongre tarafndan seilecekti. ki ylda bir toplanan Byk Kongreden sonra en yetkili organ Genel dare Kurulu idi (Madde-12). Ayrca partini milletvekili adaylarn tespit etme yetkisine de sahipti (Madde-13). Tara rgt ise il, ile, bucak ve ocak kademelerinden meydana geliyordu. Hepsinin ylda bir kez toplanan bir kongresi ve 3 ile 7 arasnda deien bir ynetim kurulu olacaktr. Her ynetim kurulunda bir bakan, bir yazman ve bir de muhasip bulunacaktr (Madde-21-31). 85 maddelik program iki ana blmden olumaktadr: Genel Hkmler ve Hkmet leri. Birinci blmde partinin genel ilkeleri belirtilmitir. Liberalizm, hem hrriyetler asndan hem de iktisadi dzen olarak kabul edilmitir. Programn hkmet ileri blmnde ise, ikinci bir kaza kademesi kurulmas istenmekte (Madde-27), niversitelerin bilimsel ve idari zerklie sahip olmalar gereine deinilmekte (Madde-36) ve belli bal konularda vaadlerde bulunulmaktadr. Bu ksmda ayrca partinin siyasi gr aklanmaktadr. Bu konuda, zel teebbs ve sermayenin faaliyetinin esas olduu belirtilmekte (Madde-42) ve devlet kurulularnn zel giriime devredilmeleri istenmektedir (Madde-47). Kesin bir zorunluluk olmadka piyasalarda dokunulmayacaktr (Madde-51). Milli kalknmada tarm sektrne dayanlacaktr (Madde-29). Programa gre CHP ile DP arasnda temel farklar yoktur. DP de CHP gibi 6 ilkeyi benimsemektedir. Fakat ilkeleri programnda snrlandrmaya alm ve beklendii gibi CHPne kyasla daha liberal bir nitelie brnmek istediini gstermitir. 31

4. te ve Dta Tepkiler DPnin kuruluunun ilan gerek yurt iinde gerekse de yurt dnda ok olumlu karlanmtr. Basn yeni partiyi adeta barna basmt.32 ktidar partisi kendi karsnda yen bir muhalefet partisi kurulmasn sempati biraz da temkinli karlad. Geri daha nce bir muhalefet partisi olarak Milli Kalknma Partisi kurulmutu ama bu parti geni halk ynlarn etkilemekten uzakt. Bu nedenle Halk Partisi onu kendisine rakip olarak grmemiti ama DP iin durum hite byle grnmyordu. Parti ksa bir zamanda byk halk kitlelerini arkasnda toplamay baarmt.33 Yurt iindeki bu havay yurt dndan gelen haberler da tamamlyordu. O gnlerde ngilterede bulunan Vatan gazetesi bayazar Ahmet Emin Yalman D.Pnin kuruluunun Londrada alaka uyandrdn, yeni parti kuruluunun Trkiyenin dahil istikrarn kuvvetlendireceini ve memleketin bylece Orta ve Yakn Douda daha mhim bir istikrar unsuru ve daha iyi bir rnek olacann

1431

umulduunu bildiriyor ve bu konuda Timeste kan bir haberi gazetesine gnderiyordu: Eski Bavekil Celal Bayar, reisi bulunduu DPnin kuruluunu gazetelerle bildirmitir. Parti program ana hatlar ile Halk Partisine benziyor, yalnz sola doru hafif bir meyil gze arpyor. Demokrat Partinin balca hedefi, Trk anayasasnn derhal ve kaytsz bir surette tatbikine ve halkn umumi ilerde daha fazla pay almasdr. Alt ay iinde parti mensuplar umumi bir kongreye arlarak programa son ve kati bir ekil verilecektir.34 Manchester Guardian gazetesinde 15 Ocak 1946da yaynlanan bir makalede Trkiyenin siyasi hayat ksaca tahlil ediliyor ve makale yle noktalanyordu: Rusya tarafndan ve dier taraftan son zamanlarda ileri srlen iddetli tenkitleri gznnde tutan muhafazakar Trk gazeteleri, okuyucularna rahatlk vermek iin u teminat ileri sryorlar; Trk birliinin tehlikede olduuna dair endieler yersizdir. Celal Bayarn ahsnda ve partisinin siyasetinde byle bir endieye sebep gsterilecek bir nokta yoktur. 35 Paris ve Roma gazeteleri ise u ekilde yorumda bulunuyorlard: Trkiyede ilk defa yeni bir muhalefet partisi kurulmutur. Demokrat Parti adn tayan bu partinin lideri, Trkiyenin kurucusu Atatrkn yakn arkada Bayardr. Partinin ileri gelenleri arasnda, iktidar partisinden disiplin sebepleriyle karlm milletvekili daha vardr.36 C. 1946-1950 Arasnda ktidar-Muhalefet likisi 1. 21 Temmuz 1946 Seimleri Ekim 1947de yaplmas gereken milletvekili seimleri, iktidar partisinin Demokrat Partinin hzl gelimesinden endielenmesi nedeniyle ne alnmak isteniyordu. Daha Mays ay bitmeden seimlerin tek dereceli yaplaca ve Meclisin vaktinden evvel dalaca haberleri dolamaya ve bunu hakl gsterecek nedenler aranp etrafa yaylmaya balad.37 CHP Genel Bakan smet nn 10 Maysta partisini olaanst bir toplantya ard. Toplantda 3 nokta zerinde karara varld; Tek dereceli seime gidilecektir. Cemiyetler Kanununda deiiklikler yaplarak snf ayrcal zerine parti kurulmasna imkan salanacak ve parti tzndeki deimez genel bakanlk sfatnn kaldrlmas.38 Belediye seimlerini takip eden gnlerde Milli ef smet nn beyaz treniyle bir yurt gezisini kmt. Sanyordu ki vatandalar bizzat onu grrlerse CHPne kar tutumlarnda bir deiiklik olacaktr. Fakat her gittii yerde milletvekillerinin bezginliini gryor ve buna bir are bulmak durumunda olduunu anlyordu. Belediye seimlerine itirak oran da ok dkt. te bu gezinin dnnde Milli ef nn seimlerin ne alnmas kararn vermiti. 39 Eer seimler 1947 ylnda yaplrsa Demokrat Parti memleket iindeki tekilatlanmasn tamamlayacak ve belkide iktidar ellerinden kayverecekti. Cumhurbakan smet nn seimlerin ne alnmas ile ilgili olarak unlar sylemektedir: Seimi tabii olarak 1947 yl iinde dnyorduk. D ve i politika gerekleri memleket idaresini bir an evvel kararl klmak mecburiyetini gsterdi. nk dnyann hali, geen sene tahmin ettiimizden

1432

ok daha bulank ve karanlk olarak uzun bir srmceme yolunu tutmutur. Ne gibi ihtimaller karsnda kalacamz bilmiyoruz. Gelecek sene bu ihtimalleri, temsil mddeti bitmi bir meclisle karlamak istemiyoruz. Bir seneden beri memleket iinde de byk meclisin otoritesi zerinde saygl olmayan tartmalar olmutur. eride ve darda olan hibir politika, otoritesinden phe edilen bir meclisle yrtlemez.40 CHP yeni Seim Kanununu 31 Maysta Byk Millet Meclisine getirdi. Kanunun mzakeresi srasnda CHP milletvekilleri tam takm hazr bulunmak ve muhalefet szclerini -ki saylar bir elin parmaklarn gemiyordu- konuturmamak emrini almlard. Sert geen tartmalardan sonra 5 Haziran 1946da seim kanunu deitirildi, tek dereceli seime geildi. 41 10 Haziran 1946da da T.B.M.Mnde 385 kabul oyu ile seimlerin ne alnmasn kabul edildi ve bu ekilde belirtildi: Memleket idaresi ve politikasn ierde ve darda kararl bir hale getirmek iin yeni seimlerin 21 Temmuz 1946da yaplmasna karar verdik.42 Karar 3 Temmuz 1946da ilan edildi. Seimlerin ne alnmasndan sonra iktidar liberalleme yolunda baz admlar att. 12 Haziranda niversitelere idari ve ilmi zerklik veren kanun kabul edildi. niversitelere zerklik verilmesi hususu Demokrat Partinin programnda vard. CHP niversiteye zerklik vermekle etkili bir silah muhalefetin elinden alm oluyordu.13 Haziran gn basn kanununun, gazete kapatma yetkisini hkmete veren 50. maddesi kaldrlarak bu yetki mahkemelere brakld. Basn sular affedildi.43 Meclis grmelerindeki btn itirazlara ramen seimlerin ne alnmas muhalefetteki D.Pde byk bir aknlk ve endie yaratt. Seimlerin ne alnmas daha resmilemeden nce Celal Bayar smet nnnn yukardaki konumasna parti lideri olarak u yant veriyordu: Ne memleketimizin i durumunda, ne de dnya siyasi vaziyetinde seimleri ne almak iin bir sebep mevcut deilken, belediye seimlerinin ne alnmas ve CHP Genel Bakannn Akehirdeki nutku ile milletvekili seimlerinin de ne alnacann ifadesi Demokrat Parti genel kurulunda derin teessrle karlanmtr. Umumi efkarn daha ilk gnden sezmi olduu gibi artk anlalyor ki, Halk Partisi, Demokrat Partinin inkiafn durdurmak ve muhalif partiler eklen mevcut olsalar dahi, bir devir daha siyasi hayatta fiilen tek kalmak hedefini gtmektedir44 Parti kurucularndan Fuat Kprl ise bu konu hakknda u aklamay yapyordu: Demokrat Partinin gelimesi karsnda hkmet kanuni ve demokratik olmayan usullere bavurmaktadr. Polis ve jandarma dahil olmak zere hkmet makamlar birok Anadolu ehirlerinde Demokrat Partinin kurulu faaliyetine engel olmaktadrlar Halk Partisi kurultaynda orduya mesaj gnderilmitir. Halbuki partilerin ordu ile ne alakalar vardr? Siyasi partiler top ve niformadan uzak kalmaldrlar. Biz parti kuvvetini halktan deil, ordudan temin etmeye kalkrsa bunun neticesi demokrasinin aleyhine olur.45

1433

DP idarecileri il gnlerde seimleri boykot edip etmemek konusunda bir tereddt geirdiler. Nihayet rgte danmaya karar verildi. Btn DP il idare kurulu bakanlarna acele ekilen telgraflarla 16 Haziranda Ankarada bulunmalar tebli edildi46 zmir, Aydn ve Manisa ili Demokrat Parti il bakanlar (Ekrem Hayri stnda-Ethem Menderes-Hsn Yaman ve Refik evket nce) Ankaraya gitmeden nce aralarnda bir toplant yaparak milletvekili seimine itirak meselesini grtler. Sonuta il bakan Ankara toplantsnda Demokrat Partinin seimlere itirak etmesi tezini savunma kararn aldlar. 47 16 Haziranda Ankarada toplanan DP il bakanlar gizli oyla yaplan anket sonucunda oybirliiyle seime girme kararn aldlar.48 Kyasya bir seim mcadelesinden sonra 21 Temmuz 1946 gn yaplan seimler Trk Demokrasi Tarihinde Hileli Seimler olarak yerini almtr. Ak Oy, Gizli Tasnif esasna gre gerekletirilen bu seimlerde DP yurt apnda tekilatlanmas tamamlayamad iin 450 sandalyeli Meclise sadece 273 aday gnderebilmitir.49 Buna ramen CHPnin parti mfettilerinin Demokratlara kar sert bir uygulama gstermeleri ve oylarn tasnifine fesat kartrdklar seim sonularnn resmen ilanndan sonra sklkla gndeme getirilmitir. Resmi seim sonularna gre DP 62 milletvekilini kazanmt. Oysa seimlerde grev yapan Parti temsilcilerine gre DPnin milletvekili siyasi bu rakamn iki kat olmas gerektii ynndeydi. Dolaysyla 1946 seimleri bundan sonraki gnlerde iktidar ile muhalefet arasndaki ilikinin belirlenmesinde birinci derece rol oynayan bir etken olacaktr. Demokratlarn Yksek Seim Kuruluna ve Cumhurbakanlna yapt itirazlar bir sonu vermeyince iktidar halka ikayet etmek iin yurdun her tarafnda mitingler dzenlenmi ve buralarda Halk Partilileri oy hrszl yapt iddia edilmitir.50 CHP ile DP arasnda seimlerle balayan bu gerginlik Recep Pekerin babakanlnda daha da artacaktr. Bu gerginlik 12 Temmuz Beyannamesi ile alacaktr. 2. 12 Temmuz Beyannamesi 1946 seimlerinden sonra iktidar ile muhalefet arasnda balayan 1947de hat safhaya trmand. 1947nin Temmuz ayndaki Meclis toplantlarnda taraflar birbirlerine ar ithamlarda bulunmaya balaynca siyaset arenas alabildiince gerginlemi ve Babakan R. Pekerin Meclis krssnden Menderese Psikopat diye barmas barda taran son damla olmutur. Bu hakaret karsnda muhalefet milletvekilleri toplu halde Meclisi terk ederek sine-i millete dnme karar almlardr. Cumhurbakan nn bu durumda araya girerek bir bildiri yaynlad ve iki parti arasndaki gergin havay yumuatarak olaylara yeni bir yn verdi. nn 12 Temmuz Beyannamesi olarak bilinen bildirisinde, son gnlerde hkmet ile muhalefet bakanlar ile diyalog kurulmas iin harcad abalar sralamakta, kanaat ve grleri aklamaktadr. nn amacn yle ifade etmektedir: balca iki parti arasndaki temel farkn, yani emniyetin yerlemesidir. Bu emniyet, bir bakmdan memleketin emniyeti manasn tad iin gzmde ok nemlidir. Muhalefet, teminat iinde

1434

yaayacak ve iktidarn kendisini ezmek niyetinde olmadndan msterih olacaktr. ktidar, muhalefetin kanun haklarndan baka bir ey dnmediinden msterih olacaktr. Byk vatanda ktlesi, iktidar u partinin veya teki partinin elinde bulunmas ihtimalini vicdan rahatl ile dnebilecektir.51 DP beyannameyi olduka iyi karlad. nk nihayet mcadelelerinde hakl olduklarn kabul ettirmi, Hkmetin basklarna kar tesirli bir teminat elde edilmi, tekilatn morali ykseltilmi ve demokratik rejimin kuruluu srasnda karlat byk bir sorunu selametle gemeye muvaffak olmutur. DP liderleri beyannameden duyduklar memnuniyeti saklamadlar. F. Kprl yazd yazlarda nnye vgler yadryor, Bayar; Bildirinin partisinin manevi ahsiyetine mal edildiini sylyordu.52 A. Menderes ise Trk milleti iktidara kalar att, ben seni beenmiyorum dedi ve iktidarn iradesini eritti. 12 Temmuz Bildirisi ite bu vesikadr. diyordu.53 3. DP inde Huzursuzluk 12 Temmuz Beyannamesinin yaratt ferahlk uzun mrl olmad. nk muhalefet iktidarn, bildirinin fiili tedbirleri almasn, yani somut kanuni tedbirleri getirmesini bekliyordu. Gerek bar ancak anti-demokratik kanunlarn kalkmasndan sonra kurulabilirdi. Bu nedenle btn gzler 17 Kasm 1947de toplanacak olan CHP Kurultayna evrildi. Kurultay beklenildii gibi sonulanmad. nnnn devlet bakanl ve parti bakanl grevlerine devam karar alnd. Bu gelime DP iinde farkl grlerin ortaya kmasna neden oldu. Sadk Aldoan, Kenan ner, Ahmet Tahtakl ve Yusuf Kemal Tengirekin ban ektii grup Parti yneticilerinin 12 Temmuz Beyannamesini kabul etmek ile Cumhuriyet Halk Partisi ile gizli bir anlamaya vard, yani muvazaa iddiasn gndeme getiriyorlar54 ayn zamanda da DP yneticilerinin 12 Temmuz Beyannamesine ramen nnnn parti bakanlndan ayrlmasn salayamadklar iin Hrriyet Misaknn uygulanmasn yani Meclisten ekilme kararnn alnmasn istiyorlard.55 Bu iddialar Celal Bayar, Adnan Menderes ve Fuat Kprl tarafndan sert bir dille yantlanmtr. Bu gergin durum 1948 Ocanda toplanan stanbul l Kongresinde daha da aa kt. ner grubu, Bayar grubunun partiye hkmetmek isteyerek parti ii muhalefeti ortadan kaldrmaya altn, nn aleyhtar grubu yok etmeye istekli olduklarn, nn ile Bayar arasnda gizli bir anlama olduunu ve bunun iin CHPnin DPye toleransl davrandn ve hatta nnnn Bayara mali yardmda bulunduunu ileri srd. stanbul l Bakan Kenan ner nce il bakanlndan ve hemen arkasndan da 16 Ocak 1948de Demokrat Partiden istifa etti.56 Kenan nerin istifas zerine basnda yeni bir partinin kurulaca haberlerinin kmasna neden oldu. Bu haberlerde yeni partide Kenan ner, Fevzi akmak, Rauf Orbay, Mustafa Kentli, Rasim Aktou ve Harun lmenin yer alaca, isminin de Milli Demokrat Partisi olaca yazyordu. 57 Milletvekili maa konusundaki tartmalar DP iindeki atmay daha da arttrd.58 Hkmet, Millet Meclisine milletvekili maalarn arttrma teklifini vermiti. Demokratlar tek bir istisna ile aleyhte

1435

oy kullandlar. DP Merkez Komitesi maalarn artmas ile meydana gelen maa farklarnn parti merkezine devredilmesi kararn ald. Bu hareket parti iindeki atmay daha da arttrd. Nihayet Merkez Komitesi 5 milletvekilini (Osman Nuri Koni, Necati Erdem, Mithat Sakarolu, Sadk Aldoan, Kemal Silivrili) Haysiyet Divanna vererek parti ii dayanmay zayflattklar iddiasyla partiden kartt. Merkez Komitesinin 6 yesi bu karar protesto maksad ile komiteden ekildiler ama neticede onlarda partiden karldlar (Yusuf Kemal Tengirek, Emin Sazak, Enis Akaygen, Ahmet Ouz, Hasan Diner, Ahmet Tahtakl).59 DPden yaplan bu tasfiyeler nc siyasi partinin yakn bir zamanda kurulacann ilk sinyalleri oldu.60 Partiden ayrlanlar kendilerini bir bolukta hissetmeye baladlar. te bu boluu doldurmak iin muhalefet saflarnda 1948 Mays ayndan itibaren yeni bir rgtlenme abas belirdi. 61 10 Maysta Meclis ierisinde Mstakil Demokratlar Grubu kuruldu. Grubun szcleri Ahmet Tahtakl, Hasan Diner ve Hazm Bozca idi. Grup yeri ayr bir parti kurmaktansa bu yolu setiklerini belirttiler. Gerekte bu yeni bir partinin kuruluuna doru atlan bir admd.62 Mstakil Demokratlar Grubu, Afyonda kurulmu olan z Demokratlar Partisi ile birleerek yeni siyasi partinin kuruluunu 20 Temmuz 1948te resmen ilan etti.63 Parti kurucular u zevattan oluuyordu: Fevzi akmak, Enis Akaygen, Hikmet Bayur, Kenan ner, Mustafa Kentli, Osman Blkba ve Sadk Aldoan.64 Prof. Tark Zafer Tunaya partinin douunu yle anlatmaktadr: Demokrat Partinin temsil ettii geni kitle ierisinde muhtelif sebeplerle vaki olan kopma ve ayrlmalar Millet Partisinde toplanm ve parti hem bizzat muhalefet partisi olan Demokrat Partiye hem de iktidar partisi olan Cumhuriyet Halk Partisine kar vcut bulmu bir cephenin mmessili olduunu ileri srerek siyasi hayatta domutur. Millet Partisi, Cumhuriyet Halk Partisine kar Demokrat Partinin kafi bir derecede iddetli muhalefet vazifesini yapmad iddiasyla ortaya atlmtr.65 Partinin ilk genel bakan Y.Hikmet Bayur ise Millet Partisinin kurulu sebeplerini u szlerle aklad: Halk bugnk iktidardan bkmtr. Halk bugnk muhalefetten de phe etmektedir. Bu durumdan memleket dmanlar, komnist propagandaclar yararlanmaktadr. Temiz ve samimi muhalefet komnist propagandasna kar kesin bir panzehirdir. Yeni hibir esasl fikir ileri srmeden ve belirli hedefler gstermeden yalnz iktidar devirip yerine gemek iin yaplan muhalefet artk aydnlarca ve halka kafi grlmemektedir.66 Partinin fahri bakan Mareal Fevzi akmak ise Partinin dorudan doruya Trk halknn ihtiyalarna cevap verdiini, halkn DPden honut olmadn, Halk Partisinden korkmayan ve artan sefaletle servet arasnda bir denge kurabilecek bir istediini sylyordu. Mareale gre Millet Partisinin amalar yle zetlenebilirdi; Drst seimlerle iktidar yeni bir hkmete devretmek; vatanda devletin emrine deil, devleti vatandan hizmetine koymak; devlet kapitalizmine son vermek; baz vergileri kaldrmak veya indirmek; vatandaa alma ve ticari teebbs imkanlar

1436

salamak; hayat seviyesini ykseltmek ve nihayet, aile balarn kuvvetlendirip genlie milli ve dini eitim vermek suretiyle ahlak seviyesini ykseltmek.67 136 maddeden oluan Millet Partisi Programnda; Cumhuriyet, adalet, liberallik lklerine ve milliyetilik esaslarna bal olduunu belirtmi ve Trkiyede eitli din ve mezheplere mensup olan cemaatlerin dini rgt kurmalarn savunmutur. Ekonomik alanda lml bir gr savunan parti, devlete ve fertlere ait her eit tekele karyd. Devletilie cephe ald gibi, sermayenin ayr kr tutkusuna, haksz smrye de kar olduunu belirtmektedir.68 4. 14 Mays 1950 Seimleri 14 Mays 1950de yaplan milletvekili seiminin iki nemli zellii vardr; Gvenilir bir Seim Kanunu kabul edilerek yaplan ilk tek dereceli seim olmas ve politikaclarn kapal salon toplantlarnn yan sra kylere giderek buralarda halkla yakn temaslarda bulunmalardr. Demokrat Parti ile iktidar partisi arasnda en esasl mcadele Seim Kanununun dzeltilmesi konusunda olmutur. 7 ubat 1950de yeni Seim Kanunu tasars Mecliste grlmeye balanld. Tasar temel ilkeler bakmndan demokratikti. Gizli oy, ak tasnif ve yarg denetimi ilkelerini kabul etmiti. Seim Kurulu Bakanlna yarglar getirilmi ve ayrca Yargtay ve Dantay yelerinden kurulu bir Yksek Seim Kurulu ngrlmt. Bylece Demokratlarn yllardr istedikleri esas gvence salanmt. Bu bakmdan ana muhalefet partisi, Millet Partisinin aksine, tasary ilke olarak destekledi. Ancak ayrntlar zerinde etin tartmalar yapld. Demokratlarn baz teklifleri kabul edilirken bazlar reddedildi. rnein 36. maddenin tek yerden adaylk kaldrlp, muhalefetin isteine uygun olarak ift yerden adaylk imkan tannd. Buna karlk, btn itirazlara ramen 43. madde hkmetin isteine gre deiti. Bu madde, kapal salon toplantlarna yalnz o seim evresi semenlerinin katlabileceini ngryordu. Muhalefet bunu toplant hrriyetine ar bir kayt olarak grd. Gerekten de, rnein komu ilden gelecek seimlerin parti propaganda toplantlarna katlmalarn nlemenin anlam yoktu. Ancak muhalefet szn dinletemedi. Uzun tartmalardan sonra madde aynen kabul edildi. Bu gibi meseleler yznden grmeler bazen gergin bir hava iinde cereyan etti. Fakat neticede, esas itibariyle demokratik bir kanun kabul edilmiti.69 Kanun 16 ubat 1950de T.B.M.Mnde kabul edildi. 351 kiiden 341i beyaz oy, 10 kiisi de krmz oy vermiti. Kanununa muhalif olanlar Millet Partisi milletvekilleriydi. Millet Partisi krmz oy vermesinin nedenini u szlerle aklamtr: 1946 seimlerinde su ilemi olanlar ellerini kollarn sallayarak geziyorlar, haklarnda kanuni takibat yaplmamtr. Kanunlarn iyi olmas yeterli deildir, onlarn iyi uygulanmalar da lazmdr .70 Seim Kanunu teklifinin iki byk partinin ortak oylar ile kabul edilmesi yurtta byk bir ferahlk yaratt ve Trkiyeyi 1950 seimlerine gtren yolun zerindeki engelleri ortadan kaldrd. Memleket yeni seimlere imdi huzur iinde girebilirdi.

1437

Trkiye Byk Millet Meclisi, seimlerin yenilenmesine 24 Mart 1950 gn karar verdi ve seim gnn 14 Mays 1950 olarak tespit etti. Demokrat Parti bu tarihi, Dou Anadolu iin mevsim itibariyle, erken bulduu cihetle, seim gnnn hi olmazsa 20 gn kadar bir sre geriye atlmasn istedi ise de bu isteini iktidara bir trl kabul ettiremedi. Seimlerin emniyet artlar ierisinde yaplmasn salamak dncesi ile, Demokrat Partinin, seim dnemine snrl olmak zere, bir koalisyon kabinesi kurulmas yolundaki teklifine de CHP iltifat etmedi.71 1950 seim kampanyas ok hareketli geti. Siyasi partiler kapal salon toplantlar ve ak hava mitingleri ile memleketi kar kar dolayorlard. Hkmet 1946 seimlerinde muhalefeti radyonun yanna yaklatrmad halde bu sefer btn siyasi partilere radyodan eit bir surette yararlanma hakkn tand. CHP 14 Mays seimlerinde kampanyay smet nnnn etrafnda evirdi. Partinin byk kozu, lideri idi. Parti tekilat, kampanyay liderin etrafnda evirdii gibi, bizzat kendisi de halk tesir altnda tutmak iin, sk sk kendisinden bahsediyordu. nn, oy toplama bakmndan kendisinin byk bir gce ve tesire sahip bulunduu umudunu muhafaza ediyor ve 1946 seimlerinde olduu gibi, imdi byk koz olarak gene kendisini gryordu. O, Kampanyada sk sk Anayasa deiikliinden de bahsetmekle birlikte konuya da zel bir nem vermitir72 a. Demokrasinin Trkiyeye getirilmesi ve gelitirilmesi. b. Muhalefeti iddet politikas ile gtmekle itham ediyor. c. D politika DP 1950 seimlerinde memleketi kar kar dolaarak umutlu ve heyecanl bir kampanya yrtt. D.P bunu yapmasa da seim ans yksekti. Zira o, rejim sanclar iinde bulunan bir memlekette hrriyet ve demokrasi bayran tayor ve mcadelesini hep bu tema etrafnda eviriyordu. D.P 1946dan beri Trkiyede milli iradenin bayraktarln yapm ve Trk vatandana bu memleketin gerek sahibinin kendisi olduunu anlatmaya almt. Trk vatanda, yurdun gerek sahibinin kendisi olup olmadn imdi bir denemek istiyor, kendisine yllardan beri telkin edilenin doru olup olmadn, bir kk oy pusulas ile koskoca nn iktidarnn nasl olup ta devrilebileceini pek merak ediyordu. D.Pnin esas gc de ite burada idi. 73 14 Mays 1950 Pazar gn tm yurtta yaplan genel seimin resmi sonular yledir: 74 Toplam Semen Says: 3.070.242

1438

Oyunu Kullanan Semenlerin Toplam: 2.717.822 Katlm Oran: %88.52 D.Pnin oyu: 1.450.306-%53.39-408 mv C.H.Pnin oyu: 1.043.119-%33.38-69 mv M.Pnin oyu: 152.869-%5.24-1 mv Bamsz: 22.183-%0.81 Beyaz htilal75 olarak da adlandrlan 14 Mays 1950 seimlerinde DP ezici bir stnlkle CHPnin 27 yllk iktidarna son vermi ve 21 Temmuz yenilgisinin rvann demokratik bir ortamda kazanmtr Demokrat Parti, Trkiyenin 1950den sonraki siyasi hayatnda nemli bir yere sahip olacaktr. Bu nem sadece iktidarda kald on yllk zaman dilimiyle snrl kalmam kendisinden sonraki Trk siyasal hayatna da damgasn vuran bir parti olmutur. Bu zelliiyle Demokrat Parti, kimilerine gre, Atatrk devrimlerini yok etmeyi ama edinen gerici bir siyasal akmn ilk byk halkasdr. Kimilerine gre ise, baskc ynetimler karsnda yzyllardr boyun emi kitlelerin isyandr ve en byk zellii demokrasinin kurucusu olmasdr. Demokrat Parti iin bu birbirinin ztt olan fikirlere ramen kabul edilmesi gereken nemli bir nokta vardr ki o da bugnk dzenin olumasnda Demokrat Partinin payn azmsamak olanakszdr. Demokrat Parti ismi 21. yy. iindeki Trkiyenin siyasal syleminde hala geerliliini srdren ve onun devam olduu iddiasnda olan siyasi partilerin varlyla daha uzun yllar gndemde kalacak bir partidir. 1 2 3 4 5 6 7 Rfk Salim Burak, Trkiyede Demokrasiye Gei (1945-1950), Ankara, 1979, s. 15-16. Prof. Dr. Ali Fuat Bagil, 27 Mays htilali ve Sebepleri, stanbul, 1966, s. 35. Prof. Dr. Ergn Aybars, Atatrklk ve Modernleme, zmir, 2000, s. 104. Faik Ahmet Barutu, Siyasi Anlar (1939-1954), stanbul, 1977, s. 285-286. Hilmi Uran, Hatralarm, Ankara, 1959, s. 513-514. Prof. Dr. Hamza Erolu, Trk Devrim Tarihi, Ankara, 1981, s. 209. smet nnnn Sylev ve Demeleri (1919-1946), c: I, stanbul, 1946, s.

1439

8 s. 59. 9 10 11

Samet Aaolu, Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri, Bir Soru, stanbul, 1952,

Rfk Salim Burak, a.g.e, s. 5-19. Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul, 1996, s. 125-126. Suna Kili, 1960-75 Dneminde Cumhuriyet Halk Partisinde Gelimeler, stanbul, 1976, s.

94; Anl een, Atatrk ve Cumhuriyet, Ankara-1994, s. 311-313; Bernand Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara, 1988, s. 303. 12 13 Prof. Dr. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1980), Ankara, 1988, s. 426. Cevat Akkerman, Demokrasi ve Trkiyede Siyasi Partiler Hakknda Ksa Notlar, Ankara,

1950, s. 26. 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 4. Bernars Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara, 1988, ev. Metin Kratl, s. 315. Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.e, s. 13. Cem Eroul, Demokrat Parti, Tarihi ve deolojisi, Ankara, 1998, s. 11. Faik Ahmet Barutu, a.g.e, s. 303, 307. Hilmi Uran, a.g.e, s. 435. Rfl Salim Burak, a.g.e s. 56. Anadolu 18 Eyll 1945. Anadolu 22 Eyll 1945. Asm Us, Asm Usun Hatra Notlar (1930-1950), stanbul, 1966, s. 14. Asm Us, a.g.e, s. 650-651. Halkn Sesi 29 Eyll 1945; Anadolu 4 Aralk 1945. Anadolu 2 Aralk 1945; Halkn Sesi 3 Aralk 1945. Anadolu 3 Aralk 1945. Ayn Tarihi Ocak 1946, s. 7-10. Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, c: IV, stanbul, 1970, s.

1440

29 30

Vatan 8 Ocak 1946. Demokrat Partinin Tzk ve Program, Ankara, 1946; Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya,

Trkiyede Siyasi Partiler (1859-1952), stanbul, 1995, 662-676. 31 32 Necmettin Sadak D.Pye Hogeldiniz Deriz, Akam 9 Ocak 1946. Cihat Baban, ki Parti Arasndaki Farklar Tasvir 10 Ocak 1946; Falih Rfk Atay, Yeni

Parti Kuruldu Ulus 8 Ocak 1946; M. Tuncer, kinci Parti Yeni Asr 11 Ocak 1946. 33 Dndar Seyhan, Glgedeki Adam, stanbul, 1966, s. 22; Nadir Nadi, Perde Aralndan,

stanbul, 1979, s. 281. 34 35 31. 36 37 Tekin Erer, Trkiyede Parti Kavgalar, c: I, stanbul, 1963, s. 232. Kenan ner, Siyasi Hatralarm ve Bizde Demokrasi, stanbul, 1948, s. 37; Feroz ve Bedia Vatan 19 Ocak 1946. Halit Tanyeli-Adnan Topsakalolu, zahl Demokrat Parti Kronolojisi, c: I, stanbul, 1958, s.

Turgay Ahmad, a.g.e, s. 21-22. 38 s. 282. 39 s. 129. 40 Kenan ner, a.g.e, s. 38; Orhan Cemal Fersoy, a.g.e, s. 131-132. Orhan Cemal Fersoy, Bir Devre Adn Veren Babakan Adnan Menderes, stanbul-1971, Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.e, s. 19; Nadir Nadi, Perde Aralndan, stanbul-1979,

41 42

Orhan Cemal Fersoy, a.g.e, s. 141-143. Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar/Tek Partiden ok Partiye Gei,

stanbul-1990, s. 21; R. S. Burak, a.g.e, s. 75. 43 44 45 46 Tekin Erer, a.g.e, s. 271; Cem Eroul, a.g.e, s. 15; Rfk Salim Burak, a.g.e, s. 75. Orhan Cemal Fersoy, a.g.e, s. 129-130. Orhan Cemal Fersoy, a.g.e, s. 134. C. Eroul, a.g.e, s. 15.

1441

47 48 49 50

Tasvir 13 Haziran 1946. Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.e, s. 22. Emre Kongar, 21. Yzylda Trkiye, stanbul, 2000, s. 147. Demokrat Parti ile Cumhuriyet Halk Partisi arasndaki seim yar ve seim sonularna

itiraz konu ile ilgili bir baka almamzda zmir ili rnek alnarak incelenmitir. Baknz: Filiz olak, zmirde 21 Temmuz 1946 Seimleri ve Demokrat Parti, Yeni Trkiye, Cumhuriyetin 75. Yl zel Says, Ankara, 1998, c: 23-24/II, s. 1013-1024. 51 Nihat Erim, Cumhurbakan nnnn Beyannamesi, ULUS 12 Temmuz 1947;

MEMLEKET SES, 15 Temmuz 1947. 52 53 54 55 56 Rfk Salim Burak, a.g.e, s. 132. kr Esirci, Menderes Diyor ki (1946-1950), c: I, stanbul, 1967, s. 126. Rfk Salim Burak, a.g.e, s. 151-152; Kemal Karpat, a.g.e, s. 179. Cem Eroul, a.g.e, s. 32. Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.e, s. 39; Samet Aaolu, Siyasi Gnlk/Demokrat

Partinin Kuruluu, stanbul-1992, s. 102. 57 58 Anadolu 25 Ocak 1948; Demokrat zmir 29 ubat 1948. Cihat Baban, Politika Galerisinden/Bstler ve Portreler, stanbul, 1970, s. 34; Ahmet Emin

Yalman, a.g.e, cilt: IV, s. 127-128. 59 60 61 62 63 Kemal Karpat, a.g.e, s. 183; Rfk Salim Burak, a.g.e, s. 153-154. Anadolu 14 Mart 1948. Cem Eroul, a.g.e, s. 35-36. Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.e, s. 42; Demokrat zmir 18 Mays 1948. Muzaffer Sencer, Trkiyede Siyasal Partilerin Sosyal Temelleri, stanbul-1971, s. 207;

Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.e, s. 44; Bernard Lewis, a.g.e, s. 307. 64 65 66 Rfk Salim Burak, a.g.e, s. 156; Cevat Akkerman, a.g.e, s. 58. Tark Zafer Tunaya, a.g.e, s. 713. Rfk Salim Burak, a.g.e, s. 157.

1442

67 68

Kemal Karpat, a.g.e, s. 185. Erdoan Tezi, 100 Soruda Siyasi Partiler, stanbul-1952, s. 58-59; Rfk Salim Burak,

a.g.e, s. 157-160; Cevat Akkerman, a.g.e, s. 58-59; Tark Zafer Tunaya, a.g.e, s. 718-732. 69 70 71 72 73 74 75 Cem Eroul, a.g.e, s. 43. Rfk Salim Burak, a.g.e, s. 192. Prof. Rfk Salim Burak, On Yln Anlar (1950-1960), Ankara-1998, s. 40. Prof. Rfk Salih Burak, a.g.e, s. 42-44. Prof. Rfk Salim Burak, a.g.e, s. 44. Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya, a.g.e, s. 690-691. 14 Mays 1950 seimleri Trk Siyasi tarihinde zel bir neme sahirtir. Bu nedenle Beyaz

htilal yada Beyaz Devrim gibi isimler taklmtr. Prof. Ali Fuat Bagilde konu ile ilgili olarak; 1950 seimleri demokratik anlamda bir tekaml ifade etmekten ok, bir ihtilal demekti. nk, bu seimler hkmette yalnz bir el deitirme neticesini dourmam fakat bilhassa, amme hizmetlerinin grlmesinde yeni bir ruh ve metod getirmitir. demektedir. Prof. Dr. Ali Fuat Bagil, 27 Mays htilali ve Sebepleri, stanbul, 1966, ev: Mehmet Ali Sevk-smail Hakk Akn, s. 74 Sreli Yaynlar Vatan (1945-1950). Cumhuriyet (1945-1950). Demokrat zmir (1945-1950). Yeni Asr (1945-1950). Anadolu (1945-1950). Halkn Sesi (1945-1950). Ayn Tarihi (1945-1950). Kitaplar Cevat Akkerman, Demokrasi ve Trkiyede Siyasi Partiler Hakknda Ksa Notlar, Ankara, 1950. Cem Eroul, Demokrat Parti, Tarihi ve deolojisi, Ankara, 1998.

1443

Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler (1859-1952), stanbul, 1995. Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, c: IV, stanbul, 1970. Asm Us, Asm Usun Hatra Notlar (1930-1950), stanbul, 1966. Alpay Kabacal, Trk Basnnda Demokrasi, Ankara, 1999. Dndar Seyhan, Glgedeki Adam, stanbul, 1966. Rfk Salim Burak, Trkiyede Demokrasiye Gei (1945-1950), Ankara, 1979. Rfk Salim Burak, On Yln Anlar (1950-1960), stanbul, 1998. Prof. Dr. Tlay zerman, Trkiyenin Batllama ve Demokratikleme Amaz, zmir, 1998. Muzaffer Sencer, Trkiyede Siyasi Partilerin Sosyal Temelleri, stanbul, 1971. Faik Ahmet Barutu, Siyasi Anlar (1939-1954), stanbul, 1977. Hilmi Uran, Hatralarm, Ankara, 1959. Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, stanbul, 1994, ev. Yavuz Alagon. Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (1945-1980), stanbul, 1994, ev: Ahmet Fethi. Prof. Dr. Ergn Aybars, Atatrklk ve Modernleme, zmir, 2000. Prof. Dr. Emre Kongar, 21. Yzylda Trkiye, stanbul, 2000. Prof. Dr. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara, 1988, ev. Metin Kratl. Prof. Dr. Ali Fuat Bagil, 27 Mays htilali ve Sebepleri, stanbul, 1966. Tekin Erer, Trkiyede Parti Kavgalar, c: I, stanbul, 1963. Prof. Dr. Hamza Erolu, Trk Devrim Tarihi, Ankara, 1981. smet nnnn Sylev ve Demeleri (1919-1946), c: I, stanbul, 1946. Samet Aaolu, Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri, Bir Soru, stanbul, 1972. Samet Aaolu, Siyasi Gnlk, D.Pnin Kuruluu, stanbul, 1992. Mahmut Gololu, Demokrasiye Gei (1946-1950), stanbul, 1982. Prof. Dr. Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul, 1993.

1444

Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann aklamal Kronolojisi (19451971), stanbul, 1976. evket Sreyya Aydemir, Bavekilim Adnan Menderes, Derleyen; smet Bozda, Basm yl ve yeri yok. Demokrat Parti Tzk ve Program, Ankara, 1946. Halit Tanyeli-Adnan Topsakalolu, zahl Demokrat Parti Kronolojisi, c: I, stanbul, 1958. Orhan Cemal Fersoy, Bir Devre Adn Veren Babakan Adnan Menderes, stanbul, 1971. kr Esirci, Menderes Diyor ki (1946-1950), c: I, stanbul, 1967. Kenan ner, Siyasi Hatralarm ve Bizde Demokrasi, stanbul, 1948. Nadir Nadi, Perde Aralndan, stanbul, 1979. Mkerrem Sarol, Bilinmeyen Menderes, c: I, stanbul, 1983. Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar, Tek Partiden ok Partiye Gei, stanbul, 1990. Nezahat Belen, Trkiyeye Damgasn Vuran Bir Dnem, Bir Olay, Bir Yaam Dr. Baha Akit, Demokrat Parti Dnemi, Yassada Mahkemeleri ve Yassada Sonras, Denizli, Basm Yl Yok, Erdoan Tezi, 100 Soruda Siyasi Partiler, stanbul-1952. Suna Kili, 1960-75 Dneminde Cumhuriyet Halk Partisinde Gelimeler, stanbul, 1976. Cihat Baban, Politika Galerisi, Bstler ve Portreler, stanbul, 1970. Makaleler Korkmaz Alemdar, Demokrat Parti ve Basn, Tarih ve Toplum, say: 53, Mays 1988, s. 275279. eref Bakk, Demokrasi, D.P ve nn, Tarih ve Toplum, say: 53, Mays 1988, s. 272-274. Halil Berktay, Soldaki Tartmalardan: D. P Tarihine Baklar, Tarih ve Toplum, say: 53, Mays 1988, s. 294-297. Cem akmak, 1950li Seimler ve Demokrat Parti, Tarih ve Toplum, say: 53, Mays 1988, s. 280-285. Sina Akin, Demokrat Partinin Kurulmas, Tarih ve Toplum, say. 53, Mays 1988, s. 269-271.

1445

1945'te ok Partili Siyasi Hayata Geite Bir lk: Milli Kalknma Partisi / Yrd. Do. Dr. Ercan Haytolu [s.783-797]
Pamukkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Siyasi partiler, ayn dnce, ama, siyasal davran benimseyen insanlarn oluturduu, kuruluunda iktidar olma arzusu, kar ve gr atmalar etkili olan, kurulu sonrasnda da kin, ihtiras, kskanlk mcadeleleri etkin olan demokrasi temeline dayanmas gereken siyasal rgtlerdir. Siyasi partiler, demokratik bilincin yerlemesi, gelimesi ve kurumsallamas asndan da lkelerinin vatandalarna kar sorumludurlar.1 Siyasi hayatmzda II. Merutiyetin ilanndan sonra frka ad verilen partiler ortaya kmaya balamtr. ttihat ve Terakki Frkas gibi muhalefet istemeyen ve tek g olarak lkenin kaderini yllarca elinde bulundurmay tercih eden siyasi partiler kurulduu da grlmtr. 1908de Trk tarihinde ilk kez ok partili siyasi hayata balang ve 1918de tek partiden ok partili hayata gei srelerinde birden bire siyasi partilerin saysnda dikkat ekici artlar olmutur. Halk Frkasnn 1923 ylnda kurulmas sonras ok partili siyasi hayat gerekletirme giriimleri, Terakkiperver Cumhuriyet (1924) ve Serbest Cumhuriyet Frkalarnn (1930) ksa mrl olmas nedeniyle baarya ulaamamtr. II. Dnya Savanda Trkiye savaa fiilen girmedii halde, yaanan skntlar ile lkenin tek siyasi partisi CHPye (C.H.P) kar muhalefet giderek artmtr. Ayrca II. Dnya Savan kazanan tarafn demokrasi cephesi olmas Trkiyenin yurt dnda kendisini kabul ettirebilmesi ve lke iinde gcn artran muhalefete kar demokratik ortam olumasna zemin hazrlanmas iin, ok partili siyasi hayatn nn ama yolunda admlar atlmas zorunlu hale gelmitir. CHP, 1944 ylndan itibaren kendisini hissettiren parti ii muhalefeti zayflatmak iin, birtakm deiimlerin gerekleeceinin sinyallerini vermeye balamtr. Parti ii muhalefet bu konuda 1945 ylnda daha baskc bir rol oynamtr. CHPnin 17 Haziran 1945 milletvekili ara seimlerinde aday gstermemesi partinin ok partili siyasi hayat konusundaki baknda ok kat olmadn gstermitir.2 Yeni kurulacak muhalif bir partinin meclis ierisinden, zellikle CHP saflarndan ayrlacak muhalifler tarafndan oluturulaca dnlyorken, Drtl Takririn reddi ve 17 Haziran 1945 seimleri zerinden ok gemeden siyasi evreleri artan bir srpriz gelime meydana gelmitir. 3 Meclis dndan, hkmete muhalif bir partinin kuruluu iin almalar balatlmtr. Partinin Kuruluu 1945lerin Trkiyesinin nde gelen i adamlarndan biri olarak tannan Nuri Demira,4 7 Temmuz 1945te5 Milli Kalknma Partisi (MKP) adn verdii partinin kuruluu iin bavurmutur.6 Nuri Demiran MKPyi kurmak amacyla yazd dileke, 9 Temmuz 1945 tarihinde stanbul

1446

Valiliine gelmi ve gereken incelemenin yaplmas iin Hukuk leri Mdrlne havale edilmitir. Cemiyetler Kanununun 4. maddesine gre, cemiyet tekili iin verilen dilekelere iki adet, cemiyet ana nizamnamesinin eklenmesi gerekli olduu ve7 Nuri Demiran bu formaliteyi yerine getirmedii iin talebi reddedilmitir.8 Parti nizamnamesinin bir sre sonra tamamlanmas ile parti kurucularnn isimleri9 bulunan dileke ve 87 maddelik ana nizamname vilayete verilmitir.10 Nizamnameye parti kurucular olarak Nuri Demira, Hseyin Avni Ula ve Cevat Rfat Atilhann isimleri yazlmtr.11

MKPnin dilekesi ve nizamnamesi vilayet makamna geldiinde incelenmeye alnm ve ileri Bakanlna gnderilmesi iin almalar balatlmtr.12 Partinin nizamnamesi iinde bir ayan meclisinin kurulmas, kuvvetler prensibinin reddi, cumhurbakannn dorudan halk tarafndan seimi, yz bin kii iin bir milletvekili seilmesi gibi hkmlerin yer almas nedeniyle 13 ileri Bakanlnca yaplan inceleme sonucunda baz maddelerin deitirilmesi istenerek dilekenin partiye iade edilmesi kararlatrlmtr.14 ileri Bakanl tarafndan iade edilen dileke partiye ulatnda, nizamname zerinde ekil bakmndan baz deiimler yaplarak vilayete teslim edilmi ve dileke ile birlikte ileri Bakanlna tekrar gnderilmitir.15 Ksa bir sre sonra Babakan kr Saraolu MKPnin kurulmasna izin verildiini aklamtr.16 Partinin kurulmasna izin verildikten sonra merkez binas olarak Nuri Demiran Paa Limanndaki kk, partinin hizmet blm iin de Beiktataki Tayyare Fabrikas seilmitir. ye kayd yaplmas iin gerekli evraklarn hazrlanmasna balanmtr. Ayrca parti kurucularndan Hseyin Avni Ula adna Mesuliyet adl bir gazetenin karlmas iin imtiyaz alnaca belirtilmitir.17 MKPnin kuruluuna izin verildiine dair emir ileri Bakanlndan stanbul Valiliine tebli olunmu18 ve resmi izin tarihi 22 Eyll 1945e denk gelmitir.19 MKPnin kuruluu iin 18 Temmuz 194520 tarihi, Cemiyetler Kanununun 4 maddesindeki Cemiyetler, ana nizamnamelerinden 2 nsha ile bir beyannameyi mahallin en byk mlkiye amirine vermekle teekkl etmi olurlar ifadesine dayanlarak kabul grmtr. Tek partili siyasi hayatn ardndan, kurulan ilk muhalefet partisine 22 Temmuz 1945te resmen izin verilmi, ancak partinin resmi al treni 27 Ekim 1945 tarihinde gerekletirilebilmitir. 21 Partinin Kurulu Amac, Nizamnamesi ve Politikalar

Nuri Demira, MKPnin kurulu amacn, devletilik uygulamalarndan doan sknt ve hakszlklardan halkn kurtarlmas, adalet, salk servet ve mutluluk salayacak prensiplerin gelitirilmesi olarak belirtmitir.22 Naki Cevat Akkerman partinin kurulu amacn; Adet ve ananelerimize sadk kalarak asrn icaplarna uygun bir ekilde Trk milletini kalkndrmaktr.23

1447

eklinde deerlendirmitir. Nuri Demiran parti ile ilgili amalar aklarken ska dile getirdii (Partimiz) Hkmeti devirmek, iktidar mevkiine gemek hrsyla kurulmak istenen bir teekkl de deildir. Biz bugnk devletilik ile bir nevi mukabil muvazene temin edecek olan liberalizmin memlekette gelimesine alacaz24 ifadeleri halkn partiyi gl bir muhalefet ve hkmet aday olarak grmesini engellemitir. Bu gelimeler iktidar tarafndan da ayn ekilde deerlendirilmi olmaldr ki, Cumhurbakan smet nn 1 Kasm 1945te yapm olduu konumasnda Bizim tek eksiimiz, hkmet partisinin karsnda bir parti bulunmamasdr. 25 demektedir. Parti, kuruluundan itibaren iktidar ve muhalefet tarafndan ok ciddiye alnmamtr.26 Partinin nizamnamesi, kurulu aamasnda 87 maddeden oluurken, deiiklik istei nedeniyle nce 90 maddeye, sonradan yaplan eklemelerle de 108 maddeye kadar karlmtr. Partinin nizamnamesi partinin gr ve dncelerini ifade etmesi asndan tatminkar olup, partinin dnya grn yanstmtr. Hkmet eklinin Cumhuriyet idaresi olarak gsterildii nizamnamede, seimlerin tek dereceli olmas, seimlerde temsili nispi usuln tatbikinin istenmesi, Cumhurbakannn vatandalar tarafndan be yllna seilmesi ve st ste iki kez ayn kiinin cumhurbakan olamayaca, ayan meclisi kurulmasnn teklif edilerek savunulaca, milletvekillerinin yz bin nfusta bir olmak zere tek seimle 4 yllna seilmesi, eitimde her eyin ahlak ve milli anane esasna gre ayarlanmas, Trk genliinin kk yatan itibaren vatan mdafaasna ynelik yetitirilmesi, varlk lsne gre vergi alnmas gibi hususlar dikkat ekmektedir.27 Partiye girecek olanlara yaptrlacak yemin metni de partinin genel prensiplerinin bir zeti eklindedir.28 Partinin kurucusu Nuri Demira, partinin siyasi prensiplerini, milliyetilik, demokrasi ve parlamentarizm olarak esasta toplamakta, iktisadi adan da ahsi mlkiyete ve zel teebbse sosyal menfaatlere zarar vermedii mddete kanunlar ve devlet eli ile izin verileceini 29 belirtmektedir. MKP programnda iktisadi hususlara geni bir yer verilmitir. Buna gre, nizamnamenin 27. maddesinde ada dnyann ulat iktisadi hayata ulamak iin abuk hareket edilmesi, 28. maddede sanayi ve ticarette rekabet esasnn tevik edilerek, Trk parasnn kymetlendirilmesi, 29. maddesinde orman, maden, fabrika, ulatrma, ziraat ve bunun gibi ileri ahsi teebbse brakarak hkmetin kontrol sorumluluunu yklenmesi, 30. maddesinde yer alt zenginliklerinin modern ara ve gerele verimli hale getirilmesi, 31. maddede devletin rnek olmas iin iktisadi teekkller meydana getirmesi ve halk tevik etmesi hedeflenmitir.30 Parti kurucusu Nuri Demiran iadam hviyeti nizamnamede kendini gstermi, Nuri Demiran Biz btn iktisadi ve itimai hayatmz kucaklayacak bir demokrasiye inanyoruz. Bugn siyasi demokrasi eskimitir. Dnya daha fazlasn, iktisadi demokrasiyi istiyor aklamalar ile de ekonomik adan liberalist olduklar anlalmtr. Parti, devlet kapitalizmini iddetle reddederek, devlet kapitalizmini, demokratik hrriyetleri ldren ve lke ekonomisini mahveden korkun bir makine olarak grmtr.31 nsanln mutluluunun Amerikan

1448

liberalizminde olduu Nuri Demira tarafndan ska dile getirilmitir. 32 Parti programnn bu ekilde olumasnda Nuri Demiran iktisadi ve sanayi kalknma davasnn nemli rol olmutur.33 Sosyal prensipler asndan bakldnda partinin milleti millet yapan ananelerin esas alnarak, ailenin toplumun temeli olarak ailenin kuruluunu ve kadnn ailesine balln salamak ve genel olarak aileyi iktisadi adan desteklemek,34 grbz bir nfusun oluumuna almak, alk ve isizlikle mcadele etmek dev kabul edilmektedir.35 Milli kltr ve ahlak, sosyal prensiplerin ana esas kabul eden parti tznde,36 ahlakszlk yapanlarn cezalandrlaca, kamu hizmetlerindeki ahlakszlklar, suiistimaller, rvetler, adam kayrmalar, ihtilaslar gibi milleti zen olaylarla mcadele edilecei37 ifade edilmitir. Gelirlerin vatandalar arasnda adaletli bir ekilde datlabilmesi, milli sigorta oluturulmas, iiler lehine bir i kanununun hazrlanmas, kk iletmelerin gelitirilmesi iin retim kooperatiflerinin desteklenmesi de38 parti hedefleri arasnda saylmtr. D politikada farkl grler ortaya konulmutur. Nuri Demira, ark ve slam devletlerini bir konfederasyon ekline getirerek gl bir birlik oluturmaya almtr. 39 Bu konuya rnek olarak Amerika Birleik Devletlerini vermekte, Amerikann baarsnn birliklerin toplanmasndan kaynaklandn belirtmektedir. Ayn zamanda Avrupann da bir gn mutlaka Mttehit Avrupay oluturacan dnmektedir. Bir an nce slam dnyas ile birleilmesini ve ark slam Federasyonunun oluturulmasn isterken bunun nedenini u ekilde ifade etmektedir: Bizi NATOya bile bin zorla kabul ettiklerini biliyoruz. Yarn herhangi bir Avrupa Birliine katlabilmemiz iin din, anane ve kltrmz ve hatta tarihimiz bile bize yardm edemez. Bu itibarla bizim iin tek kurtulu aresi slam ve ark birlii kurmaktr, hem de bu iin ncs sfatn tamak bizim iin hem mmkn hem kolaydr. Nuri Demira d politikada ark slam Federasyonu derken, dier taraftan ok etkilendii Amerika Birleik Devletlerini bir tarafa atmayp, Amerika ile yzde yz bir iktisadi ve siyasi teriki mesaidir diyerek Trkiyeyi siyasi ve iktisadi adan Amerika Birleik Devletlerine dayandrmak istemektedir. nsanl ancak Amerika kurtarabilecektir. sz ile Koreye asker gnderilmesi hususunda iktidar isabetli bulmas bu grn desteklemektedir.40 ark slam Konfederasyonu konusunda ilk adm olan 1952 Pakistann bakenti Karaide yaplan slam Devletleri Kongresine Nuri Demira katlm ve Karai niversitesinde dncelerini ortaya koyan bir konuma yapmtr.41 Nuri Demira, d Trklerle de ilgilenmitir. Dokuz gmen cemiyetinin birleme toplantsn Nuri Demiran kknde gerekletirmek istemeleri ile Balkan ve Rumeli Muhacirleri Kalknma Cemiyetinin Genel Merkezinin Nuri Demiran kknde bulunmas bu ilgiyi gstermektedir.42 Trkiyenin II. Dnya Savana girmemekle byk frsat kardn dnen Demira,43 Rusyann sava sonras Trkiyeden toprak taleplerine de iddetle kar kmtr.44

1449

Parti eitim politikasnda retmene maddi ve manevi alardan deer verilmesini, mesleki eitime gereken nemin gsterilmesini,45 teknik ve ahlak niversitesi adyla bir niversite kurulmasn hedeflemektedir.46 MKP nizamnamesinde iilerle ilgili hususlar dnemi asndan geni haklar iermekte, iinin alma artlar, cret meselesi, sosyal gvence, salk, izin gibi konularda ii lehine admlar att grlmtr. Bir iadamnn kuruculuunu yapt partinin ii lehine yeni dzenlemeler aray ierisinde bulunmas dikkat ekicidir. Nuri Demiran din zerine dncesi, gereki ve aklc bir din anlayn esas alan hurafelere dayanmayan, Allah korkusunun toplumun ayakta kalabilmesi iin art, dinin, toplumun refah ve huzuru iin ihtiya olduuna inanan bir ekildedir.47 Nuri Demiran dini gr ve projeleri nedeniyle irticac olarak suland grlmektedir. rtica yoktur ve olamaz. Halkn arzusu ile ibana gelen bir hkmetin, neden teebbsme mani olduunu anlamyorum., slamn bana musallat, sonradan musallat edilen hurafelere inanan bir insan deilim. Prensibim azim ve atlganlktr 48 szleri bunu gstermektedir. Parti, nizamnamede yer verilen ve gelitirilen projeleri ile bir kyl partisi hviyeti kazanmtr. 49 Parti, lkenin kalknmasn kylnn kalknmasnda grm, ky kalknmasn salamak amacyla planl ve projeli bir ekilde ky politikas gelitirmitir. 50 Parti tarafndan Ky mar Plan hazrlanarak,51 programa gre kyler birletirilerek 18.000e indirilmesi, Divriide bulunan Tayyare ve Motor Fabrikalarnn etrafnda sanayi, maden ve ziraat kylerinin kurulmasnn salanmas hedeflenmitir.52 Bu gr ve dnceler erevesinde nizamname hazrlayan parti ksa zamanda lke genelinde rgtlenme giriimine balamtr. Merkez olarak Beiktataki Hayrettin skelesi53 belirlenerek, parti bakan ve bakan vekilinin ilk kongrede kurucu yeler tarafndan seilmesi kararlatrlmtr. 54 Nuri Demiran partiyi kurmadan nce davetlerde misafirlerine kuzu ziyafetleri vermesi, parti kurulmas ve sonras dnemlerinde de parti meselelerinin grlmesi, parti yelerinin birbirleriyle tanmas iin dzenledii toplantlar skc bir havadan kurtarmak iin kuzu ziyafetleri vermeye devam etmesi nedeniyle Kuzu Partisi olarak tannmtr.55 Partide lk Huzursuzluk MKPnin kuruluundan ksa bir sre sonra Hseyin Avni Ula partiden ayrlmtr. Parti Nuri Demiran bakanlnda siyasi hayatna devam ederken Parti kurucularndan olan Cevat Rfat Atilhann Nuri Demiran partiden ihra edildiini bildirmesiyle parti bir i mcadele ortamna sahne olmutur.56 Cevat Rfat Atilhann MKP Umumi Reis Vekillii baln tayan bir mektubu gazetelere gndererek Nuri Demiran parti ynetimini istibdada ta kartacak ekilde byk bir bask ile ynettii, bilgisizlii yznden partinin destek kaybettiini, partiye girmek iin mracaat eden deerli kiilerin Nuri Demiran tutumlar nedeniyle partiye girmediklerini, Ebedi efe kar

1450

saygszlklarda bulunduu, bu nedenle de parti haysiyet divan tarafndan parti genel bakanlndan 3.3.1946 tarih ve 2 sayl kararla azledildii bildirilmitir. Bunun arkasndan gazetelere gnderilen bir baka mektupta MKP dare Merkezleri ad altnda da idare heyeti azalarnn imzalar ile, idare heyetinin parti prensiplerine ve Nuri Demiraa olan ballklarnn devam ettiini, parti kurucularndan Cevat Rfat Atilhan ve azadan Yaar imen ile Zekai Dikin haysiyet divan tarafndan Parti nfuzunu suiistimal ettikleri ve parti aleyhine hilaf hakikat istinad ve beyanatta bulunmak suundan partiden karldklar bildirilmitir.57 Nuri Demira vilayet makamna Cevat Rfat Atilhan ve Mehmet Demirin partiden tard ve ihra edildiklerini belirten dileke vermi, buna karlk Cevat Rfat Atilhan ve Mehmet Demir de Nuri Demira partiden ihra ettiklerini ve parti merkezini Cihangire tadklarn belirten yazy vilayet makamna vermilerdir.58 Dilekelerin cevaplar beklenirken Nuri Demira, Cevat Rfat Atilhan Cumhuriyet Savcl II. Tetkik Brosuna 23.03.1946 tarih ve 946/15 numarasyla verdii dilekesinde ahsna neren ve madde-i mahsusa tayini suretiyle fiil istinad ettiini ve gene neren, namus hret, vakar ve haysiyetine saldrdn belirterek 20 bin liralk tazminat davas amtr.59 Vilayet Hukuk leri Dairesi dilekeleri inceleyerek Vilayet Makamna bilgi vermitir. Vilayet makam hukuki adan Nuri Demira hakl bulan bir tutum sergilemitir. 60 ilerine durum bildirildikten sonra gr beklenmi61 ve sonuta vilayet makam tarafndan Nuri Demiran siyasi faaliyetlerine devamda bir saknca bulunmad, Cevat Rfat ve arkadalarnn at merkezin faaliyetlerinin durdurulmasn isteyen karar her iki tarafa da resmen tebli edilmitir. Bu karar dorultusunda Cihangirde alan yeni parti merkezi kapatlmtr.62 26 Mays 1946 Belediye Seimleri MKPde parti ii mcadelelerin son bulduunun dnd bir srada63 Belediye seimlerinin drt ay nceye Mays 1946ya ekilmesi karar ile kar karya kalmtr. Ayrca seimlerin ne alnmas, seim sresinin 50 gnden 30 gne indirilmesi ve oylarn bir gn iinde atlmasna dair kanun tasars, CHP meclis grubunun toplantsndan sonra, ge vakitte meclise sevk edilerek hzla kanunlatrlmt. Nuri Demira ise tm bu gelimelerle, partilerin kuruluunun tamamlanmadan emrivaki siyasi bir manevra ile kar karya brakldklarn belirtiyordu. 64 Bu gelimeler ksa srede partiyi seimlere katlp katlmama noktasnda tavr belirlemeye itmitir.65 zmir seyahati dnnde Nuri Demira intibalarn umut verici olduunu belirterek seimlere katlma karar alnabileceinin iaretlerini vermitir.66 Daha sonra seimlere katlma karar Merkez dare Heyeti tarafndan alnmtr.67 Parti merkezinde Anadoludan gelen ube temsilcileri ile toplant yaplarak baz olumsuzluklara ramen belediye seimlerine partinin katlmas, seimlerin demokratik yaplmasn engelleyecek mevzuatn mmkn olan surette kaldrlmas iin giriimde bulunulmas ve babakandan temenni edilmesi karar alnm, parti genel meclis kararnn tm ubelere bildirilmesi kararlatrlmtr. 68 Ayrca demokratik seimlere engel mevzuatn kaldrlmasna dair temenni karar dorultusunda Parti Genel Bakan Nuri Demira Babakan kr Saraoluna bir telgraf ekmi,69 Babakan da bu telgrafa olumlu bir cevap vermitir.70

1451

Parti, belediye seimlerine tekilatlanmasn tamamlad her yerde katlmak iin hazrlklara balam71 youn bir propaganda almas iine girmilerdir.72 MKP, seim yaklatka seim ile ilgili dzenlemelerin yaplmas ve seimlerin normal bir havada gemesini salayacak tedbirlerin alnmas iin de aba harcam ve bu konuda stanbul Valiliine bavurularak seimlerde sandk banda bir temsilci bulunduracaklar bilgisi verilmitir.73 Propaganda konumalarndaki ana temalar; Nuri Demiran seim gezisine, zel ua ile kmasna izin verilmemesi, Trkiyenin ilk demokratik partisinin MKP olduu ve DPnin iktidardaki partiden doduu ve hretlerle n yapmaya alt, partilerinin politikalarnn devleti olmayp devletiliin de karsnda olduu, inandklar sosyal prensiplerin banda ahlakn ve ananenin bulunduu, basn kanununa muhalif olduklar, kendilerinin kyl partisi grnmnde olduu idi.74 Seim propaganda dnemi tamamlandktan sonra seim gn gelmi, CHP ve MKP aday listelerini ilan ederek seime katlma kararllklarn gstermiler, fakat DP daha nceden aklad ekilde seime katlmama kararn uygulayarak, partililerin diledii gibi davranmalarnda serbest olduklarn bildirmitir.75 Belediye seimleri bu durumda 26 Mays 1946 sabah balam, baz yerlerde olayl gemi ve Cumhuriyet Halk Partililer ve MKPliler arasnda karlkl srtmeler olmu, btn muhalefet birleerek CHPnin seimlere hile kartrdn ileri srmlerdir. Seimlere katlma oran da beklenenin altnda olmutur.76 MKP seimlerin balad gnn leden sonras seimlerden ekildiini belirten bir beyanname yaynlam ve seimlerde hile yapldn iddia etmitir.77 Seimden ekildikleri haberi btn parti ubelerine ulamad iin seime devam eden ubeler olmu ve saymlar yapldnda, Osmaniyede, Ezinede,78 Hataya bal rdn nahiyesinde ve anakkalede79 Belediye seimlerinin kazanld anlalmtr. Bu arada Urfa Belediye Bakanln da MKPnin kazand ve Mustafa Bozcan adl partilinin bakan olduu renilmitir.80 MKP, muhtar ve ihtiyar heyetleri seimlerinin yaplmas tarihinin 1948 ylna alnmasna tepki gstermi ve bu seimlerin belediye seimlerinin devamnda yaplmasn istemitir. MKP seimlerin bir sraya konulmas halinde muhtar ve ihtiyar heyeti seimlerinin belediye seimlerinin nnde yaplmas gerektiini, nk Belediye Meclisi seiminde taban oluturmas asndan nemine iaret edilmitir. Nuri Demira bu konuda CHPyi kurnazlk etmekle sulamtr.81 MKP bu seimlerin Eyllde yaplacan dnerek, seimlere katlacaklarn belirtmi82 ve btn parti tekilatlarnn istisnasz olarak seimlere katlmalar ve bu seimlerin btn seimlerin ilk kademesi kabul edilmesi iin almalarna younluk vermi olduklar halde,83 seimler Eyll ay ierisinde gereklememi ve ubat 1947de yaplabilmitir.84 21 Temmuz 1946 Genel Seimleri

1452

Belediye seimlerinin henz tartmalar bitmemi iken lke tekrar bir seim havas ierisine girmi, Milletvekili Seim Kanununda 5 Haziran 1946 gnl ve 4918 sayl Kanunla yaplan deiiklik ile Trkiyede ilk kez tek dereceli ve ok partili seim sisteminin uygulanmas kararlatrlmtr. 85 MKP tekilatlar milletvekili seimleri arifesinde hl gemi Belediye seimleri ile uramakta, belediye seimlerinin iptalini salamak iin Dantaya bavuracak bir heyetin gnderilmesini istemektedir.86 Bu arada Beiktataki Parti merkezinde il ve ile delegeleriyle yaplan toplantda partinin seime katlp katlmayaca konusunda grmeler yaplm ve sonu olarak partinin 17.6.1946da milletvekili genel seimlerine katlmas karar alnmtr. 87 Parti bir beyanname yaynlayarak seimlere katlacaklarn, bu nedenle tekilatlarn yapmas gerekenleri, zellikle adaylarn seiminde uyulacak esaslar belirlemi, seimde ahval ve erait ne olursa olsun, sonuna kadar seim mcadelesine devam edilecei ve hibir ekilde seimleri boykot karar vermeyecekleri belirtilmitir.88 1946 Milletvekili seimleri ncesinde Demokrat Parti (DP) ile MKP arasnda seim ierisinde ittifak konusunda yaplan almalar sonu vermemi, birlikte hareket etme konusunda anlama salanamad gibi, prensip olarak seimin salkl bir ortamda gemesine ynelik ortak bir karar almalar da mmkn olmamtr.89 MKP, milletvekili adaylarnn yksek renim grm genler, ii, esnaf ve kyly temsil edenlerden olumas hususunun altn izerek; gen olmas, yann 40-45ten yukar bulunmamas, tamamen halkn iinden yetimi bir halk ocuu olmas, parti prensiplerine sonuna kadar sadk bulunmas,90 namuslu ve iyi hretli, ahlakl olmas91 zelliklerine sahip bulunmasn istemitir. Propaganda dneminin tamamlanmasnn ardndan 21 Temmuz 1946 gn milletvekili genel seimleri yaplm ve seimlere katlm oran %85 olmutur. Seim sonular alnmaya balandnda, hayal krklna urayanlar olmu ve DP ehirlerde ileri olduu halde kylerde CHPnin oylar ok fazla kmaya balamtr. stanbulda sonularn seim akam alnmas beklenirken, sonular gn sonra Mareal Fevzi akmakn valiyi ziyaret ederek bir aday ve bir vatanda olarak sonularn aklanmasn istemesinden sonra ilan edilmitir. Geen bu gnlk srede oylara hile kartrld fikrine muhalefet, hakl olarak sahip olmutur.92 Bu seimle ilgili aklanan sonular da birbiriyle elikili olmutur. Hikmet Bila seim sonular hakknda Ak oy-gizli saym ilkesinin uyguland bu seimler sonunda CHP 396, Demokrat Parti 62, Bamszlar ise 7 milletvekillii elde etmilerdir.93 demekte, Mahmut Gololu, seim sonucunu geni bir ekilde deerlendirerek Krkalt seimi sonunda mecliste 403 Cumhuriyet Halk Parti li, 54 DPli, 8 Bamsz milletvekilinin bulunduu anlalacak94 derken, Kemal H. Karpat ise 456 milletvekilliinden 395ini CHP, 64n DP, 6sn da Bamszlar kazanmt.95 demektedir. Sonularn aklanmasndan sonra 1946 Belediye seimleri sonunda olduu gibi itirazlar ykselmitir. DP, kendilerinin 279 ve CHPnin ise 186 milletvekillii kazandn iddia etmeye

1453

baladlar. Seimlere fesat kartrldn iddia ederek, kendi kazandklar yerlerde dahil olmak zere btn seimlerin yenilenmesini istemilerdir.96 Cumhurbakan smet nn, 24 Temmuz 1946da bir bildiri yaynlayarak milletvekillerinin ounluun oylar ile seildiini, seimlere katlmndan dolay halk kutladn, yeni bir dnemin baladn belirterek dargnlklarn unutulmasn istemitir.97 Bu bildiri seim hileleri ve basky unutturamad gibi muhalefetin de glenmesine neden olmutur.98 tirazlarn byk art gstermesi skynetim komutanlnn bildiri yaynlamasna yol am, 99 seim sonular hakknda phe uyandrarak asayii bozduklar sulamasyla gazeteler bask altna alnmaya allm, Celal Bayarn seimleri tenkit eden aklamasn yaynlayan Yeni Sabah ve Gerek gazeteleri kapatlmtr.100 tirazlarn devam ettii dnemde 3 Austos 1946da Trkiye Byk Millet Meclisi, seilen milletvekillerinin toplanmasyla teekkl etmi ve Babakan Saraolunun kabinesi deierek yerine 5 Austos 1946da Recep Peker kabinesi kurulmutur.101 Partide kinci Huzursuzluk MKPnin kuruluundan bir sre sonra Hseyin Avni Ula, bir sre sonra da Cevat Rfat Atilhan Nuri Demira partiden karm, fakat hukuki adan Nuri Demiran hakl olduunun Vilayet tarafndan aklanmasyla Cevat Rfat Atilhan partiden karlmt. 24 Temmuz 1946 milletvekili seimleri gn parti idare kurulu tarafndan Nuri Demira 102 partiyi despotizmle ynettii iddias ile partiden ikinci kez karlmtr.103 Nuri Demira partiden karldn haber aldnda ok ararak, byle bir kararn alnmasnn imkansz olduunu, kendisinin idare kurulu yeleri hakknda partiden karma karar aldn belirtmitir.104 Parti ierisindeki blnmenin bu ekilde ortaya kmasndan sonra, her iki grup da kendilerinin haklln ispat etmek istediklerinden eitli haberler karmlardr.105 Nuri Demira partiden karan parti idare kurulu, MKP umumi katibinin bakanlnda toplant yapm, Nuri Demira eer faaliyetine devam ve srar ederse adli makamlar nezdinde harekete geeceklerini bildirmilerdir. stanbul Valiliine, Nuri Demira partiden kardklarn bildiren tebligat gelmi ve vilayet hukuk ilerine havale olunmutur.106 Nuri Demira bu gelimeler karsndan partiden karldn kabul etmemi ve partiyi tesis eden bir kii olarak kongre yaplmadan partiden karlmasnn mmkn olmadn savunmutur.107 Vilayet Hukuk leri tarafndan ortaya kan anlamazlk incelemeye alnm, parti nizamnamesi ve tzne gre inceleme yaplp,108 kesin olmamakla birlikte kararn Nuri Demira aleyhine olaca anlalmtr.109 Nuri Demira, idare heyetinin stanbul Valiliince hakl grld haberinin resmi olarak kendisine duyurulmasndan nce, bu karar aldktan sonra Dantaya bavuracan

1454

aklam, partisinin lideri olduu iddiasyla stanbul ubelerine bir yaz ile Pazar gn genel bir toplant yaplacan bildirmitir.110 Nuri Demiran kendisini partiden karanlara kar balatt taarruza karlk ayn ekilde muhaliflerinin taarruzlar ile kar karya kalmtr. Nurettin Ardolu, Nuri Demiran partiyle alakas kalmad iin ileri geri konumalar yapmasnn uygun olmadn kendisine iftiralarda bulunulduunu aklayan uzun bir deme de vermitir.111 Vilayet Makam Nuri Demira ile dare Heyeti arasndaki anlamazlk hakknda kararn vererek her iki tarafa da karar tebli etmitir. Bu karara gre; Parti idare heyeti tzk hkmlerine uygun olarak Nuri Demira yolsuz ve uygunsuz sayd hareketlerinden dolay haysiyet divanna vermi olduu ve bu divann partiden karma karar verdiini ve bu kararda parti tzne aykr bir vaziyet olmad tespit edilmitir. Nuri Demiran MKP ile bylece hibir ilgisi kalmamtr. Nuri Demira byle bir karar beklemediinden arm ve Dantaya ve mahkemeye bavuracan belirtmitir.112 Bu durumda MKPyi Taksimdeki dare Kurulu temsil edecek, Nuri Demiran hibir yetkisi kalmayacaktr. Beiktataki parti binasndaki levha indirilmitir. Parti genel merkezi bir tebli yaynlayarak son gelimeler hakknda bilgi vermitir.113 Parti merkezi Beyolundaki ubeye tanm, idare heyeti toplantlar yaparak, partinin bir bakan semesi etrafnda grmeler yaplmtr.114 Partiyi kten kurtarmak iin btn lkece tannm, sevilmi bir ahsiyetin seilmesi dnlmt . Hseyin Avni Ula ve Cevat Rfat Atilhan sz konusu olmu iseler de yeni parti kurma almalar yaptklarndan anlalmtr.115 dolay MKP bakanlna getirilmelerinin mmkn olmad

Bu arada Nuri Demira vilayet ve parti idare heyetinin karar ile hakszla uradn belirterek Dantaya bavurmutur.116 Nuri Demiran szcs evket Ar, ileri Bakanlna yaptklar bavuruya cevap geldiini aklam117 ve ileri Bakanlndan olumlu cevap aldklarn, Demiran Parti bakanlnda kaldn, artk parti idare heyetinin faaliyetinin son bulduunu belirterek kongrenin toplanacan bildirmitir.118 Ancak ileri Bakanlndan olumlu haber geldiine ynelik karlan haberlerin aslsz olduu anlalmtr. Nuri Demiran 12 Austosta toplanacak genel kongre iin izin almak amacyla ileri Bakanlna verilen dileke izin iin Emniyet Genel Mdrl ve oradan da stanbul Vilayetine gnderilmitir. Nurettin Ardolu da byle bir kongrenin toplanmasnn Nuri Demiran MKP ile hibir ilgisi kalmamasndan dolay mmkn olamayaca ve bunun iin de ileri Bakanlna, stanbul Valiliine ve stanbul Cumhuriyet Savclna bavurduklarn belirtiyor.119

1455

Nuri Demira parti idare heyetine kar srdrd mcadeleden yorgun dm, bir mektup ile partiden ve siyasetten koptuunu aklamtr.120 Nuri Demiran partiden ve siyasetten ayrldn bildiren mektubunu idare heyeti azalarndan Asaf Gre, Demiran hakk teslim ettii ve partiden ihra karar karsnda yaplacak bir ey olmadn anlam bulunduunu zaten baka trl davrann sz konusu olamayacan sylemitir.121 Nuri Demiran partiden ayrlmas ile 12 Austos 1946da yaplaca bildirilen kongre yaplamam, Nuri Demiran partiden ayrlmadan nce ileri Bakanlna verdii dilekenin stanbul Valilii ve Emniyet Genel Mdrlnce incelenmesi sonucunda da Nuri Demiran parti ile alakas kalmadndan dolay kongrenin yaplmasna da msaade edilmemitir.122 Nuri Demira, partisinin uzaktan seyircisi kalacana ynelik szlerine ramen partisinin isminin deitirilecei duyumlar ve tara ubelerinden partinin bandan ayrlmas sebebiyle protesto mektuplar aldn belirterek123 siyasetten ayr kalamam ve eski parti arkadalar ile almalara balamtr.124 Nuri Demira ksa bir zaman sonra Beikta Hayrettin skelesindeki binasna Milli Kalknma Partisi levhasn asm ise de bu levha vilayete indirilmi ve daha nce de levha asma hareketi olduundan zabt tutularak savcla verilmitir.125 Nuri Demiraa muhalif olan ynetim partiye farkl bir yn vermi, hatta partiye sosyalist bir hava verecek ekilde faaliyet ierisine girmitir. Partinin adn da Milli Kyl Partisi olarak deitireceklerini belirtmilerdir.126 Bunu gerekletirmek iin de vilayete dileke vermiler ve 28 Ekimde bir kongre toplayacaklarn bildirmilerdir. Toplanan bu kongrede partinin adn deitirerek Milli Kyl Partisi yapmak istemilerdir.127 Partinin, Kyl Partisi olarak adnn deitirilmesinin dnlmesi MKPnin zel bir ky programna sahip olmasndan kaynaklanmtr. Yeni bir ky politikas olumas ynnde partinin nemli almalar partiyi bu ynde etkilemitir. Nuri Demiran parti idare heyeti ve stanbul vilayeti aleyhine at dava 11. Asliye Hukuk Mahkemesinde grlmeye balanm, ancak Vilayet avukatlar davay grmeye mahkemenin yetkisi olmadn iddia etmilerdir. Mahkemeye gelmeyen Nurettin Ardolu, Selahattin Bikdemir ve Ziya Uygur hakknda gyap karar iin kesin karar verilmemitir.128 Partinin uzun zaman basz kalmas ve yeni bir lider arama faaliyetinin sonu vermemesi129 partiyi olumsuz etkileyerek, MKP dare Heyeti, ube bakanlar ve yeler arasnda istifalarn artmasna sebep olmutur.130 Nuri Demira, MKPnin iinde bulunduu istifa gelimeleri karsnda faaliyetlerine hz vererek partiye olan balln bildirmi ve kt niyetli kiilerin partiden ayrldn, iyi niyetli kiilerin u anda parti ynetiminde bulunduunu, zr dilerlerse kendileriyle anlaabileceini ve maddi manevi destek yapacan aklamtr. Tara tekilat benim lider olmam istiyor diye de konumasna ekliyor. Nuri Demiran bu zamanlamal k parti idare heyetinin Nuri Demira ile yaknlamasn salayacak bir srada olmutur.131 Ancak Nuri Demiran zamanlamal k Asaf Gre tarafndan sert bir ekilde karlanm, partide hibir buhrann olmad, Nuri Demira ile fikir ayrlndan dolay asla anlalamayaca aklanmtr.132

1456

Partideki huzursuzluklardan partililerin nasl etkilendiklerini bu dnemde aka gsterecek bir gelimede parti idare heyeti, ube bakanlar ve yelerin istifalarnn artmas, stanbulda 20 ubenin birden kapanmas ve tarada da faaliyetlerin durdurulmas eklinde gze arpmaktadr.133 Parti idare heyeti iinde bulunan buhrann gn yzne kmas, parti idare heyetini tekil eden alt kiiden nn istifa etmesi ile olmutur. Asaf Gre, Selahattin Biktemir ve Ferit Sarpn istifalaryla parti idare heyetinde bulunan alt kiiden nn istifasyla, idare heyetinin temsil nitelii de ortadan kalkmtr.134 Nuri Demira bu gelimelerden yararlanarak parti liderliini tekrar elde etmek iin, bir frsatn daha geldiini grerek harekete gemitir. Nuri Demiran bundan sonra yapmas gereken, dalan MKPden geriye kalan partilileri bir kongre aracl ile bir araya getirmek ve bu kongre ile parti iin gerekli kararlar almak olacaktr. Nuri Demira faaliyete geerek nce anlamazla dtklerinden dolay kendisini partiden karanlarla temaslara girimi135 ve bu arada yaplacak milletvekili seimlerinde aday karlacan aklamtr.136 Ancak parti umumi katipliinden yaynlanan bir mesaj ile seimlere katlmayacaklar aklanmtr.137 Nuri Demiran, kendisini partiden karanlarla yapt temaslarn olumlu sonulanmamas, acil bir kongrenin toplanmas iin aba sarf edilmesine yol amtr. 17 Nisan 1947de toplanan Parti Genel Kongresi Paa Limanndaki Nuri Demiran kknde toplanmtr. Kongre, Nuri Demira parti genel bakanlna semitir.138 Kongre toplantlarna devam ederken 20 Nisan 1947de Beiktataki parti merkezine partinin daha nce vilayet emriyle kaldrlan tabelas aslmtr.139 Taksimi merkez yapan, istifalarla temsil yetkisini kaybetmi olan parti eski idare heyeti tarafndan umumi katiplie seilmi olan Vahit adrcolu, Nuri Demiran toplad kongrenin kanuni olmadn bildirerek protesto etmitir.140 Bylece parti tekrar bir ikilik ierisine girmitir. Vahit adrcolu kongreyi protesto etmekle yetinmemi, asl kongrenin 2 Haziranda toplanacan belirterek Nuri Demira partiden karlm olduundan yetkili olamayacan belirterek, vilayete mracaat etmi, bu kongrenin faaliyetinin durdurulmasn istemitir. 141 Bu arada Nuri Demiran Parti idare heyeti adna at davaya 11. Hukuk Mahkemesinde devam edilmi, davann yn toplanan kongreye evrilmi ve bilgi toplamak iin dava ileri bir tarihe braklmtr.142 Nuri Demira partiden karan ve Taksimde merkez kuran partililer, 2 Haziran 1947de parti kongrelerini toplayacaklarn belirtmiler. Fakat 2 Haziranda kongre ilgi uyandrmam ve delegelerin katlmam olduu grlnce de Pazar gn kongreyi toplayacaklarn ilan etmilerdir.143 Pazar gn MKPden ayrlan parti idare heyeti kongresini yapm, ancak kongre olayl ve tartmal gemitir.144 Kongrede bir zm bulamayan grup, bundan sonra da sk sk toplantlar yaparak konuyu aydnlatmak istemise de tartmalar olumlu bir sonu vermemitir. Toplantlarn giderek iki grubun ortaya kmasnda etkili olduu ve Vahid adrcoluna kar muhalefetin artt,

1457

Nuri Demira bakan tanma konusundaki grn glendii farkedilmitir. Hatta bu grup Vahid adrcolu hakknda zabt tutarak mahkemeye bavurmak dahi istemitir.145 Nuri Demira ile Vahid adrcolu ve parti idare heyeti arasndaki mcadele devam ederken stanbul Asliye 11. Hukuk Mahkemesi 946/1635, 947/595 sayl 11 Temmuz 1947 tarihli Demira lehine verdii karar, Yargtay 4. Hukuk Dairesinin esas 682/1299 sayl ilam ile tasdik olunmutur. 146 Nuri Demira bu ekilde parti liderliine yeniden gelmi ve bylece uzun zamandr devam eden huzursuzluk son bulmu, MKP siyasi faaliyetlerine yeniden balamtr.147 MKP uzun sredir varolan huzursuzluklardan kurtulup bir istikrar dnemine adm atarken bu durumun uzun sre devam etmeyeceinin belirtileri de ortaya kmaya balamtr. stanbul il idare heyetinde bulunan bakan ve yeler arasnda anlamazlklar km ve bu anlamazlklarn halledilmesi iin de parti genel heyetini toplantya armak kararn almlardr. 148 Ancak Nuri Demira stanbul il idare heyetinin merkezle ibirlii yapmadan kendi kendine ald bir kararla kongre toplamaya yetkili olmadn belirterek, vilayet makamnn bu kongreye izin vermemesi iin giriimlerde bulunmutur. Vilayet de bu istek karsnda toplanacak kongreyi dzenleyenlerin partinin yeleri olmalarndan dolay, duruma mdahale etmemeyi ve savcla haber verilmesi kararn almlardr.149 Kongre gn geldiinde kongreye katlanlarn ekseriyeti temin edememesinden dolay bu kongre toplanamamtr.150 1949 Parti Genel Kongresi MKPnin 1949 ylnda genel bir kongre toplamak arzusuyla yaplan arlar sonucunda genel kongre toplanm, 29 Temmuz 1949da ekseriyetin mevcut olduu grlnce, kongre bakan ile vekillerinin seimine geilmitir.151 Nuri Demira kongrede uzun bir konuma yaparak nemli konulara temas etmitir. Bu konumasnda Sovyet Rusyaya gittiini ve Rus Bolevizmini grdn, fakat bu rejimin sefalet yerlerinde uygulanabileceini, bu yzden de gereken ekonomik kalknmann gerekleebilmesinin liberalizmle olacan savunmutur. Demira, parti ii huzursuzluklarn sona ermesinin kendilerini mutlu ettiini, parti prensipleri ile toplumu olgunlatracaklarn, Milli Mcadele dneminden sonra balayan ve hzla ilerleyen bayndrlk faaliyetlerinin hkmetlerin zevk sefaya dmelerinden dolay gerilediini, devlet ileri gelenlerinin MKPnin 6 prensibi etrafnda toplanmas gerektiini, a, plak, isiz, msrif ve sefih kimse braklmayacan, laikliin lkede tatbik edilmediini, Diyanet Tekilatnn devletin btesine dahil olmasnn tezat olduu eklindeki dncelerini aklamtr. Yeni partilerin kurulmasna olumlu baktklarn, devletilik rejimine kar olduklarn, seimlere fesat kartrlmamas ve uygun bir seim kanununun karlmasn istediklerini, ara seimlerin yaplarak iki milletvekili iin milyon lira gibi bir para harcanmasna taraftar olmadklarn, partilerin devlet yardmyla ayakta durmalarnn, taraftarlarn fedakar olmadndan kaynaklandn

1458

sylemitir.152 Bu kongrenin sonucunda genel bakanlna Nuri Demira, bakan vekilliklerine de Veysel nvar, hsan Hn, sekreterlie de Safi Dmer seilmilerdir. 153 Bu kongre, partinin birlik ve beraberliini glendiren, bir kongre olmutur. Seimler ve 14 Mays 1950 Genel Seimleri

MKP, iinde bulunduu huzursuzluklar ve blnme sebebiyle ubat 1947 Muhtar ve htiyar Heyeti, 6 Nisan 1947 (stanbul, Tekirda, Balkesir, Kastamonu) drt ilde yaplan Milletvekili Ara Seimlerine, 30 Mays 1947 Muhtar ve htiyar Heyeti Seimine, 17 Ekim 1948 Milletvekili Ara Seimlerine, 16 Ekim 1949 Milletvekili Ara Seimlerine katlmamtr.154 MKPnin 1946 Belediye ve Milletvekili Genel seimlerinden sonra girmi olduu seim 14 Mays 1950 Milletvekili Genel Seimleri olmutur. MKP, 1950 Milletvekili Genel Seimlerine gireceini aklayarak,155 almalara balamtr. Propaganda faaliyetleri iin rad Heyeti ad verilen bir heyet oluturulmu ve bu heyet tarafndan propaganda faaliyetleri gidilen blgelerde balatlm ve Genel Bakan tarafndan faaliyetler tamamlanmtr.156 MKPnin alt vilayette seimlere gireceine dair haberler kmtr.157 Seim Kanununun belirttii tarihler arasnda partiden bamsz olarak adaylklarn koyanlarn stanbul l Seim Kurulunca incelenmesi sonunda seime katlacak toplam milletvekili aday says 189 olarak aklanm, partilere gre adaylarn dalmna bakldnda saynn 180 olduu grlmtr.158 Seimden bir gn nce partilerin Yksek Seim Kuruluna bildirdikleri oy pusulalar kamuoyuna duyurulmu, Yksek Seim Kurulunca CHPnin beyaz kat zerine alt ok bulunan, DPnin beyaz kat zerine D.P harfleri bulunan, Millet Partisinin beyaz kat zerine baslm hibir iaret bulunmayan, MKPnin de zerinde M.K.P harfleri ve ar resmi ile 1945 tarihini tayan oy pusulalarn kullanacaklar belirtilmitir.159 MKPnin alt vilayette seimlere gireceine dair haberler kmsa da, parti yalnz stanbuldan seimlere katlm ve tespit ettii yirmi milletvekili adaynn isimlerini 24 Nisanda Yksek Seim Kuruluna bildirmitir.160 Sonuta 14 Mays 1950de Milletvekili Genel seimleri yaplm ve bu seimlerden DP byk karamamtr.161 bir zaferle karken MKP baar gsterememi ve milletvekili

1950 Milletvekili Genel Seimlerinden sonra yaplan 13 Austos 1950 Muhtar ve htiyar Heyeti Seimi, 3 Eyll 1950 Belediye Seimleri, 15 Ekim 1950 l Genel Meclisi Seimi, 16 Eyll 1951 Milletvekili Ara Seimlerine MKPnin katldna dair bilgi bulunamamtr. 162 Partide nc Huzursuzluk 1952 ylna gelindiinde Nuri Demiran tutum ve davranlarna kar, partiyi bunalma srkleyecek bir ortamn yaklat sezilmeye balanmtr. Sonunda MKP Kongre Bakan Cemal Dmen imzal ve stanbul Yedinci Noterlii mazbatas ekli bir yaz ile kurucusu bulunduu partiden Nuri Demiran karld bildirilmitir. Nuri Demiran ise byle bir gelimeden bu devrede haberi

1459

olmam, haberdar olduktan sonra kendisini partiden karanlar yedi kiidir ki, hepsi de vaktiyle tard ve ihra edilmilerdir. Hibir resmi sfatlar yoktur163 diyerek aklama yapnca karlkl bir szl atma sreci balamtr. Nuri Demira ile MKP umumi merkez idare heyeti arasndaki mcadele giderek artm ve Nuri Demiran gemii ile ilgili konular gndeme getirilerek, huzursuzluun boyutlar genilemitir.164 1953 PartiGenel Kongresi MKPnin iki ylda bir yapmakta olduu genel kongresi 31 Mays 1953te Beiktataki parti merkezinde yaplmtr. Kongrenin aln parti kurucusu ve bakan olan Nuri Demira uzun bir konuma ile balatmtr.165 Nuri Demira konumasnda bir yayn organ karacaklarn ve gndelik olan bu organn gazete eklinde hazrlanp, Kalknma adn alacan ve partinin mdafaa ve mcadele arac olacan, milli savunma politikalarn, havacln nemine dayanarak aklam, asma kpr yapmnn geciktirilmesinin olumsuzluklarndan sz etmi, hkmetin vergi politikasn eletirmi, ark ve slam birliinin kurulmas iin altklarn belirterek; -Tarih yzlerce misaliyle bize gsteriyor ki, topluluktan refah ve saadet domutur. Trklk Mslmanlkla ifade olunur. Bu camiann asrlarca alemdarln yapm olan Trk hibir kimse ve hibir kuvvet bu davadan ayramaz. ifadesini kullanmtr. Teknik Ahlak niversitesi kurma dncesinden, kalknma projelerinden, Amerikan yardmna ve ibirliine ihtiya olduundan, lkenin aalandrlmasndan, kuru topraklarn sulanmasn salamaktan, barajlar yaplmasndan ve bataklklarn kurutulmasndan, fabrikalarn yaplmasndan ve kylerin durumlarnn iyiletirilmesinden, hayat pahallndan, karaborsadan, isizlik ve sefaletten ve bunlarla mcadeleden sz etmitir. Bu konumadan sonra H. Cengiz Alpay tarafndan faaliyet raporu okunmu, bunun arkasndan yeni bir idare heyetinin seilmesi salanmtr. Nuri Demira tekrar parti genel bakanlna seilmitir.166 Bu kongrede faaliyet raporunu okuyan H. Cengiz Alpay 1952 ylnda meydana gelen gelimeler konusunda; Partinin kurulduu gnlerden beri sabotaj ileriyle uraanlarn bulunduunu bunlarn bugn de faaliyetlerine devam ederek birlik ve beraberliklerini bozmaya altklarn belirterek, 1952 ylnda parti nizamnamesine aykr olarak orluda daha nce partiden ihra edilenlerin kin ve cehaletleri nedeniyle toplant yaptklarn, bunun yasal bir toplant olmad halde CHP yayn organlar tarafndan bir kongre olarak aksettirildiini aklayarak, gnderilen noter tasdikli tekziplerle bu yayn organlarna gereken dersi verdiklerini belirtmitir. Ayrca ileri Bakanlna bavuru yapmlar ve 11.11.1952 tarihli ileri Bakanl genelgesinin yaynlanmasn salamlar, partiden ihra edildikleri halde, sahte mhr, sahte unvan kullandklar gerekesi ile stanbul Cumhuriyet Savclna 953 / 164 say ile su duyurusunda bulunarak 953 / 152 numara tahtnda meni mdahale ve zarar manevi davasnn 12. Asliye Hukuk Mahkemesinde grlmesi salanmtr.167 2 Mays 1954Genel Seimleri

1460

Trkiye Byk Millet Meclisinin 12 Mart 1954te tatile girmesi ile yeni genel seimlerin 2 Mays 1954 Pazar gn yaplmas kararlatrlmtr. Meclisin tatile girmesi ile seimler iin siyasi partiler hzla hazrlk yapmaya balamlardr.168 Seimler yaklarken MKP genel bakan Nuri Demiran da seimlere girmesi konusunda almalar balam, zellikle Babakan Adnan Menderes Nuri Demira ile ilgilenerek, milletvekillii adayl konusunda Demira ikna etmeye almtr. 169 Nuri Demiran DP listesinden bamsz aday olarak listeye girmesi iin yaplan almalar olumlu bir ekilde sonulanm ve Sivastan bamsz aday olarak seimlere girmesi kararlatrlmtr.170 Nuri Demira adaylnn kesinleerek Sivas listesinde yer almasndan sonra, Sivas halkna, seime katlmasnda etkili olan faktrleri, siyasi dncelerini aklayan bir seim beyannamesi yaynlamtr. Demira yaynlad bu beyannamede seimlere katlmas konusunda, kendisine yaplan srarlar sonucunda ve DP yetkilileri ile iktidardan istediklerini yerine getirmeleri szn aldktan sonra seime katlma karar aldn belirtmitir. ktidardan istedikleri konusunda da Demira; Demokratik olmayan kanunlarn kaldrlarak, yerine demokratik esaslara dayal kanunlarn getirilmesi, Anayasada baz deiikliklere gidilmesi, istinaf mahkemelerinin kurulmasnn bir an nce gerekletirilmesi, zel teebbsn desteklenerek glendirilmesi, devletiliin kaldrlmasn zellikle belirterek, iktisadi kalknmann ok nemli olduu, lkede retim artnn salanmas ile doacak bolluun rekabete yol amas ile millet yararna bolluk ve ucuzluk olacan, endstriyel gelimenin zorunlu olduunu ve zel giriimin harekete gemesi ile desteklenmesi gerektii konular zerinde durmutur.171 Propaganda dneminin tamamlanmas ile 2 Mays 1954te Milletvekili Genel seimleri yaplm ve DP seimlerden baarl bir sonu ile kmtr. Kaytl semenlerden %83.63 oy kullanm, bu oylarn %58.42sini DP kazanmakla beraber meclisteki sandalyelerin %92.98ini almtr. Oylarn %35.11ini alan CHP meclisteki sandalyelerin %5.52sine sahip olmutur. Geriye kalan oy ve sandalyeler Cumhuriyeti Millet Partisi ile Bamszlar arasnda paylalmtr. Bylece seimler sonunda Trkiye Byk Millet Meclisine DPden 305 milletvekili, CHPden 31 milletvekili girmitir.172 DP Sivas listesinin tamam seimler sonucunda Meclise girdiinden, Nuri Demira da meclise girmitir.173 Nuri Demiran DP listesinden bamsz aday olarak gsterilmesine karlk Milli Kalknma Partisi ibaresini kullanmakla partiyi istismarettii ve kazanma ansn artrd konusunda dnceler ortaya atlm, hatta Nuri Demiran milletvekillii durumunun semenleri ifal bakmndan deitirilmesine karar verilmesi dahi Yksek Seim Kurulundan istenmitir.174 Nuri Demira DP Sivas listesinden bamsz aday olarak meclise girmekle, daha nce bu ekilde duyurmaya imkan bulamad MKPnin grlerini ve prensiplerini meclise ve tm lkeye duyurmak iin nemli bir imkan elde etmitir. Nuri Demiran Meclis almalar

Nuri Demira DP listesinden meclise girmi olmasna ramen DPnin vermi olduu taahhtleri yerine getirmediini grerek muhalefete gemi ve Demokarat Parti ile iddetli bir mcadeleye

1461

girimitir.175 Nuri Demira meclise sunduu kanun tekliflerinde MKPnin prensiplerini esas alm ve partisinin dncelerini ve politikalarnn mecliste savunuculuunu yapmtr. Bu konuda MKPnin memurlarn suiistimallerden uzak tutulmas hassasiyetinin Nuri Demiran kanun teklifi ile meclis gndemine getirilmesi, suiistimal yapan memurlarn ok ar cezalara arptrlmasn toplum dzeninin salanmas ve lkeye ktlk yaplmasn engellemek ve ahlak deerlerinin toplumu ayakta tutan en nemli faktr olduunu vurgulamas asndan nemli bir rnektir.176 Nuri Demira, din grevlilerinin maalarnn artrlmas iin de bir kanun teklifi hazrlam ve sunmutur. Bu kanun teklifinde, Milli Mcadele ierisinde din grevlilerinin savan kazanlmasnda gsterdikleri abalardan sz etmi, ancak stiklal Savandan sonra bu snfn ihmale uradn ve sefalet ierisine dtklerini vurgulamtr. Trk tarihinden, alime ve din grevlisine verilen nemden bahsederek, bu grevlilerin refahn temin etmenin Trk milletinin kutsal borcu olduunu ifade etmitir. Maalar dier memurlarla karlatrldnda durumlarnn ok zor olduunun grldn bu nedenle kanun teklifinin desteklenmesini istemitir.177 Nuri Demira bu kanun teklifleri dnda da mecliste nemli konular zerinde durmu, lkenin iinde bulunduu durumu, bu durumun nasl iyiletirilebileceini aklayan konumalar yapmtr. 26 Mays 1954 tarihli konumasnda retim art ile bolluun salanabilecei ve rekabetle ucuzluun salanabilecei, bunun iin sanayilemenin byk nemi olduu, ayrca slam lkelerine yardm edilmesini, aksi halde bu lkelerin smrge haline getirilecei, devletilikten vazgeilerek ekonomik sistemin liberalizme dayandrlmas gerektii, zel teebbsn nndeki tm engellerin bu nedenle kaldrlmas gerektii, 25 yldr her brantan ekiple Rusya, Avrupa, Amerika, Kanada ve Pakistanda bulunduu ve Trkiyeyi onlara bakarak deerlendirdiinde ilk yaplacak iin antidemokratik kanunlarn kaldrlmas olduu zerinde hassasiyetle durmutur. Nuri Demira Anayasann deitirilmesi ile be yz bin kiiyi temsilen bir kiinin hayat boyu olmak zere seilmesiyle bir ayan meclisi oluturulmas, yz bin kiiyi temsilen bir milletvekili seilmesi, istinaf mahkemelerinin kurulmas, imalat muamele vergisinin kaldrlmas, kaldrlm olan Teviki Sanayi Kanununun iyiletirilerek yeniden uygulanmaya balanmas ve seim sisteminin dzenlenmesi gibi konular hkmet programnda yoktur. Bu szlerle Nuri Demira, DPnin hkmet programn eletirmekte ve MKPnin gr ve prensiplerini dile getirmektedir. Devletiliin lke yararna olmadn belirterek, havaclk konusundaki teebbslerin olumsuz bir ekilde sonulanmasnn nedenini, dnemin devleti politikay uygulayan hkmetine ait olduunu dnmekte ve; Milli Eitim; askeri pilot ve personel yetitirme mektebinin bir ayns olan teebbs ahsi erbabnn kurduu tayyare mektebinin maruz kald mkilat, 30 seneden beri devam eden ve teebbs ahsiyi ldren zihniyetin henz berdevam olduunu gstermeye kafidir. Bu meselenin Maarif Vekili Celal Yardmcdan sorulmasn ve msebbiblerinin cezalandrlmasn istiyorum. diyerek, devletiliin hl devam ettiini vurgulayarak DPyi eletiriyor.

1462

Nuri Demira, Amerikadaki kylerde var olan sistemi ve baarsn anlatarak Trkiyede de ayn sistemi meydana getirmenin gerektiini, arazilerin blnp paralanmas ile deil, birletirilmesi ile oluturulacak iftliklerde daha iyi verim elde edileceini, durumlarnn iyiletirilmesi ile kylerin ehirlerden farkl bir durumda olmayacan, fabrika ve yatrmlarn kylnn ayana gtrlmesini istemitir. Nuri Demira meclisteki 20 dakikalk konuma sresinin dolmas nedeniyle 26 Mays 1954 tarihli Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesine geen bu konumasnn devamn 20 Nisan 1956 tarihli Dn ve Bugn Mecmuasnda yapmtr.178 Mecmuaya yapt aklamalarda kendisinin lke ile ilgili projelerini anlatmtr.179 Nuri Demira MKPnin milletvekili says ile ilgili grlerini destekleyen 22.5.1956da 5545 sayl Milletvekilleri Seimine Dair Baz Maddelerin deitirilmesini isteyen kanun teklifini Trkiye Byk Millet Meclisine vermitir. Kanun teklifinde yz bin kii iin bir milletvekili seilmesini istemi, seimde oy veremeyecek olanlar aka belirtmi, radyo ile propagandann nasl dzenlenmesi gerektiini belirterek, kanun teklifinin amacn anlatmtr.180 Nuri Demira, meclis ierisinde pek ok kanun teklifi ve soru nergesi vererek, ortaya att dnceleri ve teklifleri karsnda nelerin yaplp yaplmadn da grmek ve renmek istemitir. Nuri Demiran soru nergelerinin bazlar unlardr: stinaf mahkemelerinin kurulmasnn dnlp dnlmedii,181 Gelir vergisinin byk zirai iletmelere ve iftilere temili hususunun dnlp dnlmedii182 Vekillerin vazife ve mesuliyetlerini tayin edecek kanun teklifinin hazrlanp hazrlanmad,183 Tekilat- Esasiye Kanununda yaplacak tadiller184 hakknda sorularn sormu ve Amme nizamn ihlal edenler ve umum ahlak bozanlar hakknda da bir kanun teklifi sunmutur.185 Nuri Demiran lm ve Partinin Sonu

MKPnin kuruluundan kendi lmne kadar en byk destekisi, sadk bir idarecisi olarak Nuri Demira ksa bir sre dnda partinin bakanlnda bulunmu, 1954 Milletvekili Genel Seimlerinden 1957de milletvekillii bitinceye kadar Mecliste grev yapm ancak rahatszlnn ortaya kmas ile tekrar meclise girme abas ierisinde olmamtr. 186 Nuri Demira eker hastalndan 13 Kasm 1957de hayatn kaybetmitir.187 Demiran lmyle parti kendisini ayakta tutan en byk kuvveti kaybetmitir. Nuri Demiran lmnden sonra parti faaliyetine devam edememi ve genel kurul toplantsn gerekletirememitir. Bu nedenle MKP 22 Mays 1958 tarihinde mnfesih saylmtr.188

Sonu

1463

1945 ylnda CHPye kar ilk muhalefet bayran aan, muhalefetin siyasal bir rgtlenme ierisine girmesinde muhalifleri cesaretlendiren, ok partili siyasi hayata gei aamasnda ilk kurulan siyasi parti olmasna ramen, bu parti Trk siyasi hayatna damgasn vuracak etkin bir siyasi katk salayamamtr. Partinin kurucular olarak bilinen Nuri Demira, Hseyin Avni Ula ve Cevat Rfat Atilhann parti iinde dnceleri asndan uyumlu bir alma gerekletirecek yapda olmadklar, partinin kuruluundan bir ay sonra kurucular saflarnda balayan kopmalarla kendini gstermi, ilk olarak Hseyin Avni Ula partiden ayrlmtr. Onun arkasndan Cevat Rfat Atilhann Nuri Demira partiden kardn aklamas, Vilayet Hukuk lerinin de Nuri Demira lehine karar vermesi nedeniyle, Cevat Rfat Atilhann partiden karlmas gelimeleri yaanmtr. Meclis ierisinden bir muhalefet partisi domas beklentilerinin youn olduu bir srete Meclis dndan doan MKP ok byk bir yank oluturmamtr. Bu yanknn olumamasnda partinin tek amacnn iktidara gelmek olmad, lkede liberal ekonominin savan vermek olduunun aklanmas da etkili olmutur. MKPnin g kazanamamasnn nedenlerinden biri de parti kurucularnn hazrlam olduklar programn ve parti yneticilerinin tutum ve davranlarnn tatminkar bulunmaydr. Partinin ortaya koyduu prensipleri basit bulanlar olduu gibi, bu prensiplere Atatrkn Devletilik ilkesine kar katksz bir Amerikan liberalizmini savunduu iddiasyla kar olanlar da grlmtr. Kurucularnn partinin kuruluunun ilk ay sonundan itibaren anlaamamalar nedeniyle partiden kopmalar, 1946 milletvekili seimlerinden sonra Nuri Demiran tekrar partiden karlmas partide yeni bir huzursuzluk dneminin yaanmasna yol amtr. zel teebbsten ve liberal ekonomiden yana olan bir partinin zel mlkiyetten bir paray terk etmeye kiiyi mecbur tutacan belirtmesi artc bir eliki olmutur. MKP, 1946 Belediye seimlerinde birka belediye bakanl kazanmas dnda, dier yaplan seimlerde baar salayamamtr. Ancak, Nuri Demira 1954 Milletvekili Genel seimlerinde DP listesinden bamsz milletvekili aday olarak seimlere katlm ve Sivastan milletvekillii kazanarak meclise girmitir. MKP, Nuri Demiran bir parti kurma dncesi dorultusunda ve onun bakanlnda kurulmu ve Nuri Demiran 1957 ylnda lmesi ile genel kurulunu toplayamadndan Trk siyasi yaamndan sessiz bir ekilde ayrlmtr. 1 Ercan Haytolu, Gemite Kapatlan Bir Parti ve Dndrdkleri Yeni Trkiye,

Cumhuriyet zel Says, Cilt II, Say: 23-24, Yl: 4, Eyll-Aralk 1988, s. 1005. 2 Erdoan Tezi, 100 Soruda Siyasal Partiler, I. Bask, stanbul 1976, s. 253.

1464

3 4

Metin Toker, Tek Partiden ok Partiye, I. Bask, Milliyet Yaynlar, stanbul 1970, s. 95. Daha geni bilgi iin bkz. Ercan Haytolu, Milli Kalknma Partisi Kurucusu Nuri

Demiran Hayat ve Projeleri, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Cilt I, Say 2, Yl 1992, zmir 1992, s. 257-264. 5 Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye 1945-1980, Hil Yayn, II.

Bask, stanbul 1996, s. 26; Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi 1945-1971, Ankara 1976, s. 14. 6 7 8 9 10 11 Ulus, 8 Temmuz 1945. Cumhuriyet, 10 Temmuz 1945; Ulus, 10 Temmuz 1945. Toker a.g.e., s. 96. Ulus, 12 Temmuz 1945; Ulus, 24 Temmuz 1945. Vatan, 25 Temmuz 1945. Vatan, 25 Temmuz 1945; Cumhuriyet, 25 Temmuz 1945; Naki Cevat Akkerman,

Demokrasi ve Siyasi Partiler Hakknda Ksa Notlar, Ankara 1950, s. 44; Meydan Larausse, Cilt VIII, s. 795, Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1988, s. 380. 12 13 14 15 16 Ulus, 27 Temmuz 1945. Cumhuriyet, 31 Temmuz 1945. Cumhuriyet, 7 Austos 1945. Cumhuriyet, 15 Austos 1945; Tanin, 16 Austos 1945. Cumhuriyet, 6 Eyll 1945; Babakan aklamasnda, partinin kuruluuna verilecek

izindeki gecikme hususunda Milli kelimesi yznden Bakanlar Kurulundan izin alnmas gereinin doduunu, Bakanlar Kurulunun izin vermesiyle bu skntnn aldn belirtmitir. 17 Cumhuriyet, 7 Eyll 1945; Hseyin Avni Ula partinin kuruluundan bir ay sonra

partiden ayrlmtr. Hseyin Avni Ula, 17 Temmuz 1946, say 1 ve 24 Temmuz 1946 say 2 olarak sahibi ve bayazar olarak stanbulda haftalk siyasi bir mecmua karm ise de nshalar zmir ve Ankara Milli Ktphanelerinde bulunan bu mecmualarn MKP ile ilgisi bulunmamaktadr. Hseyin Avni Ula iin bkz. Ercan Haytolu, I. Meclis Muhaliflerinden ve Milli Kalknma Partisi Kurucularndan Hseyin Avni Ula Gldeste, Say: 2, Yl 1994, Denizli 1994, s. 22-25. 18 Tanin, 22 Eyll 1945.

1465

19 20

Toker a.g.e., s. 96-97. Muzaffer Sencer, Trkiyede Siyasi Partilerin Sosyal Temelleri, stanbul 1971, s. 200;

Akkerman; a.g.e., s. 44; Lewis a.g.e., s. 379, Meydan Larausse, Cilt VIII, s. 795; Frzan Hsrev Tkin, Trkiyede Siyasi Partiler ve Siyasi Dncenin Gelimesi 1839-1965, stanbul 1965, s. 78; Tezi a.g.e., s. 254, Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952, stanbul 1952, s. 638; Ahmad a.g.e., s. 14; Necdet Sakaolu, Byk Kalpli Vatanda: Nuri Demira, Popler Tarih, Temmuz 2000 Say: 2, s. 72 18 Temmuz 1945te (drt kurucusundan biri, kendisi gibi Divriili ve yat Refik Koraltan) olan hr teebbs, Trkl ve slam Birliini savunan, Cumhurbakannn halk tarafndan seilmesini ngren MKPyi kurar demektedir. Ancak, Refik Koraltann MKPnin drt kurucusundan biri olduu ifadesi dndrcdr. Bilinecei zere partide ilk isim kurucu vasf ile tannmaktadr. Korkut Boratav, ktisat Tarihi (1908-1980) Trkiye Tarihi 4 (Yayn yn. Sina Akin) ada Trkiye 1908-1980 4. Bask Cem Yaynevi stanbul 1995, s. 311; Boratav; MKPnin kuruluunu 5 Eyll 1945 olarak belirtmektedir. Bu tarih yanl olmaldr. Kemal H. Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul 1967, s. 132; Kemal H. Karpat, MKPnin kuruluu iin bavurunun 6 Haziran 1945de yapldn 18 Haziranda da izin verildiini belirtmitir. Bu tarihlerde yanllk olmaldr. nk ilk mracaat 7 Temmuz 1945, evrak teslimi olarak 18 Temmuz 1945, resmi olarak ta kurulu iin 22 Eyll 1945 tarihleri bilinmektedir. 21 22 23 24 25 26 Toker a.g.e., s. 96-97. Sencer a.g.e., s. 200. Akkerman a.g.e., s. 44. Cumhuriyet, 8 Temmuz 1945. Ulus, 2 Kasm 1945. Cemil Koak, Siyasi Tarih (1923-1950) Trkiye Tarihi 4 (Yayn Yn. Sina Akin)

ada Trkiye 1908-1980 4. Bask Cem Yaynevi stanbul 1995, s. 137. 27 Ercan Haytolu, Milli Kalknma Partisi ve Siyasi Hayat, Dokuz Eyll niversitesi,

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir 1990, s. 62-67. 28 Alt nevi fenal havada, denizde ve karada yapmayacam, yapanlar gcmn

yettii, dilimin dnd kadar yaptrmamaa alacama, erefim, vicdanm, varlm, benliim, vatanm ve z Trklm namna and iiyorum. mrm olduka bu sayl fenalklardan herhangi birini ilersem ve bakalarnn fenalklarn asla ftur getirmeden telkin ve tatllkla mene almazsam, gkler bama yklsn, dalar beni ezsin, yerler beni yutsun rmaklar ve denizler beni bosun. Her

1466

trl felaket beni yok etsin denilmektedir. Alt nevi fenalk da ret, oyun, iffet, erilik, tembellik ve zulmdr. Ulus, 8 Temmuz 1945. 29 30 Cumhuriyet, 11 Temmuz 1945. ileri Bakanl, Emniyet Genel Mdrl, Trkiyede Siyasi Dernekler, Cilt II.

Ankara 1950. s. 114. 31 32 33 Yeni Asr, 28 Nisan 1946. Nuri Demira, C.H.P Genel Bakan smet nnye Ak Mektup (25. 9. 1949), s. 14. Necmettin Deliorman, Nuri Demiran Hayat ve Mcadeleleri, Nuri Demira Matbaas,

stanbul 1957, s. 67. 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 Cumhuriyet, 11 Temmuz 1945. ileri Bakanl a.g.e., s. 115. Nejat Muhsinolu, Yeni Frkalar, Byk Dou, 2 Kasm 1945, Say I, Cilt I, s. 15. Yeni Asr, 28 Nisan 1946. Cumhuriyet, 11 Temmuz 1945. Tezi, a.g.e., s. 254. Deliorman, a.g.e., s. 119-128. Deliorman, a.g.e., s. 129-130. Deliorman, a.g.e., s. 134-135. Nuri Demira, CHP Genel Bakan smet nnye Ak Mektup (25. 9. 1949), s. 11-12. Ulus, 16 Austos 1946; Yeni Asr, 16 Austos 1946. ileri Bakanl; Dernekler, s. 113. Nuri Demiran 31 Mays 1953te Milli Kalknma Partisi Kongresindeki Beyanat,

stanbul 1953, s. 8-9. 47 48 Deliorman a.g.e., s. 89-90. Cumhuriyet, 28 Nisan 1953.

1467

49 50 51 52 53 54 55

Yeni Asr, 28 Nisan 1946. Reha Ouz Trkkan, leri Trklk ve Partiler, stanbul 1946, s. 65. Ky mar Plan, Milli Kalknma Partisi neriyat, No: 1, stanbul 1946. Trkkan a.g.e., s. 66. Cumhuriyet, 27 Ekim 1945. Vatan, 25 Temmuz 1945. Mahmut Gololu, Demokrasiye Gei (1946-1950), Kaynak Yaynlar, I. Bask, stanbul

1982, s. 36, Necdet Sakaolu, Byk Kalpli Vatanda: Nuri Demira, Popler Tarih, Temmuz 2000, Say: 2, s. 72-73; Toker a.g.e., s., 96, 1946 Milletvekili seimleri propaganda aamasnda MKPnin Beyolu ubesi Yenikydeki Said Halim Paann korusunda halka kuzu ziyafeti ekecektir. ilan dikkat ekicidir. Cumhuriyet, 27 Haziran 1946. 56 57 58 59 60 61 62 Haytolu; a.g.t., s. 143. Cumhuriyet, 22 Mart 1946; Ulus, 22 Mart 1946. Cumhuriyet, 23 Mart 1946; Ulus 23 Mart 1946. Cumhuriyet, 24 Mart 1946; Tanin, 25 Mart 1946. Tanin, 26 Mart 1946; Cumhuriyet, 26 Mart 1946. Cumhuriyet, 18 Nisan 1946. Yeni Asr, 28 Nisan 1946; Ulus, 28 Nisan 1946. Parti ile ilgili anlamazlk bu ekilde

ortadan kaldrlm, ancak ahslarn birbirleri aleyhine atklar basn yolu ile hakaret davalar devam etmitir. Cumhuriyet, 3 Mays 1946. 63 26 Nisan 1946 gn toplanm bulunan CHP Meclis grubu, Eyll aynda yaplacak

seimlerin Mays ayna alnmasn salayacak bir kanun teklifi hazrlamaya balamtr. 64 zmir, 28 Nisan 1946; Rfk Salim Burak, Trkiyede Demokrasiye Gei (1945-1950),

Ankara 1979, s. 72; Ulus, 29 Nisan 1946. 65 66 67 Ulus, 3 Mays 1946. Tanin, 3 Mays 1946. Ulus, 4 Mays 1946; Toker a.g.e., s. 149-150.

1468

68 69 70 71 72 73 74 75 76

Tanin, 9 Mays 1946; Ulus, 10 Mays 1946; Cumhuriyet, 9 Mays 1946. Cumhuriyet, 9 Mays 1946. Tanin, 16 Mays 1946; Ulus, 10 Mays 1946. Haytolu; a.g.t., s. 151. Bkz. Haytolu; a.g.t., s. 153-158. Tanin, 15 Mays 1946. Haytolu; a.g.t., s. 155. Hilmi Uran, Hatralarm 1905-1950, Ankara 1959, s. 438. Ahmad a.g.e., s. 21; Gololu a.g.e., s. 48-49 Muhalefet byk bir yolsuzluk,

usulszlk ve hile kampanyas ile harekete geti. Seim sandklarnn karlmas, yol kesilmesi, jandarma basks, telefon tellerinin kesilmesi iddialar ortaya atld., Hikmet Bila, Sosyal Demokrat Sre inde C. H. P ve Sonras, II. Bask, Milliyet Yaynlar, stanbul 1987, s. 160. 77 Toker a.g.e., s. 154 MKPliler saat 11. 00de seimlerden ekildiklerini ilan

etmilerdir. zmir, 27 Mays 1946. 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 zmir, 28 Mays 1946. Cumhuriyet, 28 Mays 1946. Milliyet, 15 Kasm 1963. Tanin, 16 Mays 1946. Cumhuriyet, 10 Austos 1946. Cumhuriyet, 18 Austos 1946. Gololu a.g.e., s. 162. Gololu a.g.e., s. 59. Ulus, 17 Haziran 1946. Ulus, 18 Haziran 1946; Cumhuriyet, 18 Haziran 1946; Yeni Asr, 18 Haziran 1946. Cumhuriyet, 20 Haziran 1946.

1469

89 90 91 92 93 94 95

Haytolu; a.g.t., s. 198. Tanin, 27 Haziran 1946. Cumhuriyet, 29 Haziran 1946. Karpat a.g.e., s. 143-144. Bila a.g.e., s. 159. Gololu a.g.e., s. 65. Karpat a.g.e., s. 144.

96 97 98 99 100 101

Gololu a.g.e., s. 65. Gololu a.g.e., s. 66. Karpat a.g.e., s. 144. Bila a.g.e., s. 65. Gololu a.g.e., s. 66; a.g.e., s. 144. evket Sreyya Aydemir, II. Adam, Cilt II (1908-1950), 5. Basm, Remzi Kitapevi,

stanbul 1985, s 410-411. 102 103 Tunaya a.g.e., s. 639, (3 nolu dipnottan alnmtr). Ulus, 24 Temmuz 1946; Haytolu; a.g.t., s. 218; Nuri Demira 22.7.1946 tarih ve 70

nolu karar ile Haysiyet Divanna verilmi, 22.7.1946 tarih ve 5 nolu karar ile ihra edilmitir. Haysiyet Divan karar ayn gn dare Heyeti tarafndan ayn tarih ve 71 nolu karar ile oybirlii ile tasdik olunmutur. 104 105 Ulus, 24 Temmuz 1946. Ulus, 25 Temmuz 1946; Nuri Demira, dare Heyetinin mhrn ve evraklarn alarak

Beyolu ubesine gidip zorla binaya sahip olduklarn bildiriyor ve Fatih bakannn silahla tehdit edildiini, durumun adliyeye sevkinin yapldn aklyor. Kar taraf bunlar yalanlyor. 106 107 Cumhuriyet, 25 Temmuz 1946. Haytolu, a.g.t., s. 221.

1470

108 109 110 111 112

Ulus, 26 Temmuz 1946. Ulus, 27 Temmuz 1946; Son Posta, 27 Temmuz 1946. Tanin, 27 Temmuz 1946. Son Posta, 29 Temmuz 1946. Ulus, 31 Temmuz 1946; Tanin, 31 Temmuz 1946; Son Posta, 31 Temmuz 1946;

Cumhuriyet, 31 Temmuz 1946. 113 114 115 116 117 118 119 120 Cumhuriyet, 31 Temmuz 1946. Tanin, 1 Austos 1946. Ulus, 1 Austos 1946. Cumhuriyet, 3 Austos 1946. Ulus, 3 Austos 1946. Son Posta, 3 Austos 1946; Tanin, 3 Austos 1946. Cumhuriyet, 4 Austos 1946; Ulus, 6 Austos 1946; Son Posta, 6 Austos 1946. 6. 8. 1946 tarihli mektup yledir; Milli Kalknma Partisi Bakanlarna ve yelerine; Son defa parti umumi bakanlndan karlmam hatal olduu stanbul vilayetine bildirilmi ise de vilayete tervi olunmamtr. Hkmet makamnda sadr olan emre mutavaat zaruri olduundan gayri faal kalmay mnasip bulmaktaym. Bu ayn 12sinde yaplacak kongre de tabiatyla yaplamayacaktr. Ne yeni bir parti kurmak ve ne de bir partiye girmek niyetimde olmadm, bu partinin uzaktan seyircisi kalacam arz ederim. Nuri Demira Tanin, 8 Austos 1946; Cumhuriyet, 8 Austos 1946. 121 122 123 Tanin, 8 Austos 1946. Son Posta, 13 Austos 1946; Ulus, 13 Austos 1946. Tanin, 4 Eyll 1946; Partinin adnn Milli Kyl Partisi olarak deitirilecei ve tzk

deiikliklerinin yaplaca haberleri kmtr. Cumhuriyet, 22 Austos 1946; Yeni Asr, 5 Eyll 1946. 124 Cumhuriyet, 18 Austos 1946.

1471

125 Eyll 1946. 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147

Cumhuriyet, 5 Eyll 1946; Yeni Asr, 5 Eyll 1946; Tanin, 5 Eyll 1946; Son Posta, 6

Cumhuriyet, 22 Austos 1946; Yeni Asr, 22 Austos 1946. Tanin, 23 Austos 1946; Son Posta, 24 Austos 1946. Tanin, 24 Ekim 1946; Ulus, 24 Ekim 1946. Ulus, 31 Ekim 1946; Tanin, 3 Kasm 1946. Ulus, 9 Kasm 1946. Tanin, 12 Kasm 1946. Ulus, 23 Kasm 1946. Ulus, 9 Kasm 1946. Tanin, 19 Ocak 1947. Ulus, 2 Mart 1947. Tanin, 5 Mart 1947. Cumhuriyet, 5 Nisan 1947. Ulus, 18 Nisan 1947; Cumhuriyet, 18 Nisan 1947. Cumhuriyet, 21 Nisan 1947. Cumhuriyet, 21 Nisan 1947. Ulus, 22 Nisan 1947. Cumhuriyet, 29 Nisan 1947; Ulus, 24 Mays 1947; Cumhuriyet, 24 Mays 1947. Cumhuriyet, 3 Haziran 1947. Ulus, 13 Haziran 1947. Ulus, 17 Haziran 1947. Tunaya a.g.e., s. 639, (3 Nolu dipnottan alnmtr. ). Ulus, 11 Temmuz 1947.

1472

148 149 150 151

Cumhuriyet, 27 Haziran 1948. Cumhuriyet, 26 Haziran 1948; Cumhuriyet, 27 Haziran 1948. Cumhuriyet, 28 Haziran 1948. Milli Kalknma Partisi 1949 Yl Umumi Kongresi, s. 7; Bakanla Kamil Tolon, Bakan

vekilliklerine orlu Delegesi ve orlu le Bakan akir Gksel ve Bakrky le Bakan Enver Teni, kongrenin katipliklerine de bayan Hamiyet Sim ve Hakk Cengiz Alpay seilmilerdir. 152 s. 23-27. 153 154 155 156 157 158 159 160 1971, s. 213. 161 162 163 164 165 166 Ahmad a.g.e., s. 66. Haytolu; a.g.t., s. 267. Cumhuriyet, 13 Austos 1952; Ulus, 13 Austos 1952. Haytolu; a.g.t., s. 273-275. Cumhuriyet, 1 Haziran 1953. Nuri Demiran 31 Mays 1953de Milli Kalknma Partisi Kongresindeki Beyanat, Cumhuriyet, 31 Temmuz 1949. Haytolu; a.g.t., s. 261. Ulus, 25 Mart 1950. Cumhuriyet, 5 Nisan 1950. Cumhuriyet, 28 Nisan 1950. Milliyet, 6 Mays 1950; stanbuldan MKP aday says 20dir. Vatan, 13 Mays 1950. Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihimiz, Grp Geirdiklerim, Cilt IV 1945-1970, stanbul Milli Kalknma Partisi 1949 Yl Umumi Kongresi, stanbul 1949, s. 13-23; Yapmak

istediklerini Hulasa ksmnda geni olarak vermitir. Milli Kalknma Partisi 1949 Yl Umumi Kongresi,

stanbul 1953, s. 3-23. 167 Nuri Demiran 31 Mays 1953te Milli Kalknma Partisi Kongresindeki Beyanat, s. 19-

21; Bu kongrede Adil Ayav, akir Gksel, Cemal Dmen, Enver Teni, zzet ekimin partiyi

1473

yaraladklar ve sabotajclara katldklar gerekesi ile Haysiyet Divan tarafndan 1952de partiden karldklar belirtilmitir. 168 169 170 Tkin a.g.e., s. 89. Deliorman a.g.e., s. 83. Milliyet, 13 Nisan 1954; Cumhuriyet, 13 Nisan 1954; Hrriyet, 13 Nisan 1954; Yeni

Ulus, 13 Nisan 1954. 171 172 173 174 175 176 Deliorman a.g.e., s 79-83. Ahmad a.g.e., s. 122. Milliyet; 3 Mays 1954; Meydan Larousse, Cilt VIII, s. 795; Tezi a.g.e., s. 255. Halk (Yeni Ulus), 14 Haziran 1954. Deliorman a.g.e., s. 78-79. Deliorman a.g.e., s. 84-85; TBMM Zabt Ceridesi, Cilt 16, Devre X, tima 3, 23. nikat,

Ankara 1957, (9.1.1957) s. 13-16. 177 178 Deliorman a.g.e., s. 86-88. TBMM Zabt Ceridesi, Devre X, Cilt 1, tima F, Drdnc nikat, 26. 5. 1954, Ankara

1954, s. 73-75; Deliorman a.g.e., s. 90-95. 179 Daha geni bilgi iin bkz. Dn ve Bugn, Haftalk Yakn Tarih Mecmuas, 20 Nisan

1956, Cilt 2, Say 25, Yl 1, s. 17. 180 TBMM Zabt Ceridesi, Devre X, Cilt 11, Ankara 1956, TBMM Matbaas, s. 446;

Deliorman a.g.e., s 107-115.

181 182 183 184 449. 185

TBMM Zabt Ceridesi, Devre X, Cilt 11, Ankara 1956, TBMM Matbaas, s. 446. TBMM Zabt Ceridesi, Devre X, Cilt 11, Ankara 1956, TBMM Matbaas, s. 446. TBMM Zabt Ceridesi, Devre X, Cilt 11, Ankara 1956, TBMM Matbaas, s. 484. TBMM Zabt Ceridesi, Devre X, Cilt 12, tima 2, Seksenikinci nikat, Ankara 1956, s.

TBMM Zabt Ceridesi, Devre X, Cilt 11, Ankara 1956, TBMM Matbaas, s. 210,.

1474

186 187

Cumhuriyet, 14 Kasm 1957. Cumhuriyet, 14 Kasm 1957; Son Posta, 14 Kasm 1957; Demokrat zmir, 14 Kasm

1957; Necdet Sakaolu, Byk Kalpli Vatanda: Nuri Demira, Popler Tarih, Temmuz 2000, Say: 2, s. 73 stanbulda Zincirlikuyu kabristanna gmlmtr. 188 Tezi a.g.e., s. 255, Meydan Larousse, Cilt VIII, s. 795.

Ahmad, Feroz ve Bedia, Turgay, Demokrasi Srecinde Trkiye 1945-1980, Hil Yayn, II. Bask, stanbul 1996. Ahmad, Feroz ve Bedia, Turgay, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi 19451971, Ankara 1976. Akkerman, Naki Cevat, Demokrasi ve Siyasi Partiler Hakknda Ksa Notlar, Ankara 1950. Akin, Sina, (Yayn yn. ) Trkiye Tarihi 4 ada Trkiye 1908-1980 4. Bask Cem Yaynevi stanbul 1995. Aydemir, evket Sreyya, II. Adam, Cilt II (1908-1950), 5. Basm, Remzi Kitapevi, stanbul 1985. Bila, Hikmet, Sosyal Demokrat Sre inde C.H.P. ve Sonras, II. Bask, Milliyet Yaynlar stanbul 1987. Burak, Rfk Salim, Trkiyede Demokrasiye Gei (1945-1950), Ankara 1979. Deliorman, Necmettin, Nuri Demiran Hayat ve Mcadeleleri, Nuri Demira Matbaas, stanbul 1957. Gololu, Mahmut Demokrasiye Gei (1946-1950), Kaynak Yaynlar, I. Bask, stanbul 1982. Haytolu, Ercan, Milli Kalknma Partisi ve Siyasi Hayat, Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir 1990. ileri Bakanl, Emniyet Genel Mdrl, Trkiyede Siyasi Dernekler, Cilt II. Ankara 1950. Karpat, Kemal H., Trk Demokrasi Tarihi, stanbul 1967. Ky mar Plan, Milli Kalknma Partisi neriyat, No: 1, stanbul 1946. Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1988. Meydan Larausse, Cilt VIII.

1475

Milli Kalknma Partisi 1949 Yl Umumi Kongresi, stanbul 1949. Nuri Demira, CHP Genel Bakan smet nnye Ak Mektup (25.9.1949). Nuri Demiran 31 Mays 1953de Milli Kalknma Partisi Kongresindeki Beyanat, stanbul 1953. Nuri Demiran 31 Mays 1953te Milli Kalknma Partisi Kongresindeki Beyanat, stanbul 1953. Sencer, Muzaffer, Trkiyede Siyasi Partilerin Sosyal Temelleri, stanbul 1971. TBMM Zabt Ceridesi, Devre X, Cilt 11, TBMM Matbaas, Ankara 1956. TBMM Zabt Ceridesi, Devre X, Cilt 12, tima 2, Seksenikinci nikat, Ankara 1956. TBMM Zabt Ceridesi, Cilt 16, Devre X, tima 3, 23. nikat, Ankara 1957, (9.1.1957). TBMM Zabt Ceridesi, Devre X, Cilt 1, tima F, Drdnc nikat, 26.5.1954, Ankara 1954. Tezi, Erdoan, 100 Soruda Siyasal Partiler, I. Bask, stanbul 1976. Toker, Metin, Tek Partiden ok Partiye, I. Bask, Milliyet Yaynlar, stanbul 1970. Tkin, Frzan Hsrev, Trkiyede Siyasi Partiler ve Siyasi Dncenin Gelimesi 1839-1965, stanbul 1965. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952, stanbul 1952. Trkkan, Reha Ouz, leri Trklk ve Partiler, stanbul 1946. Uran, Hilmi, Hatralarm 1905-1950, Ankara 1959. Yalman, Ahmet Emin, Yakn Tarihimiz, Grp Geirdiklerim, Cilt IV 1945-1970, stanbul 1971.

1476

B. nn Dnemi D Politikas I. ve II. Dnya Savalarnda Trkiye'nin D Politikas / Prof. Dr. Gothard Jaeschke [s.798-802]

1453te Bizans dnce, Rusya Moskovay nc bir Roma yapma hayaline kaplmt.1 XVIII. yzylda Rus d politikasnn en nemli hedefi Hristiyanlarn dinsizlerin elinden kurtarlmas ve Ayasofyaya han yeniden dikilmesi idi. Yapt 11 savatan sonra Rus ordusu nihayet 1878 ylnda stanbul kaplarna gelebildi. (San Stefano-Yeilky). ngiliz hkmeti Ruslarn Transkafkasyada2 ilerlemelerine deil, Boazlar ele geirmelerine kar idi. (1856 Paris ve 1878 Berlin Kongreleri). 1876 Anayasasnn 23 Temmuz 1908de tekrar yrrle girmesi Hrriyetperver Kuvvetlerde byk hayranlk uyandrmt. Fakat 1912 Balkan Savanda Fransz ve ngiliz basn Trk malubiyetinden sevinle bahsedince akllar balarna geldi.3 21 ubat 1914te St. Petersburgda bir zel konferansta boazlarn ele geirilmesi hazrlklar ayrntlaryla gzden geirildi. ar II. Nikola 5 Nisanda protokol onaylad.4 Alt byk devletin elilerinin 13 ubat 1914te Londrada verdikleri karar gereince Ege adalar Yunanistana verilince, gen Trk hkmeti Bulgaristan ile birlikte bir byk devletin yardm ile onlar tekrar geri almak iin alt. Trklerin Rusya5 ve Almanyaya yaklama politikas bu sebebe dayanr. Her iki byk devlet ayr ayr sebeplerle ekingen davranyorlard. Eli Wangenheim 18 Temmuz 1914te: Trkler henz ittifak yapmaa hazr deildirler diyordu.6 Veziriazam Sait Halim Paann iki resm ittifak teklifi ve sadece Rusyaya kar korunmak endielerine kar Kayzer II. Wilhelm 22 ve 23 Temmuz tarihinde imdi her tfei elde etmek gerekiyor ve Biz onlar (Trkleri) hangi artlar altnda olursa olsun, reddedemeyiz7 dedi. Bylece 2 Austos 1914 tarihli ok gizli Alman-Trk ittifakna zemin hazrlanm oldu.8 31 Temmuz tarihli Hatt-Hmayun da9 Veziriazam ve Hariciye nazr Sait Halim Paa, Rusyann muhtemel hcumuna kar Alman Devleti ile mdafaa ittifak yapmaa yetkili olduu yazl idi. 27 Austosta onaylanan vesikalarn teatisi yapld ve Kayzer, Alman ordusuna Paris istikametinde ilerleme! emrini verdi. 3 Austosta Osmanl hkmeti genel seferberlik ve halihazr harpte tarafsz kalacan iln etti. Ayn gn Churchill, Sultan Osman I ve Readiye harp gemilerine el konulduunu ve ngiliz halkndan toplanacak yardm ile satn alnacan iln edince Trk halk galeyana geldi.10 Enver Paa seferberliin bitiminden evvel Trkiyenin harbe girmesinin imknsz olduunu anlamt. tilf Devletleri tarafsz kalmann devamn arzu ediyorlard. Paris ve Londrada bunun hakknda gerek nasl dndkleri, mlki tamamiyet ilnnn harpten sonra boazlar sorununu Ruslarn arzusuna gre halline engel olmayacana dair Bavekil Doumerguein Iswolskiye 11 Austosta yapt beyanat ispat etmektedir.11 tilf Devletlerinin elisi 18 Austosta Trkiyenin kat tarafszln isteyen bir beyanda bulundular. Bu arada Enver Paa Goeben ve Breslauun

1477

anakkaleye giriine izin verdi. Szde satn alnm gibi gsterilmesinden sonra 16 Austosta Cemal Paa onlar Yavuz Sultan Selim ve Midilli ad altnda merasimle Trk donanmasna katt.12 Alman Genel Kurmay ve hkmeti 4 Austosta Trklerin hcuma gemesi iin tazyik ediyorlard, zira o gn ngilizlerin kendilerine harp ilnn bekliyorlard. Wangenheim ve Pallavicini isimli eliler fazla acele bir hareketin faydasz ve tehlikeli olabileceini ikaz ediyorlard. anakkale Boaz nnde bir hdiseden sonra Enver Paa 26 Eyllde boazn sadece maynla kapatlmasn elde edebildi, ama harbin seyrinin ispat ettii gibi bununla Rusyaya kar en byk darbeyi indirmi oldu, nk bylece silh ve cephane nakline mani olunmas 1917 Martnda asker yklmann en nemli sebebi olmutu.13 Donanmann Karadenizde manevra yapmas iin gerekli msaadeyi alma abalar 11 Ekimde kabinedeki harp taraftarlarnn u karar ile sonuca baland: Alman Hkmeti 2 Milyon TL. karl altn verdii takdirde Amiral Souchona Ruslara hcum etmek iin salhiyet verilecektir. 21 Ekimde, yani ok ksa bir zamanda, istenilen altnlar gelince, kabine ounlukla meclis bakan Halilin Berline gidip en msait hcum zamann kararlatrmasn istedi. Enver Paa daha evvel davranarak 22sinde, halen Genelkurmay Bakan unvann tayan Moltkeye unlar bildirdi: Donanma harp iln olmakszn,14 Rus donanmasna hcum edip Karadenizde deniz hkimiyetini elde etmeli. Bu Amiral Souchonun verecei tarihte olmal. Ruslarn harp ilnndan sonra, Sultan Almanya-Avusturya ve Trkiyenin dmanlarna kar harp kararn bildirecek.15 Ayn ekilde 22 tarihli bir emri Enver 24nde mhrl bir zarfla Souchona verdi: Trk Donanmas Karadenizde deniz hkimiyetini elde etmeli. Rus donanmasn araynz, bulduunuz yerde harp iln olmakszn hcum ediniz, Enver. ok vahim neticeler dourabilecek bu mesuliyetli karar belgelemek iin Wangenheim Enverin sarih bir yazl emrini istedi. Souchon onu 24nde ald: Btn donanma Karadenizde manevra yapyor. Uygun frsat bulunca Rus donanmasna hcum ediniz ve dmanlklarn kazanmadan, bu sabah size ahsen verdiim emri anz, Srbistanda malzeme nakline mani olabilmek iin kararlatrdmz gibi pazarlk yapnz, Enver.16 Souchon btn Trk subay ve bahriyelilerin itaatlarndan emin olmak istedii iin Enver Paadan 24nde btn kumandanlara gizli emirler gndermesini istedi. 25inde bunlar gnderildi: Trk donanmasna Viz Amiral17 tayin edilen Amiral Souchonun Karadenizde bulunduu mddete emirlerine harfiyen riayet etmenizi ve emirlerin yerine getirilmesi iin gereken hereyi tereddtsz yapmanz istiyorum, Cemal. 18 18 Kasmda San Stefanoda (Kk ekmece) Ruslarn zafer abidesi tahrip edilirken Cemal Paa durumu yle anlatt: Donanma emr-i mahsus ile hareket etti. Alman General ve Amiraller devletin idaresinde ancak ileri tatbik etmekle grevlidirler. Souchon 29 Ekimde emirden uzaklap limanlar bombalad, fakat, Rus donanmas ak denizde savamaktan kanmak iin kati emir almt.19 Lloyd George 10 Kasmda20 dostlarna sevinle Trklerin harbe girdiklerini ve cezalarn ekeceklerini bildirdi. Britanyann mal ve can bakmndan ne kadar byk kayplara urayacan bilemiyordu: 25 Nisan 1915te Geliboluya gelilerinde21 ve beklenen, fakat ancak 4 yl sonra gerekleen sonu; Yeni bir Trkiyenin douu ve bir anka kuu gibi klden ykselii. Trkiye iin

1478

de ok ac olan sonulara ramen Mustafa Kemal 10 Ekim 1919da tarafszlnn devam edemeyeceini hakl olarak ileri srmt: stanbulun stratejik durumu ve Rusyann itilf devletlere katl, harbe seyirci kalmay imknsz klmt. Ayrca sefaretlerin aklanan gizli anlamalar stanbulun arlk Rusyasna sz verildiini ispatlamaktadr. Bundan dolay Trkiyenin itilf devletlerine kar harbe girii kanlamazd.22 II kinci Cihan Savanda Trkiyenin durumu baka idi. Mussolini 18 Mart 1934te Asya ve Afrikay talyann tarihi konular olarak adlandrd ve bylece 28 Mart 1919da Antalya kartmasn hatrlatt. 7 Nisan 1939 Arnavutluk igal edilince o siyasetin tekrar edecei endiesi dodu. Bu ise 8 Temmuzda D leri Bakan Saraolunun dedii gibi, ngiltere ve Fransann 12 Mays ve 23 Haziran 1939da yaptklar yardm tekliflerinin kabul ile Trkiyenin sulh cephesine yanamasna balca sebep olmutu.23 Bunlarn Sovyetleri de kendi taraflarna ekme teebbs 23 Austostaki srprizli Alman-Rus anlamasndan sonra suya dt. Moskovada Saraolunun yapt mzakerelerde Molotov birka kere boazlar sorununu ortaya atmt.24 smet nnnn devlet adamlarna has ileri gr sayesinde 19 Ekim tarihli anlama metnine 2. protokol ilve edildi: Les engagements assumes par la Turquie ne pourront la cont-raidre un acte ayant pour effet ou pour consequence de lentraner dans un conflit arme avec lU.R.S. S.25 (Trkiye tarafndan stlenilen taahhtler, etkisi veya sonucu bakmndan onu Rusya ile silhl bir anlamazla srkleyecek bir fiile mecbur edemezler). Daladierin yaptrd ve bunlarla badamayan Bakya uak hcumunu pour priver lAllemagne de petrole et pour faciliter lemancipation des populations musulmanes du Caucase (Almanyay petrolden mahrum etmek ve Kafkasya Mslman halknn zgrlne kavumasn kolaylatrmak iin). Reynaud 28 Mart 1940ta hakl olarak tenkit etti: Si lopration ne devait pas tre dcisive, il serait fou dy avoir recours (ayet kesin bir sonuca gtrmeyecek bir harekt olsayd byle bir ynteme bavurmak delilik olurdu). Massigli bu plnn Ankara nezdinde temsilini reddetti. Gariptir ki, ayn Reynaud 16 Maystaki Alman hcumu srasnda, srarla Trk hkmetinin ittifak taahhtlerini yerine getirilmeye ikna edilmemesini istiyordu. 14 Haziranda Saraolu u cevab verdi: LU.R.S.S. est encore dans lautre camp et guette une imprudence de notre part (Rusya henz teki cephededir ve tarafmzdan yaplacak bir ihtiyatszl beklemektedir). nn bunu nceden sezerek yle tamamlad: la non-belligrance permettrait un jour la rconciliation avec Moscou, plus que jamais ncessaire pour gagner la guerre26 (Savamama hali birgn Moskovayla barmaya olanak salayabilirdi, ki bu da sava kazanmak iin her zamandan elzemdi). Harbin 1 Eyll 1939da balamasndan bu yana Alman-Sovyet ilikileri gittike ktleiyordu. Bu ilikileri dzeltme teebbsnde Molotov 13 Kasm 1940ta Boazlarda Kprba tutmak iin bir

1479

mukavelenin muvafakatn istiyordu. Hitler 31 Aralkta Mussoliniye stanbulu Rusyaya vermek bizim menfaatimize aykrdr diye yazyordu. Sefir Schulenburg 17 Ocak 1941de yle demektedir: Sovyet idaresi Bulgaristan ve Boazlar Sovyet Birlii iin bir emniyet sahas olarak saymaktadr. 27 Churchill 31 Ocakta nnye ncelikle Anadoluda ngiliz hava sleri kurmay teklif etti: If Greece should surrender, we will fight the air war from Turkish, bases by agreement with you. 28 (Yunanistan Trkiyenin etrafn sararsa, sizinle anlaarak hava harbini Trk topraklarndan idare ederiz). Dier taraftan Hitler nnye yazd 28 ubat tarihli mektupla, Trk hududunda silhsz bir blge teklifinde bulundu.29 6 Nisan 1941de Yunanistana girildikten sonra Hitler 4 Mays nutkunda Trkiyenin lehine unlar syledi: Yeni Trkiyenin byk dahi yaratcs ykselmenin ilk ve harika rneini vermitir Ancak bu arada Hitler, Atatrkte olan fakat kendisinde eksik olan ll davranma sanatn unuttu. nn 15 Haziran tarihli yazsnda Trk efkr umumiyesinde ok iyi tesir braktn syleyerek teekkr etti.30 Badatta heveskrcasna yaplan inklptan sonra ve Suriyede savaa mcadeleye dair baz cretlilerin teklifleri az zamanda unutuldu. Bylece 18 Haziranda Alman-Trk dostluk ve istiare anlamas yaplabildi.31 Eden bu olay: The agreement came as no surprise to us, though we should naturally have preferred that no such treaty had been concluded (Bu anlama bizim iin srpriz deildi, ancak olmamasn tercih ederdik) diyerek olaan karlad.32 Babakan Refik Saydam 4 Temmuz tarihinde Hitlere 4 Mays tarihli konumas iin teekkr etti ve ngilizlere de Centilmen bir millet olarak, mttefik bir devletin en byk dman ile yapt dostluk anlamasn anlayla karladklarn bildirdi. Drt gn sonra (22 Haziran) Hitler ordusunu Sovyet hududundan geirdi ve bunun zor fakat zaferle biten bir harp olaca kansnda idi. Mussoliniye bunun hayatnn en zor karar olduunu yazd. Aslnda Almanyay tarihinde en byk uuruma srklyordu. 27 Maysta Edenin tertip ettii, Belgrattaki hkmet darbesi, bu seferi 4 hafta geciktirdi, bu da Moskova muharebesinin ve dolaysyla btn harbin kaybna sebep oldu.33 Trk halk 1941 ve 1942de Almanlarn yaptklar bu yry sevinle takip ediyorlard. Trk asll blgelerin Hrriyet kazanp kendi kendilerini idare etme midini Hitler bozdu, Baky kendisi iin istedi34 ve Krma da Gney Tirolden g edenleri35 yerletirecekti. lk baarlar eya al verii imknn verdi. Bakr ve krom karl harp malzemesi (8.1.1940 tarihli Britanya anlamas gereince 8 Ocak 1943ten beri). Trkiye, bunlar her iki taraftan da alyordu ve 3 Aralk 1941 tarihli Rooseveltin emri ile de U.S.A.dan alyordu.36 Bu suretle Trk d politikas, yrmek iin ok maharet isteyen bir kei yoluna dnd. Kzl ordunun baarlarndan sonra Churchill srarla ok holand plnn uygulamaa alt, Trkiyeyi harbe srklemek, 18 Kasm 1942de British Chiefs of Staff (ngiliz Kurmay Bakan) A supreme and prolonged effort must be made to bring Turkey into the war in the spring (Trkiyeyi baharda harbe sokmak iin ok gayret sarf etmek gerekecek) dedi. 28 Kasmda Stalin de ayn arzuyu izhar etti. Casablankada Churchill Edene yle dedi: I am sorry about Turkey. I think a golden opportunity may be lost (Trkiye iin zlyorum. Bir altn ans kaybolabilir). Ankaraya bir asker heyet

1480

yolladktan sonra (Linnell-Baillen, sivil olarak) 2 Mart 1943te sreyi sonbahara tehir etti. Bu heyet 3 ubat 1944te habersiz hareket etti. ngilizlerin silh teslimleri, plnlanan istil (Overlord operasyonu) dolaysyla 1 Martta hazrd. Btn Balkan yarm adasnn kzl ordu tarafndan igalini isteyen Stalin de Kasm 1943 sonunda Overlord must come first (nce Overlord) dedi. Roosevelt ise If he were the President of Turkey, he would refuse to fight until enormous amounts of equipment had been delivered to his forces (Eer o Trkiye Reisicumhuru olsayd malzemenin byk bir ksm teslim edilmeden savaa katlmazd) diyordu.37 nn btn ngiliz tekliflerini nezaketle, fakat katiyetle reddediyordu, bu Alman hava hcumlarndan korktuu iin deil,38 mttefik bir Kzl ordunun boazlar bir daha brakmayacandan emin olduu iin idi. Saraolu 3 Aralk 1943te Adanada Russia might become imperialistic. Rusya emperiyalist oluyor diyordu. Roosevelt de endielenmee balamt. Eden 13 Mart 1943te Washingtonda onunla ilk karlanca hakknda yle dedi: The big question which rightly dominated Roosevelts mind was whether it was possible to work with the Russians now and after the war (Rooseveltin zihnini kurcalayan byk sorun Ruslarla imdi ve harpten sonra birlikte almann mmkn olup olmad idi). Churchill Edene 6 Austos 1943te diyor ki: The Russians have not forgotten that we offered them Constantinople. (Ruslar onlara stanbulu teklif ediimizi unutmadlar).39 Trkiyenin Almanyaya kar tutumu Churchill ve Roosevelti u merhaleye zorlad: 1- 14 Nisan 1944 tarihli karar gereince krom teslimat durdurulacak (halbuki ayn 21inde 218 vagon hududu gemiti).40 2- 11 Temmuz 1944 tarihli istek gereince diplomatik ve iktisad ilikiler kesilecek (3 Austosta balad). Stalin daha o zaman harp ilnn isteyince, Churchill ona yle yazmt: I fear that Turkey will defend herself by asking for aircraft to protect her towns. She will demand once again all sorts of munitions which we cannot spare (Korkarm Trkiye kendi kendini mdafaa edecek ve kendi ehirlerini mdafaa edebilmek iin hava kuvvetleri isteyecek. Her eit cephane istiyecek, reddedemiyeceiz). Stalin 15 Temmuzda yle cevap verdi: I see no benefit in half-measures on the part of Turkey for the Allies. It is better to leave Turkey in peace and to her own free will (Trkiye hakknda yarm yamalak tedbirler almann mttefikler iin bir yararn grmyorum. Trkiyeyi kendi halinde sulh iinde brakmak daha iyidir) Hemen arkasndan harpten sonra Trk isteklerini terk etmekle tehdit etti. 3- 8 ubat 1945 Krm Konferans karar gereince-1 Marta kadar Almanya ve Japonyaya harp iln edilecekti. Bu, milletler cemiyetine kabul edilme dolaysyla sadece bir formalite olarak, 23 ubatta meydana geldi).41 Molotof Trkiyeye kt bir srpriz yaparak 1925 tarafszlk anlamasnn 19 Mart 1945de bozulacan tebli etti. nk II. Cihan Savann meydana getirdii derin deiikliklere tekabl etmiyordu ve cidd deiikliklere muhtat. 7 Haziranda Kars ve Ardahann geri verilmesini szl olarak tekrarlad: 18 Temmuzda Potsdamda Stalin bunlarn had been taken away from Russia at the

1481

end of the last war (son savan sonunda Rusyadan alndn) ve ayrca boazlarn kontrolne fiilen katlmak istediklerini belirtti. Tahranda ise Stalin 1936 Montreux anlamasnn yeniden gzden geirilmesini teklif etti. Bu konudaki bir nota teatisi neticesiz kald. 42 12 Mart 1947 tarihli Truman doktrininin Trkiyeyi d tazyiklere kar kuvvetlendirmek iin salad iktisad destek, Sovyetlerin isteklerini azaltmaa sebep oldu. 5 Mart 1953te Stalinin lmnden sonra isteklerini 30 Maysta geri aldlar.43 Trkiyenin II. Cihan Savandaki baars hakknda Eden yle demektedir: The Turks proved able, with British and U.S. support, to withstand the Soviet demands (Trkiye ngiliz ve U.S.A. yardm sayesinde Sovyet isteklerine kuvvetle kar koyabilmitir). 44 Sefir M. Peterson nnnn karakterini yle anlatmaktadr: He has become the type of the gentle, conciliatory Elder Statesman, tenacious of purpose indeed as some would say to the point of obstinacy, but with the iron fist well covered by a double thickness of velvet glove. (Nazik ve uzlatrc byk bir devlet adam, maksadn elde etmek iin hibir eyden vazgemeyen hatta inat, fakat demir yumruu ift katl kadife eldivenle rtl).45 1 H. Schaeder, Moskau-das Dritte Rom (Hamburg 1929); H. H. Sumner, Peter the Great

and the Ottoman Empire (Oxford 1949), 27, 78; Salih Munir Pacha, La Politiqe Orientale de la Russie (Lausanne 1918), 6. 2 Jaeschkc, Geschichte der russisch-trkischen Kaukasusgrenze: Archiv des Vlkerrechts, IV

(1953), 198 ff. 3 Munir P., yukarda ad geen eser, 294: En voulant trop servir la Russie, lEntente

salina la Turquie; H. Bowen, British Contributions to Turkish Studies (London 1945), 47; The Tsarist Government had abated none of its anti-Turkish aspirations. Hence the Turks were almost inevitably thrown into the camp of the Triple-Alliance. 4 5 F. Stieve, Iswolski und der Weltkrieg (Berlin 1924), 247. ar Talat ve delegasyonunu Livadiada 11 Maysta kabul etti. Sasonov btn dostane

teminatlarna ramen Trkiyenin varl ile ilgili hibir ittifaka yanamad: Conrad v. Hoetzendorf, Aus meiner Dienstzeit, III (Wien 1922), 654; Die Grosse Politik der Europaeischen Kabinette, XXXVI (Berlin 1927), 795. 6 7 8 eksik). Die Deutschen Dokumente zum Kriegsausbruch (Berlin 1919, Neuausgabe 1927), Nr. 71. Yukarda ad geen eser, Nr. 117, 149. Paragraf 4: LAllemagne sengage dfendre, au besoin par les armes, le territoire

ottoman au cas ou il serait menac par la Russie (yuk. ad geen eser, Nr. 733, yeni basmnda da

1482

9 10

Ahmed Bedev Kuran, nklp Tarihimiz ve Jn Trkler (1945), 346. R. Rh. James, Gallipoli (London 1965), 9; a wave of intense anti-British feeling; W. S.

Churchill, The World Crisis 1914-1918, Abridged Edition, 122, 278. 11 O. Hoetzsch (Hg), Die Internationalen Beziehungen im Zeitalter des Imperialismus, 1878-

1917. VI. Nr. 65; F. Stieve, Der politische Schriftwechsel Iswolskis 1911-1914 (Berlin 1924), 247. 12 H. Lorey, Der Krieg in den trkischen Gewaessern (Berlin), I (1928), 1-32, II (1938), 20 f.;

U. Trumpener, Germany and the Ottoman Empire 1914-1918 (Princeton 1968), 30. -Amiralliinin sebep olduu Amiral Milne ve Troubridgein menfi tutumu iin: J. S. Corbett, The History of the Great War, Naval, Operations (1920), I, 60, 70; St. W. Roskill, The Strategy of Sea Power (1962), 113. 13 Deutsche Dokumente, yukarda ad geen eser, Nr. 836. -Lorey, bak yukarda, II, 20;

Trumpener, bak yukarda, s. VII, 46 ff. 14 1876 anayasasnn 7. maddesine gre bu Sultann hakk idi (G. Jaeschke, Die Welt des

Islams, V (1917), 140 v. d. 15 Mhlmann, Deutschland und die Trkei 1913-1914, (Berlin 1929), D leri Bakanl

siyas arivindeki aslna gre 101. -Falkenhayn (Moltke imzal) mutabk olduunu bildirdi. 16 Yukarda ad geen eser Bahriye arivindeki asl 102; Lorey, yukardaki eser I, 45; E.

Jaeckh, Der Goldene Pflug (Stuttgart 1954), 214 Humannn terekesi Wangenheimin raporlar 22., 24. ve 25. 10: Akten des Auswaertigen Amtes 1867-1920 (Berkeley, Ann, Arbor, Oxford ve Washingtonda mikrofilmi var). 17 Enver bu unvan mnasip grm fakat sonradan vazgemiti. Kendisi 21. 10. tarihinde

Visgeneral oldu.

18

Tercmesi Bahriye arivinde; biraz deiik metinler: Le Petit Parisien, 2. 2. 1919; Lorey,

yukarda ad geen. eser, I, 45 (iindekiler) ve A. hsan Sabis, Harp Hatralarm, II (1951), 47. -Trke metnin orijinali (modernize edilmi olarak) Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi VIII, 465te mevcuttur. 19 Sabis, yukarda ad geen eser. II, 47. -Amiral Eberhardtn tasviri: M. Larcher, La Guerre

Turque dans la Guerre Mondiale (1926), 187. 20 21 H. W. V. Temperley, A History of the Peace Conference of Paris (London 1924), vol. VI. Ayn gnde Sasanov, ittifak kuvvetleriyle Zarjgrada girecek olan Prens Trubelzkoji Rus

Yksek Komiserliine tayin etti: E. Adamow, Konstantinopel und die Meerengen (Dresden 19301932), IV, 307.

1483

22 23

Gazi Mustafa Kemal, Nutuk (Die grosse Rede von 1927), III, Nr. 142. Docments on British Foreign Policy, 3. Series, V, Nr. 179, 226, 311, 395, 456, 684, VI,

Nr. 77, 82, 131, 168. 24 R. Massigli, La Turquie devant la Guerre (Paris 1964), 283; Voil, le vieil imprialisme de

la Russie des Tzars surgissait des brumes du pass. 25 26 27 Doc. Brit. yukarda ad geen eser, VI, Nr. 388, 655, VII, Nr. 474. Massigli, Yukarda ad geen eser, 381, 385, 389, 399, 417, 437, v. dev. 467. U. S. Department of State, Nazi-Soviet Relations 1939-1941 (Washington 1948), 268,

288. -Hitler e Mussolini (Milano 1946), 83. 28 29 W. S. Churchill, The Second World War, III (1950), 10, 29. L. Krecker, Deutschland und die Trkei im Zweiten Weltkriege (Frankfurt a. M. 1964), 259:

Metin D leri Bakanl siyas arivindeki aslna gre. 30 Monatshefte fr auswaertige Politik (Berlin), VIII, 455; Krecker, yukarda ad geen eser,

261 siyas arivindeki aslna gre. 31 Reichs-Gesetzblatt 1941, II, 261. -Ayn zamanda yaplan demiryollar anlamas metni:

VII. Trk Tarih Kongresi, Bildirileri, II (1973), 818 v. d. 32 33 Avam Kamaras konumas 24. Haziran: Oriente Moderno, XXI, 398. A. Seidl, Die Beziehungen zwischen Deutschland und der Sowjetunion 1939-1941 (1949); A.

Eden, The Reckoning (1965), 230. 34 1918de Ludendorff gibi: Die Welt des Islams, 23 (1941); 41, not 260; C. Mhlmann, Das

deutsch-trkische Waffenbndnis im Weltkriege (Leipzig 1940), 209 v. d. 35 M. Kemal tarafndan 1919da ve smet nn tarafndan 1937de cezalandrlan

Turancln yeniden canlandrlmas iin (Les Annales de Turquie, VII, 22): Ch. W. Hostler, Turkism and the Soviet (London 1957). -Krecker, yukarda ad geen eser, 215, 218. -23. 6. 1939 tarihli muhaceret anlamas: F. Huter, Sdtirol (Mnchen 1965), 321. 36 Reichsgesetzblatt 1941, II, 375. -1938 Trk D Ticaretinde Almanya %45 ithalat ve %39,

7 ihracat ile n sray alyordu; Krecker, yukarda ad geen eser, 23. -R. E. Sherwood, Roosevelt and Hopkins (New York 1948): The defence of Turkey is vital to the defense of U. S. A. (Trk mdafaas Amerika Birleik Devletleri mdafaas iin hayat nem tar).

1484

37

Churchill, yukarda ad geen eser, IV, 623, 625 v. d. 638, 641, V, 325; Sherwood,

yukarda ad geen eser, 778 v. d. 38 Kasm 1943de Lerosun Almanlar tarafndan tekrar geri alnmas Trkiyede byk etki

yapt: Krecker, yukarda ad geen eser, 237. 39 Churchill, yukarda ad geen eser, IV, 635, V, 582; Eden, yukarda ad geen eser, 373.

Mukayese et J. R. Deane, The Strange Alliance (The U. S. Military Mission in Moscu 1943-1945). 40 41 42 2752. 43 British and Foreign State Papers, CXLV, 1175; Keesings Archiv der Gegenwart, 1945, Krecker, yukarda ad geen eser, 189. Churchill, yukarda ad geen eser, VI, 69, 315. The problem of the Straits, Department of State Publications (Washington 1947), Nr.

147 A; Churchill, yukarda ad geen eser, VI, 548; Eden, yukarda ad geen eser, 507; Cahiers de lOrient Contemporain, 1947, 143. 44 45 Eden, yukarda ad geen eser, 544. M. Peterson, Both Sides of the Curtain (London 1950), 249. -nn kendisi Ten eventful

Years (On olayl yl) (1937-1946) anlatmaktadr: Encyclopaedia Britannica, IV (1947), 347 v. d., Mukayese et Cevat Akaln: International Affairs (London), XXIII (1947), 477 v.d. ve Necmeddin Sadak: Foreign Affairs (Washington), XXVII (1949), 449 v. d.

1485

Trkiye ve kinci Dnya Sava: "Tarafl Fakat Savamayan lke" / Do. Dr. Wayne Bowen [s.803-812]
Ouachta Baptst niversitesi / A.B.D.

kinci Dnya Savann ilk yllarnda, tarafsz kalan alt Avrupa lkesinden (rlanda, spanya, Portekiz, svire, sve ve Trkiye) sadece Trkiye savaa girdi ve ancak, alt hafta sonra Almanyaya kar olan sava sona erdi. Bu ge kalm girie ramen, tarafsz lkeler iinde Trkiye sava ncesi ve sava sresince ngiltere ve mttefiklerini desteklemeye, Almanya ve mttefiklerinin menfaatlerine kar koymaya hazrd. Hkmet ve silahl kuvvetler iindeki baz unsurlarn Almanya yanls bir politika izlenmesi gerektii iddialarna ramen, Trkiye diplomasisine ve siyasi liderlerine hakim stratejik eilimler, kendi ulusunun blgesel btnlnn korunmasn, Bat pazarlarna ve kaynaklarna (silahlanma dahil) ulamay, Almanya ve talyann Balkanlar ve Yakn Doudaki emellerini bertaraf etmeyi savunuyorlard. Almanya ve mttefiklerinin (Axis) gerek veya muhtemel saldr tehdidi, zellikle Fransann igalinden sonra 1941de Hitlerin nemli kuvvetlerinin Yunanistan ve Bulgaristan snrlarna ilerlemeleri, savan erken dnemlerinde Trk katlmn ve ok daha cretli bir ngiltere yanls tutumu engelledi. Ancak Trk liderler iin en nemli husus, Trk egemenliini ve btnln koruma fikriydi. Trkiyenin ngiltere ve Fransaya mttefik olmasnn temel nedeni, ngiltere ve Fransann son Trke kadar savunulmas deil, kendini koruma dncesiydi. Bu yaln bir frsatlk deildi. Fakat, nemli bir stratejik kavakta saldrya ak ve zayf bir g olan Trkiyenin ulusal var olu sorunu idi. Bunun da tesinde Trkiye, bir ngiliz zaferini arzulad. nk politik sisteminin Yakn Douda bir faist Nazi veya Sovyet zaferine uygun olmadn dnyordu. kinci Dnya Sava boyunca srdrlen Trk d politikas, baz tarihiler tarafndan acmaszca eletirilmektedir. zellikle Frank Weber, Trk liderlerini Almanyann bir nceki sene reddetmesinden sonra 1939da, ngiliz ittifakna katlmaya karar verdikleri iin, frsatlar olarak tanmlamaktadr. Bu teze gre Trkler, uluslararas taahhtlerin maliyeti ne olursa olsun, taraflar kendilerine en ok blgesel menfaatler ve ekonomik avantajlar salayacana bakarak destekliyordu. Weber ayn zamanda, Ankaraya Orta Dou zerindeki Nazi planlarnn engellenmesi hususunda baz gvenceler verirken, Trkiyenin savan bittii aylara kadar srdrd tarafszln bir baarszlk olarak nitelemekte, diplomasisinin Drstlk ve birliktelik standartlar dnda tm ynleriyle parlak bir baar2 olduunu iddia etmektedir. Chiristian Leitz, Robin Denniston, Brock Millman ve Selim Deringil gibi dier tarihiler, daha dengelidirler. Leitz Trkiye yanls olarak, Hitlerin askeri gcnn yksek olduu 1940, 1941 ve 1942 yllarnda, dier tarafsz lkelerin durumlarn ortaya koyarak karlatrma yapar. Bu dnemde Trkiye, Alman askeri gc iin esas tekil eden kromu gndermeyi reddetti. Krom sevkiyat 1943te Nazilerin askeri malzeme gndermeyi kabul etmelerinden sonra balamtr. Denniston Trk tarafszln, ngilizlerin kusurlarna balar. Onun iddiasna gre ngilizler, en nemli tarafsz lkenin

1486

Trkiye olduuna inanmalarna ramen, Curchill 1945 ncesine kadar Trklerin savaa girmelerini salayamad. nk Trkler, bu savaa giriten hibir ey elde edemeyeceklerini ve ok ey kaybedeceklerini anlamlard.3 Millman da, Trklerin tarafsz kalmasna ngilizlerin yanl admlarnn katkda bulunduu dncesine destek verir, Trk liderlerini ynlendiren ncelikli eyin, her ulusun ncelikli gereklerinin hayatta kalma ve zgrlk olduunu kabul eder. Selim Deringil, Trkiyenin souk duruunun ahlaksz bir davran olmadn kabul etmektedir. Ancak byk lkelerden herhangi birine meyletmemesini Trkiye savan dnda kalabildi. nk kendisine bask yapan Almanya, SSCB ve ngiltere gibi byk glerin her birine kar gereki g politikas uygulad argman ile aklar. Bu teze gre Trkler, corafyalarnn da yardmyla hem ngiltereyi hem de Almanyay Trkiyenin savaa girmesinin, her iki lkenin menfaatlerine aykr olduuna inandrdlar.4 Deringil hakl olmakla birlikte Trkiye liderlerini ynlendiren sadece g politikalar deildi. Komnizm, Nazizm ve Faizm, Trk Cumhuriyeti iin kabul edilemezdi ve onun iin kinci Dnya Savanda ngiliz zaferini her eyden ok istemek ok byk bir sorun tekil etmedi. Aksi takdirde, Trkiye, Sovyetler Birlii snrnn inendii, ngilterenin ancak kendini savunabildii, Trkiye veya baka lkelere askeri yardm azaltt 1941 yaznda, Almanyann yannda savaa kesinlikle girmi olurdu. Trk delegeleri, aksine bu dnemde, Trkiyenin tarafszln kanuna balayan tarafszlk antlamasnn getirdii kat kurallar bir kenara atp, Almanya asndan askeri olarak ok nemli olan krom ve bakr sevkiyatn reddederek, Almanlarn en azndan ekonomik anlamda ok zor bir duruma girmesine neden oluyorlard. Trkiyeyi Bat yanls bir izgiye srkleyen sadece ekonomik nedenler deildi. Trk Cumhuriyeti, be yllk kalknma planlar, tek partili siyaset uygulamas ve lmne ramen tek bir liderin vizyonuna bal kalmak gibi totaliter rejimlere olan benzerliklerden sklmt. Mamafih Kemal Atatrk devriminin telkin ettii ey, geriye giden bir imparatorluktan ileri giden bir Trk ulus-devletinin byk lde, Osmanllar I. Dnya Savanda yenilgiye uratan glere olan hayranlk zerine kurulmas idi. Brock Millman bu konuda unlar kaydeder: Trkiye Batda kendi gelimesine rehberlik edecek modeller arad ve Batyla kendisini yeni barbarlklara kar gvencede bulmay mit etti. Ar duygusalln dncelerde fazla yer almas tehlikeli iken, eit derecede tehlikeli olan Huxleyin mtalaasn gz ard etmektir. Huxley ideolojiler bir ulusun d politikasnn kklerinde herhangi bir eyden daha ok yer tutarlar demektedir. Ve Trkiyenin rehber ideolojisi Kemalizmin en derin ilham kayna ve tutkusu Batdr. 5 Bu balamda, 1938de Atatrkn lmnden sonra bile, Trk liderleri tarafndan bu ynn tercih edilmesi srpriz olmamaldr. 1934n balarnda Atatrk, ngiltere ile yakn balar kurmak iin srar etti. ngiltere bunu balangta isteksizce ve hayretle karlad. Mussoliniyi kzdrmamak iin veya imparatorluun savunmas iin elindeki kstl kaynaklarn yaymak istemedi. Halen Osmanl

1487

dneminin basit donanm ile silahlanm Trk askerinin yeniden silahlanmas maliyetinin, gz yldran grnts nedeniyle, Atatrkn ustaca grnen gayretleri Londrada tereddtle karland. Trkiye 1930un ortalarnda artan bir ekilde Almanyaya baml hale geldi. Trk ekonomik ihtiyalar ve Almanyann kendisine yakn pazarlar bulmadaki saldrgan tutumu, Trk ekonomik bamszlna ters bir durum oluturarak, Trkiyeyi Almanyaya baml ekonomik bir kle durumuna getirdi. 1936da Almanya Trk ihracatnn %51ini alyor ve silahlanma iin gerekli retim aralar ve tehizatn hemen hepsi olmak zere, rettii mamullerin %45ini Trkiyenin ithali iin sevk ediyordu. Ankara, dier kredilerden ok Osmanllardan kalma borlarn faizlerini demede glk iindeydi. Trkiye Cumhuriyeti kresel ekonomik depresyona bal genel borlanma krizinin ortasndayd. Ekonomisi sava iin hi hazrlkl deildi. Mtevaz llerle ve bunlara bal olarak onun menfaatleri, uzak dostu ile (Almanya) ba derde girecek riskli bir ortam oluturmadan, kati surette Almanya ile sk balar kurma ynnde idi.6 1939da ngilizlerin Trkiyenin imkanlar iin ilk gerek gayreti gstermeye baladklar zaman, savatan nce alnabilecek herhangi bir politik veya ekonomik tedbir iin ok geti. Hata, yllarca Batya ilgi gsteren Ankarann deildi; fakat ngiltere ve Fransa, Trkiyenin Bat savunmas iin elzem olduunu ok ge kavradlar.7 Atatrk kendi ulusunu Batl glere doru ynlendirirken, ngiltere ve Fransayla birlikte hareket edeceklerine ikna edebilmi deildi. Avrupada II. Dnya Savann balamasndan 18 ay nce, Trkiyenin niyetini yanstan, kendisini Avrupann en kuvvetli ekonomik ve politik gleri olarak grd ngiltere ve Sovyetler Birliine gre hizalamakt. Bu srada, 1938in balarnda, Trkiye, muhtemelen blgesel sorunlarn zmnde isteksiz davranan Fransa hari, btn byk gleri iyi idare etti. Hakikaten, Trk Bykelisinin Hitler Almanyasna (Third Reich) sunduu Trkiyeye en dost lkeler listesi, olaand bir kombinasyon oluturuyordu. Liste srasyla Almanya, ngiltere, Amerika Birleik Devletleri, talya ve en son Fransadan oluuyordu.8 Belki de Ankarada artan Nazi etkisinin korkusu ile, Fransz ve ngilizler Anadoludaki olaylara olan ilgisizliklerini yeniden deerlendirdiler ve Trkiye ile daha yakn ilikiler kurmak iin harekete getiler. 27 Mays 1938de ngiliz-Trk kredi antlamas imzaland; fakat Trkiye, ticaretinin byk ksmn Almanya ile yapmay srdrd. nk zellikle ngilizler, kendi hakimiyeti altnda olan yerlerden, smrgelerinden ve Amerikadan daha ucuza almak dururken Trk mallarna daha fazla para demek istemiyordu. O yaz, Fransa, Trkiyenin Suriye snrndaki Hatay Sanca blgesinin kontroln kendisine vermesi ynndeki talebini kabul etti. Suriye milliyetilerinin kzgn tepkilerine ramen, Fransz hkmeti I. Dnya Sava sonunda Osmanllardan ald bu blgeyi Trkiyeye vermeyi kabul etti. Bu hamle iki lke iin yakn balarn kurulmas yolunu ayor ve yaz mddetinde dostluk antlamasnn imzalanmas ile sonulanyordu. Yine 1938in yaznda, Trk hkmeti, ngilizlerle olan d politikasn, 20 Haziranda Dileri bakannn New York Timese Ne olursa olsun ngiltereye kar kurulacak bir birlikte yer almayacaz9 beyanyla, ak bir ekilde tanmlad.

1488

Trkiye, Fransa ve ngiltere ile kurduu yakn ilikilere ramen, kuzeydeki gl komusu Sovyetler Birliini zecek herhangi bir davranta bulunmayacan, dnyaya hatrlatmakta gayet dikkatli idi. rnein, Japonya Balkanlarda ve Orta Douda grev yapan diplomatlarn, tahminen SSCBye kar snrlarn izilmesi fikriyle Ankarada toplad zaman, Trkiye, bu tr kt amalar iin lke topraklarnn kullanlmasn iddetle protesto etti. Atatrkn lmnden sonra, cenaze trenine katlmak iin Trkiyeye gelen, Sovyetler Birlii Dilerinden sorumlu Komiser Yardmcs V. P. Potemkinden iki lke arasndaki ilikilerin ileriye doru iyiletirilmesi ynnde ortak menfaatleri tartmak maksad ile, bir mddet Trkiyede kalmas istendi. Bu sre boyunca Trkiye ve SSCB ok iyi politik ilikiler kurdular. Stalin Trkiyeye faizsiz 8 milyon dolarlk bir kredi salad ve teknik danmanlar gnderdi. Sovyet niversitelerine Trk rencilerin devam etmesi saland ve Trkiyeye birok fabrika kuruldu.10 Trkiye, ngiltere ve Fransa ile artan balarnn yan sra, Gneydou Avrupada Bulgaristan hari btn lkelerle karlkl yardmlama iin, resmi olmayan Balkan tilafn kurdu. Trkiye rnein, sava sresince Romanyann boazlar askeri malzeme sevkiyat iin, bu malzemelerin Almanya ittifakna kar kullanlaca varsaymyla kullanmasna izin verdi. Bu Balkan lkeleriyle yaplan antlamalar zayflarn ittifak idi. Ancak, talyan ve Alman saldrlarn engellemede Trklerden byle bir darbe beklenilmiyordu. Avrupada Hitler ve Mussoliniye kar en ciddi direnci gsteren tek devlet ngiltere idi. Bu adan, Trkiye Nisan 1939da ngilterenin Polonya ve Romanyaya verdii gvenlik garantisinden ngilterenin Gneydou Avrupa iin kendisini riske atacann ak iareti olduu iin honut oldu. Ankara bu savunma vaatlerinin, gelecekte vuku bulacak Alman saldrlarn caydrmak iin yeterli olacana inanyordu. Bu yanl bir varsaymd; fakat mantksz olan Hitlerin o zamanki verilmi demeleri idi. Ayn zamanda, Amerika Birleik Devletleri de balangta snrl kalan ticari antlamalara ramen, 1 Nisan 1939da Ankaraya en ayrcalkl ulus olma unvan vererek yaplan karlkl ticari antlamalarla, blgeye olan ilgisini artrmaya balad.11 Verilen ngiliz garantisi ve yenilenen faizlerle memnun olan Trkiye, ayn zamanda blgede ngiliz varlnn snrl tutulmasn talep ederek, ngiliz kuvvetlerinin iaretlerini kullanmay reddederek, durumu zora sokan tahriklere neden olaca iin ngiliz kuvvetlerinin Britanyada durmasn isteyerek, Almanyann husumetini daha fazla artrmamak iin ok dikkatli davrand. Eski Almanya Babakan Franz von Papenin Trkiye Bykelisi olarak atanmas diplomatik ve politik evrelerde baz duyarllklarn olumasna neden oldu. Yabanc gzlemciler bunun Trkiye zerinde Hitler Almanyasnn menfaatlerine, ngiltere ve SSCB ile olan ilikilerin zararna arlk verilmesi ynnde basknn artaca anlamna geldiine inanyorlard. Trkiye 1939 sresince ngiltere, Fransa ve Balkan lkeleri ile balarn artrmada srarl davranmaya devam etti. Bu Almanyann gzdan hissetmemek anlamnda deildi. Aksine herhangi bir ynden gelecek tehdide kar engel olmak iin hazrlklar vard. Bunu destekleyen ve Hitler Almanyasyla gven tazeleyen, Nisanda, Trkiyenin Marmara Denizinde, Trk Boazlarnda bir deniz ss yapm iini, ngiliz ve Alman yap irketlerinin yarmasna ramen, iki Alman irketine

1489

vermesi oldu. Bu, Trk silahl kuvvetlerine byk oranda malzeme salayan Almanya ile yaplan silahlanma anlamalar ile srd.12 Bununla beraber, sonunda Trkiye, geici olarak Maysta ilan edilen antlama maddeleri ile ngiltereye mttefik oldu. Basn ve ngiltere hkmeti, Trkiye ile temelli ittifak ettiklerini aklamasna ramen, Ankara ve Britanya, Akdenizde karlkl savunma iin sz verdi. Mevcut maddeler istenenden ok eksik kald. 1939 Maysnn Anglo-Trk Ortaklk Garantisi, karlkl savunma antlamas, ortaklarn politik baarsndan ziyade yaplan byk hatann iareti idi. nk antlama hem ge hem de sadece talyan tehdidine kar imzalanmt (Nisanda Arnavutlukun istilas). Bu en iyi halde, resmi bir ittifaktan ziyade, Avrupadaki durumun kat zerindeki anlamalarn belli bir etkiye sahip olduu noktann tesinde bozulduu bir zamanda, mttefiklere verilen bir szd. Bunu aylar gemesine ramen resmi ittifaka ynelik ciddi mzakereler takip etmedi. Bu nedenle, Fransann Hazirandaki katlm bile kk bir etki yaratt.13 Fakat bu yeni antlamalar Almanyay Trkiyenin ufkundan uzaklatrmad. Hitler Almanyas Trk ekonomisi iin en nemli ticari ortak olarak kald. Britanya gnlsz veya aresiz olarak bu ilikileri engelleyemeyeceini anlad. Kendi smrgeleri ve hakimiyeti altndaki lkeler Trkiyede retilenden genelde daha kaliteli, kullanabilecei tm hammaddeleri salyordu. Almanyann en byk arzusu kredi vermek ve mbadele antlamalarna girmekti. Bunun anlam, bu bamllkla Trkiyenin zgrln snrlayarak Almanya ile olan ticareti boykot etmesini engellemek veya bu tr dei tokular snrlamakla gzda vermekti. En nemli ticari orta olduu, ihracat ve ithalatnn %50sini kontrolnde tuttuu iin Almanya, Trkiyenin ekonomik kurtuluunda esas tekil ediyordu. Belki daha da nemlisi, Hitler Almanyas Trk askerinin silahlanmas iin, Fransz gnlszl ve ngilterenin bu ihtiyalar karlamaya gc yetmemesi karsnda, esas kaynak olmaya devam etti.14 Bununla beraber, ngiltere ve Fransann Trkiyeye destek garantisi, onun talya ile olan ilikilerinde daha cesaretli olmasn salad. Mussolininin Balkanlar ve Kuzey Afrikadaki emellerine dman olan Trk hkmeti, zellikle Osmanl mparatorluunun dald dnemde alnan 12 Adalarn talyan igalinde olmasna ok kzgnd. Bir Trk gazetesine gre Trkiye iin, yeni mttefikleri ile birlikte bar bir kenara brakp 12 adalar gibi alnan topraklarn geri isteyip saldrgan bir tavr taknma zaman gelmiti. Trkiyeye yakn mttefik Fransann sonradan katlm bu antlamann glendii grntsn verdi; fakat bu konularn stesinden ok az gelebilen Batl mttefikler Trkiyenin silahlanmas iin ok az pratik destek sundular.15 Trkiyenin ngiltere ve Fransa yannda yer alaca beklentisiyle Almanya, kendi gleri iin idareli kullanmak amacyla askeri malzeme satn azaltt. Trkiyenin protestosuna ve Almanyaya krom sevkiyatnn srmesi konusundaki srarlarna ramen, Austosun sonlarnda Alman Dileri, kalan askeri satlarn hemen hepsini durdurdu. Ne var ki birka gn sonra Hitlerin mdahalesi ile satlar (Almanyaya kar kullanlabilecek silahlar hari) snrl olarak balad. Bu satlarn Almanlar tarafndan ara sra durdurulmasnn nedeni dostane davrana tevik iindi. Onlar, Trkiyenin yeniden silahlanmas iin vazgeilmez konumlarn srdrd. Polonya zerindeki atmann olduundan korkun grnmesi,

1490

Almanyann ncelii, Trkiyenin tarafsz kalmasn salamak ve ekonomik adan Almanyaya baml kalmak idi. Balangta bu amalara ulald.16 1 Eyll 1939da savan balamas ve Hitlerin iini kolaylatran Nazi-Sovyet paktnn kurulmas, Trkiyenin durumunu arpc bir ekilde deitirdi. En nemlisi, Ankara, Stalin en azndan geici olarak Hitler Almanyasnn yannda yer ald iin, kendisini geni bir anti-faist koalisyonun iinde bulma olaslna gitti. En son gelimeler Trk liderlerini artmt ve balangta mttefiklerine olan balln aklamasna ramen nasl hareket edecekleri konusunda emin deillerdi.17 Fransa ve ngilterede Trk gvenini zayflatmak iin Alman gayretleri, Sovyet katlmna ve bu katlmn Almanya ittifakna ne kadar byk bir g kattna vurgu yapt. 1939 Eyllnn sonlarnda Trkiye Bykelisine Hitlerin beyanat; Trk Cumhuriyeti ile ilikiler dostane ve mit edildii gibi zengindir, eklinde idi. Ancak durum tam tersine idi.18 Trkiyeye kar ortak bir SovyetAlman harekat 1939un sonlarnda ve 1940n balarnda beklenildi. Bu dnemde Nazilerin tespit ettii Alman kkenli olmayanlarn tahliyesi ve Moskovadan seslendirilen sava lklar bunun iareti idi.19 Trkiye SSCB ile olan dostluk ilikilerini korumaya alrken, Stalinin ortak gvenlikten Hitlerle ibirliine ani dn, bunu artan oranda zorlatrd. Trkiye ve SSCB 1939 Austosundaki Nazi-Sovyet paktna ve bunu izleyen Polonya igaline kadar birbirine yakndlar. Trk Dileri Bakan 1939 Ekiminde Moskovaya SSCB ile olan ilikileri kurtarmaya gitti. Fakat Stalin onunla grmeyi reddetti ve her iki taraf temel prensiplerde anlaamad. Sovyetler Trkiyeyi Almanyaya doru itmek, Trkiye de Stalini mttefiklere doru itmek istediinden ortak zemin bulunamad.20 Sava balad zaman Trkiye, Alman ve ngiliz ittifaklarnn casusluk faaliyetleri iin nemli bir hedefti. stanbul ve Ankara bazlar diplomatik korumal yzlerce gizli servis ajanna ev sahiplii yapyordu. eitli eliliklerden casuslar ve muhbirler aldklar emirler dorultusunda Trk hkmetinin politikalarn ve kamuoyunu etkilemeye alyordu. Almanyann bu gayretlerden asl bekledii Trkiyeyi blgede tarafsz tutmakt. Bu balamda Almanya, Trkiyenin Batl glerle daha resmi bir ittifaka ynelik mzakereler yapma cesaretini krmak iin yapabileceinin en iyisini yapt. Bunun iin Sovyetler Birliini Trkiyedeki ofislerini tamaya ynlendirdi.21 Bu abalar baarsz oldu. Belki de Trkiyeyi antlamalarn snrlarn geniletmek iin cesaretlendirdi. Bykeli von Papen ve Dileri Bakan Ribbentrop Trkiyenin Fransa ve ngiltere ile ittifakn resmiletiren mzakerelerden mutsuzluk duyduklarn aklarken, Trkler iin en iyi politikann mutlak tarafszlk olduunda srar ediyorlard. Onlarn daha fazla hayal krklna uramaya tahamml yoktu. Bu takdirde ortaya kacak antlama Nazi menfaatleri iin kk bir tehlike idi.22 ngiliz-Fransz-Trk Karlkl Yardm Antlamas, resmi olarak 10 Ekim 1939da imzaland. Fakat sz verildii iin 10 gn ge akland. ngiltere ve Fransa, bir Avrupal gcn Trkiyeye saldrmas halinde her trl yardm ve destei vereceini vaat etti. Keza Trkiye, savan Akdenize yaylmas halinde savamay kabul etti. Verilen bu trden bir sz SSCB ile silahl bir atmaya girme sonucunu getirmedi. Antlamann herhangi bir lkeye kar olmamasna ramen, artlarndan

1491

Gneydou Avrupadaki potansiyel Alman ve talyan saldrlarna kar olduu anlalyordu.23 Almanlar yeni antlamadan etkilenmedi. Onlar, hayati nem tayan krom karlnda Trkiyeye silah satmaya devam etti. Geri bu, sava ncesine gre snrl byklkte idi. Harp gemileri ve sava uaklar gibi asl silah sistemlerinin satnda herhangi bir sorun yoktu. Nazi silah endstrisi, Trk ordusuna yedek paralar, top arabalar, hafif toplar ve uaksavarlar gibi silahlar gnderdi. Ayn zamanda, Almanya bu satlarn miktarn azaltt ve Trkleri askeri olmayan eyler almaya zorlad.24 Trkiye silahlar Alman menfaatlerini tehdit iin kullanmayacana sz verirken; askerinin dalm onu yalanlyordu. 1934ten 1939a kadar, en iyileri olmak zere batdaki ordularnn asl ksmn Bat Anadolu ve Avrupa ehirlerine (Trakya) kaydrd. Sadece Trakyadan stanbula doru yaplacak bir saldry engellemek amacyla geni istihkamlar kurdu. Bulgaristan veya Yunanistann bu blgede bir saldr balatmalar olaslk d olduuna gre durum gayet akt. Trkiye asl askeri tehdidi Almanyadan bekledii iin, glerinin byk ksmn Balkanlara kaydrd. Trkiye sava sresince, douya nemli bir tabur transferi yapmad. Bu da olas en byk dmannn korkusunun srdne delildi. Bu tahkimata ramen, Trkiyenin sava balamadan nce askeri glerini donatmak ve modernize etmek iin ngiltere ve Fransadan yeterli silah tedarik etme abalar boa kt. Ordusu sabit savunma iin yeterliyken, dier alanlardaki, silahlanmas yeterli deildi. Hava ve deniz kuvvetleri Alman, talyan ve Sovyet kuvvetlerine gre say ve teknolojik adan ok zayft. Yeni mttefikleri; ngiltereye bakldnda acizdi veya Fransaya bakldnda Trkiyenin, Trk ordusunu kendi lkesini savunabilecek ve ayn zamanda Alman askeri malzemelerinden vazgeebilecek noktaya getirme arzusunu desteklemekte isteksizdi.25 Trkiye Alman askeri ve endstriyel rnlerine bal olduu kadar, ayn derecede ve hatta daha fazla Hitler Almanyas Trk kromuna balyd. Mutlak anlamda btn kaynaklardan senede en az 144.000 ton kroma ihtiyac vard. Trkiye ayn zamanda, Almanya iin hayati olmayan bununla beraber nemli olan zeytin ya, pamuk, ttn ve dier rnlerin ihracatnn artacan mit etti. 1939 Kasmndan 1940n balarna dek, Almanya ve Trkiye arasnda silahlar iin gerekli kromun ticareti sorunuyla ilgili hararetli mzakereler yapld. Sonunda Almanlar, Trk ticareti zerindeki hakimiyetlerinin srmesiyle birlikte Trkiye iin bir tr zafer anlamnda, btn sorunlar bir kenara itti. zellikle bata von Papen olmak zere, dier Alman liderleri, elik rnleri ve sava gc iin esas tekil eden kromsuz yapamamann, er ge pazarlk konusu olacan kabullendi. Alman Dileri Bakannn memorandumunda belirttii gibi: Almanya yeterince byk ve gldr bu nedenle kendi isteine uygun olmayan bir sonula prestijine zarar verilemez.26 rnein sava Balkanlar dnda tutmaya ynelik Sovyet gayretlerinin aa karlmalar, Trk liderlerini kuzeydeki byk komusu hakknda artan bir tedirginlie sevk etti. Davrannn Moskova tarafndan dmanca ve vefaszca olarak tanmlanmas Ankaray rahatsz etti. fadelerin zellikle SSCBnin 1939 ve 1940ta topraklarna tecavz etmeden nce, Finlandiya ve Baltk lkelerine ynelttii ifadelere benzemesi dndrcyd.27 Belki benzer bir davrann korkusu ile Trkiye, 1940 ubatnn sonunda, eer kabine olas bir tehdit sezerse, ksmi veya tam

1492

seferberlik ilan etme, kstl ticaret kontrol ve ekonomide askeri malzemelere ncelik tannmas gibi acil nlemler alabilecei, Ulusal Savunma Yasasn kard. Sovyetler Birlii gerekten, 1939un sonlarnda Almanyann iradesi ile Ankara zerinde kati surette tarafsz kalmas ynnde bask uyguluyordu.28 Hem Hitler hem de Stalinin beklenen husumeti ile, Almanyann kati surette tarafsz kal tavsiyesi, Almanya ve Sovyetlere, blgelerine ve menfaatlerine sayg duyarak gvenmekten baka Trklere fazla seim ans brakmad. rnein Sovyetler Birlii 1939 Eyllnde Trkiyeye Karadeniz, Balkanlar ve Boazlar zerindeki karlkl menfaatlerini karlkl olarak tanma antlamas yapmay teklif etti. Bunu yapmakla Trklerin Batl glere dayanma sebeplerinden biri ortadan kalkacak ve onu tarafsz kalmaya zorlayacakt.29 Trkiye zerindeki Sovyet basks, Dileri Bakan Molotovun SSCBnin savaa katlma niyetinin olmadn beyan etmesiyle, 1940n baharnda gevedi. Molotovun Trkiye ile savamak iin bir neden gremiyorum eklindeki gven tazeleyen szleri, 1920lerden beri gvendii Sovyet dostluunda onun d politikasnn bir ke ta olarak, Ankarada memnuniyetle karland. Sovyetlerin bu tutumunun deimesindeki nedenlerden biri Hitler Almanyas idi. Almanya, Trkleri ngiliz ittifak yanls bir izgiye daha rahat getirecei endiesi ile, Trkiye ve SSCB arasnda bundan sonra yaplacak grmeleri desteklemekte tereddt etti. Bu, Trkiye tarafndan bilinmiyordu ancak, Sovyet basks gzle grlr derecede azald ve karlkl yardm antlamas mzakerelerinin sonucu belirsiz kald.30 ok az bir sre iin bile olsa Stalinin Boazlar ve Orta Dou zerindeki ilgisinin azalmasyla, Trkiye bir para rahatlad. u halde iki potansiyel dman vard: Nazi Almanyas ve Faist talya. kinci sradaki talyann 12 Adalara ynak yapmas ve dier Trk topraklar zerindeki talepleri nedeniyle ok byk skntlar ortaya kt. Almanlar, ok byk olaslkla talyann savaa girmesinden sonra, Trkiyenin de savaa girerek, bylece atmann Akdenize yaylmasn bekledi. Bu yeni nerme ok ksa mrl oldu. nk Almanyann skandinavya zaferleri, zayf lkeler ve en sarsc olan Fransa zerindeki, Avrupann stratejik haritasnn deiimi, Trkiye iin ok olumsuz yndeydi. Artk, savan Balkanlara ve Trkiyeye sramas kanlmaz gibi grnyordu. Britanya dmedike, nce bu olabilirdi.31 Balangta Trkiye, yeni oluum iindeki mttefiklerine sadakat vaadini srdrd ama bu talyann savaa girii ve ardndan 1940 Hazirannda Fransann teslim olmas ile teorik olarak savunulamaz hale geldi. Kuzeydou Akdenizde ortaklaa nasl hareket edilecei zerinde aylar sren sonusuz tartmalardan sonra, Fransann teslim olmas ve talyan saldrganl karsnda, Trkiye iin baka bir yol olduunu dnmek imkanszd. Trk hkmeti ayn banda ngiliz ittifakna desteini srdrecei szn aklarken, Haziran sonunda, amacnn tarafsz kalmak olduu beyann veriyordu. ngiltere ve Fransann Trkiye ile yapt antlamada yer alan bir maddeye gre, Trkiye SSCB ile savaa girmesine neden olabilecek hareketlerden kanabiliyordu. Ankara sadece bundan dolay savaa girmeyeceini aklad. Gerek neden elbette bu deildi. Batl Mttefiklerinin I. Dnya Savanda gsterdikleri baary tekrar etmedeki ve Almanlar Flanders ve Kuzey Fransada tutmadaki acziyetleri idi. Bu her eyi deitirdi.32 Bir de nemli olan, Franszlarn knden nce, Fransa ve ngilterenin Trk ordusunun yeniden donatlmas iin yeterli silah gndermekte isteksiz

1493

olmalar, dou Akdeniz ve Orta Doudaki harekatlar iin Trkiyeyi tam bir ortak olarak grp kucaklamakta gsterdikleri tereddtt. Trkiyenin liderlii ortak askeri personele, teknik ibirlii ve saldr planlarn koordine etmeyi nerirken, ngiliz ve Fransz misyonu, Trkiyeyi mutsuz ve hayal krklna uram bir ekilde brakarak, Londra ve Parisin en ok ihtiya duyduu bir zamanda bu istekleri gz ard etti.33 Gerekten, Fransz yenilgisinden nce, Trk hkmeti, ilkesel olarak antlama ykmllklerini yerine getirmekle birlikte, sava deklarasyonu ykmllnden kendini kurtarmann yollarn aryordu. rnein, talya Trkiyeye veya herhangi bir Balkan lkesine saldrmazsa, Trkiye ngiltereye, savaan bir lke olmakszn ikisinin ortasn bulduu dier yardm ekilleri ve Egedeki kmr ikmal limanlarndan yapt yardm, snrlayabilirdi. Eer talyanlar Ege ve Dou Akdenizde Trkiyeyi ilgilendiren alanlarn dnda kalacaklarn taahht etselerdi Trkiye kendini, talyann savaa giri ynne bal olarak, diplomatik ilikilerini kesmek zorunda hissetmeyebilirdi. Ama talya kendi asndan, 12 Adalar saldr harekatlar iin kullanmayaca; askeri adan hazrlkl olmamalarna ve Almanlarn beyanatlar ile yaptklar tavsiyelere ramen, Balkanlara yeniden saldrmayaca; gvencelerini vermek istemiyordu.34 talya, 10 Haziran gn, yaknndaki Gney Fransaya ani bir baarsz saldr yaparak savaa girdi. Fransa ve ngiltere ile yaplan Ekim Antlamasnn maddelerine bal olarak bu, Trklerin savaa katlmas iin tetiin ekilmi olmasyd. Ama, antlamann II. Protokol Sovyetlerin dmanln netice verecek bir saldrganlktan kanmak iin, savan dnda kalma seeneini Trkiyeye tanyordu. SSCBnin Almanyann yannda yer almas ile bu kesinlikle olabilirdi ve Trkiye iin meru bir yoldu. talyanlarn savaa giriinden birka gn sonra, Trk hkmeti tarafsz kalmaya karar verdi. Haziran ortasnda, talyan gvencesi olmakszn, Fransann ak bir ekilde yenilgisinden sonra, Trkiye savan dnda kalmak niyetini Ankaradaki yabanc eliliklere verdii bir demele (sonradan yaynland) tekrarlad: talyann savaa girmesi neticesinde, ngiliz ve Fransz Bykelilerinin istei zerine Trk hkmeti bir durum deerlendirmesi yapt ve u karara vard: Mevcut durumda Trkiyenin savaa girmesi, SSCB ile savaa girmesini icap ettirebilir. Hkmet bu nedenle, ngiliz-Fransz-Trk Paktnn, II. Protokolne mracaat etmeye ve yeni sava artlarna gre tarafszln srdrmeye karar verdi.35 Trkiye bir de, Almanya ile mttefiklerinden uzaklama iareti olarak alglanabilecek, krom ve silah satlar hari, bir n ekonomik antlama imzalad. Almanlar olaylarn beklenmedik bir ekilde tersine dnn, Bykeli Von Papenin hatratnda belirttii gibi memnuniyetle karlad: Oyun kazanld.36 Prensipte Almanya ve Trk ordular iin gerekli kromun satn da kapsayan ve maddelerinin tm hibir zaman uygulanmayan son Alman-Trk Ekonomik Antlamas, 25 Temmuzda imzaland. ngilizlerin hayal krkl, Fransann kayb kadar olmasa bile bykt.37

1494

Trkiye, SSCB ve Alman ittifaknn bir yesi olmamann veya onlarn basks korkusuyla, 1940n yaz ve sonbaharnda herhangi bir saldrya cevap vermek iin hararetli hazrlklar yapt. Tam ikili bir uyum sergilemeyen yalnz Almanya ya da yalnz SSCBye, ok kt donanml ordusu ile kar koyamayacan da biliyordu. SSCB, Trkiyeye kar bir harekat plannn olduu yolundaki aklamalar alenen yalanlarken, dier yandan Avrupann blnmesi ve Orta Doudaki nfuz alanlar zerinde Hitler Almanyas ile geni apl mzakerelere girdi.38 Gene, SSCB 1940 yaznda, I. Dnya Savanda Osmanllar tarafndan alnan iki Kafkas blgesini geri istedi. Ayn zamanda, Boazlarda bir s kurma hakkn da talep etti. Trkiye her ikisini de reddetti ancak bu iki lke arasnda tansiyonun ykselmesine neden oldu. Sonra 1940n sonlarnda Sovyetler Birlii ve Almanya arasndaki ilikiler soumaya balad. Bunun sonucunda Trkiyenin Sovyetler Birlii korkusu yeniden yatt. Hitler, 1940 Kasmnda ksa da olsa Trkiyeye saldrmay dnd, fakat, SSCBye de saldrmay planlad iin bundan vazgeti. ki totaliter devlet, gelecekteki zaferlerini ve elde edecekleri topraklar nasl paylaacaklar zerinde anlamakta aciz kaldlar. Bylece, Trkiye iin ok az bir sre bile olsa en byk tehlike sona ermi oldu.39 1941in balarnda, ngilterenin fiili yalnzl ve Almanlarn Balkanlarda artan nfuzlar, talyann 1940 Ekiminde Yunanistan anlamsz igaline ramen Trkiye, Hitler Almanyas ile karlkl saldrmazlk paktna akt. ngiliz Dileri Bakan Edenin eski mttefiki yeniden canlandrmak iin,1941 ubatndaki Ankara ziyareti, az etki yapt. Bulgaristann l pakta (tripartite) 1 Martta kabul, Trkiyede resmi olarak ok rabet grmedi. Hkmet, Churchillin Kraliyet Hava Kuvvetlerine (RAF) ait birka dzine filoyu gnderme teklifini, Trkiyenin gneydouda Alman hedefleri arasna girmesine neden olmakla birlikte, bu tr bir hareketin Trk mdafaasna fazla bir ey kazandrmayaca korkusu ile, reddetti.40 Alman taburlarnn Bulgaristana girii, yani Hitlerin askeri gcnn Trk snrlarna dayanmas sonucunda Trkiyenin Almanyadan tek istei bir garanti idi. Almanya ve Bulgaristan, bu hareketin Trkiyeye kar deil; Yunanistandaki ngiliz kuvvetlerine kar olduunda srarlyd. Trkiye, menfaatleri pahasna savan genileme potansiyelinden duyduu apak bir kayg ile, bu aklamay kabul etti. Hitler, Trk tepkisinden yeteri kadar endie duymu olacak ki, nnye ahsi bir mektup yazarak, bu hareketin hibir ekilde Trk kart bir hareket olmadn, fakat bunun yerine Avrupa Ktas zerinde ngiliz nfuzunu yok etme abas olduunu belirtti.41 Cumhurbakan nn Hitlere, ksa bir sre nce birlikte kanlarn dken Trk ve Alman askerlerinin hibir zaman kar karya gelmeyeceklerini belirten cevabnda, samimiydi. Trkiyenin tek arzusunun mutlak anlamda, Trk bamszln muhafaza etmek olduunu ileri sren Cumhurbakan, ayrca Almanyann, Trklerin kendi gvenlikleri ve kutsal bamszlklar iin savamakta tereddt etmeyeceklerini anlamasn istedi.42 Ama, Balkanlar zerinde Hitler ve Stalin arasndaki artan tansiyon, Almanya ve Trkiye arasndaki bu resmi mektuplardan daha nemliydi. Trkiye zellikle, SSCBnin Bulgaristann l pakta kabul art olarak Bulgaristanda veya Trk Boazlarnda s kurma taleplerine Almanyann gsterdii direnten etkilendi. Papen durumu

1495

abartarak, bunu ilikilerde tarihi bir dnm noktas olarak niteledi. Bu, Ankara ve Berlin arasndaki gerilimin yumuama iaretiydi.43 Trkler kendi blgeleri iin, ngiltere ile ilikilerinde ve yaplan antlama ykmllklerinde mmkn olmayan, Alman yanls olma fikrini, politik akrobatlkla cambazlkla, yardmsever tarafsz olarak, reddetti.44 Almanyann 1941 Nisannda Yunanistan ve Yugoslavyay igali sonucu Almanlarn bu blgede yerleme abalar, Nazi glerini kendinden ve Avrupadaki snrlarndan uzak tutmaya alan Trkiyenin endiesini artrd. Papen, Yugoslav ve Yunan ordularna kar Almanlarn abuk zaferlerini, Trkiye ile ilikileri yeni niyetler ieren bir saldrmazlk paktyla iyiletirmek iin uygun bir frsat olarak grd. Trkiyenin yant olumlu oldu. Byk Alman Gleri, bat snrlarndayd ve bu ordular douya, Boazlara doru yryebilirdi. Bunun karsnda ilgi alan olan Balkanlar tamamen terk etmek pahasna da olsa karlkl garanti akllca grnd. Zira Balkanlar Nazi ve Faist gler tarafndan igal edilmiti. Bununla birlikte Trkiye, Almanlarn ne srdkleri her eyi kabul etmeyi reddetti. ngilizlerle mevcut antlamay ihlal edecei iin Irakn bamszln desteklemekte direndi.45 Bununla beraber, Cumhurbakan nn, Mays banda Nazi Almanyas ile saldrmazlk paktn prensipte kabul etmi ve Hitler Almanyas ile SSCB arasnda Boazlar tehdit eden bir anlamazlk kmas durumunda Trkiyenin Almanyadan yana tavr koyacan belirtmiti.46 Hitler ve Stalin arasnda kabilecek bir sava ihtimali, Trkiye iin durumun karmakln artryordu. Eer SSCB, bir Alman igali veya kendi glerine kar yaplan saldr karsnda ngilterenin yannda savaa girerse, Trkiye ngiltere ile yapt antlamada kendisini savan dnda tutan II. Protokoln uygulanmasn daha fazla isteyemeyecekti. Bu adan, bir an nce Hitler Almanyas ile tarafszlk pakt imzalanmas zorunluluk haline geldi. Zira Trkiye antlamadan doan ykmllklerin hayata geirilmesini istiyordu. Bunu hafifleten Vichy Francen (Vichy France: Orta Fransada Nazi yanls bir devlet) Trkiyede, onun ykmllklerine kesin bir yorum getirilmesine ynelik tedirginliklere yol aan, Nazi yanls d politikasyd. Trkiye, zellikle sava Vichy France yanls kuvvetler ve ngiliz mparatorluu arasnda bir atma eklinde Orta Douya sradnda her iki tarafta yer alabilirdi. Btn bunlar, halen ngiliz zaferinin manevi destekisi olan Trkiyenin, Londrann en azl dmanyla yakn balar kurmaya ve antlama mzakerelerine doru tereddtl admlarla ilerleyecei anlamndayd.47 Alman-Trk saldrmazlk pakt mzakereleri 1941 Maysnn sonlarnda balad. Trkler bir jest olarak, baz sava malzemelerinin, rana gtrld maskesi altnda Almanya yanls Iraka ve Suriyedeki Vichy France kuvvetlerine tanmasna izin verdiler.48 Alman-Trk Antlamasnn nihai metni 18 Haziran 1941de imzaland. Bu metin, lkelerinin toprak btnlnn ve bamszlnn karlkl tannmas, birbirini dorudan veya dolayl olarak hedef alan giriimlerde bulunulmamas ve tm sorunlarn zm iin iyi niyete bavurmak gibi vaatler ieriyordu. Aslnda bu, Trkiyenin Britanya ile olan antlamasnn ykmllklerine daha fazla bal kalmayaca, ayn zamanda Almanyann da Sovyetlerin Trk topraklarna tecavzn desteklemeyecei anlamndayd. Bu, Trk

1496

hkmeti iin ngilizlerle askeri ortakln bitmesi ama ngiltere iin politik destein srebilecei anlamndayd. ngilizlerin tepkisi korkun bir hayal krklyd. Fakat bu kzgnlk fazla srmedi. Drt gn sonra, Almanya Sovyetler Birliine saldrd. Bylece Stalin, Byk Britanya tarafnda savaa girmi oldu. Trkiyenin tepkisi tam bir sevinti. Papenin tabirince bu tepki keyiften kendinden geme idi. Trkiye, Almanyann 1941de SSCByi igal etmesi ile gerekten ferahlad. 49 Bir ksm Trkler geni apl sava kendi iyilikleri iin ho karlarken, yeni sava Trkiye zerindeki Alman-Sovyet ortak basks ihtimalinin ortadan kalkt, ayn zamanda ngilterenin SSCB gibi yeni ve gl bir mttefik kazand anlamndayd.50 Bu dnemde sava Suriyeye de srad. Burada Vichy France gleri ngiliz saldrsn pskrtmekte baarsz oldu. Trkiye, Suriyenin kuzeyini igal edebileceini teklif etti. Ancak Almanlar Vichy Francen sadakatini koruma abalarn dier abalara tercih ederek bunu reddetti. 1941 yaznda ilk olarak ortaya atlan bir dier blgesel revizyon saduyulu bir dnceden ok Ankarann ar duygusallnn bir sonucu idi. Ankara gayr- resmi olarak Nazi diplomatlarna Orta Asyann Trk halklarnn yeni bir bamsz devlet olarak birletirilebileceini nermiti. Almanlar Trklerin nerilerini hevesle karladlar. Sovyetler Birliinin paralanmasn desteklemek Trk politikalarnda bir yenilikti. Bu ngiltere tarafndan ho karlanmad. ngiltere, ayn zamanda Sovyetler Birliine olabildiince fazla destek gndermek maksadyla Orta Doudaki kuvvetlerini takviye etmek iin harekete geiyordu.51 Hatta, ngilterenin nerileri iinde de bu tr blgesel neriler vard. Dileri Bakan Anthony Edenin de dahil olduu ngiltere diplomatlaryla yaplan st dzey toplantlarda olduu gibi, ortak askeri toplantlarda ngiltere, Trkiyenin imparatorluk dneminde kaybettii gcn geri kazanmak veya Alman ittifaknn emellerini nlemek iin Kbrs, Suriyeyi veya Irak bile igal edebileceini nermiti. 1941 Maysnda ngiltere, Trkiye iin olduka riskli blgesel bir genileme nerisinde bulundu. ngiltere Trkiyenin Alman igalini nlemek iin, Yunan adalarndan Samos, Midilli ve Chiosu igal etmesini neriyordu. Trk hkmeti, bunun gerekletirilmesinin Almanya ile savaa sebep olacan gz nnde bulundurarak neriyi makul bir ekilde reddetti.52 Alman-Trk ekonomik mzakereleri, 1941 yaznn sonlarnda, Ankara ve Berlin arasndaki gerilen ilikiler sonucu, dondurulma tehlikesi ile karlat. Trkiye byk miktarlarda krom cevherini Almanyaya satmakta isteksizdi. nk btn retimini ngiltereye gndermek iin taahhtlerde bulunmutu. Bu durum, Trkiye ile ekonomik ilikileri iin tek sebebin bakr ve krom olduunu dnen Almanlarda ok etkisi yaratt. Ek mzakerelerden sonra, iki taraf anlat. Trkiye, Almanlarn askeri donanmlar iin ihtiya duyduu krom ve bakrdan 1941 ve 1942 iin eskiden olduu gibi 45.000 ton; 1943 ve 1944de 90.000 ton verecekti. 1941 Ekimindeki bu kritik anlama iki lke arasnda karlkl elverili statye dayanan ticaretin artlarn belirledi. Geri taraflardan biri savan son dnemlerinde ve sava sonras dnemde ek uyarlar alacakt.53 Bu durum, Berlinin yakn balar kurma arzusuna ramen, Trklerin eninde sonunda anlamadan ekileceine gre idi. Ribbentropun Trkiyenin Anti-Komnist pakta katlmas gerektiine ilikin nerisi, Papen tarafndan bir fantazi olarak geri evrildi. Papen Berlindeki stlerine Ankarann henz resmi olarak ngilterenin mttefiki

1497

olduunu ve bu nedenle ekonomik jestleri kabul etmekle birlikte Almanyann lehinde herhangi bir olumlu politik davrana rza gstermeyeceini hatrlatt. Ribbentrop Trkleri angaje etmenin tek yolunun, daha sert bir tutumdan, hatta onlar l pakta girmeye zorlamaktan getiine inanyordu. Papenin yumuak yaklam ar basarken, Trkiye de sadece tarafszl amaladn gsterdi. 54 Bundan ksa bir sre sonra Trkiye, Amerika Birleik Devletlerinden finansal kiralama yardm ald ve ekonomisi takviye etmek amacyla bunu yapmaya devam edecei konusunda Almanyaya bilgi verdi. Benzer yardmlar gndermeyi garanti edemedikleri iin Almanlar, Trkiyeyi kendi yrngelerine ekmek hayallerinin giderek kaybolduunu gre gre durumu kabullenmek zorunda kaldlar.55 Dier taraftan Trkiye, Yahudi mltecilere gsterdii davranlarla, Alman politikalarn daha az desteklediini gsterdi. 1930lu yllarda Trkiye, iinden kovulan profesr, bilim adam, retmen ve dier mesleklerden olan yzlerce Alman Yahudisine iltica ve kalc ikamet hakk tand. Trkiyede bulunduklar en fazla iki yl iinde Trkeyi renmeleri artyla onlarla szleme yapld ve greve alndlar. Sadece sava sresince yaklak 16.000 Yahudi mltecinin Trkiye zerinden Filistine ve gidecekleri dier yerlere gemelerine izin verildi. Buna, yasa d yollarla Trkiyeden geen ve ou zaman yerel Trk yetkililerinin gz yumduu binlerce Yahudiyi de eklemek gerekir. Ek olarak, iki binden fazla Trk Yahudisi (ounun Atatrk Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra Trk vatandalndan vazgemesine ramen) Trk diplomatlar aracl ile Vichy Francetan kurtarld. Trkiye sregelen fakirlii nedeniyle mltecileri, sadece geici vize ile kabul edecekti. Bunlar kalc bir iskana sahip olamayacak ve herhangi bir ekonomik yardm almayacakt. Britanya Filistine ve dier yerlere (1942 ubatnn sonunda bir Sovyet denizaltnn Strumay batrmas sonucu 800 Romen Yahudisinin lmesi gibi trajedilere yol aan) daha fazla mlteci almn srdrrse, Trkiye bunlarn da kendi topraklarndan gemesine izin vermek zorundayd.56 Savan deien kaderine ramen, Trkiyenin politik tarafszlnn 1940 ve 1941de olduu ynde devam etmesiyle birlikte, 1943 yl Almanya ve Trkiye arasnda sk ekonomik ibirliinin sergilendii bir yl oldu. Curchillin Rooseveltle grmek iin Casablancaya giderken 1943n Ocandaki Trkiye ziyareti, nny yolundan vazgeirmede baarsz oldu. Trk Cumhurbakan savaa girmeyi reddetmeye devam etti. Trkiye 1943 ve 1944 yllar boyunca, Almanya ve ngilterenin krom iin ak artrma savana girmelerine neden oldu. Bu riskli bir hareketti; fakat lkenin savatan hi olmazsa kck bir ekonomik menfaat salamasn garantilemek gerekiyordu. 1943n sonlarna doru, savan yn artk ok belirsiz deildi. Trkiyenin durumu, onun doal nceliklerini tam olarak yanstmaya balad. 1944n ortalarna dek hayli gl Alman kuvvetleri hl Bat snrndayd. Bu yzden, Trkiye kendi politikalarnda baz snrlamalarla kar karyayd. Kuzey Afrikann dmesi ve Stalingraddan sonra Wehrmacht tarafndan geni apl bir saldr olas grnmese bile, Avrupa Trkiyesi, Boazlar ve stanbul havadan ve karadan yaplabilecek Nazi misillemelerine kar savunmaszd. 1943n sonunda Trkiye tehlikesiz grnd iin savaa girmeye karar vermiti, ama ksa bir sre sonra Sovyetler Birlii bu hareketi desteklemekte tereddt etmeye balad. Trkiye ngiliz ittifak ile Balkanlar iin Sovyetlerin Trk Boazlarna ynelik talepleri

1498

dahil, blgedeki emellerini nleyecek kapsaml bir plann gelitirilmesi konusunu sk sk seslendirmiti. ngiliz ittifak da Trkiyeye, savaa dorudan girebilmesi iin gereken askeri malzemelerin gnderilmesini aksatmt. 57 D-Dayden (D-Day: Mttefiklerin kinci Dnya Savanda Normandiyaya asker karma gn, 6 Haziran 1944) ve Dou cephesinde Sovyet baarlarnn sersemletmesinden sonra 1944 yaznda Alman kuvvetleri Balkanlardan ekilmeye balad. Son olarak hava saldrs tehlikesi geince, 2 Austosta Trkiye Almanya ile diplomatik ilikilerini kesti. Almanyaya Trk ihracat durdu ve Ankaradaki Nazi diplomatlar snr d edildi. Artk Nazi yenilgisi kesindi. Trkiye savaa girse de girmese de ngiliz ttifak sava kazanacakt. Belki bu noktada Trkler savaa girmeliydi; ancak askeri kuvvetlerinin dalmnn msaadesizlii veya Almanlara zarar vermek istemedii iin bunu yapmad. Aradaki fark grmek ok zordur. Konu dnda olmasna ramen, ngiliz ttifak ubatn banda Yaltadaki konferansta Trkiyeye, Almanya ve Japonyaya kar sava ilan etmesi iin 1 Mart 1945e kadar sre tanmaya karar verdi. Aksi halde Trkiyenin Birlemi Milletler Konferans dnda tutulma riski vard. Sonunda Trkiye 23 ubatta sava ilan etti, fakat Berline veya Tokyoya kar herhangi bir zel nlem almad.58 Trkiye II. Dnya Sava sresince d politikasn kendi menfaatleri dorultusunda ynetti. Trkiyenin bu tutumunu yadrgamamak gerekir. Bu daha ok Trk liderlerinin, Trkiyenin byklne ve stratejik nemine ramen, byk gler ve onlarn igal ettii topraklarla (gneyde ngiliz imparatorluu, batda Almanya ve kuzeydouda Sovyetler Birlii) evrilmi olduunu iyice bildikleri eklinde yorumlanmaldr. Politik eilimler ve antlamalarla ngiltere; ekonomik gereklerle Almanya; stratejik zorunluluk ve corafi yaknl nedeniyle de SSCB ile birlikte hareket eden Trk liderleri, lkenin snrnda cereyan eden tarihin bu en ykc sava boyunca kendi ulusal bamszlklarn korumay baardlar. Nazi Almanyasyla blgesel konulardaki ksa sreli grmeleri bata olmak zere, Trkiyenin sava boyunca gsterdii baz abalarn ada dnrler tarafndan yanl anlalmas ve onlar d krklna uratmasna ramen, Trkiyenin II. Dnya Sava ile ilgili sicilini baarl olarak deerlendirmek gerekir. Birinci Dnya Sava sresince bana gelen felaketleri dikkate alarak, ada dnrlerin baz hususlarda Trkiyeye hak vermeleri, bunun iin de onun antlama ykmllklerini yerine getirmedeki ar isteksizliini grmeleri gerekir. Zira konunun dikkatle aratrlmas bunun o dnemde uygulanabilecek tek politika olduunu ortaya karacaktr. 1 2 New York Times, 18 ubat 1940. Frank Weber, The Evasive Neutral: Germany, Britain and the Quest for a Turkish Alliance

in the Second World War (Columbia, Missouri: Missouri niversitesi Yayn, 1979), 219. 3 Christian Leitz, Sympathy for the Devil: Neutral Europe and Nazi Germany in World War II

(New York: New York niversitesi Yayn, 2001), 179; Robin Denniston, Curchills Secret War: Diplomatic Decrypts, the Foreign Office and Turkey 1942-44 (New York: St. Martin Yayn, 1997) ix, x, 8.

1499

Brock Millman, The Ill-Made Alliance: Anglo-Turkish Relations, 1934-1940 (Montreal:

McGill-Queens University Press, 1998) and Turkish Foreign and Strategic Policy 1934-42, Middle Eastern Studies, London, Frank Cass&Co, Jul 1995, C. 31, number 3. Selim Deringil, Turkish Foreign Policy During the Second World War (Cambridge: 1989), 185-186. 5 6 7 8 719-721. 9 10 11 12 713. 13 14 New York Times, 13 May 1939. Millman, The Ill-Made Alliance, 162, 183-186. DGFP, D, V, 29 September 1939, 723-725; New York Times, 10 May 1939. DGFP, D, VII, Deringil, 25. New York Times, 1 and 21 July 1938. New York Times, 12, 14 August and 26 November 1938; Deringil, 18. New York Times, 2, 10, 12 April 1939. New York Times, 28 March, 21, 22, 27 April 1939. DGFP, D, V, 23 September 1937, 712Millman, Turkish Foreign and Strategic Policy 1934-42. Millman, The III-Made Alliance, 108-110, 114-116; Deringil, 18-25. Millman, The III-Made Alliance, 3-6, 12, 35-37, 44, 103. DGFP: Documents on German Foreign Policy, Series D, Volume V-XIIID, V, 5 April 1938,

13 August 1939. 51. 15 16 New York Times, 23 June and 17 July 1939. Deringil, 7. DGFP, D, VII, 16, 18, 20, 23, 28, 30 August and 2 September 1939, 91-92, 118-119, 155-

156, 233-234, 401-402. 440, 523-524. 17 18 19 20 21 DGFP, D, VII, 24 and 27 August 1939, 260-261, 347-348. DGFP, D, VII, 28 August 1939, 389-391; DGFP, D, VIII, 27 September 1939, 151. New York Times, 2-3 November 1939. New York Times, 20 November 1939; Deringil, 72-73, 85-88. Barry Rubin, Istanbul Intrigues (New York: McGraw-Hill, 1989), 5-9, 234-249. DGFP, D,

VIII, 29 September and 2 October 1939, 173-174, 183. 22 DGFP, D, VIII, 4 and 5 October 1939, 205-206, 222-224.

1500

23

Treaty of Mutual Assistance Between His Majesty in Respect of the United Kingdom, the

President of the French Republic and the President of the Turkish Republic, October 10, 1939, Department of State Bulletin, C. I, No. 20, s. 544. 24 25 26 DGFP, D, VIII, 7 November 1939, 380-382. Millman, Turkish foreign and strategic policy 1934-42. DGFP, D, VIII, 27 November 1939, [November 1939], 6 and 9 January, 21 February and

14 March 1940, 451-452, 27 28 29 30 31 New York Times, 10 February 1940. New York Times, 20 February 1940. DGFP, D, VIII, 5 September 1939, 5. DGFP, D, VIII, 14, 15, 17 and 20 September 1939, 66-68, 72, 80, 105-106. DGFP, D, VIII, 21 September, 9 and 17 October 1939, 114-116, 244, 306. DGFP, D, VIII, 8 September and 7 October 1939, 27-28, 236; New York Times, 1 April

and 6 May 1940. DGFP, D, IX, 24 March 1940, 27-28. 32 33 34 Millman, The Ill-Made Alliance, 371-372. New York Times, 3-4, 27 June 1940. Millman, Turkish foreign and strategic policy 1934-42. . DGFP, D, IX, 6, 14, 17, 27 May and 4 June 1940, 288, 341-342, 364-366, 443-444, 506-

507, 513-514. 35 36 37 38 39 40 41 42 43 DGFP, D, IX, 14 June 1940, 566. DGFP, D, IX, 13 and 14 June 1940, 560, 568-572. DGFP, D, X, 23 July 1940, 279. Deringil, 97, 104-106. New York Times, 9, 14 July and September 22, 1940. DGFP, D, X, 23 Jul 1940, 28-281. New York Times, 15 November 1940. DGFP, D, XII, 24 February 1941, 153-154. Deringil, 115. Denniston, 39-40. DGFP, D, XII, 26, 27 February and 1, 2 March 1941, 161, 187-188, 201-203, 211-212. DGFP, D, XII, 12 March 1941, 286-287. DGFP, D, XII, 27 March 1941, 384-385.

1501

44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54

DGFP, D, XII, 28 March 1941, 409-412. DGFP, D, XII, 5, 6, 8, 10 and 25 April 1941, 460-461, 481, 491-493, 504-505, 637-638. DGFP, D, XII, 13-14 May 1941, 812-817. DGFP, D, XII, 16 and 17 May 1941, 828-829, 836-837, 839-841. DGFP, D, XII, 23 May 1941, 866-867. Denniston, 15. DGFP, D, XII, 22 June 1941, 1080. Deringil, 123. DGFP, D, XIII, 12, 14 July, 5 and 11 August 1941, 123, 174-178, 284, 305-307. Millman, Turkish Foreign and Strategic Policy 1934-42. Denniston, 45. DGFP, D, XIII, 9 October 1941, 626-627. DGFP, D, XIII, 11 and 12 November 1941, 769 and 771. Michael Bloch, Ribbentrop: A

Biography (New York: Crown, 1992), 223, 321. 55 56 DGFP, D, XIII, 18 November 1941, 801-802. Stanford Shaw, Turkey and the Holocaust: Turkeys Role in Rescuing Turkish and

European Jewry from Nazi Persecution, 1933-1945 (New York: NYU Press, 1993), 4-14, 302-305, 211, 280-283. 57 58 Denniston, 17, 87-92. Deringil, 128-129, 145, 155, 161-164, 179-180. Deringil, 173, 178.

1502

Trk-Alman likileri (1923-1945) / Yrd. Do. Dr. Ramazan alk [s.813-822]

Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye 1. Giri Birinci Dnya Sava ncesi ve esnasnda scak ilikiye sahip olan iki devlet, sava kaybetmelerinden sonra btn ilikilerini bir sre askya almak zorunda kald. Trk-Alman ilikileri, Osmanl Devleti ve tilf Devletleri arasnda 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Mtarekesiyle biimsel olarak sona ermiti. Mtarekenin 23. maddesi, Trkiyeden, Almanya ile btn ilikilerini koparmasn istemiti.1 Galip devletler, Trkiyede geride kalan son Alman askerlerini 1918 yl sonunda gz altna ald. Alman bykelilii, mtarekenin 23. maddesi gerei Aralk 1918de stanbulu terk etti.2 Artk iki devletin ilikisini, tilf Devletleri belirlemeye balamt. Savan mtareke ile sona ermesinden sonra Trkiyede grevli Alman subay, asker ve grevlilerinin Trkiyeyi terk etmesi istenmiti. Bylece btn Almanlar, Trkiyeyi terk etmek zorunda kald. Yllardan beri sregelen yakn ilikiler, bir anda zorunlu olarak tamamen koparlm oldu. Almanlarn, stanbul ve Trkiyeden tanmalar zor oldu. Mtareke, Almanlarn stanbuldan ayrlmalar iin 30 gn ve Asya Trkiyesinin uzak keleri iin uygun sre verilmiti. Trkiyenin uzak blgelerinde yaayan Almanlarn says ok azd. Bir Alman grevli, Trkiyenin uzak kelerinde alan Almanlarn hayatlarn bulunduklar yerlerde srdrmesi iin gayret eder. Sebebini ise, Almanyaya geri dnecek bu insanlarn birtakm zorluklarla karlaabileceidir: Bu insanlar yararna Almanyada bir bte oluturulmasnn zor olaca kanaatiyle, yeterli arac bulunmayan ve topraa bal Trkiyede yaayan Almanlarn burada kalmalar iin uratm. Ama bu gereklemedi,3 der. Mtareke, ayrca merkez glerle btn ilikilerin bitirilmesini istedi. Trk hkmeti, baz sebeplerden dolay Mttefik temsilcilerine diplomatik ilikilerin kesildiini resm olarak bildirmek istemedi. Trkiye, resm bir yaz yazmadan sadece mtarekenin kopyasnn bykelilere ulamasn salad. Amerikal bir misyoner, 1918 yl sonbaharnda Alman Christof Schubarta Hristiyan katliam dolaysyla, savaa girdiklerini byk bir cokuyla syler ve yle ilve eder: Almanyann, sava Trklerle birlikte kazanmas yerine, sava yalnz kaybetmesi daha iyi olurdu. Schubart ise, ayn kanaatte deildir: Avrupa gleri karmaya balamadan nce Hristiyan ve Mslmanlar arasndaki ilikiler ok kt deildi. Kkrtma, ilk olarak Batl glerin Trkiyenin paralanmas zerine almaya balamasyla ortaya kt. Dounun Hristiyanlar, Avrupal glerin hrsl ve bencil politikalarnn kurban oldu. Aclar iin teekkr etmeliler. Bugn de bir uzlama salayacaklar yerde,

1503

Yunanllar Trklere kar savaa sryorlar. Dou, btn inan sahiplerine yeterli mekan sunuyor. Avrupallar ve Amerikallar, mdahale etmeyi kesinlikle brakmaldr. Onlar, Dounun halkn rahat brakp ve iliki kurmalarna engel olmazlarsa ok iyilik yapm olurlar.4 Bu szler, iki milletin birbiriyle olan samimi ilikilerinin birer delilidir. Siyasi olarak Almanya olaylara menfaat asndan yaklasa da, insanlar samimi duygularn bazen ifa etmektedir. Trkiye ile Almanya arasnda, Milli Mcadele dneminde resm ilikilerin olmad grlmektedir. Resm ilikiler olmasa da, Alman milleti, Trkiyede olup bitenleri yaknen takip etmeye almtr. Dnya Harbinden sonra 1918-1919 yllarnda Almanlarn, Trkiye hakknda dorudan ok fazla malumat edinemediklerini grlmektedir. Ama gn getike dier Batl devletler zerinden Milli Mcadelenin seyrini yaknen takip etmeye altklar grlr. Hatta Trklerin galip gelmesine sevinenler olmutur. Silh arkadamz diye bahsetmilerdir. Ama din taassubu olan Alman ve gazeteleri, Yunanllarn szde kahramanlk ve zaferlerinden zevkle bahsettikleri grlmektedir. Olaylara sadece din adan bakmadklar zaman Trklerin davasnda ne kadar hakl olduklarn kabul etmektedirler. Trk Milli Mcadelesi, Birinci Dnya Sava sonunda, Osmanl Devletinin imzalad Sevr Antlamasn deitirme ve yok etme mcadelesidir. Trk Milleti bu mcadelesinde baarl olmu ve Sevri Lozan Antlamas ile deitirerek, Sevrin geersiz olduunu tm dnyaya kabul ettirmitir. Almanya Birinci Dnya Sava sonunda imzalad Versailles Antlamasn deitirmek istediinde ise, yeni bir dnya savann kmasna sebep olacaktr. Lausanne Konferans zerine L`Impertial de l`Estin gazetenin Mdr Leonce Florentin 7 Kasmda unlar yazyordu: Almanya, eski mttefikinin durumunu dzeltmesinden ve 1918 galip devletlerin, Trklk nnde diz kmesinden aka memnundur. Almanya, bu gelimeleri, Fransaya kar art niyetli politikasna ve alma umutlarna nemli bir frsat gryor.5 Birinci Dnya Sava sonunda malup olan Almanyada rejim deiiklii yaand. Savataki baarszlk i politikaya yansd ve mparatorluun yerine 9 Kasm 1918de Almanyada Cumhuriyet ilan edildi. lk Cumhurbakan olarak da Friedrich Ebert seildi. 11 Kasm 1918de de Almanya mtareke imzalayarak savatan ekildi. Almanya, byk savan ardndan i karklklar yaad. 1918 yl Kasm ay bandan itibaren Almanyada sosyalist ayaklanmalar kt. Cumhuriyetin ilanndan sonrada bu ayaklanmalar devam etti. htilaller, darbeler uzun sre Almanyann istikrarn engelledi. Bu arada 19 Ocak 1919da Kurucu Meclis seimleri yapld. Bu seimlerde Sosyalistler, Merkez Partisi ve Alman Demokrat Partisi en ok oy alan partilerdi.6 Kurucu Meclis, 31 Temmuz 1919da Weimar Anayasasn kabul etti. Birinci Dnya Savandan sonra siyasi alkantlarla birlikte iktisadi bunalmlar da yaayan Almanya, uzun sre ok yksek enflasyonla mcadele etti. Ancak sava ncesinde sanayilemesini tamamlam olan Alman ekonomisi, bunalmlarn stesinden gelmesini bilmitir. Bunda, galip

1504

devletlerin Almanyaya kar uyguladklar tavizkar politikalarn rol olduu sylenebilir. Zira, artlar ok ar olan Versailles Antlamas hkmleri daha sonra hafifletilmi ve Milletler Cemiyetine girmesi ile Almanyann durumu iyilemeye balamtr. yle ki, Hermann Pinnow, Almanyann Milletler Cemiyetine girmesi ile ilgili olarak Bu hadise, Almanyann harp mesuliyetinden kurtulduunu ve bu cihetten de Versailles Muahedesine hibir kymet verilmediini gsteriyordu demektedir. 2. Trkiye Cumhuriyeti-Almanya likileri (1923-1945) Trk-Alman ilikileri, yklan imparatorluklarn zerinde kurulan iki yeni cumhuriyetin ilikileri olarak balayacakt. Trkiye, cumhuriyetle beraber devlet ve toplum hayatnda kkl deiiklikler yapm, nemli inklap ve kalknma hareketlerine girimiti. Bu hareketlerin baar ile sonulanmas iin yurt iinde olduu kadar uluslararas alanda da bar ortamna ihtiya vard. Bundan dolay Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Atatrkn Yurtta Sulh Cihanda Sulh ilkesi ile hareket ederek inklaplar baarya ulatrm, btn dnyaya kendini kabul ettirmitir. Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Almanya ile olan ilikilerini de bu erevede ele almtr. 19181922 yllar arasnda Trk-Alman resm ilikileri mevcut olmamasnn yannda baz ferd ilikiler vard. ki devlet arasnda resm ilikilerin tekrar kurulmas ilk olarak 1924 ylnda gerekleti. O eski yakn ilikilerin olduu gnleri yeniden oluturmak ve iki devlet arasnda koparlan ilikileri yeniden salamak iin 3 Mart 1924 tarihinde Alman-Trk Dostluk Antlamas tekrar imzaland.7 Trkiye ile dostluk antlamas yapmak zere Alman hkmetinin Ankaraya gnderdii Bkre Alman Elisi Dr. Freytag, mzakereleri baaryla tamamlad. Bylece Trkler ve Almanlar, eski samimi ilikilerine yeniden sahip olmaya balad. ki devletin, gemiten devam edip gelen dostluu srdrmesi, kendi menfaatleri asndan nemlidir. Almanya, antlamann giri blmnde, Trkiye ve vatandalarla arasnda bar ve dostluun salanmasn istedi. Dier maddelerde uluslararas hukuka uygun diplomasi ve konsolosluk ilikilerinin yeniden dzenlenecei bildirildi.8 Antlama 15 gn ierisinde stanbulda delegelerin onaylamasndan Trkiyeye diplomatik grevlilerin gnderilmesi, antlamann onaylanmasndan sonra gerekleecek9 ve bylece yeniden Trk-Alman diplomatik ilikileri kurulmu olacakt. Almanya bu antlama ile, kuraca siyasi ve ticari ilikilerin yan sra yalnzlktan da kurtulmak istiyordu. Trkiye ile Almanya arasnda resm ilikilerin yeniden balad srada Almanyada ok zor gnler yaanmaktayd. Bir yandan sava sonrasnda bozulan ekonomisinin skntlar, dier yandan da Fransaya denen tamirat borlarnn Alman endstrisine getirdii ykler ok arlamt. Bu skntlar yznden i huzursuzluklar had safhaya ulamt.10 Ayn zamanda tecrit edilmi olmaktan kurtulmak iin de k yolu aryordu. sonra yrrle girecekti.

1505

Yeni ilikilerle ilgili Bykeli Nadolny, yle yazmaktadr: Savatan sonra iki devlet arasndaki ilikilerin be yl kesintiye uramasndan sonra 1924 yl baharnda tekrar diyalogun kurulmasyla, ok yeni bir devletin karda durduu grmemezlikten gelinemez. zellikle Trkiyede ortaya kan deime o kadar ok kapsaml ki, o yer ve mekanda bulunmadan kesinlikle anlalamaz. Mustafa Kemlin yiitlii ve arkadalaryla Osmanl Halifelik mparatorluunun ykntlarndan Trk Mill Devleti, klden kan anka kuu gibi ykseldi. Bu genel olarak biliniyor. Vatan iin byk icraatn n, btn dnyaya yayld ve dnya tarihinin bir parlak noktasn oluturdu. Trkiyedeki deimeleri hemen kavradmz syleyebilirim. ki lke arasndaki ilikilerin gelimesi ve bakm iin yeni yapya uygun metotla almalara balamaya tereddt etmedik. Bunu, her iki lkenin ilikilerini tekrar balatan dostluk antlamas gsterdi. Antlama, tamamen eit haklara dayanan karlkl anlay ve uluslararas genel hukukun temeli zerine kurulmaktadr. Bunu, ilikilerin daha sonraki ekillenmesi de gstermektedir. Antlama, hibir ekilde, iki devlet arasndaki gven ilikilerinin yolunu engelleyebilecek siyas ve madd menfaatlere dayanmyordu. Yeni Bakent Ankarada Almanya eliliinin yapmna balandn syleyebilirim. Trk hkmetinin, Trkiyedeki Almanlarn sosyal hayatlar ve iki lke arasndaki ekonomik ve kltrel ilikilerin gelitirilmesi iin ihtiya olan Alman messeselerinin tekrar yapmnda bizi desteklediini minnettarlkla syleyebilirim. Karlkl anlay ve gven ierisinde iki lkenin karlkl memnuniyeti, yldan yla artt. 11 Almanyann Trkiye ile ilikisi, ayrca Versailles Antlamasnn da zel maddesiyle belirlenmiti. Bu madde, Almanya mparatorluunun Trkiyeye silh sevk etmesini ve Trk ordusunun eitimi iin eleman gndermesini yasaklamt. Versailles Antlamas hkmleriyle tilf Devletleri, her eyden nce Trk istasyonu ve limanlarndaki Alman mlkiyetlerini kendi devletleri lehine kamulatrmay denemilerdi.12 Mart 1924 ylnda yaplan dostluk ve konsolosluk antlamas imzalanncaya kadar geen zaman dilimi, genel olarak her lkede de i politikay salamlatrma olarak kabul edilebilir ve galip devletler tarafndan kesilen ilikilerin yeniden kurulmasna urald dnemdir.13 Auswaertiges Amtta (Alman Dileri Bakanl) siyas mavir olarak Weimar Cumhuriyeti dneminde Alman-Trk ilikilerinin ekillenmesine katkda bulunan Kurt Ziemke, Yeni Trkiye adl eserinde, sava sonras siyas gelimeleri yle anlatyor: Yklan Almanya ve mahvolmu Trkiye, baz benzerliklere ramen birbirinden son derece farkl bir durumda bulunuyorlar. Her iki g de artk asker olarak savaacak durumda olmadklar iin teslim olmak zorunda kalmlard. Almanyada devletin temel sistemi yklmt, ama Trkiyede sadece hkmet14 Trk Mill Mcadelesinden sonra Almanyann yeni ilikilerinin belirlenmesini, Kemalizmin temel prensipleriyle somut siyas biimini alan Trk Mill Devleti oluturdu.15 zellikle Bat tarznda ynetim, ekonomi ve ilim messeselerinin inas, Almanya iin yirmili yllarn ortasndan itibaren Trkiye ilikilerinin tekrar yaplanmasnda dm noktas oldu. Uzmanlarn gnderilmesiyle ekonomik, ilm ve kltrel diyaloglar pekitirme imknlar ortaya kt. Sava

1506

sonrasndaki ilk yllarda Trkiye ile ilikiler, phesiz yeni oluan Alman d politikasn etkileyecek grn arz etmiyordu.16 1924ten 1932ye kadar Trkiyedeki Alman Bykelisi Rhudolf Nadolny, hatratnda Almanyann kendi zamannda Trkiye siyasetini yle zetler: Dikkat ve abalarm, ekonomi ve ynetime evirdim. Bu alanda kafamdaki hedeflere ulaabildim. Ama siyas alanda daha az ansl idim. Elbette Trkiyede siyas ilgimiz pek yoktu. Ancak, lkemizin durumunu iyiletirmek iin Trkiyeyi kombinasyona ekmeye altm.17 lk Alman elisi, Yeni Trkiye hakknda izlenimlerimi bildirmeyi severek yapmaktaym demekte ve yle devam etmektedir: 20 yl nce eski Trkiyede bulunmutum. Daha sonra sava esnasnda Osmanl mparatorluu topraklar zerinde stanbuldan Badata kadar gittim. Alt buuk yldan beri imparatorluun temsilcisi olarak grevli olduum Trkiyede, frsat bulduka eski ve yeni arasnda kyas yapmaya ve farkllklar tespit etmeye almaktaym. Tabii ki burada size ksa bir tasvir verebilirim. Artk bugn bilgi iin bir yn kitap bulunmaktadr. Son olarak yaynlanan Kurt Ziemkenin Yeni Trkiye adl eseri tavsiye edilebilir. Sava esnasnda veya sonras etkilerle ortaya kan deiiklikler neticesinde Trkiye, yenilie gsterilebilecek en iyi misaldir. nk hibir yerde ortaya kan deiim, oradaki kadar teferruatl deil. Bylece Trkiyeyi 1001 gece masallarnn romantizmiyle, trban, fes ve harem hayatnn Dou yaamyla hatrlayan sizden her biri, byle hatralar ve tasarlamalar dnmeden bir kenara itmelidir. nk eski renkli ihtiamdan ve egzotik dou tarzndan bugnk Trkiyede hibir ey kalmad. Bugn Trkiyeye gelen yabanc, douyla ilgili baz eyler bulabilir. Her eyden nce corafi durumunun gerei ve eski dnyann siyas kaderi iin onun nemi hl mevcuttur. nk hl o, Boazlarn bekisidir. Karadeniz ve Akdeniz arasnda giri ve k iin en uygun yerdir. Hl o, ngiliz ve Rus menfaatleri arasnda bir ara lkedir. Asya ve Avrupa arasnda bir kpr devletidir. Ayn zamanda Karadeniz, Akdeniz ve Balkan devletidir. Eski ok milletli durum geride kald. Bugn geni Osmanl milletler topluluundan Arap dnyasnn ve Yunan adalarnn ayrlmasyla tamamen homojen, tamamen kapal Trk Mill Devleti ortaya kt. Bu devlet, sadece Anadolu ve Boazlar blgesini kapsamaktadr. Politik merkezi, artk boazlarn Avrupa yakasnda deil, bilakis Anadolunun kalbinin ortasnda, yani Kk Asyada bulunmaktadr. Yeni Trkiye, varln mill kahramanlna borludur, Trk mill uurunun alevlenmesine. Bu, birka kiinin kahramanca patriyatizmi idi. Trk halknn tamamen zlmekte ve yklmakta olduu bir anda onlarn vatan sevgisi, Anadoluda 10 yldan daha fazla zamandan beri devam eden savatan dolay ar kayp veren Anadolu iftisini, mill sancak etrafnda toplayarak, yabanc etkisi altnda bulunan stanbulun Sultan hkmetinin isteklerine kar, gl tilf Devletlerine kar ve onlar tarafndan lkeye gnderilen Yunan ordusuna kar mcadele yapma cesaretini buldu. Bilindii gibi Mustafa Keml Paa, eseri ortaya kard. Bylece bugnk Trkiye aslnda Mustafa Kemlin eseridir; O, sadece mill kahraman deil, yaratcdr, onlarn babasdr. Gaziyle sohbet etmek iin birka kez birlikte olma frsatn buldum. Her seferinde kahramanlktan doan gururlu patriyatizmi ve

1507

ayn zamanda memleketi iin baba rolnde devlet adaml duygusunu tayordu. Bu beni, onun kiiliinin genel ifadesi olarak hayrete dryordu. Mustafa Kemlin Trkiyedeki yeri gz nne alnrsa, tasvir edilen gelime zerine dnlebilir, bugnk Trkiyeyi anlamak isteyen, her eyden nce onu tanmas gerekir. Onun kuruluu, mill halkn ykselii kabul edilir. Cesaretli, anavatanlarn her eyin zerinde seven birka kii tarafndan organize edildi. O, Halife hkmetine kar rakip oldu, hatta Mustafa Kemlin lmne karar veren hkmete kar. Mcadelenin yabanc mdahalelere kar tam bir zaferle sona ermesi neticesinde yaplan Lozan Antlamasyla, tilf Devletleri tarafndan taksim edilmek istenmi olan Trkiyenin devlet olarak tamamen tannmasn salad. Sadece devlet olarak tannmas deil, zellikle kapitlsyon olarak adlandrlan Sultan zamannn btn anlamalarndan kurtuldu. Kapitlasyonlara gre yabanclar, Trk kanunlarna baml deillerdi ve Trkiye, yabanc devletleriyle ilikilerinde tam bamsz olmad iin topallamaktayd. Kurtulu Savann Anadoludaki mill karakteri; Halifelik hkmetine kar konulmas, kapitlsyonlarn kaldrlmas, Mustafa Keml ve arkadalarnn bilgi ve becerisinin Avrupa eitim ve tekniinin birletirmesiyle Trk halkn durgunluktan kurtarabilecei ve gelimesini tamamlayabilmesi mmknd: Bunlar, eski Trkiyeden yenisinin olumas iin temel etkenler idi. Bu, byk bir enerjiyle modernize olma, daha dorusu, Trkiyenin Avrupallamasdr. O, Lozan Konferans bar antlamasnn yrrle girmesiyle balad. O halde aa yukar ayn zaman zarfnda, 1924 yaznda ilk Alman Bykelisi olarak yeni hkmetteki grevime adm attmda gerekleti. Bugn gelimelere bakarsam, gerekten yeni bir Trkiyenin meydana geldiini sylemek zorundaym. Halifelik devleti sona erdi. Bylece bilinen Panislmizm dncesi de kayboldu. nklplar yapld. Bugn bizim eski Alman messeseleri yeniden oluturuluyor ve Trk hkmeti bu faaliyetleri dosta karlyor.18 Trkiye Cumhuriyeti ile Almanya arasnda 12 Ocak 1927 tarihinde Ankarada imzalanan Karlkl kamet Antlamas, 3 Mart 1924 tarihinde imzalanm olan Dostluk Antlamas ile balatlan diplomatik ilikilerin nemli bir aamasn oluturmaktadr.19 Bu antlama ile Trk ve Alman vatandalarnn karlkl olarak iki lke topraklarnda hangi hukuki artlar ve garantilerle ikamet edecekleri hkm altna alnmtr. Ayrca 16 Mays 1929 tarihinde Ankarada imza edilen Hakem ve Uzlama Antlamas20 ile Trkiye-Almanya diplomatik ve ekonomik ilikileri salkl bir yapya kavuturuldu. Trkiye ve Almanya Cumhuriyeti Hkmetleri arasnda 28 Mays 1929 tarihinde imza edilen Karlkl Konsolosluk Antlamas, yeni diplomatik ilikileri salam temeller zerine oturtmutur. 21 Buna ilaveten Trkiye ve Almanya Cumhuriyeti Hkmetleri arasnda, Sulularn adesi Antlamas 3 Eyll 1930 tarihinde Berlinde imzaland.22 Trkiye ve Almanya arasndaki siyasi ve ticari antlamalar iki lke arasnda ilikilerin artmasna imkan salad. Trkiyenin Almanyadaki ticari faaliyetleri srasnda ok nemli roller stlenen Trk Ticaret Odas,1928 ylnda Berlinde almtr.23 Ticaret hacmi giderek byd. zellikle 1929 yl

1508

Alman istatistikleri gz nne alndnda Trkiyeden Almanyaya 75.6 milyon marklk ihracat yaplmasna karlk, ayn yl iinde Almanyann Trkiyeye 72.5 milyon marklk bir ihracat yapt grlmektedir.24 Giderek byyen bu ticaret hacmi 27 Mays 1930 tarihinde Ankarada yeni bir TrkAlman Ticaret Antlamasnn imzalanmasn salamtr.25 Alman devlet adamlar ve Alman halk, Mustafa Kemal Atatrk nderliindeki Trkiye Cumhuriyeti Devletini hayranlkla izlemektedirler. Bu konuda Berlinde bir yaz ileri sorumlusu yle yazar: Trkiyede doan ve aydnlatan yldz, gerekten bize gittiimiz yolu gsterdi. Reichskanzler de, Trkiye hakkndaki dncesini ksaca yle ifade eder: Trkiyedeki hayat ve yenilii, biz de yakn takip ediyoruz. Hitler, Trkiyenin gelimesini dikkatle takip ettiini ve Trk hkmetinin almalarnn kayda deer olduu aklamasn da yapt. Ayrca Gazinin byk ahsiyeti ve onun tarafndan oluturulan eseri zerine konutu. O, Trkiyenin bu kadar ksa srede yapt hamleleri iin, aknlk duyduu ifadesini tekrar etti.26 Yine ayn dnemde Almanyann Ankara Bykelisi Yeni Trkiyenin ykseliini u szlerle ifade etmitir: Trkiyede Alman Bykelisi olarak, 10 yllk faaliyetim esnasnda gen devletin inanlmaz ykseliini birlikte yaama frsat buldum. Trkiyenin deha lideri Mustafa Kemlin nderliinde son on ylda yaanan ykseli, bugn sona ermi grlebilir. Bu, savata yenilmi ve onun kaostan kabilmi devletlerin ilke olarak kendisine konan siyas ve ekonomik balar koparmay baaran devlet ekli oluturdu. Bunu sadece devlet adamnn temiz ynetimi baard.27 Trkiye Cumhuriyetinin 10. kurulu yldnm dolaysyla Mustafa Kemale gnderdikleri kutlama mesaj yledir: Paul von Beneckendorff und von Hindenburg, Alman mparatorundan Ekselnslar Trkiye Cumhuriyetinin Bakan Gazi Mustafa Keml Beye, Reis Bey, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunun 10. yl mnasebetiyle Siz Ekselnslarna ve Trk milletine, benim ve Alman halknn en derin mutluluk dileklerini ifade etmeyi kendime eref addediyorum. Ben ve Alman halk, mkemmel ynetiminiz altnda modern Trk devletinin fevkalade oluumunu takip etti. Biz Almanlar byk bir sempati ve aknlkla, Sizin Trk halkn yeniden nasl uyandrdnz, istikrara kavuturduunuzu ve Sizin zeki ellerinizle, alkan ve yenilenmeye istekli milletinizi btn dnyada tannmaya balam olan siyas ve ekonomik ykselmeye nasl getirdiinizi grdk. zellikle Siz Ekselnslarna, Alman halknn, Trk milletinin silh arkadaln hibir zaman unutmayacan ve ortak mcadelede kazand dostluu devam ettireceini ve derinletireceini garanti vermeyi kendime vazife addediyorum.

1509

Reis Bey Size, Sizin gayretli halknza bar ve kuvvetli devlet ynetiminizle mutlu bir gelecek getirebilmenizi arzu ediyorum. Ayn zamanda Siz Ekselnslarna ahsi mutluluunuz iin en derin sayglarm ve en iyi dostluk dileklerimi sunmak iin bu frsat deerlendiriyorum.28 1933 yl Trk-Alman ilikilerinde nemli bir dnm noktasdr. Trkiye Cumhuriyeti kuruluunun onuncu yln kutlarken, Almanyada Adolf Hitlerin Nasyonal Sosyalist Partisi iktidar oldu. 1929 Ekonomik Bunalm btn dnyada demokrasileri zayflatm, devleti ve milliyeti ynetim anlaylarn glendirmitir. Bu nedenle Trkiyede ynetim daha devleti bir anlaya ynelirken, Almanyada Hitler nclnde faist bir idare kurulmutur. Birinci Dnya Savanda malup kan Almanya, Hitler ile beraber Birinci Dnya Sava sonunda kurulan dzeni, bir baka deyile Versay dzenini deitirmek iin harekete geti. Birinci Dnya Savandan galip kmasna ramen kendisini tatmin olmam sayan talyada Almanyann yannda yer ald. Hitlerle beraber Almanyann d politikas hareketlendi. Hitler yeni dnemde d politikasn zellikle hedefe yneltmiti. Bunlardan birincisi Almanyann Versay hkmlerinden kurtarlmas, ikincisi btn Almanlarn tek devlet altnda toplanmas, ncs ise Almanyann hayat sahasnn gerekletirilmesi idi.29 Hitlerin d politikadaki ilk iki hedefinin snrlar belli olmasna ramen nc hedefinin yani hayat sahasnn nerede balayp nerede bittii belli deildi. Bu da Hitler emperyalizminin ad idi. Adolf Hitler, Almanyann hedeflerine ulaabilmesi iin, siyasi ve iktisadi adan gl olmak gerektiini biliyordu. Hitler, bir taraftan siyasi adan uluslararas arenada kendine destek arad ve bu destei talyadan buldu. Dier taraftan da ekonomik adan gcn artrmak iin aba sarf etti. Hitler, 1933 ylndan itibaren Alman ekonomisine hayat verecek zengin hammadde kaynaklarna sahip Dou Avrupaya ve bu arada Trkiyeye ynelmitir. Hitlerin amac Birinci Dnya Sava ncesi balayan ve sava iinde silah arkadalna dnen Trk-Alman dostluunu yeniden canlandrmakt. Alman Propaganda Bakanlnn kontrolnde srdrlen Trk-Alman dostluunu yayma almalar tarihi rneklere bavurularak yrtlmtr. Dostluun kayna Prusya Kral II. Friedrieche kadar gtrlm, Alman askeri danmanlar Moltke, von der Goltz, Liman von Sandersin Trkiyedeki almalar vlmtr.30 Bu erevede Alman Asker heyetleri Trkiyeyi sk sk ziyaret etmilerdir. Bu asker heyetleri oluturan subaylar ise, genellikle Birinci Dnya Sava ve ncesinde Trkiyede bulunmu, Trke bilen, Trk subaylarla samimi dostluklar kurmu kiilerden seilmekte idi.31 1934 ylnda Trk taraf, Alman ordusuyla iyi ilikide kendisi asndan da menfaat grd. Karlkl subay mbadelesi erevesinde 1934 Kasmnda stemen Hans Rohde ve Alfred Jodl Trk hkmetinin daveti zerine Trkiyede grevlendirildi.32 1918den beri ilk defa Alman subaylar,

1510

tekrar resm misyon iin samimi bir karlamann yapld Trkiyeye geldi. Her iki subay, Ankarada Genel Kurmay Bakan Mareal Fevzi akmak ve yardmcs Asm Gndz tarafndan karland. Stratejik, taktik ve eitim teknii meseleleri, grmenin odak noktasnda bulunmaktayd. stemen Rohde ise Trke olarak konutu. Trk taraf, Alman muharebe tznn braklmasn rica etti. Son olarak Mareal akmak, Alman bykeliliine asker atae olarak Alman Savunma Bakanlnn bir subayn gndermesini arzu ettiini ifade etti. Babakan nnnn delegeyi kabl ile, bakentteki 14 gnlk ziyareti sona erdi. Ziyarette edinilen izlenimler, Askeri Genelkurmay efi Topu Generali Becke bir rapor halinde sunuldu: Yeni Trkiye, genel olarak birok konuda Osmanl Devletinden temelde ayrlmaktadr. Avrupa rneine gre yeni bir devlet kurma abas, aikardr ve hali hazrda byk bir baarya ulamlardr. Yeni bakent Ankarann inas, byk bir ilerleme kaydetmektedir. Politik ve askeri ynetim, yaptklarnda uurludur. Onlar, kendi konumlarn ve dnya siyas yapsn aka deerlendirmektedir. Ordu disiplinli ve genelde iyi eitilmitir, silhlanma ve tehizat phesiz yetersiz, birbiriyle uyumsuz ve ounluu eskimitir. Kendine gvenen ve abalayan subay ordusu, Mill Mcadeledeki byk icraata gururla bakmaktadr. Organize yaps, Almanlara benzemektedir. Eitim gittike Alman rneini talep etmektedir. Genel olarak Almanyaya herhangi bir ekilde balanmadan, dostluk ilikilerini arttrma ve gelitirme arzusu bulunmaktadr. Alman ordusuyla birlikte alma arzusu ve asker ataenin gnderilmesi ricas askeridir, asla siyas deildir. Trkiyenin Ankaradaki Alman Bykeliliine bir Alman asker ataenin gnderilmesi arzusu, Almanlar tarafndan teferruatl olarak incelendi. Alman-Trk ilikisinin nemi bakmndan bu arzuyu abuk gerekletirme karar verildi. 1936 Nisan banda Hans Rohde, Ankaraya ilk Alman asker atae olarak geldi. Sonbaharda ilk kez Trakyadaki Trk manevrasna gzlemci olarak katld. Rohde, Hitlerin nnde konferans verdi ve ona Trk ordusu zerine bir deerlendirme sundu. Trklerin, Harp Akademisine yeni subaylarn gnderilmesini istemesi zerine Hitler, stemen Rohdeye uygunluunun incelenecei szn verdi. Trk ordusu iin ilikilerin gelitirilmesi asndan Rohde tarafndan nerilen tedbirlerle Hitler prensip olarak anlatn aklad.33 Hans Rohde, Atatrk hakknda Hitlerin dncesinin Trk Milletinin byk reformcusu olduunu yazmaktadr.34 Hitler, 1933 yl Temmuz aynda davet ettii Trkiye Byk Millet Meclisi Dileri Komisyonu Bakan Siirt Milletvekili Mahmut Beye, Mustafa Kemalin nderliinde yrtlen Trk Bamszlk Savann kendisini ve Alman Devrimini aydnlatan bir rnek olduunu sylemitir.35 Bu arada Hitlerin iktidara gelmesinden sonra Nazi felsefesini benimsemeyen ve ibirliini reddeden ok sayda Alman bilim adam Trkiyeye gelmitir. Bu bilim adamlarndan da faydalanarak Trk niversite Reformu gerekletirilmitir.36 Alman retim yeleri, Trk niversitelerinde almak

1511

zere be yllk szleme imzalad.37 Trk niversitelerinde grev alan Alman eitimcileri, Alman kltr ve eitim dzenini yerletirmek iin, byk aba gstermilerdir. Almanyada 1933 ylnda Hitlerin iktidara gelmesinden sonra, bir ok lkenin bu yeni rejime tepki gstererek Almanya ile ilikilerini askya almasna, Alman mallarna boykot etmesine karlk, Trk-Alman ticareti giderek artmtr. Hitler Almanyas ile Trkiye arasnda ilk ticaret antlamas, 10 Austos 1933 tarihinde Berlinde imzalanmtr. Antlama, Trkiye adna ktisat Bakan Mahmut Celal (Bayar) Bey ile Almanya adna Dileri Bakanl Mstear von Blow, tarafndan imzalanmtr. 38 Trkiye ile Almanya arasnda ikinci ticaret antlamas, 15 Nisan 1935 tarihinde yine Berlinde imzalanmt.39 Bu antlamalarla Byk Alman firmalarnn Trkiyeye atklar krediler sayesinde Trkiyenin Almanya ticaret hacmi srekli artmtr. Almanya, ticaret antlamalar ve ekonomik ilikiler sayesinde Trkiye zerinde hegemonya kurmaya alyordu. 1936 ylndan itibaren Almanyann Trkiye zerinde kurmaya alt iktisadi hegemonyann siyasi sonular daha belirli bir mahiyet almt. Almanya iktisadi nfuzu ile Trk-ngiliz ve Trk-Sovyet ilikilerini bozarak Trkiyeyi kendi grubuna ekmeye alyordu.40 Almanyann bu abalarnn artmasnn nemli bir nedeni de Lozanda kabul edilen Boazlar rejiminin 20 Temmuz 1936da Montreuxde deitirilmi olmasdr. Boazlarn uluslararas tahkimden Trkiye tahkimine gemesi, Almanyann ve dier byk devletlerin Trkiyeye olan ihtiyacn arttrmtr. 1937 yl Mays aynda, Trkiyenin Berlin Bykelisi Hamdi Arpa kabul eden Hitler, Trkiye ile yakn ve dostane ilikiler kurmak istediklerini belirtmitir. Bu kabulde Hitler, Trk Bykeliye her ne kadar siyasi bir beklentilerinin olmadn sylemise de,41 bu doru deildir. Hitlerin Trkiye ile yakn ve dostane ilikiler kurmasndaki asl amac, muhtemel bir savata Trkiyeyi, Birinci Dnya Savanda olduu gibi Almanya ile beraber hareket etmeye mecbur etmektir. Nitekim Almanyann bu beklentisi Alman Dileri Bakanl ktisadi Politika Dairesi Mdr Yardmcs tarafndan Berlinde cereyan eden Trk-Alman ticaret grmelerine ilikin 29 Haziran 1938 tarihli memorandumda u ekilde ifade edilmitir: Ekonomik sonularndan baka, grmeler siyasi bir nem de tamaktadr. Trkiyenin bize eskisinden daha kuvvetli iktisadi balarla balanmas gerekmektedirnk, ngiltere son zamanlarda zellikle iktisadi alanda Almanyann Trkiye zerindeki etkisini ortadan kaldrmak iin gittike artan bir aba sarf etmektedir.Bizim Trkiyenin d ticaretindeki hissemiz halen %40-50 orannda olduuna gre, Trkiye ile Almanyann ticareti arttrld takdirde Trkiye iktisadi bakmdan Almanyaya daha gittike daha fazla tbi olacaktrTrkiyeye verilen ngiliz kredisi bu devletin kredi ihtiyacn karlamaktan uzak olduuna gre Trkiyeyi iktisadi bakmdan Almanyaya daha fazla balamak ve bu devlet zerindeki nfuzumuzu arttrmak mmkndr.42 Bu erevede 25 Temmuz 1938de Berlinde imzalanan bir ticaret antlamas Trkiye ile Almanya arasnda ticari ilikileri arttracak hkmler ihtiva ediyordu. Bu ticaret antlamas hakknda

1512

Alman Dileri Bakanl ktisadi Politika Dairesi Mdr Yardmcs 8 Austos 1938 tarihli memorandumunda yle diyordu: 25 Temmuz 1938 tarihli antlama ile Trk-Alman ticaretinde meydana gelmesi beklenen art ngilterenin Trkiye zerindeki iktisadi nfuzunu nemli bir ekilde engelleyecek ve ngiltere ile Trkiye arasnda geen Maysta yaplan kredi antlamasna ramen Almanyann Trkiyedeki iktisadi durumunu kuvvetlendirecektir.43 Grlyor ki, Almanya Trkiyeyi kendine daha ok balamak ve ngiltere tarafna kaymasn nlemek iin daha ok ticari iliki ngrmektedir. 1938 ylnda Trkiyenin de talebi zerine Almanya ile Trkiye Hkmetleri arasnda kredi anlamas grmeleri balad. Trkiyenin talebini kabul eden Alman Hkmeti, n grmeler yapmas iin, ktisat Bakan Dr. Funku Trkiyeye gnderdi. Dr. Funk ve Trkiye ktisat Bakan akir Kesebir arasnda, Ankarada, 9-10 Ekim 1938 tarihlerinde yaplan grmelerde, Almanyann Trkiyeye 150 milyon marklk bir kredi amas kabul edildi. 44 16 Ocak 1939 tarihinde, Berlinde iki lke heyetleri arasnda imzalanan antlama45 ile Trkiyeye, sanayi ve asker alanda kullanlmak zere 150 milyon marklk kredi vermeyi kabul etti. Almanya ile ticaret yapmak Trkiye iin faydal oluyordu. Almanya ile ticari ilikileri tamamen kesmek Trkiyenin karlarna aykr idi. Trkiye, jeopolitik konumu itibariyle, dnemin iki byk devleti Almanya ve ngiltere tarafndan vazgeilmez bir lke idi. Bu sebeple Trkiye Almanya ve ngilterenin karlar arasnda bir denge politikas izliyordu. 1938 tarihinden itibaren devletler aras gruplamalarn hz kazanmas ve Almanyann Avrupa siyasetindeki sert politikalar Trkiyeyi endielendirmeye balad. Avrupann yeni bir savan eiine gelmi olmas Trkiyeyi ngiltere, Rusya ve Fransa ile ittifak yapma giriimlerine yneltmitir. Bu gelimeler 1939 ylndan itibaren Trk-Alman ilikilerinin gerginlemesine sebep olmutur. Bunun zerine Almanya, Trkiye ile yeniden iyi ilikiler kurmak ve Trkiyenin ngiltere ve Fransa ile ittifak yapmasn engellemek iin nl diplomat Franz von Papeni 18 Nisan 1939 tarihinde Ankara Bykeliliine atad. Hitler, Trkiyeye zel nem verdii iin bylesi mahir bir diplomat Ankara Bykeliliine atamtr. Trk-Alman ilikilerinin gelimesi ve ynlendirilmesinde etkili olan von Papen, Trkiyenin ngiltere ve Fransa ile ittifak yapmasn engelleyemedi. 19 Ekim 1939da Ankarada Trk-ngilizFransz ittifak imzaland. Ankara Pakt ad verilen bu ittifak engelleyemeyen von Papen, hrnlat. Kasm ay banda Dileri Bakan kr Saraolu ile iki defa gren von Papen, Trkiyeye ynelik tehditkr cmleler sarf ederek, sert tepki gstermitir. Kasm aynn ikinci yarsnda von Papen ile iki grme daha yapan kr Saraolu, Trk-ngiliz-Fransz ittifak antlamasnn bir savunma anlamas olduunu ve Almanya ile de ilikilerini srdreceklerini ifade etmitir.46 Franz von Papen Trkiyeye geli amac erevesinde bykelilik grevlerini srdrm, ancak Trkiyeyi Almanya yannda kinci Dnya Savana sokmay baaramamtr. Birinci Dnya

1513

Savann tecrbeleri nda hareket eden Trk devlet adamlar, ayn hataya bir kez daha dmemilerdir. 1940 yl sonu ile 1941 yl balarnda Alman ve talyan ordularnn Balkanlarda ilerlemeleri, Almanyann Bulgaristan kendi tarafna dahil etme giriimleri, Trkiyenin siyasi durumunu gletirmiti. Trkiye Bulgaristanla grerek 17 ubat 1941de ortak bir beyanname yaynlad. Bu beyannamede Trkiye ve Bulgaristan, karlkl olarak birbirlerine saldrmazlk gvenceleri vermi, dostluk ve iyi komuluk dileklerini iletmilerdi. Bunun ardndan Almanyann basklar sonucu Bulgaristan 1 Mart 1941de Almanya yannda savaa katld. Bu srada 1941 Nisannda Irakta Almanya taraftar Raid Ali Geylan bir hkmet darbesi ile iktidar ele geirdi. ngilizler Raid Ali Geylanye harekete getiler. Raid Ali Geylan de Almanyadan acil yardm istedi. Bunun zerine 12 Maysta Saraolu ile gren von Papen, Almanyann Trkiye zerinden kamufle edilerek Iraka asker ve malzeme gndermek istediklerini bildirmitir.47 Trkiye buna kar knca, raz etmek iin Almanya, Bat Trakya ile Ege adalarndan toprak teklif etti48 Trkiye yine kabul etmedi. Almanyann Bulgaristana girmesinin ardndan 6 Nisan 1941de Yugoslavya ve Yunanistana saldrmas Trkiyeyi endielendirdi. Bunun zerine Hitler, Cumhurbakan nnye yazd bir mektupla Trkiyeye saldrlmayaca garantisini verdi.49 Hitler, bu mektup ile Trkiyenin ngiltere yannda savaa girmesini de engellemek istiyordu. Bu arada ngiltere ve ABDnin Ankara Bykelileri, taahhtleri gerei Trkiyenin derhal savaa girmesini talep ettiler. Ancak Trkiye, mektupla gvence ald Almanyaya sava gze almad. Almanya bunun zerine, mektuplu gvenceyi bir dostluk ve saldrmazlk paktna dntrmek istediini Trk Hkmetine bildirdi. Nitekim von Papen antlamann yaplacan 17 Haziran 1941de gizli kaydyla Alman Dileri Bakanlna bildirmitir.50 Trkiye-Almanya ikili grmeleri sonunda 10 yl geerli olacak TrkAlman Dostluk ve Saldrmazlk Antlamas, 18 Haziran 1941de imzalanmtr. 51 Von Papeni uzun sre oyalamaya muvaffak olan Trk diplomasisi, Alman tehlikesi Balkanlara gelince Almanya ile dostluk ve saldrmazlk anlamas imzalamak durumunda kalmtr. Bu antlamay Trkiye ve Almanya asndan tahlil ettiimizde aadaki sonulara ulamak mmkndr: a) Trkiye, bir yandan Almanya ile antlama imzalayarak muhtemel bir saldrya kar korumu oluyor, dier yandan da her iki lkenin de daha nce yklendii sorumluluklar sakl tutarak, ngiltere ile ilikilerini bozmuyordu. b) Trkiye, bu antlama ile d politikasndaki hareket serbestisini geniletmiti. c) Trkiye, ad geen antlamay imzalayarak ister istemez Sovyetler Birliine tavr alm oluyordu. nk bu antlama ile Almanya Sovyetlere saldrdnda, ngilterenin Boazlar kullanarak

1514

Soysal, yardm gtrmesi imkanszlayordu. Bu da, Sovyetlerin Trkiyeye kar gvensizlik duymasna yol aacakt. d) Almanya, ikili grmeler boyunca Trkiye zerinde younlatrd bask ve tehditlere ramen, antlamaya Trkiyeyi ngiltereden koparp Almanyaya yanatracak maddeler ilave ettirmedi. Bylece, Trkiyenin sava d tutumunu srdrecek olmas baar saylyordu.52 Trkiye adna Dileri Bakan kr Saraolu, Almanya adna Franz von Papenin imza koyduu bu antlama sadece iki lkeyi deil, hem ngiltereyi hem de Sovyetler Birliini etkilemi, savan gidiat ve sonucu zerinde de messir olmutur. Antlama imzalanr imzalanmaz Almanya, Sovyetlere saldrmtr. Artk Almanya sa kanadn gvenceye almtr. Ankara Pakt ile ngiltere ve Fransa, Dostluk ve Tarafszlk Antlamas ile Almanya ile iliki kuran Trkiye, sava iinde hep tarafsz kalmay yeledi. Ancak saldrya urarsa karlk verecekti. Trkiyeye saldrmayan Almanyada bunu istemekte idi. Fakat savan ilerleyen yllarnda Sovyetler ile birleen, ona her trl sava malzemesi yardm yapmay taahht eden ngiltere, Fransa ve hatta Amerika Birleik Devletleri Trkiyenin savaa girmesini istiyorlard. Zira Montreux Antlamas gereince, Trkiye bir savata tarafsz kalrsa savaan devletlere Boazlar kapayacak, eer bir savata Trkiye savaa girerse, girdii tarafa Boazlar aacaktr 53 ilkeleri kabul edilmiti. imdi Trkiyenin mttefikler tarafnda savaa girmesi dolaysyla Boazlar amas isteniyordu. Boazlar ald takdirde Sovyetlere ksa yoldan sava malzemesi ve kolayca yardm ulatrlmasnn yannda, Almanyay Karadenizden vurmak suretiyle en byk yardm yaplm olacakt. Mttefiklerden gelen savaa girme teklifine Trkiye hemen ret cevab vermedi. Diplomatik yolla oyalama cihetine gitti. Diplomatik yolla vakit kaybetmek istemeyen ngiltere Babakan Churchill, 30/31 Ocak 1943te uak ile Adanaya geldi. Burada Cumhurbakan smet nn ile grt. Grmede Churchill, Trkiye, Ankara Paktna riayet ediyorsa hemen savaa girmeli ve boazlar amaldr demiti. smet nn verdii cevapta, Trkiye, Ankara Paktna sadkatten ayrlmamtr. Byle bir niyeti de yoktur. Ancak bir ordu bol tehizat ve modern silahlara mlik olmadan harbe girerse malup olur. Trk ordusu tehizat modern silahtan mahrumdur. ngiltere, Trk ordusunun tehizat ve silahn temin ederse biz de savaa gireriz mealinde szler sylemitir. smet nn, ngilterenin sava iinde Trkiye ve Sovyetlerin kalabalk ordularnn malzeme, silah ve tehizatn kolayca temin edemeyeceini biliyordu. Bu itibarla Trkiyenin istediklerini veremeyecek, bylece savaa girmemek iin sebep bulunmu olacakt. ngiltere, istenilen malzemeyi vermeye raz olursa, Sovyetler iin hazrlanan malzemenin bir ksm Trkiyeye verilecekti. Trkiye bu malzeme ile ordusunu tehiz etmi olacakt. Hemen Trkiyeye malzeme verilse bile, malzeme ha geldi, ha geliyor, ordusunu ha tehiz etti, ha ediyor diye zaman kazanm olacakt. Trkiyenin asl amac, oyalamak suretiyle tarafsz kalabilmek, savan sonuna yaklamakt. Trkiyenin izledii politikay az ok sezinleyen ngiltere Dileri Bakan Anthony Eden, ngiliz Parlamentosunda yapt

1515

konumasnda, Trkiyenin savaa katlmamasndan sz ederken; Trkiyenin manevralarndan tedirginlik duyduunu belirtmitir.54 19 Ekim 1943te ngiltere, ABD ve Sovyetler Birlii Dileri Bakanlar arasnda yaplan Moskova Konferansnda bakanlar, Trk hava alanlarnn kullanma almasn ve o yln sonuna dek Trkiyenin savaa katlmasn kararlatrarak Trk Dileri Bakan Numan Menemencioluna bildirmilerdi.55 Ancak bu istek silah ve tehizat yardm yaplmad gerekesiyle geri evrilmitir. Trkiyenin bir an nce savaa katlmasn isteyen Churchill, Roosevelt ile beraber Tahran Konferansndan Kahireye dnerken -Stalinin de istei ile- nn ile yeniden bir grme daha yapmak istedi. 4-7 Aralk 1943 tarihinde Kahirede nn, Churchill ve Roosevelt arasndaki toplantda ngiltere Babakan gene srarla 15 ubat 1944te Trkiyenin savaa girmesini istedi. Toplant sona erdiinde ngiltere Trkiyenin savaa gireceinden umutluydu. Oysa ABD ve Sovyetler Birlii bu konuda srarl deildiler.56 Bu konuda asl nemli gelime, ABD ile ngilterenin 19 Nisan 1944te Trkiyeye bir nota vererek Almanyaya krom satmasn durdurmalarn istemi olmalardr. kinci Dnya Sava boyunca devam eden Trk-Alman ticareti mttefiklerin tepkisini douran bir olgudur. Nitekim sava srasnda ngiliz Amirali Kelly, Trkiye Ulatrma Bakan olan Fahri Ergine; u yaknmada bulunmutur: Kahve veriyoruz Almanlara hediye ediyorsunuz, gaz, benzini biraz fazla versek, onlar da Almanlara vereceksiniz. Byk lde Almanyaya balk ihra ederek onlar besliyorsunuz. Trk-Alman ticaretine duyulan tepki ve verilen nota zerine Trkiye 21 Nisan 1944te Almanyaya krom gnderilmesine son vermitir. ngiltere ve ABD 13 Haziran 1944te ngiltere Bykelisi Hugessen araclyla, Trkiyeden Almanya ile tm ekonomik ve siyasi ilikilerini kesmesini istemiti. Hugessenin, Almanyann Balkanlarda, saldrgan bir gc kalmad, buna ramen bir saldr ihtimali doarsa yardm edeceklerini, Trkiye ekonomik ilikileri kesip Alman personeli lkesinden karrsa, Trkiyeyi ekonomik ve siyasi adan destekleyeceklerini bildirmesine ramen, Trkiye, ngilterenin bu teklifini reddetti.57 Trkiye, ilikilerini keserse, Almanyann saldracandan ekinmekte idi. ngiltere, Temmuz sonunda Trkiyeye son kez uyarda bulunmutu. Bunun zerine Trk hkmeti, mttefikleri ile bozulmakta olan ilikilerini dzeltmek amacyla, Almanya ile ilikilerin kesilmesinin uygun olduunu dnd. Ancak bu karar TBMMde almak zere, 1 Austos 1944de TBMMyi olaan st toplantya armt. TBMM, 2 Austos tarihli olaanst toplantda Almanya ile ilikilerin kesilmesine karar vermiti.58 Bylece, 1930lu yllardan beri ok youn olarak yaanan TrkAlman ilikileri, tamamen kesilmiti. Trkiye uygulad ince diplomasi sayesinde ayr ittifaklarda yer almalarna ramen 1939-1944 yllar arasnda Almanya ile ekonomik ve siyasi boyutta dengeli ve ll bir iliki srdrebilmitir.59

1516

ngiltere ve ABD, 3 Ocak 1945 gn Japonya ile de siyasi ve ekonomik ilikilerini kesen Trkiyenin Almanya ve Japonyaya sava ilan etmesini istedi. Hkmet, bunun zerine TBMMyi 21 ubat 9145te, olaanst toplantya ard.60 23 ubat 1945te olaanst olarak toplanan TBMM, ayn gn Japonya ve Almanyaya sava ilan edilmesine karar verdi. Fakat Trkiye, ne Almanya ne de Japonya ile fiilen savaa girmedi. Bylece, Trkiye uygulad baarl d politika sayesinde, hem Almanya ile ilikilerini karlkl menfaat ilikisi erevesinde baaryla srdrm hem de kinci Dnya Sava felaketini zararsz atlatmtr. Sonu Trkiye Cumhuriyeti Devleti, d politikasn, Atatrkn Yurtta Sulh Cihanda Sulh ilkesi erevesinde, denge zerine kurmutur. Hedefi, barn korunmas, yabanc devletlerle iyi iliki ve ibirliinin gelitirilmesi olmutur. Almanya ile ilikilerini yeniden balatrken hareket noktas milli menfaatler olmutur. 1923-1938 yllar arasnda Trk-Alman ilikileri, Trkiyenin menfaatleriyle rtt hallerde ve uyutuu srece ibirlii anlay iinde devam etmitir. II. Dnya Sava dneminde srdrlen ilikiler, Trk-Alman ilikilerinin nemli ve youn evrelerinden birisini oluturur. 1933-1938 dneminde Trk ekonomisinde belirgin bir bamllk yaratan Almanya, sava dneminde bu durumdan yararlanma niyetinde idi. ktisadi nfuzunu kullanarak Trkiyeyi kendi yannda savaa sokmak istiyordu. Ancak Trkiye, bedeli ve sonucu ne olursa olsun, Almanya ile siyasi ve askeri ittifaklar kurarak, yeni bir sava macerasna atlmak istemiyordu. Dolaysyla Almanyann niyetleri boa karlmtr. Buna ramen Cumhuriyet dnemi Trk-Alman ilikileri, sonular itibariyle her iki lke asndan da baarldr, denilebilir. Trkiye asndan baktmzda; hem iktisadi kalknma hamlesinde Alman endstrisinden faydalanm hem de bu lkeye nemli lde maden ve tarm rnleri ihracat yapmtr. Bunlar yaparken tarafsz kalmay da baarmtr. Almanya asndan baktmzda; hem Trkiye ile youn iktisadi ilikilerini srdrm hem de Trkiyenin mttefiklerle beraber Almanyaya kar, fiilen savaa girmesini nlemitir. 1 Friedrich Dahlhaus, Mglichkeiten und Grenzen auswaertiger Kultur-und Pressepolitik,

dargestellt am Beispiel der Deutsch-Trkischen Beziehungen 1914-1928, Frankfurt am Main, Bern New York. Nel Paris, s. 249; Heinz Glaesner, Dritte Reich und Der Mittlere Osten, Politische und wirtschaftliche Beziehungen Deutschlands zur Trkei 1933-1939, zu Iran 1933-1941 und zu Afghanistan 1933-1941, Inaugural-Dissertation zur Erlangung der Doktorwrde des Philosophischen Fachbereiches II der Julius-Maximilians-Universitaet zu Wrzburg, Wrzburg 1976, s. 149.

1517

Dahlhaus, a.g.e., s. 249; Gotthard Jaeschke/Erich Pritsch, Die Trkei seit dem Weltkriege,

Geschichtskalender 1918-1928, Berlin 1929, s. 8-9. 3 4 5 Trkische Staatsmaenner, R. 13805, Trkei 159, N: 2, Bd. 20. Deutsche Allgemeine Zeitung, 9 Kasm 1921. Yahya Akyz, Lausanne Konferans Balarken Fransz Kamuoyu, Belleten, C. XLV/1,

Ocak 1981. s. 177. 6 7 8 s. 3. 9 Vossische Zeitung, 4 Mart 1924; Yavuz zgldr, Trk-Alman likileri 1923-1945, Ankara Hermann Pinnow, Almanya Tarihi, C. II, (ter: Fehmi Balda), stanbul 1940, s. 506-507. Hakimiyeti Milliye Gazetesi, 4 Mart 1924. Ahmet Yavuz, Trkiye Cumhuriyetinin Akdettii Milletleraras Antlamalar, Ankara 1976,

1993, s. 36. 10 11 zgldr, a.g.e., s. 35. Nachlass Nadolny, Die Deutsch-Trkischen Beziehungen, Eigene Schriftstellerei Europa,

Bd. 14, s. Bd. 15. 12 13 14 124. 15 16 17 18 19 20 21 Dahlhaus, a.g.e., s. 250. Dahlhaus, a.g.e., s. 251. Nadolny, Mein Beitrag, Wiesbaden 1955, s. 111; Dahlhaus, a.g.e., s. 252. Politische Beziehungen der Trkei zu Deutschland, Trkei Politik, R. 78487, Bd. 4. Dstur, III. Tertip, C. 8, s. 622; Yavuz, a.g.e., s. 3. Hakimiyeti Milliye (Ulus) Gazetesi, 17 Mays 1929. zgldr, a.g.e., s. 40-41. Dahlhaus, a.g.e., s. 249; Heinz Glaesner s. 14-15. Dahlhaus, a.g.e., s. 249-250. Kurt Ziemke, Die neue Trkei. Politisihe Entwicklung 1914-1929, Berlin-Leipzig 1930, s.

1518

22 23 24 25 26

Cumhuriyet Gazetesi, 4 Eyll 1930. Cumhuriyet Gazetesi, 8 Austos 1928. zgldr, a.g.e., s. 45. Hakimiyeti Milliye (Ulus) Gazetesi, 28 Mays 1930. Politische Beziehungen der Trkei zu Deutschland, Therapia 17 Temmuz 1933 Trkei

Politik 2, R. 78488, Bd. 5; Bu szler, Trk gazetelerinde de yer alr: 16 Temmuz 1933 tarihli Milliyet gazetesinde Alman babakannn yle syledii yazldr: Trkiyede doan ve aydnlatan yldz, gittiimiz yolu bize gsterdi. Gazi, yzylmzn btn zamanlar iin en byk adamlarnn en n srasnda bir yere sahip olan ahsiyetlerden biridir. Bu karar, tarihin ona verdii bir haktr. 27 Politische Beziehungen der Trkei zu Deutschland, Berlin, Ekim 1933. Trkei Politik 2, R.

78488, Bd. 5. 28 29 241. 30 Johonnes Glasneck, Trkiyede Faist Alman Propagandas, (ev: Arif Gelen), stanbul Politische Beziehungen der Trkei zu Deutschland. Trkei Politik 2, R. 78488, Bd. 5. Oral Sander, Siyasi Tarih 1918-1990, 3. bask, Ankara 1995, s. 27; Armaolu, a.g.e., s.

1978, s. 14-15. 31 32 33 34 35 36 Cumhuriyet Gazetesi, 14 Kasm 1934. Cumhuriyet Gazetesi, 14 Kasm 1934. Hans Rohde, Diplomat und Soldat, Militaerarchiv, Msg. 1/1896. Hans Rohde, Militaerarchiv Msg/1895. Ulus Gazetesi, 17 Temmuz 1933. Horst Widmann, Atatrk niversite Reformu, (ev: Aykut Kazancgil-Serpil Bozkurt),

stanbul 1981, ss. 41-46. 37 38 39 Cumhuriyet Gazetesi, 2 Austos 1933. Yavuz, a.g.e., s. 264. Dstur, III. Tertip, C. 16, s. 645.

1519

40 s. 120-121. 41 s. 73. 42 43 44 45 46 47 48 49

Mehmet Gnlbol ve Dierleri, Olaylarla Trk D Politikas 1919-1973, C. I, Ankara 1982,

Cumhurbakanl Atatrk Arivi, Ariv Iv-16-B, Dosya 65, Fihrist. 45-1; zgldr, a.g.e.,

Gnlbol ve Dierleri, a.g.e., s. 122. Gnlbol ve Dierleri, a.g.e., s. 122. Ulus Gazetesi, 10 Ekim 1938, Dstur, III. Tertip, C. 20, s. 392. zgldr, a.g.e., s. 128. Armaolu, a.g.e., s. 410. Akten zur Deutschen Auswrtigen Politik, Serie D, Band 8, ss. 676-681. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 6, C. 29, tima: 2, Celse: 1; Dileri Bakanl, Trkiye D

Politikasnda 50 Yl (1939-1946), C. V, Ankara 1974, s. 96. 50 kinci Dnya Savann Gizli Belgeleri-Almanya Dileri Bakanl Arivinden

Almanyann Trkiye Politikas 1941-1943, (ev: Muammer Sencer), stanbul 1968, s. 35. 51 Mahmut Gololu, Milli ef Dnemi (1939-1945), Ankara 1974, ss. 111-119; smail Soysal,

Trkiyenin Siyasal Antlamalar (1920-1945), C. I, 2. bask, Ankara 1989, s. 639; Dileri Bakanl, a.g.e., s. 120-121. 52 53 54 Glasneck, a.g.e., ss. 151-154. Soysal, a.g.e., s. 497. Edward Weisband, kinci Dnya Savanda nnnn D Politikas, (ev: M. Ali

Kayabal), stanbul 1974, s. 330. 55 56 57 58 59 etin Yetkin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi, stanbul 1983, s. 232. Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 1939-1950, Ankara 1995, s. 364. Weisband, a.g.e., s. 338-339. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 7, C. 13, tima: 1, Fevkalade inikat, 2 Austos 1944. zgldr, a.g.e., s. 163.

1520

60

Cumhuriyet Gazetesi, 21 ubat 1945.

1521

ngiliz zel Harekt Birimi'nin (Soe) kinci Dnya Sava Yllarnda Trkiye'deki Faaliyetleri / Yrd. Do. Dr. Sleyman Seydi [s.823-832]

Sleyman Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye SOE dman kuvvetlerinin sava planlarn zayflatmak, igal altndaki topraklarda gizli ordu kurmak ve kurulmasn tevik etmek, mihver kuvvetleri aleyhinde propaganda faaliyetleri gerekletirmek ve stratejik ve askeri noktalara sabotaj dzenlemek ve bu faaliyetlere nclk etmek amac ile Temmuz 1941de, Fransann yenilerek savatan ekilmesinden hemen sonra, sava kabinesi kararnamesi ile kuruldu. SOE, bu zaman zarfnda Londra merkezli organizasyondan ngilizlerin dnyann deiik blgesindeki komutanlklarnn sorumluluu altnda oluturulan blgesel birimlere ayrld.1 Bu organizasyonun gizli tutulmas iin azami gayret sarf edildi. Organizasyon Sava Ekonomisi Bakanl ad altnda faaliyet gsteren bir bakanlk tarafndan gerekletiriliyordu. Ekonomik sava stratejileri ve yurt d ekonomik politikalar iin birbirlerine gerekli bilgiyi salamalarna ramen, Bakanlk ve SOE birbirinden tamamen ayr tutuldu.2 SOEnin Nazi igali altndaki topraklarda yrtecei faaliyetler iin karar alma mekanizmasnda ciddi sorun yaanmazken tarafsz lkelerde yrtt faaliyetler iin durum tamamen farkl idi. Bu balamda bu alma, son zamanlarda alan ngiliz belgelerinin altnda (HS 3 dosyalar), SOEnin kinci Dnya Savanda Trkiyedeki faaliyetlerini incelemektedir. Birinci Dnya Savanda da tank olunduu zere, Akdeniz ile Karadeniz arasndaki deniz ulamna ve Orta Dou corafyasna hakim pozisyonda olmasndan dolay Trkiye, savan seyrini deitirebilecek konumda bulunduu iin kinci Dnya Savana katlan devletler, tarafszln kendi sava stratejilerinin gerei dorultusunda kullanmas iin Trkiyeye inanlmaz bir bask uyguladlar. Stratejik konumunun hassasiyetinden dolay mttefik ve mihver blokunun her ikisi de Trkiyenin dostluuna mecbur olduklar iin Ankara, bu basklara kar koyabildi ve savan son anlarna kadar tarafsz kald.3 Trkiye, 1941 ylnn ilk yarsnda Nazi ordusu tarafndan kuatldnda yalnz bana kaldnn farkna vard. Bulgaristan, Yunanistan ve Ege Adalarnn Almanya tarafndan igal edilmesinden byk bir endie duydu. Ankarann politikas zaman kazanmak; en azndan silahlanmasn herhangi bir Alman saldrsna kar koyabilecek dzeye ulatrana kadar savaa katlmamakt. Ancak Trkiyenin savaa girmesi iin Churchill youn aba sarf etti ve hibir zaman Trkiyenin kendi saflarnda, Nazi kuvvetlerine kar savaa katlacana olan inancn yitirmedi. Bununla beraber Londra Hkmetinin, herhangi bir Alman ltimatomu ya da saldrs karsnda Trkiyenin buna direneceine olan inanc tamd. stelik Trkiyenin sava dnda kalmaya veya mttefiklerden yana bir tarafszlk politikas takip etmeye devam etmesi, emperyal konumunun Irak, ran ve dou yollar zerindeki hakimiyetinin korunmasn salamas asndan da ngiliz hkmetine nemli avantajlar vard. 4

1522

Alman igali ya da Trkiyenin mihver blou ile ibirliine girmesi gibi politik artlarn deime ihtimaline karn SOE, Trkiyede sabotaj, casusluk ve propaganda gibi ykc faaliyetleri ieren geni apl bir organizasyon kurmay arzuluyordu. zmir ve stanbuldaki limanlarda bulunan alet ve vastalar, petrol stoklar, krom madeni, Zonguldak endstriyel blgesi, Anadoludaki demiryolu a ve Toros tnelleri, tahrip edilecek ilk hedeflerdi. Casusluk, kar casusluk, gerilla sava, gizli paramilitar ve paranaval operasyonlar vs. gibi btn gizli sava kavramlarn kapsayan iler SOEnin ana grevi idi. Bu tr gizli faaliyetler, rvet, aldatmalar, sahte pasaport dzenlemeler, yaralama ve ldrme gibi deiik kanunsuz iler ya da gayri ahlaki metotlar ieriyordu. Trkiyedeki faaliyetleri, Fransa gibi Nazi igali altnda olan lkelerle kyaslandnda biraz farkl bir platformda oldu. nk bu tr gizli faaliyetler ve resmi grevliler ile olan ibirlii gizli olarak yrtlmek zorundayd. Bu durumu gz nnde bulunduran Trk yetkilileri, Almanlar kkrtmamak iin SOE ile ibirlii yapmaya taraftar deildi. Trkiye ile ibirlii ve faaliyetlerinin boyutu konusunda ngiliz Dileri Bakanl ve SOE arasnda da gr farkll vard. Dileri, Trkiye ile olan ilikilerini tehlikeye atmak istemezken SOE, sava politik boyutundan ok askeri-stratejik adan deerlendiriyordu. Bu yzden SOEnin faaliyet alan snrl idi. Ancak savan gidiatnn kendi lehlerinde deimesi durumunda zaman kaybetmemek ve ilk frsatta uygulamaya koymak zere hazrlamalar gereken planlar vard. SOE, faaliyetlerini stanbul Konsolosluundaki Denizcilik Departman ad altnda yrtyordu ve baz personelini, Balkan filosundan geriye kalan gemileri ile ilgilenen Goeland Denizcilik irketi ile paylat. Olas bir Alman igali ihtimali iin Trkiyede muhtemel sabotaj ve tahliye planlar hazrlamada ve ajan a oluturmada baarl oldular. Trkiyedeki SOE, Kahirede bulunan ngiliz Devlet Bakan ve Orta Dou Bakomutanl kontrol altnda olan Orta Dou misyonunun salahiyeti ierisinde idi.5 Fakat Eyll 1943 ylnda blgedeki politikalar ve faaliyetleri Dileri ve Orta Dou Komutanlnn kesin kontrol altna verildi. Trkiyedeki faaliyetleri ise stanbuldan, albay rutbesinde bir sorumlu tarafndan ynlendirildi. Ayrca zmir Fethiye Adana ve Ankara gibi stratejik neme sahip yerlerde de branlar vard. stanbuldaki SOEnin Trkiyedeki btn faaliyetlerini sevk ve idare eden kii G. de Chastalein idi. Ayn zamanda buradan Romanya, Bulgaristan, Arnavutluk, Yugoslavya, Avusturya, Macaristan ve talyadaki faaliyetleri sevk ve idare de onun sorumluluunda idi. Ankaradaki ngiliz elilii ile stanbuldaki gizli birimlerle olan ilikiler yannda igal ncesi ve sonras operasyon planlarn takip etmek onun grevleri arasnda idi. Ticari denizcilik faaliyetlerinden Harris Burland, L. R. Harrop, stanbul ile Balkan gizli istasyonlar ve Trk ubeleri arasndaki sinyal gnderme trafiinden sorumlu olmalarnn yannda ifreleme ve ifre memurlarnn, telsiz ve telgraf operatrlerinin eitiminden ve igal sonras faaliyet gsterecek ekiplerin organizasyonunun yansra telsiz haberlemeleri ve stanbulda bulunan Alman ve talyan ajanlar ile temas da onlarn grevleri arasnda idi.6 kar atmas Trkiye gibi tarafsz lkelerde d ilerinin karlar genellikle daha basknd. SOE, askeri harektn seyri ile ilgilenirken ngiliz Hkmeti diplomatik ilikilerin devamyla ilgileniyordu. Bu

1523

anlamda SOE, Alman igaline kar hazrlklara balamak ya da igal altnda veya dman topraklarna ynelik haberlemeyi salamak amacyla tarafsz lkelerde faaliyet gstermek iin aba sarfediyordu. Bunu gerekletirebilmek ve igal sonras plan hazrlanabilmesi iin Trkiyeye ok sayda ajan szdrlmas SOEnin faaliyetlerini yrtmesi iin ok nemli idi. Ancak onlarn Trkiyedeki faaliyetleri, d ilerinin sk takibi yannda bu tr faaliyetlerin iki lke arasndaki ilikilere ciddi zarar verecei gerekesiyle Trkiye snrlar iinde hareket kabiliyetleri ngilterenin Ankara Bykelisi Sir Hughe Knatcbull-Hugessen tarafndan kstlanmt. Dilerinin bu ihtiyatl politikasndan dolay SOE, Trkiyedeki faaliyetlerini Alman igaline endekslemek zorunda kalmt. SOE, bu dorultuda, planlar yaplarak Trkiyenin Almanyaya krom ihracatn engellemek iin birtakm sabotaj faaliyetleri ve Trk limanlarn ve zmir sahillerini -Ege adalar bata olmak zere Alman igali altndaki blgelerden bilgi toplamak zere- ajanlarn gndermek iin s olarak kullanyordu. Btn yasak ve engellemelere ramen SOE, Trkiyede birok kanunsuz icraatta bulundu ve daha maceral planlarna hayatiyet kazandrmak iin siyasi makamlara bask yapmay srdrd. Trk yetkililerinin ngiliz Orta Dou Bakomutanl tarafndan yaplan istekleri reddetmesinden dolay, SOE kendi planlarna Ankarann haberi olmadan ilevsellik kazandrma konusunda aba sarf etti. Ancak Dileri, Trkiyede gerekletirilecek olan bu trden askeri nitelikteki sabotaj faaliyetlerinin, mutlak surette Trkiyenin bilgisi ve onay dahilinde gerekletirilmesi konusunda uyarda bulundu. nk geni apl SOE organizasyonu kurmak, malzeme ve tehizat salanmasn zorunlu klacaktr ki, bu srete Trk otoriteleri byle bir kuruluun varln kefedeceklerdir. Bu da ngilterenin Trkiye zerindeki hedeflerine engel olacakt. Bu yzden Dileri, SOEden kendi bana imha plan hazrlamamasn ve grevinin sadece danmanlkla snrlandrlmasn istedi. 7 Ancak askeri adan Orta Dou Bakomutanl ve SOE, zaman geldiinde sabotaj faaliyetlerini harekete geirmek iin Trkiyede bir casusluk ebekesi kurma konusunda ok istekli idiler. zellikle Anadolunun gneyindeki demir yollarnn imhas iin etkili bir sabotaj hazrl, ngilizlerin Orta Doudaki varlna ynelebilecek tehlikelerin savuturulmas asndan ok nemli idi. nk, kara yolunun uygun artlar haiz olmamasndan dolay, Alman kuvvetlerinin Anadoluda ilerlemesi byk oranda demiryollarn kullanabilmesine balyd. Bundan dolay, Gney Anadoluya doru uzanan demiryolu zerindeki kprlerin uurulmas ve Toros dalarndaki tnellerin imhas ile Alman ilerleyii belli bir sre nlenebilecekti. Bu sebeple Joint Planning Staff Alman ordusunun Trk topraklarna girmesi halinde bu imha planlarnn derhal faaliyete geirilmesinin ok acil bir zorunluluk olacan kabul etti.8 Ancak, bu durum karsnda Trkiye, savunma hattn ngilizlerin karna uygun olan gney blgesinden ziyade, Trakyada ya da Bat Anadoluda kurmak isteyeceinden, bu konuda destei salama ihtimali azd. 28 Austos 1941 tarihinde ngiliz Genel Kurmay, Trkiyenin rzas olmadan operasyonlarn yaplmasna kar kan Dilerinin itirazlar ile SOEnin isteklerini tatmin edecek bir orta yol zmn kabul etti: Kuzey Suriyede grevi yalnzca Gney Anadolu demiryollarna sabotaj dzenlemek olacak olan ve gerekli tehizatlarla donatlacak bir organizasyonun kurulmas. 9 Bu plana

1524

gre sabotaj ekibi, Alman igali durumunda Trkiyeye yardm iin giden ngiliz kuvvetlerine katlmak ya da Trkler Alman saflarnda savaa girerse planlanan sabotajlar gerekletirmek zere Trk topraklarna gireceklerdi. Buna gre, sadece kk bir ajan grubunun Trk topraklarna keif iin girmesine izin verildi. Ancak bu aamada, imha iin gerekli malzemelerin Anadoluya tanmasna msade edilmedi.10 Ancak Orta Dou Komutanl, Almanlar Trkiyeye girdikleri takdirde, Kuzey Suriyedeki bu hazrlklarn ngilterenin Anadoludaki amalarn karlamayaca gerekesiyle buna itiraz etti. nk Anadoluda Alman ilerleyii, byk ihtimalle, Tarsus tnelleri gibi nemli hedeflerin kendi ajanlar tarafndan mdahalesi ile birlikte gerekleecekti. Dolaysyla Kuzey Suriyedeki SOE ajanlarnn bu blgede baarl bir operasyon yapma ihtimali azalyordu. Ayrca Trkiye-Suriye snrnn da kapatlma ihtimali, Anadoluya szmak isteyen ngiliz ajanlarnn geilerini ve patlayc maddelerin naklini zorlatracakt. Bu durumda baka plan yapmak iin de ajan yetersizliinden dolay vakit kalmayacakt. Bu yzden Orta Dou Komutanl, baarl sonu alnabilmesi iin, SOEnin Gney Anadoluda patlayc maddelerden oluan ikmal deposu oluturmasna ve acil durumda plan uygulayabilmek ve de Alman ajanlar ile yarabilmek iin Trkiyeye yeterince ajan szdrlmasna derhal izin verilmesini tavsiye etti. Bunun iin de ajanlara resmi klf bulmak amacyla konsolosluk ve ticari grevlerin artrlmasn istediler.11 Ancak Trk otoritelerince anlalma riskinden dolay Dileri Bakanl, ajanlarn ve malzemelerin artrlmasndan ziyade azaltlmasn istedi. n hazrlk iin gerekli olan malzemelerde, ajanlarn normal bagajlarnda tayabileceklerinden fazlasn Trkiyeye sokmamalarn istedi.12 Bykelinin ikayeti SOEnin Trkiyede bu tr faaliyet gstermesine ilk tepki Hugessenden geldi. Hugessen, Londraya Bununla kimin hedef alnacan anlamyorum, ancak Trk rejimini rahatsz etmek iin Anadoludaki gayrimemnun kitleler zerinde projeler yaplacan tahmin ediyorum ve bunun da karlarmza verecei ciddi zarardan baka bir ey hayal edemiyorum eklinde gr bildirdi. 13 Hugessen, SOE projesinin, Trkiyenin Almanlarn kendi topraklarndan Orta Douya doru ilerlemelerine msaade edebilecei varsaymnn gereklemesinin ihtimal d olduuna inanyordu. Londraya, Almanyann Ankara Bykelisi Von Papenin, Trk Dileri Bakan kr Saraolunu kabineden uzaklatrmak iin yapt baarsz giriimi ve bunun Ankarada yapt olumsuz etkileri hatrlatt ve mevcut hkmeti btn imkanlar kullanarak desteklemenin, ngiliz hkmetinin karna olduunu belirtti. Bykeli, SOEnin ngrd projelere, ngiliz hkmeti ve kendi elilii baznda, Trk hkmeti ile var olan ilikileri tehlikeye ataca endiesi ile kar kt. 14 Dileri SOEnin Trkiyedeki btn faaliyetleri kendisinin ona yneltimiyle gerekleeceini ve siyasi anlamdaki yeralt faaliyetlerinin ancak kendisinden izin alnmak suretiyle gerekleecei gvencesini vererek Hugessenin endiesini gidermeye altlar.15

1525

Gerekten de SOE ajanlar, bykeliye defalarca zor anlar yaattlar. nk birok defa Hugessen, bu ajanlarn illegal faaliyetlerine klf bulmaya mecbur kald. Mesela SOE, Trk polisince tutuklanan ajanlarnn kurtarlmas iin eliden sk sk kendi adlarna olaya mdahale etmelerini istedi. Bu tr olaylar ise Trk ynetim birimlerinde, ngilizlerin kendilerini savan iine ekmeye altklar ynnde endieye sebep oldu. Bu yzden Bykeli, SOE ve Dilerine, artk kendisinin SOE ajanlar adna hibir harekete girimeyeceini bildirdi.16 Hugessenin bu tutumu zerine Alexander Cadogan, Dileri Bakanl Mstear, prensipte ngiliz hkmeti ve yurt dndaki temsilcilerinin, kendilerine mal edilen herhangi bir aklama ve ajan olayn inkar etmeye yetkili klndklarn ve bu ekilde olaydan kendilerini syrabileceklerini syledi. Cadogan, Hugessene, yine de Trk Hkmeti ile olan ilikileri tehlikeye atmadan, SOE ajanlarn kurtarabilmek iin arka plandan elinden gelen btn yardm yapmasn istedi.17 Bu aklama Hugesseni rahatlatmad. Ankarada Trk otoriteleri ile muhatap olan kendisiydi ve onlar ngiliz Dilerinde herkesten fazla kendisi tanyordu. Bu nedenle, ngiliz elilii aka bu tr faaliyetlerde gzkmyorsa da Trk hkmeti, eliliin bu olaylarla olan balantsn renecek ve onlar sorumlu tutacakt. Hugessen bu noktada Bu tr faaliyetler bizim Ankara zerinde tesis ettiimiz nfuzu ykmaktan baka ie yaramaz. Bu tr faaliyetlerle benim balantm olmas imkanszdr ve zaten iki lke arasndaki iyi ilikileri devam ettirme sorumluluum da buna engeldir diye cevap verdi.18 Ayrca Hugessen, birok defalar, Yer alt faaliyeti gerekletirmek zere Trkiyeye gelecek herhangi bir SOE temsilcisini kabul etmektense istifa ederim eklinde gr belirtmiti. 19 SOE de, Hugessenin kendilerinin Trkiyedeki faaliyetlerine ynelik tutumundan ikayetiydi. De Chastelain, -Trkiyedeki SOE faaliyetlerinden sorumlu kii- bykeliye, stanbulun Srp, Yunan ve dier milletlerden gayrimemnun kitlelerle dolu olduunu ve hatta bunlarn bazlarnn Almanlara kar kendilerinden daha fazla saldrgan niyette olduklarn vurgulad. Dolays ile SOE, Trkiyede gerekletirilen her sabotaj, propoganda ve yer alt faaliyetinden sorumlu tutulamayaca eklinde iknaya alt. Chastelain herhangi bir ey yaplacanda Hugessene sormak zorunda olma talihsizliindeyim ve yine talihsizlik ki, eliliin dier birimleri bizim Londraya gnderdiimiz telgraflar okuma ve Londra ve Kahireden Hugessenin politikasna aykr olarak bize gelen emirleri renme imkanlarnn olmas da bir o kadar talihsizliktir diye yaknd.20 Ancak bunlarn dnda kefedilmesine imkan olmadan yaplabilecek iler de vard ve Chastelain bunlar gerekletirmek iin kendi insiyatifini kulland. Bunu yaparken tamamen yalnz da deildi. Ankarada ngiliz donanma ateesi SOEnin Trkiyedeki faaliyetlerinin kendileri iin nemli olduuna inanyor ve onlarn grlerini paylayordu. Herhangi bir risk olmadan yaplabilecek ilerde Hugessenin onay olmasada geretiinde kendi insiyatifini kullanmay kabul etmiti.21 stihdam

1526

SOEye istihdam olay Trkiye gibi tarafsz bir lkede hi de kolay bir olay deildi. Bu Trkiyenin Alman saldrsn tahrik etmemek iin izledii ihtiyatl politikasnn yannda ngiliz Dileri Bakanlnn -kendi stratejileri asndan SOEnin faaliyetleri iin nemli olduunu kabullenmesine ramen- bu tr faaliyetlerle Trkiyeyi kendilerinden uzaklatrmamak iin dikkatli davranmasnn da rol vard. Bu dncenin bir paras olarak Dileri 1941 ylnn balarnda SOEnin bnyesine herhangi bir Trk ajan almasn ve elilik grevi klnda ngiliz ajan temin etmesini yasaklad. Ancak SOEnin planlarn uygulayabilmek iin Trk ajanlarna ihtiyac vard. Yabanclarn gerekletirecei faaliyetler kolaylkla farkedileceinden Trklerden oluacak ajan ebekesinin resmi otoritelerin dikkatinden kama ihtimali ok daha yksekti. SOE tabii ki Trk ajanlarn seerken ok dikkatliydi. ncelikle doal yeteneinin yannda resmi makamlarla da iyi ilikileri olmas ya da stratejk blgelerden birinde belli bir nfuzu olmas gerekiyordu. 22 Dileri SOEnin Trkiyedeki faaliyetlerine snrlama getirmeden nce SOEnin planlarn gerekletirmek zere drt Trk ajann kendi organizasyonlarna almlard. Bu ajanlar Dilerinin yasann devam etmesine ramen SOEye bir ok Trk ajan temin ettiler. Bu ajanlardan biri liberal grlerinden dolay grevinden uzaklatrlan eski bir emniyet mdr olan Adnan Caalolu idi. Bu eski grevinden dolay idari alanlarda iyi balantlar olmas nedeniyle SOE onun tam bu iin adam olduu dncesindeydi.23 Gerekten de Adnan Caalolu SOEnin Trkiyedeki organizasyonuna radyo operatr telgraf, gemici gibi o zaman iin bu ilerde kalifiye eleman olarak aranan kiiler getirdi. Aslnda Trkiyedeki yksek oranda iizlik gerei de SOEnin faaliyetleri iin gerekli olan elemanlarn bulunmasn kolaylatrd. Dier nde gelen Trk casusu eski tccar, sanayici ve zengin bir i adam olan Hac idi. Hacnn Trk-Yunan snr boyunca uzanan pirin tarlas vard ve bu blgede, zellikle de Edirnede politik etkisi ok glyd. Atatrk nderliinde kazanlan bamszla kadar geen srete kendinin kurmu olduu milis glerinin de lideriydi. Bu sre zarfnda Hac, Bulgarlar ve Yunanllara kar savat. Kendisi Atatrk Genel Kurmaynn direk emirleri altnda faaliyet gstermi ve ona bu pirin tarlalar hizmetlerine kar bir dl olarak verilmiti. O zamandan sonra Hac Trk hkmeti yetkilileri ile srekli diyalog halindeydi ve zellikle Cumhurbakan zel stihbarat Tekilat Bakan Fuat Balkan ile gl dostluk ilikileri vard. Ayrca Hac Trk Gizli stihbarat Tekilat iin de bir ok iler yapmt. Kendisi hararetli bir Alman dman ve ngiliz dostu idi. Ancak Sovyetler ve Amerikallara fazla scak bakmyordu. Alman igalinin gereklemesi halinde bir ok defa ngilizlerin yardm olmadan dahi kendi bana milis kuvvetleri kurabileceini syledi. Hatta Hac mttefiklerin Yunanistan igal etmesi durumunda 200 adam ile snr geip Almanlarn haberleme hattna saldrda bulunmay teklif etti. Bu, Alman saldrs halinde, Hac daha ok kiiyi toplayabilir, diye SOEyi cesaretlendirdi. Hac saldr durumunda Ege Denizinden Edirneye doru uzanan snr boyunca faaliyet gsterecekti ve belkide Edirneden ileri Karadenize doru faaliyetlerini yayacakt.24

1527

Bir dier SOE ajan Orta ve Dou Anadoluda iyi bir diyalou olan yerli iadam Hulusi Bey idi. Kendisi igalde faydalanlmaktan ziyade Alman malzeme nakline mdahalede bulunmak zere tekilata dahil edilmiti. Yine igal halinde kendisinin ciddi bir faaliyet gsterebileceine dair bir beklenti yoktu ama zgvene sahip olan bir kii olarak kendisinin kurye ya da postac olarak kullanlabilecei hesaplar vard.25 Bir dier ajan da Kuzey Suriye snrna yakn mesafede bir Krt kabilesinin reisi olan lyast. Suriyede akrabalar bulunan Islahiyeli bir grup Trk ile temas halindeydi. Kilis blgesindeki Suriye snrnda ve de Adanada kilit konumdaki resmi grevlerde adamlar vard. slahiyedeki Trkler ineklerini otlatmak amacyla Suriye tarafna gemek iin yerel polisten kat alabiliyorlard. Tabii ki bu Gneydou Anadolu ile Suriye arasnda iletiimi kolaylatryordu. lyas, Almanlarn tm Trkiyeyi igal etme ihtimalinin yksek olduu 1941 ylnn balarnda tekilata alnmt. Ancak 1943 ortalarnda Trkiyeye olabilecek Alman saldrsnn Bat Anadolu ile snrl kalacana inanldndan dolay SOE lyas ile olan balantsna son verdi.26 Trkiye tarafsz kald srece mevcut SOE ajanlarnn herhangi bir sabotaj ya da yer alt faaliyetri yrtmeleri ve igal sonras yaplacak faaliyetlere hazrlk amacyla patlayc madde depolar oluturma, telsiz-telgraf istasyonlar kurma gibi eylemler yasakland. Ancak bu yasaklara ramen Alman igalinin vukuu halinde bu tr planlara kalkmak iin ok gecikmi olunacandan, SOE kendi yntemleri ile almalarna devam ettmek zorundayd. Bu yzden SOE stabuldaki temsilcilerine fabrikalarda alan ngilizlerden takviye yapma ihtimalinin aratrlmas istedi. Dolaysyla Karabk Demir elik Fabrikas ya da stanbulda Shell Petrol irketi gibi ingiliz personelin bulunduu iletmeler Trkiyedeki SOEye eleman bulmak iin bulunmaz frsat oldu.27 Bu plan dahilinde SOE Karabk Demir elik Fabrikasna szmaya alt. lk nce mdrn gvenini kazanmak lazmd. Bu saland takdirde geri kalan personeli amak kolay olacakt. Stratejik malzemelere sahip olmasndan dolay bu fabrika Alman igali halinde Nazilerin bu fabrikay kendi amalar dorultusunda kullanmamalar iin havaya uurulacak nemli hedeflerden bir tanesiydi. Bu fabrikann imhas iin elbette fabrika alanlar ile ibirlii hayati nem tayordu. Aslnda Karabk Demir elik Fabrikasnn bir ngiliz mdr, Charles Mannock, ile 70ten fazla da ngiliz alan vard. Mannockun Trkiyede siyasi arlnn olmas ise SOEnin onun ibirliini temin etmesini fevkalade nemli klyordu. Eliliin engelleyici tutumuna ramen Harris Burland, Mannocku ibirlii yapmaya raz etti. Ksa zaman zarfnda Mannock fabrikada ngiliz alanlar arasnda bir imha takm oluturdu. Sonra fabrikann uurulma plann hazrlad. Kilit noktadaki drt ya da be kii hemen grevlendirilecek, kalanlar da eer durum gerekten ciddi hale gelirse harekete geeceklerdi. ou makineler patlayc madde kullanlmadan uzun sre kullanlmaz hale getirilecek, sadece elektrik trafosu gibi nemli blmler patlayc ile imha edilecekti.28 SOE, Trkiyedeki organizasyonuna eleman takviye edebilecei hi bir frsat karmad. Mesela Dileri Bakanl Trkiyenin istei zerine 60 kadar teknisyeni Trkiyeye gndermek istedii zaman SOE bu teknisyenlerin Trkiyede yer alt faaliyetleri iin uygun olup olmadn anlayabilmek iin

1528

onlarla grme yapmak istedi. Sir Orma Sargent, Dileri Mstear Yardmcs, eer Trkler bu olay renirlerse teknisyen isteklerinden yararlanlarak lkelerine gizli ajan sokmak istediimizi dnecekler ve bu adamlar gndermekle elde edeceimiz bir ok faydal netice yok olacak diye itiraz etti. Yine Sargent herhangi bir karar alnmadan Hugessene danlmasn istedi ki onun da bu tr olaylara kar olduu aikrd.29 Bu cevabn verdii kzgnlkla Gladwyn Jebb,30 Sargent yerine Cadogana eer bizim bu insanlarla temasa gememiz engellenecekse Trkiyede byle bir organizasyonu nasl gerekletireceimizi anlamakta zorlanyorum diye yazarak sitemde bulundu. Jebb, kendi arzularnn Dileri tarafndan anlalmas iin mcadele etti. Ancak SOEnin faaliyetlerinden Trkiye imdiden rahatsz olduu iin Dileri bu teknisyenlerle grmek istemeleri olayna scak bakmad. Gereketen de SOE Trkiyede personel sknts ekerken Almanlarn turist klnda yeteri kadar ajanlar vard. Bu yzden 5 Kasm 1941 tarihinde Jebb Dilerinden isteini yineliyerek bu teknisyenlerin az sk olduklarndan emin oluncaya kadar kafalarna her hangi bir kt fikir yerletirmek niyetinde olmadklarn garanti etti. Ayrca Jebb teknisyenlerle Hugessene danmadan kendi sorumluluklar altnda grme yapmay nerdi. Dilerini iknaya gayret eden Jebb bu teknisyenlerin Trkiyeye vardklarnda hemen Trk yetkilileri gz nnde faaliyete gemeleri ya da kendilerinin birer profosyenel sabotaj olduklarn aa vurma gibi bir tehlikenin ok uzak bir ihtimal olduunu vurgulad. Zaten bunlarn Alman igali gndeme gelene kadar SOE adna herhangi bir yer alt faaliyetine girimeleri sz konusu deildi.31 Sargent bu aklamalardan Alman igali halinde Trkiye bu teknisyenleri bask neticesinde lkesinden zaten kovmak zorunda kalacak dncesiyle tatmin olmad. Dolaysyle SOEnin bu projesini uygulamaya geirmeye demeyeceine inand. Dier taraftan zaten bu teknisyenler Trk askeri endstrisinde grev alacaklard ki bu da Almanlarn Trkiyeye ajan olarak szmalarna denk bir hareket olacakt. Yine teknisyenlerin bu grevi sayesinde Trklerin teknik anlamdaki sava kapasiteleri ngiliz kontrolnde olacak, demekti. Yine de SOEyi tatmin amacyla Sargent, Hugessenin kabul etmesi halinde SOE tarafndan eitilmi kiilerin turist klnda Trkiyeye girebilecekleri nerisinde bulundu.32 Bu aklamalara ramen SOE, Almanlarn Trkiyede zellikle de stanbulda oktan ajan ebekesini kurmalarndan dolay Dilerinin bu tutumundan memnun deildi. Dolaysyla SOE Birinci Dnya Savanda olduu gibi Alman nfuzunun Trkiyede tekrar tesis edilebileceinden korktu. Zaten var olan Alman ticari nfuzunun Ankara zerinde siyasi nfuza dnme ihtimali de bir baka endie kaynayd. SOE, treni karmamak iin Alman igaline kar Almanlarn oktan yapt ajan ebekesini kurmak da dahil olmak zere harekete geti. Almanlarn Faaliyetleri Irakta Raid Ali ihtilalinin baarszla uramas ve 1941 de Suriyenin mttefikler tarafndan igali zerine Almanlar Trkiyedeki ajan ebekesini yeniden organize etmek durumunda kaldlar. Bunun zerine Almanlar, Irak, ran, Filistin ve Suriyeden stanbula snmac olarak gelen Alman yanls Arap ve ranllarla temasa getiler.33 Almanlar tarafndan stanbul Park Otelde iki oda kiraland ve Fraulein Kruss be Arab ve iki ranl snmacdan oluan propogandaclardan sorumlu

1529

kii olarak atand. Bunlarn ana grevi Arap lkelerinden Alman basn iin materyal toplamak ve Berlindeki ran ve Arap radyolar iin malzeme hazrlamakt. Geekten Almanlar, zellikle de Birinci Dnya Savanda ngiltereye kar cihad ilan edilmesini neren Von Papen bu tr faaliyetlerle yakndan ilgileniyordu. Bunu Yahudi aleyhtar politika izledi. Almanlarn genel dncesi Kafkasya veya Bulgaristandan Trkiyeye ve Orta Douya doru ilerlendiinde Yahudilerin katledilmesiyle birlikte slam dnyasnda bir dini isyan kartmakt. Bu politikann bir paras olarak Yahudilere Trkiyeyi terketmeleri, aksi halde kalanlarn katledilecei sylenirken Trk iadamlarna da Yahudiler sizin kannz emiyor ve ticaretinizi sekteye uratyorlar propogandas yapyorlard. 34 zmirde Alman ticari acentalar nde gelen insanlardan oluuyordu ve Almanlar onlardan kendi lkelerinden yana olmalarn istiyorlar ve pein komisyon olarak yksek meblalar dyorlard. Baz iadamlar ise zmirin stratejik neminden dolay Almanlarn kendilerini politik ajan olarak grmek istediklerinden phelenerek pein komisyonu reddettiler. Trkiyede balayan ticari nfuzla balantl olarak Almanlar, doulular Trkiyenin bir ok blgesinde ticari ajans olarak kullandlar: Araplar, Krtler vs. ajanlar iadam olarak lanse ediyorlard. Diyarbakrda ajanslar Iraka alyorlar; Erzurumda bir dier grup da rana alyordu.35 Bu konu ile ilgilenirken ngilterenin Trkiyenin sivil ve askeri ihtiyalarn karlayabilmedeki yetersizliine karn Almanlarn bu konudaki baarl faaliyetleri ingilizlerin karlat en byk zorluklardan biriydi. Hedef Aznlklar Aznlklar kendi amalar dorultusunda kullanlmak iin ngiliz ve Alman gizli servislerinin ana hedefleriydi. Trkiyede siyasi aznlk yoktu. Ancak stanbul ve evresinde youn bir ekilde bulunan Rumlar ve Ermenilerin yannda Sovyetler Birliinden Trkiyeye g eden beyaz Ruslar her iki taraf iin de potansiyel ajan durumundayd. SOEnin raporuna gre eer iyi bir deme yaplrsa Almanlara ajanlk yapacak trde insanlar olsalar da Rumlar genelde Trk rejimini destekliyorlard. Ermeniler ise youn bir ekilde Trk aleyhtarydlar ve Trklere kar kendilerini desteklemeyi vaadeden herhangi bir gle ibirliine hazrdlar. Naziler casusluk sabotaj gibi faaliyetleri yrtmek zere gerekli ajanlar bunlar arasndan temin ediyorlard. Bu tehlike, bu kitlenin Trk otoritelerince askere alnmas neticesinde bir dereceye kadar azald, fakat beinci kol faaliyetleri yine de aktif haldeydi. Beyaz Ruslar oktan Nazi gdmnde organize olmular ve farkl sebeplerden dolay onlar da beinci kol faaliyeti iin potansiyel tehlike idiler.36 SOEnin stanbuldaki temsilcileri Almanlara casusluk yapabilecek bu potensiyel kitleyi kazanmann yollarn aratrdlar. Bu kitlelerin ibirliini kazanmak iin bir takm vaadlerde bulunmak elbette gerekiyordu. stanbuldaki SOE temsilcileri, Londraya, Trk ve Sovyet hkmetlerinden Ermeniler iin bir takm dnler temin edilirse Danaklarn ngiliz safnda yer alabileceklerini ilettiler. Ancak Londra Trk hkmetini bu konu iin kstrme taraftar deildi ve hi bir ekilde Danaklarla temasa

1530

geilmemesini SOEden istedi. Krtler konusunda ise Londra Irak ve ran topraklar Almanlar tarafndan igal edilmedii mddete Krtlere bamszlk sz verilmemesini istedi Ancak Almanlarn blgeye hakim olmas noktasnda Krtler Trkiye zerinden Kuzey Irak ve rana uzanan alanda iyi bir haberleme ana sahip olaca bir gerekti.37 Sovyetlerde, Sovyet-Trk ve Sovyet-ran snrndaki Krtleri kendi safna ekebilmek iin ciddi abalar sarfetti. Krtler arasnda yaplan Sovyet propagandasnn boyutu onlara bamsz bir devlet vaadetmeye kadar gitti. SOE kaynaklarna gre bin kadar Krt gencini Trk otoritelerinin haberi olmakszn Sovyetler Birliine gtrdler ve onlara Rusa rettiler. Bu ekilde onlara komnist ideolojisini aladlar. Bu genlere ek olarak Sovyetler yal ve iiz Krtleri kendilerine i ve a vermek sz ile gizlice Kafkasya blgesinden kendi lkelerine gtrdler. Bu faaliyetlerin sonucu olarak Sovyet snrna yakn blgede oturan bir ok Krt Sovyetleri kendilerine dost kabul etti. Ruslarn bu faaliyetleri Ermenistanda Ermeni komiteleri altnda organize ettikleri de dikkatlerden kamad.38 ngiliz hkmeti, politikasnn bir paras olarak SOEnin Gneydou Anadoludaki ajan lyasn da yardmyla Krt liderlerine kendilerine bamszlk verecekleri ynndeki Sovyet propogandalarna inanmamalar iin faaliyetler gsterdi. De Chastelain lyas (lyasda ngilizlerden bamszlk vaadi umuyordu) kendilerinin karlarnn mttefiklerle yakn i birliinde olduunu ve Trklere balln nemine ikna etti. Sonra lyas SOE direktifleri dorultusunda Diyarbakr, Gneydou ve Dou Anadoludaki dier Krt merkezlerine giderek kabile liderleri ile temasa geip onlarn grlerini rendi ve onlar Trk ve Mttefiklere destek olmalar iin iknaya alt. Gemi Faaliyetleri Akdeniz ile Karadeniz arasnda uzanan deniz yoluna hakim konumda olmasndan dolay Trkiyede denizcilik faaliyetleri savaan taraflarn ilgi oda oldu. zellikle Almanlar 1941 baharnda Ege Denizinde hakimiyetlerini tesis edince bu denizde seyreden gemiler ngiltere iin daha da nemli hale geldi. Bundan sonra SOE, Egeden Yunan ve Karadeniz limanlarna seyreden Nazi gemilerine ya da Egedeki Alman kuvvetlerine malzeme ve erzak tayan gemilere ya da Almanyaya Trk kromu ve dier ihra mal tayan gemilere sabotaj planlar yaptlar.39 SOE boazlardan Egeye doru seyreden Nazi gemileri iin detayl plan hazrlad. Buna mihver lkelerinin bayran tayan tankerler ve Kontstanza ile Yunan ve talyan limanlar arasnda sefer yapan gemiler de dahildi. Bu gemilerin mihver kuvvetlerinin Karadeniz ve boazlarda ektii tanker skntsn karlamak amacyla kullanld ynnde deliller vard. Yine ayn rotada Trk limanlarndan Karadeniz ve Tunada dman kontrol altndaki limanlara mihver devletlerinin ticari tamacl yaplyordu. Bu gemilerin batrlmasna ynelik olarak ok dikkatli bir plan hazrland. Ancak Trk karasularnda hi bir gemi batrlmayacakt. Yaplacak sabotajdan geriye ngilizler tarafndan yapldna dair bir iz braklmamasna da zen gsterilecekti.40 Bu faaliyetler SOE adna Fethiyede ngiliz Elilii Denizcilik Departman ad altnda faaliyet yrten ajan Paton ile zmirde faaliyet yrten

1531

Paterson tarafndan gerekletiriliyordu. Bu tr elilik grevi bu kiilerin sabotaj yapacaklar alanlara yakn olmasn salyordu.41 Mihver Devletleri hakimiyetlerini Balkanlar ve Ege Denizine doru yaynca SOE mttefiklere ait gemilerin Almanlar tarafndan ele geirilmesini nlemek iin ciddi abalar sarfetti. Blgedeki en byk ngiliz denizcilik irketi olan Goeland Firmas, Almanlar tarfndan el konulmasn diye Tunadan stanbula getirilen 89 geminin sahibi veya iletmecisiydi. Bu gemilerden 44 tahl vapuru, 28i tank vapuru, 3 tanesi tank vapuru ekicisi ve 14 de ekiciydi. Trk otoriteleri ngiliz Goeland gemilerinin hareketine izin vermedii iin bu gemiler stanbulda uzun mddet tutuklu kaldlar. Trk yetkililerce btn zorluklar gsterilmesine ramen SOE 3 tank vapuru ekicisini, 9 tahl vapurunu ve 11 ekiciyi Trk sularndan alp gtrmeyi baard. Bunlarn pek ou Akdenizde Mttefiklerin hizmetinde kullanld.42 Geri kalan gemiler stanbul etrafndaki sularda demir atm vaziyette beklediler. stabuldaki SOE yetkilileri Hugesseninin bu konuda desteini almak iin bir sene ura verdiler. Ancak bykeli onlar ya dikkate almad ya da ii ok ardan ald.43 te yandan Almanlar Fransz hkmetinden ele geirilen 45 gemiye mahkemece verilen tutuklama karrn kaldrmay baardlar. Bu gemiler Almanlar iin sadece Tuna nehrinde altrlmak iin deil, ayn zamanda Trk topraklarnda sava vukuu bulduu zamanda eesiz deerde faydal olacakt. Bu yzden eer elilik, Trk makamlarnn olaya ciddi anlamda eilmeleri iin giriimde bulunmasayd bu gemiler Almanlarn eline debilirdi. SOE bu konuda elilii harekete geirmek iin bir hayli uratysa da elilik bu olayn bu ekilde braklmasndan yana tavr sergiliyordu. 44 Bundan dolay stanbuldaki SOE yetkilileri Almanlarn bu gemileri elde etme giriimlerinin vukuu halinde bu gemilerin batrlmas ynnde hazrda bir plann ve malzemenin olmas iin altlar. SOE stanbuldaki temsilcilerine 13 Eyll 1941 Tarihinde Almanlarn Trk rnlerini almay baardklar takdirde SOE ajanlarnn iit ve zeytinya gibi Trkler ihracat mallarna madeni ya katarak mallarn kalitesini bozma eklinde bir mdahale yaplmas ynnde bir telegraf gnderdi. 45 Ancak iit ve zeytinya ihracat Alman ithalatnn sadece 15 bin ton gibi kk bir blmn oluturuyordu. Ayrca bunlara yabanc madde katma olayda bir hayli zor olacandan stanbul Almanyaya yaplan ihracata direk bu gemilere saldrmakla daha kolay engel olunabileceini nerdi. Bu noktadan hareketle SOE insiyatifi stanbuldaki temsilcilerine braknca onlar da saldr iin plan hazrladlar. Saldr iin en iyi metot gemi doldurulmadan nce kutu ya da mallarn iine saatli bomba koyup limandan ayrldktan bir ka saat sonra patlamas salamakt. Bu ekilde gemide kimin ibirliki olduunun da renilmesi zor olacakt. nk bu gemilerin iletilmesi tamamen sahiplerine aitti. Bu durumda gemiler batrlsa bile Sovyet maynlarnn ya da savunma amacyla yerletirilen maynlarn sebep olduu dnlecekti. Bu olayn sonucunda Trk hkmeti Trk gemilerinin Trk sularndan ayrlmasn yasaklama ihtimali vard. Her halkrda bu saldrlar bu alanda seyreden gemi tamacln azaltacakt. SOE kaynaklar Ankarann Almanlarn stanbul Pendikte yaklak 500 ton tama kapasiteli kk boyutlu tahta gemiler yapma projesine onay verdiini renince sabotaj planlarna bu gemileri

1532

de dahil ettiler. Burada 12-15 kadar gemi inaa edecekler ve bunlara Alman bayra ekilecekti.46 Bu gemiler daha ok Ege ve Marmara limanlarndan Bulgaristan ve Romanyaya krom tanmasnda kullanlacakt. Bunlar s sularda seyredebilme zelliklerinden dolay kylara rahat yaklaacandan ykleme ilemleri de kolay olacakt. Ayn zamanda Selanike ulamas da en fazla 36 saat srecekti. stelik bunlar hava ve yer alt saldrlar iin kk hedef olduklarndan saldrdan da yara alma ihtimalleri azd.47 Trkiyenin ibirliine yanamamas sonucu Dileri SOEnin bu planlarna ilk bata pek itiraz etmedi. Dolaysyla stanbul SOEye Trk karasularnn dnda bir yerde mihver glerine ait gemilerin batrlmas iin yetki verdi. ncelik petrol tankerleri ve krom gemilerine verildi. Yangn karabilecek malzeme iine de ayrca patlayc madde yerletirilecekti. Hugessen bu olaydan imdilik haberdar edilmedi. Harris Burlanda bundan fazla kimsenin haberi olmamas iin emir verildi SOE Almanyann Trkiyeye saldrmas halinde stanbul Boaz ve Marmarann hemen Alman kontrolne gireceini ve tahrip edilmeyen ya da baka blgeye nakledilmeyen gemilerin Almanlarn eline geeceini varsayd. Marmara Denizinde her zaman Trk donanmasnn ve ticari gemilerinin drtte bulunuyordu. Bu yzden hem mttefik hem de Trk gemilerinin Almanlar tarafndan kullnlmasn nlemek iin gvenli bir blgeye nakledilmeleri ya da tahrip edilmeleri ok nemliydi. Eer Almanlar, saldrlarn dalk ve kayalk i kesimler boyunca savaarak yapmak yerine ky boyunca yapmay dnecek olursa, haberlemeyi srdrebilme iin gemilere ihtiyalar olacakt. Bu arada Sabotaj iin nceliin Shell ve Socony Vacuum irketlerinin boazn Asya yakasnda bulunan petrol depolarnn da uurulmasna verilmesi dnld.48 Gerekli malzeme fabrikaya yakn blgede zel bir evde hazrland. Bu fabrikalarn yneticilerinin bilgisinde zel grevliler bu i yerlerine szdrld. Tuna boyunca seyreden gemiler iinde de gerekli hazrlklar yapld ve sabotaj iin malzemeler elilie ait yerlerde sakland. 49 Belgelerde bu planlarn hepsinin uygulanp uygulanmadna dair ok net bilgiler yoktur. Ancak baz gemilere sabotaj gerekletii ynnde bilgilere rastlanlmaktadr. SOEnin zmirdeki Faaliyetleri Almanyann 1941 balarnda Egede hakim konumuna gelmesi, igal sonras iin hazrlklarn yaplmas ve Egede Alman faaliyetlerini takip edilmesi noktasnda zmir SOE iin nemli bir merkez haline geldi. stanbuldan gelen emirle zmir SOE sorumlusu Paterson (Resmi grevi elilik ataesi idi) ile Fethiye sorumlusu Paton 12 adalar projesini balattlar. Bu projeye gre bunlar, mttefik saldrlarna hedef gstermek amacyla Almanlarn stratejik durumlar hakknda bilgi toplamak iin adalara ajan gndereceklerdi. Ayrca Almanlarn zmir ve Ege sahillerini igali halinde hazr bir milis birlii oluturacaklard. Bunu yapmak iin Dilerinin yasana ramen Bodrum civarnda telsiz-telgraf operatr dahil, yerel halktan ajan salamak elzemdi. Adnan Caalolu tam bu iin adam idi. Adnan Harrop tarafndan ifreleme konusunda eitildi.

1533

Adnana Paterson kanalndan onlarn hareketlerini byk gizlilik iinde takip eden Harropla karlkl haberleecei bir ev ayarland.50 Adnan SOEya sabotaj iin uygun, ekiya tipli kii ile Harrop tarafndan eitilen telsiz-telegraf operatrnden oluan kk bir organizasyon kurmaya balad.51 Adnann yeeni Naim Filiz52 her trl patlayc maddenin bulunduu Karaburnu civa madeni fabrikasnda patlayc madde deposunun sorumlusu olarak alyordu. Adnan, Naimi ayda 65 Trk Lirasna ie ald ve ona Hamdi Turan ve Hsn Aybar53 adnda 40 TL. aylk dedii iki yardmc ayarlad. Bu tr insanlardan geni apl sabotaj hareketi beklemek ok fazla iyimserlik olurdu. Ancak SOE onlardan kk apl olsada deeri fazla olan bir ok sabotaj faaliyeti bekliyordu. Btn bu ajanlarn igal gerekleip gerek sabotaj faaliyetleri balayncaya kadar ebeke iinde kalmalar iin paralar deniyordu.54 Bu ajanlarn eitiminden Harrop sorumluydu. Elbette gvenlik gerekesiyle Harrop btn ajanlarla buluamazd. Bu yzden Harrop, Naimin kardei Mahmutu aletleri nasl kullanlacan gstermek zere Ankaraya ard. Mahmut bu konuda biraz tecrbeliydi. Harrop ona ngiliz elilii bahesinde patlayclarn nasl kullanlaca ynnde eitin verdi. Mahmut da zmire dnte Ankarada ne rendi ise Naime aktard o da yardmclarna retti.55 Von Papene yaplan bombal saldr sonucu, Trk polisinin daha nce siyasi sutan hkm giymi kimselerin yabanc konsolosluk bulunan merkezlere yakn yerlerde oturmasn yasaklamasyla birlikte Adnan zmirden Bodrum taraflarna tanmak zorunda kald. Ancak Adnan orada daha iyi imkanlara sahip oldu. nk Kaymakam Adnannn arkada idi. Buradan zmirdeki organizasyonu idare edebiliyor ve yksek makamlarda arkadalarnn olmasndan faydalanyordu. Adnan yeni yerine yerletikten sonra Naim Filizin ve iki yardmcsnn Karaburnundaki fabrikadan alarak zmir limannda balk olarak almalarnn salanmasn nerdi. zmirdeki denizcilik faaliyetleri ok nemli hedef olduundan Harrop bunu kabul etti ve Naimi maden fabrikasndan alarak zmir limanndaki eski ii olan balkla dnmesini salad. Bylelikle igal sonras hedeflenen sabotaj alanna yakn olacakt. Ancak iki yardmcsnn maden fabrikasnda kalmasn istedi. Bu gerektiinde patlayc ihtiyacnn karlanmas iin gerekli olacakt. SOEnin Trkiyede her hangi bir patlaycya yaklamasna ve tamasna izin verilmedii dnlrse bu onlar iin ok iyi bir frsatt. Bu ekilde bu ajanlar zmir blgesinde kendi patlayc depo malzemelerini oluturabilirilerdi. Ancak Harrop SOEye bu ajanlara Alman gemilerine kar kullanlmak zere Londradan daha gelimi patlayclar getirilmesi iin yardm edilmesini istedi.56 Adnan yeni merkezde yerleip btn ileri gelen devlet grevlileri ile dostluk kurdu.57 Bu ona yetkililerin iyi niyeti erevesinde bulunduu ehri kolayca terkedip eski arkadalar ile temasa gemesi frsatn veriyor ve faaliyetlerini oralarada yaymak iin onlarn grn reniyordu. Adnan siyasi faaliyetten ziyade sabotaj ve gerilla faaliyetleri iin uygun birok istekli insan buldu. Ayrca yzden fazla macerac yeden oluan yerel tfek retici kulbnn bakan ile iyi arkada oldu ve bakan Adnana acil durumda gerilla faaliyetlerine hazr olacaklarn garanti etti.58

1534

Ancak Andann Ege kylarndaki faaliyetleri, zamanla dikkat ektiinden bir ka defa polis tarafndan sorguland. Birka hafta hapis yatnca bundan kt ekilde etkilendi. 1942 sonbaharnda Boluya transfer oldu. Orada iftilerle yararl diyalog kurdu ve bu ekilde milis kuvveti oluturma ans dodu. Ancak Adnan bu insanlarla diyaloa girdikten sonra SOE onlara para vermek vb. ekilde destek verilmesini yasaklad. Aslnda Adnan 1943 yln bu iftilerin gvenini kazanmakla geirdi. Sonra da vaatlerinden ve planlarndan vazgeince blge halk onu ajan olduunu anlad. Bunun zerine SOE Adnan ile olan iletiimini kesmeye balad. Zaten 1944 yl balarna doru Alman tehlikesi ortadan kalkmaktayd. Ankarann, Alman saldrsndan korktuu iin bu tr ibirliine pek fazla yanamak istememesinin yannda SOEnin Trkiyedeki almalar, Trkiyenin dostluunu kaybetme endiesi tayan Dilerinin yasaklamas yznden daha ok Alman igali ihtimaline kar planlama ve hazrlk eklinde kald. Yinede SOE Trkiyede birok illegal faaliyetde bulundu. Bu faaliyetleri yaparken SOE Trk ordusunun ve Trk Gizli Servisinin hkmete kyasla kendileri ile daha fazla yardmlatn belirtir.59 Belgelerle SOEnin Trkiyedeki faaliyetlerini tam bir netlie kavuturma imkan yoktur. SOEnin kaytlarnn %85ine ulama imkan bulunmamaktadr. Neticede bu gizli servis iiydi. ou iler tamamlannca belgeler yok ediliyordu. Bunun dnda sava sonunda SOEnin Baker Setreetteki merkezinde kan yangnda belgelerin ounun yanmas da zorluun bir baka boyutu idi. Ancak Alman igali gereklemediinden Anadolu demiryolu ve Toros tnellerine yaplacak sabotajlardan vazgeildi. Kzl Ordu igalinden sonra Alman ordularnn Balkanlardan ekilmesini mteakip SOE personelini 1945 ylnn sonunda Trkiyeden ekti. SOE organizasyonu, savan mttefiklerin baars ile bitmesinden dolay 1946 ylnda tamamen lavedildi. 1 SOE nin Alman igali altindaki faaliyetleri iin baknz J. G. Beevor, SOE: Recollections

and Reflections 1940-1945 (London: The Bodley Head, 1981); M. R. D. Foot, SOE in France: An Account of the Work the Special Operations Executive in France (London: HMSO, 1966). 2 SOE balangta blme ayrld: SO1 propoganda ilerinden, SO2 operasyonlardan,

SO3 birimi de planlamadan sorumlu idi. Sonunda SO1 1941 ylnda SOEden ayrlarak Politik Sava Birimini oluturdu ve SO3 de unutulmaya yz tuttu. Aslnda SO2 SOE oldu. Baknz SOE operations in Africa and the Middle East: a guide to the records in the Public Record Office (Kew: PRO Publications, 1998), s. 2. 3 Ekim 1939 ngiliz-Fransz-Trk deklarasyonunda Trkiyeye saldrya uramas

durumunda yardm sz yannda silah ve mali kredi salanmas iin grmeler yaplmas konusunda sz verildi. Ancak Trkiye ngiliz ve Franszlarn yannda savaa katlmas konunda kesin vaatlerde bulunmad.

1535

kinci Dnya Savanda Trk d politikas ve savaan taraflarn Trkiyeye kar olan

tutumlar iin baknz Selim Deringil, Turkish Foreign Policy During the Second World War: an Active Neutrality (Cambridge, Cambridge University Press, 1989); Sleyman Seydi, The Turkish Straits and The Great Powers: From the Montreux Convention to the Early Cold War, 1936-1947 (Unpublished PhD Thesis, Birmingham University, 2001). 5 Orta Dou Misyonun sorumluluk alanna Filistin, Arabistan, Irak, ran, Balkanlar ve Kuzey

Afrika; Msr, Sudan, Libya ve Tunus da dahildi. 6 7 8 raporu. 9 Aslnda Halepte SOE gerektiinde Trkiyede kullanabilecei bu tip bir organizasyonun PRO HS 3 / 219, SOEnin kendi memurlar ve onlar grevleri hakkndaki raporu. PRO FO 371 / 30097, R 81169 / 240 / 44, Bowker minute, 29 Austos 1941. PRO FO 371 / 30097, R 8169 / 240 / 44 Joint Planning Staff 29 Austos 1941 tarihli

ekirdeine sahipti. uzun zamandr bu trden sabotaj faaliyetleri gstermediinden ve de Hugessenin onay olmadan harekete geirilemeyeceinden sonusuz kalacakt. 10 Eden, bu plann Hugessenden saklanmas ynndeki ilk fikrinden Toros plannn

uygulama zaman geldiinde bunun daha fazla zorluk yarataca dncesiyle vazgeti. Hugessen SOEnin Trkiyede mevcut olan yapsnn devamna ve patlayc maddlerden oluacak ikmal deposuna ve bunlarn amacna uygun olarak kullanlmas konusunu kabul etmiti. O Toros plan hakknda bir ey bilmiyordu. Eer Hugessen plandan haberi olursa btn SOE personelinin pln prtsn toplayp Trkiyeyi terk etmesini isteyebilirdi. PRO FO 371 / 30097, R 8584 / 310G, Howardn Mallaya 5 Ekim 1941 Tarihli mektubu. 11 PRO FO 371 / 30097, R 8309 / 240 / 44, Orta Dou Komutanlnn Genel Kurmaya 6

Eyll 1941 Tarih ve 00491 nolu telegraf. 12 13 PRO FO 371 / 30097, R 8309 / 240 / 44, Dixon 11 Eyll 1941 Tarihli tezkeresi. Hugessen Dilerine gnderdii telgrafta bu gibi gayrimemnun kitlenin Ermeniler ve

Krtler olacan belirtti. Ancak byle bir giriimin Almanlar tarafndan oktan balatldn ve Trk hkmetinin de bundan haberdar olduunu syledi. Eer bizde benzer faaliyetlerde bulunursak Ankara bizim ne yaptgmzn farkna varacak ve Trk Hkmeti zerindeki etkimizi kaybedeceiz. 14 PRO FO 371 / 30095, R 7445 / 240 / 44, Hugessenin Dileri Bakanna 1865 nolu ve 1

Austos 1941 Tarihli Telegraf. 15 mektubu. PRO FO 371/30095, R 7275 / 240 / 44, Hugessenin 1865 no ve 1 Austos 1941 Tarihli

1536

16

Hugessene verilen bilgiye gre bu ajanlardan biri stanbuldan bir baka lkeye askeri

malzeme tama iiyle urayordu. Polis aratrmasna gre ayn ajan Alman vapuru Arcadiann patlamasna sebep olan mayn temin eden kii olduu anlald. Hugessen bu ajann serbest braklmas iin teebbste bulunduu zaman da Trk yetkililerinde elinin bu olayla direk ilgisi olduu ynnde phelerin artmasna sebeb oldu. Bu tr balantdan Trkiyeyi Almanyaya kar feda edilecei idi phesi uyanyordu. 17 PRO FO 371 / 30096, R 4936 / 240 / 44, Hugessenin Dileri Bakanlna 1043 no ve 3

Mays 1941 Tarihli telegraf Mesela George Dimitroff Bulgar Zrai Partisinin lideri idi ve Alman igalinden nce hikimete kar isyanc muhalefetin tek organizatr idi. SOE igal hali iin hazrlklarla megulken Dimitroffun Istanbulda olmasn istiyorlard. Dileri Hugessenin Dimitroffa elilik emsiyesi altnda herhangi bir grev vermeyeceini bildiinden gizli tekiatn Trk polisi ile anlama yaparak Dimitroffun stanbulda bir sre ikamet etmesinin salanmasn dnd. Bu tr durumlarda sklkla olduu zere SOE Dimitroffu bir oldu bitti ile stanbula gnderdi ve kendi balarna onu ngiliz Konsolosluunda Hugesseni bilgilendirmeden tercman yardmc s ad altnda bir greve atadlar. Bulgarlarn ve Almanlarn Dimitroffun kellesi iin dl verecei aikard. Bu durumda Trk hkmeti Alman saldrsndan korkarken Dimitroffun faaliyetlerine gz yumabilecei gibi bu olay SOEnin Trk politikasna bir ihaneti olarak da alglayabirdi. Bu anlamda Hugessen bir kez daha Trk hkmetinin savatan kanma noktasndaki hassasiyetini ve bu yzden dmanlarn provakosyon olarak alglayabilecei hareketlerden kanma konusuna verdikleri nemin altn izdi. stelik bu anlamda ajanlarn gerek kimliini saklamaya ynelik verilen elilik grevinin anormal saylara ulatn belirtti. Sonunda Londrann Dimittrofu Trkiyeden geri armaktan baka alternatifi kalmad. PRO FO 371 / 30096, R 7688 / 240 / 44, Bowkern 5 Austos 1941 Tarihli tezkeresi; PRO FO 371 / 30095, R 7396 / 240 / 44, Hugessenin Dilerine 1854 say ve 30 Temmuz 1941 Tarihli telegraf. 18 19 mektubu. 20 21 mektubu. 22 Mesela Bekir Kara leri Bakan Recep Pekerin yakn arkadayd. s dzeyde bu A.g.e., PRO FO HS / 317, A. G. de Chastelainin ADye 68 / 13 / 18 no ve 10Austos 1941 Tarihli PRO FO 371 / 30095, R 7445 / 240 / 44, Hugessen to FO, no. 1865, 1 Agust 1941. PRO FO HS 3 / 217, de Chastelainin ADye 68 / 13 / 18 no ve 10 Austos 1941 Tarihli

denli iliki phesiz SOEnin faaliyetlerini bir takm kolaylklar salyor olmas gerek. Bu ayn zamanda polisce tutuklanan ajanlarnn serbest braklmalarnda da nemli rol oynuyordu. PRO HS / 3221 Harroptan SOEye 573 / 60 / 18 sayl ve 21 Mays 1943 Tarihli mektub.

1537

23

Adnan ilk nce SOE iin stanbulda alt. Kendisi ve ei Emine SOE iin stanbulda

alrken Adnan tutukland ve bir sre srgne gnderildi. Kendisi hakknda verilen ceza kaldrlnca Adnan SOE tarafndan zmire gnderildi. 24 25 26 PRO HS 3 / 219, SOEnin Trkiyedeki personeli ve onlarn grevi hakkndaki rapor. A.g.e., PRO HS 3 / 221, De Chastelainin SOE Orta Dou Merkezine 1784 / 13 / 18 say ve 8

ubat 1943 Tarihli mektubu. 27 SOE Sava Ekonomisi Bakanlndan Shell firmasna emir vererek stanbuldaki

adamlaryla ibirlii yapmalarn salamasn istedi. Shell de byle bir istee her hangi bir itirazda bulunmad. PRO FO 371 / 30095 Brookun Dileri Bakanlna 10 Temmuz 1941 tarihli mektubu; Petrol Departmanndan Dixona 29 Temmuz 1941 Tarihli mektub. 28 29 mektubu. 30 31 Dilerinde grevli olmasna karn SOEnin genel idaresini yrtyordu. PRO FO 371 / 30095, R 9731 / 240 / 44 Jebbin Sargente SSC / 2928 / 83 / sayl ve 5 PRO HS 3 / 217, D / HO dan Chastelaine 641 no. lu ve 25 Haziran 1941 Tarihli mektubu. PRO HS 3 / 243, W. Harris Burlandn Chastelaine 514418 say ve 18 ubat 1942 Tarihli

Austos 1941 Tarihli mektubu. 32 33 A.g.e., Sargentin Jebbe 13 Kasm 1941 Tarihli mektubu. Park Otel ve stanbuldaki dier kahvehaneler Alman Suikastlarn buluma yeri idi.

Bunun yannda Alman yanls propoganda ve tahriklerde bulunun kiiler de vard. Bunlardan biri de sonralar Lbnana Gauleiteri olacak olan Emir Adel Arsland. Arslann kardei ekip Arslan Berlinde Arab Radyolarn yneten Grand Mft iin Arab lkelerine yaplan propogandalarn ba danmanln yapyordu. Emir Arslan eski Trk aleyhtar propoganda yapan ve Hatayn Trkiyeye katlmasna iddetle kar kan bir kiiydi. Badad Kabil ve Tahrandan gelen insanlardan oluan bir propoganda amal ajan ebekesi Antakyada kurulmutu. Snmaclardan geri kalanlarda deiik hcrelerde organize edildiler. Alman ajanlarndan dieride Lbnanl bir Hristiyan olan Marcosdu. ok zeki idi ve Arabca, branice, Krte ve ngilizceyi mkemmel konuuyordu. Ayrca talyan diplomat passaportu tayordu. PRO HS / 3 / 218 DHO nun SOE merkezine 183. 198. inf nolu ve 14 Aralk 1941 Tarihli gnderdii mektup. 34 Bir taksicinin arkadana anlattklar bu olaya k tutar. Taksici bir sabah mteri alr ve o

mteri taksicinin Trk olduunu renince ondan kendisine etraf gezdirmesini ister. Taksici onu Eype gtrd zaman mteri -bu fabrikalar kime ait? diye sorar. Taksici Trklere ait deyince

1538

mteri -seni salak ey! bunlarn hepsi Yahudilere ait ve Trkleri soyuyorlar. Ancak kurtuluunuz ok yakn eklinde konuur. 35 telegraf. 36 mektubu. 37 PRO HS 3 / 218, stanbuldaki SOE temsilciliinden Londra merkeze 4888 nolu ve 31 PRO HS 3 / 217, Edmondun de Chastelaine A. 903 nolu ve 9 Austos 1941 Tarihli PRO FO 371 / 30095, R 4789 / 240 / 44, Hugessenin 1016 nolu ve 30 Nisan 1941 Tarihli

Ekim 1941 Tarihli mektubu. stanbuldaki SOE temsilciliinin deerlendirmelerine gre Krtler Birinci Dnya Savanda kendilerine vaadedilen bamszlk szn tutmad iin ngiltereye kin duyuyorlard ve ayrca Krtleri Trkiye aleyhtar olmaktan ziyade rejime muhalif olarak deerlendiriliyordu. PRO HS 3 / 217, L / DI. 1 to D / H. V, no. M. I. 3 (6) / 296 / 41, 27 Austos 1941. 38 telegraf. 39 40 grme. 41 PRO HS / 3 / 233 Harris Burlandin Egede ticari gemilerin seyri ile ilgili 30 Kasm 1943 PRO HS 3 / 233, Harris Burlandin Egede ticari gemilerin seyri ile ilgili raporu. PRO HS 3 / 229, Dosya no. T6 / 6 SOEnin Cadogan ile 24 Haziran 1943te yapt PRO HS 3 / 221, Chastelainn SOE merkeze 1734 / 13 / 18 say ve 8 ubat 1943 Tarihli

Tarihli raporu. 42 PRO HS 3 / 232, Burlandn Kahiredeki SOE merkezne 86 / 44 / 18 sayi ve 27 Nisan

1942 Tarihli gnderdii telegraf. 43 44 45 ediliyordu. 46 Aslnda benzeri proje Birleik Krallk Ticari birliinin stanbul temsilciliince nerilmiti. PRO HS 3 / 232 Burlandn Bridhemana 12 Nisan 1942 Tarihli mektubu. PRO HS 3 / 232 Burlandn Sava Ekonomisi Bakanlna 12 Nisan 1942 Tarihli mektubu. Bu ihra mallar stanbul ile Burgaz arasnda hemen hemen tamam Trk vapurlar

tarafndan tanyordu. Ortalama 60 ton kapasiteli 250 kadar geminin bu ile urat tahmin

Ancak Londradaki merkezlerinden inaa edildikten sonra bu gemilerin yabanc bayra ile denizlere almas garanti deil diye reddedilmiti. Londrann bir dier endiesi de Trk bayra tadnda da bu gemilerin ngiliz karlar iin hizmet etmesinin kesin olmamas idi. Ancak Almanlar bu zorluu, telefon ebekesinde sk sk meydana gelen arzay hallederek Trk hkmetine yardm eden Siemens

1539

Halske irketinden Dr. Schucht halletmiti. Morgann Londra SOE merkezine 111 / 22 / 18, 20 Eyll 1942. 47 PRO HS 3 / 232, Harris Burlandn R. Jordana (ngiliz Ticari Ateesine 278 / 44 / 18 say

ve 5 Ekim 1941 Tarihli mektubu. 48 49 50 PRO HS 3 / 231, ADSden SOEye 6 / T1 / 401 no ve 14 Mays 1941 tarihli telegraf. PRO HS 3 / 219, Burlandn SOEye 1295 / 44 / 18 no ve 27 Kasm 1943 Tarihli telegraf. PRO HS 3 / 221 Harropn SOEye 152 / 18 no ve 28 Nisan 1942 Tarihli telegraf. Bundan

sonra SOE Adnan ile ei araclyla iletiim kuruyordu. Bu ifte bir apartmanda kk bir ev buldular. Telsiz-telgraf iin de uygun bir yerdi. Adnan yeeninin sahip olduu bir apka fabrikasnda veznedar ve muhasebeci olarak i buldu. Harrop Adnann isminin fabrikann maa denen listesinde adnn olmasna dikkat etti. Adnann maa 200 TL idi ve SOE tarafndan bu yeenine geri deniyordu. Bu i Adnana dikkat ekmemesi iin ayarlanmt. 51 Adnan Trk gemisinde parttime olarak alan radyo operatr Suat Erolu buldu. Gemide

alyor olmas onu sahilde olmasna sebeb oluyordu SOE ona aylk 100 TL deyerek gemi hareketlerini takip iin sahilde srekli kalmasn istedi. 52 53 54 55 mektubu. 56 PRO HS 3 / 221 Harropun Kahiredeki SOE merkeze 189 / 60 / 18 no ve 3 Haziran 1942 Kod ad A / H58. Kod adlar A / 54 ve A / 55di. PRO HS 3 / 221, Harropdan SOEye 146 / 60 / SMY no ve 20 Nisan 1942 Tarihli mektub. PRO HS 3 / 221, Harropdan SOE merkeze 236 / 60 / 18 say ve 20 Temmuz 1942 Tarihli

Tarihli mektubu. 57 Adnann burada hal satcs olarak kendisini tantt ki bu ekilde civar dolamasna bir

mazeret bulmu oldu. SOE kendisini bu ii kurabilmek iin iki bin TL demiti. 58 PRO HS 3 / 221 Harropun SOEye 278 / 60 / 18 no ve 2 Eyll 1942 Tarihli mektubu.

Adnann tand bu yeni yerleim birimi SOE faaliyetleri iin gayet uygundu. Polis kontrol fazla yoktu ve nfuz kark rklardan oluuyordu. Hkmetin icraatlarndan memnun olmayan bir ok insan vard. Buna bal olarak kyller arasnda ayaklanma kmt. Ayrca Adnan kendisi ile ibirlii yapmaya sz veren bir ok yerel liderle tant. Bu adamalarn silah ve cephanesi de vard. Ancak Harrop rejimle muhalif insanlarla ibirlii yapmann u an iin politikalarna aykr olduu ynnde Adnan Uyard ve bu insanlara yaklamamasn istedi. Ancak onlarla iyi ilikiler kurmann ve onlarn

1540

gvenn kazanmannda ilerisi iin faydal olacan belirtti. nk lkede karklk ktnda Almanlara kar bu insanlarla harekete geilecekti. 59 PRO HS 3 / 227, SOEnin 456 no ve 25 Kasm 1942 Trkiye raporu.

1541

Seksenbirinci Blm Menderes Dnemi ve Demokrasiye Gei Menderes Dnemi (1950-1960) / M. Serhan Ycel [s.835-854]

Aratrmac /Trkiye zet Bin dokuz yz yirmi ylnda kurulan Trkiye Cumhuriyetinde ilki 1925te, ikincisi 1930 ylnda iki kez ok partili siyasi hayata gei adm atlm, ancak ikisinden de sonu alnamamtr. kinci Dnya Sava sonrasnda yeni dnya dzeni Trkiyede de rejim deiikliini zorunlu klm ve ok partili siyasal hayat balamtr. Cumhuriyetin kurucusu Atatrkn son babakan, liberal ekonomi yanls Celal Bayar ve arkada tarafndan kurulan Demokrat Parti, benzeri grlmemi biimde halk peinden srklemi ve 1950 ylnda 27 yllk tek parti iktidarna seimle son vermitir. Beyaz ihtilal olarak adlandrlan bu seimden sonra girdii btn seimleri kazanan Demokrat Parti, 1960 ylnda yaplan bir darbe ile iktidardan uzaklatrlm, parti genel bakan ve Babakan Adnan Menderes ile Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ve Maliye Bakan Hasan Polatkan idam edilmitir. DP iktidar dneminde siyaset, sekinler ura olmaktan karak, geni halk kitlelerine ulam, bylelikle Trk siyasi kltrne olumlu etkide bulunulurken, brokratik-baskc devlet geleneinin yumuamas ve milli bir ticaret-sanayi burjuvazisinin domas salanmtr. Tarm reformu, barajlar ve hidroelektrik santraller, eitim ve ulam hizmetlerinin yaygnlatrlmasnn sonucu olarak siyasi yapnn kat kalplar yklm ve Trkiye, tarihinin en nemli deiimini yaamtr. Anahtar Kelimeler: Siyasal Tarih, Siyasal Partiler, Demokrat Parti, Adnan Menderes. A. Siyasal Tarih 1950-1960 1. ok Partili Hayata Gei Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Atatrk, 1932 ylndan 1938de lmne kadar, bir gn patlak vereceini syleyegeldii kinci Dnya Savann ne kadar geni ve iddetli olacan phesiz biliyordu. Buna ramen sanayilemenin ve kalknmann mutlaka sava bitmeden gerekletirilmesinde srar etmiti. Atatrk, Babakan Celal Bayara 18 Eyll 1938de Dolmabahe Saraynda lm deinde, adeta vasiyet edercesine unlar sylemiti: Bana bak ocuk, vaktimiz darald. Beklenen dnya harbi yaknda patlak verecek. Bu harbin galibi hangi taraf olursa olsun bizim sanayilememizi ve iktisaden kalknmamz asla istemezler. Onlar, bizi, kendi sanayilerine hammadde yetitiren geri ve fakir bir tarm lkesi olarak tutmak isterler. Bu uurda da her trl gayreti gsterirler.

1542

Birbirleriyle de kolayca anlarlar. Getirdiiniz program hemen uygulamaya koyarak, harp bitmeden mutlaka gerekletirin. Para olsun veya olmasn, memleketin btn menabii kuvvasn (kuvvet kaynaklarn) seferber ederek bu programdaki tesisleri mutlaka kurun, evvelkiler gibi alr hale getirin.1 Atatrkn lm zerine Cumhurbakan seilen smet nn, 26 Aralk 1938de toplanan CHP kongresinde yaplan tzk deiiklii ile Deimez Genel Bakan oldu ve Milli ef ilan edildi. Bylelikle nn, devletin kurucusu Atatrkte bile bulunmayan bir sfat ve yetkinin sahibi olmutu. Her drt ylda bir, parti iinde Genel Bakanla aday olmasnn bile kendi ahsiyet ve otoritesinin sarsp zedeleyecei gr, gnmzn demokrasi anlayna olduka zt olmakla birlikte, 1938 artlarnda ok yanl deildi: O tarihlerde eflik sistemleri dnyann en gzde sistemleriydi. Almanyada Hitler, talyada Mussolini, Sovyet Rusyada Stalin, spanyada Franko otoriter rejimleriyle Bat demokrasilerini tir tir titretiyorlard. Demokrasi, dinamik deildi. Demokrasi; zafer kazanmak, toprak geniletmek iin iyi bir idare deildi. lke iinde hzl kalknma, dta da yaylmac politikalar, ancak tek parti idarelerinin baskc rejimleriyle kurulabilirdi.2 Dnyada eflik bu kadar revata iken, Trkiyeye de bu durumun yansmamas dnlemezdi. nn, 1938-1945 tarihleri arasnda baskc rejimini en ar rnekleriyle srdrd. Bu dnem, Trkiye tarihinin ac bir devri olarak hatrlanr. kinci Dnya Savann Avrupadaki blm 8 Mays 1945te sona erdiinde, diktatrlklerin kesin yenilgisi sz konusuydu. 25 Nisan 1945te San Fransisko Konferans topland, 26 Haziran 1945 gn de Trkiye Birlemi Milletler Anayasasn onaylad. II. Dnya Savayla birlikte btn devletlerin dikta rejimlerinden dili yanmt. Dinamik olmad iin beenilmeyen demokrasi sava sonras yeni dnyann gzdesiydi. Bu, Trkiye iin de geerliydi. Trkiye, Milli ef rejimini terk edip, ok partili hayata gemek zorundayd. smet nn, yeni dnya tarafndan dlanrsa, iktidarn kaybedeceini biliyordu. te yandan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Frka denemelerinden rahatszd. ok partili hayata gemek CHPnin de sonu olabilirdi. Bu nedenle nn ve yakn evresi, Kontrol edilebilir muhalefet yaklamyla ok partili hayata yeil k yakmlardr.3 ok partili siyasal hayat, 18 Temmuz 1945te Milli Kalknma Partisinin kurulmasyla balad. Ancak bu parti bir varlk gsteremedi. Konjonktre uygun sylemler yine CHP iinde dillendiriliyordu: Dnya lkelerinde demokrasi lehine gerekleen hzl deiimin farkna varan CHP milletvekillerinden Adnan Menderes ve Fuad Kprl dncelerini yksek sesle telaffuz ettiler. 7 Haziran 1945 tarihinde de Celal Bayar, Refik Koraltan, Fuad Kprl ve Adnan Menderes CHPnin demokratikleme ve liberalleme hareketini balatmasn, tarihe Drtl Takrir diye geen nergeyle istediler. Drtl Takrir, Demokrat Partinin kurulmasna kadar gidecek sreci balatt. Nitekim Drtl Takriri hazrlayanlar 7 Ocak 1946da Demokrat Partiyi kurdular. Parti, her alanda liberalizmi savunuyordu.

1543

DP, kuruluundaki haliyle liberal-sol bir izgiye oturmutu. TBMMden partiye katlanlarn says drt kurucu ile birlikte 6da kalrken Anadolunun her kesinde DPye olaanst bir ilgi, olaanst bir kayma sz konusu oldu. CHP, karsnda byle bir muhalefeti grnce akna dnd. gibi byyen yeni partinin grd sevgi, endie verici idi.4 CHP, Demokrat Partinin daha da bymesine engel olabilmek iin genel seimleri erkene ald ve Cumhuriyet tarihimizin ilk ok partili ve tek dereceli seimi 21 Temmuz 1946da yapld. Tarihe hileli seimler olarak geen 1946 Seimlerini Demokratlar, mazbatalar Halklar kazand. 5 Hileli seimler sonras Demokrat Parti lkeyi kar kar dolaarak halkn desteini ald. Partililer; ilki 1947de, ikincisi 1949da toplanan iki Byk Kongre ile parti ismine yakan ekilde davrand: zellikle Birinci Byk Kongrede esen demokratik hava, sabahlara kadar sren delege konumalar,6 Celal Bayar eletirisinden Bakanlk sistemi nerisine kadar konu zenginlii partinin iktidara hazr olduunun sinyallerini veriyordu. 1947den sonra DP iinden balarn Fevzi akmakn ektii nemli bir grup koptuysa da bu hareket tabann desteini alamad. Bu arada Trkiye, Truman Doktrini ve Marshall Plan ile ABDden ilk yardmlarn almaya balamt. 2. 1950-1954 Dnemi DP nderlerinin drt yl boyunca btn yurdu gezerek yrttkleri mcadele, iktidar mcadelesinden ok bir demokrasi mcadelesi eklindeydi. DPnin kurulduu gnlerde biz imdi Hasolarla Memolarn ayana m gideceiz? diyen CHPnin kat zihniyeti de 1946-1950 srecinde krld. O tarihlere kadar byk ehirlerin caddelerinde dolamasna bile izin verilmeyen, horlanan, aalanan kyller ise imdi ayaklarna kadar gelen farkl partilere mensup politikaclar dinliyordu. Siyasilerin kendilerini beendirme yolunda harcadklar abay biraz da ironi ile kark bir gururla seyrediyordu.7 14 Mays 1950 tarihinde yaplan seimlere yedi parti katld: CHP btn illerde, DP Hakkari hari btn illerde, Millet Partisi 22 ilde, Milli Kalknma Partisi 3 ilde, Toprak Emlak ve Serbest Teebbs Partisi, Trk Sosyal Demokrat Partisi ve i ifti Partisi sadece stanbulda seimlere girdi.8 Seim sonularna gre DP %53.3 oranla 408 milletvekilliinin sahibi olurken CHP %39.9 oranla 69 milletvekillii kazanmt. CHPnin ald yzde krka yakn oy aslnda byk baar idi. CHPnin son iki ylda izledii akll liberal politikalar bu baary getirmiti. Eer seim 1948de yaplsayd CHP bu oylarn ancak yarsn alabilirdi.9 Yeni TBMM 22 Mays 1950 toplanarak, TCnin nc Cumhurbakanlna Celal Bayar, TBMM Bakanlna da Refik Koraltan seti. Celal Bayar, ayn gn yemin ettikten sonra Adnan Menderesle grt. Menderese babakann kimin olmas gerektiini soran Bayar, Menderesten Fuad Kprl cevabn ald. Menderes parti bakanl ile babakanln ayrlmas gerektiini, parti bakanl iin parti iinde Fevzi Ltfi Karaosmanolunun adnn getiini, ancak uygun grlrse

1544

partiyle kendisinin ilgilenebileceini syledi. Ancak Bayar, Menderesi hem Babakan hem de parti bakan olarak atamaya oktan karar vermiti. nk gerek Kprlnn gerekse Karaosmanolunun dokularnn milletle uyumayacann farkndayd. Menderesin babakanl demek Bayarn siyaset iplerini ankayada elinde tutmas anlamna geldii gibi, milletle DP arasnda gl bir ba kurulmas da demekti. Celal Bayarn, Menderesi babakanla getirmesi, kendisine de 10 yl srecek ankaya Kknn kaplarn amtr. Adnan Menderesin babakan olmasyla on yl srecek Demokrat Parti dnemi balam oluyordu. Bu on yllk srede Demokrat Parti ile Menderes isimleri zdelemi, ikisinin de ykselileri, dleri ve sonlar ayn olmutur. Menderes Hkmeti iktidarnn ilk ay iinde ok nemli kararlar ald. ncelikle ordunun yksek mevkilerinde deiiklikler yapld. Hemen sonrasnda da valiler arasnda geni bir tasfiye hareketi balad. 16 Haziran 1950de de ezann Arapa okunmasn yasaklayan kanun yrrlkten kaldrld. Bu gelimelere CHP ciddi bir tepki vermedi. Milli Mcadeleyi baaryla sonulandran, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin devam olan, cumhuriyeti kuran, 27 yl lkeyi yneten parti, henz muhalefete alamamt. Geri CHPnin yayn organ durumunda olan Ulus Gazetesinde komutanlarn deimesine ilikin bir-iki eletiri yazs vard.10 Ancak CHPliler Arapa ezan yasann kalkmas konusu grlrken kanunun aleyhinde olmadlar.11 CHPli birok milletvekili, komutanlarn deimesi ve valilerin tasfiyesini de yeni hkmetin tasarrufu olarak deerlendiriyordu. DP iktidar 14 Temmuz 1950 tarihinde Genel Af kararak CHP dneminde tka basa dolmu cezaevlerini boaltt. Genel Af, DP yandalarnca, yeni dnemde sosyal barn salanmas iin atlan nemli bir adm olarak deerlendirilirken, kartlar DP siyasal amalar uruna hrszlar, katilleri affetti yorumunu yapyordu. DP iktidarnn ilk aylardaki hz 25 Temmuz 1950 gn Kore Karar ile zirveye kt: Hkmet, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin talebi zerine 4500 kiilik Trk Sava Birliinin gnderilmesine karar verdi. Kore Savana katlma karar, Trkiyenin DP ile yeni bir d politika belirlediinin bir gstergesiydi. Trkiye, Cumhuriyet tarihinde ilk kez, hem de kendinden kilometrelerce uzakta, vatandalarnn adn bile bilmedii bir lkede savaa giriyordu. Bu yeni d politikaya ksa srede sert tepkiler geldi. Millet Partisi Genel Bakan Hikmet Bayur Bugn Birleik Amerika Korede savaa atlmsa bunu orada pek byk Amerikan ideali olduu iin mi, Birlemi Milletler lksn kurtarmak iin mi yapmtr szleriyle Koreye asker gnderilmesine kar kyordu. Yeni Sabah ve Ulus gibi gazeteler de ihtiyatszca alnan bu karar eletiri bombardmanna tuttular. 12 te yandan CHPnin Kore Kararna ilikin tavr net deildi. Byle bir konuda niin kendisine danlmadn soruyor, ama karar onaylayp onaylamadn aklamyordu. Kore Karar TBMM tatilde iken alnm olduu iin kararn TBMMde onaylanmas Kasm aynda gerekleebildi.

1545

Yaz aylarnn son fla icraat Trkiye Snai Kalknma Bankasnn kurulmasdr. Austos aynn ilk gnlerinde kurulan bu banka zel giriimi, zel sermayeyi tevik etmek amacn gdecekti. 13 1950li yllarda yerel organlara ayr tarihlerde seim yapldndan, 1950 ylnn Austos-Ekim dnemi yerel seimlerle geildi. Seimlerde DP, CHPye kar ezici bir stnlk salad. yle ki, 600 belediyenin 560n DPli adaylar kazand. Babakan Menderes seim zaferinden sonra Trk milleti Halk Partisini 14 Maysta iktidardan tasfiye etmiti, 3 Eyllde de muhalefetten tasfiye etti diyecekti.14 1951 ylnn balarnda hkmet, Krehirdeki Atatrk bstnn tahrip edilmesi olay zerine inklap ve Atatrk aleyhine ilenmekte olan sularn artma eilimi gsterdii kanaatine vard ve Atatrk Aleyhinde lenen Sular Hakknda Kanun tasarsn hazrlayarak TBMMden gemesini salad. Demokrat Partililer 1946-1950 dneminde iktidar partisi CHPyi Atatrkle ilgili birok konuda eletirmilerdi. ncelikle, Antkabirin yapmnn geciktirilerek Atatrkn Etnografya Mzesinde bekletilmesi, ayrca para ve pullardan Atatrkn resminin kaldrlarak nnnn resminin baslmas DPlilerin balca eletiri konularndand. DP, Atatrk Devrimlerine kar olmakla sulanmsa da, uygulamada bu sulama gereklerle rtmez.15 zellikle Celal Bayar mehur Atatrk sevmek mill bir ibadettir szyle Atatrk hayranln dile getirmitir. 1951 ylnn Mart aynda, DP iktidar henz bir yln doldurmadan, Babakan Menderesle Tarm Bakan Nihat Eriboz arasnda yaanan bir tartma yznden hkmet istifa etti, 16 yeni hkmet yine Menderes tarafndan kuruldu.17 kinci Menderes Hkmeti de, tpk ilk hkmet gibi zel sektrn gelimesi, Anadoluda ticaret ve sanayi burjuvazisinin domas iin aba gsterdi. te yandan d politikada benimsedii yeni yolda da emin admlarla ilerledi. NATOya girmek iin nn dneminden beri nabz yoklayan Trkiye, Kore Savann salad avantajla ABDnin desteini ald. Ancak, ngiltere ve Fransann muhalefetini kramyordu. 1951 ylnn Mays aynda ngiltere Dileri Bakan Morrison tarihe Morrison Mektubu olarak geen belgeyi Trk hkmetine iletti. Morrison mektupla Trkiyenin Atlantik Paktna alnmasna taraftar olduunu belirtiyor ve dier devletler nezdinde de gerekli giriimleri yapacan taahht ediyordu. Ancak ngiltere bir art ne sryordu: ABD, ngiltere, Fransa ve Trkiye arasnda Orta Dounun savunmasn salamak zere baka bir savunma sisteminin kurulmas. Hkmet Morrison mektubuna verdii cevapta, Trkiye iin NATOnun nemine deinirken, Orta Dou iin nerilen yeni savunma sistemi iin de grmelere hazr olduunu bildirdi. Trkiyenin bu tutumu, Ottowada yaplan Atlantik Konseyinde ele alnd ve 1951 ylnn Eyll aynda Trkiyenin NATOya alnmas kabul edildi. NATOya giri karar DP ve CHPnin oylaryla 18 ubat 1952 gn TBMMde onayland. Trkiyenin NATOya girmesiyle birlikte d politikasnn yan sra i politikasnda da nemli deiikliklerin olaca aikard. DP iktidar, 1952 ylnn ortalarndan itibaren ar sa ve sol akmlar

1546

olarak deerlendirdii kurumlarn stne gitmeye balad. Trk Milliyetiler Dernei 9 Temmuz 1953 gn, Millet Partisi de 1953 ylnn Ocak aynda kapatld. Ky Enstitleri, retmen Okullarna dntrld. CHPnin tek parti dneminde haksz yere edindii mallar hazineye devredildi. Trkiyenin NATOya girmesine ok scak bakmad bilinen Hava Kuvvetleri Komutan Muzaffer Gksenin emekli edildi. Trkiyede i ve d politikada hararetli gnler yaanrken ayn zamanda lkenin ehresi de deiiyor, karayollarna verilen nem sayesinde mbadele arac maldan paraya dnyordu. Kylerin kasabalara ya da kentlere olan balants kylnn rnn pazarda sergilemesini salyor, bu da kylnn parayla tanmas sonucunu douruyordu. Para, Smerbanktan pazen alnmas, pabu alnmas, basma alnmas demekti. Para, kaliteli tohum, gbre hatta traktr demekti. Para, baz kyller iin de pavyon demekti, elence demekti. Para, kylnn kenti kefetmesi demekti. Nitekim, 1950 ylnda 1 milyar lira olan para arz, 1960 ylnda 5 milyar liraya kmt. 18 Demokrat Partinin kuruluundan iktidara gelmesine kadar geen drt yllk dnemde yapt iki kongrenin, parti ve Trk demokrasisi asndan nemi yukarda vurgulanmt. Demokrat Parti, iktidarda bulunduu 1950-1960 aras on yllk dnemde ise sadece iki kongre gerekleti. Partinin en nemli ahsiyeti Celal Bayar artk Cumhurbakan idi. Partiye, -en azndan- aktan mdahale etmiyor, dolaysyla tekilatla ilgilenmiyordu. Toplantlarda, mitinglerde, kongrelerde yapt konumalarla siyaset dersleri veren, birok defa kaybetmek zereyken son anda yapt manevralarla kazanan Bayarn yk artk Menderesin omuzlarndayd. Menderes ise Bayardan farklyd. O, mcadeleyi sevmiyordu. Hitap ettii milyonlarla zdeleebilen, onlarn duygu ve dncelerini okuyan, ruh hallerini zen Menderesin byk bir eksii vard: Yzbinlere hitap ederken o insanlarn tek tek aralarnda ne konuabileceklerini biliyordu, ama hemen yan banda duran 5-10 kiinin ayak oyunlarnn, dalkavukluklarnn neler ifade edeceini bir trl zemiyordu. Belki de zmek istemiyordu. ocukluk yllarnda balayan, zellikle iktidarnn ilk yllarnda ska karlat ihanetler Mendereste gvensizlik duygusunu arttrmt. Bu sebeple Menderes, kongre gibi hesaplama ortamlarn hibir zaman sevmedi. Hatta kongrelerden korktu. ktidarda bulunduu on yl iinde, biri 1951 dieri 1955 ylnda yaplan iki Byk Kongrede de gereksiz polemiklere, mcadelelere girdi. Menderesin Genel Bakan olduu Demokrat Partide kongre demek bundan sonra atma demekti, blnme demekti.19 Demokrat Partinin 1950-1960 yllar arasnda toplad iki kongreden ilki olan nc Byk Kongre, 15 Ekim 1951de, Ankarada, Byk Sinemada almalarna balad. lk iki kongre gibi uzun sren ve 20 Ekim 1951 akam sona eren kongreye 1160 delege katld. Kongrede, Cumhurbakan Celal Bayar da bulundu. Ancak o, artk sahnede deil, Cumhurbakanl locasndayd. Krsde konuan, hesap veren, savaan artk Adnan Menderesti. Demokrat Parti nc Byk Kongresinde yaanan en ilgin gelime, hi phesiz ileri Bakan Halil zyrk istifaya kadar gtren gazete haberi idi: Ulus gazetesi, bakann eine resmi bir

1547

araba tahsis edildiini yazd ve yaynlad resimlerle de bu iddiasn ispat etti. 20 Bu haberler zerine Halil zyrk, 17 Ekim 1951 gn bakanlk grevinden istifa etti. 3. 1954-1957 Dnemi DP 1950-1954 arasndaki icraatlar ile millet faktrn siyaset oyununa dahil etmi, zellikle kyl kesimin byk desteini almt. O yllarda ky nfusunun ok fazla olmas, ky oylarn alan Partinin seimleri kazanmas sonucunu douruyordu. DPnin 1954 ylnda yaplacak seimlerde ky oylarn alma noktasnda sknt ekmeyecei kesindi. Traktr saysndaki byk art, tarmsal krediler ve hepsinden nemlisi kylnn rnn sataca pazarlara ulamas gibi tarm politikalar kyly ifti yapmt. te yandan limanlar, barajlar, kprler, ky ime sular gibi hizmetler sayesinde Trkiye adeta antiyeye dnmt. 1954 seimlerinden nce DP, temel olarak kalknmay ve kylye salanan destei vurgulayarak semenlerden oy istedi. CHPliler ise Petrol Kanununun yeni bir kapitlasyon olduunu belirterek, yabanc sermayenin Trkiyeye geliinden duyduklar rahatszl dile getirdiler. CHPnin snk geen seim kampanyasnn aksine DP, 1954 seimlerinden nce son derece renkli ve hareketli bir kampanya yrtt. CHP Genel Merkezinin seim sonras hazrlad rapora gre CHP seimler iin 158 bin lira harcarken DPnin kasasndan 1.5 milyon lira kmt.21 2 Mays 1954 gn yaplan genel seimlerden Demokrat Parti, Cumhuriyet tarihinin rekor oranyla galip kt: %56.6 oy alan Demokrat Parti, 503 milletvekillii kazand. CHP ise %34.8 oranla parlamentoya ancak 31 milletvekili sokabildi. Yrrlkte olan ounluk sistemi DPye milletvekilliklerinin neredeyse tamamn kazandrmt: %56.6 oy karlnda milletvekilliklerinin %93n ald.22 DP iktidarnn ikinci dnemi olan 1954-1957 yllar arasndaki 3 yllk sre, Demokrat Partinin en frtnal ve en tartmal dnemi olmutur. 6-7 Eyll Olaylar, spat Hakk, Hrriyet Partisi ve 29 Kasm 1955 DP Grubu Toplants gibi, DP iktidarnn birok nemli olay bu srede yaanmtr. DP ve Menderes bu dnemde iktidara snm, 1950den itibaren siyaset sahnesini ynlendiren millet, siyasetteki belirleyici roln giderek sermayeye brakmtr. 1950de CHPden milletin eline geen siyaset oyununun ipleri, bu dnemde DP oligarklarna ve glenmeye balayan sermayeye gemi, millet siyasi aktrlkten figranla inmitir. Bu dnem, DPnin 1950-1954 yllar arasndaki 4 yln muhteem mirasn yemeye balad dnemdir. Nitekim Demokrat Parti seimlerden sonra yeni bir havaya brnd: Parti en kuvvetli olduu bir zamanda hatalar ileyecek ve kendi bnyesine ve gemiine uymayacak bir yola girecek gibi grlyordu.23 Cumhurbakan Celal Bayar bata olmak zere birok DPli, seimlerde CHPye alm memurlarn cezalandrlmas hususunda gr birlii iindeydi. Etem Menderes, bakanlklarn merkez tekilatndan olup da seimlere muhalefet partilerinden girenlerin, bal bulunduklar bakanlklarn kapsndan ieri alnmamas gerektiini yksek sesle telaffuz ederken,

1548

Cumhurbakan Bayar memurlar arasnda tasfiyenin kanlmaz olduunu belirtiyor ve Ben buradan ie baladm bile. drt kiiye yol verdim. Sra byklere de gelecek diyordu. DPdeki deiim yalnzca memur kymyla snrl kalmyordu. Krehir, seimlerde Cumhuriyeti Millet Partisine oy verdii iin 30 Haziran 1954te karlan bir kanunla ile yapld. Emekli Sand Kanununda deiiklik yapld, ayrca devlet memurlaryla ilgili kkl deiikliklere gidildi. Bu deiiklikler yaplmadan, bu kanunlarla ilgili Menderesle grmek isteyen CHP Grup bakanvekilleri randevu bile alamadlar. DP bir anda 1946larn CHPsi gibi olmutu.24 Tek zm, parti ii mekanizmalardan gelecek olan tepki, belki de bakaldr idi! Parti iinde olup da farkl ses verenler, siyaseten prim kazanmak amacyla hareket ettiinden byle bir tepki veya bakaldr Demokrat Partiye hibir zaman gelmedi. Demokrat Parti iktidar bir yandan baskc rejim hazrlklar yaparken, dier yandan Trkiyenin antiye hali devam ediyordu. Ancak iktisadi hayat ilk drt yl gibi yolunda gitmeyecek, 1954-1958 yllar arasnda, Anadoluda 30-35 ylda bir grlen kuraklk yaanacakt. Ayrca, 1952de Kore Harbinin sona ermesi sebebiyle ihra mallarnn fiyat yar yarya decek, ticaret hadleri (terms of trade) 1960 yllarnn ortalarna kadar Trkiyenin aleyhine olacakt. Son olarak da 1954 ylndan sonra souk sava artlar her yl btenin %30unun Milli Savunma giderlerine ayrlmas zorunluluunu douracakt.25 Ekonomideki bu olumsuzluklarn tersine d politikada altn bir dnem balamt. 1950-54 dnemi nasl liberal demokrasi ve iktisadi alanda baarlarla doluysa, 1954-1957 dnemi de Trkiyenin d politikasnn en baarl dnemlerinden biri olmutur. Bu dnemde d politika, Dileri Bakan Fuad Kprl tarafndan deil, Devlet Bakan Fatin Rt Zorlu tarafndan ynlendirilmi, Trkiye yllarca meyvelerini yiyecei atlmlar bu yllarda yapmtr. 1955 yl Nisan aynda Endonezyann Bandung kentinde Asya-Afrika Zirvesi topland. Bu konferansa NATO yesi olarak yalnz Trkiye katlyordu. in dnda konferansa katlan dier AsyaAfrika lkeleri ileride Tarafszlar Blokunun yeleri olacaklard. Zorlu Devlet Bakan unvan ile katld bu konferansa yine kuvvetli bir ekiple gitti, Konferansta etkin rol oynad. Emrivakilere kar kt. Baz yerlemi kanaatleri sarst, hazrlanan oyunlar bozdu. Olay kard. Malup olmad.26 Bandungta Trkiye nam yapt, iyi bir hret kazand. kolay deildi. Konferansa katlanlarn ekseriyeti, eski mstemlekelerdi, istiklllerine yeni kavumulard. Eski mstemlekelerin sahiplerinin ou da NATO yesi idi. Trkiye de NATO yesi idi. Buna ramen, Bandungta Trkiye dinlenildi ve sayld. Mstemlekeciliin savunuculuunu yapmad tabii. Bandung atmosferinde byle bir ey hayal bile edilemezdi.27 Austos 1954te Kbrs sorunu gndeme gelmiti. Yunanistan, Aday ilhak iin Birlemi Milletlere bavurmu, ayrca yapt mitinglerle de konuyla ilgili lke iinde kamuoyu oluturmutu. Birlemi Milletler bnyesinde de davasnn desteklenmesi iin, srail yznden ilikilerimizin bir

1549

sredir gergin olduu Arap lkelerine yanamt. Trkiye ise Kbrs konusunda ok duyarl idi. Adann Yunanistana terk edilmesine seyirci kalmak mmkn deildi. ngiltere, Kbrs sorununu zme kavuturmak iin bir konferans dzenleyeceini Trkiye ve Yunanistana 1955 Hazirannda bildirdi ve bu lkeleri konferansa davet etti. Trkiyenin Kbrsn gelecei konusunda sz sahibi olmas kukusuz DPnin d politik zaferiydi. Hkmet bu daveti hemen kabul etti ve davada kararlln gstermek iin Yunanistana sert bir nota vererek Kbrs konusundaki kkrtmalarna son vermesini istedi. Trkiye, Yunanistan ve ngiltere arasndaki grmeler 27 Austos 1955te Londrada balad. Dileri Bakanlna vekalet eden Fatin Rt Zorlunun savunduu Trk tezine gre, Ada Trkiyeye verilmeliydi. Nitekim Lozan Antlamasyla Kbrs adasna ayr bir stat tannm, Trkiye, Kbrstaki egemenlik haklarn yalnz ngiltereye devrettiini belirtmiti. Yine Lozan Antlamasyla Adada yaayan halklara iki yl iinde Trk ya da ngiliz uyruklarndan birini seme hakk verilmiti. Ada drtyz yla yakn bir sre Trklerin elinde bulunmuken, tarihin hibir dneminde Yunanllarn idaresine gememiti. Kbrs, Yunanistana bin mil uzaklktayken, Trkiyeye yalnzca krk mil uzaklktayd. Ayrca Adada tapulu topraklarn %60 Trklere aitti, Birinci Dnya Savana kadar da Adada ounluu Trkler oluturmaktayd. Bu nedenle Kbrsta Yunanllar, Trkiyenin muhatab bile deildi. Ayrca ngilizler, Trkiyeden ald bir topra Yunanistana devredemezdi.28 Yunanistan, Trkiyenin sert, kararl ve hukuki mesnetlere dayanan tavr karsnda akna dnd. nk, Trkiyenin bylesi bir tavrna o gne kadar alk deildi. Enosiste direnmek iin geldikleri Lancaster Houseta geri adm atmak zorunda kalan Yunanllar, ilikilerin son derece gergin olduu bir ortamda 5 Eyll 1955 Pazartesi gn Selanikte Atatrkn doduu ev ile Trkiyenin Selanik Konsolosluu arasnda patlatlan bomba kurtard. Bomba haberi zerine, 6 Eyll 1955 Sal gn stanbul Beyolunda toplanan kalabalk, sloganlarla Atatrkn evine yaplan saldry protesto etti. Ancak akam saat 19.00dan itibaren protesto, toplum psikolojisi ve tabii ki baz provokatrler sebebiyle nitelik deitirdi. Daha ok Rum vatandalarn bulunduu blgelerde dkkanlarn vitrinleriyle kepenkleri krld, yine Rumlara ait binalar, kiliseler, elence yerleri, okullar hatta mezarlklar bile tahrip edildi. 7 Eyll aramba sabahna kadar devam eden olaylar sonunda yanm, yklm ya da ar ekilde tahrip edilmi bebin bina vard. Bu binalarn byk ounluu Rumlara; bazlar da binalar tahrip edilen Rumlara komu Trk, Ermeni ve Musevilere aitti. Bu tecavzler, stanbula nazaran ok daha kk lde olmak zere zmirde ve Ankarada da grld. 6 Eyll akam stanbulda bulunan Cumhurbakan Celal Bayar ile Babakan Adnan Menderes saat 20.00 treniyle Ankaraya hareket etmilerdi. zmite vardklarnda olaylar kendilerine haber verildi. Onlar da hemen stanbula geri dndler. Bizzat gstericilerin arasna girip olaylar bastrmak iin aba harcadlar. Ayn akam Babakanlktan yaynlanan bildiri ile stanbul ve zmirde skynetim ilan edildi.

1550

6-7 Eyll olaylarnn Londra Konferansn olumsuz etkileyecei aikard. Nitekim siyasi grleri Fatin Rt Zorluyla hibir zaman rtmeyen Emekli Bykeli Mahmut Dikerdem de Londradaki Lancaster House Konferansna katlm ve anlarnda Trkiyeye dn yolculuunu u ekilde anlatmtr: 29 Lancaster Housetan doruca, Havaalanna gittik. Uamz Belika ve Almanya zerinden stanbula uacakt. Yolda uradmz iki kentte de gazetelerin byk manetlerle 6-7 Eyll olaylarn anlattn grdk. Fatin Bey, yolculuk srasnda ok zgn ve suskundu. Bir aralk yanna giderek, kendisini teselli etmek istedim. Btn abalarmz, Londrada elde ettiimiz baar, bir gecede heba olup gitti dedi.30 6-7 Eyll olaylarnn gerginlii i politikaya da yansd. Olaylardan bir ay sonra, DP IV. Byk Kongre hazrlklarnn younlat gnlerde, DPli 11 milletvekili ispat hakk konusunu gndeme getirdiler. Basna ispat hakk tannmasn, bylelikle yayn organlarnn kolayca sansr edilmesinin nne geilmesini isteyen milletvekilleri baz nemli isimleri de yanlarna ekerek genilediler. Ancak DP, bu milletvekillerinin bir ksmn ihra etti, kalanlar da DPden istifa etti. Ayrlan milletvekilleri 20 Aralk 1955te Hrriyet Partisi isimli bir parti kurdular. Genel Bakanln Fevzi Ltf Karaosmanolunun yapt Hrriyet Partisinde hibir zaman dzenli ve aklc bir alma ortam kurulamad. Partinin bir alma program yoktu. Partinin ileri gelenleri gece yarlarna kadar toplantlar yapyor, ancak bu toplantlarda Partinin gelimesiyle ilgili herhangi bir karar alnmyordu. stelik, bu toplantlardaki nemsiz konumalar, ertesi gn DP ve CHP Genel Merkezi koridorlarna oktan ulam oluyordu. Parti kurucular ve Ynetim Kurulu yeleri kendi seim blgeleri dnda baka yerlerle ilgilenmiyor, yurt gezileri dzenlemiyorlard. Hrriyet Partisi milletvekili saysnda bir ara CHPyi geip ana muhalefet partisi olduysa da, muhalefetini meclis dna tayamad.31 Oysa ki 1955 sonbaharnda muhalefet yapmak iin elverili bir ortam vard. 1955 ylnn ilkbaharnda havalarn souk gitmesi tarm rnlerinin fiyatlarnn ar ykselmesine yol amt. Ayrca inaat malzemesi, traktr, yedek para, otomobil lastii, kalay, ivi, ila gibi birok ihtiya maddesi de dviz darl sebebiyle piyasada bulunmuyordu. 1955 Haziran sonunda tekel maddelerine ve Smerbank rnlerine yaplan zamlar halk arasnda memnuniyetsizlii arttrm, Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Fatin Rt Zorlunun 300 milyon dolarlk bir kredi temin etmek zere ABDde uzunca bir sre kaldktan sonra Trkiyeye elleri bo olarak dnmesi havay daha da arlatrmt. Btn bu olumsuzluklar iinde Demokrat Parti, tarihinin son Byk Kongresi olan Drdnc Byk Kongreyi toplad. Yaklak 1300 delegenin katld kongrede seimler, ilk kongrenin aksine hemen ikinci gn yapld. 15 Ekim 1955te almalarna balayan kongrede, 16 Ekim gn seimler gerekleti. 17-18 Ekim gnleri delegelerin eletiri ve dileklerini dile getirmeleriyle geildi. Son iki gnn tek nemli olay, 18 Ekim 1955te stanbul delegelerinden 50 imzal nerge verilmesiyle balad. nerge, uzun tartmalara ve kavgalara yol at. nerge ile partiden ayrlan milletvekillerinin milletvekillii sfatnn da kaldrlmasn salamak zere bir kanun karlmas teklif ediliyordu. Menderes yapt konumada bu nergenin lehine szler syledi. Partiden karlan milletvekillerinin

1551

DP iindeki kuyruklarnn da kesilmesi gerektiini ifade edince de gerginlik artt. Divan Bakan Tevfik leri ile bizzat Menderese iddetli hcumlar oldu. DP delegesi her kongrede koyduu demokratik tavrn, Drdnc Byk Kongrede son gn gsteriyordu. nerge, mzakere yaplmakszn oya kondu. Grltler ve itirazlar arasnda Divan Bakanl nergenin kabul edildiini aklad. Muhaliflerince, Demokrat Partinin dikta rejimi kurma teebbsnn bir adm olarak nitelenen bu nerge ile getirilmek istenen uygulama, gnmzde de tartma konusu olmaya devam etmektedir. Uygulamann, milletvekillerinin hareket serbestisini ve hrriyetini kstlad; ayrca, Genel Bakanlarn milletvekilleri zerindeki nfuz ve otoritesini, hatta basksn arttrmas anlamna geldii iin eletirilmektedir. Bu tr eletiriyi yapanlar, yasaklarla parti deimenin nne geilemeyeceini, nitekim 1985-1995 yllar arasnda kurulan hlle partilerinin bu tr ihtiyaca cevap verdiini savunmaktadrlar. te yandan baka bir kesim, irkin transfer dedikodular yznden TBMMnin ypratldn savunmakta ve milletvekilinin seildii partiden istifa edip baka bir partiye katlmasnn doru olmayaca grndedir.32 Drdnc Byk Kongreden yaklak 45 gn sonra yaanan nemli bir olay Demokrat Partiyi kartrd ve Partinin dnm noktas oldu: 29 Kasm 1955 Sal gn Dr. Burhanettin Onat bakanlnda toplanan DP Meclis Grubunda ktisat ve Ticaret Bakan Stk Yrcal hakkndaki gensoru nergesi grlecekti. Ancak Grup, youn basksyla gensoruyu hkmete yneltti ve arkas arkasna krsye ard bakanlar istifa ettirdi. Bunun zerine krsye gelen Menderes, Bakanlar Kurulundaki bakanlarn toptan ekildiini belirterek, kendisi ile ilgili karar da grubun vermesini kaderimi sizlerin reylerinize terk ediyorum szleriyle istedi. Babakann bu konumas gruptaki havay yumuatt. Gruba bakanlk eden Burhanettin Onat, Adnan Menderes hakkndaki gvenoylamasna geti. Bir-iki milletvekili hari btn grup Menderesin lehinde oy kulland. Menderesin bakanlarn dren grup, Menderese ar sevgi ve heyecanla sahip kmt. Bunun zerine Menderes tekrar krsye geldi, gruba teekkr etti ve Aslanlar gibi insanlarsnz; siz isterseniz hilafeti bile getirirsiniz. Size layk olmaya alacam diyerek krsden indi. Birok tarihi, bu grup toplantsnn Menderesin zaferiyle sonuland kanaatini tar ve Menderesin szleri zerinde durur. Byle dnenler, bu szlerle Menderesin laiklik kart, irticac dncelerinin su yzne ktn vurgularlar. Bu satrlarn yazar ise Menderesin bu olayla, kendi bakanlarn gzn krpmadan harcam bir babakan olarak tarihe getiini savunmaktadr. 33 1954-1957 dneminin nemli d politika gelimeleri sadece Londra Konferans ve 6-7 Eyll olaylarnn yanklarndan ibaret deildir. Trkiyenin nclk ettii Badat Pakt Trkiye, Irak, ran, ngiltere ve Pakistan tarafndan imzalanm, ancak Iraktaki darbeden sonra bu pakt yaamamtr. D politikada bir baka nemli gelime 1956 ylnda srail, ngiltere ve Fransann, Msra saldrmalar sonunda balayan Arap-srail Savadr. Sava srerken Sovyetler Birlii, srail, ngiltere ve Fransay aka tehdit etti ve Orta Douya asker gndereceini aklad. Bunun zerine Amerika devreye girerek sava sona erdirdi. Sava bittiinde ABDnin Arap dnyasndaki itibar olaanst

1552

sarslmt. Orta Douda g boluu domu ve bu boluun da SSCB tarafndan doldurulmas ihtimali ykselmiti. ABD, Orta Dou lkelerinin ekonomisini glendirmeye yardm ederek bu lkeleri yanna ekmek istiyordu. Sz edilen yardmlar salamak amacyla ortaya atlan Eisenhower Doktrini,34 aslnda Orta Doudaki g dengesini ABDnin karlarna ve yararna gre yaratma amacn tayordu. Trkiye, Eisenhower Doktrinine 22 Mart 1957 gn katldn, ayrca doktrini blgede gerekletirebilmek iin hazr olduunu aklad.35 Eisenhower Doktrini, Menderes Hkmeti iin 1947 ylnda Truman Doktrininin aklanmas ile balayan askeri ve ekonomik yardmn, Trkiyenin yan sra dier Orta Dou lkelerine de genilemesi olarak deerlendirilebilir. Babakan Adnan Menderes, sz verilen bu askeri ve ekonomik yardm sayesinde lke iinde de prestijini arttrmay mit ediyordu. 4. 1957-1960 Dnemi 1954 seimlerinden sonra arkas arkasna yaanan krizler, bata Menderes olmak zere Demokrat Partilileri ypratmt. ktidar yorgun dm, Menderes ar derecede sinirli ve evresine kar krc olmaya balamt. te yandan muhalefet partileri, 1958 ylnda yaplacak seimlere tek listeyle girmek iin grmeler yapyordu. Demokrat Parti, muhalefete fazla hazrlanma imkan tanmadan 27 Ekim 1957 gn erken seimlere gitti. Seimlerde muhalefete nceki seimlerde olduu gibi yine CHP nclk etti. O gne kadar meydan mitingleri ve kahve toplantlarndan teye gitmeyen propagandalara 1957 seimleri ile birlikte ev toplantlar da eklendi. 1957 seimleri, bayrak, afi ve el ilanlarnn o gne kadar grlmedik biimde kullanlmaya baland seim oldu.36 Seimlere katlm oran %76.6 seviyesinde gerekleti. Demokrat Parti oylarn yzde ellinin altna drd ve %47.3te kald. Cumhuriyet Halk Partisi ise %40.6 orann yakalad. ounluk sistemi yrrlkte olduundan, oy oranlarna gre milletvekili saylarndaki adaletsizlik bu seimlerde de gze arpyordu: DP 408 milletvekili, CHP 173 milletvekili kazand. Demokrat Partinin 1957 seimlerinde ald %47.3 oranndaki oy genellikle tm tarihiler tarafndan ar yenilgi olarak ifade edilir. Halbuki bu oran 7 yllk iktidar ypranmlna ve etkin muhalefete kar bir baar olarak da deerlendirilebilir. Demokrat Parti, 1950, 1954 ve 1957 seimlerini kazanarak, Trkiyede st ste 3 seim kazanan tek parti olma zelliini de tamaktadr. Bu rekorun uzun yllar krlmas da pek mmkn grlmemektedir. Btn bunlara ramen Demokrat Parti, 1957 seimlerinden, 1954e oranla %9.3 oy kaybederek kt. ki il hari, oy oranlar her seim evresinde dt. DP, ounluk sisteminin kendisine salad avantaja ramen milletvekili says bakmndan da eski gcnde deildi. Bu dn sebeplerini u ekilde zetleyebiliriz:

1553

1- Milli Korunma Kanununun uygulamasndaki baarszlk dviz skntsn dourmu; cam, lastik, pil, inaat malzemesi, ay, kahve, ila, gzlk cam gibi maddeler karaborsaya dmt. Bu da, milletin Demokrat Parti iktidarn hakl eletirilerine yol ayordu. 2- Demokrat Partinin 1946-1950 aras yapt demokrasi mcadelesinden ve syledii szlerden eser yoktu. Ayn szler imdi muhalefet tarafndan syleniyordu. Bu da sayca az, ancak zgl arlk bakmndan fazla olan toplumun nemli kesimlerinin DPye srt evirmesine ve dolaysyla toplumun dier katmanlarnn da etkilenmesine yol amaktayd. 3- Demokrat Parti ispat hakk konusunda son derece inat ve yanl tutum izlemiti. Bu, partinin klmesine, nemli partililerini kaybetmesine ve Hrriyet Partisinin domasna neden olmutu. Muhalefetin hrsza hrsz denilemeyecek szleri hakl bir eletiri olarak grnyordu. 4- Krehir, 1954 seimlerinde Millet Partisine oy vermesi yznden cezalandrlm ve 30 Haziran 1954te ile yaplmt. Bu durum yl srd ve DP iktidar 12 Haziran 1957 gn TBMMde kabul edilen bir kanun ile Krehirin yeniden il olmasn salad. Ancak Krehirin yeniden il olmas tasars mecliste grlrken, Osman Blkba, Nevehire balanan Kozakl ve Hacbekta ilelerinin Krehirde kalmas gerektiini vurgulamt. Bu istei kabul edilmeyince de bata Celal Bayar olmak zere Meclise ve Meclis bakanna ar szlerle saldrmt. Bu szleri Blkbann bana byk iler at. Dokunulmazl kaldrld, tutuklanarak cezaevine girdi. Seimler srasnda da hl hapis yatyordu. Bu durum Demokrat Partinin, muhaliflerini susturmak iin onlar zindanlara tkan bir siyasal teekkl olarak alglanmasna yol at. 5- Aday listelerinin tanziminde yaplan hatalar, yerel unsurlara nem verilmemesi, adaylarn Menderes ve yaknndaki -be kii tarafndan belirlenmesi, 1957 seimlerinde oy kaybnn en nemli sebebi olarak karmza kmaktadr: Demokrat Parti Genel dare Kurulu tarafndan aday tespitinin yapld 28 ilin 14nde tamamen, 3nde de ksmen seimler kaybedilmiti. Adaylarn nseimle belirlendii yani aday tespitinin tekilatlara brakld 39 ilin 33nde seimler kazanlmt. 6- Yeni yzler, yeni szler isteyen semenlerin, yedi yldr srmekte olan Demokrat Parti iktidarndan bkmas da oy kaybnn bir baka sebebidir. Ayrca, baz seim evrelerinde, oralara zg ilenen hatalar da oy kaybna yol amtr. rnek olarak, dounun ilk niversitesi Elaza alacakken, Erzurum Milletvekili Merhum Rfk Salim Burakn Milli Eitim Bakanl yapt dnemde kanun teklifi Atatrk niversitesinin Erzuruma kurulmas ynnde verilmi ve yle de gereklemitir. 1957 seimlerinde de Elaz, elbette DPyi cezalandrmtr. 37 Seimlerden sonra kurulan Beinci Menderes Hkmeti, 1950-1960 dneminin son hkmeti olmutur. Bu hkmet greve gelir gelmez yaanan Dokuz Subay Olay 1958 Trkiyesinin nemli gndem maddelerinden biriydi. Kurmay Binba Samet Kuunun ihbaryla dokuz subay 26 Aralk

1554

1957de tutukland. Bu subaylarn askeri bir darbe hazrl iinde olduklar iddia ediliyordu. Fakat byle bir cuntann varl kantlanamad iin, Samet Kuu iftiradan mahkum oldu. 38 DP iktidar 4 Austos 1958 tarihinde Trk Lirasnn 11 yldr sabit tutulan deerini drmek zorunda kald. Hkmet, bor erteleme ve yeni kredi talepleriyle bavuruda bulunduu uluslararas kurululardan, ciddi bir istikrar program uygulanmas ve Trk Lirasnn devale edilmesi gibi nlemler alnmad takdirde hibir destek gremeyecei cevabn alnca istikrar programn hazrlamak zorunda kalmt. stikrar paketinin ilk nemli karar, 8 Austos 1958de Trk Lirasnn Amerikan Dolar karsndaki deerinin 2.82 liradan 9.45 liraya drlmesi oldu. 1958 istikrar programnn dier unsurlar arasnda ise, ithalat ve ihracat rejimlerinde serbestlemeye ynelinmesi, KTlerin rettii mal ve hizmetlerin fiyatlarna zam yaplmas, zel kesimin rettii mal ve hizmetler zerindeki fiyat denetiminin kaldrlmas, Merkez Bankasnn kamu kesimine at kredilerde ciddi kstlamalar getirilmesi gibi nlemler yer alyordu. Bu nlemlerin alnmasyla birlikte Trkiyenin d borlar konsolide edildi ve demeler dengesi a azald, enflasyon dt. Ancak, byme hz geriledi ve iktisadi durgunluk ba gstermeye balad.39 1959 ylnn banda Kbrs Sorununda zme yaklaldnn ciddi belirtileri ortaya kt: Taraflar, bamsz bir cumhuriyet kurma hususunda ilke anlamasna vardlar. Trk ve Yunan Hkmetlerinin Babakanlar Menderes ile Karamanlis, 11 ubat 1959da Zrihte bu konuda bir antlama imzaladlar. Esas antlamann da, bir hafta sonra Londrada imzalanmasn kararlatrdlar. l Kbrs Konferans ad verilen Londradaki bu imza treni iin Babakan Menderes ve beraberindeki heyeti tayan uak 17 ubat 1959da Londra yaknlarnda dt. Uakta bulunan 35 kiiden 15i ld, ilerinde Menderesin de bulunduu 10 kii yaral kurtuldu. Adnan Menderes, Kbrsla ilgili Londra Antlamalarn 19 ubat 1959da klinikte imzalad. Londra Antlamalar drt antlamay ieriyordu: * Kbrstaki ngiltere egemenliinin Kbrs Cumhuriyetine devrine ilikin Kurulu Antlamas, * Kbrsn bamszln, toprak btnln ve anayasa dzenini teminat altna alan Garanti Antlamas, * Trkiye, Yunanistan ve Kbrs arasnda yaplacak Askeri ttifak Antlamas, * Kbrs Cumhuriyeti Anayasasnn temel maddeleri.40 Menderes, 26 ubatta stanbula dnd. Menderesin yurda dn, onun halk tarafndan nasl sevildiini gsteriyordu. Yeilky Havaalannda yzbinler Menderesi muazzam bir tezahratla karlad. Yurdun drt kesinde binlerce kurban kesildi. Halkn iinde Menderesin kazadan kurtuluu Allahn sevgili kulu olmasna balanyordu. 27 ubatta Menderes Ankaraya geti. Ankarada da muazzam bir karlama yapld. Karlayanlar arasnda bulunan smet nn, Menderese gemi

1555

olsun dileklerini iletti ve el skt. Bu, Menderes ile nnnn son tokalamasyd.41 Nitekim, sonu 27 Mays Darbesine kadar gidecek olan sre balamt. Muhalefet partilerinin bir araya gelmesi amacn gden Milli Muhalefet Cephesi iin ilk gelime Cumhuriyeti Millet Partisi ile Trkiye Kyl Partisinin 16 Ekim 1958 tarihinde birleerek Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP) adn almas ile yaand. Dier muhalefet partisi olan Hrriyet Partisi de 24 Kasm 1958de CHPye katld. Bu katlmdan baz demokratlar, kendi deyimleri ile adeta irkildi. 42 Bu irkilmenin rn olarak Vatan Cephesi dodu. DP iinde Vatan Cephesi kurulmasna kar clz bir ses ykseldiyse de Celal Bayarn da devreye girmesiyle Kasm ay iinde Vatan Cephesine hz verildi. Ancak Demokrat Parti ynetimi Vatan Cephesi Tekilat ile ilgili yeterli tantm ve propaganda yaplamamasndan ikayetiydi. DP, basnn desteini kaybetmiti. Zafer gazetesinin yaynlar da yetersiz bulununca, geriye bir tek radyonun, Vatan Cephesinin propaganda arac olarak kullanlmaya balanmas kalyordu. Demokratlar bu dncelerini hayata geirerek, her haber saati ncesinde, Vatan Cephesine katlanlarn isimleri ve mensup olduklar illerin listesini radyodan okutmaya baladlar. Ancak, bu durum ylesine abartld ki, vatandalarn ou radyolarn kapatma yoluna gittiler. Dier taraftan muhalefet, radyoda okunan isimlerin hayali kiilerden olutuunu iddia ediyordu. Muhalefete gre Konyadaki demokratlar, Vatan Cephesine katlanlarn listesi hazrlanrken isim uydurmakta glk ekmiler, Konya Mezarlndaki mezar talarndan 1200 ismi yazarak Ankaraya gndermilerdi!43 Sonuta Vatan Cephesi gereksiz yere havay gerginletiren bir rgt olarak tarihteki yerini ald. Demokrat Parti Vatan Cephesi ile urarken muhalefet, zellikle de CHP, iktidar aleyhine Ankara merkezli kampanyalar yrtyordu. Ancak halk, muhalefete fazla ilgi gstermiyordu. Bunun zerine CHP, muhalefeti halk hareketi haline dntrmeye karar verdi. Bu erevede CHP, Ege illerini kapsayan ve Byk Taarruz olarak adlandrd propaganda seferini 29 Nisan 1959da Uaktan balatt. Grup, DP l Binasnn nnden geerken, iki partinin taraftarlar arasnda karlkl satamalarla balayan kavgada DP l Binas tahrip edildi. CHP kafilesi, ertesi sabah Manisaya hareket etmek zere Uak Garna geldiinde bu kez DPli bir grup kafileye saldrd. Bu arada atlan talardan biri smet nnnn bana isabet etti. Bu olay Manisa konumasnda deerlendiren nn benim hayatma kastetmek iin harekete gemilerdir. Muhalefet aleyhine ehli salip isnad ve muhalefeti karnca gibi ezmek tavsiyesi, gece sabaha kadar Ankarada tertiplenerek tatbikata konmutur. Aznlkta olan iktidar, nihayet kaba kuvvetle bir dehet idaresi kurarak, vatandalar insan haklarndan mahrum yaatmaya karar vermi grnyor diyecekti.44 Byk Taarruzun Ege ayan tamamlayan nn 4 Mays 1959da stanbula geti. Yeilky Havaalanna inen nn, oradan arabayla ehre hareket etti. Arabas Topkapya gelince 10-15 kiilik bir grubun saldrsna urad. Araba tekmelendi, camlar taland. Byk Taarruz 7 Maysta bitti. nn Ankaraya dnd. Ankarada da yer yer polisle atmalar oldu.45 Geri kavga eden gruplar hibir yerde ellier kiiyi gemiyordu. Ancak idarenin olaylar nlemekteki beceriksizlii her yerde ortaya kyordu. Kavgalara karan az saydaki insana nlem

1556

alnamaynca toplum psikolojisi devreye giriyordu. Meydanlar, toplum psikolojisine terk edildiinde ise provokasyonlarn ard arkas kesilmiyordu. 1959 ylnn yaz aylarnda siyasi hava bir para yumuadysa da, Eyll aynda CHPnin anakkale Gezisi ile olaylar dnemi yeniden balad. 1960 ylnn ubat aynn ilk gnlerinde nnnn Konya gezisinde Konya olaylar yaand. smet nnnn her gittii yerde kavga kmas nn imdi de Kayseri gezisi dndnden- Kayseri Valisi Ahmet Knk tedirgin ediyordu. Vali; siyasi toplantlar yasakladndan dolay nnden Kayseriye gelmemesini istedi. Ancak nn, programn deitirmedi. Kayseride Valinin bu anlamsz tutumu hari bir olay yaanmad. darenin, smet nnye ve CHPlilere yaklam, grld gibi 1959 ylndan itibaren olduka sertlemiti. CHP zaten siyasi havay sertletirmek istiyordu. DP ise CHPnin oyununa gelmi ve 1946-1950 arasnda CHPnin kendisine uygulad basklarn benzerlerini bu kez kendisi, CHPye kar kullanmaya balamt. Halbuki, 27 Mays Darbesine giden yolda idare, demokrasinin asgari kurallarn iletebilseydi, hem DPnin gc ortaya kacakt hem de CHPnin kamuoyu desteini kaybettii grlecekti. Halbuki DP, ortam daha da germek iin sanki zel aba gsteriyordu: Tahkikat Komisyonu kuruldu. Komisyon, CHPnin yasa d yntemlerle siyasal mcadele yaptn, bir ksm basnn da onu bu yolda destekledii iddialarn inceleyecekti. Tahkikat Komisyonu ilk i olarak siyasi faaliyetleri durdurdu, yayn yasaklar koydu. Komisyon bir ay iinde grevini tamamlad.46 Tahkikat Komisyonuna yetki veren kanunun TBMMde kabul edilmesinden bir gn sonra stanbulda, iki gn sonra da Ankarada binlerce rencinin katld hkmeti protesto gsterileri yapld. stanbuldaki olaylar, 28 Nisan 1960 gn saat 9.30da balad ve yaklak 7 saat srd. Polis, gstericilerin nne barikat kurduysa da rencileri durduramad. atma kt. 47 Turan Emeksiz isimli renci seken bir kurunla ld. Ayrca 16s polis 40 yaral vard. Olaylar bynce stanbul Valisi Ethem Yetkiner hkmete derhal skynetim ilan edilmesi teklifinde bulundu. Hkmet de bu teklife uyarak saat 15.00ten itibaren stanbul ve Ankarada skynetim ilan etti. Skynetimin ilan, olaylarn 29 Nisan 1960 Cuma gn Ankaraya sramasna engel olamad. Ankaradaki daha byk gsteri 555K parolas ile 5 Mays gn saat 5te Kzlayda yapld. Adnan Menderes, skntl gnlerinde kendisini halkn iine atard. Kalabalklar, kendisine gsterilen sevgi, onun ilacyd. Gerginleen siyasal atmosfer Menderesi bunaltyor, o da, bu havadan kurtulmann yolu olarak yine kendini miting alanlarna atmay dnyordu. Demokrat Partili milletvekillerinin bir ksm ise Menderesin geziye kmas ve miting yapmas fikrine scak bakmyordu. Ankara karkt. Gerginleen siyasal hava DPnin aleyhine idi. Darbe sylentileri ayyuka kmt. Ankara ve stanbulda skynetim ilan edilmi, buna ramen olaylar nlenememiti. lgintir ki olaylar yalnzca skynetimin olduu Ankara ve stanbuldayd. Byle bir ortamda Menderesin geziye kmak

1557

yerine Ankarada kalp duruma hkim olmas gerekirdi. Ancak Menderes, kendisini yine halkn arasna att. lk olarak, denizyoluyla getii anakkaleli halk Menderese sahip kt. Daha sonra da miting iin geldii zmirde btn Egeli yurttalar. Bergama, Manisa ve Turgutlu mitinglerinin de dierlerinden kalr yan yoktu. 1946-1950 arasndaki coku geri gelmiti. ocuklarna bayramlk elbiselerini giydirip miting alanlarna koan Egeliler, Menderesi barlarna bastlar. Menderes, son gezisi olan Eskiehirde, 25 Maysta Yolumuz, seim yoludur. Serbest seim yoludur szleriyle erken seimin sinyallerini verdi. Ama, 27 Mays 1960 Darbesi Menderes iin sonun balangcyd. 5. 27 Mays Darbesi ve Sonras 27 Mays Darbesi Silahl Kuvvetlere mensup otuzyedi subay tarafndan gerekletirilmiti. Ancak darbe, emir-komuta zinciri iinde yaplmamt. Bu sebeple darbeciler daha ilk gnden cunta grnts vermeye balamt. Darbeciler, kendilerine meruiyet temelleri arama zorunluluu duyuyorlard. Meruiyet sorunu, her frsatta 27 Mays Devrimini yapan Trk Milleti ibaresi kullanlarak zlmeye allacakt. 27 Mayslar darbeden sonra, niversitenin desteini arkalarnda gl bir ekilde hissedebilmek iin biraz devrim, biraz hukuk mantn altrdlar. 27 Mays gerekletiren subaylar (Milli Birlik Komitesi), bu ynde ilk adm 12 Haziran 1960da Geici Anayasay kabul ederek att. Geici Anayasa ile Demokrat Parti mensuplarn yarglamak zere, yeleri Bakanlar Kurulunun teklifi zerine Milli Birlik Komitesi (MBK) tarafndan seilecek olan Yksek Adalet Divan adl bir olaanst mahkeme kurulmas ngrlyordu. Olaanst mahkeme ksa srede oluturulduktan sonra 1950-1960 dnemi Yassadada yarglanmaya baland. Dnya hukuk tarihinin patolojik simgesi Yassada Durumalarnda Celal Bayar, hep eski Kuva-y Milliyeci Bayard. stiklal Savann Galip Hocas, sert, ciddi, metin bir devlet adam grntsnde ve edasnda idi. Adnan Menderes ise ar nazik ve kibar, ayrca mahkeme heyetine abartl ekilde saygl davrand. Dier yarglananlardan tamamna yakn vakurdu. Devlet adam niteliklerini korudular. Yassadada durumalara 14 Ekim 1960ta baland. Kararn akland 15 Eyll 1961e kadar geen 11 ay 1 gn iinde toplam 592 sank hakknda 19 ayr dava ald. Basavc, bu davalarda 228 sank hakknda idam cezas istedi. Toplam 202 oturum yapld, 1000i akn tank dinlendi. Ancak Mahkeme Heyeti, savunma tanklarnn neredeyse tamamn gereksiz grdnden dinlemedi. Tanklarn ou, kendilerine ezberletilen metinleri mahkeme salonunda tekrar etti. Yassada Davalarnn adlar, alma ve karar tarihleri ile verilen kararlar u ekilde zetlenebilir: 48

1558

1- Kpek Davas (14 Ekim 1960-24 Ekim 1960): Celal Bayar ve Tarm eski Bakan Nedim kmen, Afganistan kral tarafndan Bayara hediye edilen bir Afgan tazsn zorla Hayvanat Bahesine satmaktan yarglandlar ve mahkum oldular. 2- 6-7 Eyll Olaylar Davas (20 Ekim 1960-5 Ocak 1961): Bu dava 1955te halk stanbulda yaayan Rumlara kar ayaklanmaya azmettirmek ve can ve mala zarar vermek iddiasyla ald. Sanklardan Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu ve zmir eski Valisi Kemal Hadml mahkum oldu, dier sanklar beraat etti. 3- Bebek Davas (31 Ekim 1960-22 Kasm 1960): Adnan Menderes gayri meru ocuunu ldrmeye azmettirmek iddiasyla yargland. Beraat etti. 4- Vinileks irketi Davas (4 Kasm 1960-26 Kasm 1960): Hasan Polatkan, kiisel kar karl Vinileks irketine usulsz kredi vermek iddiasyla yargland ve mahkum oldu. 5- Dolandrclk Davas (8 Kasm 1960-3 Aralk 1960): Eski bakanlardan Hayrettin Erkmen ve Zeyyat Mandalinci ABDye yaptklar geziden artan dvizleri geri vermemek iddiasyla yargland. Her ikisi de beraat etti. 6- Arsa Davas (11 Kasm 1960-26 Kasm 1960): Tarm eski Bakan Nedim kmen, hkmeti, eine ait arsalar fahi fiyattan satn almaya zorlamaktan yargland ve mahkum oldu. 7- Ali par Davas (15 Kasm 1960-19 Ocak 1961): Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu, Hasan Polatkan, Medeni Berk ve Hayrettin Erkmen ile par Transport irketinin sahibi armatr Ali par dviz yasasn ihlal etmek iddiasyla yarglandlar ve mahkum oldular.

8- Deirmen Davas (18 Kasm 1960-3 Aralk 1960): Ticaret eski Bakan Stk Yrcal yolsuz kredi kullanm suuyla yargland. Zaman amna uradndan dava dt. 9- Barbara Davas (21 Kasm 1960-20 Aralk 1960): Hasan Polatkan ve Refik Koraltan, bir Alman hizmeti getirmek ve kendisine dviz tahsis ederek Dviz Kanununu ihlal etmekten yargland. Her ikisi de mahkum oldu. 10- rtl denek Davas (25 Kasm 1960-2 ubat 1961): Adnan Menderes ve Babakanlk Mstear Ahmet Salih Korur, Babakanlk rtl deneini yasalara aykr biimde kullanmaktan yarglandlar ve mahkum oldular. 11- Radyo Davas (29 Kasm 1960-26 Aralk 1960): Adnan Menderes ve yedi eski bakan devlet radyosunu, siyasal amalarna alet ederek partizanca kullanmak, muhalefete radyoyu kullanma hakkn tanmamak ve bu suretle anayasay ihlal etmek suuyla yarglandlar ve mahkum oldular.

1559

12- Topkap Olaylar Davas (2 Aralk 1960-17 Nisan 1961): Celal Bayar, Adnan Menderes, eski bakanlar ve eski milletvekillerinden oluan toplam 60 sank, 4 Mays 1959da Topkapda smet nnye kar bir suikast dzenlemek amacyla halk kkrttklar gerekesiyle yargland. Aralarnda Celal Bayar ve Adnan Menderesin de bulunduu 17 sank mahkum oldu, 43 sank beraat etti. 13- anakkale Olaylar Davas (27 Aralk 1960-10 Mart 1961): Adnan Menderes ve eski bakan, CHPli iki milletvekilinin seyahat zgrln engellemek suuyla yarglandlar ve mahkum oldular. 14- Kayseri Olay Davas (9 Ocak 1961-20 Nisan 1961): CHP Genel Bakan smet nnnn seyahat zgrln engellemek suuyla yarglanan 13 sanktan 8i beraat etti, ilerinde Celal Bayar ve Adnan Menderesin de bulunduu 5 sank mahkum oldu. 15- Demokrat zmir Davas (12 Ocak 1961-5 Mays 1961): 2 Mays 1959 tarihinde halk Demokrat zmir gazetesinin matbaasn tahrip etmeye tevik iddiasyla yarglanan 24 sanktan 8i beraat etti, ilerinde Adnan Menderesin de bulunduu 16 sank mahkum oldu. 16- niversite Olaylar Davas (2 ubat 1961-27 Temmuz 1961): 28 Nisan 1960da stanbulda ve 29 Nisan 1960da Ankarada meydana gelen olaylarla ilgili alan bu davada 118 sank yargland. Demokrat Partili bakanlarn yan sra baz Silahl Kuvvetler mensuplar ile Emniyet grevlileri bu davada sank sandalyesindeydi. Kanunlara aykr olarak niversiteyi basmak, halka ate amak ve yasalara aykr olarak skynetim ilan etmek suuyla yarglanan 118 sanktan 84 mahkum olurken, 34 de beraat etti. 17- stimlak Davas (17 Nisan 1961-21 Haziran 1961): Adnan Menderes ve 9 eski devlet memuru, stanbulda birok vatandan mlkn bedelini tam olarak demeden istimlak etmek iddiasyla yargland. Menderes, mahkum oldu. 18- Vatan Cephesi Davas (27 Nisan 1961-21 Haziran 1961): Demokrat Partinin nde gelenlerinden 22 kii, Vatan Cephesini kurarak, bu rgt bir snfn baka bir snf zerinde tahakkm iin ara olarak kullanmak sulamasyla yargland. Aralarnda Bayar ve Menderesin de bulunduu 19 sank mahkum olurken, 3 sank beraat etti. 19- Anayasann hlali Davas (11 Mays 1961-5 Eyll 1961): Basavc bu davann iddianamesinde, Trk Ceza Kanununun 146. maddesini ihlal eden 8 su sayd: a- 1951 ve 1953 yllarnda CHPnin mallarna el konulmas, b- Krehirin CKMPye oy verdii iin 1954 ylnda ile yaplmas, bylelikle halkn siyasal inanlarndan dolay cezalandrlmas, c- 1953 ylnda, hkmete 25 yllk hizmet sresini dolduran yarglar emekliye ayrma hakk tanyan ka

1560

nunu kartarak yarg bamszlnn ihlal edilmesi, d- 1954 ve 1957 yllarnda Seim Kanununun demokrasiye aykr olarak deitirilmesi, e- 1956da toplant ve gsterileri kstlayc kanunlarn kartlmas, f- 1960 ylnda art niyetle Tahkikat Komisyonunun kurulmas, g- Tahkikat Komisyonuna olaanst yetkiler verilmesi, h- Tahkikat Komisyonuna verilen olaanst yetkilerle anayasann fesih ve ilgasna yeltenilmesi. Anayasann hlali Davasnda 400 akn sank yargland ve hemen hemen hepsi mahkum oldu. Sonu olarak, Yksek Adalet Divan, Celal Bayar, Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu ve Hasan Polatkan oybirlii ile, 11 san da oyokluu ile idam cezasna arptrd. 31 Demokrat Partili sank mr boyu hapis cezasna arptrlrken, 418 sank da, 6 ayla 20 yl arasnda deien eitli hapis cezalar ald. 123 sank beraat ederken, 5 sank hakkndaki dava dt. Milli Birlik Komitesi, Yksek Adalet Divannn kararlarnn aklanmasndan sonra toplanarak Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu ve Hasan Polatkan hakknda oybirliiyle alnan idam kararlarn onaylad. Celal Bayarn cezas, ya 65 yan gemi olduundan, idama mahkum edilen dier 11 sann cezalar da, haklarndaki kararlar oyokluu ile verildiinden mr boyu hapse dntrld. Fatin Rt Zorlu ile Hasan Polatkan 16 Eyll 1961de mral Adasnda idam edildi. Adnan Menderes ise 15 Eyll gn intihara teebbs etti. ntihar nlendi, 17 Eyll gn 14.30da o da idam edildi. 6. Demokrat Partinin Aklanmas 27 Maysn Hrriyet ve Demokrasi Bayram olarak kutlatlmas, yirmi yl srdkten sonra 12 Eyll 1980 htilaliyle sona erdi. Yine 27 Mayslarn kendilerini lene kadar tabii senatr ilan etmeleri ve lke ynetiminde lene kadar sz sahibi olma arzular 12 Eyllle birlikte sona erdi. Demokrat Parti ve mensuplar, Yassada yarglamalarnda zimmet ve dier mali sulamalardan aklanarak kmlard. Kamuoyu vicdannda ve tarih karsnda aklanp aklanmad konusunda ise unlar sylenebilir: 1- 27 Maystan sonra kurulmu birok siyasi parti, kamuoyunun gr ve eilimlerine uygun olarak DPnin devam hatta kendisi olduklarn, onun hizmet felsefesini, demokrasi tutkusunu, hedef ve misyonunu srdrme azim ve kararnda olduklarn aka ilan etmekte birbirleriyle yarmlardr.

1561

2- 27 Mays zihniyetinin ar basklarna ramen, gerek Meclis gerekse Cumhuriyet Senatosu, DP ile ilgili af kanunlarn birbirinin pei sra karmtr. 3- 27 Maysn hemen ardndan trl trl haksz iktisapla sulanan Demokrat Partili milletvekillerinden hibiri Yassada Mahkemesinde grlen hrszlk ve suiistimal davalarndan mahkumiyet almamlardr. 4- Caddelere, havaalanlarna, niversitelere ve nemli tesislere Adnan Menderes ve Celal Bayar isimleri verilmitir. 5- Demokrasi ehitleri denilerek Antkabire gmlm olan birka rencinin mezar 12 Eyll 1980 htilalinden sonra Antkabirden tatlmtr. 6- Celal Bayar 1986 ylnda vefat ettiinde cenazesi Harp Okulu rencileri tarafndan tanm, Silahl Kuvvetlerin en st dzeydeki komutanlar (birou 27 Mays 1960da Yzba idi) cenazenin arkasndan sayg yry yapmlardr. 7- TBMM, DP mensuplar iin iade-i itibar kanunu karmtr. 8- Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu ve Hasan Polatkann mezarlar, idamlarnn 29. ylnda devlet treni ile mraldan stanbuldaki Antmezara tanm, bu trene tahminen bir milyon kii katlmtr. 9- 1914 ylnda Enver, 1953 ylnda Fatih moda isimler olmutu. Btn basklara ve idamlara ramen, 1960 ve 1961 ylnn en yaygn isimlerinin Adnan ve Menderes olmas kamuoyunun DPye bakn gstermesi asndan belki de en nemli gstergesidir. B. 1950-1960 Dneminde Trkiye 1- Nfus: 1950de 20 milyon 900 bin olan Trkiye nfusu, 1960 ylna gelindiinde 27 milyon 700 bine ulat. 2- Temel Ekonomik Veriler: Trkiyenin Milli Geliri 1950 ylnda cari fiyatlarla 10 milyar 384 milyon TL iken, bu say 1960da 48 milyar 963 milyon TL oldu (Sabit fiyatlarla 29 milyardan 50 milyara ykseldi). Para arz 1 milyar 3 milyon liradan 4 milyar 586 milyona, ihracat 263 milyon dolardan 321 milyona ykselirken ithalat 286 milyon dolardan 468 milyon dolara kt. Kamu yatrmlar 1950de 327 milyon lira iken 1960da 4 milyar 30 milyona ykseldi. zel yatrmlar ise 673 milyon liradan 3 milyar 749 milyon liraya kt. 3- Kanun ve Kararnameler: 1950-54 dneminde, TBMMden 746 kanun, 147 kararname gemiken bu say 1954-57 dneminde 646 kanun, 243 kararname olmutur. 1957-60 dneminde ise, 426 kanun ve 164 kararname kabul edilmitir.

1562

4- Salk: Kamu sektrne ait genel salk kurumlarnda yatak adedi 1950de 11.637 iken bu say 1960 ylnda 42.814e ykseldi. 5- Milli Eitim: 1960 btesinde Milli Eitime ayrlan tahsisat, 1950 ylndan %470.7 fazladr. Ayrca ilkokul says 12.511den 22.011e, ilkokul retmeni says da 33.844den 53.174e ykseldi. Ortaokullar 343 iken 688, liseler de 59 iken 138e kt. 1950 ylnda 76.931 olan ortaretim retmenlerinin says 1960 ylnda 306.851 idi. te yandan Demokrat Parti, iktidara geldiinde 4 olan mam Hatip Lisesi saysn 16ya karmtr.49 Kuruluundan kapatlmasna kadar 20 bin mezun veren Ky Enstitlerinin retmen Okullarna dntrlmesi 1950-60 dneminin ok eletirilen icraatlarndan biri olmutur. Kapatlma sebebi olarak farkl gerekeler ileri srlmekle birlikte esas sebebi Demokrat Partinin var olma nedenine balamak yanl olmaz: Kyn kente yry olarak zetlediimiz Demokrat Parti, ky kyde tutup kalknmay kyden balatmak gibi bir dnceye sahip olmamtr. Ky Enstitleri ise kyn ve kylnn kyde kalp orada kalknmas iin dnlmt. Demokrat Parti iktidar ile Ky Enstitleri zaten misyonunu tamamlam oluyordu. Demokrat Partinin misyonuna uygun okullar ise ada misyonerlik okullar idi. Sinanolunun bu okullarla ilgili yaklam yledir: Trk biliminin Trkiyede gelimesine nemli bir engel tekil eden bu okullar, eitim dzenimizin gitgide ve hzla yabanclamasna yol aan ileve sahip olmulardr. 1953 ylna kadar sadece Samsun ve Trabzon St. Joseph gibi, Robert Kolej gibi okullarda byle bir eitim uygulanmakta ve bu okullarn amalar herkese bilinmekteydi. 1930larda kurulan Trk Eitim Derneinin Yeniehir Lisesi, 1953 ylnda ngilizce eitim yapan Ankara Kolejine dntrld. Bu ii rgtleyen ngiliz Mr. Browning, 20 yl sonra ngiliz Kraliesinden madalya ald. nk balayan yabanc oyunu tuttu ve ngilizce eitim yapan Anadolu Liseleri, Kolejler ve daha sonra da niversiteler hzla yayld Trkiye kendi btesinden misyonerlik okullar amaya balad.50 6- Yksek retim: 1950 ylnda Ankara, stanbul ve stanbul Teknik niversiteleri vard. 195060 arasnda drt niversite daha kuruldu.51 1950de yksek renimde 24.919 renci varken, renci says 1960 ylnda 56.718e ykseldi. 7- Milli Savunma: 1960 btesine konan tahsisat, 1950 ylndan %152 fazladr. Ayrca her yl karlk para fonundan Milli Savunmaya liberasyon yolu ile tahsisler yapld. 8- Tarmsal rn: 1950de 14 milyon 542 bin hektar olan ekim alanlar, 1960 ylnda 25 milyon hektara yaklamt. Tarmda modernizasyonla birlikte (traktr says 10 ylda 16.585ten 42.135e ykselirken, gbre kullanm 10 ylda 4 kat artt) Trk tarm altn devrini yaad. Buday retimi 4 milyon tondan 8.5 milyon tona, pancar retimi 850 bin tondan 4.5 milyon tona, pamuk retimi de 120 tondan 180 tona ykseldi. Bu gelime, tahl muhafaza ve onun ihra pazarlarna sevkini kolaylatracak tesislere olan ihtiyac da arttrdndan yeni silolar ve hububat depolar inas

1563

programn ortaya kard. DP dneminde 14 betonarme silo, 70 elik silo, 390 elik depo ve kagir ambar ina edilerek hizmete alnd. 9- me Suyu: 1950 ylnda 58 bin 101 ky ve mahallenin 8 bin 809unda ime suyu varken, 1959 ylnda bu say 33 bin 554e ykseldi. 10- Sulama: DP dneminde o gne kadar bo akan sular deerlendirildi, kurak topraklar nemalandracak ve enerji retecek birer kaynak haline getirildi. DP iktidar 19 byk baraj inasn programa ald ve bunlarn byk bir ksmn gerekletirdi: Saryar, Seyhan, Ayranc, Sille, Kemer, Demirkpr, Samsa ve Hirfanl Barajlar DP iktidar dneminde tamamlanarak faaliyete geti. Mamasun, May, Apa ve Altnapa Barajlarnda 1960 ylnda; Kesikkpr, Almus, Sarmsakl, Selevir, Seyitler ve brala Barajlarnda da 27 Mays Darbesinden birka yl sonra retim balad. 1950de barajlardaki toplanan su hacmi 157 milyon m3 iken, 1959da kapasite 80 kat artarak 13 milyar m3 seviyesine ulat. Sulanan arazi de 547 bin dnmden 1 milyon 521 bin dnme kt. 11- Elektrik: Trkiye 1950-60 yllar arasnda elektrik enerjisi retiminde byk hamle yapt. 1950 ylnda 737 milyon kw saat olan enerji retimi, 1960 ylnda 2 milyar 815 milyon kw saate ykseldi. 12- Kmr: Takmr retimi 4 milyon tondan 6 milyon 550 bin tona; linyit retimi de 957 bin tondan 2 milyon 602 bin tona ykseldi. 13- Rafineri: Yllk kapasitesi 300 bin ton olan Batman Rafinerisinin kapasitesi 700 bin tona ykselirken, Mersinde 3 milyon 250 bin ton kapasiteli, zmitte ise 1 milyon ton kapasiteli iki byk rafinerinin temelleri atld. 14- Ar Sanayi: Endstri on ylda 9 kat byd. Ayrca zel sektr tevik edildi. Ynl ve pamuklu sanayide i says 290 bin iken 1958 sonunda bu say 1 milyona ykseldi. Mevcut tezgah says 6.316dan 18.257ye kt. Tekstil sanayiinde retim miktar 250 milyondan 785 milyona ulat. 15- imento Sanayi: DP dneminde yaplan 16 yeni fabrika ve mevcut 4 fabrikann kapasitelerinin geniletilmesi sonucu 1950de 395 bin ton olan imento reti mi 1960 ylnda 2 milyon tona; 1962 ylnda da 2 milyon 700 bin tona ulat. 16- eker Sanayi: 11 eker fabrikas tamamlanarak hizmete alnd, 2 fabrika da 1961 ylnda tamamland. 1950de 137 bin ton olan eker retimi 1959 ylnda 500 bin tona ykseldi. 17- Demir-elik Sanayi: Kok, pik ve pik boru retimleri on yl iinde er kat artt. te yandan elik retimi de %208 orannda ykseldi. 18- Kat Sanayi: 1949 ylnn 18 bin ton kat retimi 1960a gelindiinde 63 bin tona ulat. 1949da kii bana kat retimi 1 kg iken, bu say 1960a gelindiinde 6 kg oldu.

1564

19- Karayollar: Karayollar zerine 1323 kpr yapld. Bu kprlerin uzunluu 52.647 metredir. 1950-1960 aras asfalt yollar 17 bin 465 kmden 40 bin 800 kmye ykseldi. Ayrca DP iktidar dneminde hedeflenen 150 bin kmlik ky yollar ebekesinin 54.670 kmlik ksm tamamland. 20- Liman ve skeleler: Mersin, skenderun, Haydarpaa, Salpazar, Samsun, Giresun ve Trabzon limanlar yaplarak hizmete girdi. 21- D Politika: DP iktidar, NATO, CENTO, Ortak Pazar (Avrupa Birlii) ve Kbrs konularnda etkin ve Trkiye karlarn gzeten admlar att. Komularla zellikle SSCB ile sorunlarda taviz vermeye yanamayan politikalar izledi. Ancak 12 Nisan 1960 tarihinde Adnan Menderes, Temmuz aynda SSCByi ziyaret edeceini aklad (Trk-Sovyet Ortak Bildirisi). SSCB ziyareti, Menderesin ve DP iktidarnn darbenin eiinde ABD politikasn dengeleme bahanesiyle Rusyann gdmne girmekle sulanmasna yol aacakt.52 ABDnin 27 Mays mdahalesine ses kartmaynn nedeni, byk bir olaslkla bununla ilgiliydi.53 22- ABD ile likiler: Dier taraftan DP iktidarnn Trkiyeyi ABDye baml hale getirdii eletirileri yaplmtr. Bu, gerekte DPnin deil, II. Dnya Sava sonras TCnin genel politikas olmu, Trkiye ile ABD arasnda 1947 ile 1960 yllar arasnda toplam 91 adet ikili antlama yaplmtr. Bunlardan bir blm ak, bir blm de gizli antlamadr. Ak antlamalarn 16sn kanunla onaylanan, 12sini harita antlamas mahiyetinde olan, 26sn yardm, 14n NATO ittifakyla ilgili ve 13n de 1954 tarihli Askeri Kolaylklar Antlamasndan g alan antlamalar oluturmaktadr. Amerika Birleik Devletlerine bu antlamalardan elde ettii haklara dayanarak, Trkiyede hava sleri, radar ve haberleme tesisleri kurmas iin 32 milyon metrekarelik alan tahsis edilmitir. ABD ile ilikilerde CHP dier hibir konuda gstermedii yardm DP iktidarna gstermi, birok antlamay destekleyerek lehte oy kullanmtr. 23- Kltr-Sanat Politikalar: Cumhuriyetle birlikte her alanda yurtdndan getirilen uzmanlara kinci Dnya Sava yllarnda Avrupadan kaan bilim adamlaryla sanatlar eklenmi ve DP iktidara geldiinde sanat altyaps gl bir Trkiye devralmt. Ancak DPnin kltr-sanat politikalarna nem verdii, hatta byle bir politikasnn olduu sylenemez. Geri, kltr ve sanatta ilerleme tamamen eitim seviyesi ile ilgilidir.54 Demokrat Parti dneminde kltr ve sanatn ihmal edilmesi sonucu nceki yllarda olduu gibi empozeyle deil, kendi baarlaryla sivrilenler grlmtr. 24- Mzik: lk mezunlarn 1941de veren Devlet Konservatuarna, DP dneminde yenileri eklenememi, buras da 1940l yllardaki altn devrini 1950lerde yaayamamtr. Macaristandan 1930lu yllarda getirilen nl besteci Bela Bartokun abalaryla 1937 ylndan itibaren musiki folklorunu ieren geni aratrmalar yaplmaktayd. Bata Muzaffer Sarszen olmak zere Halil Bedii Ynetken ve Mahmut Ragp Gazimihal tarafndan yrtlen bu derleme almalar sonunda 1952 ylnda bir ariv meydana getirildi. Ancak 1952den sonra Muzaffer Sarszenin kiisel abalaryla derledii trklerden baka musiki folkloruna ilikin ciddi bir alma yaplmamtr. 55

1565

Kyden kente gn bir rn olan ve 1970li yllarda doan arabesk mzik iin sosyal alt yap 1950lerden itibaren olumaya balad. te yandan Klasik Trk Mzii yine zirvedeydi. Ankarada Drtyol Aile ay Bahesi ile Samanpazarndaki Esenpark; stanbulda da Tepeba ile Bomonti, halkn rabet ettii her akam fasllaryla mehur mekanlard. stanbulda Selahattin Pnar, Yorgo ve Aleko Bacanos, erif li ve kr Tunar gibi devrin en mehur bestekarlar program yaparken, Ankarada kemani Selahattin nal ve kanuni Nuri enneyli gibi, bestecilikleriyle birlikte yorumculuklaryla da nlenmi sanatlarn programlar hnca hn doluyordu. Klasik Trk Mziinin en byk bestecisi olarak kabul edilen Sadettin Kaynak, mrnn son on ylna rastlayan 1950-60 dneminde hz keserken, Mnir Nurettin Seluk zirvedeydi. 20. yzyln en byk yorumcusu olarak kabul edilen Zeki Mrenin tannmas da 1950-60 dnemine rastlar. Devletin zorlamasyla ayakta duran opera, senfoni orkestras ve bale gibi sanatlara 1950-60 dneminde-toplumsal belirleyicilik asndan-yine ilgi yoktu. 56

25- Resim: 1950-1960 aras, yeni eilimleri gerekletiren resim sanatlarnn dnemidir. Nuri yem, Neet Gnal gibi toplumun eiliminde grlen sanatlarn yan sra Orhan Peker, Nedim Gnsr, Adnan oker kiisel sluplarn baaryla ortaya koyan sanatlardr. Bu sanatlara Eren Eypolu, Aliye Berger gibi resim ilgilerini zgn biimlerde gelitiren ressamlar da kuak farkna ramen katmak gereklidir.57 26- Sinema ve Tiyatro: 1950-1960 yllar arasnda Trk sinemas, sinemay dorudan doruya meslek olarak benimseyen nesil sayesinde ayr bir sanat olarak gelime imkan bulmutur. Trk sinemasnda sinemaclar dnemi olarak adlandrlan bu dnemin ncs mer Ltfi Akad olmutur. 1952 ylnda evrilen Kanun Namna isimli polisiye film ile sinema dili baarl olarak kullanlmtr. Ayrca ekilen filmlerde Anadolu yaam baaryla canlandrlm, folklor malzemesi byk bir gerekilikle filmlerde kullanlmtr. Bu dnemin nemli zelliklerinden biri de, filmlerin tiyatro unsurlarndan kurtularak, sinema sanatna has nitelikler kazanm olmasdr. lk renkli Trk filmi olan Halc Kzn ekimleri, Muhsin Erturul tarafndan bu dnemde gerekletirilmitir. 58 1950-1960 yllarnda tiyatroda da nemli atlmlar grlr. zellikle Devlet Tiyatrolar, 19541958 aras Muhsin Erturul ynetimi ile daha sonra da Cneyt Gker ile baardan baarya komutur: 1941-1950 aras oynanan piyes toplam 32de kalrken 1950-1960 dneminde bu say 147ye kmtr.59 Tiyatro yazarl da 1950-1960 dneminde gelimi, Eletirel Dnem olarak tanmlanan bu dnemde Orhan Asena, Turgut zakman, Necati Cumal, etin Altan ve Refik Erduran n yapmlardr. 27- Mimarlk60: 1950-1960 aras mimarlkta en genel zellik nl mimarlarn rnlerini kopya etme abalar olarak deerlendirilebilir. Kitap ve dergi gibi yaynlarn kolaylkla temini ve ska gidilebilen seyahatler mimari ufku geniletmitir. Mimari eylemler arasnda byk apta endstri

1566

yaplar retilmesi, ehircilik almalar, kampus planlamalar yer almtr. Byk kentlerin merkezlerine yakn, halkn mimarisi olarak tanmlanabilecek gecekondu yerlemeleri ilk kez bu dnemde grlmektedir.61 1950-60 dnemine damgasn vuran balca eserler, Ankarada Ulus han ve ars, Maltepe Camii, ilk gkdelen denemesi olan Emek han, DS Genel Mdrl; stanbulda Hilton, Sheraton ve nar Otelleri, Belediye Saray, Manifaturaclar ars olarak saylabilir. 28- Edebiyat: 1950-1960 dnemi Trk Edebiyat kyn kefi ve edebiyatlarn kye yry olarak zetlenebilir. Bir dier deyile Demokrat Parti dneminde ky kente yrrken, Edebiyat da kye doru yrmtr. Ky Enstitl yazarlarla ky yakndan tanyan yazarlarn birbiri ard sra rn vermeleri bu dneme rastlamaktadr. Kemal olarak adlandrlan Orhan Kemal, Yaar Kemal ve Kemal Tahirin 1954 ylndan itibaren yaynlanan ky konu alan romanlar ky edebiyatnn ilk rnekleridir.62 Bu akmn dier yazarlar arasnda Reat Deniz, Sami Kocagz, Necati Cumal ve Fakir Baykurt saylabilir. Buna karn bireyi ne alan ve varoluulukla bilin akm tekniinden etkilenen Onat Kutlar, Erdal z, Bilge Karasu bu dnemde zgn eserler vermilerdir. 63 iirde de 1940l yllarn Garip Hareketine taban tabana zt kinci Yeni Akm bu yllarda domutur. Syleyiteki rahatlk yerini iir dilini zorlamaya; anlalrlk yerini anlamca kapalla; somut yerini soyutlamaya brakmtr. Cemal Sreya ve Edip Cansever Marksist grle gerekstcl sentezlemeye alm, Sezai Karako da yine gerekstc slupla Trk-slam mistizmini ifade eden orijinal iirler yazmtr. lhan Berk, Ece Ayhan, Atilla lhan ve lk Tamer kinci Yeni Akmn dier balca airleridir. 64 1950-60 dneminin nemli iir hareketlerinden biri de Ankarada 1950 ylnda kmaya balayan Hisar Dergisi olmutur. Munis Faik Ozansoy, lhan Geer, Mehmet narl, Gltekin Samanolu gibi airler bu dergide yazdklar iirlerle isimlerinden sz ettirmilerdi. 29- Dnce ve Felsefe: Nurettin Topu, Hilmi Ziya lken, Cahit Okurer, Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Osman Turan, Mehmet Kaplan ve 1954 ylnda pheli bir uak kazasnda vefat eden Remzi Ouz Ark (ayn zamanda Trkiye Kyl Partisi Genel Bakanl da yapmt) 1950-60 dneminin dnce dnyasnda ilk akla gelen isimler olarak karmza kmaktadr. zellikle Nurettin Topunun 1952 ylnda kaleme ald Din ile Kinin Mcadelesi makalesi ve Hareket Dergisinde yazdklar, fikir dnyasnn ne kadar ileri bir noktada olduunun balca gstergesidir. Hareket, Trk Yurdu, Bizim Trkiye, Byk Dou ve stanbul dergilerinin yan sra -her ne kadar bir iir dergisi grnmnde de olsa- Hisar Dergisi, fikir hayatna nemli katklar salayan dergiler arasnda saylabilir. Tark Bura ve M. Fahri Ouzun hikayeleri ile Cemil Meriin airane denemelerinin bir ksm Hisarda kmtr.65 Yeni slamclk olarak adlandrlabilecek grn Necip Fazl Ksakrekten Sezai Karako, Nuri Pakdil ve Rasim zdenren izgisine doru geliimi de bu yllardan itibaren balamtr.66

1567

30- Mzeler: Cumhuriyetten nce saylar 7 olan mzelere 1923-40 aras 22, 1941-50 aras 7 mze daha eklenmi ve 1950ye gelindiinde toplam mze 36y bulmutur. 1950-60 aras faaliyete geen yeni mze says 13tr. Bunlardan en nemlileri TBMM ve Antkabir Mzeleridir.67 31- Spor: 1950-60 dnemi sporda birka baarnn kazanld, Gre ve Futbol (birazda boks) dnda spor dallarna ilginin olmad yllar olmutur. Greilerin 1948 Olimpiyatlarndaki baarlarndan sonra 1952 Olimpiyatlarnda da benzer baar beklenirken 1952 Helsinki Olimpiyatlarna ok az bir zaman kala Nasuh Akar, Gazanfer Bilge, Celal Atik ve Yaar Dounun profesyonel ilan edilip olimpiyatlara gidememesi uzun sre eletiri konusu oldu. Helsinkide Serbest Grete 52 kiloda Hasan Gemici ile 62 kiloda Bayram it altn madalya aldlar. 1956 Melbourne Olimpiyatlarnda da madalyalar greten geldi. Serbestte 57 kilo greisi Mustafa Dastanl ile ar siklet Hamit Kaplan, Greko-Romende 73 kilo greisi Mithat Bayrak altn madalya kazandlar. 27 Maystan 3 ay sonra yaplan 1960 Roma Olimpiyatlarnda Trk Greiler 7 altn 2 gm madalya kazandlar. Futbolda 1952 ylnda profesyonellik kabul edildi. stanbul Profesyonel ligi kuruldu. 1954te ilk Dnya Kupasna katlan Trk Milli Takm bir varlk gsteremedi. Ancak 1956 ylnda Avrupada frtna gibi esen Macaristan 3-1 yenerek adndan sz ettirdi. Galatasarayl Kadri Aytan 57.500 TL karlnda Karagmrk Kulbne gemesi 1958 ylnn sporda en ok konuulan konusuydu. 68 1958 ylnda ulusal lig oluturuldu. 1958-1959 sezonunda Birinci Futbol Liginin ilk ampiyonluunu Fenerbahe kazand. C. Bayar ve Menderes zerine Birka Sz DPnin ilk Genel Bakan Celal Bayar DPnin gerek lideridir. Bayar, kendi ifadesiyle, bir yola ktnda arkasna bakmaz, ka kii benimle geliyor diye dnmezdi. Doru bildii yolda yalnz da olsa yrrd. Demokrat Partinin gerek muhalefet dneminde, gerekse iktidar dneminde itici g Bayar olmutur. Bayar, birok defa milletin deerleri ile ters dmesine ramen, politik manevralar ve liderlik vasflaryla halkn gvenini yeniden kazanmasn bilmitir. En byk baars Menderesin kefidir. 1950 ylnda babakan olmas beklenen Fuad Kprlnn de, Refik Koraltann da milletle dokularnn uyumayacan sezmi ve Menderesi babakanla getirerek, kendisine de 10 yl sreyle ankaya Kknn kaplarn amtr. Her ne kadar Demokrat Parti ile Menderes isimleri zdelemi olsa da DPnin gerek patronluunu Celal Bayar yapmtr. Bayar, 1950-1960 yllar arasnda siyasetin iplerini ankayada elinde tutmu, perdeye Menderesi kararak, DPnin 3 seim st ste kazanmasna zemin hazrlamtr. Bayar, 20. yzyl Trkiyesinin en nemli komitacsdr. Ayn zamanda en iyi particisidir: Celal Bayar; Jn Trkler, ttihat ve Terakki, Teceddt Frkas, Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti, Mustafa Kemalin isteiyle Yeil Ordu, yine Mustafa Kemalin isteiyle Komnist Frkas, Halk Frkas ve Demokrat Partide nemli grevler alm, hepsinde siyaset becerisi ve komitaclk ruhu ne kmtr.69

1568

Adnan Menderesin hakknda ise ok farkl deerlendirmeler bulunmaktadr. Bununla birlikte Menderesin, gler yzl, sempatik tavrl, orta boylu, yuvarlak ehreli, zeki, zengin bir toprak aas olduu btn bu deerlendirmelerde karmza kmaktadr. Mtevaz oluu ve ar nazik tavrlar da Menderes hakknda ortak grtr denilebilir. Ancak Menderes hakknda birbiriyle badamayan tahliller de yaplmtr: Genellikle Menderesten pek holanmayanlar, kendi sonunu kendi hazrlad cmlesini kullanabilmek iin sayfalar dolusu izahatlar yapm, kimi zaman ift kiilikli, kimi zaman ocuk ruhlu, kimi zaman da psikopat Menderesten sz etmilerdir. Bu grte olanlardan bata Cihad Baban ve evket Sreyya Aydemir, Menderesten ok Celal Bayara husumet beslemektedirler ve Menderesi Bayarn kuklas olmakla sulamaktadrlar. Adnan Menderesi bu tr deerlendirenlerin yannda, onu abartan, hatta bir mehdi gibi grenlerin says da az deildir. Ona kar beslenen sevgi ve sempatiyi, idamdan sonra ar hayranla hatta tabulatrmaya kadar gtrenler olmutur. Adnan Menderes politikaya girmeden nce toprak aas idi. Bey zelliklerini hayatnn her aamasnda koruyan Menderes; ekici, sylev verme gc yksek ve rahat, semenlerin houna gitme konusunda endieleri olmayan bir kiilie sahipti. Halk dzeyine inmeyi biliyordu. Kibirli, ar duygulu bir kiilii vard.70 1931 ylnda milletvekili olduktan sonra DPnin kurulduu 1946 ylna kadar geen 15 yllk srede Hukuk Fakltesini bitirmi, ngilizcesini gelitirmi ve CHPnin sekinci-laiki sylemleriyle yorulmutur. Gerek muhalefet dneminde, gerekse babakanl dneminde yer yer halka tepeden bakmas ve onlar fazla kaale almamas 1931-1946 dneminin kendisine kazandrd zelliklerdendi. Ancak davranlarnn genelinde gze arpan itenlik genlerinden geliyordu. Konumalarnn bir ksm derin bir tarih ve dil bilgisi gerektiriyordu: Ebucehil gibi kazdklar kuyuya dtler, sinizmin bu derecesi dnyada grlmemitir gibi. te yandan baz konumalar iptidai kalmtr: Odunu koysam seilir gibi. Btn bunlara ramen Adnan Menderes, cumhuriyet tarihinin halk tarafndan en ok sevilen babakan olmutur.71 D. Sonu DPnin snfsal nitelii ve kimin karlarna hizmet ettii konusu, deerlendirme yapann bak asna gre deien, tartmal bir konudur. DPnin tek parti otokrasisine kar ykselen bir halk hareketi olduu ileri srld gibi, memleketi kapitalist ve emperyalist bloka teslim eden bir egemen snflar koalisyonu olduu da iddia edilmitir.72 Siyasette sz sahibi olan, siyaseti belirleyen, siyasetiyi etkileyen kesimleri Trkiyede 1960lara kadar ana gruba ayrabiliriz. Bunlardan birincisi sivil ve askeri brokrasidir. kinci grup sermaye; nc grup ise millettir.73

1569

Bu snflandrmann ikinci ve nc aya 1923-1950 aras yoktur. Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren devlet eliyle zel sektrn kurulmas iin allm, bunda belli llerde de baarl olunmutur. Ancak Kurtulu Sava sonrasnn fakir Trkiyesi, 1929 dnya ekonomik buhranndan etkilenmi, daha sonra da II. Dnya Sava yllarn yaamt. Bu nedenle sivil ve askeri brokrasi 1950ye kadar siyasette belirleyici tek g olmutur. Demokrat Parti iktidar ise, siyasetin evreden merkeze okunmasdr. O gne kadar siyasette figran bile olmasna izin verilmeyen milletin aktr olma mcadelesidir. phesiz ki, Demokrat Parti Cumhuriyet Trkiyesine tepki olarak ortaya km bir parti deildir. DP daha ok siyasal ve ekonomik liberalizm taraftarlarnca kurulmutur. Partiyi destekleyenler ilk bata eraf, tccar ve toprak aalar gibi Anadolu Yerlileridir. Bunlar, yukardaki snflandrmaya gre sermaye olarak adlandrmak salkl deildir. Bu kesimler, nc ayak yani millettir. 1950 ylnda DPyi iktidara getiren g olan milletin iinden kk bir kesim DP politikalar sayesinde sermayeyi oluturmaya balam, 1954 seimlerinden itibaren de sermaye ciddi bir g olarak domu ve 1960a kadar siyaseti etkileyen unsurlar arasnda en nemli yeri almtr.74 DP iktidar dneminde siyaset, sekinler ura olmaktan karak, geni halk kitlelerine ulat. Bylelikle lkemizdeki siyasi kltre olumlu etkide bulunulurken, brokratik-baskc devlet geleneinin yumuamas ve milli bir ticaret-sanayi burjuvazisinin domas saland. Tarm reformu, barajlar ve hidroelektrik santraller, eitim ve ulam hizmetlerinin yaygnlatrlmasnn sonucu olarak siyasi yapnn kat kalplar ykld ve Trkiye tarihinin en nemli deiimini yaad. Kyl, ifti oldu; amele ii. Teba ise vatanda.75 Nitekim Trk burjuvazisinin ekonomik kkenli ve snf bilincine sahip olmayan bir nitelikten kp siyasal taleplerde bulunacak hale gelmesinde en nemli nokta 1950 hareketidir. O yl iktidara gelen DP, yalnz burjuvazinin hem daha yaygn bir snfa dnmesine yol am hem de toplumsal dnmn, asker, mlki brokrasi ve aydnlara dayal sekinci merkezden taraya, yani evreye kaymasna nayak olmutur.76 Demokrat Parti kyn kente yrydr. 1 MNKAR, Ali Esen; 1950-1960 Yllar Arasnda ktisadi Kalknma ve Gelime;

Demokratlar Kulb Yaynlar: 6; Ankara -1992; Burhanettin Ulutann nsz s. V. 2 3 YCEL, M. Serhan; Demokrat Parti; lke Kitaplar-10; stanbul-2001; s 37. AHMAD, Feroz; Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-1947); Bilgi

Yaynlar; Ankara-1976; s. 15. 4 FERSOY, Orhan Cemal; Bir Devre Adn Veren Babakan: Adnan Menderes; Mayta

Yaynlar; stanbul-1971; s. 120. 5 FELEK, Burhan; Milliyet Gazetesi, 15 Ocak 1975.

1570

6 7

YCEL, M. Serhan; Demokrat Parti Kongreleri, Emek Matbaas; Ankara-1997; s. 9-12. BURAK, Rfk Salim; Trkiyede Demokrasiye Gei 1945-1950; Olga Matbaas;

Ankara-1979; s. 203. 8 9 10 11 YCEL, a.g.e., s. 79. KARPAT, Kemal; Trk Demokrasi Tarihi, stanbul-1967. Ulus Gazetesi, 5-7 Haziran 1950. Arapa ezan yasann kalkmasnn irticann hortlatlmas ve Atatrk devrimlerinden

sapma olarak deerlendirilmesine 1960l yllardan sonra ska rastlanmaktadr. 12 13 YCEL, a.g.e., s. 85. EROUL, a.g.e., s. 59. Eroul TSYBnin yabanc karlara -zellikle Amerikaya-

memleketi amak ve yerli burjuvaziye destek olmak amacyla kurulduunu ifade etmektedir. 14 Cumhuriyet Gazetesi, 5 Eyll 1950 (asl kaynak) Alnt yaparak kullanan: EROUL, Cem;

Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, kinci Bask; Ankara-1990; s. 59. 15 DP iktidar dneminde para ve pullara yeniden Atatrkn resminin baslmasna

balanrken, 10 Kasm 1953te de Atatrkn naa Antkabire nakledildi. 16 NAD, Nadir; Cumhuriyet Gazetesi; 11 Mart 1951. Nadi bu olay pire iin yorgan yakmak

olarak deerlendirmitir. 17 18 TBMM Tutanak Dergisi, Dnem 9, Cilt 6, s. 28. Halbuki ayn dnemde toptan eya fiyatlar %163 orannda artmtr. 1950-1960 dnemi

ekonomik gstergeleri iin bkz. DEMRER, Mehmet Arif; Demokrat Parti; DP Yaynlar No: 1; stanbul1994, s. 51. 19 20 21 216. 22 14 Aralk 1942 gn kabul edilen Cumhuriyet tarihinin ilk seim kanunu, 5 Haziran 1946 YCEL; a.g.e., s. 94. Ulus Gazetesi, 15-16 Ekim 1951. BURAK, Rfk Salim; On Yln Anlar (1950-1960); Nurol Matbaaclk; Ankara-1998; s.

tarihinde baz deiikliklere uramtr. llerde en ok oyu alan partinin, o ilin tm milletvekillerini kazanmas anlamna gelen ounluk sistemi antidemokratik olmakla birlikte 27 Mays 1960

1571

darbesine kadar geerliini korumutur. Ayrntl bilgi iin bkz. YCEL, M. Serhan-MUTLU, Abdullah; Siyasi Partiler ve Seim (baskda). 23 24 25 26 27 28 29 30 BURAK, On Yln Anlar, s. 223. YCEL; a.g.e., s. 108. MNKAR; a.g.e., s. 16. GNVER, Semih; Fatin Rt Zorlunun yks; Bilgi Yaynevi; Ankara-1985; s. 52. GNVER; a.g.e., s. 52; Asl Kaynak: KUNERALP, Zeki; Sadece Diplomat. GNVER; a.g.e., s. 66; Emekli Bykeli Mahmut Dikerdemden aktarma. GNVER; a.g.e., s. 70. 27 Mays Darbesinden sonra Fatin Rt Zorlu, Yassadada 6-7 Eyll olaylarnn

tertipilerinden olmakla sulanarak yargland. Kendisine yaplan haksz ve kastl ithamlar karsnda Mahmut Dikerdem, gerekleri arptan tanklklara kar savunma tankl yapmak zere, Zorlunun avukatna bavurdu. Yce Divan bu davada aleyhte 76 tank dinlemiken savunma tanklarnn dinlenmesine gerek grmediini bir ara karar ile bildirdi. Bu karar zerine Zorlu: Savunma tanklarnn dinlenmesine gerek grlmemesini Yksek Mahkemece susuzluuma kanaat getirilmi olmasnn delili sayyorum dedi. Alt yl hapse mahkum edildi. Ayrca bu davann grlmesi srasnda Fuad Kprl ve damad Cokun Krcann Bayar, Menderes ve Zorlu aleyhine verdii ifadeler yznden Yunanistan Trkiyeye nota vererek maddi manevi tazminat istemitir. 31 1957 seimlerinde Manisa, Burdur ve Ankarada baarl bir seim kampanyas

gerekletiren Hrriyet Partisi, seimlerde 350 bin oy ve 4 milletvekili kazanabildi. 24 Kasm 1958 tarihinde toplad kongre ile 5 muhalife kar 175 oyla CHPye katlarak siyasal hayattan ekildi. 32 33 YCEL; a.g.e., s. 116. Nitekim, 29 Kasm 1955 tarihinden sonra Demokrat Partide dorular sylenmedi,

syleyenler harcand. 29 Kasm, Adnan Menderesin dostlarn, yol arkadalarn satan adam olarak deerlendirilmesine yol at ve Menderesin parti ii diktasna kadar gidecek sreci balatt. 34 35 36 5 Ocak 1957. Ayn gn ABD, Badat Pakt Askeri Komitesine gireceini ilan etti. 1957 seimlerinde DPnin muhalefete iddetli bask uygulad iddia edilmitir. Oysa ki,

1946 seimlerinde halkn alk olmad Hasolarla Memolarn ayana gidilen seim kampanyas

1572

gibi, 1957 Seimleri de, bu kez propaganda teknikleri asndan yepyeni bir dnemin balangcyd. zellikle 1980 sonras, her seimden nce yenilenen seim kanunlar ve gnmzde partilerin rakiplerine kar yrttkleri kampanyalar gz nne alndnda, DPnin 1957 seim kampanyasnn sadece propaganda teknikleri bakmndan farkl olduu grlecektir. 37 38 YCEL; a.g.e., s. 128. TUNAY, Mete; Trkiye Tarihi-4 (Siyasal Tarih 1950-1960 balkl makale); Cem

Yaynevi; stanbul 1989; s. 184-185. 27 Mays 1960 Darbesinden sonra ihbarn doru olduu anlalacakt. 39 40 Cumhuriyetin 75 Yl, YKB Yaynlar, 1999. Londra ve Zrih Antlamalar 4 Mart 1959 tarihinde TBMMde grlerek kabul edildi. 16

Austos 1960a kadar sren hazrlk devresinden sonra Kbrs bamsz bir devlet statsn kazand. ngiltereye Londra-Zrih Antlamalar erevesinde Adada 99 mil2 tutarnda iki deniz ss verildi, Adadaki ngiliz kuvvetleri bu slere nakledildi. Kbrsta cumhuriyetin ilanndan ksa bir sre sonra, Anayasa hkmlerinin uygulanmasna ilikin sorunlar, taraflar arasnda gr ayrlklarna ve toplumlar arasnda gerilimlere yol at. 1962de iki Trk camiine yaplan bombalama eylemiyle trmanan olaylar, 1963te Makariosun Kbrs Anayasasnda deiiklik yaplmasn nermesiyle atmalara dnt. Zrih ve Londra Antlamalarnn ihlal edilmesi anlamna gelen bu gelimeler sonucunda, 1964te nc Londra Konferans topland. Ancak, 1974 Harekatna kadar siyasi irade, DP dnemindeki gibi net tavr ortaya koyamad. Nihayet, 15 Kasm 1983 tarihinde Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ilan edildi. 2002 ylna gelindiinde Avrupa Birliine girmek iin Kbrstan vazgeelim grn dillendiren ver kurtulcular mevcuttur. 41 42 1192. 43 44 45 YCEL; a.g.e., s. 138. EROUL; a.g.e., s. 149. Polisin mdahale ettii grup, DPlilere gre taknlk yapan Halklar; CHPlilere gre EROUL; a.g.e., s. 147. ALBAYRAK, Mustafa; Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960); Hacettepe

niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits; Yaymlanmam Doktora Tezi; Ankara-1992; s.

nnye saldrmaya gelen Demokratlard! 46 25 Maysta almalarn tamamlad Menderes tarafndan sylenen Tahkikat

Komisyonu, raporunu hazrlama frsat bulamadan 27 Mays Darbesi yaanmtr. 47 1970li yllarda ska grlecek bu manzara Trkiyenin o gnk artlarna ok yabancyd.

1573

48 49 50

Cumhuriyetin 75 Yl; Yap Kredi Bankas Yaynlar; s. 484-485. Bu say 1965te 26ya, 1977de 103e ve 1980de 333e kmtr. SNANOLU, Oktay; Bir Nev-York Ryas Bye-bye Trke; Otopsi Yaynevi, II. Bask;

stanbul-2001; s. 111-112. Sinanolunun Trk dili ile ilgili deerlendirmeleri, gnmzde yedi yz civarnda seyreden kelime daarcmz ve niversitelere bile konan Trke Dersleriyle -ne yazk kidorulanmaktadr. 51 Ege niversitesi-1955, Karadeniz Teknik niversitesi-1955, Ortadou Teknik niversitesi-

1957, Atatrk niversitesi-1958. 52 53 54 YCEL; a.g.e., s. 178. TUNAY; a.g.m., s. 187. Rnesansn Floransadan yaylmas da bu iddiay dorulamaktadr. Mzisyenlerin,

ressamlarn, heykeltralarn ve dier sanatlarn eserleri o tarihlerde Avrupann okuma yazma oran en yksek kenti olan Floransada ilgi grm ve bu kent Rnesansn doduu kent olarak tarihe gemitir. 55 YCEL, Mehmet; Okullarmzda Mzik Eitimi ve Dndrdkleri; Tercman Gazetesi;

25 Mart 1984 Pazar; s. 2. 56 Kltr ve sanat zorla benimsetmek, sevdirmek mmkn deildir. Yaanm mdr

bilinmez, Bayburtta kaymakamn zorlamasyla operaya gidenler kta konuurlar Bayburt Bayburt olal byle zulm grmedi. 57 58 59 TANSU, Sezer; Resim Sanatnn Tarihi; Remzi Kitabevi; s 163. Meydan-Larousse; Trkiye Maddesi, Sinema alt bal; C. 19, s. 513. KATOLU, Murat; Cumhuriyet Trkiyesinde Eitim, Kltr, Sanat; Trkiye Tarihi-4; Cem

Yaynevi; stanbul-1989; s 446. 60 61 Katklarndan dolay Mimar Nedim DKCye teekkrler. Menderesin, stanbulda Vatan ve Millet Caddelerini amak iin kentin dokusunu bozduu

ne srlmtr. Bu eletiride hakllk pay vardr. Planszlk bir ok kentin bu arada stanbulun tarihi ve kltrel dokusunu bozmu, alnan kararlarda fiili durumlar etkili olmutur. 62 63 ZKIRIMLI, Atilla; Edebiyat ncelemeleri Yazlar-1; Cem Yaynevi; stanbul-1983; s. 142. ZKIRIMLI; a.g.e., s. 149.

1574

64 65 270. 66

Yardmlarndan dolay Aysun nene ve Abdullah Mutluya teekkrler. KABAKLI, Ahmet; Trk Edebiyat (4. Cilt); Trk Edebiyat Vakf Yaynlar; stanbul-1991; s.

Trk Yurdu dergisi ile Necip Fazl Ksakrekin kard Byk Dou dergisine Demokrat

Parti iktidarnn zellikle son yllarnda rtl denekten para aktararak destek olduu bilinmektedir. 67 68 69 70 s. 244. 71 72 73 YCEL; a.g.e., s. 244. TUNAY; a.g.m., s. 178. Bu tasnif 1960a kadar geerlidir. 21. yzyln banda siyaseti etkileyen gler KATOLU; a.g.m., s. 465. Ortalama transfer cretleri 5-10 bin lira civarndayd. YCEL; a.g.e., s. 243. HOTHAM, David; Trkler; s. 59-60 (asl kaynak); alnt yaparak kullanan: YCEL; a.g.e.,

snflandrlmas yaplacak olursa sivil brokrasi ile askeri brokrasiyi birbirinden tamamen ayrmak gerekirken, bunlara medya, tara burjuvazisi ve yarg brokrasisini de eklemek gerekir: Medya ve sermaye ittifa sivil brokrasiyi kullanarak siyasette belirleyici role sahiptir. 74 Bu deerlendirmeye gre 1960 darbesi, sivil ve askeri brokrasinin kenara itilmeye kar

verdii tepkidir. 75 76 YCEL, a.g.e., s. 242. KAHRAMAN, M. Blent, Radikal Gazetesi, 09.01.2002 (Devleti burjuvazi devlete kar).

AHMAD, Feroz; Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-1947); Bilgi Yaynlar; Ankara, 1976. AKN, Sina (Yayn ynetmeni) Trkiye Tarihi-4 (ada Trkiye 1908-1980); Cem Yaynevi; stanbul 1989. (Mete TUNAY ve Murat KATOLUnun makaleleri). ALBAYRAK, Mustafa; Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960); Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits; Yaymlanmam Doktora Tezi; Ankara-1992.

1575

BURAK, Rfk Salim; Trkiyede Demokrasiye Gei 1945-1950; Olga Matbaas; Ankara1979.

BURAK, Rfk Salim; On Yln Anlar (1950-1960); Nurol Matbaaclk; Ankara-1998. DEMRER, Mehmet Arif; Demokrat Parti; DP Yaynlar No: 1; stanbul-1994. FELEK, Burhan; Milliyet Gazetesi, 15 Ocak 1975. FERSOY, Orhan Cemal; Bir Devre Adn Veren Babakan: Adnan Menderes; Mayta Yaynlar; stanbul-1971. GNVER, Semih; Fatin Rt Zorlunun yks; Bilgi Yaynevi; Ankara-1985. KABAKLI, Ahmet; Trk Edebiyat (4. Cilt); Trk Edebiyat Vakf Yaynlar; stanbul-1991. KAHRAMAN, M. Blent, Radikal Gazetesi, 09.01.2002 (Devleti burjuvazi Devlete Kar). KARPAT, Kemal; Trk Demokrasi Tarihi, stanbul-1967. MNKAR, Ali Esen; 1950-1960 Yllar Arasnda ktisadi Kalknma ve Gelime; Demokratlar Kulb Yaynlar: 6; Ankara-1992. NAD, Nadir; Cumhuriyet Gazetesi; 11 Mart 1951. ZKIRIMLI, Atilla; Edebiyat ncelemeleri Yazlar-1; Cem Yaynevi; stanbul-1983. SNANOLU, Oktay; Bir Nev-York Ryas Bye-bye Trke; Otopsi Yaynevi, II. Bask; stanbul-2001. TANSU, Sezer; Resim Sanatnn Tarihi; Remzi Kitabevi. YCEL, M. Serhan; Demokrat Parti Kongreleri, Emek Matbaas; Ankara-1997. YCEL, M. Serhan; Demokrat Parti; lke Kitaplar-10; stanbul-2001. YCEL, M. Serhan-MUTLU, Abdullah; Siyasi Partiler ve Seim (baskda). YCEL, Mehmet; Okullarmzda Mzik Eitimi ve Dndrdkleri; Tercman Gazetesi; 25 Mart 1984 Pazar; s. 2. 1900 Ylndan 1990a 20. Yzyl Ansiklopedisi (Tercman Gazetesi). Cumhuriyetin 75 Yl (Yap Kredi Bankas).

1576

Cumhuriyetin 75. Ylnda Trkiye Ekonomisi (Dnya Gazetesi) Meydan-Larousse.

1577

A. Menderes Dnemi Siyas Gelimeleri D.P. Hkmetlerinin Politikalar (1950-1960) / Dr. Mustafa Albayrak [s.855877]

Orta Dou Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Demokrat Parti 14 Mays 1950 tarihinde yaplan genel seimleri kazanarak iktidara geldii zaman; Trkiyenin toplam nfusu 20.809.000 olup, bu nfusun 12.298.709u 15 ve daha yukar yata bulunuyordu.1 O yllarda Trkiyedeki nfusun %75i krsal kesimde yayordu.2 1948 yl hesaplamalarna gre, Trkiyenin mill geliri kii bana 360 TL idi.3 1950 ylnda Trkiyenin 775 milyon TL (190 milyon USA dolar) borcu 4 ve 4 tonu rehinde bulunan 137 ton altn stoku vard.5 D.P.nin 1950 ylnda Trkiyede iktidar devraldktan sonra izledii politikalar ksaca incelemekte yarar vardr. A. Sanayi Politikas D.P.nin programnda devletilik yer almakla beraber, bu anlayn daha lml olacann iaretleri verilmekte ve memlekette i hacmini daraltan, hayat pahallatran tekel fabrikalarnn elverili artlarla husus teebbs ve sermayeye devredilmesi,6 devlet giriiminin olabildiince daraltlmas, devletin ekonomik alanda koruyucu ve denetleyici olarak grev almas ve ana sanayiye ynelik giriimler dnda ii serbest ve normal kaidelere brakmak esas ngrlmt. 7 D.P., on yllk iktidar sresince, devletin ekonomik alandan ekilmesini salamak bir yana; bu dnemde, kamu iktisadi kurumlarndan hibirisi satlamad gibi, bunlara yenileri eklenmemi ve saylar otuzu bulmutur.8 Bu dnemde var olanlara ek olarak; Makina Kimya Enstits Kurumu, Denizcilik Bankas, Et ve Balk Kurumu, Trkiye imento Sanayi A.., Azot Sanayi T.A.., Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl, T.C. Turizm Bankas, Yem Sanayi Anonim irketi, Ereli Demir elik Fabrikalar, Devlet Malzeme Ofisi, Trkiye Demir elik Fabrikalar gibi nemli kurulular kurulmutur. Ayrca daha nce kurulan Posta, Telgraf ve Telefon letmeleri Genel Mdrl de bir kamu iktisadi kuruluu haline getirilmitir.9 Bu gelimeler sonucunda;Kamu ktisad kurulularnn (KTler) toplam yatrmlar iindeki pay 1950 ylnda 91.8 TL ile %9.1 iken, bu oran 1960 ylnda 1.393.3 ile %17.9a ykselmi,10 bu kurulularn mill gelire yaptklar katk ise, 1950 ylnda %9.5 iken, bu oran da 1960 ylnda %10.8e kmtr.11 D.P. dneminde zellikle eker ve imento sanayiinde nemli gelimeler dikkati ekmektedir. eker retimi, yeni alan on bir fabrikann retime gemesi sonucunda 1956 ylna gelindii zaman 365.000 tonu bulmu; 12 imento retimi ise, yeni alan on fabrika sayesinde 330.000 tondan 1960 ylnda 1.700.000 tona ykselmitir.13

1578

On yllk dnem iinde dokuma sanayiinde de %300e yakn bir art gzlenmektedir. Tezgh saysnn 1950de 5.519 iken, 1960 ylnda 15.820yi bulduu anlalmaktadr.14 D.P. dneminde sanayinin gelimesine paralel olarak enerji gereksinimi de giderek artm ve bu gereksinimi karlamak iin yeni baraj ve termik santraller kurulmutur. Bunlar arasnda; Girvelik (Erzincan), Defne (Harbiye), Durucasu (Amasya), Saryar Baraj (Ankara), Seyhan Baraj (Adana), Tortum (Erzurum), Gks (Konya), Szr (Kayseri), Hazar Gl (Elaz), Kovada (Eridir), Ceyhan (Mara); Kayaky (Emet), Boton (Siirt), Tunbilek (Ktahya), Soma Termik Santralleri gibi enerji retim kaynaklarnn faaliyete gemesiyle 1950 ylnda 789.624 kwh. olan enerji retimi, 1960 ylna gelindii zaman 2.815.071 kwh. ykselmitir.15 Enerji konusundaki a gidermek amacyla, ylda 5 milyar kwh. enerji retimi planlanan Keban Baraj ise, 1957 ylnda biri Trk, birisi de Fransz olan iki firmaya ihale edilmitir.16 Trkiye Kmr letmeleri 1957 ylnda yeniden dzenlenmi; Simli Kurun, Kre Bakr, Pirit, Kpr Krom, Halky Civan ve Emet Kolemanit madenleri iletmeye alm, ayrca alt ay fabrikas da hizmete sunulmutur.17 Yukardaki bilgilerden de kolaylkla anlalaca gibi, kamu iktisadi kurulularnn zamanla ve uygun koullarla zel kesime devredilmesini ngren anlay uygulamada baarl olamam ve devlet iletmecilii giderek glenmitir. D.P. dneminde, zel giriimin gelimesini ve zellikle de sanayi alanna yatrm yapmasn salamak amacyla byk aba gsterilmitir. Bu konudaki politikalar belirlemek amacyla 9 Nisan 1951 tarihinde Ankarada toplanan kinci Sanayi Kongresinde, Ekonomi ve Ticaret Bakan Muhlis Ete gelecekte izlenmesi uygun grlen sanayi politikasnn ana hatlarn aklarken; ihracat arttracak sanayi dallarnn destekleneceini ve korunacan, yeni bir sanayi yasasnn hazrlanacan, memleketin gereksinimlerini nde tutan yatrmlara ncelik verileceini, Sanayi Kalknma Bankasnn sanayicilere kredi vereceini, yabanc sermaye ile ibirliine gidileceini, sanayi yatrmlarna kolaylklar getirileceini, Smerbankn elinde bulunan iletmelerin nemli bir blmnn zel giriime devredileceini, Merkez Bankasnn zel giriime yardmc olmasnn salanacan, g ve rizikolu sanayi dallarnn yeni kurulanlara vergi muafiyetleri getirileceini, devlet mdahalesinin en aza indirilerek zel giriimin alma alanlarnn geniletileceini, tekelci anlaya son verilerek devlet-zel iletme ayrm yaplmayacan, zorunlu olmadka devletin iletme kurmayacan ve elindekileri de uygun koullarda zel giriime devredeceini belirtmiti.18 te yandan D.P.nin dnce ve uygulamalarnda en ok etkilendii kaynaklar arasnda yer alan Barker Raporu ve Thonrburgun nerilerinde de Trkiyede zel giriimin nndeki engellerin kaldrlarak, bu kesimin desteklenmesi defalarca dile getirilmiti. Bu neriler, D.P. iktidar iin yararl ve etkileyici olmutur. Hatta bu konuda biraz daha ileri giden Thornburg, Trkiyede zel giriimin karlarnn korunmas iin, uygulamadaki yasalarda yaplmas gereken deiikliklerin, zel yasalarla gvence altna alnarak, bu konuda resm makamlarn keyf hareketlerinin nlenmesini nermiti. 19 Kald ki, D.P. iktidarnn daha ilk gnlerinde, 4 Austos 1950 tarihinde, zel sanayi yatrmlarn

1579

desteklemek amacyla; yars hkmet, teki yars da International Bank for Reconstraction and Development ile baz Trk bankalar ve sanayicilerin katklaryla oluturulan ve sermayesi 12.500.000 TL olan Snai Kalknma Bankas kurulmutu.20 dare Meclisi Bakanln ABDli Tuckerin yapt ve meclis yeleri arasnda Vehbi Koun da bulunduu bu banka, yalnzca zel giriime; hem Trk paras hem de dviz cinsinden kredi vermek zere kurulan ilk Trk bankas olacakt.21 Yine zel giriimi glendirmek amacyla 1951 yl sonunda zmirde ilk defa olarak bamsz bir Sanayi Odas kurulmutu.22 D.P. iktidar, sanayi alannda daha etkin olabilmek amacyla 30 Haziran 1957 tarihinde letmeler Bakanl yerine, Sanayi Bakanln kurarak bu Bakanla; sanayi, maden ve enerji ilerini dzenleme ve denetleme grevini vermitir.23 1957 ylnda Sanayi Bakanl grevine atanan Samet Aaolunun, zel sektr sanayi saym sonular hakknda yapt aklamaya gre; sanayinin mill gelir iindeki pay 911 milyon TLdan (1949 fiyatlar ile) 3 milyar 640 milyon TLna ykselerek 4 kat art gsterirken; bu sektrdeki gelime 9 kat, devlet sektrnde ise 3 kat art olmutu. 1949dan 1957ye kadar stanbuldaki tesislerin says 3.474ten 15.638e; ii says 30.851den 129.699a; yatrmlar 166 milyon TLden 1,5 milyara; kapasite deeri 835 milyondan 7,5 milyona; fiili retim 481 milyondan 3 milyar 700 milyon liraya ykselmi bulunuyordu.24 1950-54 yllar arasnda on ve daha fazla ii altran iyerlerinin says 556ya; 1955-59 yllar arasnda ise, 784e kmtr. Bu dnemde zel sektr, 1950 ncesine oranla hzl bir gelime gstermekle birlikte, metal ana sanayi ve makine gibi alanlarda bu gelime yetersiz kalmtr.25 Bu dnemde zel sektr daha ok ara mallar, hafif tketim, sanayi ve montaj sanayiine arlk vermitir.26 Ksaca sylemek gerekirse; D.P., on yllk iktidar dneminde daha ok orta ve kk lekli sanayiye ncelik vermi, sanayi kurulularnn daha iyi organize edilebilmesi amacyla, 17 Nisan 1957 tarihinde 6948 sayl Sanayi Sicil Kanunu kabul edilmitir. Bu yasa ile sanayi iletmelerinin tanm yaplm, sanayi siciline kaydolma ve buradan belge alma zorunluluu getirilerek, bu konuda ktisat ve Ticaret Bakanl yetkili klnm,27 bylelikle devlet sanayi sektrnde denetim ve gzetimi elinde tutarak, zel giriimin babo kalmasn nlemeyi amalamtr. Bu dnemde zel giriime nemli ayrcalklar salanm, buna paralel olarak da, zel sanayi ve iyerleri saysnda, daha nceki yllar gre; grlmedik bir art gerekletirilmitir. 28 Bu gelimenin en ak kant da 1950 ylnda toplam 2.515 olan zel imalt sanayi iyerleri saysnn 1960 ylna gelindii zaman, iki kattan daha fazla artarak, 5.284 bulmu olmasdr. Ayrca 1950 ylnda, bu kurulularn sabit sermaye yatrm tutarlar toplam 36.660.000 TL iken; 1960 ylna gelindii zaman bu toplamn da 7,5 katlk bir artla, 277.314.000 TLye ykselmi olmasdr. Bu dnemde imalt sonucu yaratlan toplam deer 1950 ylnda 305.717.000 TL iken; yaklak 8 katlk bir art ile 2.425.007.000 TLye kmtr.29 Baka bir deyile on yllk D.P. iktidar

1580

dnemindeki zel i yeri saysndaki art %210; sabit sermaye toplamndaki art %756; toplam retim art ise %793 olmutur. B. Ziraat Politikas D.P. programna uygun olarak tarmsal alanda gelime salayabilmek amacyla, iktidarnn ilk aylarndan balayarak nemli kararlar alm ve bunlar uygulamaya koymutur. Kendisi de bir ifti olan Babakan A. Menderes, bu kesimin sorunlarn ve zm yollarn iyi biliyordu. Bu nedenle Menderes, ncelikle ekilebilir alanlarn geniletilmesi ve ileri tarm tekniklerinin kullanlmas gibi temel sorunlar zmekle ie balamtr. 1950 ylnda Trkiyede ilenebilir toplam arazilerin genilii 16.008.000 hektar kadard.30 Bu toplam alandan 13.298.000 hektar hayvanla ilenmekte olup, ayn ylda Trkiyedeki toplam traktr says 16.585i,31 hububat retimi toplam da 7.7 milyon ton olup, kii bana den tarmsal rn miktar 451 kg dolaynda idi.32 Trkiye nfusunun %75inin alma alan olan ziraatle uraan nfus, Trkiyede mill gelir toplamnn yalnzca yarsn alabiliyordu ve 1950 ylnda tarmn GSMH iindeki pay 4.068,4 milyon TL. idi.33 Bu olumsuzluklarn en nemli nedeni; 500 sene evvelki kadar iptida bir manzara arz eylemekte olan ilkel tarm yntemlerinin kullanlmasyd.34 D.P. iktidar dneminde, zellikle devlete ait topraklarn datlmas eklinde uygulanan toprak reformu byk bir hzla srdrlm, 1951-60 yllar arasnda yerleik halka datlan toprak alanlarnn genilii 16.300.911 dnm bulmutur.35 Bu sayede 1950 ylndaki ziraat saysna gre; kendi topran ileyen aile says 2.3 milyon iken; bu oran %35lik bir artla 3.1 milyona ykselmitir.36 Bir baka deyile 1950 ylna gre, toprak sahibi ailelerin saysnda yaklak %50lik bir art salanmtr. 1950-60 yllar arasnda traktr saysnda da nemli gelimeler salanm, 1957 ylnda be kat artarak 44.144 bulan traktr says, zellikle para sknts ve dviz dar boaz yznden 1960 ylnda 42.136ya dmtr.37 Bier-der says da 1950 ylna gre, alt kattan fazla artarak, 1959 ylnda 6.281e ykselmise de, yine yukarda belirtilen nedenden dolay bu say da 1960 ylnda 5.554e inmitir.38 Bu dnemde ilenen tarm alan geniliinde de nemli artlar olmu, 1960 ylna gelindii zaman, 1950 ylna oranla %64.47lik bir artla, 15.305.000 dekara kmtr. 39 Bu dnemde reticiye datlan ve ilalanan tohumluk miktarnda, kimyevi gbre kullanmnda da nemli artlar olmutur.40 1950-60 dneminde Ziraat Bankasnn at zira ve ziraat d kredilerin toplam 1950 ylnda toplam 555 milyon TL iken; bu tutar 1950-60 dneminde toplam olarak 12 milyar 420 milyona ulamtr.41 Bu dnem iinde sulanan arazilerin toplam geniliinde de nemli artlar gerekletirilmi ve 1955 ylna kadar 160.000 dnm bataklk kurutularak kullanlr duruma getirilmitir.42 D.P.nin on yllk iktidar dneminde hayvan saysnda ve hayvansal rnlerin toplam miktarnda da nemli artlar dikkati ekmektedir.43 C.H.P. iktidar dneminde balayan Marshall Yardm, D.P. dneminde nemli miktara ulam yardm tutar 1948-50 yllar arasnda hibe ve bor olarak 160.000.000 USA dolarn bulmuken; bu toplam 1950-55 dneminde 1.920.000.000u asker yardm, 23.250.000 dolar da ba olmak zere

1581

1.943.000.000 dolara ulamtr.44 Trkiye 1955-60 dneminde ise, 70.000.000 dolar kredi, 415.000.000 dolar da Kalknma Fonundan olmak zere toplam 580.600.000 dolar ABD yardm almtr ki,45 bu yardmlarn da bir blm tarmsal alanda kullanlarak, Trk tarmnn gelimesine nemli katklarda bulunmutur. Bu olumlu gelimeler sonucunda, tarmsal rnlerdeki retim artnda nemli gelimeler salanm, rnein; 1950 ylnda toplam buday retimi 3.871.926 ton iken, 1960 ylnda 8.450.000 tona; arpa 2.047.018 tondan 3.700.000 tona; avdar 442.879 tondan 700.000 tona; yulaf 235.524 tondan 530.000 tona; msr 724.479 tondan 1.090.000 tona; pirin 51.358 tondan 110.000 tona ykseltilmitir.46 C. Mal Politikalar On yllk D.P. iktidar dneminin ilk yl (1950-53) D.P.nin en parlak yllar olarak sylenebilir. Bu dnemde sabit fiyatlarla %13 bulan yllk ortalama gelime hz, 47 1954 ylndan giderek dmeye balamtr. Bu olumsuzluun en nemli nedenleri arasnda; plnlama anlayndan uzak ve geliigzel yaplan yatrmlarn yan sra, bte aklarna ve emisyon hzna dikkat edilmemesi sonucunda giderek bir retim dar boazna girilmesi sylenebilir. rnein; 1951 ylndaki bte a 234.770.502 TL iken, bu ak 1952de 199.470.401 TL; 1953te 167.652.736 TL ve 1955 ylnda da 151.667.277 TL ye ekilmi ve 1954, 1956, 1957, 1958, 1959, 1960 yl bteleri ise denk olarak hazrlanmalarna karn,48 uygulamada ak vermilerdir. Bu yllar arasnda mevduat ve tedavldeki para toplamnda da nemli artlar grlmektedir. rnein; 1950 ylnda tedavldeki toplam para miktar 1 milyar 59 milyon TL iken, bu miktar 1960 ylnda 9.250 milyonu bulmutur. 49 Trkiyede 1950 ylnda toplam 8.964 milyon TL olan mill gelir; 1955 ylnda (1950ye gre) %98lik itibar bir artla 17.749 milyona ykselmi, bu be yllk sre iinde reel mill gelirde toplam %37.5lik; yllk ortalama mill gelirde ise %7.5lik bir art gzlenmitir.50 Kii bana 1950 ylnda den mill gelir (1961 cari fiyatlaryla) 1.184 TL iken, bu miktar da 1960 ylnda 1.543 TL ykselmitir.51 1950-54 yllar arasnda ortalama %35 olarak seyreden enflasyon bir ara ekonomik buhran nedeniyle, hzl bir ykselip gstermi ve %23e kadar kmsa da, 1959 ylnda denetim altna alnabilmi ve bu yldan itibaren tek rakaml hale getirilebilmitir. 52 Trkiyede 1954-59 yllar arasndaki yksek enflasyon serbest teebbse arlk veren zellikle talep yaratan, tketimi, ekonomik ve psiko-sosyal tesirleri kamlayan bir talep enflasyonu olarak nitelendirilmitir. Dnemin sonlarna doru, retim tkanklklarnn belirledii enflasyon ise, Maliyet enflasyonu olarak adlandrlmtr.53 Planlamaya kar olumsuz bir yaklam iinde bulunan D.P. iktidar, tannm iktisat ve D.P.den stanbul milletvekili olarak parlamentoya giren Ahmet Hamdi Baarn, 1951 Maysnda D.P. Grubuna sunduu 300 maddeden oluan Millete Kalknma Pln grupta sert tepkilerle karlanm

1582

ve devleti bir anlaya sahip olmakla sulanan Baar ve pln iddetle eletirilmiti. 54 Baarn D.P.den ayrlmasna neden olan bu gelimelerin ardndan D.P.; 1954 ylndan itibaren giderek artan ekonomik bunalmlara dmesinin en nemli gerekelerinden birisinin de plnszlk olduu belirtilmiti. Gerekten de D.P. iktidar ekonomik olumsuzluun farkna vard zaman, nce mal darlklarn ve ar krlar nlemek amacyla, 13 Temmuz 1954 tarihinde kr hadlerine dair bir kararname yaymlayarak, mal stoku yapanlarn ar ekilde cezalandrlmas yoluna gitti. 55 Hkmetin 18 Eyll 1954 tarihinde yaymlad ikinci bildiriden sonra, ok sayda tccar ve firma hakknda dava aldysa da,56 bu bildiriden de istenilen sonu alnamayacakt. Mal darl ve stokuluun giderek artmas zerine hkmet, 6 Haziran 1956 tarihinde, vurguncularn ve karaborsaclarn iddetle cezalandrlmasn salamak amacyla, Mill Korunma Kanununu yrrle koydu.57 Bu yasa ile Mill Korunma Kanununa muhalefet edenlerle etkili bir ekilde mcadele edilmesi ve Resm Gazetede yaymlanan 1018 sayl kararname ile de Mill Korunma Mahkemelerinin kurulmas ngrlmekte idi.58 Mill Korunma Kanununa uymayanlara ve piyasada mal darl veya fiyat stnl yaratacak propaganda yapanlara, karaborsac ve stokular gibi, 3 ile 15 yl arasnda deien hapis ve 10.000 TLye kadar varan para cezalar verilmesi ngrlmekte idi.59 Bu yasa ile yzlerce i yeri sahibi mahkemeye verilerek, piyasa zerinde sk bir denetim kuruldu.60 Yine ayn yasa ile belediyelere; gda maddelerinin fiyatlarnn yan sra, terzi, doktor, veteriner, dii, ebe, snneti gibi serbest meslek sahiplerinin tarifelerini belirleme yetkisi verildi.61 D.P.nin program ve ekonomi anlay ile ters den btn bu nlemler, 1955-60 dneminin liberal bir dnem olmadnn somut kantlar olarak gsterilebilir. MKK uygulamalarna karn ekonomik sorunlar gideremeyen D.P. iktidar, dviz darboaz ve ihracat-ithalt dengesizliinden kaynaklanan d demeler dengesinin hzla bozulmas zerine, daha byk bir krize decekti. nk 1958 ylna gelindii zaman d demeler dengesi 67.863.000 dolar ak vermi,62 serbest piyasada dolar 8-9 TLye ykselmi; 63 1950 ylnda 2 milyar 402 milyon TL olan d bor toplam da 4 milyar TLyi am bulunuyordu. 1958 ylna kadar baslan para toplam da; ortalama her yl 600 milyon TL olmak zere, 32 yllk Cumhuriyet tarihinde baslan miktarn %180i orannda art gstererek 3 milyar 52 milyon TLye ulamt.64 Trkiyenin iine dt bu olumsuzluklar sonrasnda, Dnya Bankas temsilcisini Ankaradan ekerek, Trkiyeye yardm kesmi; ABDde mal reform yapncaya kadar yardmlarn durdurmutur.65 ABD ve Batl finans kurulularnn bu kat tutumu, 14 Temmuz 1958 tarihinde, Iraktaki ABD ve Bat yanls hkmet ile kral Faysaln devrilmesiyle son bulan bir darbe sonrasnda biraz yumuayacakt. Zira bu glerin blgedeki karlarn koruyabileceine inandklar tek lke Trkiye idi. Buna karn ABD ve Batl finans kurulular, Trkiyeye ekonomik yardm yapabilmek iin mal reform paketini kabul ettirmeyi baardlar. Buna gre Trkiye; Mill Korunma Kanununu kaldrarak, piyasaya mdahale etmekten uzak duracak ve liberal sisteme dnlmesini salayacak; yatrmlar durdurarak, bunlarn denetlenmesine izin verecek ve devalasyon yapmay kabul edecekti.66 Bu gelimeler zerine Trkiye ekonomik stabilizasyon kararlarn uygulamaya koymadan ksa bir sre nce, 23 Temmuz 1958 tarihinde Pariste toplanan Avrupa ktisad birlii Tekilat

1583

Konseyinin toplantsnda alnan karar dorultusunda, Milletleraras Para Fonu (IMF) Trkiyeye yardm edilmesini kabul etti. 31 Temmuzda da ABD ile Trkiye arasnda ayr bir yardm anlamas imzaland.67 Bu anlamalarla Trkiye; ABDden toplam olarak (bor ertelemesi de dahil olmak zere) 234 milyon dolar; Avrupa ktisad birlii Fonundan 25 milyon; Federal Almanyadan 50 milyon, ngiltereden 10 milyon ve teki yelerden de toplam 15 milyon; Milletleraras Para Fonundan (IMF) da 25 milyon dolar olmak zere toplam 125 milyon dolarlk d yardm salanm oldu. 68 Ayrca Trkiye, yaplan anlamalar sonucunda; 400 milyon dolarn stnde bir de bor ertelemesi ile toplam olarak 759 milyon dolarlk kaynak elde etmi oldu.69 Trkiye, bu beklentilerinin karlanmas zerine, 4 Austos 1958 ekonomik stabilizasyon kararlarn uygulamaya koydu. Bu kararlara gre Trkiye; ticar kredilerin daraltlmasn, tedavldeki parann arttrlmamasn, yabanc sermaye kazanlarnn dviz olarak yurt dna karlmasna izin vermeyi, kredi zorluklar ve dondurulmu sermayenin harekete geirilmesini, tasarruf nlemlerinin zenle uygulanmasn, Mill Korunma Kanununun ve hazine vergisinin kaldrlarak liberasyon sistemine geilmesini kabul etti.70 Hkmet, kabul ve ilan ettii bu ekonomik nlemler programn yrtmek zere be bakann grev ald bir ktisad Koordinasyon Heyeti oluturmakla ie balad.71 Bu programda sz verildii gibi, ticar kredilerin snrlandrlmas yoluna gidilerek, yatrmlar ve dolamdaki para miktar azaltld. rnein; 1954-58 dneminde sabit sermaye yatrmlarnn GSMH iindeki yeri %13.89 iken; bu oran 1959-60 dneminde %13.37ye drld.72 Dolamdaki para miktarnn arttrlmamas ve tasarrufa byk zen gsterilmeye baland. rnein; bir defasnda Babakan A. Menderesin, stanbul Belediyesi iin, Amortisman Sandndan 25 milyonluk denek istei, dnemin Maliye Bakan Hasan Polatkan ve Koordinasyon Bakan Sebati Ataman tarafndan reddedilecekti.73 Ksaca zetlemek gerekirse; 1960 ylna gelindii zaman, D.P.nin iktidar dneminde gerek tarmsal alanda, gerekse sanayi alannda nemli gelimelerin saland anlalmaktadr. Bu on yllk dnemde sanayi alannda %78 olarak gerekleen artn, sanayinin mill gelirdeki payn %16dan %22ye ykselttii;74 bunun bir sonucu olarak sna retim endeksinin, (1948=100 kabul edilirse), 1960 ylnda 256ya kt; bu artn imalt sektrnde 279a gda sanayiinde 311e, elektrik retiminde ise 390a ykseldii grlmektedir.75 Sanayideki bu gelimeler, yalnzca mill bir sanayi burjuvazisinin temellerini atmakla kalmam, ayn zamanda krsal kesimden kente gn balamas gibi nemli bir toplumsal sorunun da ortaya kmasnda etkili olmutur. On yllk dnemde; her ne kadar liberal bir politika uygulanamam hatta Mill Korunma Kanunu ve KT saysnn arttrlmas gibi devleti mdahalelerle ekonomide denetim kurulmusa da; bu dnemde zel giriimi destekleyici ve zendirici pek ok nlem uygulamaya konulmutur. rnein; 1950 ylnda zel giriime alan kredi toplam 300 milyonu zor bulurken, bu toplam 1960 ylna gelindii zaman 7.5 milyona ulamtr.76 Bu dnemde Kamu ktisad Teebbsleri zel giriime

1584

devredilememise de, Trk Hava Yollar rneinde olduu gibi, baz KTlere zel sermaye ortak edilmitir. Sanayi rnlerindeki arta paralel olarak, bu rnlerin ihracatnda 1950 ylnda 1.4 olan oran, 1960 ylnda %8.2 ye kmtr.77 1951 ve 1954 yllarnda karlan Yabanc Sermayeyi Tevik Yasalar ile zellikle 1954ten itibaren, Trkiye yabanclar iin cazip bir yatrm alan haline getirilmeye allm ve bu dnem iinde Trkiyeye gelen yabanc sermaye toplam kmlatif olarak 390 milyon 124 bin TLyi bulmutur.78 Bu dnemde gerekletirilen tarmsal modernizasyon sonucunda bu kesimin GSMH iindeki pay 1960 ylna gelindii zaman 17 milyar 837.2 milyon TL ile %37.2ye kmtr. 79 Bu gelimede tarm tekniklerindeki olumlu deiikliklerin yan sra, (modern ara gerelerle, yapay gbre ve iyi tohumluk vb.), toprak reformunun hzlandrlmas ve karayolu ulam alarnn gelitirilmesinin de nemli katklar olmutur. Gelien karayolu alar Trkiyeyi bir yandan petrole baml hale getirirken, te yandan kendi rettiini yalnzca kendi tketmek zorunda kalan (otarik) krsal kesimdeki kk reticilerin, ticaret yaamna dorudan katlmalarn salayarak, feodal balarn nemli lde sarslmasna yol at sylenebilir. Bu gelime, byk ounluu krsal kesimde yaayan Trkiye nfusunun yaam koullarnn ykselmesinde etkili olmutur. Bu gelimelerin bir sonucu olarak 1948 ylnda ticar ara says 14.100, zel ara says 8.000 iken; 1960 ylna gelindii zaman, ticar ara says 4.8 kat; zel ara says da 5.6 kat artarak; ticar ara says 68.000e, zel ara says da 45.800e km bulunuyordu.80 Yatrm toplam 1950-59 yllar arasnda 36 milyon TLyi bulmutu.81 1960 ylna gelindiinde Trkiyenin d borlar toplam 9 milyar 342 milyon TLye ulam,82 altn stoklar nemli lde erimiti. On yllk dnem iinde mill gelir %50 artrlarak 434 TLden 601 TLye karlm; kii bana den gelir de, gnn fiyatlar ile 1950 ylnda 428 TL iken, 1960 ylnda 1.598 TLye ykseltilmitir. Bu dnemdeki toplam fiyatlar genel endeksi de 46dan 126ya ykselmi,83 yllk ortalama kalknma hz da %5 olarak gereklemitir.84 Sonu olarak sylemek gerekirse; D.P. iktidarnn 1950-54 yllar arasndaki ekonomi politikas tam anlamyla liberal olmaktan uzaktr. 1955 ylndan itibaren giderek artan devlet mdahaleleri, Mill Korunma Kanunu ve KTlerin arlnn artmas ise, bu gelimenin somut rnekleridir. Btn bunlarn yan sra D.P. dneminde sanayi ve tarm sektrnde zel kesime ncelik ve ayrcalklar verilerek, Trkiyede ulusal bir ticaret ve sanayi burjuvarisinin gerek temelleri atlmtr. Bu iki nemli nokta gz nne alndnda, D.P.nin on yllk sre iindeki ekonomi politikasn, zel sektr arlkl karma ekonomi olarak nitelendirmek yerinde olacaktr. D. Eitim ve Kltr Politikalar

1585

D.P. programnda eitim ve kltr konularna nemli yer verilmekle beraber (madde: 34-42), bu konunun hkmet programlarnda ve uygulamada gerektii lde zerinde durulmad anlalmaktadr. On yllk D.P. dneminde en ok zerinde durulan ve aklda kalan iki konudan biri din derslerinin zorunlu hale getirilerek mam-Hatip okullarnn almas; ikincisi ise Ky Enstitlerinin, lkretmen Okullar ile birletirilerek varlklarna son verilmesidir. Gerekten de CHPnin son dneminde istee bal bir ders olarak okutulmaya balanan din dersleri, D.P. iktidara geldikten ksa bir sre sonra, 21 Ekim 1950 tarihinden balayarak, ilkokullarn 4 ve 5. snflarnda zorunlu okutulan dersler haline getirilmi,85 ocuunun bu dersi almasn istemeyen velilerin retim yl banda, bir dileke ile okul ynetimine durumu bildirmeleri ngrlmtr. D.P.nin iktidara gelmesiyle beraber, 16 Haziran 1950 tarihinde CHPli milletvekillerinin de byk bir ounluunun katklaryla, Arapa Ezan okunmasn yasaklayan TCKnn 526. maddesinin kaldrlmas,86 7 Temmuzdan itibaren de Ankara ve stanbul Radyolarndan her Pazartesi, aramba ve Cuma akamlar tannm hafzlar tarafndan Kuran- Kerim okunmas gibi uygulamalar, D.P. iktidarnn laiklikten dn verdii gerekesiyle eletirilecekti.87 Btn bunlarla da kalnmayp, Mill ef nn dneminde aralarnda dnemin CHP Milletvekili olan Adnan Menderesin de bulunduu bir komisyon tarafndan sadeletirilen Anayasa dilinde de yeniden 1924teki duruma dnlmesi,88 cami saysndaki hzl artlar da bu eletiri konular arasnda yer alacakt. Ky Enstitlerine ise, aslnda CHPli Mill Eitim Bakan, Reat emsettin Sirer dneminde ilk darbe vurularak, orijinal yaps ve amacndan saptrlmaya allmt. Krsal kesimden alnan kyl ocuklarnn retici ve yaratc bir eitim srecinden sonra, yine o kesime gnderilerek nderlik etmesini ve ayn zamanda da Trk Devriminin ideolojisini, dolaysyla CHPyi din tutmas ngrlen bu kurumlar, feodal evrelerde byk bir rahatszln olumasna yol am ve Sirer dneminde orijinal yap ve amalarnda snrlamaya gidilmiti. D.P. iktidara geldikten sora, bu eitim kurumlar, komnizm propagandas yapld gerekesiyle ypratlmaya allm, Mill Eitim Bakan Tevfik lerinin abalar ile 1954 ylnda karlan 6234 sayl yasayla Ky Enstitleri ile retmen okullar birletirilmi ve Enstitler sradan retmen okullar haline getirilmilerdir.89 D.P. iktidar bu Enstitleri ortadan kaldrmakla yetinmemi, asaleti onaylanmayan baz mezunlarn grevlerine son vermi, terfi ve atamalarda sorunlar yaratm, hatta maalarnda indirim yapmak gibi, yntemlerle onlar cezalandrmak yoluna gitmitir. 90 D.P. iktidara geldii zaman Trkiyede okuma yazma anda olan 5 ve daha yukar yataki toplam nfus 17.856.865 olup; bu nfusun 8.944.071sini erkekler, geri kalan 8.912.793n de kadnlar oluturmakta idi. Trkiye genelinde okur-yazarlk oran %32.4; bu oran erkeklerde %45.3, kadnlarda ise, %19.4 dolaynda bulunuyordu.91 1949-50 retim dneminde 16.986s resm, 120si zel olmak zere toplam 17.106 ilkokul ve bu okullarda renim gren 1.591.039 renci olup; sz konusu okullarda 10.060 ehirlerde; 17.130u kylerde ve 978i de zel olmak zere toplam 34.822

1586

retmen grev yapmakta idi. Bunlara 6.654 ky eitmeni de eklendii zaman, retim kadrosu toplam olarak 41.476y bulmakta idi.92 1960-61 retim dneminde ise; 24.244 resm, 154 zel ilkokul olmak zere toplam ilkokul says 24.398e; renci says 2.866.501e; zel ilkokullarda ise, renci says 25.057ye km, bu ilkokullardaki toplam retmen says da 62.526ya ykselmitir.93 D.P. iktidara geldii 1950-51 retim dneminde Trkiyede toplam olarak 364 ortaokul vard. Bu okullardaki toplam renci says 61.847, retmen says da 3.871 idi. 1960-61 retim dneminde bu okullarn says 622ye, renci says 273.427ye, retmenlerin toplam da 10.747yi bulmu,94 bu okullardaki okullama oran ise, %6.4ten, %19.5e kmtr.95 Ortaokullara zorunlu din dersleri 13 Eyll 1956 tarihinde konmutur.96 1950-51 retim dneminde 60 olan lise says 1960-61 dneminde %215 kat arttrlarak 129a; retmen says 1.424ten 2.947ye, renci says da 19.022den %350 orannda artarak 66.953e kmtr.97 Liselerde okullama oran ise 1950de %1.2 iken, bu oran 1960 ylnda %4.6y bulmutur.98 Hkmet 1955 ylnda, liselerde uyulanmakta olan bitirme ve olgunluk snavlarn kaldrarak, bunlarn yerine Devlet Lise mtihan ad altnda tek bir snav yntemini kabul etmitir.99 On yllk dnem iinde, meslek ve teknik eitimde de dikkat ekici gelimeler olmutur. rnein; 1950-51 dneminde eitli alanlarda eitim veren 326 meslek ve teknik okul, buralarda grev yapan 4.488 retmen ve bu okullarn 53.000 rencisi varken; 1960-61 dneminde okul says %162.5 arttrlarak 530a; retmen says %185.6 artarak 8.333e; renci says da %203.7 orannda bir artla 108.000e ulamtr.100 Btn bunlarn yan sra, CHP iktidarnn son yllarnda alan mam-Hatip Kurslarnn yerine, retim sresi yedi yl olan ve ders programnda Arapann da yer ald, orta+lise eitimine denk okullar almtr.101 lki 29 Ekim 1951 tarihinde Konyada alan mam-Hatip Okullarndan, 1951-52 dneminde 7; 1955-56 dneminde de 9 olmak zere toplam 16 adet alarak, buralardan 1951-56 dneminde 622 renci mezun olmutur.102 Programnda niversite zerkliini savunan D.P. iktidarnn bu eitim kurumlar ile olan ilikileri, 1953 ylna kadar olumlu bir seyir izlemitir. Bu olumlu durum, iktidarn, Prof. Dr. Nihat Erimi hedef ald anlalan Profesrlerin siyasi kurulularda grev alamayacaklar yolunda bir hkm de ieren yasa tasarsyla103 giderek bozulmaya balam; 21 Temmuz 1954 tarihinde ise iktidara 60 yan ve 25 hizmet yln dolduran profesr ve yarglar, zorunlu olarak emekliye ayrabilme yetkisi veren yasann kabul ile doruk noktasna varmtr. Aralarnda Prof. Nihat Erim, Prof. Dr. Blent Nuri Esen, Prof. Dr. Hseyin N. Kubal, Prof. Dr. Turhan Feyziolu; Do. Dr. Muammer Aksoy, Do. Dr. Aydn Yaln ve Do. Dr. Yaar Karayaln gibi tannm retim yelerinin de bulunduu ve nderlik ettii bir grup aydn, iktidarn imeklerini zerine ekmitir.104 O yllarda niversitelerin MEB bal olmas

1587

nedeniyle, bata Prof. Esen ve Kubal olmak zere, bu retim yelerinin eitli zorluklarla kar karya brakldklar anlalmaktadr. Ancak niversiteleri giderek karsna alan siyas iktidarn, basn konusunda da olduu gibi 1950li yllarn sonuna doru kendi kendini yprattn sylemek yanl olmaz. Baka bir deyile, D.P. iktidarna kar ilk cidd tepkilerin niversite ve basndan geldii ve giderek de artt gereini kabul etmek gerekir. Btn bu olumsuzluklara karn D.P. iktidar, yksek retimde nemli atlmlar yapmaya almtr. 1950-51 retim dneminde Trkiyede toplam olarak 34 faklte ve yksek okul, buralarda grev yapan 1.950 retim personeli ve 25.000 renci varken; 1960-61 dneminde bu okullarn says %161.7 artarak 55e; retim personeli says %208 artarak 4.071e ve renci says da %260 orannda ykselerek 65.000i bulmutur.105 On yllk D.P. iktidar dneminde, 24 Mart 1953 tarihinde SBF iinde TODAE; 10 Mart 1954 tarihinde stanbul Teknik niversitesine bal bir teknik okul ile 23 Temmuz 1957de Erzurumda Atatrk niversitesi;106 15 Kasm 1956da Ankarada Orta Dou Teknik niversitesi;107 9 Mart 1956 tarihinde zmirde Ege niversitesi, 5 Haziran 1957 tarihinde Ankarada Glhane Asker Tp Akademisi; 12 Haziran 1959da Ankarada Sosyal Hizmetler Akademisi gibi Trk bilim ve toplum yaamnda nemli yeri olan kurumlar almtr.108 Bu kurumlarn sayesinde Trkiyede yksek retimde okullama oran %1.5ten, on ylda %3.4e ykselmitir.109 E. Ulatrma ve HaberlemePolitikas D.P. dneminde karayollar yapmna byk nem verilmi, 1950 ylnda devlet karayollarnn uzunluu 24.306 km iken, bu uzunluk 1960 ylnda 26.711 kmye kmtr. Trkiye genelinde ise karayollarnn toplam uzunluu, 1950 ylnda 48.180 km iken; 1960 ylnda %160.8lik bir artla 77.495 kmye ykselmitir.110 Bu dnem iinde zellikle ky yollarnn yapmna arlk verilmi, 1950 ylnda bu yollarn toplam uzunluu 1.100 kmye ulamtr. l yollarnn uzunluu ise, ayn dnemde 22.774 kmden, 34.831 kmye karlmtr. Kara tatlarnn says ise, 45.606dan, yaklak alt katlk bir artla 269.636y bulmutur.111 1950 ylnda kprlerin toplam uzunluu 13.000 km ve saylar da 289 iken; 1960 ylna gelindii zaman kpr says 1.542ye ulamtr.112 Demiryollar ise, D.P. iktidarnn gzard ettii bir konu olmu, 1950 ylna kadar 7.671 km demiryolu yapld halde, on yllk D.P. dneminde yalnzca 224 km yeni demiryolu yaplm; 113 557 km hat yenilenmi, 343 km hat takviye edilmi, 3.525 m uzunluunda kpr yaplmtr.114 Demiryollar ulamnda da yeterli dzeye ulalabildii sylenemez. Deniz ulamnda ise, birlikte 1950 ylnda 18 ve daha yukar Gros tonluk deniz tat says toplam 2.197 iken, bu say 1960 ylnda 2.772yi bulmu,115 Ereli, Haydarpaa, zmir-Alsancak, nebolu, Mersin, Samsun, Sal Pazar, Trabzon ve Zonguldak limanlar hizmete almtr.116 D.P. muhalefet yllarnda basn zgrlnn yannda yer al ve bu durumda, basnn D.P. desteklemesinde etkili olmu, hatta 1950-54 yllar arasnda; Vatan sahibi ve bayazar Ahmet Emin

1588

Yalman, Cumhuriyet sahibi ve bayazar Nadir Nadi, Zafer sahibi ve bayazar Mmtaz Faik Fenik, Tasvir sahibi ve bayazar Cihad Baban gibi tannm gazeteciler bu partiden milletvekili aday olmular ve bunlardan son , seilmeyi baarmlard.117 D.P. iktidarnn ilk yllarnda basn zgrl konusunda olumlu admlar atlarak, 15 Haziran 1950 tari hinde yrrle giren 5680 sayl yasayla, basnn serbest olmas (md: 1), sreli yaynlarn, yayn aamasnda herhangi bir izne bal olmadan baslabilmesi (md: 8) gibi yenilikler getirilmiti. 118 Ancak ileriki yllarda bu olumlu admlar srdrlememi, iktidar kendisine muhalefet eden basn, nce resm ilanlar vermeyerek dolayl yoldan cezalandrma yoluna gitmi, daha sonra da zellikle CHPnin yayn organ Ulus Gazetesi yazarlar hakknda ok sayda dava alm,119 CHPnin mallarnn Hazineye devredilmesini ngren 15 Aralk 1953 tarih ve 6195 sayl yasa ile birlikte de bu gazete kapatlm,120 bu parti tarafndan Yeni Ulus adyla yeni bir gazete karlmaya balanmt.121 1954 ylndan itibaren basnn, iktidar eletirmeye balamas, iktidarca ho karlanmam ve bu eletirileri nlemek isteyen D.P., 9 Mart 1954 tarihinde kabul ettii 6337 sayl yasa ile basn sularnn Ar Ceza ve Asliye Ceza Mahkemelerinde grlmesi ngrlmtr. 122 Yine ayn gn karlan 6334 sayl Neir yoluyla veya radyo ile ilenecek sular iin, 6 aydan yla kadar hapis ve 1.000 TLden 10.000 TLye kadar hapis cezas ngrlm; sularn devlete kar ilenmesi durumunda ise, cezann 1 yldan yla kadar hapis ve 2.500 liradan az olmamas, suun tekrar durumunda ise para cezasnn bir misli arttrlmas ve ayrca para cezasnn be kat tutarnda bir cezann da yaync veya yayn sahibi tarafndan denmesi zorunluluu getirilmitir. 123 zellikle Ulus bayazar H. Cahit Yalnn, 1 Aralk 1954 tarihinde 80 yanda Paa Kaps Cezaevine hapsedilmesi, basn ve muhalefetin iddetli tepkilerine neden olmu, Yalnn 78 gn sren tutukluluk durumu, Cumhurbakan Cell Bayarn affetme yetkisini kullanmas ile son bulmutur.124 ktidar, bu yasal snrlamalarla da yetinmeyerek, 1955 ylnda kendi partisi iinde bile muhalefete neden olarak, Hrriyet Partisi adyla yeni bir parti kurulmasna yol aan spat Hakk konusunu gndeme getirmitir. D.P.nin spat Yasasn gndeme getirmesiyle basn ile bozulan ilikileri, geriye kalan be yllk iktidar dneminde de olumlu bir gelime gstermemi; bata Dnya gazetesi sahibi ve bayazar Falih Rfk Atay olmak zere, Akis dergisi sahibi ve bayazar Metin Toker, Ulus (Yeni Ulus=Halk) gazetesi yazarlar eitli hapis ve para cezalarna arptrlmlardr.125 Bu kstlamalarla da yetinmeyen D.P. iktidar, ispat hakkn ortadan kaldran 6732 sayl yasa tasarsn, 6 Haziran 1956 tarihinde kabul etti. Bu yasaya gre; yasaya aykr hareket edenlere 1 yldan yla kadar hapis ve 3.000 TLden 10.000 TLye kadar para cezas verilebilecek; suun devlete kar ilendiine karar verilmesi ve tekrar durumunda ise, cezalarn bir kat arttrlmas ve para cezasnn on kat kadar bir cezann da, yaync veya yayn sahibinden alnmas ngrmekteydi. 126

1589

D.P. iktidar ayn gn 5680 sayl Basn Kanununu da deitirerek, basn alanlarna ve yaynclara yeni snrlamalar getirildi.127 27 Haziran 1956 tarihinde de, Toplant ve Gsteri Yrylerini dzenleyen 6761 sayl yasay kabul ederek, toplant ve gsteri yrylerine kstlamalar konulacakt.128 Btn bu yasalardan sonra, Trk basnnn cezal yllar balam oldu. 1950-59 yllar arasnda Trkiyede basn mensuplar hakknda alan dava toplam 1.460 buldu. Bu davalardan 577si mahkmiyetle, 716s da beraatle sonuland.129 zellikle 1956 sonrasnda yaanan ekonomik kriz dneminde iktidar, muhalif basna kt, mrekkep ve teki gerelerde ksnt yaparak ve reklm vermeyerek, bu cezalar daha da arttrmann yoluna gitti. D.P. iktidarnn 1960 ylnda da basn ile olan olumsuz ilikilerindeki art devam etti. Bu yl iinde muhalif gazetelere sansr uygulamalar ve polis basknlar sradan olaylar haline geldi.130 yle ki, D.P. iktidar, yalnz muhalif basn organlarn cezalandrmakla yetinmeyip, kendi yayn organ olan Zafer gazetesini bile, 555 K olaylarn yazd iin, nce 8 Maystan itibaren 7 gn; 18 Maystan itibaren de 20 gn sreyle kapatmak gibi, inanlmaz bir uygulamaya gidecek, 131 D.P.nin iktidar dnemi bu yasaklanmalarla son bulacakt. D.P. iktidar, on yllk dneminde, devlet radyosunu da kendi siyasi amalar dorultusunda kullanmasn bilmi, daha iktidarnn ilk ylnda balatlan dinsel programlarn arl giderek arttrlm, zellikle D.P.nin nemli oy kaybna urad 1957 seimlerinden sonra Vatan Cephesi ad altnda yaynlarn yaplmas, tarafsz evreleri bile rahatsz eder hale gelmitir. Bu dnemde radyo saysnda 1950 ylna gre drt kat art salanarak, 1960 ylnda Trkiyedeki toplam radyo says 2.000.000u bulmu132 ve bu ara; etkin bir iletiim arac haline gelmiti. Trkiyede ilk televizyon yaynlar ise, 1954 ylnda stanbul Teknik niversitesinde kapal devre olarak balatlmtr.133 Telefon iletiimi konusunda ise, gelimeler olmakla beraber, istenen dzeye ulalabilmi deildir. 1950 ylnda Trkiyede; 20 otomatik, 15 yar otomatik ve 185 manyetolu olmak zere, toplam 220 telefon santrali ve 68.281 telefon kapasitesi varken, 1959 ylna gelindii zaman otomatik santral says 55i, yar otomatik santral says 16y, manyetolu santral says 547yi, bunlarn telefon kapasitesi de 189.327yi bulmutu.134 Ancak 1960 ylna gelindiinde bile Trkiye genelinde 146.000 kiiye den telefon says yalnzca bir idi. F. Sosyal Gvenlik ve SalkPolitikalar D.P. muhalefetinin son ylnda 1949da ikinci byk kongresinde programnda yapt bir deiiklikle iilere grev hakknn yan sra, cretli haftalk ve yllk izinler verilmesi gibi baz haklarn tannmasn kabul etmiti.135 Ayn yllarda CHP iktidar alma Bakanl ad altnda yeni bir bakanlk kurmakla birlikte, iilere grev hakknn verilmesine kesinlikle kar kyor ve alma Bakan Reat emsettin Sirer, grevin deersiz bir eski silh olduunu, ok kere elde patlayp kullanan yaraladn iddia ederken; Cumhurbakan . nn de, grev hakknn kullanlmasnn

1590

zamansz olduunu ileri sryordu.136 Muhalefetteki D.P. ise, CHPnin bu tutumunu adeta silh olarak kullanarak, srarla ve inatla iilere grev hakknn verilmesi gerektiini savunuyordu. rnein; D.P. Genel Bakan Cell Bayar, 24 Ekim 1949 tarihinde Malatyada yapt konumada; grev hakkn demokrasinin ruhunda bir mevcudiyet olarak nitelendirdikten sonra, Yabanc ideolojilerin etkisinde kalmamas artyla bu hakkn verilmesini ve kullanlmasna dikkati ekiyordu.137 D.P. iktidara geldiinde, grev hakknn verilmesi konusu Birinci Menderes Hkmeti programnda yer almasna karn,138 bu hak, on yllk D.P. iktidar dneminde verilmeyecek, kinci Menderes Hkmeti programnda bu konu tamamen unutulacak, yalnzca ii haklarnda baz iyiletirmeler yaplmakla yetinilecekti. kinci Menderes Hkmeti dneminde, 9 Austos 1951de kabul edilen bir yasa ile iilere bayram ve hafta sonu tatillerinde yarm yevmiye denmesi kabul edildi.139 Ancak bu dnemde sendikal rgtlenmeler hz kazanmaya balad. rnein; 1950 ylnda 88 ii sendikas ve 76.000 sendikal ii varken; 1951 ylnda sendika says, yaklak iki kat artarak 162ye; sendikal ii says ise 112.800e km; Bursa, stanbul ve zmirde birer; Ankarada 3, Seyhanda 2 adet olmak zere 8 tane de sendika birlii kurulmutur.140 Demokratlar, 30 Haziran 1952 tarihinde Kanununda yaptklar ii altran yararlandrlmas olanan saladlar.141 bir deiiklikle, 4-9 iyerlerindeki iilerin sosyal sigortalardan

31 Temmuz 1952 tarihinde Trkiye i Sendikalar Federasyonu (TRK-) kuruldu. TRK-, cretlerin hayat pahallna uydurulmas, isizlik sigortasnn kurulmas, ya, rk ve din farkllna dayanmayan bir cret politikasnn izlenmesi gibi amalar savunarak 142 varln duyurmaya balad. ktidar ise, grev hakkn gzard etmekle birlikte; 1950-52 yllar arasnda ii haklar ile ilgili 19 yasa, 9 tzk, 5 ynetmelik ve 11 adet de Bakanlar Kurulu Kararn kabul etti.143 Ayrca 1949 ylnda 13 milyon TL olan sosyal sigortalarn harcamalar; 1952 ylnda 34 milyona, ii salna ayrlan yatak kapasitesi 140tan 1050ye karld.144 Ancak iktidar, greve giden iilere ve rgtlerine kar ok sert davranmakta srar etti. rnein; 1 Temmuz 1953 tarihinde 3.300 yesi bulunan Karabk Demir elik Sanayi Sendikas, 5018 sayl yasaya muhalefet ve siyasetle uramaktan dolay savclk tarafndan kapatld.145 ktidarn resm nitelikte kurduu alma Meclisi, 15-19 ubat 1954 tarihleri arasnda; 13 i kolundan 24 meslek grubu, 7 federasyon, 3 konfederasyon, 30 iveren, 30 ii temsilcisi ile Ankara ve stanbul niversitelerinden davet edilen er profesrn katlm ile Ankarada toplanm, ii-iveren ilikileri, i aktinin feshi, kolektif mukaveleler, i kanunu uygulamalar, sendika kanunu, sendikaclarn gvenlii, i hastalklar, i kazalar ve yllk cretli izinler gibi konular ele almtr.146 1953 ylndan itibaren, ii yap kooperatiflerine 12.134.553 lira kaynak aktaran iktidar; 147 1953 ylnda ve i Bulma Kurumundan i isteyen 257.203 kiiden 194.862si; 1954 ylnda ise, 412.360 kiiden 356.547si ie yerletirilmitir.148 1954 ylnda iilerin giriimi ve hkmetin de katklaryla, iilerin tasarruflarn deerlendirmek amacyla, aln Cumhurbakan C. Bayarn yapt ve 1,5 milyon TL sermayesi olan i Bankas Kayseride almtr.149 Ayn yl htiyarlk Sigortas

1591

Kanununun baz maddeleri deitirilerek, emekliler lehine yenilikler getiren 6391 sayl yasa yrrle konmutur.150 D.P. iktidar 8 Haziran 1956 tarihinde de 5837 sayl deiiklik yapan 6734 sayl yasa ile iilere hafta sonu tatilleri iin bir; bu gnlerde almalar durumunda ise, yzde yz zaml gndelik denmesi kabul edilmitir.151 1959 ylnda 129 ii yap kooperatifine toplam 120 milyon TL kredi verilerek, 12.000 ii konutunun inaat tamamlanmtr.152 i haklarnda yaplan bu iyiletirmelere karn, grev hakkn tanmayan D.P. iktidarnn alma Bakan Haluk aman, Trk-in grev hakk konusundaki raporundan sz edildiinde; Trk iisine grev hakknn verilmesi iin vaktin ok erken olduunu syleyecekti.153 D.P. dnemi iilere grev hakk verilmeksizin sona ererken, bu hakkn savunuculuunu yapmak, grev hakkn 1953 ylnda programna koyan muhalefetteki CHPye decekti. 1950-60 yllar arasnda salk konusunda nemli admlar atlmakla birlikte, bu konuda modern anlamda geni kapsaml zmler getirilebilmi deildir. Ancak dnem iinde zellikle bulac hastalklarla mcadele konusunda baarl sonular alnmtr. 1950 ylnda btede salk iin ayrlan denek toplam 60.980.329 TL iken, 1950-57 yllar arasnda 714.908.272 TLye karlm, bu parann %14.4 oranndaki 102.922.913 TLsi hastahane ve salk merkezlerine, 611.985.359 TLsi de verem, stma, trahom ve frengi gibi bulac hastalklarla mcadele iin harcanmtr.154 1950 ylnda toplam 7 olan verem sava dispanseri says, 1956 ylnda 46ya karlrken; 1960 ylnda da salk btesine 348.792.029 TL denek ayrlm bulunuyordu.155 G. D Politikas 1. Kore Sava ve NATOya Giri D.P.nin iktidara geliinden yaklak bir ay sonra, 25 Haziran 1950 tarihinde, Kuzey Korenin Gneye saldrs ile balayan Kore Sava srasnda Trkiye, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin 473 sayl kararn 30 Haziranda TBMM gndemine getirerek, bu konuda Dileri Bakan Fuad Kprl Meclise bilgi sunmutur. Kprl; Hkmetin; ABD ile sk ve samimi ibirlii, ngiltere ve Fransa ile mevcut ittifak esaslar dairesinde, yeryznde bar ve istikrara hizmet iin BM Genel Sekreteri Trygve Lienin yardm nerisine olumlu yant verdiini aklamtr. 156 Muhalefet tarafndan da alklarla karlanan hkmetin bu giriimi, Babakan A. Menderes tarafndan Trkiyenin NATOya kabul edilmesinde bir kpr olabilecei dncesiyle nemli bir frsat olarak grlm,157 bu nedenle Trkiye, ABDden sonra, BM Genel Sekreterine yant veren ikinci lke olmutur. Hkmet, 18 Temmuz 1950 tarihinde Cumhurbakan Cell Bayarn bakanlnda Yalovada bir toplant yaparak, Koreye asker gnderilmesine karar vermi; 158 bu karar, muhalefet lideri . nn tarafndan kendilerine danlmamasndan dolay, iddetli bir ekilde eletirilmitir.159 Trkiye, Gney Korenin savunulmas iin, Ankarann Aya ilesinde bulunan 24. Piyade Alayna ek olarak; 259 Subay, 395 Astsubay, 18 asker memur, 4 sivil memur olmak zere, toplam 5090 kiilik bir asker g

1592

oluturmu ve bu gce, I. Trk Tugay ad verilerek komutanlna Tugeneral Tahsin Yazc atanm ve birlik 17 Ekim 1950 tarihinde Gney Koreye hareket etmitir.160 Trkiye, Kore Savann yaratt ortamda ataa geerek, 3 Austos 1950 tarihinde NATOya girmek iin yeniden bavuruda bulunduysa da, bu bavurusu Atlantik Konseyi tarafndan reddedilecekti.161 Muhalefetten CHP lideri . nn ile Millet Partisi lideri Osman Blkba ve Mardin bamsz Milletvekili Kemal Trkolu, Kore konusundaki tutumundan dolay hkmete birer gensoru nergesi verdiler.162 nnnn gensorusu yeterince ak olmad gerekesiyle reddedilirken, Blkba ve Trkolunun gensorularnn grlmesi D.P. Meclis Grubunda kabul edildi.163 TBMMde ise, Menderes bu kararn Bakanlar Kurulunun ittifak ile alndn savundu164 ve 8,5 saat sren ateli konumalardan sonra, hkmetin Koreye asker gnderme karar onayland.165 Trkiye, Kore Sava boyunca, atekesin imzaland 27 Temmuz 1953 tarihine kadar deitirme birlikleri gndererek, Trk Tugaynn asker saysn korumakla yetinmedi, bu say zaman zaman 6.000in stne karld.166 Trk Tugay, zellikle Kunuri atmalarnda nemli baarlar kazanarak, Amerikallarn vgsn ald. Trk Tugay, Korede toplam olarak; 717 l 527 yaral ve 228 tutsak verdi.167 Trkiyenin Koreye asker gndermesinde; Truman Doktrini yolu ile hem gvenliini salamak, hem Batya balanmak hem de ekonomik ve asker yardm almak istei etkili olmutu.168 Trkiyenin, Kore Sava boyunca izledii ABD yanls politikann NATOya girite etkili olduu kuku gtrmez bir gerektir. Trkiyenin NATOya girmesindeki en nemli nedenlerden biri, 1945 ylnda ortaya kan ve 7 Austos 1946da bir nota ile yeniden gndeme getirilen SSCBnin tehdit ve basklar olmutur. Trkiyede, NATO miferi altna girerek, bu bask ve tehditlerden kurtulmay planlamtr. ABD de kendi gvenlii bakmndan Trkiyenin desteklenmesinde yarar grmtr. Trkiye, Kore Sava srerken, nce BM Gvenlik Konseyine geici ye olarak kabul edilmitir.169 Gerek ABD, gerekse ngiltere, Trkiyenin NATOya ye olmasn deil, kendi karlarna hizmet etmesi amacyla kurulmasn ngrdkleri ve Msr da iine almas dnlen bir Orta Dou Komutanln stlenmesinden yana grnyorlard. Ancak bu pln Msr bata olmak zere teki Arap lkelerinin artk ngiltereye gvenmemeleri nedeniyle, suya dmtr.170 Trkiyenin NATO yeliine; Belika, Danimarka, Hollanda ve Norve gibi lkeler ise, bu kurulutan alacaklar ekonomik yardmn azalaca endiesiyle kar kyorlard. 171 talya ise, Trkiyenin NATOya girmesini desteklemi, hatta talyann Ankara Bykelisi Kont Pietro Macki, 6 Haziran 1991 tarihinde Trk-talyan Dostluk Antlamasnn yrrle girii nedeniyle yapt konumada: Atlantik Paktn Trkiye ve Yunanistana kadar uzatmamak, Majinoyu Belikaya kadar uzatmamak kadar feci bir hata olur diyerek, bu desteini aka ortaya koymutu. 172 ngilterenin kar klar da, kurulmasn plnlad Orta Dou Komutanlnn suya dmesinden ve Trkiyenin bu kuruluta oynayabilecei nemli rol anlamasndan sonra giderek

1593

azalm ve Dileri Bakan Herbert Morrison, 18 Temmuz 1951de Avam Kamarasndaki konumasnda; Trkiyenin Atlantik Paktna kabul edilmesi gerektiini173 aka belirtmek zorunda kalmt. Bylelikle Trkiyenin nndeki en byk engel ortadan kalkarken; 10 Austosta Belika, 17 Austosta Hollanda ve 19 Eyllde de Danimarka muhalefet yapmaktan vazgeince Trkiye ve Yunanistann NATOya ye olmalar kesinlemi oldu.174 Bu iki lkenin NATOya alnmalar konusundaki karar, pakt yelerinin 20 Eyll 1951 tarihinde yaptklar toplantda ele alnarak, on iki ye devletin oy birliiyle kabul edildi.175 ktidarn yayn organ konumunda olan Zafer Gazetesi bu olay; te Korede aktlan Trk kan heder olmamtr Atlantik Pakt imdi Trkiye, bir tecavze urad takdirde, Birleik Amerikann otomatik suretle yardm salanmtr.? 176 diyerek verecekti. O kadar ki iktidar, CHPnin bu olay yeterince yksek sesle vmemesinden duyduu rahatszl dile getirmekten ekinmeyecekti. Sovyet Rusya ise, bu gelimeden duyduu rahatszl, 7 Kasm 1951 tarihinde Trkiyeye verdii bir nota ile dile getirecekti.177 Trkiyenin NATOya alnmas konusundaki karar, 30 Aralk 1951 tarihinde Kanada Parlamentosunda, 29 Ocak 1952de ABD Senatosunda ittifakla kabul edildi.178 Bu karar Portekiz Parlamentosunda 30 Ocakta, Belika Parlamentosunda 6 ubatta; Fransz Meclisinde ise 7 ubat 1951 tarihinde onayland.179 Trkiyenin NATOya girii hakkndaki karar, TBMMde 17 ubat 1952 tarihinde onaylanarak180 ve 1 Mart 1952de yaplan trenle NATO Kararghna Trk bayra ekildi.181 Trkiyenin NATOya alnmasnda u nedenler saylabilir; Boazlar denetim altnda tutmak; Anadoludaki hava alanlarn Sovyet saldrlar baladnda hemen kullanabilmek; Orta Douda, Akdenizde ve Balkanlarda gvenliin korunmasnda Trkiyeden yeterince yararlanabilmek. O yllarda Orta Dou petrol bakmndan dnyann en zengin rezervlerinin bulunduu blge konumunda olup, Batllar petrol gereksinimlerinin %63n bu blgeden karlamaktaydlar. 182 te yandan Avrupada NATOnun 14 tmenine karlk, SSCBnin 210 tmeni vard ve bu ezici g stnl Avrupallar ve ABDyi rktyordu.183 2. Kbrs Sorunu D.P. iktidarnn ikinci dneminden itibaren d politika gndeminde yer alan nemli konulardan biri de Kbrs sorunu olmutur. Kbrs adas 3.572 milkare yzlm ile Akdenizde nemli bir stratejik konuma sahip olup, Trkiyeye 40 mil, Yunanistana ise 600 mil uzaklkta idi. Bilinen 3500 yllk tarihine gre Kbrs; 500 yla yakn Msr egemenliinde kaldktan sonra, Fenikeliler tarafndan fethedilmi, zaman zaman Asur, ran ve Romallar arasnda el deitirmi ve Dou Romann tasfiyesi srasnda da nce Cenevizlilerin eline gemi, onlardan da Venedikliler adaya egemen olmulard. Kbrs adas, 15 Mays 1570 tarihinde de Osmanl Komutan Lla Mustafa Paa tarafndan fethedilmi ve ada kesintisiz olarak 305 yl Osmanl ynetiminde kalmt. Abdlhamit II zamannda, 1877-78 Sava sonrasnda, Osmanl ile ngiltere arasnda 5 Haziran 1878 tarihinde yaplan gizli bir antlamayla, artl ve geici olarak

1594

ngiltere ynetimine braklan Kbrs, 5 Kasm 1914 tarihinde bu devlet tarafndan btnyle ilhak edilmi ve Lozan Antlamas ile de TBMM Hkmeti bu karar tanm, bylelikle 1878ten beri zaten adaya egemen olan ngiltere, Kbrsa sahip olmutu.184 Bu tarihten ksa bir sre sonra, Kbrs adas zerinde hak iddiasnda bulunmaya balayan Yunanistan, zellikle kinci Dnya Savann kendi lehine yaratt ortam da kullanarak, 1948 ylndan itibaren baz giriimlerde bulunmu ve 1950 ylnda Atina niversitesinde yaplan bir mitingle dnya kamuoyunun dikkati bu soruna ekilmeye allm. Bu mitinglere Trkiyeden; nce 16 Ocak 1950de stanbulda, bir gn sonra da Ankarada Mill Trk Talebe Birliinin (MTTB) nclnde dzenlenen mitinglerle yant verilmiti. 185 Bylelikle Kbrs sorunu, Trk Hkmetinin gndemine deil, fakat Trk kamuoyunun gndemine tanmtr. Zira bu sorun, resmen uluslararas bir platforma tanmad iin, dnemin Dileri Bakan Fuad Kprl; Kbrs meselesi diye imdilik resm bir mesele bizim ttlamzda (bilgimiz dahilinde) deildir. nk Yunan Hkmeti de resmen Kbrs meselesiyle megul olmamaktadr. Binaenaleyh hariciyemiz de byle bir hdisenin mevcudiyetinden resmen haberdar deildir186 diyecekti. Bu ekilde balayan gelimeler, Yunanistan Babakan Sfokles Venizelosun 16 ubat 1951 tarihinde Yunan Parlamentosunda yapt konumasnda; Kbrsn anavatana (Yunanistana) iltihaknn, Yunan milletinin en aziz dilei187 olduunu ilan etmesiyle nemli bir dnm noktasna tanmtr. Kbrs Trkleri de Cumhurbakan C. Bayara yazdklar bir mektupta; Trk tarihinde Kbrsn ikinci bir Hatay olmasn istemilerdir.188 1951 ylndan itibaren, gerek Yunan Hkmeti ve gerekse Bapiskopos Makarios, Kbrsn Yunanistana katlabilmesi iin sk bir alma iine girmiler, Yunanistann BMdeki temsilcisi Loukis Akritos, 17 Aralk 1951 tarihinde nsan Haklar Komitesinde yapt konumada; Ada halknn nfusunun %81inin Yunanl olduunu savunarak, yaplan bir halk oylamasnda genel nfusun %90nn Yunanistana katlmak konusunda olumlu oy verdiinden sz etmi ve ngiltereyi bu katlma engel olmamas iin uyarmtr.189 Karlkl aklamalar sonrasnda, giderek bir Trk-Yunan sorunu halini alan Kbrs konusu 24 Eyll 1954 tarihinde; Sovyet Grubu, Yugoslavya, Arap Grubu (Irak dnda), Birmanya, Endonezya, Filipinler ve Meksikann Yunan grne olumlu oy vermeleri sonucu, BM gndemine tanm,190 14 Aralkta da Siyas Komisyonda ele alnmtr.191 Bu tarihten sonra Yunanistann desteiyle adadaki terr eylemleri giderek artarken; ngiltere Babakan Anthony Eden, 30 Haziran 1955te ngiltere, Trkiye ve Yunanistan arasnda Londrada l grmelerin balatlmas yolunda bir neride bulunmutur.192 Babakan A. Menderes de 24 Austos 1955 tarihinde stanbulda yapt aklamada, Kbrsta Rumlarn 28 Austosta bir katliam yapacaklar yolundaki sylentilere deinerek, adada yaayan Trklerin hibir zaman savunmasz kalmayacaklarn, adann Trkiye ile Yunanistan arasnda taksimine kar olduklarn ve Anadolunun bir devam olan adann, Trkiyeye geri verilmesi gerektiini savunmutur.193 Trk Dileri Bakan F. Rt Zorlu ise Babakann destekledii konumasnda ngiltere, Kbrs zerindeki hkmranlk haklarndan feregat edecekse, bunu ancak Trkiye lehine yapabilir.194 eklinde bir yaklamda bulunmutur. Trkiye ile Yunanistan

1595

arasnda giderek gerginleen Kbrs sorununa zm bulmak amacyla, ngilterenin nclnde Londrada bir konferans toplanmas kabul edildi. Bu konferansta, 1 Eyll 1955 tarihinde Trkiyenin tezini aklayan Dileri Bakan F. Rt Zorlu, self determination ilkesine kar olmadklarn, ancak bu ilkenin uygulanmasnn bir adaletsizlik, huzursuzluk emniyetsizlik ve suri unsuru haline gelmesinin nlenmesini, iki ana gruba da (Trklerle-Rumlara) msavat teminine dayanan bir zm yoluna gidilmesini, adadaki mevcut durumun ancak Trkiyenin lehine bozulabileceini, nk adann Trkiyenin savunmas bakmndan son derece nemli olduunu aklamtr.195 Londra Konferans; stanbul Expres gazetesinin 5 Eyll 1955 tarihli saysnda; Atatrkn Selanikte doduu eve bomba atld yolundaki haberler zerine, bata stanbul olmak zere, Ankara ve zmirde halkn sokaa dklerek, nce gsterilerle balayan protesto eylemlerinin, daha sonra stanbulda iddet ve yamalama boyutlarna vardrlmas zerine, 7 Eyllde kesintiye uramtr.196 Tarihimizde 6-7 Eyll olaylar olarak bilinen bu olaylarn siyas ve ekonomik faturas zannedildiinden daha yksek olmutur. Kamu ile ilgili olarak ihmali grlenlerden bata ileri Bakan Namk Gedik istifa etmi; Korgeneral Vedat Gven, Korgeneral Fazl Brge, Tugeneral Nedim Erensoyun yan sra her ilin valileri ve emniyet mdrleri grevlerinden alnarak, haklarnda soruturma almtr. Olaylarla ilgisi olduu gerekesiyle Kbrs Trktr Cemiyeti kapatlrken, olayla ilgili olduklar gerekesiyle 14 Eylle kadar tutuklananlarn says da 4.000i bulmutur. TBMM olaanst toplanarak Ankara, stanbul ve zmirde alt ay sre ile skynetim ilan etmitir.197 Hkmetin 6-7 Eyll olaylarndan zarar grenlerin, bu zararlarn karlamak iin at yardm kampanyasna; Babakanlk 50.000, Babakan A. Menderes 5.000, Kzlay 100.000, stanbul Belediyesi 500.000, Etibank ve Emlk Kredi Bankalar ise, 200.000 TL ile katlmlardr.198 ktidar tarafndan Komnist tahrikleri sonucu kan olaylar olarak deerlendirilen bu olaylar iin D.P. grubunda, Hkmete sert eletiriler yneltilmi, baz milletvekilleri ise stikll Mahkemelerinin yeniden kurulmasn nermilerdir.199 Yunanl yetkililer ise, Selnikteki bombalama olaynn sulusu olduklar gerekesiyle, Selnik Konsolosluu Kavas Mehmet Ali Tekinalp ile renci Ali Balini tutuklamlardr.200 6-7 Eyll olaylarnn, nc Menderes Kabinesinin istifa etmesinde nemli bir etken olduu sylenebilir. 14 Aralk 1955 tarihinde greve balayan Menderesin drdnc kabinesi, 28 ubat 1956 tarihinde bu olaylardan zarar grenlere yaplacak yardm konusu ile ilgili 5432 sayl yasa tasarsn TBMM gndemine getirdi. Bu yasa Hkmete, olaylarda zarar grenlere 60 milyon TLye kadar deme yetkisi vermekte idi.201 Bu olaylarda zarar grenler iin oluturulan yardm komitesi araclyla da 2.736 kii ve kurulua yardmda bulunulmu ve bunlardan 2.133nn zararlar tamamen denmitir.202 Yunanistan tarafndan da ok sert tepkilere neden olan olaylar sonrasnda; Trk Hkmeti, 24 Ekim 1955 tarihinde Yunanistana zmirde tahsis ettii yeni bakonsolosluk binasnn al trenine,

1596

Ulatrma Bakan Muammer avuolunu gndererek,203 olaylardan dolay znt duyduunu gstermek istemitir. Kbrs adasnda ise, 1954 ylndan itibaren, ngilizleri ve ada Trklerini hedef alan Rum terr eylemlerinin saysnda nemli artlar kaydedilmeye balanm, Kbrs sorunu; ngiltere, Trkiye ve Yunanistan arasnda adeta bir siyas sava grmn kazanmaya balamtr. Trkiyenin 19551959 yllar arasnda izledii politikay aamada ele almak olasdr. Trkiye, Kbrs sorununun ortaya kndan 1957 yl bana kadar geen sre iinde, adann kendisine geri verilmesi ya da ilhak tezi olarak bilinen tezi savunmu, bu beklentinin gereklememesi durumunda ise, asker g kullanarak Kbrs alacann iaretlerini vermitir. ngilterenin Kbrsa mahalli muhtariyet verilmesi yolundaki abalarnn ardndan ngiltere Smrgeler Bakan Lennox Boydun Avam Kamarasnda yapt bir konumada; Adann taksimini konusunun da bir zm yolu olabileceini belirtmesi zerine204 Trkiye, ikinci bir zm yolu olarak grd taksim tezine ynelmitir. Babakan A. Menderes, 28 Ocak 1957 tarihinde bte grmeleri srasnda yapt konumada; taksime raz olduklarnn ilk iaretlerini vermi, 205 Dileri Bakan F. Rt Zorlu da Trkiyenin taksime ynelmesinin nedenlerini aklarken, ngilterenin yedi-sekiz yl daha adada kalacan ve ilgili devletlere burada sler vermek dncesinde olduunu belirterek, Trkiyenin de bir taviz olarak taksime raz olduunu sylemitir.206 O yllarda Menderesin danmanln stlenen Prof. Nihat Erim de, New York Timesa yazd ak mektupta, Kbrs sorununun NATO, Badat Pakt ve btn ile Bat gvenlik sistemini sarsmaa balamas karsnda, Adann taksimini kabul ettiini207 ne srmtr. Ksaca sylemek gerekirse; Trkiyenin taksime ynelmesinde, ilhak politikasnda baarl olamayacan anlamas, NATO iindeki huzursuzlua son verme dncesi, ABD ve ngilteredeki Rum lobilerinin basklar karsnda bu devletlerin Trkiyeye kar giderek sertleen tavr, ngilterenin Sveyten kovulmas nedeniyle Kbrstan vazgemek niyetinde olmadnn anlalmas ve bu lkelerdeki muhalefetin tamamen Yunanistandan yana tavr almas ile o yllarda Trkiyenin iinde bulunduu siyas, toplumsal ve ekonomik sorunlarn etkili olduu sylenebilir.208 Trkiyenin bu dnne karn, Kbrstaki gerginlik devam etmi, Yunanistan NATOdan ayrlaca yolundaki tehditlerini srdrrken, daha nce ngiliz Vali John Harding tarafndan Seychelles adalarna srgne gnderilen Bapiskopos Makariosun, adaya dnmemesi kouluyla, serbest braklmasna karar verilmitir.209 Bu gelimeler zerine Trkiyede de mitingler yaplmaya balanm, 3 Mays 1957 tarihinde Bursada yaplan ve Cumhurbakan C. Bayarn da katld mitingde konuan Babakan A. Menderes; Bizim yapabileceimiz fedakrln son haddi, son merhalesi, Kbrsn taksiminden ibarettir.?210 diyerek, Trkiyenin kararlln ortaya koymutur. Menderesin taksim konusundaki srarnn bir nedeni de; ngilterenin Trkiyenin karsnda bir yola girerek, Yunanistan tatmin edeceim diye, Kbrs Yunanistana vermeyeceinden emin olmas idi.211

1597

Kbrs sorununun NATOda yaratt huzursuzluu gidermek amacyla, NATO Genel Sekreteri Paul Spak; 1957 sonunda Pariste yaplan NATO toplantsnda Trkiye Babakan A. Menderes, Yunanistan Babakan Kostantin Karamanlisin yan sra, ngiltere Dileri Bakan Selwyn Lloydun da katlmyla bir toplant dzenlediyse de, bundan da olumlu bir sonu alnamad.212 Kbrs konusundaki gerginlik 1958 ylnda da devam etmi ve taksim tezine Trk kamuoyu ve muhalefet byk destek vermitir. TBMM, 16 Haziran 1958 tarihinde gizli bir toplant yaparak, Hkmetin tezinin desteklenmesine oy birliiyle karar alnm,213 Kamuoyunu aydnlatmak amacyla 4 Temmuzdan itibaren Radyodan Kbrs Saati ad ile bir program yaymlanmaya balamtr. 214 Ancak adadaki Rum terr bu yl iinde de srp giderken, kan olaylarda 15 Trk yaamn yitirmi, 36s da yaralanmtr. Bu gelimeler zerine Trkiye, ngiltereye bir nota vererek, ngilterenin asker tedbirleri yetersiz kalacaksa, Adaya, Trkiyenin asker karabilecei belirtilmi; bunun zerine ngiltere, Kbrsa 19. ngiliz Topu Alayna ait birlikleri gndererek, adada skynetim ilan etmitir.215 Bu gelimede, 14 Temmuz 1958de Iraktaki ngiliz yanls hkmetin, General Ksm nderliinde gerekletirilen bir asker darbe ile yklarak, Badat Paktnn son bulmas ve yeni ynetimin, ngiltereyi Sveyten karan Msr darbecileri ile birlikte hareket etmeye balamas da etkili olmutur.216 Irak darbesi, Trkiyenin nemini arttrm ve ngiltere Babakan Mac Millan ve Kbrs Valisi Hugh Foot, 10 Austos 1958de Ankaray ziyaret ederek, Babakan A. Menderes ile bir grme yapmlardr.217 Bu grmede, Mac Millann, kendi ad ile anlacak olan pln konusunda Menderesin de grlerini ald anlalmaktadr. 18 Haziran 1958 tarihinde ngiliz Parlamentosunda onaylanan Mac Millan Plnna gre; Kbrsta yedi yl geerli olmak zere ortak bir ynetim kurulacak, bu sre sonunda Trkiye ve Yunanistann da kabul ile Adann egemenlii paylalabilecekti. Pln sresi iinde Kbrsta; Dileri, Savunma ve i gvenlik ilerini ngiltere tarafndan atanan bir vali yrtecekti.218 Yunanistan bu plna scak bakmamakla birlikte, 20 Ocak 1959 tarihinde, F. Rt Zorlu ile Yunan Dileri Bakan Evangelos Averof; 5 ubatta da A. Menderes ile K. Karamanlis svirenin Zrich kentinde bir araya gelmiler ve alt gn sren bir dizi grmelerden sonra, ngilterenin de katlmyla bu grmelerin l olarak Londrada srdrlmesi karar alnm ve bunun bir sonucu olarak Zorlu ve Averof, Londraya hareket etmilerdir. 219 Toplant dnnde D.P. grubuna bilgi veren Babakan Menderes, Kbrs sorununun artk zldnden sz ederken; Kbrs alamadk, fakat Kbrs vermedik. diyerek, Trkiyenin istedii sonuca ulaamadn da itiraf etmek zorunda kalacakt.220 Babakan Menderesin bakanlndaki Trk Kurulu 17 ubat 1959da Londraya hareket etti. Trk kurulunu tayan uak, youn sis yznden havaalanna inememi ve havaalan yaknlarnda yere aklmtr. Bu uak kazasnda, Menderes hafif yaral olarak kurtulmu, fakat aralarnda BasnYayn ve Turizm Bakan Server Somuncuolu ile Eskiehir Milletvekili Kemal Zeytinolunun da bulunduu 16 kii yaamn yitirmi, alt kii de yaralanmtr. Bu kaza sonrasnda Babakan Menderes, daha nce hazrlanm bulunan Londra Antlamasn imzalamtr.221

1598

Londra Antlamasna gre; ngiltere, Trkiye ve Yunanistann garantrl altnda bir Kbrs Cumhuriyetinin kurulmas; bu devletin adada asker sler bulundurabilmesi; Temsilciler ve Cemaat Meclisleri ad altnda iki ayr meclisin oluturulmas, Bakanlar Kurulu yeliklerinden nn Trklere; 7sinin de Rumlara verilmesi, Cumhurbakannn Rumlardan, yardmcsnn, Trklerden seilmesi, C. Yardmcsnn da d siyaset, savunma ve i gvenlik gibi konularda veto yetkisinin olmas kabul edilmitir. gvenlii salamak iin oluturulacak 1.600 kiilik gvenlik gcnde; Rumlardan 950, Trklerden ise 650 kiinin yer almas; 2.000 kiilik savunma gcnde de 1.200 Ruma karn, 800 Trkn grevlendirilmesi, Karargh Komutanlnn srayla yrtlmesi ngrlmtr. Adada kurulacak olan 4.000 kiilik ordunun da yarsnn Trklerden, geri kalan yarsnn da Rumlardan oluturulmas konusunda anlamaya varlmt.222 kinci Londra Konferans sonunda imzalanan bu genel uzlama antlamas; a- Kurulu, bGaranti, c- Asker ibirlii, d- Kbrs Cumhuriyeti Anayasas olmak zere drt ayr antlamay ieriyordu.223 Bu antlamalar serisi, 4 Mart 1959 tarihinde TBMMye sunulmu; CHP lideri . nn antlamalar, ABD ve ngilterenin basklar sonucunda imzalanm taksim tezine aykr antlamalar olduu gerekesiyle iddetle eletirmitir.224 Yaplan grmeler sonucunda antlamalar TBMMde 2 ekimser, 138 olumsuza kar; 347 olumlu oy ile kabul edilmi225 ve bylelikle Kbrs Federal Cumhuriyetinin kuruluu Trkiye tarafndan onaylanmtr. Kbrsta yaplan seimler sonucunda; Cumhurbakanlna Bapiskopos Makarios, yardmclna ise Dr. Fazk Kk seilmilerdir. 226 Bu gelimeler sonrasnda zlm gibi grnen Kbrs sorunu, daha sonraki yllarda da Trkiyenin gndemini igal etmeye devam edecekti. Zira Cumhurbakan Makarios, seildikten hemen sonra yapt konumada; Sekiz asr sonra bugn, adamzn idaresinin elimize gemesinin erefi sizlere aittir227 diyerek, Rumlarn zaferini kutlarken, Bizansn tarihi miralar olduklarna iaret etmek istemiti. 3. Trkiye-Dou Bloku likileri Trkiyenin Dou Bloku ile ilikileri, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin (SSCB) nderlii ve ynlendirmesine bal olarak gelimitir. Daha nce szn ettiimiz 1945 ylndan sonraki ikili ilikilerin, 1953 ylnda J. Stalinin lm sonrasnda bile, olumlu bir gelime gsterdii sylenemez. kinci Dnya Sava sonrasnda kapitalist dnya ile sosyalist dnya arasnda balayan souk savata Trkiye, kapitalist dnyann yannda yerini alm ve 1950 Kore Sava sonrasnda NATOya girile birlikte bu ilikiler, artk geriye dnlmez bir durum alm bulunuyordu. Kore Sava srasnda Trkiyenin, ABDnin yannda yer almasna kzan SSCBnin istei zerine Bulgaristan ynetimi, bu lkede yaayan Trk soylular zerinde bask yapmaya balam, 10 Austos 1950 tarihinde de Trkiyeye bir nota vererek, bir ka ay iinde 250.000 Trk, Bulgaristan snrlar dna karacan aklamt.228 Bulgar Hkmetinin kard byk sorunlar aarak Trkiyeye g edenlerin says, 1951 yl sonuna doru 154.425i bulmu ve bu gmenler iin yaplan harcamalarn %28i Marshall Yardmndan karlanmtr.229

1599

Gmen sorunu yznden giderek gerginleen Trk-Bulgar ilikileri SSCB ynetiminin Trkiyeye 3 Kasm 1951 tarihinde verdii bir nota ile siyas bir krize dnecekti. nk SSCB bu notasnda, Trkiyenin NATOya katlma giriimlerinden rahatsz olduunu ortaya koymakla kalmyor, fakat ayn zamanda bu rgt saldrgan amal bir politika izlemekle suluyordu.230 Trkiye, 12 Kasmda bu notaya verdii karlkta; NATOnun saldrgan amal bir rgt olmadn, gvenliini salamak amacyla kurulua katlmak istediini savunarak, Dou Blokunun izledii saldrgan politikadan duyduu gvensizlii aka ortaya koymu; 231 bu arada Trkiye ile Bulgaristan arasnda da karlkl protesto notalaryla durum iyice gerginlemitir.232 Bu olumsuzluklar, SSCB Dileri Bakan Yardmcs A. Gromyko, 24 Kasm 1951 tarihinde; Trkiye, ABD, ngiltere ve Fransa Bykleiliklerine birer nota vererek, bu drt devletin kurmay plnladklar Orta Dou Komutanl Projesinin de saldrgan amal olduunu ve o blgedeki devletleri mill istiklllerinden mahrm brakmay amaladn ne srerek, hkmetin bu duruma seyirci kalamayacan ve sorumluluun bu drt devlete ait olacan aklamasyla, doruk noktasna ulamtr.233 Sovyet ynetimi 30 Kasm 1951 tarihinde Trkiyenin Moskova Bykelisine yukardaki iddialar yineleyen yeni bir nota vermi; 234 Trkiye bu notaya 21 Aralkta verdii karlkta da, Sovyet iddialarn reddetmitir.235 Sovyet ynetiminin bu giriimlerinin, Trkiyenin NATOya girmesini engellemeye ynelik olduu kolaylkla sylenebilir. Bulgaristan ynetimi de, Trkiyenin NATOya katlmasn ngren antlamann TBMMde onaylanmasndan gn sonra, 22 ubat 1952 tarihinde verdii notada; Trkiyenin bu kurulua girmesinden duyduu rahatszl dile getirmi; 236 Trkiye ise bu iddialar yeniden reddetmitir.237 Sovyet ynetimi, 1953 ylnda Stalinin lmnden sonra Trkiye ile ilikilerini dzeltmek amacyla harekete gemi, 10 Haziran 1953 tarihinde SSCB hkmeti tarafndan Trkiyeye verilen bir notada; daha nceki Sovyet Ynetiminin izledii politikalarn Trkiyede yaratt znt dile getirilerek; iki devlet arasndaki iyi komuluk ilikilerinin devam, bar ve emniyetin temini namna Ermenistan ve Grcistan Hkmetlerinin Trkiyeden toprak istemekten vazgetikleri238 aka vurgulanmaktayd. Trkiye bu durumdan memnuniyet duymakla birlikte, gerek iinde yer ald cephe ve gerekse daha nce yaratlan gvensizlik nedeniyle, bu ilikilere daha ll yaklamak eiliminde olmutur. Sovyetlerin bu bar taarruzlar, Babakan Malenkovun 8 Austos 1953 tarihinde, Yksek Sovyet rasnda yapt konumada da srm; Malenkov, SSCBnin yalnzca Trkiye ile deil, Afganistan, Finlandiya, srail, Msr, Fransa ve teki lkelerle de iyi komuluk ve dostluk ilikileri kurmaya mecbur olduunu ve hibir lkeden toprak isteinde bulunmadn, Trkiye ile derhal mzakereye girmeye made olduunu239 sylemitir. SSCBnin bu lml ve dostluk kurma giriimlerinin Trkiye tarafndan ihtiyatla karland anlalmaktadr. Zira Cumhurbakan C. Bayar, 1 Kasm 1953 tarihinde TBMMyi aarken yapt konumada; bu gelimeleri olumlu bulduunu itiraf etmekle birlikte, SSCB ynetiminin hl sulhsever memleketler iin de ykc faaliyetlere eskisi gibi devam ettiini 240 savunacakt. Trkiyenin bu

1600

tutumunda, politik yerini belirlemi olmas ve ABDnin yan sra Batl mttefiklerini kzdrma endiesi etkili olacakt. Trk-Sovyet ilikilerini dzeltmek konusunda Moskovann srarl tutumu 1954 ylnda da devam temi, 8 ubat 1954 tarihinde Yksek Sovyette konuan Dileri Bakan Molotov, Trkiyeye yaplan bar arlarnn karlksz kaldndan yaknmtr.241 Trkiye, Sovyet Ynetiminin bu iyi niyetli abalarn olumlu karlamakla beraber, SSCBnin Kbrs sorununda Yunanistann yannda yer almas, Balkan Paktndan Yugoslavyay ayrarak, bu pakt etkisiz hale getirmesi ve Orta Douda ise Msr ve Suriyeyi, Trkiyeye kar kullanma abalarndan dolay rahatszlk duymutur.242 Sovyet ynetimi, Trkiyenin ekonomik krizden bunald 1957 ylnda da bar abalarn srdrm, Moskova Radyosu 13 Temmuz 1957 tarihli yaynnda SSCB ile Trkiye arasndaki ekonomik ve ticari ilikilerin iyiletirilmesinden sz ederek, SSCBnin Trkiyenin ihra edecei baz mallar iin, uzun sreli kredi aabileceini243 aklamtr. Btn bu olumlu gelimelere karn, iki lke arasndaki ilikilerde 1957 yl Ekiminde Suriyede, Sovyet yanls bir asker darbe yaplmas zerine, Trkiyenin Suriye snrna asker ymas nedeniyle bir gerginlik yaanmtr. Bu gelime zerine Sovyet Babakan Nikita Krusev, 8 Ekim 1957 tarihinde bir ABD gazetesine yapt aklamada; Trkiyenin, ABDnin kkrtmalar ile hareket ettiini, Suriye ile kacak bir savata bir gn bile dayanamayacan iddia etmitir.244 Suriye de 9 Ekim 1957 tarihinde Trkiyeye bir protesto notas vermitir.245 Ancak Trk-Sovyet gerginlii ok ksa srm, yeni Babakan Bulganin, Babakan Menderese bir mesaj gndererek, Trk-Sovyet Konferans nerisinde bulunmusa da, bu neri yantsz braklmtr.246 Bulgarinin 17 Ocak 1958 tarihli mesajna, Trk Hkmetinin 20 Ocakta verdii yantta ise, Trkiye; Suriye olaylar konusunda kendisine yneltilen sulamalar reddetmi ve iki lke arasndaki gvensizliin giderilememesinden yaknmtr. Trkiye ile SSCB arasnda gerginlie yol aan nemli bir olay da 14 Temmuz 1958 tarihinde, Iraktaki Bat yanls krallk ynetiminin, asker bir darbe ile yklmas sonrasnda yaanmtr. Bu olay srasnda Trkiyenin, Iraka mdahale etmesinin gndeme getirilmesi zerine Moskova Radyosu, 26 Temmuz 1958 tarihli Trke yaynnda, Iraka mdahalede bulunmamas iin, Trkiyeyi uyarmtr.247 Bu olay sonrasnda gerginleen ikili ilikiler SSCB ile ABDnin uzlamas zerine dzelmeye balamtr. Sovyet ynetiminin olumlu tutumu, Balkan ve Badat Paktlarnn etkisiz hale getirilmesinden sonra da devam etmitir. Trkiye ise, gerek 1958 ylnda ktleen ekonomik durumu ve gerekse Irak htilli srasnda ABDnin izledii politika yznden, artk tek yanl d politikalarn yetersizliine inand iindir ki, SSCB ynetimine kar daha lml davranmak zorunluluu duymaya balamtr. Bu politikalarda Sovyet lideri Kruevin, Staline kar ynelttii ar sulamalarn da etkisi olduu sylenebilir.

1601

Trk Dileri Bakan F. Rt Zorlu, 9 Ocak 1960 tarihinde TBMMde yapt konumada bu olumlu gelimeleri dile getirdikten sonra, Rusyann eski isteklerinden vazgemesinden duyduu memnuniyeti gizlemeyecekti.248 Bu konuma sonrasnda, 11 Nisan 1960 tarihinde iki devlet arasnda Ankarada yaymlanan ortak bildiride ise; iki devletin Babakanlarnn karlkl olarak ziyaretlerde bulunacaklar ve ilk ziyaretin, Temmuz ay iinde Trkiye Babakan A. Menderes tarafndan gerekletirilecei aklanacak,249 Moskova radyosu da bu gezi ile ilgili olarak yapt yorumda; Bu ziyaretin, iki lke arasnda karlkl anlay ve gvenin kuvvetlenmesine, ticar, kltrel ve siyas ilikilerin gelimesine yardmc olacan ne srecekti.250 Trk-Sovyet ilikileri, 2 Mays 1960 tarihinde, Sovyet hava sahas zerinde uan bir ABD U-2 casus uann drlmesi sonrasnda pilotun yapt aklamalar zerine, ksa sreli de olsa gergin bir hal alm; Sovyet Babakan Kruev, 5 Maysta yapt aklamada; ABDyi, Trk-Sovyet ilikilerini baltalamakla sulamtr; Trkiye ile Sovyet ynetimi arasnda yeni bir gerginlik yaratan bu gelime sonrasnda bile, her iki tarafn, daha nce plnlanan gezinin iptal edildii yolunda bir aklamada bulunamamas nedeniyle, gezinin yaplaca ve bunun da olumlu sonular olaca beklenirken, 27 Mays Asker Darbesi yaplmtr. 4. Balkan Pakt Bu Pakt, ABDnin, yeil kuak projesi dorultusunda gndeme getirilmi ve 1952 ylndan itibaren Trkiye, Yunanistan ve Yugoslavya arasnda balayan bir ibirliinin sonucunda kurulmutur. Balkan Paktnn hazrlk almalar devletin Dileri Bakanlar arasnda (KprlStefanopulos-Popovi) tarafndan yrtlerek Pakt, 28 ubat 1953 tarihinde Ankarada imzalanan, Ankara Antlamas ile yrrle girmitir.251 Balkan Paktnn temelini oluturan Ankara Antlamasna gre; lkenin gvenliklerini ilgilendiren asker, ekonomik, teknik ve kltrel konularda ibirlii yapmalar, birbirleri aleyhine hibir uluslararas ykmllk altna girmemeleri ve anlamazlklar barl yollarla zmeleri ngrlmt.252 Balkan Pakt ile devletler arasnda ortak bir savunma anlaynn benimsenmi olduu253 ve Sovyet egemenliine kar engelleyici bir g olarak dnld anlalmaktadr. Balkan Paktnn kuruluundan yaklak bir buuk yl sonra da, ABDnin basklar sonucunda, Trkiye-Yunanistan-Yugoslovya arasnda 8 Austos 1954 tarihinde, devlet arasnda Bledde ttifak Antlamas imzalanmtr. Bu antlama ile yelerden herhangi birinin saldrya uramas halinde, dierlerinin otomatik olarak mdahalesi keyfiyetinin antlamadan karlmas, talyay memnun etmitir.254

1602

Bled Antlamas ile; Ankara Antlamasna ek olarak, devletin Dileri Bakanlarndan oluacak bir srekli konsey kurulmas ve bu konseyin ylda iki defa toplanmas kabul edilmekte, 255 bu antlama ayn zamanda blgesel bir savunma ittifak nitelii tamakta idi. Balkan Paktnn nemli bir yesi olan Yugoslavyann Devlet Bakan Mareal J. Tito, Trkiyenin Badat Paktnda yer almasn olumlu karlamayacak ve Badat Paktnn emperyalist bir renk aldn ne srerek, bu rahatszln aka ortaya koyacakt.256 Titoya gre Badat Pakt, blgeyi blmekten baka bir ie yaramayacakt.257 Bu gelime ve bak as Balkan Paktnn sonunun gelmesinde nemli bir etken olacakt. 5. Trkiyenin Orta Dou Politikas Trkiye ile Mslman Orta Dou lkeleri arasndaki ilikiler; Trkiyenin, 1949da sraili tanmasyla nemli bir soukluk dnemine girmiti. Bu olumsuzlukta, Msr, Irak ve Suriyede patlak veren ve Sovyet Rusya yanls ynetimlerin kurulmasyla sonulanan ihtilllerin de byk pay olmutur. Trkiye ile Msr arasndaki ilikiler, 23 Temmuz 1952 tarihinde Kral Farukun asker darbe ile devrilerek, General Necipin liderliinde kurulan Sovyet Rusya yanls ynetimin, Suriye ile ibirlii etmesi zerine olumsuz bir yn izlemeye balamtr. Bu ynetim srasnda meydana gelen Elilik olay ise, barda taran son damla olmu, bu olay sonucunda Trkiyenin Msr Bykelisi Fuat Hulsi Tugayn, Msr Babakan Yardmcs Cemal Abdlnasrn kiiliinde Msr ynetimine hakaret ettii gerekesiyle, bu lkeyi terk etmesi istenmiti. Bu olay zerine Trkiye Bykelisi, 7 Ocak 1954te Ankaraya gelmi, Trkiye ise bu durumu protesto etmiti.258 Daha sonra Nasrn bir hastahanenin alnda; Trkler vaktiyle buraya kardeiz diye gelmiler, kle diye yaatmlar, Trkler Msra medeniyet diye bir ey getirmediler, Trklerde medeniyet diye bir ey yoktur259 eklindeki sulama ve hakaret nitelikli szleri, Trkiyede hakl tepkilere yol amt. Nasrn, 14 Kasm 1954 tarihinde General Necipi devirerek, ynetimi btnyle ele geirmesi ve Suriye ile birlikte hareket etmesi, hatta daha da ileri giderek, Babakan Menderesin Kahireyi ziyarete kar tavr almas, ikili ilikilerin geliememesinde nemli rol oynamt. Suriye ile ilikiler ise; bu devletin Hatay konusunda izledii emperyalist politikann yan sra, Sovyet yanls bir politika izleyen asker ynetimini Msr ile ibirlii etmesi ve Trkiyeye kar izledii dmanca tutumdan dolay olumlu ynde geliememitir. Btn bu olumsuzluklara karn Menderes, 14 Ocak 1955 tarihinde ama bir ziyaret yaparak, aradaki buzlar eritmeye almsa da, Badat Paktnn kurulmas yolundaki giriimlerden rahatsz olan Kahire, am ve Beyrut ynetimlerinin Menderesin bu giriimlerine ayn scaklkla karlk vermediklerinden, nemli bir aamaya ulalamamtr.260

1603

6. Irak ile likiler ve Badat Pakt Trkiyenin, Irak ile olan ilikileri ABD ve ngilterenin karlar dorultusunda ve yeil kuak projesi erevesinde gelimitir. Her iki lkenin de blge ile ilgilenmelerinin en nemli nedeni; o yllarda bilinen dnya petrol rezervlerinin %59.6snn burada bulunmas ve Bat Avrupa devletlerinin ve petrol gereksinimlerinin %63n blgeden karlamalar idi. 261 Bunun yan sra, souk savan fikir babas ABDli diplomat George Kennann, Cantainment=Komnizme set ekme kuram gereince, ABDnin blgede egemenlik kurmas ve bunun iin de, Sovyetler Birliinin Batya bal devletlerden oluan bir kordonla kuatlmas idi.262 ABDnin gerek amac ise; Orta Douda oluturaca baz paktlar araclyla kendi lehine yeni bir denge olutararak; dorudan doruya bir Sovyet-Amerikan atmasndan kanmak, Sovyetlerin Akdenizdeki egemenliine son vermek, blge petrolnn Batya gvenle akmasn ve srail Devletinin varln srdrmesini salamakt.263 Daha nce szn ettiimiz Orta Dou Komutanlna bu grevin verilmesi dnlm, ancak blgedeki gelimeler bu komutanln kurulmasn olanaksz hale getirince, 24 ubat 1955 tarihinde Badat Pakt kurulmutu. 264 Badat Paktna, Trkiye ve Irakn yan sra; 5 Nisanda ngiltere, 23 Eyllde Pakistan ve 3 Kasm 1955 tarihlerinde de ran ye olmulardr.265 Pakta ye olmas beklenen ABD ise, ye olmamakla beraber, paktn ulatrma ve haberleme giderlerine 12.670.000 dolar yardmda bulunmutur.266 Badat Pakt; 14 Temmuz 1958 tarihinde Iraktaki Bat ve ABD yanls krallk ynetiminin yklarak, yerine Sovyet Rusya yanls asker bir dikta rejiminin gelmesiyle Badatsz bir duruma gelmi, Iraktaki bu ynetim 24 Mart 1959 tarihinde de Pakttan resmen ekilmitir. 267 Bundan sonra Badat Pakt, 21 Austos 1959 tarihinden itibaren merkezi Ankara; ad da CENTO (Central Treaty Organization) olarak deitirilen kurulu ile almalarn srdrmtr.268 Badat Paktna ye devletlerin devlet bakanlarnn yapacaklar bir toplant ncesinde meydana gelen Irak htilli srasnda, Trk Bykelilii ile ehitliine ihtillcilerin yapt saldrlara, Trkiye tarafndan sert tepki gsterilmitir. Dileri Bakan F. Rt Zorlu, 19 Temmuz 1958 tarihinde Daily Maile yapt aklamada, ihtillcileri siyaset ekiyalar olarak nitelendirirken; 269 Badatsz toplanan Badat Pakt devlet bakanlar da bu olay, mttefik bir memlekette, hariten mlhem olan ykc bir faaliyet olarak270 deerlendirmilerdir. Trkiyenin, Irakta kurulan yeni ynetime mdahale edecei yolundaki haberler Sovyet ynetimini rahatsz etmi, bu rahatszlk 24 Temmuz 1958de Trkiyeye verilen bir memorandum ile dile getirilmi ve Rusya, Trkiyeyi (Iraka) bir mdahalede bulunmamas iin uyarmtr. 271 Iraka mdahale konusu D.P. grubu gizli oturumunda da 9 Austos 1958 tarihinde gndeme geldii zaman Babakan A. Menderesin; Trabzon Milletvekili Osman Turann Bizimle asker hareketlerin

1604

cereyannda mttefiklerde tamamen fikir birlii var mdr? sorusuna yzde yz eklinde yant vermesi de, Trkiyenin bir mdahaleden yana olduunu ortaya koymakta idi.272 Irak htillinin ncesinde de, Lbnan hkmetinin banda bulunan ve grev sresi 1958 Eyllnde dolan Camille Chamunun, grev sresini drt yl daha uzatabilmek amacyla Anayasay deitirmek istemesi, bu lkedeki Nasr yanllarn harekete geirmi ve silhl atmalarn balamasna yol amt.273 Bu durumun karsnda Birlemi Milletler Anayasasnn 51. maddesine uygun olarak, nce Gvenlik Konseyine ve daha sora da Arap Birliine bavuran Chamun, bunlardan olumlu bir yant alamaynca, 4 Temmuz 1958 tarihinde ABD Bakan Dwight D. Eisenhowerden, Lbnana askeri bir mdahalede bulunmasn istemiti.274 Bu gelimeler olurken, Trkiye Babakan Menderes ve Irak Babakan Nuri Said Paa, ABD Bykelisine bir nota vererek, ABDnin Lbnana mdahale etmesinde srar etmiler,275 ite tam bu gnlerde de Irak htilli patlak vermiti. Olaylarn hzla gelimesi karsnda ABD, Lbnana 8.000 deniz piyadesinden oluan bir g gndermi,276 Adanadaki ncirlik ssnde ynak yapmaya balamt. Buna gre Trkiyede ise, ordudaki btn izinler kaldrlm; ran ordusuna da hazr ol emri verilmiti.277 Lbnan olaylar srasnda ngiltere, talya ve Fransa da burada yaplacak bir asker harekata hazr olduklarn bildirmiler ve blgeye asker ynak yaplmaya balam ve rdnde bulunan ve saylar 49.000i bulan Irak glerinden de yararlanlarak, Iraktaki yeni ynetimin devrilmesi planlanmakta idi.278 te yandan Badat Pakt yelerinin (Irak dnda) 17 Temmuzda Ankarada yaptklar toplantda; Irakta yaplan darbe knanm, ABDnin Lbnana yapmakta olduu mdahale, memnuniyetle karlanmt.279 18 Temmuzdan itibaren ABD, Fransa, ngilterenin Lbnana gnderdii g says hzla arttrlmt. Bu gelimeler zerine, Trk-ran snrnda asker bir manevraya balayan Sovyet-Rusya, Trkiyeye bir protesto notas vermi, Iraktaki yeni ynetimi tandn ilan etmiti. Irak ynetimini, Dou Almanya, ekoslovakya ve Romanya da tandklarn ilan etmiler ve Msr Devlet Bakan Nasr, Moskovaya giderek Kruef ile bir grme yapmtr.280 Grmede Kruef ABDden, Lbnandaki askerlerini geri ekmesini ve ABD Bakan Eisenhower, ngiltere Bakan Macmillan, Fransa Babakan De Gaulle ve Hindistan Babakan Nehrunun katlmyla, Cenevrede bir konferans toplanmasn nermitir.281 Bu konferans NATO ile Varova Pakt arasndaki gerginliin giderilmesinde etkili olmu, 28-29 Temmuz 1958 tarihlerinde Londrada; ABD, Trkiye, ngiltere, ran ve Pakistann katlm ile yaplan toplantda; ABD ile Badat Paktna ye devletler arasnda ayr ayr gvenlik ve savunma anlamalar yaplmas kabul edilmi282 ve bu gelimeden bir gn sonra, 30 Temmuzda da Trkiye, yeni Irak ynetimini tanmtr.283 Bu olay srasnda kaytsz artsz ABD yanls bir politika izleyen Trkiye, Amerikann kendisine muhta olan ve taarruza maruz kalan bir devlete yardm edeceine dair284 politikasn da test etmek frsatn (!) bulmutur.

1605

Bu olaylar sonrasnda Trkiye, Sovyet Rusyann bar giriimlerine kar olumlu yaklamaya balam ve tek yanl politikann yaratabilecei sakncalar grebilmitir. Bata ABD ve Bat ynetimleri ise, Trkiyenin Orta Douda giderek artan nemini anlam olmaldr ki, zellikle iki yldan beri ekonomik sorunlar iinde kvranmakta olan Trkiyeye ekonomik yardm ve kredi musluklarnn almas gerektii sonucuna vararak, bu kararlarn uygulamaya koymulardr. 7. Trk-Amerikan likileri Trk-ABD ilikileri, kinci Dnya Sava sonuna doru giderek artan Sovyet Rusyann tehditleri ve Trkiyenin, Bat ittifakna katlarak, hem ABDnin ekonomik yardmndan yararlanmak hem de gvenliini salama almak mant erevesinde gelime gstermitir ki, bu balangcn nemli bir dnm noktas Marshall Yardmdr. Marshall Plnna uygun olarak, 1 Eyll 1947de ara-gere yardm olarak balayan yardmlar, 8 Temmuz 1948 tarihinde yaplan ekonomik antlamalar da nemli bir boyut kazanm, Trkiyeye 1948-51 yllar arasnda yaplan ABD yardm toplam; 71 milyon 522i hibe, 55 milyonu da bor olmak zere toplam 126 milyon 522 bin dolar bulmutu.285 Kore Sava ve NATOya katldktan sonra Trkiyenin ald yardm tutarnda nemli bir art gzlenmektedir ki, 1950-54 yllar arasnda gerekleen toplam yardm 1 milyar 943 milyon 250 bin TLye ykselmitir.286 ABD Bakan Eisenhower, 20 Ocak 1953 tarihinde greve geldikten sonra yapt aklamada; J. Stalinin lmnden sonra da Sovyet politikasnda hibir deiiklik olmadn savunarak, Sovyet siyasetinin odak noktasnn her tarafta hrriyetin imhas olduunu iddia etmi; 287 ABD Dileri Bakan Foster Dulles de, 26 Mays 1953teki konumasnda; Trkiyeyi en ziyade itimat edilir mttefikler olarak288 tanmlamt. ABDnin NATO Mterek Enfrastrktr Programna gre; Trkiyede yapmay plnlad asker tesislerin yapmn ngren yasa, muhalefetin de verdii olumlu oylar ile kabul edilirken,289 1954 ylnda da, yeni bir yabanc Sermaye Yasas uygulamaya konulacakt. Cumhurbakan Cell Bayarn 1954 ylnda yaplan genel seimler ncesinde ABDye yapt elli gnlk gezinin ardnda, seimleri byk ounlukla kazanan D.P. Lideri ve Babakan A. Menderes de seimler sonrasnda bu lkeye be gnlk bir ziyaret yapacakt. Bu ziyaretler sonrasnda TrkABD ilikilerinde nemli gelimeler salanmtr ki, bu gelimelerden en dikkate deer olan, 24 ubat 1955te kurulan ve daha nce szn ettiimiz Badat Paktdr.290 Kendi siyas, ekonomik ve asker karlarnn korunmas asndan Trkiyenin staratejik nemini bilen ABD ile Trkiye arasnda 1947-1960 dneminde toplam olarak 91 adet ikili antlama yaplmtr. Bunlardan bir blm ak, bir blm de gizli olup; 16s yasayla onaylanan, 12si harita anlamas;

1606

4 bilimsel ibirlii, 26s yardm, 14 NATO ittifak ile ilgili ve 13 de 1954 tarihli Askeri Kolaylklar Antlamasndan g alan antlamalardr.291 Bu antlamalarla ABDye: Trkiyede hava sleri, staratejik fze sleri, radar ve muharebe tesisleri kurmas iin toplam 32 milyon m2 toprak alan tahsis edilmitir.292 Bu antlamalardan 15 Ocak 1959 tarihinde karlkl nota teatisi ile yaplan stimlk ve Msadere Garanti Antlamasnn, 24 Mart 1959da TBMMde onaylanmas srasnda, ana muhalefet partisi CHP tarafndan sert eletiriler yaplm antlamann, ABDye tek tarafl ve sresiz olarak geni haklar tand ve kaptler nitelikte olduu ileri srlmtr. Buna karn antlama, D.P.lilerce verilen 212 olumlu oy ile kabul edilmitir.293 ABD Bakan Eisenhowerin ad ile anlan ve ABDnin Orta Douda daha etkin bir politika izlemesini ngren Eisenhower Doktrininin 1957 ylnda kabul edilmesiyle birlikte ABD Bakanna; blge lkelerine 200 milyon dolara kadar yardm edebilme yetkisi tannm, ayrca blgedeki devletlerden ABDden yardm isteyenlere ve buradaki paktlara ibirlii edilmesi ve yardmda bulunulmas kabul edilmiti. Bu doktrinin ieriinde: Herhangi bir ulus ya da uluslar grubu, uluslararas komnizm kontrolndeki bir lkeden gelecek saldrya kar yardm isterse, Babakann gerekli grd durumlarda Birleik Devletler silahl kuvvet kullanmaya hazrdr.? 294 eklinde bir ifadeye yer verilmiti. Bu doktrinle ABD, komnizmin Orta Douda yaylmasn engellemek ve blgedeki karlarn gvence altna almay amalamt. 1955 yl sonrasnda Orta Douda giderek ABD aleyhine gelien siyas ve asker g dengeleri, Trkiyenin blgedeki nemini arttrm ve 6 Aralk 1959 tarihinde Eisenhower Ankaraya iki gnlk bir ziyarette bulunmutur.295 Bu ziyaret sonrasnda da ekonomik bunalm tam olarak atlatamayan Trkiyeye, Karlkl Paralar Fonundan 280 milyon TL yardmn serbest braklmasna karar verilmitir.296 Amerikann 1950-60 dneminde, yabanc sermaye yatrmlar ve asker yardmlar hari, Trkiyeye yapt ekonomik yardm; 237.7 milyon dolar bor; 824.2 milyon dolar da ba olmak zere, toplam 1 milyar 97 milyon 500 bin dolar bulmutur.297 Buna karlk Trkiyede, yalnzca Kore Sava srasnda deil, Svey Bunalm (1954); Msr, Irak, Suriye ihtillleri ile Lbnan olaylar srasnda da, btnyle ABD yanls bir politika izlemi, hatta bu politikas nedeniyle zellikle SSCBnin, ok sert tehditleriyle kar karya kalmtr. 1958 sonrasnda Trkiyenin tek yanl politika izlemenin sakncalarn grerek, 1953 ylndan itibaren sregelen Sovyet Rusyann bar giriimlerine lml bakmas ve 1960 ylnda Babakan A. Menderesin Moskovay ziyaret edeceinin kesinlik kazanmasna ise, ABD ynetimi tarafndan souk bakld sylenebilir. Trkiye ile Bat Almanya arasndaki ilikiler ise, 18 Mart 1954 tarihinde Babakan Conrad Adenaurun Trkiyeyi ziyareti ile scak bir gelime gstermi ve Almanyann Trkiyeye 150 milyon dolarlk bir kredi vermeyi kabul etmesiyle hz kazanmtr. Babakan Menderes de bu ziyarete 2 Ekimde karlk vermitir.298 Bu scak ilikiler, 2 Nisan 1957de Adenaurun ikinci defa; 6 Maysta da

1607

Cumhurbakan Theodor Heussun Trkiyeyi ziyaret etmeleri sonrasnda Almanya; Trkiyeden 740 milyon mark tutarnda mal almna karar vererek, 255 milyon mark avans demesinde bulunmutur.299 Bu gelimeler de iki devlet arasndaki siyas ve ticar ilikilerin artmasnda nemli bir balang olmutur. Sonu olarak sylemek gerekirse; 1945 sonrasndaki Trk d politikasnda, Trkiyenin gvenliinin salanmas konusu en nemli etken olmu ve Sovyet Rusyann srekli tehditlerinden ekinen Trkiye, NATOya girerek, bu gvenlii garanti altna almay amalamtr. Trkiyenin ABD yanls bir politika izlemesinde ikinci nemli neden ise, bu devletin ekonomik yardmndan yararlanma istei olmutur. Bu iki temel nedene; Trkiyenin demokratik bir ynetime kavuma isteinin de eklenmesi uygun olacaktr. On yllk D.P. iktidar sresinde izlenen bu politika anlay Trkiyeyi Dou Blokundan uzak tutarken, Orta Dou Arap dnyas ile olan balarnn da btnyle kopmasna neden olmutur. 8. ktidar-Muhalefet likileri D.P.nin on yllk iktidar dnemi, genel anlamda tek partinin egemen olduu bir parlamenter sre olarak adlandrlabilir. Bu sreci ana blm altnda deerlendirmekte yarar vardr. 1950-1954 Dnemi: D.P, 14 Mays 1950 seimlerinde Trkiye genelinde kullanlan toplam geerli oylarn %53.59unu alarak, 408 milletvekili ile TBMMdeki yeliklerin %84n kazanm; buna karn CHP oylarn %39.98i ile 69 (%14); Millet Partisi %3.03 oy ile 1 milletvekili (%-); Bamszlar ise oylarn %3.40n alarak 9 milletvekillii (%2) kazanabilmilerdi.300 Trkiye Byk Millet Meclisindeki bu siyas durum, nedeni ne olursa olsun, D.P.nin gcn ve egemenliini ok ak bir ekilde ortaya koymakta idi. Bundan dolaydr ki D.P., kendi iindeki sorunlar dnda, muhalefetin ar siyas basklar ile kar karya kalmam, gerek TBMM iinde ve gerekse dnda, serbeste iktidar olabilmenin rahatln yaamtr. Bu dnemde gerekletirilen ekonomik gelimeler, bir yandan gelecek seimler iin D.P.ye nemli gvenceler salarken, te yandan da bu partinin muhalefete kar giderek sert bir tutum izlemesine neden olmutur. Bu dnemde iktidar ile ana muhalefet partisi CHP arasnda gerginlik yaratan en nemli konular arasnda; hkmetin TBMMye danmadan Koreye asker gnderme karar, asker ve brokratik kadrolarda yaplan atama ve srgnler, Halkevleri ve CHPnin mallarna el konulmasn ngren yasalar, Ky Enstitlerinin ve Millet Partisinin kapatlmas gibi nemli sorunlar yer almtr. Demokrat Parti kendisine yaplan eletirileri, TBMMdeki ounluu sayesinde, nemsememi ve halkn byk desteini de alan siyas iktidar bu dnemde baarl bir snav vermitir. 1954-1957 Dnemi: D.P. iktidara drt altn yln ardndan 2 Mays 1954 tarihinde yaplan genel seimlerden, 1950 ylna gre daha byk bir zaferle km; bu seimde Trkiye genelinde kullanlan geerli oylarn %58.42sini alarak, TBMMdeki sandalyelerin 503ne (%93.2) sahip olmutur. Muhalefet partilerinden CHP %35.11 oy ile 31 sandalye; Cumhuriyeti Millet Partisi de %5.28 oy ile 5

1608

milletvekili alrken; bamszlar %0.62 oy alarak, yalnzca 2 milletvekili karabilmilerdir.301 Bu siyas tablo, muhalefetin adeta TBMM dnda kalmas, D.P.nin de bir tek parti gibi hareket etmesine ortam hazrlamtr. Bu dnemde de TBMMde saylar ancak 34 bulan muhalefetten nemli bir bask grmeyen D.P. iktidarna kar en iddetli muhalefet hareketi, spat Hakknn gndeme gelmesiyle, yine kendi iinde balam ve bu hareket, D.P.nin aralarnda en sekin milletvekillerinin de yer ald ve saylar daha sonra 36y bularak ana muhalefet partisi konumuna gelen Hrriyet Partisinin kurulmasyla sonulanmtr. 1955-1958 yllar arasnda faaliyet gsteren Hrriyet Partisi, gerek kadrolar ve program ve gerekse sekin bir muhalefet partisi olmas gibi nedenlerle Trk siyas yaamn olumlu ynde etkilemitir. 1954-1957 yllar arasnda D.P. iktidar TBMMde ok gl olmasna karn, ekonomik sorunlarn 1955ten itibaren giderek arlamas zerine, muhalefetin sert eletirilerine ve halkn da zamanla tepkilerine neden olmutur. Bu dnemde iktidar-muhalefet arasndaki en nemli sorunlar arasnda; Krehirin ile haline getirilmesi, ispat hakk yasas, basna kstlama getiren yasalar, toplant ve gsteri yryleri yasalarnda muhalefetin almalarn snrlamaya ynelik deiiklikler, muhalefet partilerinin iktidara kar g birlii etmelerini ngren Mill Muhalefet Cephesini kurma giriimleri belirleyici olmutur. 1957-1960 Dnemi: Daha nceki dnemde yaanan ekonomik ve siyas sorunlar D.P. iktidarn ypratt iin, erken seime gidilmesi uygun grlerek, 27 Ekim 1957 tarihinde genel seimler yaplmtr. Genel seimlerde D.P., Trkiye genelinde kullanlan geerli oylarn %47.70ini alarak TBMMde 424 sandalye (%69.50) kazanrken; 1954 seimlerine gre, %10.70 oy ve %23.5 milletvekili kaybna uramtr.302 Buna karn CHP seimlerde oylarn %40.82sini alarak milletvekili saysn 31den 178e karm; CMP %7.19 oy ile 4, Hrriyet Partisi de %3.86 oy alarak 4 milletvekillii kazanmlardr. Bamszlar ise %0.43 orannda oy alarak, 4 milletvekillii almlardr. 303 1957-60 dnemi iinde iktidar-muhalefet arasndaki ilikiler grlmedik lde sertlemi zaman zaman TBMM etin kavgalara sahne olu ve yasama almalar aksamtr. Bu dnemde Trkiyede gerek anlamda iki partili bir siyas ortam varln hissettirmitir. Son yllk srede iktidar-muhalefet ilikilerinde; Mill Muhalefet Cephesine kar D.P. iktidarnn kurduu ve siyas ortam gerginletiren Vatan Cephesi arasndaki kavgalar; bu gelimelerin bir sonucu olan Uak (30 Nisan 1959), Geyikli (11 Eyll 1959), Yeilhisar olaylar gibi ana muhalefet partisini hedef alan olaylarn kmasna neden olmutur. Bu dnemde D.P. iktidar, siyas sorunlarn kayna gibi grd basn ve muhalefeti etkisiz hale getirmek amacyla, soruturma ve yarg yetkileriyle donatlm bir Tahkikat Komisyonu kurarak, var olan ortam daha da gerginletirmek yoluna gitmitir. Bu dnem, daha nce siyas iktidarla uzlaamayan Trk Silahl Kuvvetlerinin gen subaylar arasnda kurulan ve giderek yaygnlaan rgtlenmenin, 27 Mays 1960 tarihinde yapt asker darbe ile son bulmutur.

1609

Devlet statistik Enstits, Trkiyede Ekonomik ve Toplumsal Gelimenin 50 Yl,

Ankara, 1973, s. 60. 2 Milletleraras mar ve Kalknma Bankas, Trkiye Ekonomisi, Kalknma Program iin

Tahlil ve Tavsiyeler, Washington (D. C.), 1951. 3 4 5 6 7 8 A.g.e., s. 11. Kurt Steinhaus, Atatrk Devrimi Sosyolojisi, (ev: M. Akka), stanbul, 1973, s. 169. smail Arar; Hkmet Programlar (1920-1965), stanbul, 1968, s. 213. Demokrak Parti Tzk ve Program, Ankara, 1949, s. 63. T. B. M. M. Tutanak Dergisi, Dnem: IX, cilt: 1, (29 Mays 1955), s. 27. Mustafa Albayrak, Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Ankara, 1992,

Hacettepe niv. yaplm Doktora Tezi, s. 728. 9 10 11 A.g.e., s. 710. Dndar Salam, Trkiyede Kamu ktisad Teebbsleri, Ankara 1967, s. 122. Yksel lken, Atatrk ve ktisat, Ankara 1981, s. 240.

12 51. 13

T. C. Sanayi ve Ticaret Bakanl, Elli Ylda Trk Sanayii, Ankara 1973, s. 100-102;

Ayn Tarihi; Say: 279, s. 153; Cihan Dura, Demokrat Parti ve ktisadi Kalknmamz, Kayseri, 1989, s.

Ticaret, Sanayi, Deniz Ticaret Odalar ve Ticaret Borsalar Birlii, Cumhuriyet

Dneminde statistiklerle Trkiye, b. y. y., 1982, Tablo: 6. 14 15 Elli Ylda Trk Sanayii, s. 145. D. P., Kalknan Trkiye, Ankara, 1954, s. 55; DE, Cumhuriyet Dneminde

statistiklerle Trkiye, Tablo: 8; Zafer (2 Aralk 1956). 16 17 s. 151-123. Zafer, (20 Temmuz 1957). Selahaddin Babrolu; Atatrk Dnemi ve Sonras Kamu ktisadi Teebbsleri,

Atatrk Dnemi Trkiye Ekonomi Politikas ve Trkiyenin Ekonomik Geliimi Semineri, Ankara, 1982,

1610

18 19 111. 20

Ayn Tarihi, Say: 209, (Nisan 1951), s. 2-3. Max Weston Thornburg; Turkey, An Economic Appraisal, New York, 1949, s. 110-

Feroz Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi, (1945-1971),

Ankara, 1971 s. 73. 21 22 23 24 25 Sadun Aren, Ekonomi El Kitab, 7. Bask, stanbul 1980, s. 184. Ayn Tarihi, Say: 217, (Aralk 1951), s. 6. TBMM Zabt Ceridesi, Dnemi: X, Cilt: 19, (23 Kasm 1956), s. 1. Zafer, (23 Austos 1957). Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni, Dn-Bugn-Yarn, 2. Kitap, 10. Basm,

stanbul, 1976, s. 729. 26 27 28 29 30 DE, Trkiyede Ekonomik ve Toplumsal Gelimenin, s. 184-186. TBMM Kavanin Mecmuas, Dnemi: X, Cilt: 39, s. 766-768. Avcolu, a.g.e., s. 730-31. DE, Trkiyede Ekonomik ve Toplumsal Gelimenin, s. 206-207. Prof. Baade Bakanlndaki F. A. O. Heyetinin 1959 ylnda Hazrlad Rapor. F. A.

O. Trkiye Raporu, Ankara, 1960, s. 58. 31 32 33 34 35 1976, s. 117. 36 alar Keyder, Trk Tarmnda Kk Meta retiminin Yerlemesi 1946-1950, DE, Zirai statistik zetleri (1940-1961), Ankara, 1962, s. 3. F. A. O. Raporu, s. 23. A.g.r., s. 11. A.g.r., s. 12. Duran Tarakl, iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Uygulama Sonular, Ankara,

Trkiyede Tarmsal Yaplar (1900-1950), s. 109-112. 37 Zira statistik zetleri, s. 16.

1611

38 39 40 41 42 43 44

A.g.e., s. 15. A.g.e., s. 81-82. F. A. O. Raporu, s. 50. DE, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, s. 361. Zafer (6 Austos 1955). Albayrak, a.g.t., s. 781-783. Stefanos Yeresimos, Az Gelimilik Srecinde Trkiye, Bizanstan 1971e, 3. Bask,

ev: Babr Kuzucu, stanbul, 1980, s. 722. 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 A.g.e., s. 748. DE, Zira statistik zetleri, s. 4-5. Korkut Boratav, 100 Soruda Gelir Dalm, stanbul, 1969, s. 186. DE, Trkiye statistik Yll, Ankara, 1981, s. 381. DE, Trkiyede Toplumsal Ekonomik Gelimenin, s. 358. Hr. Partisi Meclis Grubu, Grmz, Ankara, 1957, s. 23. Yerasimos, a.g.e., s. 800. Albayrak, a.g.t. s. 805-807. Ahmet Klbay, Trk Ekonomisinde Enflasyonun Anatomisi, stanbul, 984, s. 6-7. Demokrat Parti Meclis Grubu Mzakere Zabtlar, Dnem: IX, Cilt: 57, (29 Ocak

1952). s. 41-45. (D. P. M. G. M. Z diye anlacaktr). 55 56 57 58 59 60 Zafer (13-16 Temmuz 1954). TBMM Zabt Ceridesi, Dnem: X, Cilt: 12, Ksm: 1, (6 Haziran 1956), s. 222-226. Resm Gazete, (13 Haziran 1956). Ulus, (12 Temmuz 1955). Zafer (15 Temmuz 1956). Zafer (3 Temmuz 1956).

1612

61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83

DE, statistiklerle Trkiye (1923-1982), Tablo 27. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem: XI, Cilt: 12, s. 58. D. P. M. G. M. Z., Dnem: XI, Cilt: 243, (9 Aralk 1958), s. 65-67. Namk Zeki Aral Demokratlarn ktisad Politikas II, Ulus (9 Mart 1960). Ulus, (19 Temmuz 1958). D. P. M. G. M. Z., Dnem: XI, Cilt: 232, (8 Austos 1958), s. 8. A.g.z., s. 8-9. A.g.z., s. 9-10. Ulus, (24 Austos 1958). Ulus (14 Eyll 1958). DE, statistiklerle Trkiye (1923-1982), Tablo: 13. Sayn Sebati Ataman ile 24 Kasm 1989 tarihinde yaptmz grme band. Steinhaus, a.g.e., s. 174-175. Z. Y. Hershlag, Turkey: The Challange of Growth, Leiden, 1968, s. 361. smail Cem, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, stanbul, 1970, s. 402. DE, Trkiye statistik Yll (1981 zel says), s. 323; TETG 50 Yl, s. 395. Baran Tuncer, Trkiyede Yabanc Sermaye Sorunu, Ankara, 1968. s. 83. DE, Trkiye Mill Geliri Harcamalar (1948-1972), Ankara, 1973, Tablo: 5. Herslag, a.g.e., s. 366. Zafer, (24 Austos 1959, Maliye Bakan Hasan Polatkann aklamalar). Herslag, a.g.e., s. 338. DE, Trkiye Mill Geliri, s. 20. Stanford Shaw, Ezel Kural; Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, Cilt: II, ev:

Mehmet Harmanc, stanbul, 1983, s. 481.

1613

84 85

Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann, s. 76. TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: IX, Cilt: I, (16 Haziran 1950), s. 181-182; Faik

Ahmet Barutu, Siyas Anlar (1939-1954), stanbul, 1977, s. 443. 86 87 88 89 90 91 1973, s. 55-56. 92 93 94 95 96 97 98 99 100 A.g.e., s. 55-56; Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin, s. 456-57. Cumhuriyetin 50. Ylnda Rakam ve Grafiklerle Mill Eitimimiz, s. 92. A.g.e., s. 86. Zafer, (14 Eyll 1956). Cumhuriyetin 50. Ylnda Rakam ve Grafiklerle Mill Eitimimiz, s. 134. A.g.e., s. 132. Zafer, (20 Mart 1955). DE, Trkiye statistik Yll, 1981, 100 Yl zel Says, 1981, s. 102. D. P. M. G. M. Z, Dnem: IX, cilt: 40, (19 Haziran 1951), s. 79; Ulus, (8 Austos Albayrak, a.g.t., s. 465. a.g.t., s. 572-73. T. B. M. M. Kavanin Mecmuas, Dnem: IX, Cilt: 36, s. 109. Albayrak, a.g.t., s. 861-62. Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin, s. 79. T. C. MEB, Cumhuriyetin 50. Ylnda Rakam ve Grafiklerle Mill Eitimimiz, stanbul,

1951); Ulus (22 Kasm 1951).

101 102 103 104

Zafer, (24 Ekim 1951); Cumhuriyetin 50. Ylnda Rakam ve Grafiklerle, s. 111. Zafer, (18 Temmuz 1953). Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann, s. 127. Albayrak, a.g.t., s. 868-873.

1614

105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118

DE, Trkiyede statistik Yll 1981, s. 102. Albayrak, a.g.t., s. 875-77. Cumhuriyetin 50. Ylnda Rakam ve Grafiklerle Mill Eitimimiz. 50 Ylda Trk Sanayii, s. 387. A.g.e., s. 387. Cneyt Arcayrek, Yeni ktidar Yeni Dnem, (1951-1954), Ankara 1985, s. 65. Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin., s. 407. Ayn Tarihi, Say: 279, (ubat 1957), s. 163. Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin, s. 420. Ayn Tarihi, Say: 279, s. 163; D. P. Kalknan Trkiye, Ankara 1954, s. 122. Albayrak, a.g.t., s. 892; Ayn Tarihi, Say: 189, (Mays 1950). TBMM Kanunlar Dergisi, Dnem: IX, Cilt: 33, s. 78. Albayrak, a.g.t., s. 894-896. TBMM Kavanin Mecmuas, Dnem: IX, Cilt: 36, s. 16-17; Resm Gazete, (16 Aralk

1953), Say: 8584. 119 120 121 122 123 124 125 126 127 Albayrak, a.g.t., s. 901. TBMM Kavanin Mecmuas, Dnem: IX, Cilt: 36, s. 94. A.g.e., s. 924. Halk, (2, 3, 4, 6, 12 Aralk 1954); Zafer, (19 Mart 1955). Albayrak, a.g.t., s. 905-907. TBMM Kavanin Mecmuas, Dnem: X, Cilt: 38, Ksm: 1, s. 848-49. A.g.e., s. 850-53. Albayrak a.g.t., s. 912. a.g.t., s. 917.

1615

128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151

a.g.t., s. 920. a.g.t., s. 921. nsal Oskay, Toplumsal Gelimede Radyo ve Televizyon, Ankara, 1971, s. 23. A.g.e., s. 23. DE, 1959 statistik Yll, Ankara 1959, s. 526. D. P. Tzk ve Programs. 49. Ulus, (30 Eyll 1949); Cumhuriyet (5 Mays 1950). Zafer, (25 Ekim 1949). TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: IX, Cilt: 1, (29 Mays 1950), s. 20-30. TBMM Kanunlar Dergisi, Dnem: IX, Cilt: 33, s. 965-66. Zafer, (9 Kasm 1951). Zafer, (1 Temmuz 1952). Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann, s. 100. Ayn Tarihi, Say: 245, (Nisan 1954), s. 31. A.g.e., s. 15. Ayn Tarihi, Say: 242 (Ocak 1954), s. 38-39; Zafer (16 ubat 1954). Ayn Tarihi, Say: 242, s. 38-39; Say: 243, (ubat 1954), s. 6-7. Zafer, (14 Temmuz 1954). Ayn Tarihi, Say: 255, (ubat 1955), s. 2. Zafer, (4, 5 Ocak 1954). TBMM Kavanin Mecmuas, dnem: IX, Cilt: 36, s. 180-87. a.g.z., Dnem: X, Cilt: 38, Ksm: 1, s. 854-55. Zafer, (30 Austos 1959). Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann, s. 208.

1616

152 153 154 155

Ayn Tarihi, Say: 279 (ubat 1957), s. 137. A.g.e., s. 138; TBMM Zabt Ceridesi, Dnem: XI, Cilt: 12, s. 68-69. Ayn Tarihi, Say: 199, (Haziran 1950), s. 117-124. TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: IX, Cilt: 1, (1 Temmuz 1950), s. 3; Ahmed Emin

Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim, Geirdiklerim, Cilt: IV, (1945-1971), stanbul, 1971, s. 227. 156 118-19. 157 158 Barutu, a.g.e., s. 459. Zafer, (15 Austos 1990); Tahsin Yazc, Kore Birinci Trk Tugaynda Hatralarm, Cell Bayar, Bavekilim Adnan Menderes, (Der: smet Bozda), stanbul, 1969, s.

stanbul, 1963, s. 32.; Harp Tarihi Dairesi, Kore Harbinde Trk Silahl Kuvvetlerinin Muharebeleri (1950-1953), Ankara, 1959, s. 27. 159 160 161 162 163 164 165 166 D. P. M. G. M. Z., Cilt: 15, (21 Kasm 1950), s. 47. TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: IX, Cilt: 3, (22 Kasm 1990), s. 3-4. D. P. M. G. M. Z., Dnem: IX, Cilt: 16, (28 Kasm 1950), s. 122-123. TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: IX, Cilt: 3, s. 152. A.g.z., s. 195-199. Ulus, (28 Eyll 1951). Zafer, (28, 29 Temmuz 1953). A. Halk lman-Oral Sander, Trk D Politikasna Yn Veren Etkenler, A. ., SBF

Dergisi, Cilt: 27, Say: 1, (Mart 1972), s. 5. 167 168 Ayn Tarihi, Say: 203, (Ekim 1950), s. 68. mer Krkolu, Trkiyenin Arap Orta Dousuna Kar Politikas (1945-1970),

Ankara 1972, s. 35-36. 169 1973, s. 247. 170 171 Zafer, (7 Haziran 1951). Zafer, (19 Temmuz 1951). M. Gnlbol-Cem Sar, Olaylarla Trk D Politikas (1919-1973), 3. Bask, Ankara

1617

172 173 174 175 176 177 178 179 180 s. 76-78. 181 182 183 184 185

Zafer, (11, 18 Austos, 20 Eyll 1951). Ulus, Zafer, (21 Eyll 1951). Zafer, (22 Eyll 1951). Ayn Tarihi, Say: 216, (Kasm 1951), s. 3. Zafer, (31 Aralk 1951; 30 Ocak 1952). Ulus, Zafer, (6, 8 ubat 1951). TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: IX, Cilt: 13, Ksm: 1, s. 314. Ulus, (2 Mart 1952). kr S. Grel, Orta-Dou Petrolnn Uluslararas Politikadaki Yeri, Ankara 1979,

NATO, Belgeler, Ankara, t. y., s. 30. Ayn Tarihi, Say: 267, (ubat 1957), s. 230-31. Ayn Tarihi, Say: 253, s. 111. D. P. M. G. M. Z., Dnem: IX, Cilt: 3, (20 Haziran 1950), s. 34. kr Torun, Trkiye, ngiltere ve Yunanistan Arasnda Kbrsn Politik Durumu,

stanbul, 1956, s. 101-102. 186 187 1951). 188 189 190 191 192 193 Ayn Tarihi, Say: 250, s. 180. Ayn Tarihi, Say: 253, s. 110-123. Zafer, (3 Temmuz 1955). Ayn Tarihi, Say: 261, (Austos 1955), s. 170-73. Zafer, (28 Austos 1955). Ayn Tarihi, Say: 262, (Eyll 1955), s. 164-171. Zafer, (5 Nisan 1951). Abidin Daver, ngiltere Kbrs Yunanistana Veremez, Cumhuriyet (21 Aralk

1618

194 195 196 197 198 199 200 201

Albayrak, a.g.t., s. 990-93. a.g.t., s. 992-93. Zafer, (11-19 Eyll 1955). D. P. M. G. M. Z., Dnem: IX, Cilt: 156, s. 38-46. A.g.e., Cilt: 162, (24 Ocak 1956), s. 59-70; Zafer (20 Aralk 1955). TBMM Kavanin Dergisi, Dnem: X, Cilt: 38, Ksm: 1, s. 374-75. Ayn Tarihi, Say: 264, (Kasm 1955). Ayn Tarihi, Say: 263, (Ekim 1955), s. 101.

202 203 204 205 206

Ayn Tarihi, Say: 277, (Aralk 1956), s. 325. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem: X, Cilt: 15, s. 351-53. D. P. M. G. M. Z., Dnem: X, Cilt: 222, s. 84-95. Zafer, (13 ubat 1957). Mustafa Albayrak, Trkiyenin Kbrs Politikalar (1950-1960), Atatrk Aratrma

Merkezi Dergisi, Cilt: XVI, (Mart 2000), Say: 46, s. 249-275. 207 208 209 210 211 212 213 214 215 a.g.m., s. 261. Zafer, (4 Mays 1957). D. P. M. G. M. Z., Dnem: X, Cilt: 188, s. 63. Cumhuriyet (15 Aralk 1957). Albayrak, a.g.m., s. 266. Ulus, (4 Temmuz 1958). Ulus, (12-20 Temmuz 1958). Albayrak, a.g.m., s. 267. a.g.m., s. 267.

1619

216 217 218 219 220 221

Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 387-88. Zafer, (12 ubat 1959). D. P. M. G. M. Z., Dnem: XI, Cilt: 258, (12 ubat 1959), s. 39-41. Zafer, (20 ubat 1959). Ulus, Zafer, (20, 24 ubat 1959). Fahir Armaolu, Kbrs Meselesi (1954-1959), Trk Hkmeti ve Kamuoyunun

Davranlar, Ankara, 1963. 222 223 224 225 226 227 1962, s. 7. 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 A.g.e., s. 73. Ayn Tarihi, Say: 216, (Kasm 1951), s. 37-38. A.g.e., s. 38-39. Albayrak, a.g.t., s. 1057. Ayn Tarihi, Say: 217, (Aralk 1991), s. 88-89. TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: IX, Cilt: 1 (10 Aralk 1951), s. 89. A.g.e., s. 90-91. Ayn Tarihi, Say: 221 (Nisan 1951), s. 118-120. A.g.e., s. 120. Ayn Tarihi, Say: 236, (Temmuz 1953). Ayn Tarihi, Say: 237, (Austos 1953), s. 550. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem: XI, Cilt: 8, (4 Mart 1959, s. 22-24. A.g.e., s. 55-59. Ulus, Zafer, (28 Mart, 4 Aralk, 15 Aralk 1959). Ulus, (16 Aralk 1959). Ayn Tarihi, Say: 201, (Austos 1950), s. 41. Cevat Geray, Trkiyeden ve Trkiyeye Gler ve Gmenlerin skn, Ankara,

1620

239 1969, s. 550. 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252

Kzm ztrk, (Derleyen): Cumhurbakanlarnn TBMMni A Nutuklar, stanbul

TBMM Zabt Ceridesi, Dnem: X, Cilt: IV, Ksm: 2, (27 ubat 1955), s. 917. Albayrak, a.g.t., s. 1065. Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 438. Cumhuriyet (9 Ekim 1957). Ulus, (10 Ekim 1957). Cumhuriyet (27 Kasm 1957). Ulus, (27 Temmuz 1958). TBMM Zabt Ceridesi, Dnem: XI, Cilt: 12, Ksm: 2, (25 ubat 1960), s. 502. Cumhuriyet (12 Nisan 1960). Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 451-452. Oral Sander, Trk-Amerikan likileri (1947-1964), Ankara, 1979, s. 193. Ulus, Zafer, (1 Mart 1953). smail Soysal, Trkiyenin Uluslararas Siyasal Batlar, Cilt: II, (1945-1990),

Ankara, 1991, s. 478. 253 254 255 256 257 258 1081-82. 259 260 A.g.z., s. 43-44. Albayrak, a.g.t., s. 1085. Oral Sander, Balkan Gelimeleri ve Trkiye, (1945-1965), Ankara 1969 s. 99-100. Halk-Zafer, (9 Austos 1954). Soysal, a.g.e., Cilt: II, s. 481-485. Sander, Balkan Gelimeleri, s. 113-114. A.g.e., s. 133. D. P. M. G. M. Z., Dnem: IX, Cilt: 116, (12 Ocak 1954), s. 42; Albayrak, a.g.t., s.

1621

261 262 263 264 265 266 267 268 269

Grel, Orta Dou Petrolnn, s. 77. Mahmut Dikerdem, Orta Douda Devrim Yllar, stanbul 1990, s. 161-162. Sander, Trk-Amerikan likileri, s. 126. Zafer, (25 ubat 1955). Soysal, a.g.e., Cilt: II, s. 490. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem: X, Cilt: 3, (2 Nisan 1955), s. 146. Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 331. Soysal, a.g.e., Cilt: II, s. 494. Halk lman, Orta Dou Buhran, Ankara niv. SBF Dergisi, Cilt: XIII, Say: 4,

(Aralk 1958), s. 232-258. 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 Zafer, (18 Temmuz 1958). Kessings Contemporary Archives, (1957-1958), Volume: XI, P. 16335. D. P. M. G. M. Z., Dnem: XI, Cilt: 234, (9 Austos 1958), s. 17. Krkolu, a.g.e., s. 123-124. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem: XI, Cilt: 4, (26 Temmuz 1958), s. 821. D. P. M. G. M. Z., Dnem: XI, Cilt: 230, (8 Austos 1958), s. 63-65. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem: XI, Cilt: 4, Ksm: 2, s. 821. Ulus, (17 Temmuz 1958). Albayrak, a.g.t., s. 1098. Ulus, (18 Temmuz 1958). Ulus, (18, 20 Temmuz 1958). Ulus, (20 Temmuz 1958). Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 330-331. Ulus, (31 Temmuz 1958).

1622

284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 1983, s. 139. 298 299 300 301 302 303

D. P. M. G. M. Z., Dnem: XI, Cilt: 232, s. 64-65. Albayrak, a.g.t., s. 1104; lman, a.g.e., s. 120. Yerasimos, a.g.e., s. 722. Ulus, (21 Mays 1953). Ulus, (27 Mays 1953). TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: IX, Cilt: 24, Ksm: 1, (2 Temmuz 1953), s. 99-102. Albayrak, a.g.t., s. 1108. Sander, Trk-Amerikan likileri., s. 103-104. A.g.e., s. 118. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem: XI, Cilt: 8, (27 Mart 1959), s. 143, 179-183. Soysal, a.g.e., Cilt: II, s. 505. Ulus, Zafer (7, 8 Aralk 1959). Zafer, (10 Aralk 1959). Yakup Kepenek, Geliimi, retim Yaps ve Sorunlaryla Trkiye Ekonomisi, Ankara

Zafer, (19 Mart, 28 Mays, 2 Ekim 1954). Zafer, (3 Nisan, 6 Mays; 10, 12 Mays 1957). Albayrak, a.g.t., s. 404. A.g.t., s. 614. A.g.t., s. 693. A.g.t., s. 693.

1623

Demokrasiye Gei ve Menderes Dnemi / Prof. Dr. Hikmet zdemir [s.878-900]

Kocaeli niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye Atatrkn son Babakan ve Trkiyenin nc Cumhurbakan Celal Bayar, 7 Ocak 1946da Demokrat Partiyi kuracaklar ve 10 yl lke ynetiminde birlikte sz sahibi olacaklar Adnan Menderesle, o henz 15-16 yandayken, Birinci Dnya Sava ncesinde karlamtr. Bavekilim Adnan Menderes adl kitabnda o ilk karlamay yle anlatmaktadr: Adnan Menderesi, Birinci Dnya Sava arifesi gnlerinde tandm. O zaman ttihat ve Terakki Frkasnn zmir Katib-i Mesul idim. 1908 nklabyla birlikte Trkiyede birok sosyal hamlelere giriilmiti. Bu arada retim sistemimiz de yeni batan gzden geirilmi ve aydn, vatansever, feragatli bir nesil yetitirmek iin yeni okullar almas kararlatrlmt. Bu okullarn ad: ttihat ve Terakki Mektepleri idi. Bunlardan bir tanesi de zmirde kurulmutur. Menderes, ilkin bu okulda okumu, fakat bu yllarda ben kendisini tanmyordum. Sonra bu okuldan Kzlulludaki Amerikan Kolejine gemi. te ilk temasmz bu sralarda oldu. Bir gn Kzlullu Amerikan Kolejinden gencin benimle grmek istediklerini haber verdiler. Kabul ettim. Hemen hemen ayn yalarda genti. Temiz giyinmilerdi. 15-16 yalarnda grnyorlard. lerinden biri konumaya balad. Okuduklar Amerikan Kolejinde, eitim kadrosu iinde misyoner rahipler varm. Bunlar Mslman renciler zerinde iliyorlar ve Hristiyan yapmaya alyorlarm. Bu genlerin ikyeti bu idi. ok heyecanl idiler. Yrekten konuuyorlard. Grdklerini, vatansever bir duygu ile dile getiriyorlard. Bana misyonerlerin yaknlk saladklar iki rencinin adlarn, okul numaralarn da yazdrdlar. Okullar ile Devlet olarak ilgilenmesini istediler. (..) Ben bu konu zerinde yeterince durdum. Biliyorsunuz o alar kapitlasyonlar a idi. Yabanc okullar tam bir bamszlk iinde eitim yapyorlard. Biz, ttihat ve Terakki Frkas olarak kapitlasyonlara kar idik. Fakat bunlar kaldrmak o gnn ii deildi. Ancak baz uygulama konularndaki haklarmzdan faydalanarak tesirlerini azaltmaya alyorduk. Yabanc okullar ii de bu arada idi. Bir taraftan okul idaresi ile bir taraftan Maarif Mdrl ile temasa getim. Tahkikat atrdm. Ve bu konu, gnn meselesi olarak gazetelere intikal etti. Sanyorum, baz Hristiyanlk gayretine dm hocalarn deitirilmesi ve okul idaresinin dikkate ekilmesiyle ii tatlya balamtk. Kapitlasyonlar, daha derin tedbirler almamza izin vermiyordu Btn bunlar anlatmakta maksadm, Menderes hakknda ak bir fikir verebilmek iindir. Okul anda bir gencin kendi okulunda olup bitenlere dikkatli olmas, evresindeki hocalarn baz arkadalar zerinde yaptklar almalar gzden karmamas, bunlar iyi deerlendirmesi, en sonra da buna engel olabilmek iin an etkili devlet adamlarna bavurup derdini anlatacak lde cesur olmas, bir kifyeti gsteriyordu. Ayrca gen Menderesin bu davrannda milliyet duygular ve dine saygs apaktr. Eer iyi yetimekte olan bir gen olmasayd, hi phesiz misyoner retmenlerin

1624

giritikleri bu almalar doru olarak deerlendirmesine imkn yoktu. Bylece Menderesin okul hayatndan balayan cevherli yann tespit etmi oluyorum. Onun milliyetilik anlay, dinine kar duyduu sayg, mrnn sonuna kadar deimeden devam etmitir. Yukarda anlattm olaydaki genlerden birinin Adnan Menderes olduunu da ok sonralar, kendisiyle yakn dost olduumuz yllarda kendisinden renmitim. Benim hatrmda kalan, sadece olayn kendisi idi. Buna zel bir nem verdiim ve zerinde durduum iin de unutmammdr. Bir gn kendisiyle grrken, Hatrlar msnz? dedi. Sizin zmir Ktib-i Mesullnz srasnda, Kzlullu Amerikan Kolejinden renci sizi ziyarete gelmi ve okullarnda baz misyoner hocalarn Mslman genleri Hristiyan yapmaya altndan ikyet etmilerdi. te o renciden biri benim O zaman hafzam toplayp gelen genten zayf, narin, uuk benizli, gzleri kvlcml gencin, sonradan dostum olan Adnan Menderes olduunu hatrladm.1 Adnan Menderesin politik hayat 1930da Serbest Cumhuriyet Frkas Aydn l Bakan olarak balamtr. Aydnda Serbest Frkann kurucusu Adnan Menderes, Gazi Mustafa Kemal ve CHPli merkez erkn ile tannca Ankara yolu alm ve bir gn 1932de ad radyodan iktidardaki Cumhuriyet Halk Frkas milletvekili aday olarak okunduktan sonra Aydn temsilen Milletvekili seilmitir. ok zaman sonra Adnan Menderes hayatnn o dnemini anlatrken Beni Atatrk kefetti diyecektir.2 Adnan Menderes, 1930lar banda Cumhuriyet Halk Frkasna transferinin ilgin yksn ve Atatrk ile yapt drt saatlik sohbetten sonra Milletvekili seiliini, 1957 ylnda Babakan iken kaleme ald bir yazda anlatmtr: Atatrk zamannda ben, Aydnda Serbest Frkann Reisiydim. Fethi Bey bizzat Aydna gelerek, Serbest Frka ile megul oldu. Aydndaki Belediye seimlerini kazandm. Gayet drst bir mcadeleye giritim. Halk Partisi ileri gelenleriyle tanyordum. Ama Halk Partisine, onlarn rica ve srarlarna ramen girmemitim. O devredeki mutemetler saltanat idaresini beenmiyordum. Fethi Beyin Partisi malum artlar altnda feshedildi. Memlekete derin bir znt hkim oldu. Halk Partisi kendisini toplamak istedi. Vilyetlere heyetler gnderildi. Bu arada zmir ve Aydna da Celal Bayar riyasetinde, Vasf nar, Ziya ve Halit Onarandan mteekkil drt kiilik bir heyet geldi. Daha sonra da Atatrk seyahate kt. Aydna da urad. Aydnllarla temas zarur grd. Ben, gelen heyetle bir hafta temas etmedim. Nihayet, Celal Bayar tandm ve hrmet ettiim bir zatt. Vasf nar, ttihat ve Terakki Mektebinden hocamd. Heyetten Halit Onaran da iyi tandm olmak itibariyle kendileriyle temas, kanlmaz bir hal ald. Ve temas temin edildi. Bu muhterem zatlarn zorlama ve srar zerine, Halk Partisine girerek, fikirlerimizi Parti iinde mdafaa etmek muvafk olacakt. O zamana kadar ve benimle beraber Halk Partisine kar ekingen tannan arkadalarla, Halk Partisine girdik. Bir artla ki, tekilat yeniden kuracak ve mutemetlik saltanatnda zc bir takm hareketleri grlm olanlar Partiden uzaklatracaktk. te ben, byle srarlar ve arzular ve onlara dermeyan ettiim artlarda Halk Partisine girdim. bu arada, Serbest Frka

1625

zamannda, seim sandklarnn krlmas suretiyle kazanlan Aydn Belediye Bakanl seimlerinin dzeltilmesini de art kotuk. Aydnllar bunu bilirler urasn da syleyeyim ki, Halk Partisi Tekilatn aldm salahiyetle, btn kazalarda, nahiyelerde yeniden kurdum. Sevilen, drst arkadalar ibana getirip dierlerini bertaraf ettik. Bu arada Atatrk yurt seyahatine kmt. Aydna da geldiler. Ben, Halk Partisi Reisi idim. Btn Serbest Frka mevcutlarnn Halk Partisinin kademelerine girmi olduklar kendilerine jurnal edilmi olduu iin, Aydna birok ziyaretlerini yaptklar halde, Halk Partisine gelmeyi arzu etmediler. Nihayet, Vasf nar ve arkadalarnn srarlar zerine eminim ki, istemeyerek, srf usul zaruretiyle yaptklar bu ziyaretin uzamamasn, mmknse be dakikada bitirilmesini arzu ediyorlard. Nitekim teriflerinden sonra, ikram ettiimiz sigaray dahi almak istemedii gibi, kahve emredip etmediklerini sordum, onu da istemediler. (..) Konumaya balaynca memleket mevzularndan bahis ald. Kendilerine merhum Recep Peker ve emsettin Gnaltay da refakat etmekte idiler. Baladmz hasbhalde, o zaman ki isimleri ile Gazi Hazretlerinin son derece alakalandklar aikar grnyordu. O zaman l dare Kurulundan 7 aza ve le dare Kurulundan 7 aza hazrdlar. Fakat iltifat buyurdular. Hasbhal, Atatrkle, hemen hemen aramzda geti. lk defa teklif ettiim sigaray almayan ve kahve istemeyen Byk Gazinin, memleket meseleleri stnde hasbhal derinletike, kendilerine zaman zaman takdim ettiim bir paket Gazi sigarasn iip bitirmi olduklarn avdetlerinde ayrldklarnda mahede ettim. Ve ayrca drt kahve emir buyurduklar da bugnk gibi hatrmdadr. Programlarnda da aksaklk oldu. nk birka dakikalk bir ziyaret iin terif buyurduklar orada tam drt saat kaldlar. Konutuumuz mevzular, sanayileme ve kooperatifilik mevzular idi. Ertesi gn Denizliye terif edeceklerdi. Vasf nar ve Halit Onaran vastasyla bana iki emirleri oldu: O zaman henz devam etmekte olan Trk Ocaklar dare Heyetinin deitirilmesi ve sohbetimizin arlk merkezini tekil eden Zirai stihsal ve Kredi Kooperatifleri meselesiyle, sanayileme mevzuu zerinde konutuklarmzn bir kk rapor haline konularak, ertesi gn Denizliden Aydna geerken verilmesini istediler. Bu emirleri yerine getirildi. Ben, Parti Reisi idim. Parti o zaman yle ilan etmiti: Mebus olmak isteyenlerin behemehal Parti merkezine mracaatlar artt. O zaman hatrladm ve gazetelerin yazdna gre 6 bin ksur kii Mebuslua talip oldu. Halk Partisi benim, art olmasna ramen, byle bir talepnamemi karamaz. Ama, hi teebbs etmediim halde ve bir srpriz olarak, gece yars namzetler arasnda ismimin okunduunu, ertesi sabah arkadalarm sylediler. nk, ben btn gn iimle, gcmle megul olarak, gece radyoyu bile dinlemeden yatmtm. Vasf nar ve dier arkadalar, Atatrkn Recep Pekere: -Bugn konutuum gen, elbette burada bizim Parti mutemetleri ile alamaz. ayan- dikkat bir gentir, dediini bana naklettiler.3

1626

1930lar Trkiyesinde yerinde bir uygulama ile milletvekillerinden ihtiya duyanlara Ankara Hukuk Mektebinde kaytl renci olarak renim grme imkn salanmt. Kayt iin sre gemiti ama, Adnan Beye de, tahsil kayd aranmakszn kabul ilemi yaplmt. Hukuk rencilerinin ou, hep kendisi gibi yal-bal grev sahibi kimselerdi. Savan eksik brakt bir eyleri tamamlama abas iinde idiler. Daha sonra devletin st kademelerinde grev alacaklarn dnmemeleri iin bir neden de yoktu. Hukuk Mektebinde Adnan Menderes ile sra arkadal yapanlar arasnda Selim Sarper, Ahmet Salih Korur, Ethem Menderes de bulunmaktadr.4 Adnan Menderesin milletvekillii yllar hemen btn kaynaklarda rkek, ekingen gibi sfatlarla tanmlanmaktadr. Kendisinin deerlendirmesi de ayn dorultuda olmakla birlikte bu durum onun ok farkl bir yann ele vermektedir: Hedef iin uzun bekleyii gze alanlarn sabr Politikada vazgeilmez bir zellik. yle diyor: Meclise geldikten sonra, byk bir dikkatle almaya baladm. Kendimi memleket ilerine verdim. Hem vazifemi grdm, hem de hizmet iin kendimi yetitirdim. Bavekil oluncaya kadar da kendimi yarn iin ilzam edecek bir harekette bulunmadm: (..) Yirmi sene iinde, herkesin peinde kotuu Avrupa seyahatlerini bir defa bile dnmedim. Hi birisini aklmdan geirmedim. Halbuki lisan biliyordum. Param vard. Faydal olabilirdim. Bilkis, Meclis Encmenlerinde altm. Parti Mfettii olarak, Kaza, Nahiye, Belediye odalarnda sabahlayarak vazife grdm.5 Egeli ifti Adnan Beyin Byk Millet Meclisi Komisyonu odalarnda geirdii uzun yllar ve Parti Mfettii olarak yapt geziler, 1945teki siyasi klar iin nemli birikim salamtr, denilebilir. 1940l yllar. Saracolu Baveklet makamndadr. Menderes, Partinin Spor Tekilt Mfettilii yapmaktadr. Baz sorunlar nedeniyle Milli efi ziyaret etmesi gerekmitir. Aklndan geen, Ziraat Vekilliidir. Menderes, konuyu bir ekilde Saraoluna, o da Cumhurbakanna iletir. Milli ef nn, sonradan istidatl bir insan intiba edindiini syledii o grmeyi yle aktarmtr: Menderesi ciddi olarak tanmam u vesile ile oldu: Zannediyorum, bir aralk Halk Partisi Spor Tekiltnda Mfettiti. Bu tekilat bir aralk, politika adamlarnn baz tutku ve mcadeleleriyle ekiiyordu. O zaman buna deindim. Menderesi sylediler. arttm. Politikaclar, aradaki mcadeleleri terih etti. Uzun dinledim. Mlahazalarn nazara aldm. Dikkatimi celp etti. Bunu birka yerde syledim: ittiklerimle intibam, bu kanaati perinletirmitir. Mebus olmadan evvel tanmam. Aramzda mhim bir hadise gemedi. Muhalefet partisi iinde kendini gsterdikten sonra onu dikkate alrdm. Saracolu da onu bir aralk, Tarm Bakan olarak

1627

dnm. stifade olunabilecek bir adam. Bu ciddi meseleyi iyi ilemi. Tetkik etmi, slah sebeplerini ayrabiliyor demiti.6 1943 yl. kinci Dnya Sava olanca iddeti ile sryor. Trkiye Byk Millet Meclisi Ekonomi Komisyonunda bir tasar grlyordu. Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreteri Memduh evket Esendaln mistik loncacl ile Babakan kr Saraolunun Trklnn izlerini tayan Ticaret ve Sanayi Odalar, Esnaf Odalar, Ticaret Borsalar Kanunu Tasars. Hazrlayanlar, mecburi sendika prensibine dayandklarndan, tccar ve sanayici ayr ayr ticaret ve sanayi odalarna; esnaf, esnaf odalarna, borsaya bal maddelerin ticareti ile uraanlar da ayrca borsaya yazlmak zorunda tutuluyor. Ynetim kurullarna ve rgt meclislerine, i hayat zerinde dzenleyici tedbirler almaktan meslei grme yasa kararna kadar yetkiler tannyor, hkmetin kontrol arttrlyor. Trkiye Byk Millet Meclisi Ekonomi Komisyonunda Bakan Fuat Sirmenin tam karsnda oturan bir Milletvekili var. nndeki ktlara notlar alan, geriye taranm ve olduka geni aln evreleyen salar, solgun bir yz, ucu biraz ne eik bir burun, ince, birer izgiden ibaret dudaklar. Bembeyaz boynu skan dar bir yaka Konumalar baladktan sonra grlyor ki, Milletvekillerinin ou tasary destekliyor. Bazs gerekten inanarak, bazs da Hkmet ve Parti Genel Sekreterinin houna gitmek iin getirilen dzenlemenin geleneklerimizi canlandracandan, lonca sisteminin gemite oynad roln byklnden, ekonomimizin bu tasar ile milli hviyet kazanacandan dem vuruyorlar. Komisyon Bakan bir ara Buyurun Adnan Bey, sz sizin diyor. Tam karsnda oturan milletvekili ban kaldryor. Yzne iki yeni izgi ekleniyor, gzler ve burun delikleri. Konumaya balyor: Projeyi dikkatle okudum, gzel. Yepyeni messeseler kuruluyorlar. Ama hangi istikamette? Tccar, sanayiciyi, esnaf bir eit mecburi korporasyonlara balyorlar. Bu bakmdan Nasyonal Sosyalist Almanya ile Faist talyann iktisadi teekkllerini bize getirmek istiyorlar, bununla da, biz milli ve tarihi messesemiz loncalar canlandryoruz, diyorlar. Lonca m deil mi bilmem, yalnz grdm, karmza gelenin dpedz bir korporasyon olduudur. Faist korporasyon, nasyonal sosyalist korporasyon! Bizi nereye gtrmek istiyorlar? Ardndan kalkyor, dar kmak zeredir. Komisyon Bakan, Durun, Adnan Bey, anlatacaklar elbet, dinleyin der. Aldrmyor ve sesleniyor: Ne syleyeceklerini arkadalardan renirim. 7 1943te Kara Avrupasndaki gelimelere paralel olarak faist dalgann Trkiyede de ykselmeye balad hesaba katlrsa, bir milletvekilinin yukardaki trden deerlendirmeler yapmas anlamldr ve cesaret isteyen bir itir. Bir Deiim Belgesi kr Saraolu Hkmetince hazrlanan Toprak Reformu tasars Ocak 1945te Trkiye Byk Millet Meclisine sunulmutur. Tasary hazrlayanlar, mevcut arazi mlkiyeti yapsnn deitirilmesinden yanadr. Amalar iki balkta zetlenebilir: Byk toprak sahiplerinin siyasi gcn

1628

krmak; toprak mlkiyetini, retimi arttracak ekilde yeniden dzenlemek. Bu tasar ayn zamanda CHP iindeki muhalefetin ortaya kna da imkan hazrlamtr. Esasen, 1945 yl bte grmelerinde Celal Bayar bata olmak zere, Adnan Menderes, Emin Sazak, Yusuf Hikmet Bayur grmeler boyunca hkmeti ekonomi politikas dahil pek ok konuda eletireceklerdir. Fakat, toprak reformu tartmalarnda meclis parti grubunda sz konusu milletvekillerince gsterilen tepki daha iddetlidir. Tasar kanunlamadan 3 gn nce, Celal Bayar, Refik Koraltan, Fuat Kprl ve Adnan Menderes imzalaryla CHP Meclis Grubuna verilen ve Trkiyenin demokrasi tarihine Drtl Takrir diye geen nl nerge, parti ii atlama ve ardndan gelen iddetli kopuun tescilidir. Drtl Takririn parti grubundaki grmesi, 12 Haziran 1945 Sal gn, yani, toprak reformu kanunu oylamasndan bir gn nce yaplmtr. Adnan Menderes, tam yedi saat sren bu toplanty anlatrken, yedi saat bize sadece kfr yadrdlar diyecektir. lgintir, Menderes, Parti Meclis Grubuna ilk defa bu toplantda hitap etmitir.8 Drtl Takririn neden reddedildii konusu tartmaldr. Kemal Karpat, red kararn anlamann biraz zor olduunu, nk bu red karar ile 1945 baharnda Halk Partisinin yapt btn hrriyet vaadleri inkar edilmi oluyordu, demektedir. Kemal Karpata gre, bir ihtimal daha vardr: Halk Partisi ileri gelenleri gerek bir muhalefet partisinin kurulmasna imkan vermek iin takriri kasten reddetmilerdi. Bylece takrir sahiplerine er ge Partiden ayrlmak iin bir sebep verilmi oluyordu.9 Cem Eroul, Kemal Karpat tarafndan dile getirilen her iki grn birden red kararnn alnmasna etki etmi olmas muhtemeldir, diye yazmaktadr.10 7 Haziran 1945 tarihli Drtl Takririn tam metni yledir: CHP Meclis Grubu Yksek Bakanlna, Daha ilk kuruluundan beri Trkiye Cumhuriyetinin ve Cumhuriyet Halk Partisinin en esasl umdesini tekil eden demokrasi prensiplerinin tamamyla tatbiki sayesinde refah ve saadete kavuaca kanaatine balanm olan vatandalarn btn memlekette ve bilhassa Partimiz mensuplar arasnda en byk ekseriyeti tekil ettikleri phesizdir. te bu kanaatledir ki millete zlenen bu amacn gereklemesi iin lzumlu grdmz tedbirleri Partimizin Meclis Grubuna arz ve teklif etmeyi bor bildik. Atatrkn lmez adna bal olan mukaddes Kurtulu Savamzdan doan Trkiye Cumhuriyeti, ilk Tekilt- Esasiye Kanunu ile dnyann belki en demokratik anayasasn meydana getirmi ve bu sayede gerek ferdi hrriyetleri, gerek milli denetimi en geni surette salamak imknlarn vermiti. Memleketi Ortaadan kalma birtakm zararl messeselerden koruyabilmek ve irtica krmak maksadyla 1925ten sonraki yllarda siyasi hrriyetlerin baz kstlamalara uratldn biliyoruz. Lkin, Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Tekilt- Esasiye Kanununun demokratik ruhuna daima sadk kalm ve Cumhuriyetin kurucusu Byk Atatrk bunu tamamyla demokratik bir ekle ulatrmak idealinden lnceye kadar ayrlmamt. Burada izahna lzum grmediimiz trl

1629

sebeplerden dolay muvaffakiyetsizlikle neticelenen Serbest Frka tecrbesi bu maksatla yaplm bir hareketti. Bu talihsiz tecrbenin uyandrd tepkiler neticesinde siyasi hrriyetlerin yeni birtakm tehditlere uratld inkr edilemez. Bununla beraber Cumhuriyet idaresinin her eye ramen demokratik olgunluk yolunda ilerlemek istediini gsteren teebbsler de vard. Byk Millet Meclisi seimlerinde bamsz milletvekillerine gittike daha artacak bir nispette yer ayrlmas tecrbesini buna bir delil olarak zikredebiliriz. kinci Dnya Savann belirlemeye balamas ve harp tehlikesinin memleketimizi daimi bir tehdit altnda bulundurmas pek tabii olarak siyasi hrriyetleri bir kat daha snrlamaya sebep olmu ve bu suretle Tekilt- Esasiye Kanununun demokratik ruhundan biraz daha uzaklalmt. Geri, Cumhuriyet Halk Partisi iinde ayrca bir bamsz grup tekili milli denetim iinin daha esasl bir ekilde salanmas ve tek parti usulnden doan zararlarn karlanmas yolunda bir tecrbe olmakla beraber kuruluundaki gayri tabiilik dolaysyla bundan da mspet bir netice alnmadn gryoruz. Btn dnyada hrriyet ve demokrasi cereyanlarnn tam bir zafer kazand demokratik hrriyetlere riayet prensibinin milletleraras teminata balanmak zere bulunduu u gnlerde memleketimizde de Cumhurbakanndan en kne kadar btn milletin ayn demokratik ilkeleri tadndan phe edilemez. Uzun asrlardan beri mstakil bir devlet olarak yaayan Trkiyede, hatta okuyup yazma bilmeyen vatandalarn bile siyasi hrriyetlerini, uurla kullanacak bir seviyede bulunduklar inkr edilemez bir hakikattir. Okuyup yazma bilmeyen kyller arasndan bile dnyann en deerli idare ve siyaset adamlarn yetitirmi olan milletimizin bilhassa Cumhuriyet idaresinin kuruluundan beri yaplan byk hamleler neticesinde, bundan 20 yl evveline nispetle ok yksek bir seviyeye erimi bulunduu vnlecek bir gerektir. te, bir taraftan i hayatmzdaki bu mesut gelimenin yaratt siyasi olgunluk, dier taraftan bugnk medeniyet dnyasnn umumi artlar daha ilk Tekilt Esasiye Kanunumuzda hkim olan demokratik ruhu bugnk siyasi hayat ve tekilatmzda kuvvetle tecelli ettirmek zaman geldi kanaatine bizi sevk etmi bulunuyor. Bunun biran evvel gereklemesi ynndeki dncelerimizi yle hlasa ediyoruz: 1- Milli Hkimiyetin en tabii neticesi ve ayn zamanda dayana olan Meclis denetiminin Anayasamzn yalnz ekline deil ruhuna da tamamyla uygun olarak tecellisini salayacak tedbirlerin aranmas; 2- Yurttalarn siyasi hak ve hrriyetlerini daha ilk Tekilat Esasiye Kanunumuzun gerektirdii genilikte kullanabilmeleri imknlarnn salanmas; 3- Btn parti almalarnn yukar ki esaslara tamamyla uygun bir ekilde yeni batan tanzimi, muhterem milletvekili arkadalarmzn yksek tasviplerine sunduumuz bu teklifimizle daha ilk kuruluundan beri Milli Hkimiyet gayesine erimeyi, onu gerekletirmeyi hedef tutan Cumhuriyet Halk Partisinin ve btn Trk milletinin yksek arzularna tercman olduumuza, Atatrkn idealine sadk kaldmza tamamyla inanm bulunuyoruz. Cumhurbakanmzn 19 Mays 1945 tarihli

1630

nutuklarnda: Siyaset ve fikir hayatmzda, demokrasi prensiplerinin daha geni bir lde hkm srecei hakkndaki ifadeleri, bu teklifimizin vakitsiz ve yersiz olmad hakkndaki inancmz bsbtn kuvvetlendirmitir. Birka ay gibi ksa bir srede Milli ef smet nnye ve Partisine kar lke apnda yllardr birikmi tepkinin szcln stlenen Bayar-Menderes ve arkadalarnn baarlar nasl aklanabilir? lkay Sunarn bu soruya cevab, poplizm eklindedir. Farkl gruplar bnyesinde birletiren poplist partiler ve nderler, ittifak d gruplar arasnda ortaya kt gibi, iktidar bloku iinde doan anlamazlk veya bunalm sonucunda da oluabilmektedir. Poplist ideolojiler ve akmlarn paylatklar dier bir ortak nokta, kitleleri birletirebilecek yaygn folklorik eleri belirli bir ekilde biimlendirip dinci, milliyeti, faizan, sosyalist, liberal ya da karmak bir ideoloji ile kartrdktan sonra hakim ideolojiye kar yneltmelerinde yatmaktadr. Azgelimi lkelerde, sivil toplum kurumlarnn ve plralist rgtlenmenin gszl karsnda poplizm yaygnlamakta, hatta hakim koalisyona kar gelebilecek tek alternatif olarak ortaya kmaktadr. Dolaysyla bu lkelerde ortaya kan kurumsal boluu yar-geleneksel, yar-modern ortamn yaratt belirsizlikten kaynaklanan geni bir patronaj rnts doldurmaktadr. Sunar, burada kulland patronaj kavramn, karlkl kar ilikilerine dayanan, destek veya hizmet karlnda hukuki-kurumsal dzeni zorlayarak yaplan dllendirme (kar salama biimi) olarak tanmlamaktadr. lkay Sunara gre, Trkiyede var olan patronajn kkenleri Osmanl arpalk sistemine kadar uzanmaktadr. Poplist partinin kontrol ettii ve genellikle kamusal kaynaklara ynelen patronaj rnts sivil toplum kurumlarnn ve plralist yapnn yokluunda hakim duruma gemektedir. Bayar-Menderes hareketi, halk-laik ideolojinin poplist bir biimde yeniden yorumlanmasdr. Ve, kendisinden nceki ynetimden poplist-plebisiter bir demokrasiye elverile bir toplumsal yap devralmtr.11 Mmtaz Soysal, DP hareketinin oluumundaki bu tarihi ittifak yle anlatmaktadr: Yllardan beri gerici diye bir kenara itilmekten, smrlmekten ve ancak tepeden bir ilgi grmekten bkan kyl, ke balarn tutmu eraf karsnda frsatlarn kendisine almasn isteyen gen tccar, byk kentlerde gelien ticaret ve sanayi burjuvazisi ile kar ilikisini glendirmeye alan serbest meslek sahipleri. ktidar partisinden koparak btn krgnlklar ve bekleyileri ustaca kullanmasn bilen DP nderlii ksa srede bir halk hareketine dnmtr.12 Bu ittifaka ayrca zgrlk aray iindeki ehirli aydn13 ile Milli ef ve Partisini devirmek iin gizli gizli yemin edip birbirlerine eref sz veren Ordu mensuplarn da eklemek gerekir.14 Demokrat Partinin gerek yaratcs Milli ef dnemi uygulamalardr, demek de mmkn. evket Sreyya Aydemir, iktidar ypranmas adn verdii bu durumu Aristidis Kompleksi ile aklyor: Aristidis, zamanmzdan 2500 yl kadar nce Atinada itibarl bir hakimdi. Her seimde o seiliyordu. Aleyhinde hi kimse bir ey sylemiyordu. Bu yllar boyu byle devam edip gidiyordu.

1631

Gene bir seim gn Aristidis seim alanna giderken, bir kyl, elinde bir midye kabuu ile Aristidise yaklat. Bunun iine usulne gre, seilecek birinin adn yazmasn rica etti. Aristidisi tanmyordu. Aristidis sordu: -Kimin adn yazalm? -Aristidisi yazma da kimi yazarsan yaz! -Niin, Aristidisin byk sular m var? -Hayr, ama artk bktk! Hep Aristidis! Artk deimeli!15 Cneyt Arcayrek sz konusu dnemin tanklarndandr. Gazetecilik mesleine balad o yllar ve evket Sreyya Aydemirin Aristidisini yle tasvir etmitir: (..) Egemen bir parti vard, partinin stnde smet Paa Tanrnn paras idi. (..) Halk, nnnn yzn gremezdi. nn yerine, egemen CHPnin elleri diledii zaman halk okar, yerine gre skard. nny halk bu yntemle grm saylrd sanki. Demokrat Parti hareketi ortaya kncaya dein, Paa herkes adna dnen, milletine doru yolu gsteren, hemen her konuda uygulamaya geilmesi gerekli buyruklar veren tek insand.16 Deiimin Yn 17 Haziran 1945 gn, Drtl Takrir diye bilinen deiim nergesini imzalayan

milletvekillerinden Celal Bayar CHP yeliinden istifa etmitir. teki imzaclardan Adnan Menderes ile Fuad Kprl de Vatan Gazetesinde muhalif yazlar yazmaya balamlardr. ledikleri tema, millet egemenliinin salanmas, insan hak ve hrriyetlerinin gvenceye alnmas, anti-demokratik hkmlerin kaldrlmas ve baskya son verilmesidir. CHP Parti Divan bu yazlar zerine Adnan Menderes ve Fuad Kprly Partinin i durumunu bozmak iin partide kaldklar gerekesiyle 21 Eyllde partiden ihra etmitir. Drdnc imzac Refik Koraltan ise, 2 Ekimde Vatan Gazetesine arkadalarnn ihracnn parti tzne aykr olduunu iddia edince kendisi ihra edilmitir. Bu aylarda, Celal Bayarn yeni bir parti kurmak zere olduu sylentileri srekli olarak yaylyordu ve onun byle davranmas ihtimali CHP evrelerinde memnunlukla karlanyordu. 1 Aralk 1945 gn Bayarn basna verdii demete yeni bir siyasi parti kuracaklarn aklamas ve ardndan Cumhurbakan smet nn ile ankaya Kknde ba baa yemek yemesinden ok gemedi, 7 Ocak 1946da Demokrat Parti (DP) kuruldu. D Faktrn Rol? Trkiyenin kinci Dnya Sava boyunca, savan baz evrelerinde Almanya yandal ile sulanmasna ramen baarl bir denge politikas izledii genel olarak kabul gren bir aklamadr. 17

1632

Bununla birlikte sava sonrasnda ok partili politikaya gei kararnn alnmasnda tamamen uluslararas yeni ortamn etkili olduu, byle bir geie adeta zorland konusu tartlabilir. Nihal Kara-nciolu, d politika kayglaryla gei srecinin balatldn, ancak bu sreci kontrol altnda tutmaya alan ynetici kadrolarn parti-devlet zdeliini zerek rekabeti ve oulcu bir politik sistem kurulmas iin gerekli olan kurumsal dzenlemeleri yapmaktan kandklar sonucuna varmtr. Trkiyede ok partili sisteme gei toplumdan gelen hareketlerle ve basklarla olmamtr.18 Nihal Kara-nciolu, bir baka yaynnda, liberalleme giriimlerinin hz kazanmasnn 1945 San Fransisco Konferans ncesinde olmasndan hareketle, Batnn desteini almak iin ok partili bir sistemin gerekli olduunu dnen nn, ayn zamanda geiin biimini de belirlemeye almtr, demektedir. nn ve evresinin ngrd gei biiminde B(yk) M(illet) M(eclisi) ve dolaysyla varolan kadrolar iinden kacak kiiler ikinci bir parti kuracak ve bylelikle hem gemiteki tek parti rejiminin meruluu sorgulanmayacak, hem de muhalif parti, Cumhuriyetin temel ilkelerine (laiklik, milliyetilik vb.) uyacakt. Siyasal faaliyet varolan kadrolar iinde tutulurken, toplumda kargaala yol almayacak, bir baka deyile gemite olduu gibi toplumun dlanml srecekti. Toplumun katlmas yine arzu edilmiyordu, olsa bile bunun denetimli ve adm adm olmas ngrlyordu. (..) Temel ilkelerde birleen siyasal kadrolar iki partiye ayrlarak CHP karsnda kurulan muhalefet partisi bir eletiri ve kontrol organ olarak varolacak ve uzun yllar iktidara gelme iddiasnda bulunmayacakt. Nihal Kara, nn ve evresinin oluturmaya alt ok-partili sistem gerekten rekabeti ve oulcu bir parti sistemi deil, muhalefet partilerinin sadece grnte varolduu bir hegemonyac parti rejimidir, diyor. Ve unlar da ekliyor: Bylelikle gei biimini denetim altnda tutmak isteyen nnnn baarl olduu sylenebilir. tek-parti rejiminin siyasi kadrolarnn kurduu DP toplumsal muhalefeti kanalize ederek yumuatm ve bylelikle Tek parti rejiminin ideolojisi sorgulanmamtr. DP kadrolar ierisinde bunu yapmak isteyenler 1948de partiden ihra edilmitir.19 Ouz nal, smet nnnn banda bulunduu tek parti ynetimin, ok partili demokratik hayata, i etkenlerin yan sra, dnya artlarnn da tesiri ve basksyla kendisini mecbur hissettii ve tek partili otoriter rejime son verirken, Trkiyenin d gvenliinin ancak demokratik lkeler topluluu iinde salanabileceine inandn yazmaktadr.20 Bat demokrasilerini temsil eden lkeler, sava sonras dnemde tek parti rejimlerine yumuamalar ve ok partili sisteme gemelerini hissettirmi veya baz hallerde aka talep etmi olabilirler ama, kendilerine bu ekilde uyar yaplan btn lkelerin hemen byle bir tavsiyeye uyduklar sylenemez. Bu durumun arpc rnei spanyadr. 1946 yl Mart ay boyunca ABD, ngiltere ve Fransa, bu lkenin demokrasiye gemesi ve Franconun istifas iin aka srar etmi, sava boyunca Nazi Almanyas ve Faist talya yandal yapan spanyann Birlemi Milletlere yelik bavurusunu da reddettirmilerdir. Hatta, spanya-Fransa snrnda eski cumhuriyeti askerler ve mlteciler toplanmaya balamtr. Fakat, beklenenin aksine Franco istifa etmedii gibi, spanya da

1633

ok partili rejime gememitir. 1950li yllarda ABD, spanyaya yaknlanca Franconun, spanya i savan imdi kazandm dedii rivayet edilmektedir. Trkiye rneinde 1946da ok partili politikaya gei karar, uluslararas politikadaki zorlayc ve cesaretlendirici deiiklik kadar, tarihi gelenekten, kinci Merutiyet Dneminden beri ok partili hayata alkanlk ve zlemden ve en nemlisi de halktaki toplumsal muhalefet birikiminden kaynaklanmaktadr. Halk, iktidardaki tek parti ynetimini alaa edilmesi iin uygun ortamn domasn 1930larn bandan beri beklemektedir. Serbest Cumhuriyet Frkasna gsterilen ilgi bunun kantdr. DPnin dou ve gelimesini hazrlayan, programndaki farkllklar veya nderlerinin dnya grlerinden ok, halkn iinde srekli yaayan bu muhalefet duygusudur. Celal Bayar olsun, Adnan Menderes ve tekiler olsun, DPyi kurduklar tarihe kadar uzun sren bir muhalefet ile n salm, tutuklanm, halkn gnlnde bu zellikleriyle yer etmi ahsiyetler deildir. 1945 ortasnda parti meclis grubunda muhalif tutum ve harekete balayanlarn, birka ay iinde ayr bir parti kurarak halk kitlelerini iktidara kar seferber edebilmi olmalar zerinde dnlmelidir. Nihayet yle bir sorunun da cevab verilmelidir: Atatrk, 1930larn banda Serbest Cumhuriyet Frkas denemesine kalkrken acaba ne gibi bir d faktr basks altnda idi? Kara Avrupas tek partili faist diktatrlklerin altnda sarslrken, Trkiye, ok partili dzene gei imkanlar var m, diye aray iinde deil miydi? Demokrat Partinin Program Adnan Menderes ve teki kurucularn byk emek verdikleri partinin program almalar, Celal Bayarn ifadesine gre, basnn sk takibi ve tazyiki altnda bulunduklarndan farkl mekanlarda srdrlmt. kili, l, drtl toplantlarda Adnan Menderesin nemli bir rol stlendii bilinmektedir. Parti program olarak zerinde anlalan temel ilkeler zetle yle idi: 1- nklaplar a Atatrkn lm ile kapanm, sosyal gelime a balamtr. nklaplarn en by olan Cumhuriyet, Demokrasi esaslar ile desteklenerek hedefine ulatrlacaktr. 2- nc Selimden beri yenilik hareketleri tepeden tabana, yukardan aaya doru yaplmtr. Devletin st yapsn tekil eden kuvvetler eitli sebeplerle Batllama zorunluluu duymu ve bunu alt yapya kabul ettirmeye almtr. Bundan sonra devletten millete doru deil, milletten devlete doru bir fikir ve uyarma akmnn balamas gereklidir. Trk milleti olgun bir millettir ve kendi kendini idare etmeye muktedirdir. Kurulacak partinin devlet ynetimini aadan yukarya doru ileten bir parti olmas icap eder. 3- Trkiye toplum yaps Bat milletleri toplum yapsna uymamaktadr. Bir kere memleketimizde snflar keskin izgilerle birbirinden ayrlmamlardr. Tersine birbirlerinin iinde, birbirlerine mtedahil olarak yaarlar. Patron ii ile, aa obanla, hem menfaat hem hayat gr bakmndan Batdaki gibi atma iinde deildir.

1634

Trk devleti, Batdaki gibi bu snflardan birine dayanmaz. Devlet, btn tarihi boyunca milli devlet vasfn tamtr. Onun iin her tabakadan halk, devlete devlet baba der. Bu sz baka dillerde yoktur. Halk bylece devleti kendisinden saydn gstermi olur. Btn tarih boyunca Trk Milleti ihtilal yapmamtr. Zaman zaman, yer yer grlen Anadolu isyanlar, halkn devlete deil, tersine devleti temelden korumak iin, devletin yneticilerine bakaldrmasdr. Bir eit sahibi olduu devleti savunmasdr. Grlyor ki, zengini, fakiri, patronu, iiyi, aay, oban ayn efkat ve adaletle yneten koruyucu devlet ynetimi geleneinden geliyoruz. Devrimci Cumhuriyet sreci de bu karakter iinde gemitir. mtiyazsz, snfsz kaynam bir kitleyiz szn besleyen kaynak da budur! Biz demokrasiye ynelmekle, siyasi bnyemizde temelden baz deiiklikler yaptmz sanlr. Hakikat bu deildir. Bizde, derebeylik, klelik ve bunun sonucu olan aristokrasi olmad iin, devlet dorudan doruya snfsz bir kitleye, halka dayanmtr. Halk, devlet idaresine seimsiz itirak etmektedir. Veya, biat ve itaat hakk manevi bir seim yapar. Bizim yapacamz i, ite bu manevi seimi maddi seim haline getirmektir. Trkiyede koruyucu devlet, hami devlet vasfna dokunulmadan, halkn ynetime katlmasn salamak lazmdr. Halkn ynetime katlmas drst bir seim sistemi ile kurulabilir. Geleneksel devlet anlaymz da kuvvetli hkmetlerin elinde yrtebiliriz. Byle olunca devlete el koyacak iktidarlarn, Byk Millet Meclisinde kuvvetli bir ekseriyete dayanmas gerektir. Bunun grebildiimiz aresi, seim sistemimizin ounluk esasna dayanmasdr. 4- Bat memleketleri eski Yunandan aldklar demokrasiyi kendi toplum yaplarna gre biimlendirmilerdir. Kralln ve aristokrat snfn tasfiye edilmemesi sebebi ile, iki meclisli parlamentolar kurulmu, keskin izgilerle birbirlerinden ayrlm snflarn atmadan bir arada yaama zorunluluundan da muhtar idareler, anayasa mahkemeleri gibi messeseler domutur. Biz saltanat messesesini yktmzda, snflar da birbirlerinin iinde yaadklar ve millete devlet baba felsefesi geleneinden geldiimize gre, ne iki meclisli parlamentoya, ne Batnn anlad manada snrsz muhtar idarelere itibar edemezdik. Politika kuvvetleri seim yolu ile halkn eline geecek, iktidarlar, halktan gelen politik temayllere gre memleketi yneteceklerdir. Btn kuvvetleri meclisin elinde toplayan 1924 Anayasasnn ngrd budur. Hkmetler gerekirse muhtar idarelerin fikirlerini alabilirler, bu fikirleri kendi ynetimleri iinde deerlendirebilirler; fakat, bu idarelerin sorumsuz mdahaleleri, politikaya katlmalar anayasamzn ve devlet yapmzn dnda kalr. Ancak, bu kuvvetli hkmetlerin tek bir tehlikesi vardr. O tehlike de, iktidarlarn kuvvetini, iktidarda kalmak iin kullanmaa kalkmas! Bu ise, seimlerin adalet cihazna tevdi edilmesi ile nlenebilir. 5- Tarihi gelimemizin geirdii tecrbelerden faydalanarak laiklik mevzuunda hassas olmamz gerektii konusunda da mttefikiz.

1635

6- Halk Partisi bir kadro partisidir. Devletin, halkn iine uzanm bir kolu diye tarif etmek mmkndr. Devrim artlar iinde baka trl de olmas mmkn deildi. Ancak, inklap a sona erip, bu inklaplar gelitirme a balaynca partinin demokratik esaslara dnmesi gerekirdi. Fakat, Halk Partisi yneticileri buna yanamamlardr. Byle olunca bizim kuracamz partinin i bnye ve temel prensip bakmndan bunun tam tersi olmak zorunluluu vardr. Yani, parti fikir kadrosuna deil, halk tefekkrnn temellerine dayanacaktr.21 DP program, genel hkmler ve hkmet ileri eklinde iki ana blme ayrlmakta idi. Liberalizm; hrriyetler ve iktisadi dzen asndan kabul ediliyordu. Belli bal insan haklar ve hrriyetleri ngrlyor, zellikle dernek kurma hrriyetinde srar ediliyordu. Trk toplumunun aile ve mlkiyet esasna dayand vurgulandktan sonra, iktisadi adan anayasada yer alan devletiliin ba grevleri arasnda zel teebbslerin desteklenmesi gereine iaret edilmesi dikkat ekici idi. Genel ilkelerin ikinci derecede arlkl kavram demokrasi ise, dorudan doruya partinin kurulu gayesi olarak ilan edilmiti. Programn birinci maddesinde bu durum yle ortaya konulmutu: Demokrat Parti (..) Trkiye Cumhuriyetinde demokrasinin geni ve ileri bir anlayla gereklemesine ve umumi siyasetin demokratik bir gr ve zihniyet ile yrtlmesine hizmet maksadyla kurulmutur. Byle bir maksad gerekletirecek biricik mekanizma olarak tek dereceli serbest seim ngrlmt. Bu yoldan idarenin halkn emrinde ve hizmetinde bulunmas gerektii srarla vurgulanmt. Programn hkmet ileri blmnde ise, ikinci bir yarg kademesi kurulmas istenmekte, niversitelerin bilimsel ve mali zerklie sahip olmalar gereine deinilmekte ve benzer baz konularda vaatlerde bulunulmakta idi. Bu ksmda ayrca partinin iktisadi grleri aklanyordu: zel teebbs ve sermayenin faaliyetinin esas olduu belirtilmekte ve hatta verimlilik gerekesiyle devlet iletmelerinin zelletirilmesi istenmekte idi. Piyasa faaliyeti tamamen liberal prensiplere gre dzenlenecekti. Kesin zorunluluk olmadka piyasaya karlmayacakt. Partinin tutumunu anlamak iin ok nemli bir baka nokta, kalknmada tarma dayanlacann ilan edilmesi idi. Ayrca denk bte esas ve vergi sisteminde vastal vergilerden ziyade vastasz vergilere daha geni yer verilmesinin gerekli bulunduu belirtilmiti.22 ok Partili lk Seim Bir muhalefet hareketi olarak Demokrat Partinin (DP) 1946-50 Dnemi gerekten skntl geti. DP, byme srecinde illerde rgtlenirken ilgin bir olgu ile karlat: Tek parti dnemi uygulamalar nedeniyle halk kesimleri DPye katlyordu. Bu kesimler, CHP ile zdeleen brokratik ynetim tarzn ortadan kaldrmay gerektirecek esasl bir reform programnn gerekletirilmesi iin iktidar aygtnn elde edilmesini iddetle arzu ediyorlard. CHP iktidardan uzaklatrlacak ve kendilerine eziyet edenlerden intikam alnacakt. Baz kesimler ise DPyi 1930da, Fethi Beyin Serbest Cumhuriyet Frkas gibi dankllk rn olarak grmeye balamlard. Parti lideri Bayar, bu durumdan basna ikayette bulunmu ve byle dnenlerin kesinlikle yanldklar belirtmek gerei duymutu. Bayara gre, devlet brokrasisi de politikaya karyordu ve yaplan bask ve tehditlerle partisinin bymesi engellenmek isteniyordu.23

1636

DPnin katld ilk siyasi yar, 1946 seimleri demokrasi adna ok tartmal bir seim olarak tarihe geti. Seimler, 21 Temmuz gn yapld ve 465 sandalyenin 395ini CHPnin kazand ilan edildi. DP 66, Bamszlar da 4 sandalye kazanmlard. DP, 465 sandalye iin 273 aday gstermi ve bunlardan 66sn Meclise sokmay baarmt. DPli adaylarn seime katlmadklar 16 il; orum, Krehir, Nide, Malatya, Gmhane, Rize, Bingl, Diyarbakr, Mardin, Siirt, Bitlis, Mu, Ar, Kars, Van ve Hakkari idi. Bat Anadolu ehirlerinde iyi sonu alan DP, 12 ilde kazanmt: Edirne, stanbul, anakkale, Mula, Burdur, Afyon, Bilecik, Bolu, Kastamonu, Sinop, el ve Kayseri. CHP ise, krsal kesim ile Karadeniz, Dou, Orta ve Gneydou Anadoludan destek almlard. DPlilere atfen basnda yer alan haberlerde, seimlerin zellikle il merkezlerinde CHPli hkmet brokrasisinin basks altnda yapld, baz blgelerde seim mazbatalarnn deitirildii, bu yzden toplu halde istifa edecekleri bile syleniyordu.24 Kemal H. Karpatn tespitlerine gre; seim kampanyasnn en ilgin taraf, halkn faal bir ekilde tartmalara katlmas, muhalif partiyi heyecanla desteklemesi ve adaylarla semen arasndaki ilikilerde belirli deiikliklerin meydana gelmesiydi. Tek parti devrinde seim blgelerini pek nadir dolaan adaylar imdi hemen oraya komaya bakyorlar, halk ile konuuyor, oylarn istiyor ve karlnda neye ihtiyalar varsa yaplacan vaad ediyorlard. Muhalif adaylarn ii daha kolayd; onlardan kimse program sormuyordu, sadece muhalif olmalar aday olmak iin yeter saylyordu. stanbul gazetelerinin birou ve bu arada yeni kmaya balayan bir ka da (gazetelerin says gittike artyordu) muhalefeti destekliyordu. 1946 seimlerinde aday gsterilen DPlilerin sosyal durumlar incelendiinde; bunlardan 52sinin avukat, 41inin ifti, 40nn doktor, 39unun iadam, 15inin emekli general, 14nn mhendis, 13nn retmen ve kalannn da eitli mesleklerden olduklar grlyordu. CHP adaylar ise ounluk emekli asker, tannm ahsiyetler veya yksek memurlar (eski Valiler vb.) ve ksmen de serbest meslek mensuplar idi.25 1946 seimi tartmalar zerine dnemin Cumhurbakan smet nnnn kaleminden bir deerlendirme ilgintir: 7 Haziran 1947, Celal Bayarla grme: Celal Bey, bir vesile ile seimlerden yine bahsetti ve yzlerce milletvekilliinin kendilerinden haksz olarak alnm olduunu tekrar etti. Birok hakszlklarn olmu olmas mmkndr, fakat kanuni bir ekilde ikayetler tasfiye edilmitir. Bu meclisin okluunu hakl olarak Halk Partisinin kazanm olduuna vicdanen pheniz var m? diye sordum. zaten kafi namzet gstermemitik. okluk Halk Partisinde olacakt cevabn alabildim.26 1946 seimleriyle ilgili gerek, birok hakszlklar olmu olmas gibi hafifletici bir aklamann ok tesindedir. Seimlerde hileler yapldn, bu nedenledir ki, seim sonularnn iktidar partisine bir yenilginin ezikliini yaattn, sosyal demokrat bir kaynak u ekilde ifade etmektedir:

1637

1946 seimleri, II. Merutiyet Dneminin nl 1912 seimleri kadar ok tartlan, drstlnden kuku duyulan bir seim olmutur. Seim yasasnn istenilen gvenceleri yaratmamas, zellikle Anadoluda iktidar partisinin birok hileler yapmasna yol amtr. Bunlarn boyutu ise iktidarn banaz tutumunu srdrmesinden tr ortaya kmam, bylece 1946 seimleri CHP asndan bir galebeden ok bir yenilginin ezikliini getirmitir.27 CHPliler, 4 yl daha iktidarda kalmay garantilemekten memnun, rahat bir nefes almlard. Fakat, seimler iyi bir ders olmutu ve gelecee dnk bir reform programn Partide ve lkede uygulamaya karar verdiler.28 Bu grten hareketle; 7 Austos 1946-10 Eyll 1947 tarihleri arasnda grev yapan Recep Pekerin Hkmet Programn, i ve d politika ile ekonomi ve eitim alanlarndaki balca sorunlar amak iin bir reform paketi eklinde deerlendirmek mmkn. Trkiye Byk Millet Meclisinde Babakan Peker tarafndan okunan Hkmet Programnn i politika asndan en arpc yan; nl srgn kanunlarnn uygulanmayacan vaad eden ksmdr: Vatandalar bir taraftan dier tarafa nakle ait kanunlarn hkmete verdii yetkiyi kullanmayacaz. Haklarnda bu kanun hkmleri tatbik edilen vatandalardan yurtlarna dnmeleri mmkn grleceklerin peyderpey ihtiyari olarak memleketlerine gitmeleri konusu zerinde incelemeler yaplacaktr.29 1946 Seimleri sonrasnn bir baka nemli konusu, iktidar-muhalefet, basn ve skynetim yetkilileri arasnda ortaya kan krizdir. Cumhurbakan smet nn, seim sonularn deerlendirdii bildirisinde; imdi Trkiyenin milli hayatnda yeni bir devreye giriyoruz. (..) Seim zamannn sinirli szlerini balayarak ve unutarak vatanda huzur, alma devrinin almas ilk vazifedir, diyerek havay yumuatmak istemesine ramen, ortalk yatmamt.30 Yeni Hkmet ibana getikten sonra bu eit gsteriler sona erdi, fakat, ynetime kar honutsuzluk devam etti.31 II. Dnya Sava banda, Hkmet tarafndan umumi siyasi vaziyetin gsterdii lzum ve icaplar mtalaa ederek 20 Kasm 1940 tarihinde, stanbul, Krklareli, Edirne, Tekirda, anakkale ve Kocaeli illerinde bir ay sre ile ilan edilen skynetim, sava sona erdii halde, kaldrlmamt. 1924 Anayasas, skynetimin uzatlmasn sre ile snrlamamt. Hkmet her defasnda skynetimi uzatma isteini TBMMye iletiyor ve aylk bir sreyi yeterli gryordu. Bu ekilde uzatmalarla 1946 seimlerinin yapld tarihe gelinmiti. Seimlerden gn sonra, DP lideri Celal Bayarn bir demecini yaymladklar gerekesiyle iki gazete Skynetim Komutanlnca sresiz olarak kapatlnca; olayn ardndan DP Genel dare Kurulu bu karar protesto iin bir mektupla Babakanla bavurdu ve skynetimin kaldrlmasn istedi.32 DP Genel dare Kurulunun skynetimin kaldrlmas talebiyle Babakanla verdii mektup ilgin bir belgedir:

1638

kinci Cihan Harbi fiilen sona ereli ok zaman oluyor. Maluplar hari, btn dnya milletleri Birlemi Milletler Anayasasyla dnya sulh ve emniyetinin temel kaideleri etrafnda oktan birlemi ve birbirlerine kar balanm bulunuyorlar. Kati sulh muahedelerinin konuulmasna da artk balanlmtr. Dnyann bu durumu sulhn tam teminat altna alndna kati kanaat verecek manzara tekil etmese bile herhalde harbi icap ettirecek bir vaziyete hadis olduunu iddiaya yer verecek mahiyette de deildir. Nitekim Sayn Cumhurbakan, son beyannamesinde vatanda huzur ve alma devrinin almasndan bahsetmektedir. Durum byle iken kinci Cihan Harbi esnasnda ilan edilmi bulunan skynetim hala devam ettirilmekte ve hatta stanbul Skynetim Komutanlnn son teblii ile skynetim hkmleri yeniden iddetlendirilmi bulunmaktadr. Halbuki Anayasamzn 86. maddesinde skynetim ancak harp halinde veya harbi icap ettirecek bir vaziyet hulusnde veyahut vatan ve cumhuriyet aleyhinde kuvvetli ve fiili teebbsat vukua dair kati emare (belirti) grld takdirde ilan olunabilecei yazlmaktadr. Anayasada yazl bu hallerden hibiri memleketimizde mevcut olmadndan skynetimin devamnn anayasa hkmlerine aykr bulunduuna ve buna son verilmesi zamannn oktan gelip getiine hi phe yoktur. Skynetimi sk olarak uzatmak, onu adeta tabii bir idare haline getirmek, yurtta hak ve hrriyetlerini daraltmak suretiyle memleketi tazyik altnda ve fakat istenildii gibi kolayca idare etmek temaylne dlm olmaktan baka bir mana ifade edemez. Skynetimin hala srmesi anayasa hkmlerine aykr grlmek icap eder. Bu sebeple partimiz meseleyi, memleketin idaresini elinde bulunduran yksek makamnza ibla [ulatrma] zaruretini duymaktadr.33 Sovyetler Birliinin stekleri 8 Austos 1946 gn, Sovyetler Birliinin Ankara Sefiri tarafndan Trkiye Dileri Bakanlna verilen Boazlar notasndaki talepler unlardr: (1) Boazlar, btn memleketlerin ticaret gemilerinin geiine daima ak olmaldr. (2) Boazlar, Karadeniz devletlerinin harp gemilerinin geiine daima ak olmaldr. (3) Karadenizde sahili bulunmayan devletlere ait harp gemilerinin Boazlardan gemesi, hususi surette kararlatrlan haller hari, yasaktr. (4) Karadenize girmek ve Karadenizden kmak iin tabii su yolu olan Boazlara mteallik rejimin tesisi iin Trkiyenin ve Karadenizde sahili bulunan dier devletlerin salahiyeti dahilinde olmaldr. (5) Boazlarda ticari seyrseferin serbestisini ve Boazlarn gvenliini temin hususunda en fazla alakadar ve bunu icraya en kadir olmalar sfatyla Trkiye ve Sovyetler Birlii, ibu Boazlarn Karadenizde sahili bulunan devletler aleyhine dier devletler tarafndan kullanlmasnn nne gemek iin bunlarn mdafaasn mterek vastalaryla temin ederler.34

1639

A. Suat Bilgenin 8 Austos 1946 tarihli Sovyet notas zerine yorumu yledir: Sovyetler Birliinin notas Trkiyeyi Montreux Szlemesine aykr davranmakla sulam ve rnekler vermitir. Fakat rnekler, ak aykrlklar ile ilikilendirilemez. Szlemenin uygulamasnda karlalan baz tanmlama glklerinden kaynaklanmlardr. Sovyetlerin nerileri, gerekte, Montreux Szlemesinin yerine baka bir rejim konmas ynnde olup, zellikle Boazlarn ortak savunulmas fikri ise, Trkiyenin egemenlik ve toprak btnln zedeleyecek nitelikte idi. Sovyetlerin notas Ankarada bir panik yaratmamtr. Trk Dileri, daha beterini bekledii iin adeta rahatlamtr. ankayadaki toplantda, Cumhurbakannn tepkisi yle olmutur: Boazlar beraber savunacaktk! Yani Rus kuvvetleri gelip Boazlara yerleeceklerdi. Sonra ortak savunmann icab diye bizden her eyi isteyeceklerdi. Dou Avrupann ele geirdikleri lkelerinde hangi statye sahipseler bizde de o statde bulunacaklard. Kararm derhal verdim. Cevabmz hayr olacakt. Bu kararm verirken kendimizden baka hi kimseye gvenmiyordum. Fakat, Anglo-Saksonlarn da Rusyann, Akdenizin kapsn tutmasn istemeyeceklerini biliyordum. Cumhurbakan smet nn, Rus notasnn metnini ve hkmete verilmesi dnlen cevab muhalefet lideri Celal Bayara da gndertmi; DP lideri partisinin Meclis Grubundan iktidarn desteklenmesi karar kartmtr.35 ABD ve ngiltere ile yaplan istiarelerden sonra Trkiyenin cevabnda; (1) Montreux Szlemesinin ihlal iddialarn reddetmesi, (2) Notann amacnn belirsiz olduunu vurgulanmas, (3) Trkiyenin, Szlemenin deitirilmesine kar kmadnn ifade edilmesi, (4) Notann ilk nerisinin konuulmasna Trkiyenin hazr olduu, (5) Notann 4 ve 5. maddelerinin ise kabul edilemeyeceinin belirtilmesi kararlatrlmtr. Trkiye, Dileri Genel Sekreteri Feridun Cemal Erkin tarafndan yukardaki esaslara uygun olarak hazrlanan olduka ayrntl bir metni, ABD ve ngiltere ile tarttktan sonra, 22 Austos 1946 tarihinde ilgili devlete vermitir. A. Suat Bilgenin ABD Bakan Trumann anlarndan aktardna gre; Rusyann randan kmamakta ayak diremesi Truman kayglandrmtr. Bakan Truman, Mart aynda yapt deerlendirmede, Rusyann Trkiye zerinde eskiden beri emelleri olduunu, komnistlerin arlk politikasna devam ettiklerini, Akdenize kmak iin Boazlarn kontroln ele geirmek istediklerini, bu nedenle Stalinin Boazlar konusunu Potsdam Konferansna getirdiini dnmektedir. Bakan Trumann anlarnda, Sovyetler Birliinin 8 Austos 1946 tarihli Boazlar notasna cevap vermeden durumu Dileri, Savunma ve Deniz Bakanlklarna incelettiini, bunlarn temsilcileri ile gelimeleri harita zerinde deerlendirdiini ve cevap taslan onaylad da yazldr.36 ngiltere ise, Sovyet notasnn ilk maddesinin kabul edilebileceini, fakat, 4. ve 5. maddelerine ok ciddi itirazlar olduunu aklamtr. 4. madde, ngiltere ve ABDyi Boazlar rejiminin

1640

dnda brakmaktadr. 5. madde, Boazlarda bir eit Sovyet ss kurmaktadr. Bu iki maddeyi ngilterenin kabul imkanszdr. ngiltere Dileri Bakan E. Bevinin Londrada Sovyetler Birlii Sefirine verdii kar notada, Potsdamda Trk Hkmeti ile dorudan doruya mzakereye deil, grmeye karar verildiini, Boazlarn yalnz Karadeniz devletlerini ilgilendirmedii ve Boazlarn savunma ve kontrolnn bu yer lke devleti olan Trkiye tarafndan yaplmasna devam edilmesi gerektii belirtilmitir.37 Sovyetler Birlii ile Trkiye arasndaki anlamazlk Boazlar sorunu ile snrl deildi. 1945 Aralk sonunda Tifliste kan Kommunisti Gazetesinde iki Grc profesrn Kuzeydou Anadoluyu Grc topra olarak gstermesi ortal zaten alevlendirmiti.38 Gei Sreci ve Zorluklar Seimlerin yapld 21 Temmuz 1946 ile Cumhurbakan smet nnnn nl demecini yaynlad 12 Temmuz 1947 arasnda geen dnem, muhalefet partilerinin hareket serbestisi ve CHP ile eitlik salayabilmeleri asndan nemli bulunmaktadr.39 Recep Peker gibi kudretli bir insann Babakanla getirilmesi, iktidar partisi iinde ok farkl iki grubun varln ortaya koyuyordu. ounluu eski partililerden oluan birinci grup otoriter usullere balyd ve hkmete kar yaplacak herhangi bir eletiriyi, rejime kar gerici bir tepkinin balangc sayabilirdi. Daha gen ve daha liberal partililerin oluturduu ikinci grup ise ok partili sistem, tartma hrriyeti ve genellikle demokratik hrriyetler taraftar idi. Recep Peker, birinci grubun szcs idi ve ar tempolu tecilli (gecikmeli) bir gidile ok partili sisteme geilmesini savunuyordu.40 Recep Pekerin otokrat kiilii kendisini gstermekte gecikmedi. 1947 Btesi grmelerinde DP szcs Adnan Menderesin eletirilerini bir ruh psikopatn ifadeleri olarak deerlendiren Babakan, Parti lideri Celal Bayar da halk isyana tevikle sulaynca ipler kopuverdi. Babakana gre, muhalefet lideri Bayar, memlekette egemenliin jandarmada deil, halkn iradesinde olmas gerektiini belirtmi ve Germenekde halka sefalet iinde yaadklarn, basknn hkm srdn sylemiti. Recep Pekere gre, hlyal Marmara kylarnda cennet gibi bir yer olan ve hkmetin ald ekonomik tedbirler sayesinde iyi bir yl geirmi bulunan Silivrideki konumasnda, Celal Bayar, halka aladklarn, gzlerinde yalar grdn ve bunun sebebini bildiini sylemiti. Babakann muhalefete ynelik iddetli hcumlar ve Adnan Menderesin kiiliine saldrmas zerine DP milletvekilleri topluca oturumu terk ettiler ve gnlerce Meclis Genel Kuruluna girmediler. Yurdun drt yanndan ekilen telgraflar, DPli milletvekillerinin Meclisi boykot kararn destekliyordu. Bazlar, Babakan Pekeri istifaya davet ediyorlard. Ve bu, gerekten cesaret iiydi.41

Cumhurbakan smet nnnn 26 Aralk 1946 gnl notlarnda olayn yansmas yledir: 18 Aralkta Demokratlar Meclisten ktlar. Bugn ve ard sra gn, Saraolu, Demokratlarla grt ve her gn, ertesi gn meclise geleceklerini tahmin etti. Bu arada ben Meclise

1641

gittim. Meclis reisleri ve Parti reisleri ile grerek hadise hakknda malumat aldm. Hadisede, Demokratlar aleyhine lzumsuz iddet gsterildii intiba reislerden alnyor; fakat, hepsi, Demokratlarn esasen menfi bir karar nermi olarak bahane aradklar phesini ileri sryorlard.42 Cumhurbakannn araya girmesiyle DPlilerin Meclis boykotu sona erdirildi. ankaya Kknden de, tarafsz bir slupla kaleme alnm u aklama yapld: Cumhurbakan smet nn, Demokrat Parti Bakan Celal Bayar ve Meclis Grubu Bakan Vekili Fuad Kprly davet ederek, Byk Millet Meclisindeki hadise hakknda kendilerinden malumat istemitir. Parti Bakanlar grdkleri muameleden mteessir olduklarn sylemilerdir. Cumhurbakan, taraflardan birinin hakl veya haksz olduu konusu stnde durmayarak, bir ksm Milletvekili arkadalarn mteessir olmalarndan kendisinin de teessr duyduunu bildirmitir. Karlkl sayg ve iyi niyetin vcudunda, her iki tarafla yakn temasndan dolay katiyen emin olduunu bildiren Cumhurbakan, ikayet tezahrnn kafi grlmesini ve Mecliste normal almann temin olunmasn Bakanlardan rica etmitir.43 Babakan Recep Peker, en iddetli hareketini 16 Aralk 1946 gn yapt. ki siyasi parti, snf esas zerine cemiyet kurma yasan kaldran kanunun kabul edilmesinden sonra kurulmu olan sendikalarn hemen hepsi ve alt gazete ile dergi sresiz kapatld. Geni apta tutuklamalar yapld. Skynetim makamlarna gre bu hareketin sebebi, sz konusu yayn, sendika ve partilerin, snf mcadelesiyle ilgili fikirleri tutmak suretiyle Trk Ceza Kanunu hkmlerine kar gelmi olmalaryd.44 7 Ocak 1947 gn, DPnin Birinci Byk Kongresi ald. Delegeler genellikle maddi imkanlar olan kimselerdi ve ounluu daha nce politikaya katlmamlard. DP lideri Celal Bayar, konumasnda hedef gsterdi: (1) Kii hrriyetini anti-demokratik kanunlarn kaldrlmas; (2) Oy gvenliini salayacak yeni bir seim kanununun getirilmesi ve; (3) Cumhurbakanlnn parti bakanlndan ayrlmas.45 Celal Bayarn bu konumasndaki hedefler, daha sonraki Hrriyet Misak adl belgedir ve oybirlii ile kabul edilmitir. Misakn en nemli ksm, bu istekleri TBMMye bildirmesi konusunda DP Parti ynetimine verilen talimatt. Bu istekler reddedildii takdirde, DP Milletvekilleri Meclisten ekilmeye davet edilecekti. Kemal Karpat, bunun olaanst nemde bir taktik silah olduu tespitinden hareket ile yle yazmaktadr: Demokrat Parti, belli bir program bulunan parti olarak deil ise de, memleketteki btn muhalifleri birletiren hkmet aleyhtar bir hareket olarak halk arasnda ok tutuluyordu. Meclisten ekilecek olursa Halk Partililer yine tek parti olarak kalacaklard. Byle bir durum Halk Partililerin

1642

demokratik bir rejim istemediklerine yorulacak, CHP btn memlekette ve darda tenkide urayacakt. Bunun iin Meclisten ekilme tehdidi yerinde kullanlrsa Demokrat Partiye ok fayda salayabilirdi, nitekim yle de oldu.46 1947 ubat aynda ky muhtarlklar seimleri, CHP ile DPnin arasn iyice at. DPlilerin iddiasna gre, Hkmet, kendi adaylar lehine muhtarlk seimlerine ylesine el atmt ki, kylerdeki oylamaya seim demek imkan pek kalmamt. Trkiyede gerekten birka muhalif parti kurulmutu ama bunlarn devam edip etmeyecei belli deildi. Anayasaya aykr olarak kanunlarda yaplan birka deiiklikten ve Hkmetin hrriyet vaadinden baka, yeni bir olay veya kapris yznden, mevcut hrriyetin birden yok olup gitmeyeceinin hibir kanuni gvencesi yoktu. Recep Peker Babakan kaldka kendi devlet otoritesi anlayn yrrle koymayacandan kimse emin olamazd; Hkmetin bana geeli beri basn konusunda bunu zaten yapm bulunuyordu.47 Trkiyede siyasi gerginliin her geen gn daha da trmand hissediliyordu. Cumhurbakan smet nn, Babakan Recep Peker ve DP Lideri Celal Bayar ile bir seri grmelerde bulunduktan sonra, nl 12 Temmuz 1947 Beyannamesini yaymlad. smet nnnn, demokrasiye gei srecindeki kararl tutum ve abalarnn bir ifadesi olduu kadar; demokratik sistemde iktidar-muhalefet ilikisi ve zellikle cumhurbakannn yeri gibi konularda yeni grler yanstmas bakmndan tarihi nemde olan bu belge, aynen yledir: Hkmet Reisi ve Muhalefet Lideri ile son gnlerde memleketin i durumu zerindeki konumalarm ve bu hususta kanaatlerimi ve fikirlerimi sylemek zaman gelmitir. 7 Haziran tarihinde grmek zere ardm Bay Celal Bayar bana, Demokrat Partinin idare mekanizmasnn bask altnda bulunduunu beyan ve ikayet etti. Haberdar ettiim Babakan (Recep Peker), ayn mevzular daha evvel aralarnda grtklerini hikaye ederek, byle bir basknn olmadn, idare mekanizmasnn memleketin huzurunu bozacak mahiyetteki tahriklere kar ok g durumda kaldn beyan eyledi. Bundan sonra iki taraf bir arada dinlemek iin, 14 Haziran tarihli bulumay tanzim ettim. Babakan ve Yardmcs Devlet Bakan ile, Demokrat Parti Bakan hazr bulundular. ki taraf arasnda karlkl tartma iinde iki buuk saat devam eden bir konuma balad noktada bitti. Demokrat Parti Bakan, partisinin bask altnda bulunduu noktasnda srar ve ithamlar reddetti. Hkmet Reisi, irade mekanizmasnn bask yapt iddialarn kabul edemeyeceini ve ikayet vesikalarn ikayet ve tetkik ve takibe hazr olduunu tekrar syledi ve Muhalif Partinin alma usullerini dzeltmesi lazm olduu iddiasnda kald. 17 Haziran tarihinde Bay Bayar tekrar kabul ettim. Bana vaziyeti arkadalar ile grtn, benim durumuma kar teekkrle mtehassis olduklarn syledikten sonra, bask vardr kanaatinde olduklarn teyit eyledi. Bunun zerini iki defa grtm Babakan, iktidar partisi ile muhalefet partisinin Byk Meclisteki mnasebetleri ve karlkl almalar hakknda hayrl ilerlemeler olduunu takdirle syledikten sonra, Biz de kendimize den vazifeleri ifa edeceiz, size sz

1643

veriyorum, dedi ve iki ay sonra Byk Meclis toplanncaya kadar partilerin mnasebetlerinde itimad arttran ilerlemeler olacana midi kuvveti olduunu ilave eyledi. Bu beyanat Bay Bayara 24 Haziran tarihinde naklettim. Bay Bayar, bana, fiili neticeye intizar edilmesi lazm geleceini bildirdi. Bundan sonraki tartmalar muhalefet liderinin Sivas Nutkunda ve Hkmet Reisinin 2 Temmuz tarihli beyanatnda ve ondan sonraki karlkl cevaplarda grlmtr. Vaziyet hlasa olunursa, iki taraf ikayetlerinde ve savunmalarnda srar etmi, ve iddetli tartmalar esnasnda karlkl iyi niyetlerin ifadesi olan baz tatmin edici paralar hatrda kalmtr. Siyasi havay yumuatan bir iyilik olmak zere dertleri bilenlerin, kendiliklerinden kar taraf teskin edici tedbirler alacaklar midi uyanmtr. Bunun dnda olarak, durum, Muhalefet Partisi liderinin fiili bir netice beklemek eklinde ifade ettii hkmde grlr. Yani bir baka trl sylenirse, vaziyet karlkl iddialar bakmndan dm halini muhafaza etmitir. imdi ben, bu dm zmeye alacam. ki tarafn ikayet ve mdafaalarnn delillerini aklamakta fayda grmyorum. Zaten bunlar kamuoyunca da kafi derecede bilinmektedir. Grdm ki, taraflardan hangisinin haksz, yahut hangisi daha evvel karsn krmaya balam olduunu aramakta da fayda yoktur. Ben, idare mekanizmasnn bask yaptn, Hkmet Reisinin kabul etmemesini, byle bir hareket tasvip etmeyeceini katiyetle beyan eylemesini, bir teminat ifadesi olarak aldm ve bunu Bay Bayara syledim. Ben, Muhalefet liderinin kanun d maksatlar metotlar isnadn reddetmesini, muhalif parti almas iin art olan kanun iinde kalmak esasnn gz nnde tutulduunu ve tutulacana dair tatmin edici bir teminat olarak kabul ettim ve Babakana bunu syledim. Her iki tarafla uzun konumalardan kardm bu neticelere inanmak istiyorum ve inanyorum. Bizi bu inana getiren bugnk durumu, memlekete siyasi partilerin alp geliebileceine kati mit veren en mhim aama sayyorum. imdiye kadar, memlekette geen iktidar ve muhalefet tecrbelerinin muvaffak olmamasn, bir seneden beri geirdiimiz tecrbelere, onlarn dayanamam ve bugnk durumu elde edememi olmalarnda gryorum. Benim kanaatimce bir buuk seneden beri geirdiimiz ar ve bazen mit krc olmutur; amma gelecek iin her trl mitleri hakl karacak bier muvaffakiyet de temin edilmitir. Bu durumu muhafaza etmek ve onun gelimesini salamak, iktidar ve muhalefet partilerinin vazifeleri olmak lazm gelir. Gelecek iin tedbirler, benim kabul ettiim gibi u noktadan hareket etmekle bulunabilir. Benim bu son dinlediim karlkl ikayetler iinde mbalaa pay ne olursa olsun, hakikat pay da vardr. htilalci bir teekkl deil, bir kanuni siyasi partinin metotlar ile alan muhalif partinin, iktidar partisi artlar iinde almasn temin etmek lazmdr. Bu zeminde ben, Devlet Reisi olarak, kendimi her iki partiye kar eit derecede vazifeli grrm. dare mekanizmas, yani valilerimiz ve maiyetleri bir seneden beri ok ar bir tecrbe geirmilerdir. yle zamanlar oldu ki, memlekette bir hkmetin mevcut olup olmad bile phe gtrr idi. Sorumlu hkmetin huzur ve asayi vazifesi mnakaa gtrmez. Fakat, meru ve kanuni partilere kar tarafsz eit muamele mecburiyeti, siyasi hayat emniyetinin temel artdr. Bu arada

1644

siyasi partilere mensup olan veya grnen hususi maksat sahiplerinin irretliklerini pervasz olarak tesirsiz brakmak hususunda partilerin dikkat gstermesi icap eder. Siyasi partilerin hangisi ibana gelirse gelsin, onlar, idare mekanizmasnda alanlarn haklarna ve itibarlarna kar adaletli bir zihniyette olacaklarna inandracaklardr. Zannediyorum ki Hkmet Reisi ile Muhalefet lideri arasndaki son tartmada, iki taraf sebat ettikleri noktadan ayrmak gayretine dmeksizin, her iki tarafn bekledikleri eyleri sylemi ve temin etmi oluyorum. Vatandalarma, Hkmetle, ktidar Partisi ve muhalefet partisi arasnda grme ve araya girme safhalarn olduu gibi anlatm olduumu mit ederim. Varmak istediim netice, balca iki parti arasnda temel artn, yani emniyetin yerlemesidir. Bu emniyet bir bakmdan memleketin emniyeti manasn da tad iin, benim gzmde ok ehemmiyetlidir. Muhalefet teminat iinde yaayacak ve iktidarn kendisini ezmek niyetinde olmadndan msterih olacaktr. ktidar, muhalefetin kanun haklarndan baka bir ey dnmediinden msterih bulunacaktr. Byk vatanda kitlesi ise, iktidar bu partinin veya teki partinin elinde bulunmas ihtimalini vicdan rahatl ile dnebilecektir. Bu neticeye varmak iin karlatm glkler, yalnz ruhi mahiyette olan amillerdir. Bu glkleri yenmek iin, siyasi hayatmz idare eden, iktidardaki ve muhalefetteki liderlerin samimi yardmlarn isterim. Bu beyanatm, nerinden nce, Babakanla Muhalefet lideri grmlerdir.48 Devlet ve CHP Bakan smet nn ile Hkmet Bakan Recep Peker arasnda bir atma belirmi oluyordu. 1924 Anayasasnn kendisi de bu adan bir kriz nedeni oluturmaktayd. Babakan, Cumhurbakan tarafndan seiliyordu ama, Babakan ve Hkmeti, Meclise kar sorumlu tutulmutu. Meclise tutulan gl bir Babakan, Hkmetin kontroln kendi eline alabilirdi. Cumhurbakan Meclisi fesih yetkisine de sahip bulunmadndan, Hkmetin ilerine karmas ve hele siyasi partilerle ilgili kararlar almas da mmkn deildi. Cumhurbakan ancak kendi partisine dayanarak vastal yoldan nfuzunu yrtebilirdi. Babakan Peker, Anayasadan doan bu durumun farkndayd. Siyasi partiler arasnda hakemlik fikrini de anti-demokratik bulmaktayd. Hkmet partisi seimler neticesinde halktan devleti idare etme yetkisini almt ve vekaleten ald bu yetkiyi br siyasi partilerle dorudan yararak kullanmakla vazifeliydi. ki parti arasnda karar verecek biricik hakem seim zamannda milletin kendisiydi. Parti Bakan nn, kendisini Cumhurbakan semi olan Partisinin stnde ve dnda olamazd. Demokrat Partinin bir hakem istemesi de ayn gerekeyle demokratik saylamazd.49 Babakan Recep Peker ile Cumhurbakan nn arasnda ciddi bir kriz balamt ve Peker, salk nedenleri gerekesiyle 9 Eyll 1947 tarihinde Babakanlktan ayrlmak zorunda kald. 50 Cumhurbakan, CHPnin kontroln tamamen eline geirmiti. O kadar ki, partinin gl adam Recep Peker, 1 Kasm 1947 gn yaplan Meclis Bakanl seimini 322 oyla kazanan Emekli

1645

Orgeneral Kazm Karabekir karsnda yalnzca 4 oy toplayabilmiti. Recep Pekeri destekleyenler de yerlerini terk etmek durumuyla kar karya idiler. CHP organ Ulusun Bayazar Falih Rfk Atay, 21 yl alt gazetesinden ayrlmt.51 Kemal H. Karpatn szleriyle; bir dereceye kadar tarihi artlarn kurban olan Recep Peker, zamannda kavrayamad yeni artlara uyma ihtiyac uruna partisince harcanmt. 52 ktidar sahiplerinin bilerek veya bilmeyerek iktidar ve muhalefetiyle demokrasi nbeti tutmaya hazrland yeni dnemde, Recep Peker, eski tip bir politikac olarak siyasi mrn tamamlamt.53 17 Kasm 1947de CHP VII. Kurultay Ankarada topland. Tartmalar, zelikle parti rgtnn grevleri, basn, kltr ve genlik rgtleri, devletilik ve okullarda din retimi gibi konular etrafnda idi. CHP, tek parti dnemi devrimcilii yerine lml admlar atmaya balamt. En nemlisi, Parti tznde deiiklik yaplarak, Genel Bakann Cumhurbakan seilmesi halinde, kinci Bakann Genel Bakanlk grevlerini zerine almas ngrlmt. Genel Bakann tayin ettii Genel Sekreteri, Parti Meclisi seecekti. Parti Meclisi ise, btn Partililer arasndan Kurultay tarafndan seilecekti. O zamana kadar btn milletvekili adaylarnn Parti Merkezi tarafndan gsterilmesine karlk, yeni usule gre, adaylarn yzde 70ini yerel rgtler belirleyecekti. Kurultayda lmllar ile arlar attlar. Ilmllar, Partide reformlara ihtiya bulunduuna iaretle, Parti ii eletiri hrriyeti ve muhalif partilere kar dosta davranlmasn istiyorlard.54 ktidar partisinde bunlar yaanrken, sradan yurttalarn dnce ve gnlk hayatnda da deime oluyordu. Dernekler kuruluyor, yurttalar fikir ve menfaatlerine gre bunlara serbeste girebiliyordu. En nemlisi, Hkmeti eletirmek, artk memlekete hyanet, vatan sevmemek veya kt maksatlar gtmek deildi. lk zamanlar paavra, ceride gibi yerici adlarla anlan muhalif basnn varl da nihayet kabul olunmutu. Bununla beraber, toplumun temel yapsnn ve sosyal konularn tartlmasna izin verilmiyordu. Halklar ve Demokratlar birbirlerini her frsatta komnistlikle suluyorlard. Fakat yine de kamuoyu, Hkmet kararlarna ve partilerin politikasna etki eden birinci faktr haline geldi. Bunun en nemli sonucu yksek memurlarn davranlarnn deimesiydi. Hkmet byklerinin seyahatlerinde kullanlan zel trenler kaldrtmt. Bakanlarn ehir otobslerine bindikleri bile oluyordu. Balarda bu gibi hareketler gerek bir heyecan veriyordu. Kararlar halk dikkate alnmadan verilirse veya halkn beenmedii konularda srar edilirse bunun huzursuzlua yol atn ynetenler renmilerdi.55 Kemal H. Karpata gre, Cumhurbakanl anlaynda meydana gelen deiiklik de artc idi. 1946dan nce Cumhurbakan yar-ilah gibiydi; vatandalar, partililer ve basn tarafndan putlatrlmt. 1947 sonunda, Cumhurbakan smet nn, durumdan memnun olmayan her yayn ve kiinin eletirebildii hatta atp tuttuu sradan bir vatanda haline geldi. Cumhurbakan, halka gidiyor, konuuyor ve eitli meseleler hakknda fikir soruyordu. Ama btn bunlar, pratik zaruretlere uyarak yrtlyordu. Siyasi gelimelerin dayand esaslarn tartmas ok az yapld. 19. yzyl boyunca Osmanl mparatorluunda grlen, salam ideolojik temellerin eksiklii bu devrede de kendini gsteriyordu.56

1646

Bununla birlikte gnlk politikada nemli bir deiiklik de olmad deil. smet nn dmanl ve tek parti sisteminin sembol olarak onun ahsna saldrlar, artk, 1946da olduu gibi halkn houna gitmiyordu. Milli efin, 1947de, liberal bir almdan yana olmas ve bunu uygulamak uruna Babakan Recep Peker ile atmas kamuoyunda itibarn ykseltmi, ona kar yaplacak yeni saldrlar hakl gsterecek bir sebep brakmamt. Gerekten de kamuoyu, srp giden ahsi ekimelerden bkm ve muhaliflerden yapc faaliyetler bekler olmutu. DP liderleri, Cumhurbakanna saldrmaktan vazgemeyi uygun buldular. Fakat bu karar, partideki arlarn houna gitmedi.57 20 Temmuz 1948de, Mareal Fevzi akmak liderliinde, ikinci ciddi muhalefet hareketi olarak sahneye kan Millet Partisi, DPnin bilerek boaltt bir alanda politika yapmaya talip oldu. Millet Partisinin kuruluunda aktif rol stlenenlerden Kenan ner, DP stanbul Bakan idi. ner, kendi partisinin liderliini i muhalefeti ve nnye kar gruplar bastrmakla sulad. Bayar ile nnnn gizlice anlatklarn ve dankl dv peinde olduklarn, CHPnin DPye iyi davranmasnn da bunun kant olduunu ileri srd.58 CHP ve DPye kar sert muhalefetiyle nlenen Millet Partisi, DPnin Meclisteki gcn yarya indirmekle beraber, daha btnlkl bir yapya kavumasna yardm etti.59 1950 seimlerine giderken, CHPnin iyimser olmak iin hakl nedenleri vard. ok partili hayata geii baaryla gerekletiren bu parti, halkn baz zlemlerini karlamaya da balamt. CHP, yeniden seilirse, alt oku anayasadan kartmay dnyordu. Semenlerin yukardan bahedilen reformlara minnet duyaca ve gemiin basklarn unutaca hesap ediliyordu. Tek olumsuzluk, ynetimdeki smet Paann gemii artrmasyd. DPliler, bu smet Paa faktrn sonuna kadar kullandlar.60 14 Mays 1950 Seimleri Musa bir heykeltra aryordu. Tanr, iki heykeltra lazm, dedi. Oliabla Beliseeli mabede yollad. Biri ideali yontacakt, teki reeli.61 ada Trkiyenin nl dnrlerinden Cemil Meri tarafndan Victor Hugodan aktarlan bu szler, Trk politikasnn iki byk ve kkl ekol arasndaki fark ortaya koymak iin yeterlidir: Biri ideal olduuna iman ettii devleti yontuyordu; dieri reel denilen toplumu dris Kkmerin anlatmyla; retim glerinin daha rahat geliebilmesi iin Demokrat Parti iktidara gelmeliydi. Cumhuriyet Halk Partisine kar ierde (bu partiyi) savunmayan Cumhuriyet Halk Partililerin de bulunduu bir Vatan Cephesi vard sanki. D ve i koullar uygundu. Muhalefet cephesine dayanan Demokrat Partinin propaganda makinesi, brokratlarn halkla olan tarihi elikisine hitap etmesini bildi. Ondan yararland. 1950 Maysnda Cumhuriyet Halk Partisini arparak iktidara geldi.62

1647

Cumhurbakan zel Kalem Mdr Haldun Derin, 14 Mays 15 Maysa balayan o dramatik gecenin tanklarndan biridir. Cumhurbakan smet nn, Babakan emsettin Gnaltay, Babakan Yardmcs Nihad Erim, CHP Genel Sekreter Yardmcs Ahmet Faik Barutu, ileri Bakan Emin Eriirgil, CHP Genel Sekreteri Cevat Dursunolu ve Ankara Valisi Avni Doan, bitiikteki odadan geilen yemek salonundadr: (..) (CHP Genel Sekreteri) Dursunolunun genel sonular iin pek iyimser olup, ezici ounlua dek varan ilk tahminleri yava yava gcn kaybetti. Yalnzca ounlua, ardndan baa ba olmaya dek indi; sonunda, ondan da aaya dt. (..) Sonularn byk bir ksmn kapsayan haberlerin arkas alndnda, sabah saat 2yi geiyordu. nn, ar admlarla mermer koridora doru yryerek Haydi hayrls, Allah rahatlk versin dedi; sonra merdivenlerden yukar yatmaya kt.63 Milli efin lideri bulunduu ve yaklak 27 yldr tek bana iktidar olan partisi hezimete uramt. Kendisi bile Ankaradan seimi kaybetmi, Malatyadan kazanabilmiti. Kaytl semenlerin yzde 88.88inin sandk bana gittikleri 14 Mays 1950 seimlerinin tartmasz galibi DP, yzde 53.59u bulan bir patlama yaparak 408 sandalye kazanmt. Kalan sandalyelerin 69u yzde 39.98lik oy oran ile CHP, 1i oylarn yzde 3.03n alan Millet Partisi, 9u da yzde 3.4lk oy oran ile bamszlara aitti. Oy yzdeleri ve sandalye saylar arasndaki byk oranszlk, seimin ounluk sistemine gre yaplmasndan kaynaklanyordu.64 DPli Yllar DPyi 14 Mays 1950 gn iktidara tayan seimler bir oy devrimidir. Adnan Menderes, Dokuzuncu Trki ye Byk Millet Meclisi nnde Babakan olarak Hkmet Programn sunarken; Tarihimizde ilk defadr ki yksek heyetiniz milli iradenin tam ve serbest tecellisi neticesinde millet mukadderatna hakim olmak mevkiine gelmi bulunuyor, demek suretiyle Trkiyenin demokratik hayatndaki bu nemli tarihi gerei vurguluyordu.65 DP hareketi, farkl kar kesimlerini popler ittifak iinde birletirmeyi baarm ve brokratik sekinleri iktidardan uzaklatracak gc eline geirmiti. Ergun zbudun, Trkiyedeki seim davranlarn konu edinen bir almasnda, 1950 seimlerinde blgeler ve iller dzeyinde partilerin aldklar oylardan hareketle yle bir eilim tespit etmektedir: DP, kapitalist ilikilerin gelitii blgelerde ndedir. Geleneksel yapnn zlmeden kald Anadoludaki srdrmlerdir.66 Dou byk toprak sahipleri byk lde CHPye ballklarn

1648

Babakan Menderesin ilk kabinesinde, bakanlarn seim blgeleri itibariyle dalmnda dikkati eken bir eksiklik, Dou ve Gneydou Anadolu ve Akdeniz Blgesi illerinden kimsenin bulunmaydr. Babakan Menderesin kurduu ilk hkmetin program, gerek anlamda byk yenilikler iermekte idi. CHP iktidarnn eletirisine ayrlan ilk ksm DP, kamu hayatnda eskisiyle ilgisi olmayan bir zihniyet deiimini vurguluyordu. Hayat ucuzlatlacak; retim hacmi ve istihdam arttrlacak; maliyetler drlecek; vergi adaleti salanacak; gmrk tarifeleri toptan gzden geirilecek; zel giriim alan mmkn olduunca geniletilecek; yabanc sermaye tevik edilecek; devlet iletmeleri amme hizmeti gren ve ar sanayie taalluk edenler hari olmak zere, elverili artlarla zelletirilecek; grev hakk itimai nizam ve sosyal ahengi bozmayacak surette kanunlaacak; antidemokratik kanun hkmleri kaldrlacak ve ar sol ezilecekti.67 Hkmetin ve parlamentodaki DPli ounluun ilk gnlerde yaptklar icraat yle idi: 6 Haziran gn, Silahl Kuvvetlerde o gne kadar grlmemi ekilde bir tasfiye gerekletirilmiti. Genelkurmay Bakan, kinci Bakan ve Ordu Komutanlar ile, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlarn kapsayan bu tasfiye, yeni iktidarn Orduyu otoritesi altna almas operasyonuydu. DPlilerin ikinci nemli adm, 16 Haziranda Arapa ezan okuma yasann kaldrlmasdr. lgintir, bu yasak kaldrlrken, Mecliste bulunan CHPliler de kabul oyu vereceklerdi. nc nemli adm, 14 Temmuz 1950 genel affdr. Bu af ile yaklak 23 bin mahkum salverilmitir. Yeni hkmetin d politika alannda gerekletirdii ilk icraat, 25 Temmuz 1950 gecesi olaanst bir toplant yaparak Koreye 4 bin 500 kiilik bir askeri birlik gnderme karardr. Hkmetin Koreye asker gnderme karar Trk d politikasnda yeni bir dneme iaret ediyordu. Bir Trk hkmeti, Cumhuriyet tarihinde ilk kez askerlerini snrlar dnda savamak iin cepheye gnderiyordu.68 CHPliler, yetki meclise aittir diye itiraz etmise de, Koreye asker gnderme karar bir sre sonra yrrle konulmu ve NATOya giri kaps aralanmtr. Babakan Menderes, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin Korede savaa girme karar vermesinin, Trkiyenin NATO yelii iin bir vesile olacana inanyordu.69 Adnan Menderes Hkmetinin d politikadaki bu davrann anlayabilmek iin hangi kayglarla hareket ettiini bilmek gerekir. Hseyin Bacya gre; Trk d politikasnn 1950li yllarnda temel ilkesi bulunmaktadr: Birincisi, Sovyet yaylmaclnn nlenmesi; ikincisi Bat ile ekonomik ve siyasi alanlarda ortak ibirlii; ncs de, Kbrsn taksimi konusudur.70

1649

A. Suat Bilgenin yorumu ise yledir: Sovyetler Birlii sava meydanlarnda kazand byk zaferinin meyvelerini eitli blgelerde toplama abasna girmitir. Trkiye de bu blgelerden biridir. Sovyetler Birlii, Dou Avrupay igal ettikten sonra bu memleketlerde bulduu az saydaki Komnistleri olup bittiler ile iktidara geirerek blgeleri kontrol altna almtr. Trkiye blgesinde durum farkldr. Trkiye Kzlordunun igali altna dmemitir. Trkiyedeki Komnistler de iktidar ele geirecek gte deildirler. Bu durumda Sovyetler Birlii Hkmetinin izleyecei taktik, mevcut Trkiye Hkmetini ar istekleri, askeri ynaklar ve propagandalar ile bunaltp tavizde bulunmaya zorlamaktr. Eer Trkiye Hkmeti tavizde bulunursa bunlar Amerika Birleik Devletleri ve ngiltereye onaylatarak salamlatrmak mmkn olan en yararl yoldur. Sovyetler Birlii bu plan gerekletirebilmek iin ilk adm olarak Yalta Konferansndan hemen sonra Trkiye ile arasndaki 17 Aralk 1925 tarihli Dostluk ve Tarafszlk Antlamasna 19 Mart 1945 tarihinde son vermitir. kinci Dnya Sava sonrasnda Sovyetler Birlii ile ilikilerde ortaya kan skntlar, Trkiyenin Batnn kanatlar altna girmek isteyiinde son derece etkili olmutur.71 Oral Sanderin yorumuna gre; Trkiyenin DPnin iktidara gelmesiyle hzlanan NATOya katlma mcadelesinde, Kore Sava yeni yneticilerin eline nemli bir koz vermitir. Koreye asker gnderildii takdirde, hem Trkiyenin Batnn zgrlk fikirlerine ball kesin bir davranla ortaya konacak hem de Amerikan Kongresi etkilenerek, bu devletin Trkiyenin NATOya girmesinde arln koymas salanacakt. Demokrat Partinin Koreye asker gnderme kararn bu erevede deerlendirmek lazmdr.72 Dileri Bakan ve Drtl Takririn imzaclarndan M. Fuad Kprlye gre; Kore Sava, Trkiyenin insani deerlere ve demokrasiye ne kadar nem verdiini dnyaya ispatlayacak iyi bir frsatt; Trkiyenin NATOya girii, Batllama ve demokratikleme yolunda faydalar getirdii gibi, Sovyet yaylmasna kar da emniyetini salamt. Kprl, Trkiyenin NATOya giriini, Trkiye Tarihinin Bir Dnm Noktas olarak kabul ediyordu.73 Babakan Adnan Menderesin iktisat politikasnda, zel giriimcileri kollamak yannda devlet iletmeciliinin srdrlmesine dayal Cumhuriyetin bandan beri sren temel tercihte bir deiiklik yapmas kesinlikle sz konusu deildir. DPnin iktidara geliiyle ok belirgin hale gelen d ekonomik ilikiler ve buna bal olarak gelitirilen politikalarn uygulanmas, devletin ekonomideki roln azaltmak bir yana, daha da arttrmtr. zellikle altyap inasnda younlaan devlet giriimleri Menderes dneminde kurulmutur. Devlet, ekonominin gelimesi ve sermaye birikimi iin ulam, haberleme, enerji gibi temel yatrmlar stlenmitir. Bir yanda sosyo-ekonomik amal ilevlerinde byk art gzlenirken; te yanda, merkezi olarak yrtlen alt yap yatrmlar, dorudan piyasa iin retim ve hizmet ilerini gerekletiren iktisadi devlet teekkllerini dourmutur. Yine bu dnemde, devlet iletmelerinin piyasa artlar iinde yaptklar retim byk art gstermitir. Devlet Demiryollar, PTT, Trkiye Kmr letmeleri, Trkiye Selloz ve Kat Fabrikalar, Denizcilik Bankas gibi kurulular yeniden dzenlenerek farkl bir statye kavuturulmular; Devlet Malzeme Ofisi, Et ve Balk Kurumu, Azot Sanayii birer kamu giriimi olarak rgtlenip faaliyete sokulmulardr. Trkiyedeki

1650

KTlerin kurulu yllar ilgin bir dalm gstermektedir: 11i 1950den nce, 17si 1950-60 dneminde, 11i 1960dan sonra kurulmutur.74 Demokrat Partinin tarm politikasn demokratikleme sonucunda hzlanan kapitalistleme olarak kavramlatran ve yar-poplist politikalar eklinde tanmlayan Serdar Turguta gre, DP iktidarnn tarm sektrne ynelik iktisadi politikasn belirleyen en byk unsur, Trkiye tarihinde kyllerin bir semen kitlesi olarak ortaya kmas ve siyasete arlk koymasyd. Bu iktisadi politikalar uygulanabilir klan da, 1947-53 arasnda gndeme gelen gelime stratejisiydi. Bu gelime stratejisinin srdrlmesi iin gerekli olan d iktisadi konjonktrn sona erdii 1953 ylndan sonra da, tarm sektrne ynelik olarak devam ettirilmesi, yar-poplist politikalarn srdrlmeye allmas, bu dnemde siyasetin iktisad belirlediinin en gzel kantdr. Serdar Turgut, Tarm sektrne ynelik yar-poplist politikalar, iktisadi koullar zorlanarak, 1953-60 arasnda da srdrlmse de 1953ten sonra yeni bir gelime stratejisi gndeme gelmekteydi. Devleti sanayileme stratejisinden farkl olarak i pazarn tketim talebi boyutu ile n plana kt bu ithal ikameci gelime stratejisi, 1970lerin sonuna kadar Trk ekonomisinin alaca biimi belirlemitir, grndedir.75 lkay Sunarn ifadesiyle, Liberal temellere dayanmayan 1924 Anayasas, muhalefette iken Demokrat Parti tarafndan fazla merkeziyeti olduu iin eletirilmitir. Fakat iktidara geldii zaman Meclisi byk ounlukla kontrol eden Demokrat Parti, bu Anayasay deitirmek bir yana, merkeziyeti yapy milli irade anlay ile temellendirip 1924 Anayasasna smsk sarlmtr. Rousseaudan mlhem milli iradeye ortaklar getirilemez sav altnda Demokrat Parti, siyasal gc plralist bir kurumlama iinde paylamaktan saknmtr. Giderek Demokrat Parti, milli iradeyi tek bana ve dorudan temsil ettiine inanmaya balamtr. Kaynaklar azalp, patronaj zerine kurulu toplumsal koalisyonda honutsuzluklar balaynca, bu defa Demokrat Parti ideolojik ve toplumsal mobilizasyonu hzlandrmtr. Demokrat Parti iinde yer alan aydnlar, daha sonra stabilizasyon nlemlerinin getirdii sorunlar karsnda byk sermaye evreleri, Demokrat Partiye olan ballklarn gevetmeye hatta kopartmaya balamlardr. Bu durumda Demokrat Parti liderleri Trkiyede yaygn olan kk kylln desteine dayal, enflasyonist sbvansiyonlarla beslenen bir poplizme ynelmilerdir.76 Ahmet Emin Yalmann aktardna gre, o yllarda, nde gelen bir DPli politikac yle dnmektedir: Demokrasi bir say rejimidir. Bu rejimde ynlar ne isterse o olur. Biz, iktidar mesulleri sfatyla bir avu aydnn tenkidine ve kuru grltsne deil, halk ynlarnn belirttii isteklere uymak zorundayz.77 Babakan Yardmcs Samet Aaoluna atfedilen bu szler, DPli elitin otoriter-plepisiter demokrasi anlaynn bir kant olarak kabul edilebilir. DPnin muhalefete ynelik baskc tutumunda, Paa faktr diye tanmlanan, aka CHP Lideri smet Paadan duyulan korkunun rol oynad

1651

eklinde bir yorum yaplyor ki, bunun, psikolojik adan DPnin ly karmasnda nemli bir rol olmutur, denilebilir. Feroz Ahmad, Paa faktr diye bilinen korkunun DP zerindeki etkilerini yle aklamaktadr: (..) nn fobisi, smet Paann DP ynetimini gerekte kabul etmedii ve eline geirecei ilk frsatta DPlilerin altn oyaca inanc idi. DPliler, nn politik hayata devam ettii srece kendilerini gvencesiz buluyorlard. nn, yalnzca onlarn kendilerini gvencesiz bulmalarna neden olsa iyi idi, ayn zamanda DPlilerin zerinde onlarn da aklayamadklar bir aalk kompleksine neden oluyordu. Gvensizlik duygusunun esas nedeni, merkezi ve yerel brokrasiyi ellerinde bulunduramaylar idi. Silahl Kuvvetler, Adliye, niversite ve Basndan emin deillerdi. Bu kurumlarn, zellikle Silahl Kuvvetlerin smet nnye ve Partisine sadk olduklarn dnyorlard. Bu yzdendir ki, devlet kurumlarn kontrol edemedikleri eklinde bir duygu ile yaayan DPliler, kendileri ve sonraki srdrcleri iin adeta bir feti olarak itibar edilen milli irade kavramn ne karttlar.78 Feroz Ahmadn yorumu burada bitmiyor, devamnda da yle diyor: DPlilerin sahip olduklar ezici ounluk dikkate alndnda, 10 yllk iktidar dnemlerindeki muhalefet takntlarn anlamak zordur. mecliste de, 1950, 1954 ve 1957, muhalefet, DPli ounlua meydan okuma ve onu saysal adan zorlama noktasn yakalayamamt. DP srasyla, 408, 503 ve 424 sandalye kazanmt. CHPnin ise, 69, 31 ve 178 sandalyesi olabilmiti. Peki, DPlileri korkutan neydi? in asl, Bayar-Menderes Grubu olarak tanmlanan DP oligarisi, muhalefetten ok parti iiyle ilgiliydi. Menderes, hem kendisine meydan okuma hem de devirme gcne sahip yandalarndan hep endie duymutur. nn ve CHP taknts, yeterince gerek olsa bile, ayn zamanda dikkatleri baka tarafa kaydrma aracyd ve birlikten uzak bir partide birletirici bir rol vard. Menderes, kendi partisinde kontroln srdrmek iin ok fazla zaman ve enerji harcamak durumunda kalacakt. 79 Muhalefete lk Basklar Muhalefete kar giriilen ve tamamen haksz saylabilecek ilk bask, 18 Nisan 1952 tarihinde CHP Milletvekili ve Gazeteci Hseyin Cahit Yalnn dokunulmazlnn kaldrlmasdr. Ulusta yaymlanan Gz Kapal Oy Verme balkl yazs nedeniyle nl kalem hakknda alan davada gazetenin yaz ileri mdr beraat ettirilmi, dokunulmazlk meselesi Trkiye Byk Millet Meclisinde grlrken dava ile ilgili bu nemli ayrnt dikkate alnmayarak basna ve muhalefete gzda olsun diye hukuk kurallar inenmitir.80 DPliler, Millet Partisi muhalefetine de tahamml gstermemiler, Millet Partisi hakknda Atatrk ve devrimlere aleyhtar faaliyette bulunmaktan soruturma atrmlar ve ardndan 27 Ocak 1954te

1652

mahkeme karar ile alelade bir dernek gibi bu parti kapatlmtr. Millet Partililer bu karar karsnda bir siyasi partinin bir gece iinde randevu evi gibi kapatlmas tedhi deil de nedir? diye hakl olarak tepki gstereceklerdir.81 Millet Partisi ile ilgili kararn alnmasnda iktidarn hareket noktas, partililere yneltilen Kemalizm aleyhtarl sulamasndan parti liderliinin duyduu byk rahatszlktr. Celal Bayar ve daha pek ok DPli ynetici, en az CHPliler kadar Kemalizme sahip kabilirdi. Hatta amalarnn, 1938de Atatrkn lmnden nce yaand gibi, Kemalizmi canl bir ideoloji haline getirmek olduunu iddia ediyorlard. Atatrkn 14. lm yldnmnde Adnan Menderes, Trk toplumunun kar karya bulunduu grevin, balangtaki biim ve niteliiyle Atatrkn baarlarn (CHPnin istedii gibi) yalnzca korumak deil, o zamanlar bunlara yn veren ama ve motiflere uygun olarak bu baarlar gelitirmek olduunu yazyordu. Menderese gre, DP iktidarnda, Trk milleti byle bir srekliliin keyfini yayordu ve Atatrk sonsuza kadar huzur iinde uyuyabilirdi. 82 Feroz Ahmad; DPnin Kemalizm yorumuna gre-birok CHPlinin de paylat, Atatrk, Trkiye serbest teebbsle dayal bir kapitalist sistem iinde Batllasn diye, kendi reform paketini uygulamtr, diye yazmaktadr. Menderesin iaret ettii reformlarn ama ve motifleri bunlard. Bu politika, hem i artlarn hem de dnyadaki durumun bu modelin srdrlmesine izin vermediinin anlald 1930larn bana kadar uygulanmt. Sovyetler Birlii yardmnn ve rneinin de tevikiyle Kemalist rejimin aktif devlet mdahalesine ve ekonomide planlamaya karar vermesi, yalnzca o dnemle snrlyd. Bununla birlikte o dnemde bile ama, yaayabilir bir ekonomi ve ayaklar zerinde duran bir serbest teebbs snf yetitirmekti. Bu snf yeteri derecede geliince, devlet iletmeleri ona devredilecek ve bir serbest pazar ekonomisi kurulacakt. DPliler, bu dnm tamamlamaya alyordu ve bunu Kemalizmin esas amacna bal kalmak olarak anlyorlard.83 1954te kabul edilen bir kanun, usta bir ekilde muhalefet etme hakkna kstlama getiriyordu. Buna gre, bir siyasi partiye adaylk iin ba vuran kiinin mracaat reddedilirse, bu kii ayn seim dneminde bir daha aday olamyordu. Mracaatlarn kabul etmedikleri kiilerin kendilerine kar adaylk koymalarn engellemi oluyorlard. Bir dier anti-demokratik hkm, seimlerde aday olacak memurlarn alt ay nceden istifa mecburiyeti idi. Bunun, muhalifler aleyhine ileyecei belli idi. Muhalefet aday olmak isteyecek memur, seimi kazanamaz ise, isiz kalacan dnecek ve aday olmaktan vazgeecekti. Seimlerde karma liste yapmak da mmkn deildi. 84 1950 seimlerindeki hezimetin stne CHP, ilk kez ounluk ynteminin sakncasn giderecek seim formlleri aramaya balamt. ktidar partisi DP ise, CHPnin itirazlarna kaytsz kalm ve 1954 seimlerinin de ayn esaslarla ounluk ve liste usul yaplmasnda srar etmiti.85 1954 seimleri byle bir ortamda yapld ve DP iin seim zaferi ciddi bir sorun olmad. Partinin ilk 4 yllk sicili kendini iyi anlatyordu. yi hasat, d krediler ve hkmetin kamu yatrmlar lke genelinde bir refah rzgar estirmiti ve muhalefetin kar-propagandas yalanlanmt. CHPnin tek parti uygulamalarnn anlarn hafzasnda canl tutan semen, bu partinin lkede hrriyet ve gvenliin bulunmad eklindeki propagandasn ciddiye almas dnlemezdi. Ortalama semen, 1954 ylnda kendisini 4 yl ncesine gre daha mutlu hissediyordu.86

1653

1950deki gibi seim sonularnn halkn iradesini adaletli olarak parlamentoya yanstmad akt. Katlmn yine yksek olduu bu seimlerde oylarn yaklak yzde 41.7sine sahip olan muhalefet (CHP, CMP ve Bamszlar), sandalyelerin ancak yzde 6.7sini; iktidar partisi (DP) oylarn yzde 56.6s ile, sandalyelerin yzde 93n, 541 sandalyeden 503n ele geirmilerdi. Seim sisteminin arpkl olarak, Meclisin ezici ounluu DP milletvekillerinden olumutu. CHPnin yzde 35 oyuna karlk yalnzca 31 sandalyesi vard.87 Cem Eroulun, Menderes iktidarnn en kritik yl diye tanmlad 1955 ylnda, Trkiye, Yunanistan ve ngiltere arasnda Kbrs grmeleri kmaza girince, Konferans etkilemek amacyla Londrada Kbrsl Trkler, Trkiyede de Hkmet tarafndan gsteriler organize edilmek istenmitir.88 6 Eyll 1955 gn Selanikte Mustafa Kemalin doduu evin ve Trkiyenin Selanik Konsolosluunun bombaland haberinin radyonun 13.00 haber blteninde yaynlanmas ve stanbul Ekspres Gazetesinin ikinci basksnda akam zeri duyurulmas zerine, 6 Eyll, 7 Eylle balayan gece, stanbulun hemen btn semtlerinde, Rumlarn evleri, iyerleri, kiliseleri saldrya uramtr. zmirde de benzer olaylar cereyan etmitir.89 Ordu birlikleri 4 saat iinde duruma hakim olmutur.90 Bu olaylarda Rumlarn ve Hristiyanlarn dkkanlarndan baka Rum Patrikliine ve zmirde Yunan Konsolosluuna saldrlar olmu, byk maddi zararlar meydana gelmitir. ileri Bakan Namk Gedik ekilmi; Babakan, Patrik Athenagoras ziyaret edip zntlerini bildirmi; zmirde ise, Ulatrma Bakan tahrip edilen Yunan Konsolosluunun bayrak ekme treninde bulunmutur. Hkmet, zararlarn deneceini aklamtr.91 6/7 Eyll 1955 gnlerinde yaanan olaylar iktidar partisi iindeki tartmalar su yzne karmtr. DPlilerden Prof. Feridun Ergin, Fevzi Ltfi Karaosmanolu, Fuad Kprl, Fethi elikba, Mkerrem Sarol. Bu gelimelerden sonra Babakan Adnan Menderesi kararl bir ekilde eletirmeye balamlardr. DPli 19 milletvekilinin bir nerge ile basna ispat hakk tannmasn istemeleri zerine DP Genel dare Kurulu, elikba ve Karaosmanoluna bask ile imzalarn geri aldrtmaya alm; fakat baar salayamam, bu gelime zerine Prof. Feridun Ergin Haysiyet Divanna verilmitir. spat hakk nergesini imzalayan 19 milletvekilinden 9u Partiden ihra edilmi, 10u kendileri istifa ederek ayrlmlardr.92 27 Ekim 1957 tarihinde yaplan genel seimlerde, Adnan Menderesin DPsi oylarn yzde 47.70ini toplam ve 424 sandalye kazanmtr. smet nn liderliindeki CHP yzde 40.82 oy oran ile sadece 178 sandalye elde edebilmitir. Kalan oylarn dalm ise yledir: Cumhuriyeti Millet Partisi yzde 7.19 ile 4 sandalye, Hrriyet Partisi yzde 3.85 ile 4 sandalye, 2 sandalye de Bamszlarn. Seim sisteminin arpkl, muhalefet partileri hep bir arada oylarn yzde 52sine karlk 186 sandalye kazanrken; iktidar yzde 48lik bir oy oran ile 424 sandalyeye sahip olabilmektedir. 1957 seimlerinde muhalefetin toplam oylar, DPnin toplamn amaktadr. 93

1654

1960 htilaline Doru 1954 seim sonularnn Babakan Menderes ve Partisi zerinde farkl bir etkisi olacakt. 1954 yl, on yllk dnemin krlma noktas olarak gzkmektedir. Babakan Menderesin poplizmi, onu ve partisinin meclis grubunu milli iradeye dayal bir ounluku diktatrle doru adm adm srklyordu. 1959 Ocak aynda; iktidar, lke genelinde Vatan Cephesi adl bir rgtlenme almas balatt. Vatan Cephesi Ocaklar modeliyle iktidara partinin verebildiinden daha geni bir taban bulmak isteniliyordu. Vatan Cephesine katlanlarn adlar teker teker radyoda okunarak tevik ediliyor; belli konumdaki kiiler ve kesimler bu ocaklara yazlmaya zorlanyordu.94 Uygur Kocabaolunun Demokrat Parti Dneminde radyo-siyasi iktidar ilikisi zerine yapt tespitler bu adan endie vericidir. 1957 seimlerinde oy verme ileminin sona erecei saat olan 17.00yi beklemeden, saat 14.30dan sonra radyolarn seim sonularn yaynlamaya balamas bir skandaldr. CHPnin, Yksek Seim Kuruluna yapt bavurular ve bu kurulun yaynn durdurulmas karar almasna ramen, Hkmet yayn srdrmtr.95 Uygur Kocabaolunun, Vatan Cephesi zerine tespitleri, 1950-60 dneminde plebisiterotoriter ynetimin snrlar ve nereye doru ilerledii konusunda bir fikir verecektir. Devlet, otoritesinin yklmaya allmas zerine iktidar kendisini savunmak zorunda kalmtr. Muhalefet ve bamsz basnn iktidar ykmaya almas karsnda iktidarn ayakta olduunu ve halkn iktidara gvendiini kantlayabilmek amacyla devlet radyosunda, Vatan Cephesi yaynlarna balanmtr. Radyo ilerinden sorumlu Devlet Bakan bu gr u szlerle aklamtr: (..) Biz bu neriyat, sadece memleketin selameti -hkmet ve otoritesinin muhafazas- milli emniyetimizin korunmas iin yapm bulunuyoruz. Vatan Cephesi almasnn en ok tepki eken yan, hayatta olmayan kiilerin, 7-8 yanda ocuklarn, CHPden ayrlp DPye getiinin duyurulmas iin radyonun alet edilmi olmas ve bylece radyo programlarnn lsz biimde hkmet tarafndan igal edilmesidir. Vatan Cephesine katlanlarn listelerinin okunmasna 1 Ekim 1958 tarihinde balanm ve 26 Ocak 1960 tarihine kadar haber bltenleri iinde yaynlanmtr. Bu tarihten sonra Ankara Radyosunda oluturulan ve her gn saat 14.00te yaymlanan Yurdun drt kesinden haberler adl programda listelerin okunmas srdrlmtr. nceleri 10 dakika sreli olan bu program, 16 Mart 1960 tarihinden itibaren 30 dakikaya karlmtr.96 DP nderlii, muhalefet liderlerinin yurt gezileriyle lkede dolamasna dayanamyordu. Valiler, hkmet tarafndan kendilerine verilen emirleri uygulaynca da eitli sorunlar kyordu. Bu olaylardan birinde ana muhalefet lideri smet nn, Yeilhisara giderken yolu ncesu kprs zerinde bir topu birlii tarafndan kesilmiti. smet nn, yolunun kesilmesi zerine bir sre otomobilinde beklemi, sonra yryerek kprye vardnda Subaylar selama durmulard. O srada

1655

birliinin banda grevli Binba Selahattin etiner, 4 Nisan 1960 gnl istifa dilekesinde unlar yazyordu: Anayasann 70. maddesi seyahat hak ve hrriyetini vatandalarn tabii hukukundan saymasna ve ordunun kanunun zikrettii istisnai haller dnda emniyet ve zabta kuvvetleri yerinde kullanlmasna hukuki imkan bulunmamasna ramen Sayn smet nn ve arkadalarnn Kayseri gezisinde emir ve komuta ettiim birlikleri bu hukuki snrlar dnda kullanmaya zorlandm. 97 TBMMde de muhalefetin almalarn engellemek iin iktidarn kimi nlemler almas kabul edilebilir bir durum deildi. 12 Nisan 1959 gn toplanan DP Meclis Grubunda, TBMM Tznn 117. maddesi uyarnca bir Tahkikat Komisyonu kurdurulmas karar alnmt. Toplantdan sonra yaplan aklamada yle deniliyordu: CHPnin ykc, gayrmeru ve kanun d faaliyetlerinin memleket sathnda cereyan tarz ve bunlarn mahiyet ve hakikatinin nelerden ibaret olduunu tahkik ve tespit etmek zere, bir meclis tahkikat almasna, grubumuz ittifakla karar vermitir.98 lter Turann deerlendirmesine gre; Demokrat Parti, muhalefetin ykc faaliyetini incelemek zere yalnz kendi milletvekillerinden oluan bir tahkikat komisyonu kurmu ve bu komisyonu, olaan parlamento komisyonlarnn sahip olmad yetkilerle donatmt. Yasalara uygunluu ok tartmal olan bu eylem, daha da nemli olarak, rekabeti bir sistemin ilerlii iin gerekli olan temel bir anlay da ihlal ediyordu.99 DP ktidarnn Sonu 27 Mays 1960 sabah, gen subaylarn gerekletirdikleri bir hkmet darbesiyle 10 yllk Demokrat Parti iktidar sona erdirildi. Cumhurbakan Celal Bayar, Babakan Adnan Menderes ve arkadalar, DPli milletvekilleri ve Parti yneticileri, brokratlar ve Genelkurmay Bakan tutuklanarak Yassadada yarglanmak zere cezaevine konuldular. DPli Hkmeti devirmek iin Silahl Kuvvetler iinde ilk gizli rgtn kimler tarafndan ve ne zaman kurulduu hakknda kesin bilgiler olmamakla birlikte ihtilal amal ilk gizli rgt teebbsnn 1951 ylnda oluturulduu bilinmektedir. DPnin 10 yllk iktidar boyunca ayr ayr yedi tane gizli rgt ile onlarn kendi aralarnda birlemelerinden oluan iki tane de birlemi gizli rgtn faaliyeti tespit edilmitir. Gizli rgtlerin baz mensuplar muhalefet partisi konumundaki CHP ile de temas kurmulardr. Babakan Menderes ve partisi, 1957 seimlerinde Orduya el atm ve Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Aknozu, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Fevzi Uaneri ve Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Sadk Altncan DP listelerinden aday gstermilerdir. mit zda, Yksek Komuta Heyetinin bu davrann, Hkmetin, Ordu tarafndan desteklendii imaj vermek istedii eklinde yorumlamaktadr.

1656

9 Subay Olaynn patlak vermesi, gerekte rgt ii sorunlarn olduu kadar yaklaan askeri mdahalenin ayak sesleri olarak kabul edilebilir. Olay en fazla ciddiye alan kii Cumhurbakan Celal Bayardr. Hkmet ise sorunu nemsememi, 19 Ocak 1958de Milli Savunma Bakanlndan istifa ettirilen emi Erginin yerine Ethem Menderesi tayin ederek konuyu kapatmtr. Ordu iinde birbirlerinden habersiz gizli gruplar darbe hazrlklarna hz vermilerdir. 100 evket Sreyya Aydemirin szleriyle; htilalin ilk iareti niversitelilerden geldi.101 27/28 Nisan 1960 gnlerinde Ankara ve stanbulda niversite rencilerinin gsterilerinde, artk Hkmet tmyle kontrol yitirmiti. Hkmet, skynetim ilan edince gstericiler dalmaya balamt. Belirgin olan, ordunun, Hkmetin deil, gstericilerin yannda olduu idi. Halk ise olaylar seyrediyordu.102 25 Mays 1960 sabah, DP Genel dare Kurulu tekrar toplanmt. Rfk Salim Burak, Babakan Adnan Menderesi eletirmi ve bu politikann terk edilmesini istemiti.103 Ersin Kalaycolunun tespitlerine gre; 1957 ylnda tm kaynaklarn tkenmesi zerine mal ktlklar ba gstermi ve baka are kalmamas neticesinde TLnin yzde 330 orannda devale edilmesi ile sabit gelirlilerin satn alma gcnde byk bir d yaanmtr. Bu koullarda iyice gerilen iktidar-muhalefet ilikileri Trkiyeyi bir siyasal ayaklanma ortamna doru srklemitir. (..) Bu gelimelere kar, DPnin muhalefeti susturmaya ynelmesi, hem TBMM iinde hem de dnda siyasal gerilimin trmanmas sonucunu dourmutur. Ana muhalefet partisi bakannn yasama organndan uzaklatrlmas, gittii siyasal gezilerde rnein Kayseride olduu gibi kente valilik tarafndan sokulmamas, Uak ve Topkapda olduu gibi saldrya uramas hem siyasal gerginliin en belirgin iaretleri, hem daha da trmanmasn tevik eden nedenler olmutur. 104 Kemal H. Karpat, 1959 ylnda, Princeton niversitesi tarafndan ngilizce olarak baslan eserinde Trkiyedeki demokrasinin krizden kurtulmas iin tek zmn 1945-50 dnemindeki gibi siyasal muhalefetin yaatlmasnda olduuna iaret ediyordu: Trkiye byk olaylarn eiindedir. Yzeyde kalan, yarm yamalak tedbirler bu olaylar sadece ksa zaman iin geciktirebilir. Sk bir kontrol ise, bir huzur manzaras yaratsa bile mutlaka yaplmas gereken geni, siyasi, kltrel ve sosyal ayarlamalarn yerine geemez. (..) Geni ve sistematik bir sosyal organizasyona ihtiya vardr. Bu sosyal ayarlama ihtiyacnn temelinde de halkn iten gelen ve gittike iddetlenen kltr, hrriyet ve ilerleme, tek kelime ile en geni anlam ile demokrasi hasreti bulunmaktadr. Bu gerek demokrasi nasl tanmlanabilir ve demokrasi yoluyla halklk nasl gerekletirilebilir? Kemal H. Karpat, Bu konuda en iyi tanm, Trkiyede gerek bir demokrasinin kurulmas urunda samimiyetle mcadele ettii muhalefet yllarnda Demokrat Parti yapmtr diyor ve Demokrat Parti Balkesir rgtnn 1949 tarihli bir raporundan u aktarmay yapyordu:

1657

Biz hak ve hrriyet davasn, sadece gzel vaadlerin, byk prensiplerin mnakaa ve kabul edilivermesi ile gerekleebilir saymyoruz. stiyoruz ki, bu dava konumalarmzn, yksek siyasetin arkasnda her gnk hayatmza kadar, kymzdeki kurban derisi bandan, milli klfetlerin ortaklaa paylalmasndan, onun nimetlerinden kanuni eitlik ierisinde yararlanmaya kadar kklesin. nk biz, buralarda yaayan vatandalarz ve basit insanlarz. Belki sadece prensipler zerinde anlamalar, yksek siyaset iin yeterlidir. Fakat, gndelik hayatn iktisadi artlar, mali ve sosyal yokluklar iinde bir btn oluvermi insanlarn yaaynda bir eker ii, bir ba ii, bir cezann partiler arasnda farklar gzeterek toplanmas, kymzdeki ve mahallemizdeki bir muhtarn hor muamelesi ve nihayet vergimizi ellerine teslim ettiimiz insanlarn ktye kullandklar haklarmza mukabil affa uramalar, vergilerimizin keyfi kullanlmas bizim iin nemli davalardr. (..) Diyorlar ki, Bunlarn mnakaa yeri meclistir. Meclis, kanun dzenleyen yerdir, Lakin ona bu kanun fikrini veren, onu ekillendiren, sokaktaki, dkkandaki, evdeki ve nihayet meydandaki halkn maeri vicdan ve isteidir. (..) Partiler belirli meselelerde hadiseleri millet nnde mnakaa ederek ounluu salarlar. (..) Bunun ad sokak demokrasisi deil, demokrasinin kendisidir. Baka trls ise sadece kulis politikas ve koridor taktii adn tar.105 Yassada Dersleri 14 Ekim 1960dan 15 Eyll 1961e kadar 11 ay sren Yassada mahkemelerinde toplam 592 kii sank olarak yarglanmtr. Haklarnda lm cezas istenen kiilerin says 228dir. Adli, askeri ve idari kesimdeki yarglardan dnemin hkmetinin nerisi zerine askeri komite tarafndan grevlendirilen bir bakan, sekiz asil ve alt yedek ye ile bir basavc ve be yardmcsndan oluan zel mahkemenin kararna gre; Adnan Menderes (Babakan), Celal Bayar (Cumhurbakan), Refik Koraltan (Meclis Bakan), Fatin Rt Zorlu (Dileri Bakan), Hasan Polatkan (Maliye Bakan), Emin Kalafat, Agah Erozan, Ahmet Hamdi Sancar, Nusret Kiriiolu, Zeki Erataman, Bahadr Dlger, Baha Akit, brahim Kirazolu, Osman Kavrakolu, Orgeneral Rt Erdelhun (Genelkurmay Bakan) lm cezasna mahkum edildiler. lke apnda endieli ve endieli bir bekleyi ardndan iktidar elinde tutan Askeri Komite, Adnan Menderes (1899-1961), Fatin Rt Zorlu (1910-1961) ve Hasan Polatkann (1915-1961) lm cezalar iktidardaki Milli Birlik Komitesince onayland ve mahkeme kararlar yerine getirildi. DP iktidarnn nde gelen teki yneticileri, Medeni Berk, zzet Akal, Celal Yardmc, Tevfik leri, Vacit Asena, Kemal Biberolu, Hilmi Dura, Himmet lmen, Kemal zer, Necmettin nder, Selami Diner, Ekrem Ant, Hseyin Ortakolu, Reat Akemsettinolu, Necati elim, Sadk Erdem, Nuri Togay, Mazlum Kayalar, Selahattin nan, Murat Ali lgen, Selim Yataan, Muhlis Erdener, Enver Kaya, Rauf Onursal, Kemal Serdarolu, Hadi Tan, Cemal Tzn, Samet Aaolu, Sezai Akda, Ethem Yetkiner, Kemal Aygn mr boyu hapse mahkum olurken; 418 kii 6 ay ile 20 yl arasnda deien hapis cezalarna arptrldlar. 123 kii beraat ettirildi.

1658

27 Mays 1960 askeri ynetimine bal bu mahkemenin kararlar doal olarak kamuoyunda tartmalara yol amtr. Sivil-demokratik hayata dnlnce, baz siyasi partilerle silahl kuvvetler mensuplar arasnda gerginlik kayna olarak uzun yllar gndemde kald. Trkiye, Babakan Menderes ve arkadalar Dileri Bakan Zorlu ile Maliye Bakan Polatkann idam edilmelerinden hangi dersleri kartabilir? Bu soruyu drt adan cevaplandrmak mmkndr: Menderes, Zorlu ve Polatkann idamlarndan alnmas gereken birinci ders, Trk Ceza Kanunundaki lm cezasnn sorgulanmas eklinde olabilir. kinci olarak zellikle zerinde durulmas gereken bir konu, basnn durumudur. Menderes ve arkadalarnn idamlarnda basnn tutumu da etkili olmutur. nc ders, niversitenin tutumudur. Askeri ynetim hukukunun dzenlenmesi ve uygulanmasnda niversite profesrleri kendilerine yakmayan bir fke ile davranmlardr. Drdnc ders, insan haklarnn her yerde ve her durumda vazgeilemez ve doutan kazanlan, insan olmaktan gelen haklar oluudur. Babakan Menderesin Yassada Mahkemesindeki sorgusunda ilk cmleleri yle idi: nsann haklarn mdafaa edebilmesi iin muayyen artlarn yerine getirilmesine lzum vardr, kanaatindeyim. Bendeniz be aydan beri tecrit vaziyetinde bulunuyorum. Bir tek odann iinde gnn yirmi drt saatinde her saat deien bir nbeti subay ile tek kelime konumadan yayorum. Artk konuma yeteneim zaafa urad. Kumandan Beyefendinin zaman zaman beni baheye kartmak gibi ltuflar olmasa imdi huzurunuzda olmak imkann da bulamayacaktm. Bana imkan verecek, moralimi, rahatszlm bertaraf edecek artlara malik deilim. Be aydan beri btn konumalarmn yekunu 10-15 saati gemez. Bir maznun huzurunuza byle gelirse kendini nasl mdafaa edecektir? Suluyu tecrit ve konuturmamak, tahamml edilir manevi tazyik deildir.106 Babakan Menderesin son szleri de unlar olmutur: Hayata veda etmek zere olduum u anda, devletime ve milletime ebedi saadetler dilerim. (.)107 1 2 3 4 5 6 Celal Bayar, Bavekilim Adnan Menderes (stanbul, Baha M., 1983), s. 21-3. evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram (stanbul, Remzi K. 2. bs., 1979), s. 93. evket Sreyya Aydemir, kinci Adam (stanbul, Remzi K., 3. bs. 1980), cilt 3, s. 75-7. evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram, s. 103-6. evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram, s. 108-9. evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram, s. 113-5.

1659

7 8 s. 57-63. 9 10 11

Samet Aaolu, Arkadam Menderes (stanbul, Baha M., 1967), s. 14-5. Rfk Salim Burak, Trkiyede Demokrasiye Gei, 1945-1950, (Ankara, Olga M., 1979),

Kemal H. Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, (stanbul, stanbul M., 1967), s. 130. Cem Eroul, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, (Ankara, mge K., 2. bs., 1990), s. 11. lkay Sunar, Demokrat Parti ve Poplizm, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, cilt

8 (stanbul, letiim Y., ), s. 2076-86. 12 13 Mmtaz Soysal, Byk Yalan, Yn, 40 (19 Eyll 1962), s. 3. Mehmet Ali Aybarn adayl iin bkz: Haldun Derin, ankaya zel Kalemini Anmsarken

1933-1951, (stanbul, Tarih Vakf Yurt Y., 1995), s. 195. 14 mit zda, Ordu-Siyaset likisi/Atatrk ve nn Dnemleri (Ankara, Gndoan Y.,

1991), s. 164-8. 15 16 17 evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram, s. 36. Cneyt Arcayrek, Demokrasinin lk Yllar 1947-1951 (Ankara, Bilgi Y., 1983), s. 28-30. Selim Deringil, Denge Oyunu/kinci Dnya Savanda Trkiyenin D Politikas, (stanbul,

Tarih Vakf Yurt Y., 1994).

18

Nihal Kara, Trkiyede ok Partili Sisteme Gei Karar (1945) (ASBF, Yaynlanmam

Doktora Tezi, 1982). 19 Nihal Kara-nciolu Trkiyede ok Partili Sisteme Gei ve Demokrasi Sorunlar, Tarih

ve Demokrasi/Tark Zafer Tunayaya Armaan (stanbul, niversite retim yeleri Dernei Y., 1992), s. 69-86. 20 21 22 23 Ouz nal, Trkiyede Demokrasinin Douu, (stanbul, Milliyet Y., 1995), s. 122. Celal Bayar, Bavekilim Adnan Menderes, s. 40-3. Demokrat Parti Tzk ve Program [(Ankara, (DP) Y., 1946]. Feroz Ahmad, The Turkish Experiment in Democracy 1950-1975, (Colorado, Westwiew

Press, 1977), s. 14.

1660

24

Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi

1945-1971, (Ankara, Bilgi Y., 1976), s. 23. 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 Kemal H. Karpat, a.g.y.., s. 143. Haldun Derin, ankaya zel Kalemini Anmsarken 1933-1951, s. 205. Tevfik avdar, Demokrat Parti, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, cilt 8, s. 2065. Feroz Ahmad, a.g.y.., s. 19. Hkmetler ve Programlar I, (Ankara, TBMM B., 1988), s. 129. Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.y.., s. 23. Kemal H. Karpat, a.g.y.., s. 144-5. Zafer skl, Siyaset ve Asker, (stanbul, Afa Y., 1989), s. 50, 52 ve 55. Zafer skl, a.g.y.., s. 56-7. Hkmetler ve Programlar I, s. 122. A. Suat Bilge, Trkiye-Sovyetler Birlii likileri 1920-1964, G Komuluk, (Ankara, T.

Bankas Y., 1992), s. 301-2. 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 A. Suat Bilge, a.g.y.., s. 302-303. A. Suat Bilge, a.g.y.., s. 303. lber Ortayl, 1946 Demokrasisi, Milliyet, 16 Mays 1983. Kemal H. Karpat, a.g.y.., s. 149. Kemal H. Karpat, a.g.y.., s. 150. Kemal H. Karpat, a.g.y.., s. 153-54. Haldun Derin, a.g.y.., s. 197. Haldun Derin, a.g.y.., s. 200. Kemal H. Karpat, a.g.y.., s. 155. Kemal H. Karpat, a.g.y.., s. 158. Kemal H. Karpat, a.g.y.., s. 159.

1661

47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 106. 63 64 65 66 s. 40. 67

Kemal H. Karpat, a.g.y.., s. 160. Ayn Tarihi, (Temmuz 1947), s. 15-6 ve Haldun Derin, a.g.y.., 210-14. Kemal H. Karpat, a.g.y.., s. 170-71. Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.y.., s. 35. Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.y.., s. 37. Kemal H. Karpat, a.g.y.., s. 177. Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.y.., s. 63. Kemal H. Karpat, a.g.y.., s. 181-2. Kemal H. Karpat, a.g.y.., s. 182. Kemal H. Karpat, a.g.y.., s. 183. Kemal H. Karpat, a.g.y.., s. 189-90. Feroz Ahmad, a.g.y.., s. 26. Feroz Ahmad, a.g.y.., s. 27. Feroz Ahmad, a.g.y.., s. 30-31. Cemil Meri, Bir Dnyann Eiinde, (stanbul, letiim Y., 1994), s. 19. dris Kkmer, Batlama, Dzenin Yabanclamas, (stanbul, Balam Y., 1994), s.

Haldun Derin, a.g.y.., s. 257-58. Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.y.., s. 66. Hkmetler ve Programlar I, s. 154. Ergun zbudun, Trkiyede Sosyal Deime ve Siyasal Katlma (Ankara, AHF Y., 1975),

Babakan Adnan Menderesin Meclis Konumalar 1950-1960 (Ankara, Kltr Ofset, 2.

bs., 1992), s. 3-27.

1662

68

Ayegl Sever, Souk Sava Kuatmasnda Trkiye, Bat ve Orta Dou, 1945-1958,

(stanbul, Boyut Y., 1997), s. 65. 69 70 71 Ahmet Emin Yalman, Grdklerim ve Geirdiklerim IV, (stanbul, 1971), s. 227. Hseyin Bac, Demokrat Parti Dnemi D Politikas (Ankara, mge K., 1990), s. 42. A. Suat Bilge, Trkiye-Sovyetler Birlii likileri 1920-1964/G Komuluk (Ankara, T.

Bankas Y., 1992). s. 265. 72 73 s. 114-5. 74 Gencay aylan, Trkiye Cumhuriyetinde Devlet Yapsnn Evrimi, Cumhuriyet Dnemi Oral Sander, Trk-Amerikan likileri 1947-1964 (ASBF Y., 1979), s. 74. Mehmet Saray, Trkiyenin Natoya Girii, (Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Y., 2000),

Trkiye Ansiklopedisi, cilt 2, s. 393. 75 s. 188-89. 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 s. 57. 86 87 s. 90. Feroz Ahmad, a.g.y.., s. 49. lk Varlk-Banu ren, Seim Sistemleri ve Trkiyede Seimler, (stanbul, Der Y., 2001), lkay Sunar, a.g.y.., s. 2084. Ahmet Emin Yalman, a.g.y.., s. 238-9. Feroz Ahmad, a.g.y.., s. 37. Feroz Ahmad, a.g.y.., s. 37-8. Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, a.g.y.., s. 97; Cem Eroul, a.g.y.., s. 75-6. Cem Eroul, a.g.y.., s. 78-9. Yeni stanbul, (10 Kasm 1952). Feroz Ahmad, a.g.y.., s. 42-3. Cem Eroul, a.g.y.., s. 102. Haluk lman, Seim Sistemimiz ve Balca Siyasi Partilerimiz, ASBFD, cilt 22 (1957), Serdar Turgut, Demokrat Parti Dneminde Trkiye Ekonomisi (Ankara, Adalet M., 1991),

1663

88 89 1995). 90 91

Cem Eroul, a.g.y.., s. 107-11. Mehmet Arif Demirer, 6 Eyll 1955, Yassada 6/7 Eyll Davas, (stanbul, Balam Y.,

Hseyin Bac, a.g.y.., s. 110 vd. smail Soysal, Souk Sava Dnemi ve Trkiye Olaylar Kronolojisi, 1945-1975, (stanbul,

SS, 1997), s. 238. 92 93 94 Cem Eroul, a.g.y.., s. 112-13. Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, s. 171. Mete Tunay, Siyasal Tarih, 1950-1960, (Ed.) Sina Akin, Trkiye Tarihi 4, (stanbul,

Cem Y., 1989), s. 185. 95 350-51. 96 97 98 99 Uygur Kocabaolu, irket Telsizinden Devlet Radyosuna, s. 351. Metin Toker, smet Paa ile 10 Yl, 1957-1960, (Ankara, Akis Y., 1966), s. 322. evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram, s. 358. lter Turan, Trkiyede Siyasal Kltrn Oluumu, (Ed.) Ersin Kalaycolu-Ali Yaar Uygur Kocabaolu, irket Telsizinden Devlet Radyosuna (Ankara, ASBF Y., 1980), s.

Sarbay, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, (stanbul, Alfa Y., 2000), s. 371. 100 mit zda, Menderes Dneminde Ordu-Siyaset likileri ve 27 Mays htilali, (stanbul, Boyut K., 1997), s. 75-87 ve 94. 101 evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram, s. 376. 102 mit zda, Menderes Dneminde Ordu-Siyaset likileri ve 27 Mays htilali, s. 155. 103 Samet Aaolu, Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri, Bir Soru, (stanbul, 1972), s. 166-67. 104 Ersin Kalaycolu, 27 Mays htilaline Giden Yol: Nedenler ve Aklamalar, (Ed.) Suna Kili, 27 Mays 1960 Devrimi ve 1961 Anayasas, (stanbul, Boyut K., 1998), s. 41-2. 105 Kemal H. Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, s. 275 vd. 106 Yassada Adalet Divan Tutanaklar, 14 Ekim 1960 Cuma, Saat 14. 25.

1664

107 evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram, s. 530.

1665

Menderes Dnemi (1950-1960) / Yrd. Do. Dr. Cihat Gktepe [s.901-910]

Kafkas niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Yakn tarihimiz asndan bu on yllk dnem ok deiik ynleri ile incelenebilir. Demokrat Parti ya da Menderes dnemi denilen bu periyotta 1950, 1954 ve 1957 yllarnda olmak zere genel seim yaplm ve bu dnemde Adnan Menderes be defa babakan olarak hkmet kurmutur. Bu almada, Menderes dnemi esas itibaryla, Demokrasinin Geliimi, Ekonomik Deiim, Siyasi Gelimeler ve D Politika olmak zere drt alt balkta deerlendirilmitir. A. Demokrasinin Geliimi Milli Mcadelenin (1919-1922) igalci glere kar kazanlmasndan sonra 29 Ekim 1923te Cumhuriyet ilan edilmi, ayn yl Halk Partisi yeniden adandrlarak Cumhuriyet Halk Partisi adn almtr. Bu parti Trkiyeyi 1950ye kadar 27 yl kesintisiz tek parti sistemi ile ynetmitir. II. Dnya Savandan sonra i ve d siyasi, sosyal, askeri ve iktisadi faktrlerin etkisiyle Trkiyede ok partili sisteme gei sreci balamtr. Cumhuriyet Halk Partisine (CHP) mensup drt milletvekili Celal Bayar (zmir Milletvekili), Fuat Kprl (Kars Milletvekili), Refik Koraltan (el Milletvekili) ve Adnan Menderes (Aydn Milletvekili) 1946da CHPden istifa ya da ihra yoluyla ayrlmlardr. Nitekim 7 Ocak 1946da Demokrat Parti olarak isimlendirdikleri yeni partiyi kurmulardr. 1 1945 ve 1946da on be yeni siyasi parti kurulmu ancak DP ana muhalefet partisi olarak gelimitir. 1946 seimlerinde CHP 396, DP ise 61 milletvekili 4 de bamsz ki bu seimin gvenilirlii ile ilgili hususlar da pek ok iddia ortaya atlmtr. Demokratlar 1946-1950 arasnda ksa saylabilecek bir srede ok byk bir baar elde etmilerdir. ok Partili sisteme gei sreci olarak da deerlendirilen bu drt yllk dnemde ok partili rejim uruna yaplan mcadeleyi Karpat, Cumhuriyetin dayand ideolojinin yeniden yorumlanmas sonucunu dourduu gibi komnizm zerine geni tartmalara ve bugnk parti sisteminin kurulmasna yol at.2 eklinde deerlendirmektedir. 14 Mays 1950 seim sonularna gre toplam 7.953.055 oyun 4.242.833 (%53.35)n DP alm ve karlnda 408 milletvekili karmtr. Buna karlk CHP 3.165.095 (%39.78) oy alm ve karlnda ancak 69 milletvekili karabilmi 240.209 (%3.02) oy alm olan Millet Partisi (MP) ancak 1 milletvekili karabilmi, bunlara ilave olarak bamsz olarak 9 milletvekili de meclise girmitir. 3 Burada vurgulanmas gereken bir nokta ise seim sitemini getirdii bir sonu olarak DP oylarn %53.3n almken bunun Meclise milletvekili olarak yansmas, 408 milletvekili oran olarak da %83,7 olmutur. CHP oylarn %39.78 ini almsa da Mecliste 69 milletvekili ile ancak %14.4 nispetinde temsil edilmitir. Millet Partisinin (MP) oy oran %3.02 olmasna karlk Mecliste 1 milletvekili ve %0.2 orannda temsil edilebilmitir. Seim sisteminin Meclisin ekillenmesinde halkn oyundan daha etkili bir faktr olduu sonucuna varlabilir. Buna rnek olarak eer 1950de D. Hont sistemi olsayd DP 270, CHP 210 vekil karabilecekti. Belirtilen rakam ve oranlardan anlalaca zere seim sisteminin (ounluk sistemi) temsil zerindeki etkisi hem iktidar hem de muhalefet

1666

asndan ok fazladr. Zira iktidar kendisinde ald halk desteinin zerinde bir g hissetmiken muhalefet ise temsildeki saysal azln etkisiyle gcnn daha altnda bir muhalefet anlayn kabul etmek durumunda kalmtr.4 1950 seimlerinin bu sonular iktidarn el deitirmesi anlamna geliyordu. Nitekim DP iktidar 22 Mays 1950de devralmtr. Ayn gn Yeni Meclisin yapt ilk ilerden birisi Atatrkn de yakn arkada deneyimli ve lml bir devlet adam olarak da bilinen Celal Bayar Trkiyenin nc Cumhurbakan semek oldu, Refik Koraltan da Meclis bakanlna semiler Menderese de hkmeti kurma grevi verilmitir. 5 Cumhurbakan seilen Bayar, Parti Genel Bakanln da brakmtr. Bu da demokrasi tarihimizde yeni bir balangt zira Atatrk ve Bakanln fiilen olmasa da hukuken devam ettirmilerdir. DP dnemindeki bu yeni anlay Cumhurbakanlarnn hukuken tarafsz olmas durumunu pekitirmitir. Nitekim 9 Haziran 1950de DP genel idare kurulu toplanarak Bayardan boalan genel bakanla Adnan Menderesi semitir. Dolaysyla 1950den balayan ve 27 Mays 1960 hkmet darbesine kadar srecek olan bu dnem Demokrat Parti dnemi diye deerlendirilmekle beraber Adnan Menderesin hem DP Genel Bakan ve hem de lkenin babakan olmasndan dolay Menderes Dnemi olarak da tanmlanmaktadr. 1950deki hkmet deiiklii sadece iktidarn el deitirmesi olarak deil, o tarihten itibaren siyaset devleti siyasetiden farkl olarak sokaktaki adama dayanmaya balamt.6 Buna bal olarak tarihiler arasnda, Demokrat Partinin Mays 1950deki ezici seim zaferinin, modern Trk siyasal tarihinde bir dnm noktas oluturduuna dair genel bir mutabakat vardr. Hatta zelikle DP taraftarlar bu deiimi Ak devrim olarak tanmlamlardr.7 Hem DPnin ezici bir ounlua sahip olduu yeni Meclisin hem de yeni hkmetin nitelii eskisinden ok daha farklyd. DP milletvekillerinin sosyal durumlar incelendiinde, Kemalist devirden ayrlan pek ok farkllk gze arpar. Bu duruma rnek vermek gerekirse DP milletvekilleri ya ortalamalar olarak daha gentiler, semenleri ve seim blgeleriyle ok daha yakn ilikilere sahiptiler, yksek renimli olanlar daha az olmasna karlk ticaret erbab ve hukuk bilgisine sahip olanlarn says daha fazlayd. DP ile CHP arasndaki en belirgin farklardan biride DPnin brokrat veya askeri gemii olan milletvekili saysnn ok az olmasyd. Dolaysyla Trkiyede bilinen kitleden olduka farkl bir kesiminin iktidara gelmi olduu akt.8 DPnin ideolojisi ve programnda vurgulan hususlar ise ana hatlaryla, halk iin daha fazla hrriyet, liberal ekonomik politika, devlet sektrne nazara zel sektre daha ok destek, ve dini konularda daha az snrlama olarak belirtilebilir.9 Bu politikalar halkn byk ounluu tarafndan memnuniyetle karlanmtr. Zrcherin, CHPnin iktidar dneminde devlet idaresi ve parti tekilat o kadar i ie gemiti ki partinin devletin toplumu denetlemek ve ynetmek iin kulland aralardan sadece biri olduu

1667

pekala sylenebilirdi. DPnin iktidara gelmesiyle bu iliki nihayet kesildi. Demokratlar eski ynetimden devraldklar brokrasi ve orduya gvenmiyor ve bunlar kendi denetimleri altna almak iin bir hayli aba harcyorlard. Bu sebepten yllar boyunca devlet ve parti, zelliklede st dzeylerde yeniden btnleme eiliminde oldu. Bununla beraber Kemalist dnemden olan ayrlk partinin brokrasiye egemen olmas idi.10 Deerlendirmesi CHP dnemi parti ve devlet ilikilerini daha ak bir ekilde yanstmaktadr. Genel olarak Demokratlar, Populist (halk) ve krsal kesimin partisi olarak tanmlanrken, Halk Partisi ise elitin ve kentlinin partisi olarak deerlendirilmektedir.11 Genel anlay byle olmakla birlikte aydnlarn pek ou 1946da kurulduunda DPyi daha fazla zgrlk vaadettii iin desteklemilerdir. Hatta CHPyi de dolayl olarak sktrma eilimine girmilerdir. zdan belirttii gibi; II. Dnya Savandan sonra burjuvazi, brokrasinin diktasndan kurtulmak iin ba kaldrdnda, brokrasinin siyasal organ olan CHPnin bu ilevi sona ermi olduu iin brokrasi iinde de paralanmalar balamtr. Sivil brokrasi asker brokrasinin aleyhine iktidarn geniletmi asker brokrasiyi iktidar ortaklndan dlamtr. Subay heyetinin geneli, desteini CHPden ekip, DPye yneltmektedir. Ordu iinde DP yanls gizli rgtler kurulmakta CHP iktidar, seim iin DPye devretmeye raz olmazsa, CHPnin devrilmesi planlanmaktadr.12 1950de iktidar deiimi hukuken ve fiilen olmusa da sosyolojik ve psikolojik adan ne DP iktidara ne de Halk Partisi de muhalefete hazrd.13 Bu ana faktrden tr DP iktidara yabanclk ekmi ve brokrasi ve askeriyede CHPnin etkisini azaltmak ve iktidarn salamlatrmak iin hzl deiimler yapmak istemitir. Bu dorultuda Demokratlar, ordunun nde gelen subaylarnn eski ynetimle bilhassa smet Paa ile olan yakn ilikilerinden dolay orduya kar hep gvensizlik duymulard. Ama ordunun ynetim kademesinde iktidar deiimini mteakip 6 Haziran 1950de Genelkurmay bakannn da dahil olduu yaplan deiim hareketinden sonra rahatlamlard. 14 DP Genel Bakan Menderes, Babakan olduunda 51 yanda 21 yllk milletvekili ve 16 yl CHP vekiliydi. Kendisini kefedenin Atatrk olduunu daima sylerdi15 Dolaysyla gemiten getirdii pek ok dorular ve alkanlklar mevcuttu ve baz konularda CHPdeki anlaya benzer eilimlerin bulunmas gayet tabiidir. Bununla birlikte DPnin dayand kitleler ve takip ettii siyaset anlay gibi hususlar bata olmak zere pek ok konuda CHPye gre farkllk gsterir. DPnin ana sylemleri o dnemde sihirli sylemler olarak da tanmlanan zel teebbs, zgrlk ve anti-komnizm16 olarak sralanabilir. Demokrat Partinin snfsal dayana ile ilgili eitli grler belirtilebilir, bu hareketin esas itibaryla egemen snflara, yani ticaret burjuvazisi ve byk toprak sahiplerine dayandn belirtmek mmkndr. Bununla birlikte bu deerlendirmelerin tam ve detayl olabilmesi iin DPnin, halk siyasal mcadelenin ierisine bizzat katc zelliinin de alt izilmesi gerekir. Zira DPnin iktidara gelii geni bir halk hareketiyle mmkn olmutur. DPnin gelitirdii ve uygulad metotlar, o zamana kadar

1668

Trkiyede bilinen ve uygulanan siyasal mcadele usullerini kkten deiime uratmtr. Konu ve dnemle ilgili Eroulun; Eskiden ok nemli ve ancak uzaktan saygyla baklabilecek ahsiyetler olarak grlen milletvekilleri, halkn ayana gelmeye balamlar; devlet adamlar, politikaclar, propagandaclar oy toplayabilmek iin amurlu ky yollarn andrr olmulardr. Seimlerin tek dereceli hale getirilmesi, oy ile siyasal iktidar arasndaki ilikiyi ok daha somut bir hale getirmi; artk seimler, sonucu nceden belli, dzmece bir oyun olmaktan km ve bylece halk bunlarla gerekten ilgilenir olmutur. Bu ilginin sonucu olarak katlma oran gittike ykselmi ve 1950 genel seimlerinde %88.88e varmtr17 eklindeki tespit ve deerlendirmeleri fevkalade nemlidir. Buradan da anlalaca zere Trk halk Trk tarihinde ilk defa aadan yukarya bir anlayla yneticilerini deitirmi, bu durum bile tek bana nemli bir anlay deiimini beraberinde getirmi, halk ynetimdeki gcn kavram, kendisine olan gveni artm ve daha da nemlisi iktidarn gerekletirdii siyasi icraatlarn dorudan kendisinin gnlk yaantsn etkilediini fark etmitir. Demokrat Partinin topluma getirdii yeni anlaylar demokrasi asndan sadece grnt m (biimsel) yoksa gnn koul ve zellikleri erevesinde deerlendirildiinde bir yenilik ya da hamle midir? Bu sorunun cevab geni ve konuya bak asna gre deiiklik gstermektedir. Konu Eroul tarafndan da deerlendirilmitir. yle ki; demokrasinin klasik tanm, halkn halk tarafndan ve halk iin idaresidir. Demokrat Parti btn eksiklerine ve iktidarnn sonunda biimsel demokrasiyi dahi ykmaya kalkmasna ramen, ite bu gerek demokrasiye gidecek yolu kitlelere hissettirmitir. Halkmz bugn iktidar fiilen belirleme yetkisine sahip kmtr. Bundan sonra atlacak demokrasi admlarnda daima bu gerei gz nnde tutmak zorunludur. Bu bakmdan Trkiye devrimcileri, Demokrat Parti hareketini iyi deerlendirmek ve bu harekete bir kar-devrim diyerek, onu hemen bir kenara itmemek durumundadr. Gerek demokrasiye giden yol Demokrat Partinin at demokratik rn inkarna deil, onun zmlenip almasna baldr.18 Demokrat Parti iktidarnn ilk dnemi olan 1950-1954 dnemindeki demokrasi anlay incelendiinde karlalacak tabloyu Karpat; genelde herkesin kabul ettii gibi Trkiyede hr ve demokratik bir ortamn mevcudiyeti. Din konusundaki liberal tutumuna uygun olarak DP ezann Arapa okunmasna msaade etmi,19 askerlik sresi ksaltlm, liberal bir af kanunu karlm, Trklerin yurtdna kabilmeleri, yabanclarn ve eski Trk vatandalarnn Trkiye ierisinde seyahatleri kalaylatrld, yeni basn kanunu oluturuldu, anti-demokratik kanunlar ve hkmleri tespit iin komisyon tekil edildi20 eklinde, deerlendirerek lkede demokratik geliim olarak deiik alanlarda pek ok snrlamann kaldrldn ve kaldrlmaya devam edecei hususundaki grlerini aklamtr. B. Ekonomik Deiim

1669

DP dneminin zellikle ilk yarsndaki en nemli gelime ve deimenin ekonomik alanda olduu yadsnamayacak bir gerektir. Trkiyenin o vakte kadar grlmemi bir gelime iine girdii de fevkalade belirgindir. DP dneminin ilk ve son yllarndaki rakamlara baklarak bu dnemdeki gelimeler daha kolay deerlendirilebilir. eker retimi 1950de 137.000 ton iken 1960ta 643.000 ton olmutur, imento istihsali 400.000 ton dan 1.750.000 tona ykselmi, Ayn dnemde elektrik retimi 100den 375e ykselirken, demir cevheri retimi 100den 475e elik retimi ise 2230a, bakr retimi 103ten 235e ykselmitir. 1950de nfus bana den zirai retim 479 kilo iken 1958de bu rakam 800 kilogram olmutur. 1949da ziraatte kullanlan traktr says 3103 iken 1958de 43872 olmutur. Milli Eitim sahasnda ise 1950de ilkokul says 1251 iken 1958de 20.775, 27.144 retmene karlk 1958de retmen says 50905, renci says 1.460.000tan 2.280.000e kmtr. Lise renimi asndan saylara baklacak olursa, 1950de 59 lise ve 18.257 grenci ve 5555 retmen mevcutken bu rakamlar 1958de 104 lise, 188.554 renci ve 7480 retmen olarak deimitir.21 Bu erevede DPnin retimi tarmdan balayarak gelitirmeye balad grlmektedir. Tarmsal retimin artrlabilmesi iin DP zel teebbse destek salanm, tarmda makinelemeye zel nem verilmi ve zellikle traktr ve bierdver teminine almtr. Bu dnemde 40.000 traktr alnmtr.22 Bu atlmn etkileri ksa sre sonra grlecektir. Zira Trkiye 1950ye kadar buday ithalatsyken 1954te dnyann drdnc buday ihracats olmutur.23 Kyl o gne kadar elde edemedii miktarda para kazanmtr. Bunda mevsimin iyi gitmesi ve hasadn verimli gemesi ile birlikte Kore Savann da etkisiyle dnya piyasalarnda budaya olan talebin artmas ve piyasann yksek oluu da etkili unsurlar olarak belirtilebilir. Bu gelimelerden tr 1955e kadar srecek olan bu dnem Menderes iktidarnn altn yllar olarak deerlendirilir. Tarmsal retimin artmas ve bunun pazarlara daha kolay ulaabilmesi iin yine hkmet, ulam imkanlarn zellikle yol yapmna da ncelik vermitir.24 1950 ncesinde toplam 1.600 km. yol mevcutken 1960da bu 7000 km. olmutur.25 Bunlara ilave olarak elektrik santralleri yapmna da balanlmtr. Bu yatrmlar esas itibaryla d bor ya da yardmlarla yaplmtr. D borlar da esas itibaryla ABDden salanmtr. Bunu A. Mango da 1950 sonras Trkiyede balatlan ekonomik gelime program iin gl bir mttefike ihtiya vard, o da Amerika olurdu ve Menderes faydal ve mantkl olduunu dnd iin ABDnin askeri ve mali yardmn ok elzem grmtr 26 eklinde deerlendirmitir. Menderes dneminde (On ylda) Trkiye ABDden 994.000.000$ ekonomik yardm

1670

almtr.27

ABDden harcanmtr.28

salanan

bu

destein

yaklak

%70i

tarmsal

modernizasyon

iin

Ekonomik alandaki deiim ve gelimeler lkede sosyal ve kltrel alanda da yeni deiimlere sebep olmutur. zellikle krsaldan kentlere nemli lde g olay bu dnemde ok fazla artmtr. Bu hususa rakamlarla bakldnda 1950-1960 aras drt byk ehrin nfusu %75 artm, tm nfusun kentlerde oturma oran %19dan %26ya km, Bunun anlam ehirlere 1.500.000 insann g ettii bunun 600.000i ise drt byk ehre olmutur.29 Menderes dneminde eitim alannda bir hayli geliim ve deiim gereklemitir, bu balamda yeni okullar almtr. DPnin eitim anlay geleneksel deerlerin ar basmasyla mam Hatip Okullar ve Yksek slam Enstitleri alm ve din dersleri mecburi hale getirilmitir, dier taraftan Batc deerlerin ar basmasyla da yabanc dille eitim yapan kolejler alm, deneme programlar balatlm. Amerikan niversite modeline gre Atatrk ve ODT kurulmutur.30 Demokrat Parti Dnemi, ilk defa teknik insan gcnn yetitirilmeye balad dnem olarak grlr. Zira geleneksel manada elit genellikle askerden ve brokratlardan oluuyordu. DP hkmetleri lkede sosyo-ekonomik deiimlere paralel olarak ihtiya duyulan teknik alanlarda eitim amacyla yurtdna renci gndermeye balamlardr.31 Ekonomik gelimenin balatcs Menderesin iki nemli yn olduu ve bu durumun yatrm ve gelimeleri hzlandrd Aydemir tarafndan, Adnan Menderesin u iki vasf bakmndan bizim genlik yalarmzda beklenilen bir Bavekil olduunu kaydetmiimdir. Bu iki vasfn biri onun byk rakamlardan korkmamas, ikincisi de byk rakamlara varan geni ina ileri ve projeleri iin sratle karar verebilmesiydi32 eklinde aklanmtr. 1950li yllarn ikinci yars zellikle yeterli rn alnamamas, dnya piyasalarnda tarm rnlerinin deer kaybetmesi gibi sebeplerle hkmetin halka ok vaadde bulunmas, ihracatn ithalat kadar olmay gibi sebepler, devaml hkmeti d bor almna sevk etmitir. Bu fasit daire ierisinde geri demelerde de skntlar olmutur. 33 Enflasyon ar derecede ykselmi. Dolar-TL paritesisi 1-2.8 iken Austos 1958de yaplan develasyonla, balatlan bir srede parite 2.8-9.9025 olmutur.34 C. Siyasi Gelimeler Dnemin iktidar ve ana muhalefet partisi arasndaki ilikilere bakldnda ilikilerin ilk batan beri gergin olduu anlalmaktadr. CHP 27 yllk iktidar dneminden DP ise drt yllk iddetli bir muhalefetten sonra yeni durumlarna almakta zorluk ekmilerdir. DP yneticileri kendilerini Milli radenin en byk ve rakipsiz temsilcisi ve lkeyi deitirme greviyle ykml olarak gryor ve tpk kendinden nceki CHP ynetimi gibi muhalefetten kk ortak gibi hareket etmesini bekliyordu. DP ynetimi kendilerinin tam ounluu temsil ettiine inanyor

1671

ve bu durumu, gerekli grd her eyi yapmay merulatran bir durum eklinde alglyorlard. CHP ise elbette 1946dan beri gelinen noktada lkede yaygn destee sahip olmadna inanmaktayd. lk yllarda DPnin vaadlerinin gereklemeye balamasnn gzkmesi, ekonomide canllk CHPyi bir i karkla srklemiti zira CHPnin sunabilecei siyasal seenekleri mevcut deildi.35 Demokrat ilk iktidar dneminde liberal sylemin bir yansmas olarak dini konular ve kurumlarla ilgili de baz dzenlemeler yapmlardr. Bu erevede ezann Arapa haliyle okunmasna karlan bir kanunla izin verilmi, CHPnin son dnemlerinde almaya balanlan dini eitim veren kurumlar, mam Hatip Liselerinin saylar artm olmas toplumda laiklikle ilgili tereddtlere neden olmutur. Bu durumda halk arasnda DP laiklik kart bir siyasi teekklm gibi alglama olumutur. Bu temay CHP 1950den itibaren gndemde tutmutur. Dini siyasete alet ettikleri ksmen ve sonraki yllarda bir dereceye kadar dorudur, ancak Cumhuriyetin temel niteliklerini giderek zayflatm olduu doru deildir.36 Karpatn belirttii gibi Demokrat Parti Program, CHP programndan farkl deildir. Pek ok DPli kendi programlarnn CHP programnn yeniden yorumlanmasndan ibaret olduunu sylemilerdir. Pratikte ise iki parti arasnda zel, tarihi ve siyasi sebeplerden tr olduu gibi dou artlar sebebiyle baz farklar ortaya kmtr. Bunun gibi, partilerin faaliyette bulunduklar ortam ve liderlerin ahsiyeti dolaysyla da baz farklar belirmitir.37 Ayrca 5 Temmuz 1951de karlan bir kanunla Atatrk Kanunu Atatrk inklaplar (Laiklik bunun en nemlilerindendir) bstleri, vb. tamamen kanunla korumaya alnmtr. Zaten DPnin laiklik ve inklap zelliinin dnda bir baka anlaynn da olmas beklenemezdi, DPnin kurucularndan ve ilk bakan, Bayar Milli Mcadeleye katlm ve Atatrkn bakanln ve bilahare babakanln yapm, inklap, laiklik taraftar ve lml bir devlet adamdr. Bunlara ek olarak Bayar Parti kurmadan nce nnye laiklik, eitim ve d politika konularnda gvence vermiti.38 DPnin din ve laiklik anlayn ve bunun uygulamalarn Karpat esas itibariyle temel hrriyetlerden biri olarak tanmlamakta ve bunun liberal anlayn bir tezahr olduunu belirtmitir. Demokrat Parti, din hrriyetini temel hrriyetlerden biri saym, parti szcleri Trk toplumu bir slam toplumu olduuna gre vatandalarn dini gnlk politikaya kartrmadan dini ihtiyalarn istedikleri ekilde ve istedikleri dilde yerine getirebilmeleri gerektiine iaret ettiler. Demokratlara gre, laikliin, dnce hrriyetine hrmet ederek, fakat dinin siyasi amalar uruna kullanlmasna izin vermeyerek mutedil bir ekilde uygulanmas gerekiyordu.39 Trkiyede ok partili sistemin kurulmas, laikliin daha liberal bir ekilde yorumlanmasna yol at. Bu serbesti ile din eitimine ve ibadete daha geni bir alan braklmtr, fakat bunun devlet messeselerine geni lde bir tesiri olmamtr. Din konusundaki liberalizasyonun, demokrasinin tabii bir sonucu ve demokrasiye intibak abas olduu sylenebilir.40 Bu konuda Zrcher de slamn dirilii denilen ey aslnda yalnzca, halk kitlesinin yaamaya devam eden geleneksel kltryd eklinde deerlendirmede bulunmutur.41

1672

zellikle 1955 sonras toplumda particiliinde etkisiyle rekabet yaygnlat ve krsal kesim insanlar ve ticaret erbab DPyi desteklerken, aydn, asker ve brokratlar bir tarafta ve ounlukla CHPyi desteklemekteydiler. lk dnem aydn kitle, asker ve brokrasinin bir ksm da daha fazla zgrlk dier bir ifadeyle snrlamalarn kalkaca midiyle DPyi desteklemiler. Ancak geen zaman ve DPnin kstlayc ve baskc politikalar zellikle, basna snrlamalar, niversitelere dorudan siyasi mdahaleler ile radyonun kamu menfaatinden ziyade DPnin propagandasnn arac olarak grlmesi gibi konular nemli bir kitlenin DPden desteini ekmesine neden olmutur. Askerler arasnda ise 1955 sonras lkedeki ekonomik skntlarn etkisiyle askerin ekonomik durumlarnn yeterli olmay, enflasyon, altn stoklarnn kullanlm olmas ve lkedeki kalknma modelinin yeterli olmadklarn dndkleri iin DPye destek vermemilerdir. Zira zellikle Trkiyenin NATOya girmesinden sonra Trk ordusunun modernletirilmesine ve sava ve tama gereleri ile donatlmasna nem verildi. Amerikan ekipleri, personelin eitiminde yardmc oldu. Ordudaki en nemli mevkilere, mhendislik veya haberlemede uzman olan gen subaylar geti. Bu gen subaylar eitimlerinin bir ksmn, NATO karlkl eitim programlar yoluyla yurt dnda grm ve bylece Trk ordusunun ve Trk toplumunun aslnda Batl mttefiklerin ne kadar gerisinde olduunu grme frsat edinmilerdi. Gnmzde 1955lerden itibaren hkmete kar gizlice kurulan tertiplerin bu evrelerde hazrlanm olduu bilinen bir gerektir.42 ngiliz Mareali Harding 1955te Kbrsa ngiliz valisi olarak atanm ve ayn yl 4 Temmuz 1955te Trkiyeyi ziyaret etmi, amac grleri ise, Trklere ngilterenin sava durumunda Trkiyeden bekledii rol ile Orta Dou savunmas ile ilgili geni prensipleri anlatmtr. Harding kendi yazd raporda ise gezinin (ziyaretin) amalarn ana balkta toplamtr: - Trk ordusunun sava kapasitesini gzlemlemek, - Orta Dou ile ilgili Trkiyenin stratejik durumu konusunda dncelerini aktarmak, - Trk ve ngiliz askeri kuvvetleri arasnda ilikileri artrmak. Harding Trk ordusunun Morali yksek, kendilerine gvenen, rakibine kar iyi grnml (caydrc), askerleri dzgn ve hazr, Erzurumdaki manevralarda grd piyade eitimi ok iyi ve topuluk eitiminin yeterli olduu, ekip almasnn kusursuz olduunu ancak tanklarn ve uaklarn ok kt kullanldn vurgulamtr. Trk ordusunun durumu ile ilgili olarak, Ankarada subay eitimlerinin etkileyici olduunu, ancak Erzurumda kendisi iin yaplan manevralarda (exercise) edindii intiba ise, Trklerin modern sava gereklerini yerine getirmeleri iin uzun bir yollar olduu eklindedir.43 Ordu ierisinde nnnn partisinden ziyade kendi ahsna olan sempati bir hayli yksekti, nk o Milli Mcadelenin ve Cumhuriyetin ikinci adam ve Gazinin de yakn arkadayd. Ayrca DPnin askeri, politik amalar iin kulland kanaati de asker ierisinde DPye kar bir tepkiye neden oluyordu. Askerin huzursuzluu ile ilgili rnekler artrlabilir. 44 1955ten itibaren zm

1673

seeneklerinden olan hkmet darbesi yapmak amacyla orduda gizli komitelerin kurulduklar bilinmektedir.45 Nitekim bu komiteler adm adm ihtilale yaklamlar ve 27 Maysta da Menderes Hkmetini devirerek yerine askeri ynetim kurmulardr. htilalin olacann ieride ve darda pek ok kii ya da kiiler tarafndan tahmin edildii bilinmektedir.46 htilale ortam hazrlayan ya da hzlandran olaylara ksaca baklacak olursa, esas itibaryla 1957 seimlerinden sonra politik ortam bir hayli gerginlemiti. 17 ubat 1959da Kbrs anlamalar iin Londraya gitmekte olan Menderesin ua Gatwick havaalan yaknlarnda pilot hatas ve sis yznden dm, Menderes yaral olarak kurtulmutu. 47 Bu hadiseyi mteakip Menderes yurda dnte byk tezahratlarla karlat ve nn de kendisini Ankara Garnda karlam ve el skmlard, yani bu hadise bir yumuamaya vesile olabilirdi. Bu dosta grme de iki lider arasndaki bu tr son bir grme olmutur.48 Demokrat Partinin sonunu hazrlayan olaylar dizisinde 19 Nisan 1959da 75 yandaki CHP lideri nnnn beraberinde dier parti yneticileri ve gazeteciler olduu halde parti treniyle Byk Taarruz ad verilen geziye kmas etkili bir olaydr. Trenin ilk dura Uakt burada hkmet tarafndan organize edildii sanlan bir grup gstericiden on alt yandaki birinin att ta nnnn kafasna isabet ederek yaralamtr.49 Bu durum CHP tarafndan devaml gndemde tutuldu ve bu yzden lke apnda ortam gerginlemitir. Bu hadise askerler arasnda da nnye duyduklar saygdan dolay huzursuzlua neden olmutur. Daha sonra nn zmire oradan da stanbula gitmi orada havaalanndan ehire gelirken arabas bir grubun saldrsna uramtr. Anadolunun eitli yerlerindeki muhalefetin etkisini krmaya ynelik teebbsler etkili olamam, aksine CHPnin trendini ykseltmitir. Son olarak Kayseride Yeilhisar yaknlarnda nn ve taraftarlar iin verilen emre askerler itaat etmemilerdir. Bu durum da gstermitir ki DP ordudan destek alamaz ve CHP asker yaknlamasn artrmtr.50 18 Nisanda Mecliste yelerinin tm DPlilerden olua Aratrma Komisyonunun kuruluu CHP saflarnda protesto edilmitir. nn bu protestosunu u cmlelerle dile getirmitir: Bu yolda gitmeye devam ederseniz sizi ben bile kurtaramam, artlar zorunlu olursa ihtilal millet iin meru bir haktr51 Siyasi atmosfer gerginlemekte iken lke genelinde niversite rencileri hkmeti protesto eden eylemlere baladlar. Polis ve askerin stanbuldaki gsterileri bastrmas srasnda iki renci hayatn kaybetti. Basna uygulanan sansr nedeniyle insanlar bu hadiseyi olduu gibi renemedii iin dedikodular etrafa yaylm ya da daha ok rencinin ld haberi yaylmtr. Bu yzden protestolar artm, hkmette are olarak skynetim ve Ankara ile stanbulda 28 Nisan 1960ta sokaa kma yasa ilan etmitir.52 Buna ramen kalabalk bir grup Siyasal Bilgiler Fakltesi rencisi Menderes istifa eklinde slogan atmlardr. Buna benzer olaylar 27 Mays 1960a kadar devam etmi ve DP iktidarnn sonunu hazrlamtr. Menderes Tahkikat Komisyonunun kaldrldn Eskiehirde sylemesine ramen ses kablolar kesildii iin pek kimse bunu duyamamtr. Nitekim Menderes, 27 Mays sabah ihtilali Eskiehirde renecektir. Peki Menderes seime gitse sonu nasl

1674

olurdu sorusuna ve Menderesin anlayyla ilgili olarak drt yl Ankarada ngiliz Bykelisi olarak grev yapm olan Burrowsun yazdklar ile deerlendirelim: Bu kombinasyonu not etmek gerekir, zira baka lkelerde renciler, akademisyenler ve subaylara arasnda, gemiten gelen askeriye ve mlkiye stnl gelenei, pek beklenmez. Eer 1960 ilkbaharnda bir seim yaplsayd DPye lke apnda ekonomik programndan dolay hl byk destek vard. Fakat onlar sonunda risk almamak iin seime gitmek istemediler. Bunun sebeplerinden biri de Menderesin gelime ile ilgili anlaydr. Onun politikalar aa yukar geleneksel politika takip etmek eklindedir. Maksad Trkiyede Bat standartlarn ve refahn hzlandrmakt. Bu ama dorultusunda olduka fazla yol yapmna hidroelektrik santrali inas ile gneydou blgesine rafineri yaptrma gayretiyle tarmda rn artn salamak istemitir. Menderes Trkiyenin gelecekte kalknmas iin kendini zel bir grevde sayyor ve elinden bu frsat karp bakasnn elde etmesini istemiyordu. Bu davran maalesef tesadfi olaylarla geliti. Mesela Londra uak kazas dn ar derecede kurbanlar kesilmi.53 Peki Menderes olabileceklerden tamamen habersiz miydi? Grnm oydu ki Menderes bir dar emberin iine alnmt. Kendi karlar uruna bu dar emberi tekil edenler onu her an biraz daha uuruma doru itmekteydiler. Uzak evrenin ikazlar da ulaamyordu. Menderes bir bakma bahtsz bir devlet adamyd.54 Menderesin etrafnda sadk ve samimi dostlar bulamad oluna yazd vasiyetten de kolayca tespit edilebilir. Menderesin vasiyetinden olu Ysele; Suret-i katiyede etrafna inanmayacaksn, beeri zaaflarn dnda benim sulu olduuma katiyyen inanmaynz. Btn bu olaylardan sonra da benim mefkurem olan millete ve vatanna varlnla hizmet etmekten fari olma.55 D. DPnin D likileri Celal Bayarn Meclisi a konumasnda D Politika ile ilgili grleri; Trk D politikas esas itibaryla kollektif gvenlik sistemine dayanr. kranlarm belirtirim ki Hkmetin gayretleri sonucunda Kuzey Atlantik Assemblesine dahil olunmutur ki bu organizasyon kollektif gvenlik biriminin en mkemmelidir, SHAPEyi de eklemi ve komuta merkezi zmirde kurulmutur56 eklindeydi. Menderes Dneminde hem hariciyeci hem de Menderesin zel Kalem Mdrln yapm olan Ercment Yavuzalp ise Menderes dnemi d politikasn zetleyerek; Menderes iktidara geldiinde, Menderes iin d politikann temel hedefinin, ok ge kaldna ve bu yzden birinci ncelie sahip bulunduuna inand kapsaml bir ekonomik kalknma hamlesini bir an evvel gerekletirmek iin, lke gvenliini salam temellere oturtmak olduunu sylemek mmkndr.

1675

Menderesin byk bir heyecanla bal olduu amac, devleti sadece birka byk yerleim merkezi ve orada yaayanlarn devleti olmaktan karp, btn memleket sathn kapsayan, tabana yaylm bir devlet haline sokmak ve fukaral yenmek iin kollar svamakt. Bunun iin gemile vnmekle yaamay bir tarafa brakp, evvela geri kalm bir lke olduumuz olgusunu, bir komplekse kaplmadan kabul etmek, ondan sonra da bu durumda kurtulmak iin gerekeni yapmak gerekiyordu. Dolaysyla d politikada gvenlik sorununun bir an nce bir sonuca balanmas, sadece hayati bir ncelik deil, ayn zamanda ivedilik arz eden bir hedef olarak da ortada duruyordu 57 eklinde geni bir deerlendirme yapmtr. Menderesin en yakn brokratnn da altn izdii husus iyi ve verimli bir d politikann devam iin nce gvenlik gereklidir. Burrows 18.01.1960ta geriye dnk olarak yapt deerlendirmede; Trkiye d politika tercihini yapm bamszln ve demokratik prensiplerini muhafaza edebilmek iin NATOya katlm ve CENTOyu (Badat Pakt) kurmutur. Bu politika Trkiyenin Bat ile ibirlii ierisinde olmas gereklilii ki, bu politika Atatrkn politikasyd.58 DPnin d politikas da muhalefet tarafndan ar bir ekilde tenkit edilmitir. CHP II. Dnya Harbi sonrasnda Batya kar izledii politika DPnin d politikasyla nemli benzerlikler gstermesine ramen onlar DPyi Batdan daha fazla Batc olmakla sulamlardr. Bunun anlam ise Trk D politikas tamamen Batya, bilhassa da Amerika Birleik Devletlerinin Orta Dou politikasna endekslenmiti.59 Trk d politikaclar 1950lerde kendilerinin blgede Batnn temsilcisi olduklarn belirtmilerdir.60 Fakat burada yine milli menfaatler n plandadr. Zira muhalefet bu konuyu ar derecede abartmtr.61 Souk sava artlarnda Trkiye yaylmac komusu Sovyetlere kar bir ittifak arayna girmiti. Bu artlarda 1 Austos 1950de Kuzey Atlantik Savunma Paktna (NATO) dahil olmak iin resmen mracaat etmitir. Eyll 1950de yaplan toplantda konu gndeme gelmesine ramen zellikle Norve ve Danimarka Trkiye ile birlikte Yunanistann ittifaka ye olmasna iddetle muhalefet etmilerdir. Avrupallar ittifakn taahhtlerinin daha geni corafyaya yaylmasn istemiyorlard. ngiltere ise Trkiyenin NATO dnda kalmasn buna karlk kendisinin nderliinde oluturulacak bir Orta Dou savunmasnda Trkiyenin aktif olarak yer almasn istiyordu. 62 Toplant sonunda Trkiyenin teklifi kabul edilmedi.63 Buna karlk Kore Harbi, Trkiyenin NATOya girmesi iin yeni bir ortam oluturdu. DP hkmeti Birlemi Milletlere bal olarak Koreye 4500 askerden oluan bir tugay gndermeye 25 Temmuz 1950 karar vermitir. Hkmet konu ile ilgili olarak muhalefeti bilgilendirmemiti. Sava sonunda Trk kuvvetleri 1200 kayp vermitir.64 Bu pahal karlk Batnn Trkiye ile ibirlii yapmasn hzlandrmtr. Nitekim Pentagon Trkiyenin stratejik nemiyle birlikte askeri katksndan da memnuniyetini belirtmitir. ngilterede

1676

Trkiyenin NATO ya alnmasn desteklemi ve skandinav lkelerinin de itirazlarn ekmelerinden sonra Trkiye Yunanistanla birlikte 28 ubat 1952de NATOya ye olmutur. Bu tarihten itibaren Trkiyenin Dileri ve Savunma politikalar NATOnun ortak savunma plan erevesinde ileyecektir. Trkiye NATO yeliinin yan sra ABD ile ikili antlamalar da yapmtr. Ancak bu antlamalarn pek ou Meclis tarafndan onaylanmamtr, sadece Dileri Bakanl ya da ilgili askeri makamlar tarafndan onaylanmtr. Bu ekilde toplam 54 anlama mevcuttur, bunlardan 1950 ncesinde imzalanm, 31i Demokrat Parti ktidar dneminde, 20si ise 1960tan sonra imzalanmlardr. Bu antlamalara gre ABD Trkiyede askeri s kurma hakkn elde etmitir. Muhalefet bu konudan dolay hkmeti lkenin milli gvenlii ve hakimiyetini ihlal ettii gerekesiyle sulamtr. 65 Trkiyenin Bat ittifak ierisinde bulunmas ngilizlerce fevkalade olumlu karlanmtr. Dileri Bakan Eden 21 Mays 1952de konu ile ilgili grn Babakan Churchille bildirmitir. yle ki; Trkler kuvvetli (sadk) mttefiktirler bu yzden Amerikallar bizim yapabileceimizden daha ok eyler yapabilirler, bizimle yakn ilikide olmalar nemlidir (kymetlidir) 66 Aradan zaman gemesine ramen ngilizlerin Trkiye ile ilgili grleri hemen hemen ayn ekildedir. Bu durumu Ankaradaki Bykeli Burrows Londraya bildirmitir. Kuvvetli ve salam bir Trkiyenin mevcudiyeti genelde Bat iin zellikle de ngiltere iin hl ok mhim stratejik menfaattir.67 Trkiye, Yunanistan ve Yugoslavya Dileri Bakanlar Amerikann da desteiyle ubat 1953te Ankarada bir dostluk ve ibirlii antlamas imzaladlar. 9 Austos 1954te bu antlama ittifak askeri pakt haline dnt ve Balkan Pakt adn ald.68 Paktn amac Sovyetlerden ve uydularndan gelecek tehdit ve tehlikelere kar Amerikan desteine akt. Kurulan bu Pakt ksa sreli oldu, zellikle Stalinin 1953te lmyle birlikte Tito Sovyetlerle yaknlama politikasn balatm ve nihayetinde de balantszlar ierisinde Nehru ve Nasrla birlikte etkin bir politika devam ettirmek istemitir. Ayn yl 18-24 Nisanda Bandungda yaplan balantszlar konferansna Trkiye de Dileri Bakan F. Rt Zorlu ile itirak etmitir. Ancak Zorlu burada da Paktlar politikasn savunmutur ki, pek tasvip edilmemitir. 1955te Kbrs meselesi yznden meydana gelen Trk-Yunan gerginlii de Paktn hukuken 1960a kadar devam etse de fiilen 1955te ortadan kalkmasna sebep olmutur. Trkiye gney ve dou komular ile de benzer bir ittifaka girmitir. 24 ubat 1955te Badat Paktn kurmutur. Bu pakta bilahere 4 Nisanda ngiltere, 23 Eyllde Pakistan ve 3 Kasmda da ran itirak etmilerdir. 1958de Irakta ihtilal olmas ve Irakn Pakttan ayrlmasndan sonra Pakt CENTO adyla 1979a kadar devam etmitir. CENTOya ABD gzlemci olarak katlmtr. Bu Paktta Sovyet tehdidine kar blge gvenliini salamaya ynelik bir ittifakt. 69 Bu gelimelerle birlikte Menderes hem ilikileri yumuatmak hem de ekonomik destek almak amacyla Temmuz aynda Sovyetlere bir seyahat plan vard ancak ihtilalin olmas bunu yaplamaz hale getirdi.70 Trk-Sovyet yaknlamas ya

1677

da Trk-Amerikan ihtilaf71 baz bilim adamlarna gre ihtilalin en nemli nedenleri biri olarak belirtilmitir.72 DP dnemi, Trkiyenin o dnemdeki d politikas ittifak araylar olarak deerlendirilebilir. Ancak zellikle Balkan ve Badat Pakt rneklerinden de grlecei zere bu giriimler Trkiyenin gvenliine ekstra hibir yarar getirmedii gibi Paktn dnda kalan dier blge lkelerinin de tepkisini ekmitir. zellikle Orta Dou lkeleri bu giriimleri kendi gvenlikleri asndan kukuyla deerlendirmilerdir. Bu durumun uzun vade de Trk d politikasna menfi etkileri olmutur. Sonu ok partili Trk siyasi tarihinde on yl kesintisiz ve ayn babakanla devam etmi DPden baka siyasi parti olmamtr. Bu durumdan da anlalaca zere bu dnem ok partili siyaset ynyle olduu gider dier pek ok ynden de yenilik ve deiimin hzl olduu bir dnemdir. DPnin yldznn snmesinin nedeni gsterilebilir. Bunlar, byyen ekonomik bunalm, aydnlar ve ordunun hkmetten soumas, ile Paa fobisi ya da Paa faktrdr. Demokrat Parti dneminin en etkili kiisinin ahsiyetlerini Aydemir u ekilde aklamtr: nn= Aklc, realist, Bayar=Meslekten Politikac ve kobinezonlar adam, Menderes iin de heyecan ve ihtiras adam73 olarak aklamtr. Genel Trk tarihinde zaman zaman grlen lkeyi bir kiinin ynetmesi anlay hl Trk toplumunda olmaktadr. Bu durum da hata yapma payn artrmaktadr. Bu durum ok geni bir zaman dilimi iin geerlidir. ngiliz sefaret mensubunun ifadelerinden de anlalaca zere tek kiinin yneticilii riski de beraberinde getirir. nn sonutan geici olarak memnun olabilir, anayasann ve sivilin askeri kontrol hususunda kademeli olarak baka raundu da kazanr ve koalisyonun devamn salayabilir ve askerin siyasete mdahalesini azaltabilir. Ancak o tek (zel) ahsiyet ve yal bir insandr. Eer aniden lrse olacaklar konusunda fikir yrtemiyoruz. Menderesin Batc olduu bilinmekle beraber74 lkesinin kalknmas iin gayretli bir fert olarak tanmlanabilir. Menderesin zel sohbetlerinde sk sk dile getirdii bir dncesi vard: Trkn Trkten baka dostu yoktur.75 1958de Almanlar bizden ii istediklerinde Adnan Beyin cevab Bize be sene msaade edin biz ii isteyelim76 oldu. Bu dnemi Karpatn deerlendirmeleriyle aklamak gerekirse; DPnin baarlarna ksaca baklacak olursa, btn baarszlklarna ramen iktisadi politika, i grme arzusu, partinin dinamik ruhu, toplum ve fert hayatnda yeni bir devir amtr. Tarmn makineletirilmesi, yol inaat ve yatrm politikas toplumun btn katlarn etkilemi, btn fertleri ve sosyal gruplar, modern hayatn hem problemleri hem de nimetleri ile kar karya brakmtr. Daha iyi bir hayat, hr olmak ve ilerlemek imkanlar artk bir hayal olmaktan km, her kuan kendi

1678

hayat esnasnda elde edebilecei birer gerek olmulardr. Trk ekonomisi de daha byk niteler ekline girerek daha rasyonel iletme usulleri sayesinde ilkel grn gitgide kaybetmitir. Demokrat Parti douu, faaliyeti ve ruhu bakmndan balangta halkn isteklerine cevap vermi ilk partidir ve bunu da kamuoyunu daima dikkate alarak yapmtr. ktisadi politika ve kamuoyuna sayg sayesindedir ki Demokratlar-ou kere kendileri de farknda olmadan yirminci asr tekniini ve buna bal fikirleri, hibir mukavemete ve muhalefete meydan vermeksizin geni halk tabakalarna gtrebilmilerdir. Trkiye Cumhuriyetinin temel ilkelerinden yaptklar baz tavizlere ramen Demokratlar devrimlere kar tm olarak sayg gstermiler, devrimcilii kendi anlaylarna gre yorumlamlardr.77 1 Mehmet Ali Birand, Can Dndar, Blent apl, Demirkrat; Bir Demokrasinin Douu,

Milliyet Yaynlar, stanbul, 1995, s. 26, (Demokrat Parti DP olarak, Cumhuriyet Halk Partisi CHP eklinde ksaltlarak yazlacaktr). 2 Kemal H. Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller, Afa Yay.

stanbul, 1996, s. 205. 3 Mete Tunay, Siyasal Tarih (1950-1960), ada Trkiye 1908-1980, Yay. Ynetmeni

Sina Akin Cem Yay. stanbul 1997, ss. 175-187. 4 401-417. 5 6 Cem Eroul, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, mge Kitabevi, Ankara 1990 s. 55. Ali Yaar Sarbay, The Dmocratic Party, 1946-1960, Political Parties and Democracy in Trk Siyasi Tarihinde seimler ve seim sistemleri in bkz. William Hale, The Role of the

Electoral System in Turkish Politics, International Journal of Middle East Studies, C: 11 1980, ss.

Turkey, ed. Metin Heper&Jacob M. Landau, I. B. Tauris, London 1991, s. 119-133. 7 8 9 Feroz Ahmad, Turkish Experiment in Democracy, London C. Hurst, 1977, s. 38. Erik Jan Zrcher, Moderleen Trkiyenin Tarihi, letiim, stanbul 1998, s. 321. Walter Weiker, The Turkish Revolution, 1960-1961. Aspects of Military Politics, D. C.,

Brooking Institution, Washington 1963, s. 7. 10 11 12 Zrcher, a.g.e., s. 322. Ahmad, a.g.e., s. 44. mit zda, Menderes Dneminde Ordu-Siyaset likileri ve 27 Mays htilali, Boyut

Kitaplar, stanbul 1997, s. 21.

1679

13

evket Sreyya Aydemir, htilalin Mant ve 27 Mays htilali, Remzi Kitabevi, stanbul

1993, s. 221. 14 15 16 Zrcher, a.g.e., s. 347. Aydemir, a.g.e., s. 223. Nurhan nce, Problems and Politics in Turkish Foreign Policy, 1960-1966. With Emphasis

on Turksh-United States Relations, the Cyprus Question, and The Leftist Movement, (Baslmam Doktora Tezi), Kentucky 1974, s. 28. 17 18 19 Eroul, a.g.e., s. 51. Eroul, a.g.e., s. 182. Konu ile ilgili kanun 16 Haziran 1950deki Meclis toplantsnda tm meclisin oyuyla kabul

edilmitir. Zira CHP konunun hassasiyetinden dolay muhalefet etmekten ekinmi ve kabul oyu vermitir. Eroul, a.g.e., s. 58; Hikmet zdemir, Trkiye Cumhuriyeti, z yay. stanbul, 1995, s. 206. 20 21 232. 22 23 s. 104. 24 Roger Owen, State Power&Politics in Making of The Modern Middle East, Routledge, Jacob M. Landau, Radical Politics in Modern Turkey, E. J. Brill, Leiden 1974, s. 3. William Hale, The Political and Economic Development of Modern Turkey, London 1981, Karpat, a.g.e., s. 329-330. Samet Aaolu, Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri, stanbul 1972, s. 231-

London 1992, s. 125. 25 26 M. E. Yapp, The Near East Since The First World War, Longman, London 1991, 313. Andrew Mango, Turkish Policy In The Middle East Turning Danger to Profit, Turkish

Foreign Policy New Prospects, Ed. C. H. Dodd, Eothen Press Huntingdon 1992, ss. 55-69. 27 28 14 Temmuz 1960, FO-371/153675 (ngiliz Dileri Bakanl Ariv Belgesi). George Harris, Troubled Alliance, Turkish-American Problems in Historical Perspective,

1945-1970, Washington 1972, s. 71. 29 191-221. alar Keyder, Class and state in the Transformation of Modern Turkey, State and

Ideology in the Middle East and Pakistan, eds. Fred Halliday and Hamza Alavi, New York 1988, ss.

1680

30 31

Toper Akbaba, Demokrat Parti ve 27 Mays Dnemi Trk Eitimi, Ankara 1998, s. 90-91. Selim Deringil nrtoduction: Turkish Foreign Policy since Atatrk, Turkish Foreign Policy

New Prospects, Ed. C. H. Dodd, Eothen Press Huntingdon 1992, ss. 1-8. 32 33 Aydemir, a.g.e., s. 190. Melek M. Frat, 1960-71 Aras Trk D Politikas ve Kbrs Sorunu, Siyasal Kitabevi,

Ankara 1997, s. 6. 34 35 36 37 38 Ahmad, a.g.e. Zrcher, a.g.e., s. 323. Zrcher, a.g.e., s. 338. Karpat, a.g.e., 328. Hamit Ersoy, Turkeys Involvement In Western Defence Initiatives In The Middle East in

The 1950s, Baslmam Doktora Tezi, Durham 1995, s. 136. 39 40 41 42 43 44 45 Karpat, a.g.e., s. 229. Karpat, a.g.e., s. 235. Zrcher, a.g.e., s. 340. Zrcher, a.g.e., s. 348. 12 Temmuz 1955, FO-371/117732 RK 1197/6. Burrowsdan Dilerine (Ankara-Londra) 6 Ocak 1960, FO-371/160212, RK 1011/1. Bu hususda geni bili iin bkz. William Hale, Turkish Politics and Military, Routledge,

London 1994; mit zda, a.g.e.,. 46 eride smet Paann ihtilalin olacandan emin olduunu Metin Toker belirtmitir. Metin

Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar, Demokrasiden Darbeye 1957-1960, Bilgi Yay. stanbul 1991, s. 353. Dardan rnekler ise, Ankaradaki ngiliz Bykelisi Burrows 22 Nisan 1960ta Dileri Bakanlna gnderdii telgrafta, Trkiyede potansiyel ihtilal tehlikesinden bahsetmektedir. FO371/153032, RK 1015/10.

1681

Ayrca, 26 Nisan 1960 tarihli ngiliz The Times gazetesinde Yenieri eski gcne mi eriiyor? balkl ve Trk ordusunun krizi etkileme gc zerine uzunca bir yaz yazlm. 47 48 Erdem Erner, Davulun Sesi (Dilerinde 44 Yl), Bilgi yay. stanbul 1993, s. 65. Eroul, a.g.e., s. 146.

49 50 51 52 53

Burrowsdan da Dileri Bakanlna, 22 Nisan 1960, FO-371/153032, RK 1015/10. Burrowsdan Dileri Bakanlna 22 Nisan 1960, FO-371/153032, RK 1015/10. Hale, Turkish Politics, s. 106. Burrowdan Dileri Bakanlna, 29 Nisan 1960, FO-371/153032, RK 1015/11. 1958-1962 dneminde ngilterenin Ankara Bykeliliini yapm olan Sir Bemard

Burrowsun 1998de Londra niveritesi Dou ve Afrika almalar Fakltesinde vermi olduu seminer metni. 54 55 Bekir Tnay, Menderes Devri Anlar, stanbul, s. 382. C. Arcayrek, Yeni Demokrasi Yeni araylar 1960-1965, Bilgi Yay. Ankara1985, s. 41;

Hrriyet 1 Haziran 1967t. 56 57 58 59 60 Ankara to FO, (Eden), 4 Kasm 1952, WK 1022/7. Ercment Yavuzalp, Liderlerimiz ve D Politika, Bilgi yay. Ankara 1996, s. 74-75. Burrows to FO, 18. 01. 1960, Fo-371/153039, RK 1022/1. Nasuh Uslu, Trk Amerikan likilerinde Kbrs, 1. Yzyl Yaynlar, Ankara 2000, s. 20. Ayegl Sever, The Compliant Ally?, Turkey and the West in the Middle East 1954-58,

Middle Eastern Studies, C. 34, No. 2 1998, ss. 73-90. 61 Konu ile ilgili ngiliz ve Amerikan kaynaklaryla, B. Kemal Yeilbursa, ngiltere ve

Amerikann Ortadou Savunma Projeleri ve Trkiye (1950-1954), Ankara 2000. 62 Konu ile ilgili geni bilgi iin bkz. Ayegl Sever, Souk Sava Kuatmasnda Trkiye, Bat

ve Orta Dou 1945-1958, Boyut Kitaplar, stanbul 1997; Blent Ali Rza, Turkish Participation In Middle East Defence Projects and Its Impact on Turco-Arab Relations, May 1950-June 1953, (Baslmam Doktora Tezi) Oxford 1982.

1682

63 64

Ahmad, Turkish Experiment, s. 391. Selim Deringil, Turkish Foreign Policy Since Atatrkin Clement Dodd (ed), Turkish

Foreign Policy, Eothen, Huntington, 1992, ss. 1-8. 65 Mehmet Gnlbol ve Dierleri, Olaylarla Trk D Politikas, Siyasal Kitabevi, Ankara

1991993, s. 235-236. 66 67 68 69 Edenden Babakan Churchille, 21 Mays 1952, FO-371-101856. Burrowsdan FO, 7Aralk 1959, FO-371/144757, RK 111/11. Hseyin Bac, Demokrat Parti Dnemi D Politikas, mge Kitabevi, Ankara 1991, s. 57. Nurhan nce, a.g.e., s. 30; Badat Pakt ve Cento ile ilgili geni bilgi iin bkz. Cihat

Gktepe, The Forgotten Alliance? Anglo-Turkish Relations and Cento, 1959-65, Seventy-Five years of The Turkish Republic, Sylvia Kedourie, (ed), London 2000, ss. 103-129. 70 Kemal Girgin, Dnyann Drt Buca Bir Diplomatn Anlar, 1957/1997, Milliyet yay.

stanbul 1998 s. 56. 71 Detaylar iin, Nur Batur, ngiliz Gizli belgelerinde Menderes-Amerika Kavgas ve 27

Maysa Doru, Milliyet, 13-18 ubat 1989. 72 73 74 75 Tunay, a.g.m. Aydemir, a.g.e., s. 214. Atilla lhan Batc mi Batl m?, Cumhuriyet 14 12 2001. Recep kr Apuhan, teki Menderes Eski DP Milletvekili Gyaseddin Emreden Hatralar

ve 27 Mays Olay, Tima stanbul 1996, s. 73. 76 77 Apuhan, a.g.e., s. 74. Karpat, a.g.e., 337-338.

1683

Trkiye'de ok Partili Siyasal Hayata Gei ve Demokrat Parti ktidar (1945-1960) / Dr. Rdvan Akn [s.911-922]

Boazii niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits / Trkiye Tek Partili Trkiye Cumhuriyetinin ok partili bir siyasal modele dnm zerinde oydama salanm konulardan deildir. atan tezler, Devlet partisi CHPnin ok partili rejimi, siyasal gelime ve olgunlamann ulalmas gereken hedefi olarak grd sav ile, Trkiyenin ulat toplumsal siyasal gelimilik dzeyinin CHPnin brokratik sulta ynetimini, kendi isteksizliine ramen, adm adm gerileterek demokratik bir devrim gerekletirdii arasnda deiiklik gsterir. Bu tezler byk lde bugnn siyasal vaziyet allar ile ilintilidir. Denilebilir ki Trkiyede her siyasal gelenein kendisine zg demokrasiye gei modeli vardr. Siyasal bilim literatrnde demokrasiye gei modelleri reform, zor kullanma ve uzlama (szleme) olarak e ayrlmaktadr. Trkiye rnek olaynda iktidarn sistemi reforme ettii, yasallam muhalefetin ise iktidar devralrken uzlat sylenebilir. 1 Bu arada 45de balayan 50de iktidarn devri ile tamamlanan srecin tamamyla sivil karakterli olduuna iaret edilmelidir. Geiin sivil siyasal unsurlar aras bir uzlama zemininde gerekletii, TSKnn onay veren ya da tavr koyan bir g olarak grlmedii belirtilmelidir.2 nce somut, ampirik olgular ele alalm. CHP, yirminci yzyl siyasi tarihinde hibir tek parti iktidarnn yapmad bir ekilde, kendisini iktidardan uzaklatracak bir srecin ba aktr olmutur. Bunu hazrlayan faktrlerin analizine bir soru ile balamak gerekirse, CHPnin demokrasiye gei karar yapsna aykr mdr, deil midir? Trkiyedeki hali ile tek parti modelinin faist ve komnist tek partili dzenlerden farkl, bir vesayet partisi rejimi olduu siyaset bilimi literatrnde genel kabul grmektedir. CHP hibir zaman otoriter meruiyet doktrinine sahip olmam, demokratik meruiyeti daima ideal olarak sunmu, devrimin demokrasi ile tamamlanaca resmi sylemin unsurlarndan biri olagelmitir. O halde, Tek Parti idaresinin ok partili rekabeti bir rejime evrilmesi doasna aykr deil, kendi izdii siyasal yrngeye uygundur. Ancak bu gei kendiliinden olmam iinde bulunulan nesnel konjonktre znel ve iradi bir mdahaleyi gerekli klmtr. nn, gei kararn, kadrolarn, zamanlamay, srecini ve biimini belirlemitir.3 Trkiyede 1946 demokrasisini kuran gelimeler ana duraklar itibariyle yle olmutur. CHP Mstakil Grubu 1939 Byk Kongresinin kabul ettii esaslar erevesinde sadk ve simgesel bir muhalefet yrtrken nnnn 1 Kasm 1945 tarihli Meclisi al konumasnda yarmaya dayanan bir siyasal sistem kurulacan beyan etmesi ile, Pandorann Kutusu alm ve o zamana dein ounlukla alttan alta yrtlen muhalefet hareketi serbest rgtlenme olanana kavumutur. 4

1684

kinci Dnya Savandan sonra siyasi ve ekonomik liberallemeyi tahrik eden etmenlerin banda Almanya, talya ve Japonya gibi totaliter rejimlerin yenilmesi kinci Demokratlama dalgasnn ykseliine neden olmu,5 Trkiyeyi idare edenleri rejimi reforme etmeye zorlamtr. Bunlara savan galipler cephesini temelde Bat demokrasilerinin oluturmas ve Sovyetlerin jeopolitii yeniden kurma ynndeki istekleri eklenecektir. D etken parametresinin Trk demokratiklemesine ne lde katkda bulunduu tartmasna gelince, Konjonktrn deiiklikler iin elverili ortam yaratma dnda derin bir etkisinin olmad anlalmaktadr. ABD Bakan Trumann 1946da Senatoda verdii sylevde Harp tehlikesinin henz zail olmad bir srada, Trkiyenin i idaresini harp politikasna gre yrtmesi gerekirken, ok partili hayata girimesini, zamansz bir icraat eklinde vasflandryoruz ifadesinden, Birleik Devletlerin Trk Hkmetini siyasal rejimini gzden geirmeye zorlamad sonucunu karabiliriz. Denilebilir ki Trkiye ABDden ald iaret zerine demokrasiye gememitir.6 CHP elbette greli bir ittifak ve bir statkoyu temsil ediyordu. Bu ittifak barnda toplumsal snfsal bir gerilimi de tamaktayd. ttifaka gnlden bal olanlar olduu gibi ynetici gler koalisyonunun iinde artlar gerei yer alm olanlar da vard. Eraf ticarette devlet tekeli ve toprak reformu olaslklarna kar rtl direniini srdrmekteydi. Bu ttifak sistemi radikallere nemli bir sosyo-ekonomik reform olana salamadan, snfsal dengelere ilimeksizin devlet yapsn modernize etme olana tanyan rtl bir oydamaya dayanmakta idi; iktisadi alana devlet mdahalesinin snrlar gerilimin temel eksenini oluturmaktayd.7 Cumhuriyet Trkiyesi, sava artlar altnda gerekleen bir dnmn rn idi. Eski rejimden sosyo-ekonomik dzeyde devrimci bir koputan sz etmek olduka gt. Trk Burjuvazisi ekonomi zerindeki brokratik kontrolden hayal krklna uram, yeterli gelime dzeyine eriince ulusal dayanmay her eyin stnde tutan korporatist birliki resmi tutum karsnda piyasa ilkelerine dayanmay tercih etmiti.8 Tek parti dneminde burjuvazi brokrasinin vesayetinden kurtulamamt. Brokrasi yardmclk grevine sadk kalarak iktidar ortan glendirmi, fakat ipin ucunu asla elinden karmamtr. Bu dnemde iktidar ii elimelerin da yansmas Cumhuriyet ncesinden pek farkl olmam, Cumhuriyet Halk Partisi ttihat ve Terakki ynetimini ada manada tekrarlamtr.9 Sosyo-ekonomik parametrelere gelince, 1950ler Trkiyesinin %80ini kk kyller

oluturmaktayd. Osmanl Trk tarihinden beri toprak mlkiyetindeki dalmn yaratt sorunlar siyasal yapy kktenci dnmlere tabi tutacak beklentilere altyap tekil etmemiti. 1946-50 muhalefeti bu karakteristiklere haiz kyl kitlelerini peine takarak iktidara yryecekti. Bu dnemde muhalefet hareketi biri din dieri pazar ilikilerinin kendi doasna braklmas talebinde anlamn bulan iki ana eksene oturmaktayd. Tek parti uygulamalar, bir sekinler grubunun,

1685

kafasndaki modernleme ablonunu isteksiz ama aydnlatlmas gereken gnlsz kitlelere dayatmas olarak deerlendiriliyordu.10 Kemalist elitin jakoben kanad yukardan aaya yntemlerle reform srarn srdrmekteydi. Bu yaklama gre, rekabeti politikann (ok partili dzen) gndeme gelmesi doru deildi; adalama sekteye urayacakt. Halbuki devrimci parti daha grevini tamamlamamt. Partinin dayand greli ittifakn zlmesi, dayand snf ve mlkiyet ilikileri ekseninde gerekleecekti. 500 dnm zerindeki toprak mlkiyetinin kamulatrlmasn amir olan 11 Haziran 1945 tarihli iftiyi Topraklandrma Kanunu kopuun ana duraklarndan birini oluturacakt. Kanun tasarsna eletiriler temelde iki ynl olmutu: Mlkiyet hakknn inenmesi ve kapitalist gelime yerine prekapitalist retim ilikilerinin canlanmasn tahrik etmesi. ddiaya gre, eer kanun kabul edilirse, Trkiye kk kylln (geimlik ekonominin) egemen olduu bir tarm lkesi olmaya mahkum olacakt.11 Bir parti ii demokratikleme ars olan Drtl Takrir reddedildikten,12 muhalefet partisinin ekirdek kadrosu kesinletikten sonra, 1946 demokrasisi sistemin kendini yeni koullara hukuk aleminde deiikler yaparak uyarlamas ile kurulacak; parti ii muhalefetin, CHPden koparak yasal bir muhalefet partisi oluturmasna olanak salayacak gelimeler mevzuat yenilenerek desteklenecektir. Bu kapsamda ncelikle siyasal partilerin rgtlenme zgrln kstlayan 1938 Cemiyetler Kanunu deitirilerek, izin sistemi kaldrlm; beyan usulune geilmitir. darenin dernek faaliyetlerini yasaklama yetkisi ve snf esasna dayal cemiyet kurma yasa kaldrlmtr.13 7 Ocak 1946da Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltann nclnde siyasal hayata admn atan Demokrat Partinin tezlerinin ekirdeini siyasi iktidarn halktan alnan vekalete dayanmas, iktidara kar yurtta hak ve zgrlklerinin gvenceye alnmas gibi kavramlar oluturmutur.14 Kurucu kadrosunun tamam CHPde yetimi bulunan DPlilerin program ikiye ayrlmaktayd. Birinci Blmde genel hkmler ikinci blmde hkmet ileri yer alyordu. lk blmde ne srlen siyasal temalar liberalizm ve demokrasi zerinde younlamaktayd. Programn 1. maddesinde Demokrat Partinin Trkiye Cumhuriyetinde demokrasinin geni ve ileri bir anlayla gereklemesine ve umumi siyasetin demokratik bir zihniyetle yrtlmesine hizmet maksadyla kurulduu belirtilirken, 9 ve 10. maddeler bunun gerekleme yolu olarak tek dereceli serbest seimleri gstermekteydi. 15 Partinin amas gereken ilk engel muvazaa partisi grntsyd. Bunu gerekletirmek, sahici bir muhalefet partisi olduunu ispatlamak iin mcadelesinde sertlemesi gerekiyordu.16 Parti nderlerinin syleminde Kemalist ilkelere farkl vurguya ramen znde Cumhuriyet devrimine sadakat seziliyordu.17

1686

DP nderleri 1924 Anayasas ile demokratikleme arasnda zorunlu bir iliki kuruyorlard. Celal Bayara gre, Atatrk devriminin hrriyet ve demokrasi ile tamamlanmas kanlmazd. Anayasa deiiklii intelligentsiann sorunu idi. Menderes de 1945 Birlemi Milletler Kurulu Senedi ile 1924 Anayasas arasnda tam bir uyumdan sz ederek, anayasay hayata geirecek unsurun ok partililik olduunu vurgulayacakt.18 DP nderlii asndan 1924 Tekilat- Esasiye Kanunu ile, dnyann belki en demokratik anayasas meydana getirilmi, bu sayede gerek ferdi hrriyetleri, gerek milli murakabeyi en geni surette salamak imkanlar ortaya km salamamt.19 olmasna ramen siyasal pratik buna olanak

DPnin kurucu nderi Celal Bayarn eitli yerlerde dile getirdii grler partinin ideolojik dorultusu hakknda fikir sahibi olmamza olanak vermektedir. Bayar 1948 Martnda Erzincanda yapt konumada Bugnn medeni dnyas, en iyi idare ekli olarak, demokrasiyi bulmu ve onda karar klmtr. leri medeniyet dnyasnn gzlerimizi kamatran ve gpta ile seyrettiimiz eserleri demokrasi sayesinde vcuda gelmitir. phe yok ki insan haysiyetine en uygun idare demokrasidir. Bu ise vatanda hak ve hrriyetlerini esas alarak, millet iradesinin hakim klnmas demektir diyerek, Bat uygarl ile demokrasi arasnda dorudan bir iliki kurmutur.20 Bayarn Taksim Nutkunda kulland u szler Partinin Fransz devriminin burjuva deerlerine yneldiini gstermektedir: Hukuk-u Beer Beyannamesinin (nsan ve Yurtta haklar bildirisi) altnda ta Tanzimat devrinden beri hak ve hrriyet davasnn peinde komaktayz. Buradan 46 demokrasisinin siyasal gelimeler tarihinin son merhalesi olarak grld anlalmaktadr.21 DP, kuruluundan sonra girebilecei ilk mahalli idare seimlerini mevzuat anti demokratik bularak boykot etmi, iktidar meruiyet sorunu ile ba baa brakmtr. Trkiye tarihinin ilk tek dereceli, ak oy, gizli tasnif ve basit ounluk ilkelerine gre yaplan seimi 21 Temmuz 1946 tarihinde gereklemi ve TBMMde ye dalm yle olmutur. 390 CHP, 65 DP, 7 bamsz.22 Gizli tasnif ve henz kurumsallamamann getirdii karklklar ksmen aibe glgesini tayorsa da bu seim, Trk siyasi tarihinde genel oy ve sandk meruiyeti asndan son derece nem tamaktadr. Trkiyede devleti kuran ve iktidar elinde tutan parti kendisi ile sandkta yarlmasna msaade etmi, bunun sonularna katlanacan ilan etmitir. te bu noktada, Trk Demokrasi tarihi asndan son derece nemli bir dneme girilmi, CHP muhalefetsiz geen uzun yllarn rehavetinden syrlmak ve yeni duruma uyum salamakta sknt ekmitir. Kemal Karpatn da belirttii gibi 21 Temmuz 1946 seimleri ile Cumhurbakan smet nnnn 12 Temmuz 1947 tarihli beyannamesi aras dnem Trkiyede ok partililiin kurumsallamas asndan en nemli kesit olmutur.23 Gerekten de 1930 Serbest Frka tecrbesi tekrarlanabilir, rejim tekrar kapanabilirdi. Seimlerin hemen ertesinde yeniden, ama bu kez Demokrat Partinin aday gsterdii Fevzi Paa ile yararak cumhurbakanlna gelen smet Paa, babakanlk grevini Recep Pekere verdi.

1687

Yeni Babakan 7 Eyll kararlar ile iktisadi sahada liberalizasyon salamaya alt; ancak kararlar ithalatn ve hayat pahallnn artmas ile sonulanacak, muhalefetin iddetli eletirilerine muhatap olacakt. Peker, Menderesin bte eletirisini psikopat bir ruhun ifadesi olarak deerlendirince Demokratlar Meclisi sekiz gn boykot ettiler. ktidar bir kez daha geri adm atmak zorunda kald. Demokratlar, iktidar boykot silah ile yalnz brakarak, her defasnda netice aldlar. DP muhalefette iken iki Byk Kongre toplamtr. 7 Ocak 1947de, stanbul Delegesi Kenan nerin divan bakanlna getirildii Birinci Kongrede, tam bir zgrlk havas estirilmitir. Orhan Metenin Birinci Byk Kongre brornde anlatt Samet Aaolunun bizi buraya hrriyet hasreti toplad szleri tek partili yllarn nasl bir birikim yarattn gstermektedir. 24 Byk Kongre, seimin idare deil bamsz yarg denetiminde yaplmas, Cumhurbakannn tarafszl, antidemokratik yasalarn temizlenmesi taleplerini Hrriyet Misak ad altnda yaynlayacaktr. kinci Byk Kongrede ise CHPnin iktidar vermeme olasl karsnda neler yaplaca bile tartlmtr. 20-24 Haziran 1949 tarihleri arasnda toplanan kongre iki noktay vurgulamtr: lk nokta 21 Haziranda yaynlanan GK raporunda seim yolu dnda herhangi bir yolun gayrimeru olduu drt yldan beri mtemadiyen kanun dairesinde mcadele edildii ve edilecei hukuk devleti prensibinin tahakkukunun buna bal olduu vurgulanm, ikinci nokta olarak Milli Husumet And yaynlanmtr. Muvazaa partisi imajndan syrlr syrlmaz, Demokrat partizanlar iktidar alma konusunda sabrszlanmaya baladlar. zmir rgtnden Mustafa Kentli Mareal akmakn partinin bana gemesinin iktidar yryn hzlandracan ifade etmise de parti nderleri bunu nezaket dzeyinde algladklarn ihsas ettiler. ktidar yryndeki sabrszla ilgin bir rnek CHPyi bir hkmet darbesi ile iktidardan indirmenin dahi kzgn bir partizan tarafndan nerilebilmesi olacakt.25 Parlamentonun toplanmasndan sonra hzla gerginleen iktidar muhalefet ilikilerinin

yumuatlmas iin ilk admlar on kiilik karma parlamento heyetinin ngiltere ziyareti srasnda geldi; Erim-Kprl ikilisi bu ortak gezi vesilesiyle iktidar muhalefet ilikilerini yumuatmaya gayret sarfedeceklerdi. ktidarn muhalefeti rejim dna tamakla sulayan aklamalarna karn, 11 Temmuz 1947 akam Peker Hkmetinin politikalarn onaylamayan Cumhurbakanl bildirisinin radyoda yaynlanmas Babakan g duruma drd. 12 Temmuz gn basnda geni yer alan Cumhurbakanl Beyannamesi muhalefetin hkmet karsnda kayrlmas anlamna gelmekteydi. 26 Austos gn sadece Otuzbelerin gvensizlik oyuna ramen Peker Hkmeti istifa etmek zorunda kald. Pekere kar kan bu grup partinin nitelikli entelektel kanadn oluturmaktayd. 26 Pekerin istifas ile liberal eilimleri ile bilinen Hasan Saka babakanlk grevine getirildi. Kendisi ktisat, Ticaret ve Dileri bakanlklar yapm, Trkiyeyi Lozan ve San Fransisco konferanslarnda temsil etmi tecrbeli bir devlet adam idi. Devlet bakannn iktidar ve muhalefet arasnda eit

1688

mesafede durduu mesajn vermek zere 14 Eyllde Cumhurbakannn lke gezisine bir DPli de davet edildi. nn gittii her yerde idare amirlerine muhalefete eit davranmalarn tleyecekti. 27 Demokrat Parti rgt muhalefette uygulanacak politika konusunda gr ayrlna dm, iktidara yry farkl taktik ve stratejilerin ortaya kmasna neden olmutu. Acele iktidar arayclarndan sertlik yanls stanbul l Bakan Kenan ner 1948 banda istifa etti. Martta 11 milletvekili ihra edildi. DP, balangta ihralarla saysal olarak kld ama belli bir dorultu tutarll ve kadro disiplinine ulat. hra edilen ve ayrlanlarn oluturduu Mstakil Demokratlar Grubu 10 Maysta partilerini kurduklarn ilan ettiler, 20 Temmuzda ise Demokratlardan kopan baka bir hizip Millet Partisini kuracak, sonra da bu ikisi birleecekti.28 1950 seimleri ile halk, yzyllar sonra ilk defa Sen ne dnyorsun? diye rey sahibi yapldnda, mevcut dzeni beenmediini sandkta belli etme olana bulacakt. Proleterleen eski kyl kitleler siyasal davranlarnda sola ynelmek yerine, poplist politikalar kendilerine daha yakn buldular. Demokratlar CHPli siyaset adamlarnn itibar etmedikleri bir siyaset yntemini sonuna kadar kullandlar. Bu halk ile siyaset adamn dorudan kar karya getiren mitingler olacakt. Demokratlar bu yntemi 1946dan itibaren ustaca kullanacaklard. DP mitingleri tek parti zihniyetini srdren yazarlarda panie yol am Falih Rfk Atay Ulustaki kesinden Demokrat Parti bir siyasi hareket olmaktan km, bir ykclar intikamclar hareketine dnmtr yargsnda bulunabilmitir. 29 14 Mays 1950de yaplan, Cumhuriyet tarihinin ilk tek dereceli, genel, gizli eit oy, yarg denetiminde ak tasnif, basit ounluk kurallar ile yaplan seimde Trk halk Demokrat Partiyi tartmasz bir ekilde iktidara tamtr. ktidarn devri konusunda ksa sren bir tereddt evresinden sonra, nn, Bayar ankaya kkne davet etmi; iktidarn sandktan kan partiye devrinin koullarn grmtr. nn-Bayar ikilisinin itidalli davranlar gei gerilimini azaltmtr. ktidar kansz bir ekilde sandktan kan partiye devredilmitir. Yeni Meclis

Cumhurbakanlna Celal Bayar getirince, Demokrat Partililer Genel Bakanlk ve Parti nderlii sorunu ile ba baa kalmlar, Fuat Kprlnn babakanlk beklentisi sonusuz kalm, Bayar babakanlk grevine hitabet ve belagat ile gz dolduran Adnan Menderesi getirmitir. Birinci Menderes Hkmeti 29 Maysta programn meclise sunmu, 2 Haziranda program zerinde grmeler yaplm, CHPlilerin cevap hakk TBMM Bakan Refik Koraltan tarafndan kstlannca yeni muhalefet meclisi terk etmitir. 1946-50 aras dnemde Demokratlarn CHP iktidarna uyguladklar boykotaj yntemi bu kez tersine uygulanacaktr. Hkmet 192 ekimser oya kar gvenoyu alarak, grevine balamtr. ktidarn ilk eylemi, sadakatinden kuku duyduu askeri brokrasiye kar olmu, 6 Haziranda Genelkurmay Bakan dahil yksek komuta kademesi deitirilmitir.30 3 Eyll 1950de yaplan yerel seimlerde 600 belediyeden 560n kazanan DP gcn daha da pekitirmitir.

1689

DP kurulduu 1946 ylndan devrildii 1960 ylna kadar kendisini milli irade ile zdeletirmi, CHPyi brokratik elitin dar kadro partisi konumuna indirgemeye almtr. DP sava sonrasnn olumlu ve bymeyi destekleyen konjonktrnden, Dnya Bankas, IMF gibi uluslararas kredi kurumlarnn olanaklarndan yararlanmtr. Kuzey Atlantik ittifakna giri abalar Kore deneyiminden sonra olumlu sonu vermi, ABDnin tavassutu ile Trkiye 1951 ylnda NATOya kabul edilmitir. lkenin bu ittifak sistemine dahil oluu, siyasi ve iktisadi yeni anganjmanlar gndeme getirmi, anti Sovyetik souk sava rzgarlar ile dnyann yeniden yapland bu dnemde Amerikan faktr Trk d politikasnn en nemli parametresi olmutur. DP iktidar Mc Cartizm dzeyinde anti komnist bir izgi izlemi, 1951de karlan bir kanunla TCKnn 141-142. maddeleri arlatrlm, her eit sol dnce kamu dzeni sorunu saylmtr.31 lkeyi genel oya dayal bir iktidarn ynetmeye balamas ile, Tek Parti dneminin militan laiklik anlay yumuam; parti tara rgtlerinden gelen baz merkezka eilimler DP nderliini zaman zaman zor durumda brakmtr. rnein Samsun Milletvekili Fehmi Ustaolu Milletin Atatrk nklabna Medyun Olduu Asla Doru Deildir balkl makalesini 14 Ekim 1952 tarihli yerel Byk Cihat Gazetesinde yaynlaynca byk tepki alm, Demokrat yneticiler olay rtbas etmeye almlardr. DP iktidar boyunca ounluku bir demokrasi anlayn benimseyecektir. Muhalefetin dozu ykseldike iktidar otoritesini milli irade ile zdeletirdii parlamenter ounlua indirgeyecektir. Demokrat nderlerden Samet Aaolunun demokrasi bir say rejimidir bu rejimde ynlar ne derse o olur. Biz iktidar mesulleri sfatyla bir avu aydnnn tenkidi ve grltsne deil halk ynlarnn isteklerine uymak zorundayz. ifadesi bu yaklam ok gzel aklayacaktr. CHPyi zayflatmak iin Maliye Bakanl Tek Partili 27 yln mali ilerini soruturmakla ie balam; CHPnin hazineye 50 milyon tazminat demesi gndeme getirilmitir. Sonuta 14.12.1953 tarih ve 6195 sayl CHPnin Haksz ktisaplarnn Hazineye Devri Hakknda Kanun yrrle konularak32 CHP mali bakmdan iktidar karsnda gszletirilmitir.33 DP 10 yllk iktidar boyunca smet Paa faktr karsnda kendini srekli gvensiz hissetmi, nny ypratmak iin gemii siyasal gndemin ana maddelerinden biri haline getirmitir. 34 ou demagojik mahiyette olan ithamlar zetlemek gerekirse, Kayalbay Dosyas bunlarn banda gelir. Demokrat evrelerde rabet gren iddiaya gre smet Paann olu mer nn bir adam ldrme suuna karmtr. 12 Haziran 1946da stanbul Ar Ceza Mahkemesinde, 11 Mart 1945 Gecesi Muzaffer Kayalbay adl bir gencin Dolmabahe saray civarnda bir otomobilin arpmas sonucu lmnn taksirli adam ldrme olmad, kusurun len ahsta olduu kararna varlmasna ramen, DP Tokat milletvekili Ahmet Grkan zanl Hayik olu Roben Murat yerine Nevzat Tandoann olu ve mer nnnn olayn gerek failleri olduunda srar etmitir.35

1690

nnnn ahs ile ilikilendirilen dier konular Atatrkn hastalnda satn alnan Savarona Yat, nnnn yurt seyahatlerinde kulland Beyaz Vagon, Maka Talktaki evin arsasnn edinme biimi ile ilgili speklasyonlardr.36 nnnn malvarl ile ilgili thmetlere DP listesinden meclise giren eski stanbul Valisi Ltfi Krdar 28.6.1950 tarihinde aklk getirecektir. smet Paa, servetinin kayna ile ilgili iddialara yant verecektir.37 Yine Fevzi Paa ile aralarndaki krgnlk gibi konular nnnn aleyhine kullanlacaktr.38 1950 Temmuzunda karlan Genel Af Yasas rvet, irtikap, ihtilas sularn kapsam d brakmasna karn CHPyi thmet altnda brakan abalar devam etmi, nn 16 Mays 1952 tarihli Giresun konumasnda bu iddialar cevaplandrmtr.39 CHP iktidarlarnn uygulamalar da uzun Demokrat Parti iktidar yllarnda mahkum edilecektir. rnein 1929da karlan Kprler ve oseler Kanunu ile yurttalara getirilen bedeni mkellefiyet ve yol vergisi uygulamalar,40 kinci Dnya Sava yllarnda tarh edilen ve gayri mslim yurttalar zerinde skntlara neden olan Varlk Vergisi41 Trakyada tahliye senelerinde alktan vuku bulduu sz konusu edilen lm vakalar, Toprak Mahsulleri Ofisi aracl ile vergi olarak toplanan hububatn tren yolu kenarlarnda kt depolama koullar nedeniyle rtlmesi,42 1942de Saydam Hkmeti dneminde eker piyasasnda meydana gelen speklasyon,43 4274 Sayl Kanunla kurulan Ky Enstitlerinin eitim ve retim slubu44 13.12.1925 tarihli 677 sayl yasa ile padiah mezarlarnn ziyaretinin yasaklanmas45 Irklk Turanclk Davas zanllarnn stanbul Emniyet Mdrlnde ok dar yaplm zel hcrelerde (Tabutluklar) bekletilmek suretiyle yapld iddia edilen ikenceler 46 ve son olarak Orgeneral Mustafa Mulal Vakas Demokrat Parti iktidar tarafndan CHP aleyhinde kullanlm i politik malzemeleri oluturmaktadrlar.47 DP, 50li yllar boyunca poplist kr partisi modeline otururken,48 CHP elitist kentli parti grntsn vermitir. Demokrat Partinin brokrasi ile yldz hi barmamtr. DP askeri ve sivil brokrasiyi CHPnin doal mttefiki saym, iktidarna sadk brokratik bir yap kurmak iin olduka hrn davranmtr. CHP brokrasinin domakta olan kapitalist topluma intibaknda daha yava ve istikrarl bir dnmden yana iken DP kendi ekonomik programnn brokratik kesimler zerinde yarataca etkileri hesaplayamam, ya da nemsememitir. ki eilim arasnda hemfikir olunan alanlarn geniliine karn dnmn hz ve doas konusunda anlalamamtr. Demokrat Parti sivil ve askeri kanatlaryla brokrasiyi nceki dnemin kalnts saydndan sert davranmtr. 49 Emekli Sand Kanununda yaplan deiiklik, DP iktidarnn brokrasiyi denetim altna almak iin kamu grevlilerine ynelik operasyonlarnn ilki olmutur. 9 Temmuz 1953 tarihli 6122 sayl kanunla gerekletirilen deiiklik uyarnca grlen lzum zerine resen emekliye sevk kararlarna kar adli ve idari yarg yolu kapatlm, btn Dantay, Yargtay, Saytay, niversite ve ordu mensuplar da 6422 sayl kanunla uygulama kapsamna alnmtr. 1954 de karlan 6435 sayl kanun, Hkmete kamu grevlilerini kolayca Bakanlk emrine alma yetkisi salamtr. Bakanlk

1691

emrine alnan mstear, vali, ve genel mdrler, alt ay iinde grevlerine iade edilmez ise emekliye sevk ediliyor, emeklilik sresi gelmemi olan kamu grevlilerinin ise memuriyet ile ilikisi kesiliyordu.50 Seim Kanunu deitirilerek devlet memurlarnn milletvekilliine adaylk iin alt ay nceden istifa zorunluluu getirilerek memurlarn muhalefet listesinden aday olmalar nlenmeye allmtr. Demokrat Parti iktidara yry srecinde niversiteden destek grmtr. niversite tzel kiiliinin zerk yaps 1933 niversite Reformu ile kaldrlm ve tek Parti Cumhuriyetinin ideolojik kurumlarndan biri haline getirilmiti. CHP ynetimi 1946 tarihli yeni bir yasa ile niversiteyi demokratik gelimelere paralel olarak zerkletirme karar almt. ktidara yry srecinde akademik camiada youn olarak desteklenen DP, bu destek yitirilip bir muhalefet oda haline gelince 21.7.1953 tarihli 6185 sayl kanun ile retim yelerinin siyaset ile itigallerini yasaklad;51 5.7.1954 tarihli 6435 sayl kanun ile retim yelerinin Milli Eitim Bakanl emrine alnma yolu alarak niversite iktidar karsnda pasifize edilmeye alld. 52 Oysa ki Demokratlar, muhalefet dnemlerinde, 1946 niversiteler Yasasn yeterince zgrlk bulmamlar, eletirmilerdi. Menderes bilimin politikaya k tutamayaca kansndayd. 1957den sonra bu ztlama daha da artacakt. 15 Temmuz 1950 tarihli liberal basn kanunu fazla mrl olmayacakt. 1951de karlan resmi ilanlar kanunu ile yanda ve kart gazeteler dllendirme ve cezalandrma yntemine tabi tutuldular. 1954 yl bandan seimlerin yaplaca Mays ayna kadar, DP, iktidar kaybetmemek, basnn muhalefetle yaknlamasn engelleyebilmek iin, 8 Mart 1954te Basn Kanununu deitirerek devletin siyasi ve mali prestijini sarsan yayn ad altnda yeni bir su eidi ihdas etmi, iktidar yanls gazeteleri maddi olarak destekleyecek formller bulunurken muhaliflere devlet ilan ve imkanlar kullandrlmamtr. Babakan Menderes 1954 seim baars ertesinde Ahmet Emin Yalmana verdii mlakatta uyguladklar politikay halkn cokun bir ekilde desteklediini belirterek, benimsedikleri ounluku demokrasi anlayn srdreceklerinin iaretlerini vermitir.53 Gerekten de, DP iktidar Trk halknn desteini, basna, niversiteye, yargya ynelik her eit kstlamaya ramen korumutur. Trkiye Radyolarn kamu malndan ziyade hkmetin yayn organ sayarak, sadece devlet ve hkmet ilerinde vazife alanlarn beyanlarnn yaynland bir radyoculuk dnemi balatlm, radyo devletin grlerini dile getiren bir ara saylarak gerekte hkmete hizmet eden bir araca dntrlmtr. 54 Demokrat Parti muhalefetin g kazanmasn engellemek iin siyasal partiler dzenine birok kstlamalar getirecektir. 1954de partilerin karma liste yapma olana kaldrlrken, 1957de muhalefetin g birlii yapma ihtimaline kar Seim Kanunu deitirilecektir. Demokrat Parti iktidar, Menderesin szleriyle halkn cokun gveni sayesinde 1954 seimleri ertesinde daha da pekimekle birlikte, iktidar olma slubu konusunda parti iinde atlak oluacaktr.

1692

Klasik liberal demokrat izgiden uzaklald grn savunan bir grup, kamu ynetimine ynelik isnatlarda Cevap ve Dzeltme Hakknn idareye braklmas, ispat hakk tannmakszn basna kar hkmetin kayrlmas gibi dzenlemelere kar kan parti ii muhalefet Hrriyet Partisini kuracaktr. 1957 seimlerinden sonra CHPye katlacak olan Hrriyet Partisinin oluum srecini 6-7 Eyll olaylarn hzlandracaktr. Bu olaylar yle bir geliim seyri gsterecekti: Kbrs sorununu bahane eden stanbul lumpen proleteryas 6-7 Eyll 1955de zelde Rumlara genelde tm gayri mslim yurttalarmza kar iki gn sren bir yama hareketine giriti. Hkmet skynetim ilan etmesine ramen kitlelerin apul psikolojisinin nne gemek kolay olmad. ki gnde benzeri grlmemi bir barbarizm yaand, hkmet duruma hakim olduunda Trkiye tarihinde artk izleri silinemeyecek bir kara leke kalmt. Bu olay, ispat hakk nedeniyle kopma noktasna gelen liberal parti ii muhalefetin kprleri atmasna yol aacak, Hrriyet Partisi doacakt.55 Seim blgeleri ile oynama (gerrymandering) DPnin sk bavurduu bir uygulama olmutu, srekli CHPye oy veren Malatya Vilayeti 1954de ikiye ayrlarak, Adyaman ilesi il merkezi yapld; CHPnin kazanmasnn bu ekilde nne geilecekti. Krehir srekli Osman Blkbay seiyordu, ile merkezine dntrlecek, Blkbann mahkumiyeti sonucu kan olaylar teskin etmek iin yl sonra 12.6. 1957de tekrar il merkezi yaplmak zorunda kalnacakt.56 Dnya Sava ertesinde Ankara ve stanbul akademik evrelerinde liberalizm egemen siyasal eilim olmu57 liberal sylem DPye bu evrelerin desteini kazandrmakta gecikmemiti; ancak zamanla ounluku otoriterizm liberal akademisyenleri partiden uzaklatrmt. Fethi elikba, Feridun Ergin, Turan Gne, Turhan Feyziolu gibi isimler zgrlk bir dnce platformu olan Forum dergisinde yazmaya baladlar ve DPden koptular.58 25 Aralk 1955te kurulan Hrriyet Partisi bu platform ile organik iliki halinde olacakt. DPden kopanlarn oluturduu 32 milletvekili ile ana muhalefet partisi konumuna ykselecek olan HP kitle taban olmadndan 1957 seimlerinden sonra CHPye iltihak edecekti. 1957 milletvekili genel seimleri bir erken seimdi. 27 Haziran 1956da karlan siyasi toplantlara ilikin yasann 12. maddesinin glgesinde geen 1957 seimleri59 olduka demagojik bir siyasi mcadele platformu oldu. Anti komnizm DPnin kulland ana malzemeydi. Sovyetlerin Kbrs sorununda Makariosu desteklemesi, Suriyede Baas Sosyalist Partisinin ykselii gibi d politika faktrleri DPnin seimlerde kullanaca kozlar olacakt. Hkmet 4 Eyllde erken seim karar ald; 27 Ekimde genel seimi yapt. Devlet Radyosunun sadece DP adna propaganda yapt bu seimlere60 CHP dndaki partiler Blkbann CMPsi ve rgtsz Hrriyet Partisi de katlacakt. Kaytl semenlerin %78inin rabet ettii bu seim, 50 ve 54n %90lara yaklaan orannn ok gerisinde kalmt. Bu halkn bir ksmnn ykselen siyasal gerilime onay vermediini gstermekteydi.61

1693

DP bu seimlerde ilk kez semen dzeyinde ounluunu kaybetti, DPnin yzde 48lik oyunu sadece alt puan geriden CHP izliyordu. Genelde muhalefetin, zelde CHPnin kendisine zgveni ok artmt. Eer seimlerde basit ounluk sistemi deil nispi temsil sistemi uygulansa idi, DP bu seimi kaybedebilir, karsndaki muhalefet bloku bir koalisyon hkmeti oluturabilirdi. 62 DP seim sistemini basit ounluktan nispi temsile evirme nerilerini srekli reddetti. nde gelen bir DPli, Rfk Salim Burak Zaferde yaynlad makalesinde Nispi temsil sistemi bizim memleketimizin bnyesine katiyen uygun deildir. yargsnda bulunacakt.63 Seimlerden sonra iktidarn zayflayarak yerini korumas ve muhalefetin glenmesi siyasal gerilimin artmasna yol aacakt. DP otoriteyi elden karmamak iin sertletike muhalefet, iktidar rejim meruiyeti dzeyinden daha sert cevaplamay ihmal etmeyecekti. Babakan Adnan Menderes 1957 seimlerini takip eden gnlerde muhalefet partilerini sulamaya devam etmi, hkmet program grmelerinde yakn gelecekte neler olabileceine ilikin ipular vermitir. Menderes konumasnda: Hrriyetlerin suiistimalini sanki fikir ve tenkit hrriyetini tekemml ettirmek gayesine matuf imi gibi gstererek ar iddia ve taleplerde bulunulmas ve bylece bir mesuliyetsizlik rejiminin tesisine allmas gibi teebbslerin memlekete ve rejime byk zararlar ika edecek mahiyet tad aikar hakikatlerden olmutur diyecektir.64 Bu seimlerde tek listeli basit ounluk sistemi oylarn %48ini alan iktidar partisinin TBMMdeki sandalye saysnn %75ini elde etmesine, buna karlk %52 oy alan muhalefet partilerinin %30da kalmasna da yol aacakt. Meclisteki ezici ounluk ve parti ii kat disiplin, lider egemenlii, Anayasal meclis stnl sistemini fiilen yrtmenin stnlne ve parti oligarisinin egemenliine dntrecekti. Toplanan yeni dnem parlamento, 27 Aralk 1957de TBMM tzn deitirerek muhalefetin Mecliste sesini duyurma olanan alabildiine snrlandrmtr. 65 tzk deiikliinin yapld toplantya ye tam says olan 424 milletvekilinden 381i katlmt. Deiikliin Anayasaya aykr olduunu ileri sren stanbul Hukuk Fakltesi Anayasa Hukuku profesr Nail Kubal, DPli Milli Eitim Bakan Tevfik leri tarafndan siyasete karmakla suland ve 1 ubat 1958de vekalet emrine alnarak grevinden uzaklatrld.66 1946 Demokrasisi iktidar muhalefet iliki ve gerilimlerini gzetmeksizin kurulmu bir demokrasi idi. DP kurucularnn tek ikayet ettikleri husus, mevzuatn ok partili yarmac bir siyasal yaplana msaade etmemi olmas idi. DP asndan muhalefette de iktidarda da Anayasal dzen sorunu olmayacakt. Oysa ki 1924 Tekilat Esasiye Kanunu iktidar bltrp snrlandrmamt. Cumhuriyet devriminin anayasal st yap kurumlarn ina etmiti. oulcu-zgrlk-katlmc demokrasi ngrsne gre deil Tek Parti yapsna gre 1931, 35, 37de deiikliklere uramt. DP 1924 Anayasasnda kendi iktidar asndan bir saknca grmedii gibi iktidar partisi CHPyi anayasann gereini yerine getirmemekle sulayacakt. Celal Bayarn 1924 Anayasas deerlendirmesinde dikkat eken nokta bu anayasada halk tefekkrne itibar edildii fakat

1694

messeselere itibar edilmediidir. CHPden kendilerini ayran zellikleri analiz ederken Bayar u tehiste bulunacaktr: Trkiyede atlan ve fakat bir trl ifade edilemeyen fikir u idi: Trkiyede demokrasi hakimiyet kaytsz artsz milletindir ve millet bunu bizzat kullanr ilkesinden hareket edilerek mi yoksa Batda rnekleri olduu gibi muhtar kurululara dayanan yumuak bir halk hakimiyeti esasna bal olarak m yrtlecek? Demokrat Parti birinci fikre, nn ikinci fikre sahip kmtr.67 Bayarn muhtar (zerk) messeselerden kast daha sonra 1961 Anayasasnda yer alacak olan iktidar paylac unsurlar olacakt. ounluk iktidarn daraltan, gten dren kurumlar demokrasisini, DP siyasal gelenei kabul etmiyor, devlet aacn kaytsz artsz millet hakimiyetine, ve bunun kullanlmasn TBMMye veren Atatrktr. denilerek ynetimi meclis stnl ilkesine balayan bir yaklam benimseniyordu.68 Gler birlii ve soyut ulusal egemenlik anlayna dayanan 1924 Anayasas Tek Partili bir rejim iinde elbette sorun yaratmayacakt. Ancak bu metin demokratik dzende olumlu bir ilev grebilir miydi? Bu ancak iktidar ve muhalefetin ilikileri erevesinde anlalacak bir sre olabilirdi. ktidar partisinin anayasann kendisine salad olanaklarla bir sorunu yoktu. Anayasann stnl ve iktidarn anayasa yargs ile snrlandrlmas nerisi muhalefet partilerinden gelecekti. Cumhuriyeti Millet Partisi 1954 seim bildirisinde yeni bir anayasann tedvinini savundu. Anayasa Mahkemesinin kurulmas gerei 1957de CHP tarafndan, bu mahkemenin Yce Divan grevini stlenmesi 1959da Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi tarafndan ortaya atld. Yarg bamszl ve gvencesi, Yksek Hakimlik urasnn kurulmas, temel hak ve zgrlklerin ak ve gvenceli bir biimde anayasada yer almas gibi konular 1957 seimleri ncesinde muhalefetin ortak bildirisinde yer ald. Siyasal partilerin Anayasal statye kavuturularak, gvence altna alnmalar ve yargsal denetimleri DPden kopan liberal eilimli Hrriyet Partisi tarafndan ortaya atld. Cumhurbakannn siyasal tarafszlnn salanmas dnemin bir baka anayasal sorununu oluturuyordu. Trkiye Byk Millet Meclisinin iki kamaral bir yapya kavuturulmas ve bir Cumhuriyet Senatosu kurulmas yine 50li yllarn ortasnda CHP tarafndan ne srlen grler arasnda olacakt. Demokrat Parti iktidar hi kuku yok ki Trkiye toplumunu youn bir ekilde dinamize etti. Sava sonu demokratlama dalgasn arkasna alan DP, bu siyasal konjonktrde geliti, hatta yasa d TKP bile DPnin ykseliini destekledi. DP iktidar dneminde toplumsal mobilizasyon son derece artarak drt byk ehrin nfusu %75 orannda katland.69 DPnin iktisadi alanda dnceleri ise, Atatrkn serbest giriime dayal kapitalist bir sistem iinde Batllama yanls olduu iddiasn esas almakta idi.70 Sava sonras, Trkiye Avrupann yeniden inasna, tarm ve madencilik alanlarnda katkda bulunsun diye Marshall Plan kapsamna alnmt. Truman doktrini AID ve PL 480, Marshall Plan gibi

1695

projeler ile yabanc sermayenin i yapma olanaklarnn artmas yabanc sermayeye 3 kat yerli sermayeli zel sektrle alma olanann salanmas Trkiye pazarn cazip klacakt. DP karayolu nakliyesini i pazarn gelimesinde en nemli ara olarak ortaya koymu, iktidar boyunca sadece 224 kilometre demiryolu hatt yaplm, karayolu inasna nem verilmiti. Tarmda ilenen alan 1945-1962 aras %83 orannda artmt. Trkiye Snai Kalknma Bankas kurularak sanayi yatrmclna kredi aktarlmaya balanmt. 50li yllarda TPAO, SEKA, DMO, TK, Et-Balk, MKEK gibi pek ok Kamu ktisadi Teebbs kurulmutu. DP iktidar dneminde ekili arazi 13.1 milyon hektardan 19.6 milyon hektara ykselmi, 1947den 1954e kadar iftiyi Topraklandrma Kanunu kapsamnn deitirilmesi ile devlet arazilerinden 1.14 milyon hektar toprak datlm, 1955te tarm yaplan 21 milyon hektar arazinin 3 milyon hektarnda traktr kullanld beyan edilmitir.71 1940da 1066 olan traktr says, 1948de 1750, 1950de 16.585, DP iktidarnn tam ortasna tesadf eden 1955 ylnda 40.000 saysna ulamtr. 1950-54 aras alt dnemde hemen hemen mutlak liberalizm uygulamas gndemde olmasna ramen, 4 ylda iktisadi sistemin kmaza girmesi nlenememitir. Kore Sava nedeniyle, ABD ve Kanadann buday rnn uluslararas piyasaya vermek yerine stoklamay tercih etmeleri, Trk tahlnn uluslararas piyasada alc bulmasn salam, ancak bu durum geici olmutur. Uluslararas piyasa koullarnn deimesi, Trk tarmnn temel olarak iyi hava koullarna bal olmas, hasadn kt gitmesi, uluslararas piyasalarn budaya doymas ve fiyatlarn gerilemesi yznden tarm sektrnde durgunluk dnemine girilmi ve ABD 1954ten sonra tarm rnleri fazlasn Trkiyeye yardm olarak gndermeye balamtr.72 Trkiyede tarmsal retim paradoksu 1950lerden balayarak gnmze dein devam etmitir. Buday ekilen alanlar uluslararas piyasalarda fiyatlarn dmesi ve d satm olanaklarnn daralmas zerine gerilemi, 1948-1956 aras dnemde 1/3den 1/4e dmtr. Sabit fiyatlarla zirai rn indeksi 50-55 arasnda yllk ortalama sadece %2lik bir gelime gsterebilmitir. PL 480 karar ile, ABDnin buday olarak Trkiyeye salad olanak karlnda -ki 1956 yl iin 600 bin ton idi- ABD yatrmcsnn TL ile borlanma yolu almt. 1955-60 aras Trkiyenin buday ithalat 238 milyon dolar deerinde olup, ABDli mteebbislerin Trkiyeye dviz sokmadan mkellefiyetlerini TL cinsinden yerine getirmelerine olanak salayacakt. Merkez Bankasnda Cowley Fonu ad verilen bir hesap bu maksada ynelik ilev grecekti. DP, i piyasada tarm rn fiyatlarn belli dzeyde tutarak desteklemi, ve dolayl bir kredi sistemi oluturmutur. TMO aracl ile tarm desteklenmi, tarm kredileri toplam kredilerin %46sn oluturmutur. DPyi destekleyen ticaret, sanayi ve tarm burjuvazisi arasndaki ittifak kredi dalm dzeyinde birtakm sorunlar yaam, Merkez Bankasnn Toprak Mahsulleri Ofisi aracl ile tarma verdii krediler toplam krediler iinde 1953te %35 iken 1956da %15e dm, kredi dalm ticaret

1696

burjuvazisi lehine tarm sektr aleyhine bozulmutur. Bu da siyasi iktidara destek veren ticaret burjuvazisi ile arazi sahipleri arasnda atmaya neden olmutur.73 Tarmdan beslenen tara sermayesi kredi sorunlarn amak ve kendi mallarn pazarlamak iin Akbank teebbsnde bulunacak, Bankas gibi geleneksel i evrelerine bal kredi kurulularyla rekabet etmeye balayacakt. Bu arada, DP iktidar dnemi kamu sermayesi ile birok zel bankann kuruluuna sahne olacaktr. Emisyonun arttrlmasndan (1950-60 arasnda 6.5 kat) beslenen kredi dzeni enflasyona kaynaklk edecektir.74 Yabanc sermaye akm, Trkiyenin kinci Dnya Savandan sonra Marshall yardm kapsamna alnmas ile balamtr. Rakamlara gz atlacak olursa, 1947-48 yllarnda 100 milyon dolar, 50-54 arasnda ba, kredi ve askeri yardm olarak 38-48 milyon dolar aras yabanc sermaye girii yaanmtr. Yabanc sermaye akn hzlandrmak ve yatrmlar gelitirmek iin Yabanc Sermayeyi Tevik Yasasnda 1951de deiiklikler yaplm; yabanc yatrmcya lkeye getirdii sermayenin %10unu amamak artyla darya kar transferi garantisi salanmtr. Balangta hibe, uzun vadeli bor ve NATO amalar erevesinde kullanlmak kaydyla balatlan askeri yardmlar Trkiye btesine o gnn rakamlar ile 140 milyon liraya kadar varan tasarruf imkan vermi; bu da eitim, salk ve zellikle ulatrma alannda yatrm yapma olana salamtr.75 Trkiyenin kalknmas iin para-kredi mekanizmalarn yrtmek zere IMF, Dnya Bankas, Snai Kalknma Bankas geninde bir kredi zinciri kurulmutur. Salanan kredilerle yaplan yatrmlarn ilk rneklerinden biri Seyhan Baraj inaat olacaktr. Trkiyeye 1947-1953 arasnda salanan d kaynaklar EPU (Avrupa demeler Birlii) ve zel ekme haklar da dahil olmak zere, 250 milyon dolar ba, 408 milyon dolar bor olmak zere, TL cinsinden 1.14 milyar olarak tahakkuk edecektir. Borlar dolaysyla altna girilen yk btede saland ne srlen tasarrufun 2-3 katna bali olacaktr. 1954den sonra bte giderlerinin 1/4e yaklaacak olan bor taksitleri yeni borlanmalar getirecektir. DP iktidar dneminde sanayi sektrnn evrimine bir gz atlrsa, 1950de dokuzdan fazla ii altran sanayi kuruluu says 822 ve bunun %15i kamu kurumu iken; byk sanayi iletmelerinin %85i tketim mal imal ediyordu. DP muhalefet dneminde aksini propaganda etmesine ramen KTleri say ve ilev itibariyle artrmak zorunda kalm, 76 ktisadi Devlet Teekkllerinin poplist istihdam yaratma niteliinin temelleri bu dnemde atlmtr. 18 Ocak 1954de karlan Yabanc Sermayeyi Tevik Yasas ok az sermaye giriine yol amtr. Trkiyede yatrm yapan Squibb Sons, Philips, Unilever gibi firmalarn salad karlarn yurtdna karlan mebla oran 1956da %21 iken 1960da %144e km, demeler dengesinde ak istikrarl olarak artmaya devam etmitir.77 Trkiyede devlet, 7 Mart 1954 Petrol Yasas ile petrol aramalarna dorudan doruya katlmaktan vazgemi, yerli ve yabanc firmalar eitlenmitir. Mobil ve Shell bir kamu kurumu olan

1697

TPAO ile arama yapmada frsat eitliine sahip olmutur. 1957de yabanclara rafineri ama hakk verilmitir. Trkiyeye yatrm yapmak iin gelen ABD sermayesinin %70i petrole ynelmitir.78 1947-53 arasnda d ticaret a 575 milyon dolara bali olmu, dier bir ifade ile d yardm miktarn amaya balamtr; Taksit ve faizlerle birlikte ak 686 milyon dolara ulam, d ticarette serbestleme tketim mallar ithalatnda imeye neden olmutur.79 DP iktidarnn balarndaki iyi hasat, d krediler ve kamu yatrmlar lkeye refah havas verirken bu koullar 1955ten itibaren iyice daralmaya balamtr. nn, Petrol ve Yabanc Sermayeyi Tevik Yasalarnn kapitlasyonlar hatrlattn ileri srmtr.80 Kredi olanaklarnn zamanla daralmas yznden Demokratlar yatrmlar gerekletirecek i kaynak bulmak zorunda kalacaklardr. Emisyon hacminin geniletilmesi anlamna gelen bu siyaset, enflasyonu krkleyecektir. 1950de 1.5 milyar lira olan tedavldeki para hacmi 1955te 4.2 milyara ulaacaktr. Toplam kalknma hzna varlmas hizmet sektrndeki suni ime ile salanm sadece ulam sektrne yaplan yatrmlar %95 orannda gereklemi, eitim, salk gibi kamusal yatrm alanlar en sona braklmak zorunda kalnmtr.81 D demeler dengesi ak vermeye balaynca sosyalist lkelerle bir eit trampa ekonomisi olan kliring anlamalar (d ticaretin %30u) yaplm, bu suretle baz ihtiyalar giderilme yoluna gidilmiti. 1946-53 aras 500 milyon dolarlk d ticaret a d yardmla kapatlrken, liberal sylemli Demokrat Parti 1954 sonras geleneksel ithalat ve kambiyo denetimi rejimine dn yapmak zorunda kald.82 Tketim mal ithalatnn daraltlmas ile birlikte ithal ikamesi politikas uygulanmaya baland. Kamu yatrmlarnn zel sermaye birikimi lehine hayati rol oynayabilecei anlaldndan, sanayilemenin muharrik gc kamu iletmecilii oldu. Kamu sektr zel kesime kaynak salamaya ve destek vermeye balad. zel sektrn kolland bir eit karma ekonomi denendi. 1954 Temmuzunda D Ticaret Rejimi tamamen deitirildi. DP Hkmetine Standart bir IMF reetesi nerildi. Ama Hkmet, liberalizasyona dayanan istikrar program yerine Milli Korunma Kanununu yeniden yrrle koyarak, kylye ynelik poplist politikaya ve ithal ikamesine devam etti. 1954-61 arasnda byme oran dt.83 Netice itibariyle, Marshall Plannn yrrle girmesi ve Trkiyenin kalknma uruna d bor alma servenine atlmasndan 11 yl sonra moratoryum durumuna dlecekti. 1958 Maysnda OEEC ile bir anlamaya varld. Buna gre, enflasyonist etkenler ekonomiden tasfiye edilecek, kaynaklar slah edildikten sonra demeler dengesinin sunduu imkanlarla orantl bir yatrm programna giriilebilecekti. lk tedbir olarak yrrle giren Austos Kararnamesi gerei, Trk Liras Cumhuriyet tarihinin en byk devalasyonuna urayarak dolar karsnda 2.80den 9.00 TLye gerileyecektir.84 Ekonomik gstergelerin ktye gitmesi Menderesi muhalefeti susturmak iin nlemler almaya itmi, Meclis dnda siyaset olanaklar gittike daraltlmt. Yasal partilerin ak hava toplantlar bile yasaklanr olmu,85 iktidar muhalefet ilikileri ekonomik bunalm derinletike daha sertlemitir.

1698

Dnemi genel olarak deerlendirmek gerekirse, Trk demokrasisi kinci Dnya Savandan sonra kurulmu yeni ve tecrbesiz bir demokrasi idi. Trk Devrimi ve devletin kurulu koullarndan doan pek ok zellii sinesinde barndryordu. Bunlarn banda laiklik gelmekte idi. Bunlara anti komnizm eklenecektir. Yeniden kurulan Bat demokrasilerinin pek ou da ar sada, faist ve anti laik rgtlenmeyi kstlayan bir anayasa dzeni ina etmi, talya ve Almanyada militan demokrasiler kurulmutu.86 Truman Doktrini ve Marshall yardm ile balayan liberalleme rzgar Mc Cartism dalgas ile Trkiyeyi souk sava cephe sistemine dahil edecektir.87 Sol marj bu ekilde tanmlanan yeni dzen, DPnin laiklik pratii ile sada din faktrnn snrn belirleyecektir. Ancak bu noktaya gelinceye kadar eitli zigzaglar izilecektir. DPnin Kemalist militan laiklik anlaya son vererek dinin restorasyonu dnemini amas, kar devrimci hareketlerin hzla prim yapmasna neden olacakt. rnein DP Konya tekilat araf giyme, Arap harflerini kullanma, fes takma hakkn istedi, DP st ynetimi bu neriyi reddetti. slamc yayn yapan Byk Dou, Sebir-l-Reat, slamiyet gibi dergiler kovuturulmak durumunda kalnd. Bu slamc ykselie kar DP 25 Temmuz 1951de Atatrk Kanunu kartmak zorunda kalacakt.88 Her ne kadar 8 Temmuz 1953te yarg karar ile kapatlmsa da Millet Partisinin kapatlmas dahi bu kapsamda ele alnabilir. Yukarda bahsedilen ekonomik skntlara kout olarak DP iktidar olma slubunu gittike sertletirdi. Parti Genel Bakannn 1957de meclis grubunda yapt bir konumada birok davalar vardr ki onlar iin demokrasiyi inkar etmek lazmdr dedii bilinmektedir.89 DPli Savunma Bakan emi Erginin 27 Mays ncesinde hatra defterine dt notlardan DP ynetiminin Meclisin kapatlmasn tartt anlalmaktadr.90 nl DPli simalardan Milli Eitim ve Bayndrlk Bakan Tevfik lerinin 2000 ylna kadar iktidarda olduklarn aklamas, muhalefette iken bir kere iktidar alalm en az 25 sene iktidarda kalmann srrn bulurum ifadeleri iktidar olma slubu asndan yeterli kant tamaktadr. 91 Netice itibariyle, iktidar zeminin gittike kaymas DPyi hrnlatracakt. Menderesin Bat ve zelikle ABD tarafndan dnemin bandaki kadar desteklendii de sylenemezdi. Irakta Bat kart 4 Temmuz 1958 ihtilali, bir yandan Menderesin korkularn artrd, te yandan da ABD ve ngiltere karsndaki siyasal konumunu bir nebze glendirdi. 17 ubat 1959da Gatwickte bir uak kazasna urayan Babakann 14 kiinin ld kazadan sa kurtulmas Menderes kltnn adete bir mitosa dntrlmesine yarayacak, bu kurtulutan muhalefet aleyhine temalar retilecekti.92 ktidar irtifa kaybettike, CHP, CKMP ve HPden oluan muhalefet bloku, iktidar ilk seimde drebilmenin heyecan ile manevralar yaparken, DPlilerin gerilimi artm, muhalefetin basn ve benzeri aralarla sesini duyurmas engellenmek zere fiili bir sansr rejimi kurulmutur. 1958den sonra nnnn konumalar yaynlanmamaya allm, yargnn verdii takipsizlik kararlar

1699

duyurulmamtr. CHP yanls Ulus ve Vakit gazetelerine kararlar duyurulmam ve resmi ilanlardan mahrum klnmlardr.93 DPnin 27 Mays ncesi son otoriter giriimi 28 Nisan 1960da 7468 sayl kanunla Tahkikat Komisyonlarn kurmak biiminde olacaktr. Kanunun mzakeresi srasnda sz alan DP milletvekili Stk Yrcal tasar ile komisyona Meclisin dahi sahip olmad yetkilerin verildii ve komisyonun yasann ngrmedii suu ihdas eder bir duruma getirildiini belirtmesine, nnnn tasar aleyhinde olduka sert bir konuma yapmasna ramen94 354 DPlinin itiraki ve katlanlarn oybirlii ile komisyonunun kurulmasna olanak veren yasa karlm,95 yasann verdii yetkileri kullanmak zere komisyon almalarna balamtr. Bakanln Denizli milletvekili Hamdi Sancarn yapt Tahkikat Komisyonu ilk i olarak siyasi faaliyetleri yasaklam, basna yayn yasa koymutur. 96 Bylece Trk demokrasisi siyasal faaliyetlerin yasakland bir rejim haline getirilmitir. Sonu olarak, demokrasi, ierii doldurulmaya ihtiya duyan bir siyasal rejimdir. ou halde, kat zerinde yazl olmaktan teye somutluk gstermez. nemli olan szcklerin anlatmak istedii kavramlar ve kurumlar deil, bunlar olgulara dntren ve hayata geiren koullarn ve mekanizmalarn eylemli olarak varl ve ilerliidir. 97 Olgular gsteriyor ki Demokrat Partinin iktidarda olduu 1950-60 dneminde Trk demokrasisi ocukluk an yaamtr. Ne ilgintir ki toplumu kendi varln ispat edecei bir alan ya da ara gibi gren bir devlet anlayndan98 uzaklaarak egemenliin gerek kayna haline getirmek iddiasnda bulunan Demokratlar uzun iktidar yllarnda ne yazk ki bu noktadan epey uzaa savrulmulardr. Bir genel deerlendirme yapmak gerekirse, iktidar ve muhalefet arasnda byk ekime ve atmalar yaanmasna ramen, bu dnemde derin snfsal temeli olan ideolojik ayrmalarn olduu sylenemez. Tanrn demagojik ikiz partiler dzeni olarak tanmlad dnemi Sleyman Demirel siyasetin sa ve sol diye iki ana gce ayrlmam olduu bir dnem olarak belirlerken, DP sa olmad gibi CHPde sol bir parti deildi tehisinde bulunacaktr.99 Btn bunlarn tesinde Demokrat Partinin ok partili siyasal hayatmzda zel bir yeri vardr. Demokrat Parti, Trk halk tarafndan kez tek bana iktidar verildii tek rnektir. DPnin halk nezdinde kazand byk itibar, sadece kalknmac imaj ile aklanamaz. ktidarn tarm sektr lehinde ald tedbirlerin kylnn gnlk hayatnda byk deimeler salad ve bu kitleyi DPye gnlden balad dorudur. Ama bunun yannda baka etkenler de, halk sevgisinin kklemesinde byk rol oynamtr. Bunlarn banda brokrasi dmanlna parmak basmak gerekir. Gerekten de Demokrat Parti memur sultasn kran parti olarak tanmlanmtr. 100 1950den sonra kyl gruplarnn olur olmaz sebeplerle vali odalarn doldurmalar, idarecileri kk drmeye almalar, ok bilinen ancak zerinde yeterince dnlmemi bir durumdur. Bu davranlar yllarca sren brokratik basklarn yaratt fkenin boalmas olarak anlamak herhalde yanl olmayacaktr. Demokrat Partinin salad baary anlamak iin halkn bu psikolojik tatminini hibir zaman gzden karmamak gerekir. Buna Menderesin devlet protokoln nemsemeyerek halkn iine karmas

1700

onlarn az ile konumas gibi poplist etkenler de eklenmelidir. Hatta Samet Aolunun son yzylda Atatrkten sonra halka Menderes kadar sevilmi biri yoktur yargs abartma saylmamaldr.101 1 Ergun zbudun, Contemporary Turkish Politics: Challenges To Democratic Consolidation,

(London; Lynne Rienner Publishers, 2000), s. 18. 2 Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, 1789-1980 (stanbul: Der Yaynlar, 2.

bask, 1995), ss. 284-285. 3 4 23. 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Ahmad, s. 24. Tanr, s. 279. Ahmad, ss. 20-22. alar Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, (stanbul: letiim Yaynlar, 1989), s. 97. smail Cem, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, (stanbul: 1977), s. 370. Keyder, s. 97. Ahmad, s. 25. Sina Akin, Demokrat Partinin Kurulmas, Tarih ve Toplum, Mays 1988, ss. 269-271. 4. 5. 1949 tarih 7204 sayl kanun ile gereklemitir. Ahmad, s. 28. Cem Eroul, Demokrat Parti, (Ankara: 1968), s. 13. Ahmad, s. 29. Ahmad, s. 33. Tanr, s. 286. Vatan Gazetesi, 11 Eyll 1945. DP Genel Bakan Bayarn Erzincan Konumas, Vatan Gazetesi, 25 mart 1948. Tanr, s. 280. Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye 1945-1980 (stanbul: Hil Yaynlar, 1994), s.

1701

21 22 23

Vatan Gazetesi, 17 Mays 1948. Ahmad, ss. 33-34. Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller (stanbul:

stanbul Matbaas, 1967), ss. 166-167. 24 25 26 27 28 29 30 31 32 324. 33 34 35 AYM K. 63/243 say ile kanunu iptal edecektir. Ahmad, s. 55. Fahir Giritliolu, Trk Siyasi Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii, Cilt. II, (Ankara: Ayn Tarihi, Ocak 1947, (Ankara, Bavekalet Basn Yayn Genel Mdrl Yaynlar). Ahmad, s. 38. Ahmad, s. 41. Ahmad, s. 41. Ahmad, s. 44. Ulus Gazetesi, 4 Temmuz 1946. William Hale, Turkish Politics and the Military, (London, Routledge, 1994), s. 93. Eroul, s. 108. Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi (stanbul: letiim, 3. bask, 1993), s.

Ayyldz Matbaas, 1965), ss. 345-46.

36 37 38

Giritliolu, s. 369. Giritliolu, s. 348, 358. Bilindii gibi Fevzi Paa akmak 1945te emekliye sevk edildikten sonra nnye krlm,

1946 seimlerine DP listesinden katlarak Meclise girmiti. 10 Nisan 1950de vefat ncesinde kendisini ziyarete gelen smet Paay kabul etmemi, cenazesi youn bir iktidar aleyhtar gsteriye dnmtr. Giritliolu, s. 372. 39 Giritliolu, s. 352.

1702

40 41 42 43 44 45 46 47

Giritliolu, s. 359, 361. Giritliolu, s. 366. Giritliolu, s. 363. Giritliolu, s. 376. Giritliolu, s. 386. Giritliolu, s. 395. Giritliolu, ss. 378-379. Mulal vakas ksaca yle cereyan etmitir. Vann zalp kazasnda randan kaaklk

yaptklar sav ile 32 yurttan Alay komutan tarafndan kuruna dizilmesi olaydr. Olayda sa kurtulan Milanengiz kynden brahim zay tarafndan ortaya karlmtr. 20. 12. 1943 tarihinde bu kiinin dileke komisyonuna bavurmas ile balayan sre 17. 12. 1948de hzlandrlm ve 19. 1. 1949da Kayseri millletvekili Fikri Apaydn tarafndan gndeme getirilmitir. Alan kamu davasnda milli mcadele kahramanlarndan eski 3. Ordu komutan Orgeneral Mustafa Mulal nce idam sonra mebbet hapis cezasna arptrlm, rtbe ve nianlar, emeklilik haklar geri alnmtr. Mahkum general bir yl sonra cezasn ektii cezaevinde lmtr. in asli faillerine ilikin almalar 1957e kadar devam etmi, olayn btn faileri ile aydnlatlmas 19 Austos 1963e kadar sarkmtr. 48 lkay Sunar, Demokrat Parti ve Populizm, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi,

say: 65-66 (stanbul: letiim Yaynlar, 1985) ss. 2076-2086. 49 50 51 157-166. 52 53 Giritliolu, ss. 18-19. Menderesin bu grmede ileri srd dikkat ekici gr u idi: Seimler Ahmad, s. 59. Bu iki kanun 1963 Martnda Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir. Rfk Salim Burak, On Yln Anlar 1950-1960 (Ankara: Nurol Matbaaclk, 1998), ss.

vatandalarn benim tuttuum yolu ne kadar beendiini aa vurdu. imdiye kadar ben siz gazetecilere danmaya deer veriyordum. Asaba ila diye asprin mi yoksa optalidon mu kullanmak mnasiptir diye fikrinizi soruyordum. Halkn cokun gveni imdi unu belli ediyor ki byle bir danmaya ihtiya yoktur. Ben kendi kendime son karar vereceim dilersem asprin, dilersem optalidon kullanacam. Ahmad, s. 64.

1703

54

Nevra Ersar Gzbyk, The Democrat Party and The State Radio (1946-1960),

Baslmam Doktora Tezi, Boazii niversitesi, (stanbul, 1999), passim. 55 56 57 58 Zrcher, ss. 322-323. Tanr, s. 291. Ahmad, s. 71. Nursel Sarolu, Forum: An Intellectual Opposition in the DP Period 1954-1960,

Baslmam Yksek Lisans Tezi, Boazii niversitesi, 1990, passim. 59 Her nerede olursa olsun tezahrat veya gsteri veya protesto maksadyla ya da maksad-

mahsusa mstenid olarak toplanlmas veya byle bir toplantya sebebiyet verilmesi sutur. hkmn tayan yasa, muhalefetin zellikle ak hava toplantlar tertip etmesini engellemeye ynelikti. 60 61 Ahmad., s. 78. Tek listeli basit ounluk sistemi sayesinde DP 50, 54, 57de srasyla 408, 503, 424

milletvekillii salarken, CHP ise, 69, 31 ve 178 milletvekillii ile ald oy nispetinden eksik temsil edilmitir. ayrnt iin bkz. Cem akmak, Trkiyede 1950li yllardaki Genel Seimler zerine Bir Deneme, ODT Gelime Dergisi, Vol. 12, (3, 4), 1985; Cem akmak, 1950li Seimler ve Demokrat Parti, Tarih ve Toplum, Mays 1988, ss. 280-285. 62 63 64 65 Ahmad, s. 78. R. S. Burak, Nispi Temsil zerine, Zafer Gazetesi, 3 Austos 1954. TBMM Tutanaklar Dergisi, Devre 11, T. 1 (1-31) Cilt. 1, 1957, s. 59. Parlamento ii denetim ve demokrasinin klavuzu itzktr. tzklere sessiz anayasa

denmesinin nedeni budur. 1927 tarihli TBMM Dahili Nizamnamesi tek parti dneminin rn olduundan ounluk-aznlk (iktidar/muhalefet) eksenli bir usul belirlememiti. 1947de yaplan deiiklikler partileri meclis organlar arasnda saym ama meclis ii parti diktatoryasn nlemekten uzak kalmt. 66 28. 12. 1957 karlan ve RG. 6. 1. 1958 yaynlanarak yrrle giren itzk deiiklii

1961 Anayasasnn geici nc maddesi ile yrrlkten kaldrlmtr. 67 Celal Bayar, Derleyen: smet Bozda, Bavekilim Menderes, (stanbul, Baha Matbaaas,

tarihsiz), s. 10. 68 Tanr, s. 299.

1704

69 70 71

Keyder, s. 98. Zrcher, s. 326. Stefanos Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, Trkesi: Babr Kuzucu, Cilt. 3,

(stanbul: Gzlem Yaynevi, 1974-1976), s. 1364. 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 Yerasimos, s. 1355. Yerasimos, s. 1402. Yerasimos, s. 1403. Yerasimos, s. 1357. Yerasimos, s. 1387. Yerasimos, ss. 1390-1391. Yerasimos, ss. 1396-1397. Yerasimos, s. 1362. Yerasimos, s. 1369. Yerasimos, s. 1448. Ahmet Klbay, Trk Ekonomisi, Modeller, Politikalar, Stratejiler, (Ankara: Trkiye

Bankas Kltr Yaynlar, 3. bask, 1991), s. 111. 83 Korkut Boratav, ktisat Tarihi, ada Trkiye Tarihi, Cilt. 4 (stanbul: Cem yaynevi,

1989), ss. 319-324. 84 85 86 87 88 89 90 Yerasimos, ss. 1404-1406. Ahmad, ss. 74-76. Tanr, s. 289. Ahmad., s. 46. Ahmad., s. 61. Giritliolu, s. 112. Giritliolu, s. 11.

1705

91 92

Giritliolu, s. 10. Mete Tunay, Siyasal Tarih 1950-1960, Trkiye Tarihi IV, ada Trkiye, 1908-1980,

(stanbul: Cem Yaynevi, 1989), s. 186. 93 94 Korkmaz Alemdar, Demokrat Parti ve Basn, Tarih ve Toplum, Mays 1988, ss. 275-279. Bu komisyonun kuruluu Yksek Adalet Divannda Anayasay ihlal suu olarak

deerlendirilecektir. Giritliolu, ss. 32-33; 35; 37-38. 95 edilecektir. 96 97 Giritliolu, s. 583. Lutfi Duran, Trkiyenin Siyasi Rejimi, Trkiye Ynetiminde Karmaa (stanbul: ada 15 kiiden oluan komisyon yeleri iin Yksek Adalet Divannda idam cezas talep

Yaynlar, 1988), s. 14. 98 1985, s. 2. 99 Yeni Gndem, say. 9, mays 1986, s. 11. Fahri Aral, Sosyal Demokrasi ve Klasik Devleti izgi, Yeni Gndem, say: 36, Aralk:

100 Bahri Savc, Partilerimizde Tabanlamann Gerek Mahiyeti ve sosyal Muhteval Politika Yeyli, 1958, s. 32; evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram, Yedinci Bask, (stanbul: Remzi Kitabevi, 2000), s. 222. 101 Eroul, s. 202; Samet Aaolu, Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri, (stanbul: Baha Matbaas, 1972), ss. 7-8; Samet Aaolu, Arkadam Menderes, (stanbul: 1967), s. 41.

1706

B. Menderes Dnemi D Politikas Trkiye'nin Nato'ya Girii / Yrd. Do. Dr. Yusuf Sarnay [s.923-927]

Devlet Arivleri Genel Mdr / Trkiye Giri Bilindii gibi Trkiye; siyas, sosyal, ekonomik, kltrel ve gvenlik kriterleri erevesinde kendisini bir Avrupa devleti olarak grmekte ve bu grn Avrupaya da kabul ettirerek Avrupa yaplamasnda eit ve nemli bir devlet olarak yer almay hedeflemektedir. Bu sebeple Trkiyenin izledii d politikann hi deimeyen temel zellii Batya ynelik olmasdr. Bu temel yneli, gvenlik ve toprak btnlne ynelik tehdidi karlamak gibi snrl geici bir olay deil, srekli bir politika tercihidir. Trkiyenin Batya ynelik d politika tercihinde bir takm tarih zaruret ve srelerin tesiri bulunmaktadr. Byle bir yaknlamann Osmanl Devleti dnemine uzanan gerek Batllama gibi kltrel, gerekse jeopolitik konumu sebebiyle gvenlik endielerinden kaynaklanan denge politikas gibi siyas ynlerinin olduu malmdur. Osmanl Devletinin yklmas zerine gerekletirilen Kurtulu Sava, siyas-asker adan Batl devletlere kar bir hareket olmasna ramen, Batl deerler sistemine kar deildir. Atatrk, Trkiyeyi modern bir lke-devlet haline getirmek amacyla balatt radikal inklplara paralel olarak Trkiyenin d politikasn da Batya yneltmitir. Bu temel yneli Trk d politikasnn gnmze kadar hi deimeden sren temel izgisidir. Bu nedenle Trkiyenin NATOya giriini bu erevede deerlendirmek gerekir. 1. Atatrk Dneminde Trk D Politikas Lozan Bar Antlamasyla sava dnemini kapatan Trkiye, 1923ten sonra arlkl olarak i politikada yeni modern bir millet-devlet oluturma ve oluturulan bu yeni kimlii uluslararasnda kabul ettirmeye alrken, d politikada tm gelimelerle ilgilenmekle beraber, esas olarak Lozanda halledilemeyen sorunlarn zm ile uramtr. 1923-30 yllar arasnda Lozanda zlemeyen sorunlarn halleden Trkiye, Bat lkeleri ile salkl ilikiler kurma yolunu tutmutur. nk Atatrk Trkiyenin medeni dnyada gerek yerini alabilmesi iin adalamann art olduuna inanm, gerekletirdii radikal inklplarla Trkiyeyi yap itibariyle Batya yaklatrmtr. politikada balayan bu radikal deiikliklere paralel olarak Trkiyenin d politikasn da Batya yneltmitir.1 Bu temel yneli Trk d politikasnn gnmze kadar hi deimeden sren temel izgisi olmutur.

1707

Nitekim 1930lu yllarda Bat ile ilikilerini normalletiren Trkiye, 1932 ylnda Milletler Cemiyetine girerek aktif bir ekilde uluslararas ibirliine katlmaya balamtr. Trkiyenin Cemiyete girii Batl lkelere yaklamasnn nemli bir iareti olmutur. Bylece balayan yaknlama, lkenin kalknmas iin d yardma duyulan ihtiya ve dnya konjonktrnde meydana gelen deimelere bal olarak ortaya kan gvenlik endielerinin de etkisi ile giderek geliecektir. Bu dnemde Trkiye, blgesel ve uluslararas alandaki bar faaliyetlere aktif bir ekilde katlmakla beraber, kendi gvenliini n planda tutarak ncelikle blgesel ittifaklara ynelmi, Balkan ve Sadabat Paktlarnn kuruluuna nclk etmitir.2 Avrupa ve dnyann ksa srede bunalmlar dnemine girdii yllarda bizzat Atatrkn ynlendirdii gereki, bar ve ok ynl d politika sayesinde Trkiye blgede bir istikrar unsuru olmu, Avrupada oluan her iki blok tarafndan da daima dostluu aranan, her siyas merkezde sayg uyandran itibar artm bir devlet haline gelmitir. Trkiyenin snrl gcne ramen ksa zamanda itibarl bir devlet haline gelmesinde, diplomasisindeki becerinin ve dnya g dengelerinin yansra, corafi konumundan kaynaklanan jeopolitik neminin zellikle Boazlara sahip olmasnn byk rolnn olduunu vurgulamak gerekir.3 Trkiye bu zelliini daha sonraki dnemlerde de sk sk vurgulayarak dnya politikasn gcnn stnde etkilemeye alacaktr. lkenin bamszl, toprak btnl ve gvenliini her eyin stnde tutan, Atatrkn ynlendirdii bu politika sayesinde Trkiye, uluslararas bunalmlarn artt, kinci Dnya Savann eiinde, uluslararas hukuk kurallar erevesinde iyi bir zamanlama ile bar yollarla Boazlardan sonra Hatay sorununu da kendi lehine bir zme kavuturmutur. 2. II. Dnya Savanda Trkiye Trkiye 19 Ekim 1939 tarihinde ngiltere ve Fransa ile l ttifak Antlamasn imzalayarak kinci Dnya Savann balarnda Bat ile kader birlii yapmaya balamtr. 4 Dier taraftan Sovyetler Birlii ile anlaamam olmasna ramen, yine de bu devletle bir savaa srklenmekten II. Dnya Sava boyunca kanmaya son derece dikkat edecektir. Trkiye kinci Dnya Savanda corafi mevkinin nemi dolaysyla Mttefik ve Mihver devletlerin kendi yanlarnda savaa sokabilmek amacyla youn basklaryla kar karya kalmtr. Savaan taraflarn bu basklar karsnda -ngiltere ve Fransa ile ittifakna ramen- Trkiyenin politikas; lkenin toprak btnln ve bamszln hibir taviz vermeden muhafaza etmek amacyla savan dnda kalmak ve byk devletler arasnda bir denge unsuru olma politikasn yrterek saldrlardan korunmak olmutur. Bir baka deyile 1939-1945 tarihleri arasnda Trkiye Avrupann birbirleriyle savaan belli bal gleri ile ilikilerini srdrmtr. Trkiyenin izledii bu ok ynl politikann en yararl sonucu, Trkiyenin savan dnda kalmasn salamas olmutur. Trkiyenin takip ettii bu politika da I. Dnya Savanda kazand tecrbeler kadar, Sovyetler

1708

Birliinden duyulan endie de byk rol oynamtr. Trkiyenin kinci Cumhurbakan smet nn bu politikay son derece snrl tuttuu bir kadro ile yrtmtr.5 3. II. Dnya Savandan SonraTrkiye II. Dnya Savann sona ermesiyle uluslararas sistem esasl bir yapsal deiime urad. Savan sonunda ortaya kan iki sper gcn liderliinde Dou-Bat blokunun olumas ve iki blok arasnda ilikilerin souk sava eklinde cereyan etmesi yeni uluslararas sistemin belirleyici zellii olmutur. Uluslararas sistemdeki bu kkl deiiklik lkelerin d politikalarna yansrken, Trkiyenin d ilikilerinin yeniden dzenlenmesinde etkili olmutur. Nitekim, II. Dnya Savandan sonra Trkiyenin d politikasna egemen olan ve ona istikamet veren esas unsur sava sonras Avrupa dengesinde meydana gelen boluklardan yararlanan Sovyetler Birliinin Trkiye zerindeki istekleridir. A. Sovyetler Birliinin Trkiyeden stekleri Sava iinde Sovyetler Birliinin Trkiyeye kar politikas cephe durumlarna gre deiiklikler gsterdikten sonra, sava sonunda gerek niteliini kazanmtr. Nitekim daha sava sona ermeden 19 Mart 1945te Moskova Bykelisi Selim Sarperi kabul eden Molotov, Sovyet hkmetinin gnn artlarna ve II. Dnya Sava sonunda ortaya kan yeni duruma uygun olmad iin esasl deiiklikleri geciktirdiine inand 17 Aralk 1925 tarihli Trk-Sovyet Dostluk ve Tarafszlk Antlamasn feshettiini bildirmitir.6 Bunun zerine Trkiye Sovyetler Birliine verdii cevabi notada, iki lke arasndaki dostluk ve iyi ilikilerin devam iin yeni bir anlama yaplabileceini bildirmitir. Ancak ok gemeden Trkiyenin bamszlk ve toprak btnlnden baz tavizler vermeden Sovyetler Birlii ile antlama yaplmasnn imkansz olaca ortaya kmtr. Nitekim 7 Haziran 1945te Molotov, Bykeli Sarpere iki lke arasndaki yeni bir antlama yaplabilmesi iin; Boazlarn Trkiye ile birlikte savunulmas, bunu salamak iin de Sovyetlere Boazlarda deniz ve kara sleri verilmesi, Montreux Szlemesinin deitirilmesi, Kars ve Ardahann Sovyetler Birliine iade edilmesi gerektiini ileri srmtr. Kabul edilmesi mmkn olmayan bu isteklerin Trk hkmeti tarafndan reddedilmesi zerine, Sovyetler Birlii, 1945 yl Haziran ortalarndan itibaren Trkiye zerinde siyasi bask yapmaya balamtr.7 ABD ve ngilterenin, Sovyetler Birlii ile sava sonu ibirliini gerekletirmek amacyla yaptklar Potsdam Konferansnda grlen en nemli meselelerden biri Trk boazlarnn durumu olmutur. Konferansta, Sovyetler Birlii Boazlar meselesinin sadece Trkiye ile kendisini ilgilendiren iki tarafl bir mesele olduunu belirterek, Boazlarda askeri sler istemitir.8 Sovyetler Birlii Postdam Konferansndan bir yl sonra 8 Austos 1946da Boazlarla ilgili grlerini ieren bir notay Trkiyeye vermitir. Bu notada; Sovyetler Birlii, kinci Dnya Sava iinde meydana gelen olaylarn, Montreux Szlemesinin Karadeniz devletlerinin gvenliini salamakta yetersiz kaldn ileri srerek, Boazlardan gei rejimini dzenleme yetkisinin Trkiye ile

1709

Karadeniz devletlerine ait olmasn ve Boazlarn Trkiye ile Sovyetler Birlii tarafndan ortaklaa savunulmasn istemitir. Sovyet notas zerinde ABD ve ngiltere ile durumu gren Trkiye, bu istekleri reddetmitir. Bundan sonra, Sovyetler Birlii 24 Eyllde ikinci bir nota vererek ayn istekleri tekrarlamtr.9 Sovyetler Birlii isteklerini kabul ettirmek iin Trkiye zerinde siyasi bask yapmaya devam etmitir. Bu basklar karsnda Trkiye, ngiltere ve ABDnin desteini salamak amacyla faaliyetlerini artrmtr. B. ABDnin Trkiyeyi Desteklemesi Trkiye, Sovyet tehlikesine kar bamszln ve toprak btnln koruyabilmek amacyla, 1939 ylndan itibaren ittifak iinde bulunduu ngilterenin ve sava sonunda dnyann en gl devleti olarak ortaya kan ABDnin desteini aramtr. Fakat gerek Trkiyenin savata tarafsz kalm olmas, gerekse Trkiyede byk bir endie uyandran Sovyet davranlarnn ayn tepkiyle karlanmamas sebebiyle balangta istedii destei elde edememitir. Ancak 1945-1946 yllarnda cereyan eden olaylar ngiltere ve ABDnin politikasnn yava yava deimeye balamasna yol amtr. ncelikle ABDnin diplomatik desteini elde eden Trkiyenin ABDnin askeri ve ekonomik desteini arad sralarda Yunanistanda ortaya kan i sava yznden bu lkede komnizm tehlikesi ortaya kmt. kinci Dnya Savandan itibaren Trkiye ve Yunanistana askeri yardma devam eden ngiltere, 21 ubat 1947de ABDye verdii bir muhtra ile artk bu lkelere yardma devam edemeyeceini, fakat Bat dnyasnn savunmas bakmndan bu iki devletin bamszlnn nemli olduunu, bu sebeple ABDnin askeri ve ekonomik yardmnn art olduunu bildirmitir. ngilterenin bu muhtras artk onun dnya ve zellikle Orta Doudaki yerini ABDye terketmek zorunda kaldn ortaya koymaktadr. Bu sebeple ngiliz muhtrasn alan ABD ynetimi Dou Avrupa lkelerinde kurulan komnist rejimleri, Trkiye ve Yunanistann durumunu gznne alarak Sovyet yaylmacln durdurmak zere harekete gemeye karar vermitir. Sonuta ABD Bakan Truman Kongrede 12 Mart 1947de daha sonra Truman Doktrini adn alacak olan mesajn okumu ve Kongreden hkmete Trkiye ve Yunanistana askeri yardm yaplmas yetkisi verilmesini istemitir. Buna dayanarak hazrlanan Yunanistan ve Trkiyeye Yardm Kanunu 22 Mays 1947de yrrle girmitir.10 Daha sonra 12 Temmuz 1947de Trk-Amerikan ikili antlamasnn imzalanmasndan sonra ABD Trkiyeye askeri yardm yapmaya balamtr.11 Truman Doktrini ve ikili antlama Sovyet basks karsnda devaml ABDnin desteini arayan Trkiyede byk bir memnunluk yaratmtr. Ancak daha sonraki yllarda ikili antlama ile getirilen bir takm snrlamalar Trkiye asndan baz skntlar douracaktr.

1710

Truman Doktrini, sava sonras ABD ve dnya politikasnda bir dnm noktas tekil etmitir. Bylece kinci Dnya Savann gei devresini sona erdirmi, dnyann iki bloka ayrldn ve Sovyet-ABD mcadelesinin, baka bir deyile souk savan baladn ilan etmitir. Askeri yardm amal Truman Doktrininden sonra Trkiye ile ABD arasnda 4 Temmuz 1948de ekonomik ibirlii antlamas imzalanmtr. Anlamadan sonra Marshall Plan erevesinde 19491951 yllar arasnda Trkiyeye ABD ekonomik yardm yapmtr. 1951 ylndan sonra bu yardm Ortak Savunma Programna dahil edilmitir. Trkiye bu yardmlarn yrrle girmesiyle artk Bat yanls bir politika takip etmeye balamtr. 4. NATO ve Trkiye A. NATOnun Kuruluu II. Dnya Savanda Avrupann yklm olmas ve Sovyetlere kar bir denge unsuru olan ABDnin Avrupadan ekilmesi kuvvetler dengesinin tamamen Sovyetler Birlii lehine bozulmasna sebep olmu ve Sovyetler Avrupann en gl devleti olarak ortaya kmtr. Sovyetler Birlii Almanya ve Japonyann yenilmesi ile dousunda ve batsnda meydana gelen bolukta yaylma politikas takip etmeye balamtr. Sovyetler Birliinin yaylmac politikalarna kar, ABDnin Truman Doktrini ve Marshall Plann uygulamaya balamas zerine faaliyetlerini artran Sovyetler Birlii, 5 Ekim 1947de dier peyk lkelerle birlikte Kominformu kurmutur. Bylece Dou Blokunun resmen ortaya kmasyla dnya aka iki bloa ayrlmtr.12 Buna karlk Avrupa lkelerinin gvenliini salayacak herhangi bir ittifak ve tekilat mevcut deildi. Avrupada birleme ynnde ilk adm ngiltere ve Fransa arasnda imzalanan Dunkerk Antlamas olmutur. Prag darbesi Avrupallar telalandrm, Dunkerk Antlamasn genileterek 17 Mart 1948de Brksel Paktn imzalamalarna yol amtr.13 Ancak Bat Avrupa lkelerinin savunma amal kurduklar bu pakt ABDnin ittifaka dahil olmamas sebebiyle Sovyetlere kar bir denge unsuru olmaktan uzakt. Bundan dolay Bat Avrupa lkeleri, ABDyi ittifaka dahil etmek amacyla faaliyetlerini younlatrmlardr. Sonuta 11 Haziran 1948de ABD Kongresinde kabul edilen Vanderberg Karar ile ABD 1823ten itibaren uygulamakta olduu Monreo Doktrinini terkederek d politikasnda esasl bir deiiklik yapmtr. ABDnin d politikasnda meydana gelen bir deiiklikten sonra Brksel Pakt sonucu kurulan Bat Avrupa Birliine ABD ve Kanadann da dahil olmasyla 13 lke arasnda ksa ad NATO (North Atlantic Treaty Organization) olan Kuzey Atlantik ttifak 4 Nisan 1949da kurulmutur. 14 B. Trkiyenin NATOya Girii Trkiyenin NATOya girme fikri kinci Dnya Savandan sonra balayan Bat Blokuna balanma abalarnn bir sonucudur. Genel olarak savatan sonra Trkiyenin Batllara yaklama politikas bir yandan lkenin ekonomik kalknmas ve silahl kuvvetlerinin modernizasyonu iin gerekli

1711

kaynaklarn d yardm yoluyla Batdan kolay salanabileceine inanlrken, dier yandan Atatrk tarafndan balatlan adalama hareketleri sonucu Trkiyenin Batl bir lke-devlet olma yolunda yapt tercihin doal sonucu olarak grmek gerekir. Zaten Trkiye Bat yanls politikaya uygun olarak i politikada byk bir deiiklik yaparak ok partili sisteme gemi, ekonomik alanda liberal politikalar uygulamaya balamtr. Yukarda belirtildii gibi daha yakn ve somut bir sebep ise Sovyet tehditleri olmutur. Geri Trkiye Truman Doktrini ve Marshall Plan erevesinde ABDnin desteini salamt; ancak bu destein karlkl bir ittifaka dayanmamas sebebiyle gvenlik endieleri tamamen giderilmi deildi. Bu sebeple Trkiye, NATOnun daha kurulu safhasnda bu ittifaka dahil olmak amacyla giriimde bulunmu, fakat sonu alamamtr. Ancak 8 Austos 1949da Trkiyenin Avrupa Konseyi yeliine alnmas, Trk devlet adamlarn NATOya girme konusunda hem cesaretlendirmi, hem de mracaatlarna hakl bir sebep hazrlamtr. Ancak Trkiyenin NATOya girme abalar zellikle Avrupal yelerin siyasi, ekonomik ve kltrel itirazlar ile karlamtr. 15 Bu lkelerden farkl olarak ngiltere, Orta Doudaki karlarn koruyabilmek amacyla Trkiye ve Yunanistann Avrupa Savunma Cephesi yerine oluturulacak Orta Dou Savunma Plan iine alnmasn istiyordu. Bu arada Trkiyede ok partili sisteme geilmesinden sonra kurulan Demokrat Parti 14 Mays 1950 seimlerinde iktidara gelmitir. Demokrat Parti iktidar genelde CHPnin d politikasn benimsemi ve devam ettirmitir. Ancak DP ynetimin zellikle ekonomik politikalar asndan Batya daha yakn bir zellik tamas, Trkiyenin Batya balanma izgisine, daha belirli ve zorunlu bir istikamet vermitir.16 Bu sebeple Trkiyeyi NATOya sokmay zorunlu gren DP, bu srada patlak veren Kore Savan byk bir frsat olarak dnm ve 4500 kiilik bir birliini TBMMnin onayn almadan Koreye gndermitir.17 Kore Savandan sonra Trkiyenin NATOya alnmas konusunda ABDnin tavr deimeye balamtr. nk Kore Sava kinci Dnya Savandan sonra artk kmas beklenmeyen blgesel savalarn hi de ihtimal d olmadn gstermi ve NATO lkelerini, zellikle de ABDyi Sovyetler karsnda daha etkili tedbirler almaya yneltmitir. Sonuta Sovyetler Birliine kar set ekme ve kabilecek muhtemel bir savata askeri slere ihtiya duyulmas sebebiyle ABD Trkiyenin NATOya alnmasn gerekli grmtr. Dolaysyla Trkiyenin NATOya alnmasnda, Korede askeri baars, uluslararas sorunlarda Batllarla birlikte hareket etmesi ve modern olmamakla beraber gl bir kara ordusuna sahip olmasnn yan sra, Bat savunmas iin gerekli olan jeopolitik yerinin nemi, birinci derecede etkili olmutur diyebiliriz.18 Bu gelimelerden sonra NATO Bakanlar Konseyi 15-20 Eyll 1951 tarihinde Trkiye ve Yunanistann NATOya ye olarak alnmasna oybirlii ile karar vermitir. TBMMde 18 ubat 1952de Kuzey Atlantik Antlamasn tasdik etmi bylece Trkiye NATOya resmen ye olmutur. Sonu

1712

Souk Sava ortamnda iki blok arasnda bir snr devlet konumunda olan Trkiyenin stratejik nemi artm ve Bat ittifaknn paras olmas ynnde oluan uygun uluslararas konjonktr iinde Trkiye NATOya girmitir. Bylece Trk d politikasnda, Sovyet tehdidine kar bat savunma sistemi iinde gvenliini salama politikas, NATOya girmesiyle amacna ulam, ABDnin Trkiyeye yapt ekonomik ve askeri yardmlara dzenli bir ilerlik kazandrlmtr. Trk devlet adamlar uzun yllar Atlantik ittifakn sadece bir savunma ittifak olmaktan te, bir dnya gr ve milli bir d politika unsuru olarak deerlendirmilerdir. Bu anlayn sonucu uluslararas problemlerde Bat lkeleriyle zellikle de ABD ile birlikte hareket etmeye balamlardr.19 1 Haluk lman, Oral Sander, Trk D Politikasna Yn Veren Etkenler (1923-1968) II,

SBF Dergisi, C. XXVII, No. 1. (Mart 1972), s. 2-4. 2 Paktlar iin bkz. smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, C. 1., Ankara, 1983, s.

454-458, 584-587. 3 Mensur Akgn, Trk D Politikasnda Bir Jeopolitik Etken Olarak Boazlar, Trk D

Politikasnn Analizi, stanbul, 1994, s. 213-224. 4 l ttifak metni iin bkz. Dstur, III, Tertip, C. 21, s. 15-18; J. C. Hurewitz, Diplomacy in

the Near and Middle East a Documentary Recort: 1914-1956, Vol: II, New York, 1959, s. 226-228. 5 Geni bilgi iin bkz. Edward Weisband, 2. Dnya Savanda nnnn D politikas,

ev.; M. Ali Kayabel, 1974; Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), C. I. stanbul, 1996. s. 294-695; C. II., s. 141-271 Trkiye Politikasnda 50. Yl kinci Dnya Sava Yllar (19391946), Ankara, 1982. 6 Metin Toker, Trkiye zerinde 1945 Kabusu, Ankara, 1971, s. 5, kinci Dnya Sava

Yllar, s. 250-251. 7 Geni bilgi iin bkz. Feridun Cemal Erkin, Trk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi,

Ankara, 1968, s. 257-264; Kamuran Grn, D likiler ve Trk Politikas, Ankara, 1983, s. 144-147. 8 Harry S. Truman, Memoirs, Vol: 1, New York, 1955 s. 143-416; Tahran, Yalta ve Potsdam

Konferanslar-Gizli Belgeler, ev.: Fahri Yazc, stanbul, 1972, s. 244-247. 9 Notalar iin bkz. Cemil Bilsel, Trk Boazlar, stanbul, 1948, s. 62-65. Ayn Tarihi, No.

153, 154 (Austos, Eyll 1946), s. 72-74. 10 The Department of state Bulletin, Vol: XVI, No. 413 (June 1, 1947), s. 1071-1073.

1713

11 s. 171-175. 12

Haydar Tunkanat, kili Antlamalarn Yz, ktisadi, Asker, Siyas, 3. B., Ankara, 1975,

Fahir Armaolu, Sovyet-Amerikan Mnasebetlerinin Yl (1945-1948), I, SBFD, C. IV,

No: 3-4, s. 431-432. 13 14 Lord Ismay, NATO lk Be Sene (1949-1954), ev.: Suat Bilge, Ankara, 1954, s. 16-17. Kurucu yeler ve ttifak metni iin bkz.; NATO Bilgiler ve Belgeler, NATO Enformasyon

Servisi, Brksel, 1971, s. 262-265. 15 s. 116. 16 17 Cem Erolu, Demokrat Parti (Tarihi ve deolojisi), Ankara, 1970, s. 68-69. Tahsin Yazc, Kore Birinci Trk Tugaynda Hatralarm, stanbul, 1963, s. 33-34; Ferenc A. Veli, Bridge Across the Bospours The Foreign Policy of Turkey, London, 1971,

Dankwart A. Rustow, ABD-Trk likileri (1946-1974), Trkiye ve Mttefiklerinin Gvenlii, Ankara, 1982, s. 94. 18 99. 19 Mehmet Gnlbol ve Dierleri, Olaylarla Trk D Politikas, 9. B., Ankara, 1996, s. 312. Haluk lman, NATO ve Trkiye, SBFD, C. XXII, No: 4, s. 143-150: Sarnay, a.g.e., s. 70-

1714

Badat Pakt'ndan Cento'ya Gei / Yrd. Do. Dr. Cihat Gktepe [s.928942]

Kafkas niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye ngilterenin Trkiyeye ynelik politikas ile Trk-ngiliz ilikileri birbirlerinden bamsz olarak ele alnamaz. Her ikisi de Orta Douda 1958 ylnda ortaya kan ihtillci kargaadan ciddi oranda etkilenmilerdir. Irakta gerekletirilen askeri darbe, Iraktaki ngiliz bykelilii de dahil olmak zere Batl lkelerin ve Badat Pakt yesi devletlerin hi beklemedikleri bir gelimeydi. 1 14 Temmuz Pazartesi gn sabah erken saatlerde ngiliz Dileri Bakan Selwyn Lloyd, Badatta muhalif askeri birlikler tarafndan kanl bir darbe gerekletirildii haberini vermek zere Babakan Macmillan telefonla arad. Selwyn Lloyd, ayn gn ngiliz kabinesini de Iraktaki darbeyle ilgili olarak bilgilendirdi. Kabineye verdii bilgiler unlard: Durum belirsizliini korumaktadr, fakat dorulanmayan sylentiler, isyanclarn monari ynetimini yktklarn ve yerine bir cumhuriyet hkmeti kurduklarn iddia ettiklerini ortaya koymaktadr. Anlald kadaryla Kral Faysal balangta bir mddet alkonduktan sonra kamasna izin verilmitir. Irak krallnn veliahd olan Prens ile Babakan Nuri Said Paa ise ldrlmtr. ngiliz bykelilii yaklm ve bu esnada elilikte alan grevlilerden birisi hayatn kaybetmitir. Habbaniyedeki konumumuzu koruduumuz anlalmaktadr, fakat buray korumay ne kadar srdrebileceimiz belli deildir.2 ngiliz hkmeti, devrilen Irak rejiminin yeniden grev bana dnmesini salama ynnde hibir niyet tamyordu. Babakan Macmillan 15 Temmuz 1958de ngiliz kabinesine bilgi verdi ve kabine yelerine Iraktaki ngiliz vatandalar ile ngiliz maddi varlklarn korumak iin her tr tedbiri aldklarn bildirdi. Macmillann dikkat ektii baz hususlar unlard: Iraktaki eski rejimi yeniden grev bana getirmek zere, snrsz bir taahht altna girerek meseleye karmamz ok akllca bir politika olmayacaktr. Bununla beraber, bu lkedeki ngilizlerin hayatlarn ve maddi varlklarn korumak iin gerekletirebileceimiz giriimlerde bulunmalyz. Kraliyet Hava Glerine mensup 900 teknik eleman hala orada bulunsalar da ve u dakikaya kadar ngiltereyle hala telsiz balants iinde olsalar da, isyanc glerin yakndan gzlem altnda bulundurduklar Habbaniyedeki bize ait ss glendirmemiz mmkn olmayabilir. Fakat Badatta bulunan isyanclar, ngilizlerin hayatlarna ve mallarna gelecek her trl zarardan onlar sorumlu tutacamz syleyerek uyarmalyz.3 ngiliz babakannn grleri ayn toplantda dier kabine yelerinin de desteini kazand. ngiliz Bakanlar Kurulu, Dileri Bakann, Badattaki isyanclar uyarmak zere ne gibi baka uygun yollar olabileceini aratrmakla grevlendirme karar ald.

1715

Iraktaki yeni askeri hkmet hemen inle, Sovyetler Birlii ile ve baka sosyalist devletlerle diplomatik iliki kurma yoluna gitti; bu davranlar dizisi, yeni Irak hkmetinin ngiltereden ve Batdan bamsz d politika takip etmek istediini ortaya koymaktayd.4 Gemie bakp dnldnde, Badat Paktnn Orta Douda milliyeti, sosyalist ve radikal rejimlerin ortaya kn hzlandrc bir rol oynad meydana kyordu. Pakt, ayn zamanda Nasrn Arap Dnyasnn lideri olarak ortaya kn hzlandrm, ngilterenin Orta Dou blgesindeki nfuzunun azalmas sonucunu dourmu ve Sovyetlerin blgeye girii ve yaylmas iin uygun ortam hazrlamt.5 Dier taraftan Iraktaki askeri darbe, Badat Paktnn blgedeki dier yeleri arasnda da yeni rejimlerin ortaya kmasnn yolunu da amt. Yine 1958 ylnn Ekim aynda Pakistanda askeri bir darbe ortaya karken, Trkiyede de iki yl sonra, 1960 ylnn Mays aynda askeri bir darbe yaand. Orta Dounun Bat yanls liderleri kendilerine kar da askeri darbe dzenlenmesinden korkar oldular ve bu yzden Amerikadan ve ngiltereden destek ve askeri yardm isteme yoluna gittiler. Bu erevede Amerika Birleik Devletleri, Irak darbesinin hemen arkasndan Lbnan Devlet Bakan Chamounun istei zerine Lbnana ynelik olarak bir operasyona giriti ve ngilizlerin askeri destei olmakszn6 15 Temmuz 1958 tarihinde Amerikan askerlerini Lbnana karma karar ald. rdn Kral Hseyin de Irak devriminin hemen arkasndan ngiliz hkmeti ile Amerikan ynetiminden yardm talep etti. Kraln yardm isteinin gerekesi olarak ortaya konan nedenler unlard: rdn, Birleik Arap Cumhuriyetinden kaynaklanan ieride istikrarszlk yaratlmas ve mevcut rejimin devrilmesi tehlikesi ile kar karyayd; ayrca rdnn toprak btnl, Suriye kuvvetlerinin lkenin kuzey snrna doru harekete gemesiyle ve snr boyunca lke iine silah sokulmasyla tehdit altna girmiti.7 ngiliz Bakanlar Kurulu, epeyce uzun bir sre rdn kralnn istei karsnda ngilterenin nasl bir tepki vermesi gerektii konusunu tartt. Bu arada ngiliz Babakan Macmillan, Amerikan Bakan Eisenhower ve Dileri Bakan Dulles ile srekli temas halindeydi. ngiliz Dileri Bakan Selwyn Lloyd da ortaya kan durumu Amerikallarla tartmak zere Amerikaya hareket etti. 17 Temmuz tarihindeki Bakanlar Kurulu toplants srasnda Macmillan, genel bir durum deerlendirmesi yapt. Blgedeki ngiliz siyasi ve ekonomik karlarndan dolay ngilterenin rdne mdahale etmesi gerektiini anlatmaya alt. Dier bakanlar kurulu yeleri de rdndeki Bat yanls ynetimin desteklenmesi gerektii grnde birleti. Corafi adan bakldnda rdn, Krfez blgesindeki ve Orta Doudaki ngiliz karlar bakmndan ok nemli bir konuma sahip bulunmaktayd. ngiliz bakanlar, giriilecek eylemin, kapsam asndan snrl olmas, mevcut rdn rejimine istikrar kazandrc nitelikte olmas ve Birleik Arap Cumhuriyetinden kaynaklanan kkrtmay engellemesi gerektii zerinde nemle durdular. Fakat bu eylemin ayn zamanda Birlemi Milletler artna uygun olmas gerektiini de belirttiler. Onlara gre byle bir eylem, Amerikallarn Lbnana asker karmasyla paralellik oluturacakt. Babakan, bakanlar kuruluna ayrntl bilgi verirken 8 Amerikan ynetimiyle srekli temas halinde olduklarn belirtti; Amerikan Dileri Bakan Dullesn, dnya kamuoyu nnde ve Birlemi Milletlerde ABDnin ngiliz operasyonuna tam destek verecei yolunda kendisine gvence verdiinden de bakanlar haberdar etti. Dullesn kendisi de kendi yetkisi erevesinde lojistik destek salama sz vermekteydi. Bundan sonra ngiliz babakan uluslararas

1716

durumla ilgili genel bir deerlendirme yapt.9 O anda ngiliz politikaclarnn gndeminde baka nemli bir problem daha bulunmaktayd; o da srail topra zerinden uu izni elde etme konusuydu. Operasyonun balad ana kadar ngiltereye bu iznin verilip verilmeyecei ngiliz yetkililerce bilinmiyordu. Sonunda srail yetkilileri sz konusu izni verdiler. ngiliz hkmeti, rdn hkmeti ile Kral Hseyinin talebi10 zerine 17 Temmuz 1958 tarihinde iki tabur askeri Irakn komusu olan rdne havadan indirdi. Badat Paktnn blgedeki yeleri Amerikallarn Lbnandaki giriimleri ile ngilizlerin rdndeki operasyonlarna destek verdiklerini ilan ettiler. Amerikan Bakan Eisenhower da ye lkelerin devlet bakanlarna szl mesaj gndererek ve onlarn verdii destek karsnda duyduu takdir hislerini ifade ederek karlk verdi.11 ngiltere Nisan 1955te Badat Paktna katld zaman eskiden imzalanm olan ngiliz-Irak anlamas yrrlkten kaldrlm ve onun yerine iki devlet arasnda yeni bir anlama imzalanmt. Bu anlamaya gre, ngiltere, geride sadece Kraliyet Hava Kuvvetlerine (R.A.F.) ait bir operasyon ss ile askeri bir heyet kalmak zere Iraktaki ngiliz slerini tahliye edecekti, fakat dier taraftan ngiltere Irakn savunmas iin garanti vermeyi srdrecekti.12 Kraliyet Hava Kuvvetleri Habbaniye13 ile aibada bulunan iki ss elinde tutmaya devam etti. ste 900 kiilik bir ngiliz teknik heyeti bulunuyordu. ngiltere, imzalanan ikili anlamaya gre bu ss istedii ekilde kullanabilecekti. Bu s, ngilterenin Orta Dou politikas asndan byk nem tayordu. Iraktaki devrimden sonra da ngiltere Habbaniyedeki bu ss (yukarda deinildii gibi) mmkn olduu mddete elinde tutmak istiyordu. Badattaki ngiliz Bykelisi Humphrey Trevelyana gre, 1959 ylnn ilkbahar aylarnda Irak lideri Kasm kendisine Irak Hava Kuvvetlerinin denetiminde olmas artyla ngiliz Kraliyet Hava Kuvvetlerinin, ss operasyon amacyla kullanma hakkn elinde tutmasn kabul edeceini sylemiti. Trevelyan, bu gelimeyi Londraya bildirdi ve orada kalmakla hibir olumlu katkda bulunmadklar iin R.A.F. personelinin sten alnmas tavsiyesinde bulundu. ngiliz askeri personelinin silahlar ellerinden alnmt, bu yzden herhangi bir saldrya kar kendilerini savunmalar mmkn deildi.14 Irakta devrim gerekletirildii ynnde haberler alndktan sonra, ok nemli olan Habbaniyedeki ngiliz ss konusu (daha nce deinildii gibi) 15 Temmuz 1958 gnnde gerekletirilen ngiliz bakanlar kurulu toplantsnda da ele alnmt. ngiliz Savunma Bakan Duncan Sandys, ngiliz glerinin ileriki bir tarihte kk drc bir ekilde ekilmesindense, daha nce davranlp bunun hemen gerekletirilmesini tercih ettiini syledi. Duncan Sandysin Iraktaki yeni durumla ilgili olarak bakanlar kuruluna bilgi verdii 25 Mart tarihinde gerekletirilen toplant srasnda da bakanlar Trevelyann yukarda deinilen dncelerini paylatklarn belirttiler.15 Devrimden sekiz ay getikten sonra Mart 1959 tarihine gelindiinde Iraktaki ngiliz teknik heyeti lkeyi terk etmiti.16 Bu karar ok nemliydi, nk bu ekilde son ngiliz askeri Basra blgesinden ayrlm oluyordu. Trevelyan, herhangi bir olay kmakszn ngiliz askerlerini blgeden kartabildikleri iin ar memnuniyet duyduunu belirtti.17 Yukarda akland gibi, Selwyn Lloyd, ngilterenin

1717

Habbaniyeden zorla atlm olduu ve ngiliz politikasnn Irakllara baml durumda bulunduu izlenimi verilmesini istemiyordu. Iraktaki devrimciler Sovyetler Birlii ile ve balantsz devletlerle ilikilerini gelitirmek iin aba sarf ediyorlard. Ayn zamanda da ngiltereyle ilikilerini tedrici bir ekilde azaltma niyeti de tayorlard. Bundan sonra ngiltere, Orta Doudaki karlarn Orta Dou dnda, dou Akdenizde, yani Kbrsta bulunan sleri vastasyla korumaya alma yoluna gidecekti. Badatta gerekletirilen askeri darbe, ngiliz Babakan Macmillann blgeyle ilgili olarak oluturduu byk projesinide tartmal hale getirmiti. Irak, ngilizlerin ve dier Avrupallarn blgedeki en byk dayanayd ve Araplarn liderlii konusunda Msr lideri Nasr ile rekabet iinde bulunan, ngilizlerin mttefiki olan blgedeki tek devletti. Bundan baka ngilterenin Irakta ve onun komusu olan Kuveytte petrol alannda ok byk yatrmlar bulunmaktayd. Badat Pakt da Orta Doudaki ngiliz karlarn garanti altna alan nemli bir ara vazifesi grmekteydi. Badat Pakt varln devam ettirdii srece hem ngiliz-Irak ilikileri, hem de Trkiye-Irak ilikileri18 hep iyi dzeyde seyretmiti. Irak devrimi bu iliki modellerini deitirdi. Dorudan Badat Paktnn zayflamasna neden oldu ve sonu olarak da ngiliz-Irak ilikileri ile Trk-Irak ilikilerini olumsuz ekilde etkiledi. Irak, Mart 1959 tarihine kadar Badat Paktndan resmen ayrldn aklamad, fakat gerekte Paktn toplantlarna katlan bir yesi deildi artk; bu durum da Badat Paktnn kmesine ve 1959 ylnda CENTO eklinde yeninden rgtlendirilmesine neden oldu. Irak devriminin gerekletirildii 14 Temmuz 1958 tarihinden 21 Austos 1959a kadar Badat Pakt Irakn katlm olmakszn faaliyetlerini devam ettirdi. Irakn yeni rejimi, Irakn pakttan ekildiine dair herhangi resmi bir aklamada bulunmad. Yeni yneticiler, bloklara kar ve Msr milliyetilii karsnda lml politikalar takip etmeye alyorlard. Irak devriminden sonra Badat Pakt Konseyi tane dzenli toplant gerekletirdi. Birinci toplant, daha nceden Paktn Bakanlar dzeyindeki toplantlarnn beincisi olarak tasarlanmt; 27-29 Temmuz 1958 tarihleri arasnda Londrada gerekletirildi. ye lkelerden katlan delegasyonlar, Amerikan temsilcisi Dullesa gre Iraktaki devrimden dolay ciddi ekilde zntl bir ruh haleti iinde olan babakanlarnn bakanlnda toplantya gelmilerdi.19 Bu toplant yaplmadan nce taraflar kendi aralarnda ayr toplantlar da yapmlard Dullesn belirttiine gre bu toplantlarda ulalmaya allan temel ama, kuzey kua lkeleri arasndaki birlii korumakt. Dulles Badat Pakt lkelerinin Irak reddetme ya da ilerine kabul etme konusunda herhangi bir karar vermeksizin yollarna devam etmelerini nerdi. Dulles, bundan baka Irakn Paktn dnda tutulmas durumunda Amerikann Paktn resmi yesi haline gelmesi olaslnn daha yksek olacana iaret etti. Irakn yelii devam ettii srece Amerika Birleik Devletleri sraile de paralel nitelikte bir taahht vermek durumunda olacakt.20 Bu ekilde Badat Pakt pratikte deil, teorik olarak var olmaya devam etti. Amerikann tavrnn zddna ngiltere, Irak gelecekte tamamen Badat Paktnn dnda tutmak istemiyor, sonunda Irakn pakta geri dnmesi iin kaplarn her zaman ak tutulmas grn

1718

tayordu. Paktn dier yelerinin Iraka kar ve Paktn gelecei konusunda takip etmeye eilimli grndkleri politika ise bekle ve gr politikas olarak tanmlanabilirdi. Londra toplantsnn sonunda toplantya katlan lkeler, kolektif gvenlik sistemlerini koruma konusunda kararl olduklarn ilan ettiler. Irak devriminin pakt asndan ciddi bir gerileme oluturduunu ise kabul ettiler; artk orijinal ekliyle ayakta olmayan pakt Irak ye olmaya devam etse de, etmese de srdrmeye karar verdiler. Iraktaki yeni rejimin tannmas konusuyla ilgili olarak ise ye lkeler arasnda erken tanmann istenebilir bir davran olaca ynnde genel bir fikir birlii mevcuttu. Tanmann zamanlamas konusuna gelince, Trkiye, Pakistan ve rann babakanlar, hkmetlerinin yeni Irak rejimini 31 Temmuzda tanyacan akladlar. ngiltere de yeni Irak ynetimini bir gn sonra tanma karar ald.21 Trk hkmetinin talepte bulunmas zerine Pakt konseyi, ilke olarak Paktn merkezinin geici olarak Ankaraya tanmasn kararlatrd.22 Paktn sekreteryas ise Ankaraya tanncaya kadar geici olarak Londrada kalmaya devam edecekti. Paktn 28 Nisan 1959da Ankarada yaplan Temsilciler Konseyi toplantsnda da Badat Paktnn merkezinin srekli olarak Ankarada kalmasna karar verildi.23 Temmuz ayndaki Londra toplantsndan sonra Temsilciler Konseyinin Irakn katlmad ilk resmi ve zel toplantlar Ekim 1958 tarihinde Ankarada gerekletirildi. Bu toplantda da Paktn Bakanlar Konseyinin altnc toplantsnn Ocak 1959da Karaide gerekletirilmesi konusunda anlald. 26-28 Ocak 1959da gerekletirilen sz konusu toplantda Trkiye ile ran, delegasyonlarna bakanlk eden babakanlar tarafndan temsil edildi. Pakistan heyetine dileri bakanlar, ngiliz heyetine savunma bakanlar Duncan Sandys ve Amerikan heyetine de Dileri Bakan Yardmcs olan L. W. Henderson bakanlk ediyordu. Toplant, Pakistan Devlet Bakan Muhammed Eyp Han tarafndan trenle ald. Katlmclar Paktn hukuki yaps erevesinde daha nce gerekletirilen faaliyetleri tarttlar. zellikle de Ekonomik Komitenin hazrlad raporlarn nemi zerinde vurgu yaptlar. Telekomnikasyon, demiryolu ve kara yolu projeleri, tarm, salk ve bilimsel ibirlii alanlarnda gerekletirilen gelimeler de zerinde durulan konular arasndayd. Konsey bundan sonraki toplantsn bakanlar dzeyinde gerekletirilmek zere alt ay sonra Tahranda yapmay kararlatrd. Bu arada Konsey temsilciler dzeyinde Ankarada dzenli toplantlar yapmaya devam edecekti.24 Ankaradaki ngiliz Bykelisi Sir Bernard Burrows, ubat 1959da ngiliz Dileri Bakanlna gnderdii raporda Badat Paktnn dorudan esasn etkileyen ve zm bulunmam bir ekilde varln devam ettiren baz problemlere deinmitir. Buna gre, Irak teknik olarak yeliini devam ettiriyordu, fakat yaplan toplantlara katlmyordu. Burrows, bu durumun bir zme kavuturulmasn istemekteydi, bu ekilde ittifakn blgedeki ngiliz karlarnn korunmasnda ve istikrara katkda bulunulmasnda temel bir faktr olarak varln devam ettirmesi salanabilecekti. ngiliz Dileri Bakan yardmcs Sir Roger Stevensa bu yndeki grlerini ifade ederken Burrows, devam eden zorluklara ramen Badat Pakt ittifaknn devam edeceini mit ettiini syledi. 25

1719

Burrows, sz konusu raporunda alternatifler de ortaya koymaktayd: Paktn yeni bir ekille ya da fonksiyonla yeniden dzenlenmesi ya da dardan gelecek herhangi bir tehdide kar blgeyi korumak zere yeni bir savunma ittifaknn kurulmas. Bavurulabilecek alternatif yollardan bir tanesi, pakt NATO benzeri bir rgt haline getirmekti; bu, dier eylerin yannda Amerikann pakta tam ye olarak katlmasn, bir Yksek Komuta heyetinin oluturulmasn ve silahl kuvvetlerin datmn gerektirecekti. Tabii btn bunlarn her birinin gerekletirilmesi konusunda byk zorluklar ortaya kacak ve bu arada Rusyann da pakt daha kkrtc bir rgtlenme olarak grmesine sebebiyet verilecekti. Dier taraftan elde edilen kazan ise rann bir daha geri dnmemek zere ittifaka tam olarak kendisini hasretmesi olacakt. Fakat o dnemde ran maliyetinin olduka yksek olacan dnd iin byle bir davranta bulunma niyeti tamyordu. Bu rana gvence verme ve onun Bat ittifakna tam olarak katlmnn salanmas amalar, rann NATO yesi haline getirilmesiyle de gerekletirilebilirdi.26 Burrows, Paktn, askeri ynnn ortadan kaldrlarak, ekonomik bir rgtlenme haline getirilmek zere eklinin deitirilmesinin getirecei zorluklar u ekilde aklamtr: Bizim amzdan ve baz dier yeler asndan Paktn yeni ve gsz bir ekle dntrlmek zorunda olunduunu kabul etmek ok g olabilir. Temiz bir tahtayla ie balyor olsaydk, tamamen ekonomik nitelikte bir rgt ok daha ekici olabilirdi, fakat Paktn u anki halinden yeni bir ekle gei, u an iin kanlmaz olarak sancl olacaktr. Dncelerimiz bu ynde oluurken belki Paktn askeri ynn ortadan kaldrmakta olduumuzu aka ilan etmemek en iyi hareket tarz olabilir. Bunun yerine pratikte bu ynn ayakta kalmasna izin verilebilir ya da kendi bana silinip gitmeye braklabilir ve ayn zamanda ekonomik yne gittike artan oranda nem verilebilir. Korkarm ki bu yansmalar ak bir ekilde herhangi bir yne iaret etmemektedir, fakat Paktn ciddi bir rahatszlktan muzdarip olduunu ve sizin kovalamada daha yetenekli olmanz gerekecek deiik tavanlarla ie balamak zorunda olduumuzu hissetmeye devam ettiimi size bildirmeyi bir mecburiyet olarak grdm.27 Burrowsun grleri ngiliz Dileri Bakanl iinde de taraftar buldu; Dou Dairesinin Bakan Yardmcs Combs da Paktn ekonomik ynnn glendirilmesi tavsiyesinde bulunan kiilerden biriydi. Paktn ekonomik ynn glendirmeyi hedeflemek gerektii grne tamamen

katlmaktaym. Paktn blgedeki yeleri onu hala kendi lkelerinde gerekletirmek istedikleri projeleri iin ilave bir yardm kayna olarak gryorlarsa da, onlar da bu tekilat bir ekonomik ibirlii rgt olarak ele almaya balyorlar.28 Paktn ekonomik boyutu, ngiliz karlar asndan stratejik deere sahip olmaya devam eden Pakt ayakta tutmann da yollarndan biri olarak ortaya kyordu. W. I. Combs hazrlam olduu

1720

raporda bu gr dile getirdi ve Trkiyenin Pakta kar tutumu ile Paktn gelecei konusunda kendi grlerini ortaya koydu. Trkler, Paktn askeri boyutunun tasfiye edilmesi ynnde ortaya konacak her neriye olumsuz tepki gstermek zorunda bulunmaktadrlar. Onlar, muhtemelen rann toprak btnlnn garanti edilmesinin, her halkarda belli bir askeri danma eklinin devam ettirilmesini gerektirdiini belli bir gerekelendirmeyle ne srebilirler; bu durumda Badat Paktnn u anki askeri yaps niye devam ettirilmesin ve niye glendirilmesin? Paktn askeri ynnn tamamen kmesi durumunda ok farkl bir durum ortaya kacaktr. Bu durumda Badat Paktnn ekonomik rgtlenmesinin muhtemelen yeni bir ad altnda korunmas ve glendirilmesi iin aba sarf edilmesi gerektii grn tamaktaym.29 Badat Paktnn blgedeki yeleri 5 Mart 1959 tarihinde Ankarada Amerikan ynetimiyle ikili anlamalar imzaladlar. Anlamalarn amac, Londra Deklarasyonunda ngrld zere Badat Pakt yesi devletlerin savunma ve gvenliklerini gelitirmek iin30 devletler arasnda i birlii yaplmasyd. Anlamalar ayn zamanda dorudan ya da dolayl saldrlara kar Trkiye, ran ve Pakistann askeri ve ekonomik potansiyelini glendirmek iin tasarlanmt. Bu hususlar Eisenhower Doktrininin de ngrd hususlard; hepsi sonuta ngilterenin de karlarna hizmet edecek nitelikteydi.31 Bu anlamalarla Amerika Birleik Devletleri, Pakta dorudan katlm gibi Badat Paktna sk bir ekilde balanm oluyordu. ABD bir anlamda Paktn gerek yesi haline gelmiti, sadece isim olarak Pakt yeleri arasnda ad gemiyordu. 24 Mart 1959 tarihinde Irak Babakan Irakn Badat Paktndan ayrldn ilan etti.32 Irak Babakan 14 Temmuz 1958 tarihinde Paktn ortadan kalkm olduunu, 24 Mart 1959da ise kknden sklp atldn syledi.33 Irakn Badat Paktndan ayrlmasyla birlikte Paktn ismi konusu, grlmesi gereken bir sorun olarak ortaya kt. Konu 2 Nisan tarihinde Temsilciler Konseyi tarafndan tartld, fakat herhangi bir karara ulalmad. Paktn yeni adnn ne olaca hususunda deiik alternatifler mevcuttu; ngiltere, Blgesel rgt (MERO), Gney Dou Asya Blgesel rgt (SWARO) gibi isimler nermekteydi. ngiliz Dileri Bakanl yeni Paktn bir savunma pakt olarak sunulmasndan zellikle kanmaktayd. Amerikallar da pakta Kuzey Kua Savunma rgt ya da Bat Asya Savunma birlii rgt isimlerinin verilmesini nerdiler. Amerikan Dileri Bakanl Orta Dou teriminin Paktn ismi iinde gemesinden kanyordu, nk Paktn herhangi bir Orta Dou lkesini hedef alm olduu izlenimi vermek istemiyorlard, ayrca o dnemde Msr gibi Orta Dou lkeleriyle ilikilerini gelitirmek iin aba gsteriyorlard. Bu arada Suudi Arabistan ve sraille aralarnda mevcut olan zel ilikiler Paktn herhangi bir Orta Dou sorunuyla ya da Arap-srail anlamazlyla ilgilenmesine izin verilmemesini gerektiriyordu. Amerikan Dileri Bakanlnda Badat Paktndan sorumlu masada grevli olan Elits, Paktn askeri nitelikli bir rgt olmasnn yannda ekonomik ynnn de bulunduunu gsteren bir ismin kabul edilmesinin baz avantajlar getirebilecei grn ortaya

1721

koydu. Amerikallar ayrca Trkiye, ran ve Pakistann ba harfleriyle birlikte Anlama rgt (Treaty Organisation) kelimelerinin ilk harflerini ieren, herhangi bir anlam ifade etmeyen bir ismin kullanlmasn da nerdiler. Fakat ortaya kan ksaltma (TIPTO) pek de uygun olmayan bir ksaltma oluyordu.34 Burrows, bir Amerikan diplomat olarak fonksiyonel bir bak asna sahipti. Paktn isminin herhangi bir fonksiyonuyla alakal olmas gerektiini, zellikle de ekonomik fonksiyonlarn yanstmasnn doru olacan vurguluyordu.35 ki farkl dnceyi savunanlar da Orta Dou ya da Kuzey Kua gibi corafi snrlama ifade eden bir ismin kullanlmasna karyd, nk Amerikan grevlileri rgtn Bat eilimli rgtlere uygunluk arz eden bir rgt olduunu vurgulamak istiyorlard. Baka dnceler de ortaya konduktan sonra, sonuta Ankaradaki Badat Pakt Konseyi rgtn gelecekte Merkezi Anlama rgt olarak ve CENTO ksaltmalaryla bilinmesi gerektiine karar verdi.36 Merkezi Anlama rgt ismi 21 Austos 1959da kabul edildi; yeni isim, rgte ye olan lkelerin ile vurgulamaktayd.37 NATO SEATO rgtleri blgeleri arasnda merkezi bir alan igal ettiini

ngiliz Savunma Bakan Duncan Sandys 19 Mays 1959 tarihinde Trkiyeye bir ziyarette bulundu ve ziyareti srasnda Trkiye Babakan Adnan Menderes ve Dileri Bakan Zorlu ile grt. Sz konusu devlet adamlar, grmelerinde Orta Doudaki durumu, zellikle de Iraktaki durumu ele aldlar ve Irak lideri Kasmn herhangi bir komnist tehdidi nleme konusunda ne derece gl olduunu tarttlar. Menderes, hem rann hem de Irakn geleceinin Trkiye asndan tam anlamyla hayati nem tadn belirtti. Duncan Sandys de buna kar u grleri dile getirdi: rann hala zayf bir halka olduu akt. Irak konusuna gelince, [Sandys], Kasmn Komnistlere kar kendi konumunu koruyabileceinin kesin olmad, fakat grnte de baka makul bir alternatif bulunmad grne katldn ifade etti.38 Alnt yaplan bu belgeden baka Burrowsun ayn gn Duncan Sandys adna ngiliz Dileri Bakanna ve Babakanna gnderdii baka bir belge daha bulunmaktayd. Duncan Sandys bu belgede de Trk hkmetiyle ilgili grlerini u ekilde aklamt: Ancak onlar [yani Trk hkmeti], Kasmn devrilmesi ve yerine Komnist bir rejimin gemesi durumunda ne yaplabilecei konusunda zerinde anlalm bir politikann olmamas gereinden dolay ak bir ekilde endie iinde bulunmaktalar. Byle olas bir sonu erevesinde olaya bakldnda, burada Ankarada mevcut olduuna phe bulunmayan ngiliz-Amerikan kararszl izleniminin ortadan kaldrlmas byk nem tamaktadr. Amerikallarla zerinde anlatmz bir politika izgisi belirleyinceye kadar herhangi kesin bir neri ortaya koyamayacamzn farkndaym. Bununla beraber ngiliz hkmetinin Irakta ortaya kacak Komnist bir askeri darbenin neden olaca ciddi sonularn tam olarak farknda olduu ve bu yzden byle bir durumda takip edilecek politikann ne olmas gerektii konusunu acil olarak ele ald, bu erevede Amerikallarla srekli danma halinde olduumuz ve yakn bir zamanda bu ciddi problemi byn boyutlaryla Trk hkmetiyle tartabilme konumunda olacamz mit ettiimiz yolunda Menderese acil bir mesaj gnderebilirseniz bu Trklerin kafalarn byk oranda rahatlatacaktr.39

1722

Sonunda ngiltere ile Trkiye Irak askeri rejimine kar takip edilecek politika ve Kasm destekleme hususunda ayn politikay benimsediler. Ayn zamanda Orta Douyla ilgili nerinin tamam zerinde Amerikayla danmalarda bulunma hususunda da anlatlar. Bu son husus Menderes tarafndan zellikle vurguland. Burrows, Menderesin Duncan Sandysin grleriyle ilgili sahip olduu izlenimi u ekilde raporunda aklad: Menderes, aa yukar kontrolden km olan olaylar beklemek yerine Trkiyenin de btn kalbiyle destekleyebilecei daha gl ve daha ak bir Orta Dou politikas belirlemenin, bize ve Amerikallara kalm olduu dncesine sahip grnyordu.40 CENTOya tam olarak geilmeden nce yeni Paktn geleceiyle ilgili olarak ngilterenin taknd tutum konusunda taraflar arasnda baz politika tartmalar gerekletirilmitir. ngilterenin Washington Bykeliliinin hazrlad rapora gre, Paktn blgedeki yeleri ngilterenin Pakttan ayrlmas ve gzlemci statsyle yetinmesi gerektiini ileri srdler. 41 Bu belge, ngiliz Dileri Bakanl tarafndan hakknda grleri alnmak zere Ankaradaki ngiliz bykelisine gnderildi. Dileri Bakanl 7 Austos 1959 tarihinde Burrowsu bu konuda bilgilendirdi.42 Dileri Bakanl bykeliyi u ya da bu ekilde etkilemeye almyordu. Anlald kadaryla ngilterenin pakttan ekilmesi ve Paktn tamamen ortadan kalkmas olasl nyargsz bir ekilde ele alnyordu. Burrows, yukardaki raporun gnderildii gnn ertesi gn kendi grlerini bildirdi. Kendi hazrlad raporda bu grn kendisini arttn vurgulad ve o zamanki Trk-ngiliz ilikilerini ayrntl bir ekilde anlatma yoluna gitti.43 Burrows, Paktn yeninden rgtlenmesiyle ortaya kacak yeni rgtte ngilterenin dorudan yeliinin srmesi fikrini kuvvetle desteklediini belirtti. Burrowsun fikirleri ngiliz Dileri Bakanl evrelerinde byk arlk tayordu, bu yzden ngiltere CENTOda yeliini devam ettirdi. Daha nce grdmz gibi, Badat Pakt 21 Austos 1959 tarihinde Merkezi Anlama rgt haline dnt. Paktn blgedeki yelerinden ngilterenin gzlemci statsn kabullenmesi ynnde talepler gelse de (yukarda akland gibi), ngiliz hkmeti Paktta tam ye olarak kalma ynnde kararn belirledi. Iraktaki askeri darbeden sonra Amerikallar Pakta olan inanlarn kaybetmilerdi, fakat blgenin tamamen Ruslarn etkisi altna dmemesi iin ellerinden gelen her abay gstermekte ayn derecede kararl idiler. Bu amaca ulaabilme dorultusunda Amerika Birleik Devletleri Badat Paktnn her bir yesiyle ikili anlamalar imzalad.44 Bu arada Amerikan ynetim birimleri arasnda yaplan muhaberata baklrsa, Amerikallar Pakt blgede daha gl hale getirmek iin ABDnin pakta yesi olmas gerektiine inanyorlard. Amerikan savunma bakan yardmcs, 31 Austos 1959 tarihinde Amerikan Dileri Bakannn siyasi ilerden sorumlu yardmcs olan Bob Murphye aadaki hususlar ieren bir mektup gnderdi: Gemite Savunma Bakanlna, Badat Paktna katlmann Arap devletleriyle, Afganistanla ve Hindistanla ilikilerimize baz snrlamalar getirebilecei ve bundan baka katlmamz ngren

1723

anlamann onaylanmak zere Kongrenin nne getirilmesi durumunda baz siyasi problemlerin ortaya kabilecei ynnde gr bildirilmiti. Ancak Orta Douda ve Hindistanda ortaya kan gelimeler ile u anki CENTO yesi lkelerle yaptmz ikili anlamalar yoluyla bizim mevcut taahhtlerimizde meydana gelen deimeler nda ve CENTOnun bizim yeliimizden kazanaca gce duyulan ihtiya gz nne alndnda bu bakanlk, CENTOya katlma konusunda Amerikann taknd tutumun acil olarak yeniden gzden geirilmesi gerektii grn tamaktadr.45 Murphy, bu mektubu 11 Eyll 1959 tarihinde cevaplandrd. O, Dileri Bakanlnn, gelecekte ABDnin pakta katlma olasln tamamen darda brakmasa da, bakanlk grevlilerinin sz konusu olabilecek siyasi risklerden dolay Amerikann CENTOya katlmas iin zamann uygun olmad sonucuna vardn aklad. Fakat Murphy Amerikann CENTOyu glendirmek iin elinden gelen her makul abay gstermesi gerektiine katldn da belirtti.46 Amerikan yetkilileri arasndaki bu gr alverii, Amerikann pakta katlma grne scak bakmadn, fakat dier taraftan blgede Sovyetler Birliine kar ABDnin prestijinin ve nfuzunun glendirilmesi iin Paktn varln devam ettirmesine izin verilmesi gr tadn gstermektedir. Paktn yeni ekli pek mit vaat edici grnmyordu. Bu nedenle ngiltere Pakttaki rolnn azaltlmas gerektii sonucuna vard. Gei dnemi srasnda Burrowsun ve dier ngiliz Dileri Bakanl grevlilerinin gr, Paktn ekonomik ynnn gelitirilmesi ynndeydi. Paktn ekonomik ynnn gelitirilmesini hedeflemeliyiz. Paktn blgedeki yeleri onu hala temelde kendi lkelerinde giritikleri projeleri iin ilave bir yardm kayna olarak gryorlarsa da, onlar da pakt ekonomik ibirlii alannda yardmc olacak bir rgt olarak ele almaya balyorlar. 47 Dier taraftan Paktn 7-9 Ekim 1959 tarihleri arasnda Washingtonda gerekletirilen yedinci bakanlar toplantsnda (CENTO olarak Paktn ilk toplantsnda) ye devletler yaynladklar nihai bildiride Paktn sadece savunmaya ynelik bir rgt olduunu vurgulamaya zen gsterdiler. Konsey, Merkezi Anlama rgtnn, sadece savunma nitelikli amalar nedeniyle var olduunu, hibir devleti tehdit etmediini ve baka devletlerle, zellikle de blgedeki komu devletlerle yakn ve dosta ilikilere sahip olmay samimi olarak arzu ettiini vurgulad.48 Nihai bildiri, Paktn itibari konumunun savunma nitelikli olduunu gstermektedir. Muhtemelen Pakt yeleri, daha nceki haliyle karlatrldnda Paktn daha zayf olduu izlenimi vermek istememilerdi. Ancak geree bakldnda zellikle ngiliz tarafnn Paktn yapsn tamamen ekonomik bir grnm kazanacak ekilde deitirmek istedii belliydi. Fakat ngilizler bu tr deitirme abalarn hemen deil tedrici olarak gerekletirme niyeti tayorlard. Gerek niyetlerini ise kendi kamuoylarna ve blgedeki dier devletlere aklama yoluna gitmeyeceklerdi. Bu tavr ekli, zellikle Burrows tarafndan tavsiye edilen tavrd. Dncelerimiz bu ynde oluurken belki Paktn askeri ynn ortadan kaldrmakta olduumuzu aka ilan etmemek en iyi hareket tarz olabilir. Bunun yerine pratikte bu ynn ayakta

1724

kalmasna izin verilebilir ya da kendi bana silinip gitmeye braklabilir ve ayn zamanda ekonomik yne gittike artan oranda nem verilebilir.49 ngiltere, Irak iermeyen bir Badat Paktnn uygulanabilir bir olaslk olamayaca grn tamaktayd. Gerekten Badat Pakt ngilizler arasnda byk destek bulmuken, CENTO hibir zaman Badat Pakt derecesinde uygulamaya geirilemedi.50 Bu artlar altnda, ngiliz Dileri Bakanl ile Savunma Bakanl, ngilterenin CENTOda kalmaya devam etmesinin uygun olaca ve dier yelerin de CENTOyu mmkn olduunca uzun sre canl tutmalar ynnde tevik edilmesi gerektii grn tamaktaydlar. Trkiye cephesinde ise Demokrat Parti hkmeti Badat Paktnn CENTO olarak devam ettirilmesi grn desteklemekteydi. (27 Mays 1960ta) gerekletirilen devrimden sonra da yeni hkmet CENTOyu desteklemeye devam edeceini ilan etti. Yine de Trk hkmetinin yaynlad bildiride NATOya verdii destekle (Trk hkmeti NATOya inanmaktadr ve ona baldr) CENTOya verdii destei (sadece Trk hkmeti CENTOya baldr) ifade edi ekli arasndaki fark, Paktn blgedeki yeleri arasnda baz kayglara neden oldu. 31 Mays 1960 tarihinde gerekletirilen CENTO Temsilciler Konseyinin snrl toplantsnda ran ve Pakistan bykelileri bu farklla iaret ettiler. Buna kar Trkiyenin yeni Dileri Bakan Selim Sarper, bykelilere sz konusu farklln tamamen rastlantsal olarak ortaya kt ve Trk hkmetinin CENTOya kar NATOya gsterdii tavrn aynsn gsterdii hususunda gvence verdi.51 ngiliz Savunma Bakan Harold Watkinson kendi babakanna CENTOnun askeri yn konusunda bir rapor gnderdi. Watkinson raporunda, Paktn blgedeki yeleri, zellikle de ran ile Pakistan, CENTOnun Yksek Komuta heyetinin oluturulmas hususunda srar ediyor olsalar da, ABD ile ngilterenin buna kar ktklarn vurgulad. Watkinson raporunda bu kar kn nedenlerini de aklad.52 ngiliz taraf bu probleme yeni zmler bulmak iin aba gstermekteydi. ngilizler CENTO Askeri Planlama Kurmaynn CENTO Askeri Kurmay (CMS) olarak yeniden isimlendirilmesini istediler ve bunun bana da Amerikal ya da ngiliz bir subayn komutan olarak atanmasn teklif ettiler. Bu neriler ngiliz babakannn da desteini kazanmt.53 Bu yndeki bir talep de Pakistandan geldi, Pakistanllar ayrca Hindistana kar takip ettii politikann CENTO yeleri tarafndan desteklenmesini beklemekteydiler. Bu durum ngilterenin politikalar asndan ise problem oluturacak nitelikteydi, nk ngiltere CENTO-SEATO rgtleri iinde Pakistann, ngiliz Milletler Topluluu (Commonwealth) iinde de Hindistann mttefikiydi. Pakistann Amerikal bir subayn atanmas talebine ramen CENTO Askeri Kurmaynn bana bir komutan atanmad. Amerikallar da bu grev iin bir subay verme konusunda istekli deillerdi, 54 nk Sovyetlerin bu husustan dolay Pakta ve Amerikaya kar tepki gstermesini istemiyorlard. Amerikan ordu temsilcileri bir komutanlk yapsnn oluturulmas hususunda istekli olsalar da Amerikallar asndan bu konuda talepte bulunmamalarnda geerli olan baka bir neden de

1725

Hindistanla ve balantsz devletlerle ilikilerini ktletirmek istememeleriydi. Amerikan Dileri Bakanl Politik ler brosunda grevli olanlar, Pakt iinde askeri bir komutanlk yaps oluturulmasna karydlar ve byle bir giriimin siyasi olarak henz zamannn gelmediini sylyorlard. Onlara gre, CENTO ile o zaman dk dzeyde balant kurmak Amerikann daha fazla avantajna olacakt.55 Alternatif olarak ngiliz bir subayn komutan olarak atanmasna da ngilterenin Hindistanla yakn ilikileri olmasndan dolay Pakistanllar kar kyorlard. Pakistan politikaclar, ngiliz bir komutann taknaca tavrn, kendilerinin Hindistana kar politikalarna desteki olmayacan dnyorlard. Paktn yeleri bu problemi uzun sre zemediler ve bir komutann atanmas 1965 ylnn sonuna kadar gerekletirilemedi. Yine de ngilterenin Ankaradaki Bykelisi Burrows, CENTOnun gelecei ile ilgili olarak olduka iyimser bir deerlendirme ortaya koydu. Onun 1961 ylyla ilgili olarak CENTOyu deerlendirdii rapor u ifadeleri ieriyordu. Paktn ayn zamanda NATO yesi olmayan u anki ye devletlerinin, isim vermek gerekirse ran ile Pakistann temel amalar CENTOyu NATO gibi bir rgte dntrmektir. Trkiye de dahil olmak zere Paktn blge devletinin hepsinin de genel amac ise Paktn blgede bulunmayan ye devletlerinden, yani Amerika ile ngiltereden daha fazla ekonomik ve askeri yardm elde etme konusunda CENTOyu bir kanal olarak kullanmaktr. Dier taraftan Paktn blgede bulunmayan ye devletlerinin temel amac ise rann Batyla ittifak ilikisi iinde olmas iin genel bir ereve salamak amacyla, sadece rgt canl tutacak derecede minimum dzeyde askeri malzeme, ekonomik yardm ve taahht salamaktr.56 Burrows, ayn zamanda ngilterenin blgeye ynelik politikas iin bir gereklilik oluturduu gerekesiyle ngilterenin CENTOnun mevcut yapsn desteklemesi gerektiini de vurgulad. Bizim bak amzdan bakldnda, ngilterenin yeni bir sistemde sahip olaca konumun, bugnk CENTOdaki konumu kadar nemli olacan sylemek ok zordur; bundan dolay dnyann bu blgesinden tamamen ekilmek istemediimiz srece, u an CENTO iin ortaya koyduumuz abann gerekten katlanmaya deer olduunu zaman zaman hatrlamalyz, hatta belki mevcut sistemin devam etmesini salamak iin daha fazla aba da sarf edebiliriz.57 Trkiyede (27 Mays 1960taki) darbeden sonra iktidar ele geiren yeni askeri ynetim, Bat devletleriyle kurulmu olan ittifaklar devam ettirmek istiyordu, dier taraftan Sovyet liderleri (zellikle Hruev) Trk yetkilileri tarafsz bir politika takip etmeleri ynnde ikna edebileceklerini mit ediyorlard, fakat onlarn bu yndeki abalar baarl olamad. Trk d politikasnn sk bir ekilde Batya ynelmi hali varln devam ettirdi.58 CENTO sava plan global bir savaa kar koymak, zellikle de komnist bir tehdidi bertaraf etmek iin oluturulmutu, fakat ran ile Pakistan bu sava plan nerisini snrl savalar da ierecek ekilde geniletmek istiyorlard. Onlarn niyetleri, snrlar

1726

boyunca yer alan komu lkelere kar kendilerini glendirmekti; Pakistan Kemir sorunundan dolay Hindistan ile atma halinde bulunuyordu; ran da blgedeki Arap devletlerinin ykc faaliyetlerinden, zellikle de Iraktan korkuyordu. ngiliz Dileri Bakanl, ngilterenin ngiliz Milletler Topluluu yesi olan Hindistanla ve Orta Doudaki baka devletlerle yakn ilikileri olduu iin CENTOnun snrl bir sava plan benimsemesini onaylamada ok isteksizdi.59 Amerikallarn CENTOya kar taknd tavr ngilizlerinkinden daha olumsuz nitelikteydi. CENTO komitelerinden ekilmek oktan Amerikan Dileri Bakanlnn gndemine girmiti. ngiliz Dileri Bakanl, Washingtondan elde ettii bilgiler sayesinde Amerikallarn bu tavrn ok iyi biliyordu. Amerikadaki ngiliz bykelisi u bilgileri ieren bir rapor gndermiti: Onlar (Amerikallar), Ynetimin etkili bir askeri rgt olarak CENTOya ynelik politikas iin destek bulmada ak zorluklarla kar karya kalyorlar. CENTO Masas Grevlisi Mathew Smith, bugn bana, Amerikann geen sene rgtle balantsn tamamen kesmesi tehlikesinin ortaya ktn syleyecek kadar ileri gitti. Smith bugnk durumun ok daha iyi olduunu sylemekten de geri durmad60 Paktn blgesel lkeleri de CENTOya kar deiik tutumlar iinde bulunuyorlard. ngiliz Dileri Bakanlnn 7 Nisan 1964 tarihini tayan bir memorandumu Paktn temel zayflklaryla ilgili genel bir deerlendirme ieriyordu. Burada Paktn blgedeki yelerinin davranlar aklanyordu. Trkiyenin rgte kar taknd tavr ngiliz Dileri Bakanlnn Dou Dairesi tarafndan u ekilde deerlendirilmiti: Menderes dneminin sona ermesinden beri Trkler CENTOyla ilgili olarak fazla bir heyecan duymamaktadrlar. Onlarn gznde CENTO NATOdan sonra ikinci srada gelmektedir. CENTO erevesinde kendilerine verilen yardm almaktan dolay memnuniyet duymaktadrlar, fakat onlarn daha nemli olarak grdkleri konu, Avrupann paras olma hususunda daha ileri admlar atmaktr. Dier taraftan Trkler, kendilerinin tehdide ak dou cephesinin savunulmasnda ve randa tarafsz bir rejimin ya da Rus yanls bir rejiminin kurulmasnn nlenmesinde CENTOnun oynad rol takdir etmektedirler. Sonu olarak Trkler, CENTOya sadk bir ekilde destek vermeye ve gemiyi batran taraf olmamaya kararldrlar, fakat rgtn eksikliini ektii enerji ve tevikin salanmasnda onlara gvenilemez. ngiltere ile Amerika Birleik Devletlerinin blgenin iki lkesiyle anlaamad konularda Trkler genellikle blge lkelerinin tarafn tutmaya kendilerini zorunlu hissetmektedirler.61 Trkiyenin CENTO yoluyla blge lkesi olmayan devletlerden ald ekonomik ve askeri yardmdan dolay memnuniyet iinde olduu da sylenebilir. Bu yardmlar sayesinde rnein Trkiyenin kuzey sahilinde yer alan Trabzon liman ile gney sahilinde yer alan skenderun limanlarnn modernizasyonu gerekletirilmi ve Trkiye asndan nemli olan Trkiye-ran demiryolu ve otoyolu projeleri de gerekletirilme yoluna gidilmitir. Ekim 1964 tarihinde demiryolu projesinin tamamlanm olan Mu-Tatvan blm, ngiliz bykelisi ile Amerikan ve ran bykeliliklerinden ve CENTO Sekreteryasndan baka temsilcilerin de katld bir trenle Babakan

1727

nn tarafndan almtr. nn, konumasn bitirdikten sonra, sra basna fotoraf ektirmeye gelince, kendisinin Amerikann yksek dzeyli temsilcisi ile ngiliz Bykelisi Allen arasnda yer almas iin oturu dzeninin deitirilmesinde srarl olmutur.62 Bu, hem Trk tarafnn hem de ngiliz tarafnn aralarndaki ilikileri CENTO erevesinde gelitirmek istediklerini gsteren nemli bir gstergeydi. ngiliz bykelisi trene katlan tek bykeli olmutu. CENTO erevesinde blgesel ve uluslararas meselelerde rgtn yerel yeleri arasndaki i birlii ve dayanma geliti. Blgesel lkelerin politikaclar, bu ibirliini kendilerinin lke iindeki siyasi karlar iin kullanma yoluna gittiler. ngiliz yetkililer, CENTO problemini ele alrken, CENTOnun halkn gzndeki imajn iyiletirmenin ve blgesel lkeler arasnda rgte verilen destei daha da gelitirmenin en iyi yolunun, sadece karlkl savunma asndan deil, fakat ayn zamanda blge lkelerinin yaam standartlarn ykseltme bakmndan rgtn ulusal ynne daha fazla vurgu yapmak olduunu ne srdler. ngiliz Dileri Bakanlnn bir memorandumu rgtn bu fonksiyonunu u ekilde ortaya koymaktayd: ngiliz yardm program CENTO etiketi altnda verilmektedir. Teoride de CENTO mekanizmas yoluyla alc devletlere gnderilmektedir. Bu ekilde CENTOnun ekonomik iskeleti zerine daha fazla beden giydirilmi olmaktadr Btn bunlarn tesinde blgedeki sz konusu lkeye CENTOnun ekonomik kurulundan faydal bir ey elde ettikleri hissi verilmektedir.63 ngilterenin Paktn blgedeki ye lkelerine salad yardm Amerikann salad yardmdan daha dkt. 1965 yl itibariyle ngiliz yardm 1 milyon sterlin iken, Amerikan yardm 18 milyon dolar bulmutu. Amerika, yardmn ikili antlamalar erevesinde veriyordu. Fakat ngiltere salad yardm CENTO yoluyla vermeyi tercih ediyordu. ngiltere, daha ok salad yardmn daha verimli olarak kullanlmasyla ilgileniyor ve teknik ve ekonomik destek yoluyla blgedeki siyasi prestijini korumaya alyordu. ngiliz Dileri Bakanl 7 Nisan 1964 tarihli ve CENTOnun Problemleri baln tayan bir memorandumda, zayf durumuna ramen rgtn sahip olduu deeri ortaya koyarak Merkezi Anlama rgtyle ilgili grlerini aklamaktayd. i) Rusyann yaylmasna ve ykc faaliyetlerine kar caydrc bir g ve blgedeki yelerini, zellikle de ran Bat yanls ittifaklar iinde tutmann bir arac olarak CENTOnun devam eden varl, ngiliz ve Bat karlar asndan byk nem tamaktadr. (ii) CENTO, zayf bir rgt olmaya devam etmektedir, bu yzden ngiltere ile ABDnin maddi ve manevi desteine ihtiya duymaktadr. (iii) CENTOnun zayfl, askeri bir rgt olarak pek gvenilir olmamasndan ve yeleri arasnda rgtn amalar ve politikalar konusunda farkllklar olmasndan kaynaklanmaktadr.

1728

(iv) CENTOnun askeri gvenilirliinin salanmas, byk lde ngilterenin Kbrsta drt manga Canberra birlikleri bulundurma taahhdne bal bulunmaktadr. Bu taahhtte herhangi bir ekilde bir zayflama olmas ciddi derecede zarar verici olacaktr. ngilterenin yardmc nitelikte olan baka bir katks, u anda randa radar zinciri oluturmak zere salad askeri yardmdr. (v) Paktn Bakanlar Konseyi toplantlar, CENTOnun moralinin ve gvenilirliinin

glendirilmesi iin nemli frsatlar olarak ortaya kmaktadrlar ve Amerika ile ngiltere bakmndan bu bak as erevesinde kendilerinden faydalanlmalar hususunda hayati nitelik tamaktadrlar. (vi) Ekonomik program rgtn faaliyetlerine ilave niteliinde olan olduka faydal bir aratr. Program, rgtn halk gzndeki imajn iyiletirmekte ve Paktn blgedeki yelerine rgtn deerini anlama konusunda yardmc olmaktadr. D.T.C. tarafndan ynlendirilen ngiliz yardm gsterisiz saylabilecek miktardadr, fakat yava bir ekilde artmaktadr. Bu art desteklemek ve tevik etmek bizim karmza olacak bir husustur.64 Ankaradaki ngiliz Bykelisi Denis Allen, memorandumdaki fikirlere katldn syledi, fakat memorandumun zellikle ranla birlikte Pakistann ittifaktan honut tutulmas konusunu byk oranda gz ard ettiini vurgulad. Paktn devam ettirilmesi gerektiine dikkat ekti, nk ona gre Paktn sona ermesi Batnn politikalar ve prestiji asndan byk bir darbe olacakt. Bundan baka ngilterenin, tam zddn yapmak yerine, rann Batyla devam eden ittifaknn tevik edilmesi konusunu srekli gndemde tutmas gerekiyordu. Fakat memorandumda bu devletle mevcut ilikilerin durumunun mkemmel olmaktan ok uzak olduu, bunun ngilterenin tercihi sonucu ortaya kan bir husus olmad ve devletlerin politikalarn kendilerinin semek durumunda olduu belirtilmiti. 65 Paktn blgedeki yeleri 1964 ylnn Temmuz aynda blge d lkelerin iinde yer almad yeni bir rgt kurdular ve bu rgtn adn Blgesel Kalknma birlii (RCD) rgt olarak belirlediler.66 CENTOdan memnun olmamalar, bu devletleri bu yeni rgt oluturmaya sevk etmiti. rgtn oluturulmasnda etkili olan dier faktrler ise unlard: ran ahnn bu diplomatik giriimden ieride ve uluslararas alanda siyasi prestij elde etme istei; Pakistan Devlet Bakan Eyp Hann Hindistan konusunda Bat devletlerine krgnlk duymas; Trkiyenin Kbrs sorunundan dolay duyduu hayal krkl; ortan hepsinin CENTO erevesinde pek ortaya koyamadklar bamszlklarn gsterme konusunda duyduklar genel arzu; yeni rgtten gerek anlamda ekonomik fayda elde edilebilecei ynnde oluan genel kan. Gstergeler RCDnin CENTO asndan bir tehdit oluturmadn ve iki rgtn birbirini tamamlayc nitelikte olduunu gsteriyordu.67 Yeni rgtn ilk zamanlarnda ngilizlerin ortaya koyduu tepki, pek olumlu nitelikte deildi. Onlar yeni rgtn CENTOnun bir kopyas olarak dnld ve sonu olarak da onu zayflataca kaygs tayorlard. Yeni rgt, en azndan blgesel hkmetlerin CENTO kurumunu ihmal etmeleri eilimi iine girmelerini tevik edebilecekti.68 Fakat yeni rgtten bahseden aklamalar onun CENTOyu etkilemediini ortaya koymaktayd. Pakistan hkmeti de Amerikan Dileri Bakanlna gvenceler

1729

veriyordu. Pakistan yetkilileri, Pakistan hkmetinin CENTOyu zayflatacak herhangi bir hareket tarz nermediini zellikle vurguladlar.69 Trkiye Dileri Bakanl da yeni rgtn amacnn CENTOyla rekabet etmek olarak alglanmamas gerektiini, fakat ye lkelerin ekonomik ve ticari balarn glendirme olana verecek dier bir frsat olarak deerlendirilmesinin daha doru olacan belirttiler.70 ngiliz Dileri Bakanl, yapt resmi aklamada, rgt blgesel dayanmann yapc bir ekilde ifade edilmesi olarak memnuniyetle karladn belirtti. 71 CENTOnun temel zayfl, Paktn blgedeki ye devletlerinin amalar ve politikalaryla ngiltere ile ABDnin ama ve politikalar arasndaki farkllktan kaynaklanyordu. kinci olarak da bu zayflk, blge devletinin birbirinden olduka farkllk gsteren karlarnn bir sonucu olarak ortaya kmt. ngiltere, Kbrstaki drt manga Canberra birliiyle CENTOya kar askeri taahht altna girmiti. Bu taahhtte meydana gelebilecek herhangi bir zayflama CENTOya ciddi ekilde zarar verecekti. Blge lkeleriyle blge d lkeler arasndaki ekonomik ve siyasi farkllklar da kritik nem tayordu. Blgesel lkeler daha fazla yardm verilmesini beklerlerken, blge d lkeler bunun zddna taahhtlerini artrmak istemiyorlard. Bu durum, Paktn hem blgesel olarak hem de uluslararas alanda zayflamasna neden oluyordu. Bu boyut, ngiliz Dileri Bakanlnn Dou Dairesinin CENTOnun, zayf bir rgt olmaya devam ettii, bu yzden ngiltere ile ABDnin maddi ve manevi desteine ihtiya duyduu sonucuna ulamasna neden olmutu.72 1957 ylndan beri ngiltere Badat Paktnn ve daha sonra CENTOnun blgedeki yelerine yllk ortalama 600 bin sterlin demede bulunarak destek oluyordu. Bu demeler 1969 ylna kadar srd. Bundan baka bu rakam blge lkelerinin lehine olacak ekilde deiti; 1964 ylnda 850,000 sterlinden 1 milyon sterline kt ve bu parasal yardm temelde teknik destek verme yoluyla daha etkili hale getirildi.73 Dzenli olarak gerekletirilen Bakanlar ve Temsilciler Konseyi toplantlarna ramen Paktn siyasi fonksiyonu ise nemli nitelikte deildi. CENTOnun Bakanlar dzeyindeki toplantlar ylda bir kere ve Nisan aynda yaplyordu. ye lkeler genellikle dileri bakanlar tarafndan temsil ediliyordu, katlanlar arasnda Amerikan Dileri Bakan da bulunuyordu. Toplantlar ye lkelerin bakentlerinde srayla gerekletiriliyordu. 1961 ile 1965 yllar arasndaki 9. toplantdan 13. toplantya kadar olan toplantlar Ankara, Londra, Karai, Washington ve Tahranda yaplmtr. Bu toplantlarda bakanlar blgesel ve uluslararas problemleri tartyorlar ve gr alveriinde bulunuyorlard.74 Ev sahibi lkelerin Devlet Bakanlarnn ya da Babakanlarnn al konumalar Dileri Bakanlar tarafndan okunuyordu. Her toplantnn sonunda bir nihai bildiri de yaynlanyordu. Yksek Komutanln yaps, snrl sava plan ve ekonomik ve teknik meseleler gibi CENTOnun problemleri CENTOnun hukuki yaps erevesinde toplantlarda tartlyordu. Bakanlar ayn zamanda New Yorktaki Birlemi Milletler toplantlar srasnda da gayri resmi grmeler yapma imkan buluyorlard.75 Temsilciler Konseyi Ankarada sk sk toplanyordu, fakat toplantlarda yaplan tartmalar neredeyse tamamen CENTOnun kendi i problemleriyle alakal oluyordu. Trkler Irak ve Suriyedeki gelimeler ile Kbrs sorunu gibi konular da toplantlarda tartma eilimi iine

1730

girmilerdi.76 Bu tr tartmalar -toplantnn kendisi olaan d bir ey olmasa da- nemli bir i olarak alglanmyor ve Paktn olaan ve rutin almalarnn bir paras olarak grlmyordu. Dier taraftan bu tartmalar Trk politikaclar asndan olduka normal ve gerekli olan tartmalard, nk onlarn Pakttan beklentisi, Trkiyenin gvenliini glendirmesi ve uluslararas ilikilerde lkeye daha fazla siyasi destek salamas ynndeydi. 1965 ylnda CENTO onuncu kurulu yl dnmn kutlad. 28 Nisan 1965 tarihinde de Ankaradaki ngiliz bykelisi CENTOya kar halkn taknd tutumla ilgili olarak olduka i karartc bir rapor gnderdi: Bu dnem CENTOnun onuncu yldnmn de iermektedir. Bu yldnm resmi olarak kutlanmtr, fakat blge lkelerindeki ve baka yerlerdeki halklar rgte ok az ilgi gstermektedir. CENTOnun dnya genelinde sahip olduu konum, ne dikkate deer bir ekilde nem kazanm, ne de nem kaybetmitir. Ona kar kanlarn dmanl da byk oranda gizli kalsa bile azalm deildir.77 rgtn genel sekreteri Dr. A. A. Halatbarinin (ranl) onuncu yldnm nedeniyle yaynlad zel mesajn tonu ise ok farklyd: Byle bir dnyada CENTO dnya siyasi sahnesinde ortaya kan deiikliklere ayak uydurmay bilmitir. rgt, dnyann bu blgesinde bar ve zgrlkle hibir ekilde badamayan amalar tayan, devam edip gitmekte olan abalarla baa kmaya muktedir esnek bir ara olduunu ortaya koymutur. Ve bu onuncu yldnmnde ben CENTOnun kazand tecrbenin gelecei iin iyi bir gsterge olduuna eminim.78 Yukardaki aklamalardan ran ile ngilterenin beklentilerinin birbirinden ok farkl olduu kolay bir ekilde grlebilmektedir. ngiliz yetkililer Paktn mevcut konumlarnn korunmasn istiyordu ve ngiliz bykelisi bu durumu Paktn neminin ne arttn ne de azaldn syleyerek aklamt. Dier taraftan ran, bir Yksek Komutan atanmas gibi yeniliklerle Paktn ilev grmesinin iyiletirilmesini arzuluyordu. Halatbarinin de Pakta nem verdiini burada sylemek gerekmektedir. Denis Allenin Dr. A. A. Halatbari ile ilgili yorumu, ok gze arpc nitelikte olmasa da o, kendisinin yeterli derecede sezgisi gl ve yetenekli biri olduunu gstermitir eklinde olmutur. 79 CENTO iinde birok problem olsa da ngilizlerin politikas, mmkn olduu srece rgtn varln korumak eklindeydi. ngiliz gr asna gre, rgtten beklenen temel ey, ran Batyla ittifak halinde tutmakt, nk Trkiye NATO yoluyla, Pakistan da SEATO yoluyla Batnn savunma ve ekonomik ittifaklarna zaten balanm durumdaydlar. ngilterenin hem blgedeki hem de Uzak Doudaki ksa ve uzun vadeli savunma, ekonomi ve d politikalar asndan ran anahtar niteliinde bir nem tamaktayd. Wilsonun bakanlar kurulunda dileri bakan olan Michael Stewart, bu hususa u ekilde iaret etmitir:

1731

Trkiye ile Pakistan asndan CENTO, bu fonksiyonu yerine getiren tek Bat ittifak deildir. Trkiye kanlmaz olarak NATOya CENTOya atfettiinden daha fazla nem atfetmektedir. Ancak rann byle ikinci bir ittifak bulunmamaktadr. CENTOnun bu konudaki zel nemi, rann Batyla ve ngiltereyle i birlii yapmasn salayan ittifak olmas eklinde ortaya kmaktadr. Bu lkenin, blgede Sovyetler Birliini ran Krfezine ulatracak en kestirme yolu bloke eden ve Trkiye ile Pakistan arsnda bir kpr oluturan anahtar niteliindeki neminden dolay bu rgte ihtiya duyulmaktadr. ran Krfezinde istikrar korumaya alma hususunda, ran hkmetini petrolle ilgili konularda lml bir politika izlemeye tevik etme konusunda (ran, Petrol hra Edenler rgtnn, OPECin, Arap olmayan tek Orta Doulu yesidir ve bu rgt iinde politikalarn lmllatrlmasnda ok deerli rol oynamaktadr) ve Orta ve Uzak Douya uzanan gney yolu zerinde Sudan hkmetinin snrlamalar koymas sonucunda u anda zel bir nem kazanan ran zerinden uu haklarmzn korunmas hususunda ranla yaplan ibirlii bizim amzdan ok nemli olduundan dolay da bu rgte ihtiya duyulmaktadr.80 Bu durum, ngilterenin, Paktn blgedeki dier yelerine ynelik olanlara deil de rana ynelik ekonomik ve askeri yardm programna ncelik vermesinde etkili olmutur. ngilizlerin ekonomik yardm taahhtleriyle rann kuzeyinde drt istasyondan oluan bir radar istasyonlar zinciri oluturulmu ve bu istasyonlar tam olarak tehiz edilmitir.81 Son olarak ngilterenin CENTOnun ilevini devam ettirme politikasnn, bu rgtn sona ermesinin Batnn politikalarna ve prestijine ok byk bir darbe vuraca inancna dayand sylenebilir.82 ye lkeler bazen CENTO erevesinde birbirlerini destekleme yoluna gitmilerdir. rnein Trkiye Babakan Suat Hayri rgpl, ngiliz Babakan Harold Wilsona bir mektup gndermi ve ngilterenin, Hindistan ile Pakistan arasndaki atekesin korunmas iin her iki devlet nezdindeki nfuzunu kullanmasn istemitir. rgpl mektubunda u ifadeleri de kullanmtr: Trkiye, ran ve Amerikan hkmetlerinin giriimlerinin yannda, Sayn Babakan, misyonunu baarl bir ekilde devam ettirmesi iin, CENTO iinde faaliyetlerin canlandrlmasnda kesin olarak olumlu bir etkide bulunacaktr.83 Trkiye Babakannn mektubuna verdii cevapta Wilson, Hindistan/Pakistan kriziyle ilgili olarak kendi grlerini aklama yoluna gitti ve Trk meslektayla ayn fikirleri tadn belirtti. Wilson, ayn zamanda atekesle ilgili BM kararlarna destek verme konusunda istekli olduunu ve blgesel ve uluslararas bara da destek verdiini aklad.84 ngilterenin yeni Dileri Bakan Micheal Stewart, Nisan 1965te yaplacak CENTO Bakanlar Konseyi toplants iin hazrlad notlarda CENTOyu savunmaya dnk bir ittifak olarak tanmlyordu. Ona gre rgt blgedeki yeleri arasnda dayanma ve birlik hissinin oluturulmasn salamakta ve blgenin ekonomisine ok byk katklarda bulunmaktayd. Stewart, dier devletler arasnda kendi hkmetinin ittifaka destek vermeye devam edeceini ve rgtn gelecei konusunda kendisinin tam gveni olduunu meslektalarna sylemekten memnuniyet duyduunu ifade etmekteydi. 85 ngiliz

1732

Dileri Bakan, bu arada ngilterenin rgte verdii destein mevcut dzeyinde kalacan da vurguluyordu. CENTO yesi devletler Amerikann tam ye olmasn mit edemedikleri iin ngilterenin tam ye olarak desteinin devam etmesi kritik nem tayordu. Stewart, ngilterenin CENTOya tam siyasi destek vermeyi srdrecei ynnde garanti veriyor ve politik tartmalara kazandrabilecekleri esas anlam anlatmaya alacan belirtiyordu. Stewart, ayn zamanda CENTOnun Amerikan ynetimiyle uyum iinde hareket etmesi gerektiini de vurguluyordu; Amerikann blge devletlerine CENTOnun mevcut haliyle devam ettirilmesi hususunda salad byk maddi kapasite ve yardm tevik edilmeliydi.86 CENTOnun kurulmasndan sonra srailin rgte kar taknd tavr, Badat Pakt zamannda olduu kadar olumsuz nitelikte deildi, nk CENTOnun herhangi bir Arap yesi bulunmuyordu. Hatta srail politikaclar CENTO yesi iki devletle, yani Trkiye ve ran ile ilikilerini gelitirme yoluna gitmilerdi. Ocak 1965 tarihinde ngiliz Dileri Bakanl ile Tel Avivdeki ngiliz bykelilii srailin CENTOnun blgedeki iki ye devletiyle, Trkiye ve ran ile yaknlamas konusunu hazrladklar raporlarda ele almlardr. Tel Avivde ngiliz Bykelisi olan John Beith yle demekteydi: Genel Orta Dou ya da Yakn Dou blgesi iinde Trkiye ve ran gibi lkelerin bulunmasnn, srail asndan genel itibariyle faydal olduunun ortaya ktn ve srailin bu iki lkeyle becerebildii kadaryla ie yarayacak nitelikte iyi bir iliki kurma giriiminde bulunmamasn beklemenin mantkszlk olacan sylemenin tamamen doru olduuna inanmaktaym Trkiye ve ran ile Arap lkeleri arasndaki kt ilikilerin tersine dndrlmesi durumunda, Trkiye ile rann Arap lkelerini sraile ynelik davranlarn lmllatrma konusunda tevik edecei yksek bir olaslk olarak grnmektedir. Trkiye ile rann bu durumda Arap lkelerini bu konuda taviz vermeye tevik etmesi de olaslk dahilindedir. sraillilerin hem Trkiye hem de ranla tam diplomatik ilikiler kurmaya almasn devam ettirmesi iin bu husus nemli bir neden oluturmaktadr. Bunlar, bu kenar kesimde yer alan Mslman lkelerin nihai olarak Araplarla iliki kurulmasnda bir kpr vazifesi grebilecei ynndeki uzun vadeli fikirden daha fazla sraili ilgilendiren konulardr. Bu nedenlerden dolay srailin Trkiye ve ranla mmkn olduu lde dostluk kurma politikas, ksa dnemli frsat bir taktik olarak grlemez, fakat bu politika varln devam ettirebilmek iin mcadele eden srailin vazgemeyi gze alamayaca bir eydir. Trkiye ile rann blgedeki varlnn, sraili izole olmaktan kurtard tezine ben de katlmaktaym.87 ngiliz Dileri Bakanl da srail politikaclarnn ok frsat olduklarn ve randaki mevcut rejim srd mddete bu lkeyle ilikilerinden fayda elde edebileceklerini kabul etmekteydi. Bu arada randaki rejimin, Arap propagandas sebebiyle ve ierideki ykc faaliyetlerle dini basklardan dolay durumunun olduka kritik olduuna da iaret edilmekteydi. randaki rejimin zddna, Trkiyedeki rejim ayn basklar karsnda zayf durumda deildi ya da yle kolayca burnundan ekilip srklenecek bir ynetim deildi: Trkler kendi kendilerine bakabilirlerdi.88 Bu ekilde Trkiyenin, ngiltere asndan blgede bulunan istikrarl ve vazgeilmez bir mttefik olarak kalmaya devam ettii ortaya kmaktadr.

1733

CENTOnun blgedeki ilevi 1965 ylndan sonra azald. Yine de CENTO ran devriminin ortaya kt 1979 ylna kadar itibari olarak varln devam ettirdi. ranllar pakttan ekilince de sona ermi oldu. Bu, CENTOnun kesin olarak sonunun gelmesi anlamn tayordu. Sonu Badat Paktnn ilk zamanlarnda ngilizler asndan bakldnda ngiliz politikasnn baarl olduu sylenebilir. Fakat daha sonraki yllarda Paktn blgedeki ye devletlerini halk ve ordular hkmetlerinin politikalarnn ayn ynde devam ettirilmesinde istekli olmamlardr. 1958 ylnda Irakta ve Pakistanda askeri darbeler ortaya karken, Trkiyede 1960 ylnda askeri darbe yaamtr. zellikle Badat Paktnn ortadan kalkmasna neden olan Iraktaki askeri darbe, ngilizlerin petrol zengini bu blgedeki politikalar asn dan da bir dnm noktas nitelii tamaktayd. Sovyet propagandas ile Arap milliyetiliinin ortaya koyduu enerjik muhalefet, Paktn sona ermesine (24 Mart 1959) neden olan dier hususlard. Pakt, 21 Austos 1959da Merkezi Anlama rgt (CENTO) olarak yeniden isimlendirildi ve Iraksz olarak ilevini devam ettirdi. Bu arada Amerikan ynetimi, Paktn blgedeki ye devletleriyle ikili anlamalar imzalad. Paktn Bakanlar Konseyi toplantlarnda Amerikan ynetimi Dileri Bakan tarafndan temsil edildi. Bu, Irakn ayrlmasndan dolay Amerikann yeni rgtle ilikilerinin nceki rgtle ilikilerinden daha yakn olduu anlamna gelmekteydi. Trkiyenin Pakta ye olmakla ulamaya alt ama, Uluslararas Komnizm tehlikesine kar koymak ve bar-sever lkelerin gvenliine katkda bulunmakt. Bu yolla Trkiye ayn zamanda Orta Dounun Arap lkeleriyle de ilikilerini gelitirebilirdi. Trk yetkililer Msr, rdn ve Suriyenin de pakta ye olabileceini dnmlerdi. Ancak onlarn bu beklentileri gereklemedi. Trk politikaclar, Paktn sona ermi olmasndan ve Trkiyenin Orta Douda yalnz kalm olmasndan dolay hayal krklna uradlar. ngiliz Dileri Bakanl, temelde CENTOnun askeri ve siyasi fonksiyonlarndan ok ekonomik ve kltrel ynlerini gelitirmeye almaktayd. Byle bir dnm Paktn devam ettirilmesini kolaylatrabilir, bylece de ngiltere blgedeki prestijini koruyabilirdi. (Macmillan, Home ve Wilson hkmetleri dneminde) ngiliz yetkililer, mmkn olduu srece Paktn yesi olarak kalma siyaseti gttler. Onlar Krfez blgesindeki karlarn koruyabilmek iin ran ve Trkiye zerinden uu hakkna sahip olmaya ihtiya duyduklarn dnyorlard. Bu yzden de Trkiye ile ran Paktta tutmak zorundaydlar. ngiltere zaten NATO iinde Trkiye ile ittifak ilikisi iinde bulunmaktayd, bu nedenle ngilizlerin CENTOdan temel beklentileri, ran Bat yanls bir lke olarak yanlarnda tutmak, baka bir deyile bu lkenin tarafsz ya da Sovyet yanls bir devlet olmasn nlemekti. Paktn, 1950lerin ikinci yarsnda Suriye ve Msr yoluyla Sovyetler Birliinin Orta Douya etkisini yaymasna sebep olduu da ortaya konmutur. Bunun bir sonucu olarak da Pakt, btn ye devletler iinde ve Amerikada hayal krklklarna neden olmutur. Paktn baarl olduu tek konu,

1734

ye lkeler arasnda ibirlii gerekletirilmesini salamasdr; Paktn blge d ye devletleri blgedeki devletlerine askeri ve ekonomik yardm salamlar ve telekomnikasyon, karayolu, demiryolu, liman ve nkleer tesislerin yapm gibi ortak teknik projeler gerekletirilmitir 1 Alistair Horne, Macmillan 1957-1986: Volume II of the Official Biography (Londra:

Macmillan, 1989), s. 93. 2 3 4 5 108-134. 6 7 8 CAB-128/32, C. C. (58) 56, 15 Temmuz 1958. CAB-128/32, C. C. (59) 58, 17 Temmuz 1958. Askeri adan bu ok zor ve tehlikeli bir operasyondu. Fakat Genelkurmay Bakan, onun CAB-128/32, C. C. 55 (58), 15 Temmuz 1958. CAB-128/32, C. C. 57 (58), 15 Temmuz 1958. Marion Farouk ve Peter Sluglett, Iraq Since 1958 (Londra: I. B. Tauris 1990), s. 50. Kemal H. Karpat, Turkish and Arab-Israeli Relations, iinde K. H. Karpat ve katkda

bulunanlar (der.) Turkeys Foreign Policy in Transition 1950-1975, (Leiden: E. J. Brill, 1975), ss.

ok salam bir ekilde planlandna ve nerilen snrl amalara ulalmasn salayacak nitelikte olduuna inanmaktayd. Operasyonun, rdndeki mevcut rejimin glendirilmesi ve Birleik Arap Cumhuriyetinin bu lkenin topran kullanmasna belli bir sre izin vermeme dnda baka bir amaca hizmet etmesini beklemek ok zordu. Siyasi nitelikli dnceler ok daha eit bir ekilde dengelenmiti. Operasyon, bu lkedeki kamuoyunun keskin bir ekilde blnmesi sonucunu douracakt ve snrl amalar asndan ele alndnda da baarl olduunu gstermek ok zor olacakt. Dier taraftan rdnn talebine olumlu karlk vermeseydik ve bu ekilde bu lke Birleik Arap Cumhuriyetinin kontrol altna girseydi, ngiliz hkmetinin siyasi konumu ok ciddi ekilde zayflayacakt. CAB-128/32, C. C. (59) 58, 17 Temmuz 1958. 9 Uluslararas adan bakldnda Krfezdeki karlarmz tehlike altna sokacakt. Fakat Mdahalemiz dier ngiliz Milletler

o blgede karlaacamz risk, rdnn Birleik Arap Cumhuriyetinin kontrol altna girmesi durumunda karlaacamz riskten daha az olmayacakt. Topluluu lkeleri arasnda kark duygular ortaya karacakt. Daha eski Topluluk yesi lkeler, Kanada bile, muhtemelen onu desteklemeye hazr olacakt. Ayn zamanda Pakistan ile dier Badat Pakt yelerinin verecei destee de gvenebilirdik. Fakat operasyon, Hindistan, Seylan ve Malaya ile ilikilerimizi gerginletirecekti. Amerikann Lbnan konusunda sunduu karara paralel bir karar masaya koyabileceimiz Gvenlik Konseyine hemen bu durumu rapor etmeliydik. Orada rdnn toprak btnln ve bamszln korumak iin dier etkili dzenlemeler gerekletirilir gerekletirilmez kuvvetlerimizi geri ekmeyi teklif edebilirdik. Sonu olarak Babakan bunun Don

1735

Kiotvari bir eylem olacan syledi. Fakat bu onurlu bir i olacakt ve bu lkeyle ilgili siyasi riskler ok iyi dengelenmiti. CAB-128/32, C. C. (59) 58, 17 Temmuz 1958. 10 11 CAB-128/32, C. C. 59 (58), 17 Temmuz 1958. Foreign Relations of the United States (FRUS) 1958-1960, Near East Region; Iraq; Iran;

Arabian Peninsula Cilt: XII, (Washington: 1993), s. 78. 12 13 328. 14 15 Humphrey Trevelyan, The Middle East ss. 154-155. Irakn Badat Pakt yesi olma konumunu sona erdirdii ynnde dn yaplan Bu konuda giriimde bulunmamz ve Irak hkmetinin birliklerinin geri Humphery Trevelyan, The Middle East in Revolution, (Londra: Macmillan, 1970), s. 134. Peter Mansfield, (ed.) The Middle East A Political and Economic Survey (Oxford: 1980), s.

aklamann nda Habbaniyedeki R. A. F. personeli artk askeri bir hizmet grmemektedir ve imdi geri ekilmelidirler. ekilmesini konusunda talepte bulunmasn beklemememiz daha tercih edilir olacaktr. Bakanlar Kurulu, ngiliz hkmetinin Habbaniyedeki R. A. F.

personelini mmkn olan en erken tarihte ekmeye niyetli olmasn kabul etti. CAB-128/33, C. C (59) 20 25 Mart 1959, (PRO yelerinden biri tarafndan yazlan ve CC (59) 20thda deinilen bir not bulunmaktayd. Item 2 LCI 87, 30. 10. 1989 erevesinde 50 yldr kapal bulunmaktadr) Bu nottan dolay dokmann yalnzca yarsn grebilmekteyiz. 16 17 18 24. 19 20 21 22 11/3879. 23 24 Burrowstan (Ankara) FOya, 30 Nisan 1959, PREM-11/3879, NO; 665. Karaiden FOya, 28 Ocak 1959, PREM-11/3879. Behet K. Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 387. Behet K. Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 388. Behet K. Yeilbursa, The Baghdad Pact, s. 391. FOdan (Dileri Bakanlndan) Ankaraya, 29 Austos 1958, ve 30 Eyll 1958, PREMMarion Farouk ve Peter Sluglett, Iraq, s. 50. Humphery Trevelyan, The Middle East, s. 156. Kemal Girgin, Dnyann Drt Buca, bir diplomatn anlar 1957-1997, (stanbul 1998), s.

1736

25

Ben kendim Pakt iin heyecan duymaktaym ve devam eden bir varlk olarak grmek

istemekteyim, fakat Pakt evreleyen belirsizlikleri ve ikilemleri hala zemediimizi hissediyorum. Aadaki nedenlerden bazsndan dolay Pakta deer verdiimizi farz ediyorum: a) Rusya ve Komnizme muhalefet ettiimizin bir gstergesi olarak-baz durumlarda (Afganistan gibi) tarafszln karlarmza daha fazla hizmet edeceini dnyoruz. b) Kendi amalarmz iin bir mlk olarak kullanma hususunda ve yerel halkn yardmyla Ruslarn buradan faydalanmasn nleme hususunda kendi amzdan stratejik avantajlar elde etmenin bir arac olarak. c) yerel kuvvetlerin daha iyi kullanmn salamak iin taktik olarak - fakat bu zamana kadar bunun ou iki tarafl olarak devam etmektedir. d) Ruslara sava yapmakszn toprak elde edemeyeceklerini gstermek iin. Belki bu en kymetli zelliiydi, fakat yeniden rgtlenmi olan Paktn bu amaca ulalmasna nemli oranda katkda bulunaca konusunda ranllarn ikna edilmesi gerekmektedir. Burrowstan (Ankara) FOya, 4 ubat 1959, FO-371/140685, EB 1001/4. 26 bahsetti. Bu fikir yakn zamanda Zorlunun aklna geldi ve son grmelerimizden birinde bana Kanadallarn, skandinavlarn hisleri konusunda ak yorumlar yaptm, fakat phesiz

Trkiyenin ve Yunanistann yelikleri konusunda benzer kar koyularn tedrici olarak nasl aldn hatrlayarak buna ok fazla nem atfetme eilimi iinde deildi. Gerekten Badat Paktn bir vcut gibi NATO haline dntrmenin zorluklar o kadar byktr ki, ran NATOya almak biraz daha kolay grnebilir. Rusyay kkrtma da phesiz yaklak ayn dzeyde olacaktr. NATO gibi bir eye dntrmenin zorluklar nda, Paktn niteliini baka bir yne evirmek fikrini ele almak daha arzu edilir olabilir. Bunu malubiyeti kabul etmi bir ruh haletiyle sylemiyorum, fakat alternatifler arama srecinin bir paras olarak sylyorum. Dier taraftan eer ran Rusya ile bir saldrmazlk pakt imzalarsa ve Trkiye ile ABD rann mevcut ekliyle Pakta yeliini srdrmesinin bu artlarda imkansz olduunu dnrse ve de biz onlar tam zdd politikalar takip etmeye zorlayamazsak, bu durumda bir btn olarak Paktn ykldyla ilgili ksa bir notla kar karya kalabiliriz. Bu yzden zerinde durulmas gereken sorun, Paktn ekonomik, teknik ve kltrel ibirliine hizmet eden bir rgt olarak deerinin ne olaca sorusudur. Bu dncenin lehine olarak, Paktn ekonomik ve teknik almasnn olduka etkileyici sonular ortaya karmaya balad, biraz daha fazla blgesel toplum hissine sebep olduu ve bir btn olarak elbette kanlmaz bir ekilde ABDden ve bizden daha fazla yardm salanmasnn istenmesi hari olmak zere siyasi zorluklara sebebiyet vermeksizin olduka przsz bir ekilde ilerledii sylenebilir. Bundan baka getirecei bir avantaj da Paktn bu ekliyle balantsz komular iin artk bir c olarak grlmemesi ve bunun zddna bunlardan bazsn (Irak, rdn ve Afganistan gibi) kendine ekmesi olabilecektir. Rusyann kkrtlmas unsuru da ortadan kaldrlm olacaktr. Burrowstan (Ankara) FOya, 4 ubat 1959, FO371/140685, EB 1001/4. 27 28 Burrowstan (Ankara) FOya, 4 ubat 1959, FO-371/140685, EB 1001/4. W. I. Combsun raporu, (Dou Dairesi Bakan Yardmcs) 6 ubat 1959, FO-

371/140685, EB 1001/5.

1737

29 30

W. I. Combsun raporu, 6 ubat 1959, FO-371/140685, EB 1001/5. Foreign Relations of the United States (FRUS) 1958-1960, Near East Region; Iraq; Iran;

Arabian Peninsula Cilt: XII, Washington 1993, s. 212. 31 Cristopher J. Bartlett, The Special Relationship A Political History of Anglo-American

Relations Since 1945, (Essex: Longman Group, 1992), s. 89. 32 33 34 35 36 Cumhuriyet 25 Mart (Mart) 1959. Hamit Ersoy, Turkeys Involvement, s. 254. Washingtondan FOya, 26 Mart 1959, FO-371/140702, EB 10113/1. Burrowstan (Ankara) FOya, 6 Mays 1959, FO-371/140702, EB 10113/5. The Times, 22 Austos 1959, Treaties and alliances of the World, A Survey of

International Treaties in Force and communities of States, (Bristol: Keesings Publications Ltd, 1968), ss. 128-131. 37 Harold Cacciadan (Washington) FOya, 9 Ekim 1959, PREM-11/3879, Badat Paktnn

isminin deimesiyle ilgili olarak daha fazla bilgi iin bkz. FO-371/140732. 38 39 40 41 42 Burrowstan FOya, Ankara, 21 Mays 1959, FO-371/140681, E 1071/6. Burrowstan FOya ve Babakana, Ankara, 21 Mays 1959, FO-371/140681, E 1071/6 (A). Burrowstan FOya, Ankara, 21 Mays 1959, FO-371/140681, E 1071/6. Washingtondan FOya, 30 Temmuz 1959, FO-371/140714, EB 1071/1t. Aada gelecek olan Badat Paktnn ngilizler ve Amerikallar tarafndan

deerlendirilmesiyle balantl olarak, Dileri Bakanlndaki masa grevlisi (Mr.

Eilts), sadece

Amerikann Pakta katlma olasln deil, fakat ayn zamanda madalyonun dier yzn, yani ngilterenin kendini gzlemci statsne ekmesi ve bylece Paktn tamamen blgesel nitelikte bir rgt haline dntrmesini ele almamz gerektiini gayri resmi ve kiisel olarak bize syledi. Bu fikir, geen yl Londradaki konsey toplantsnda bulunan blgesel delegasyonlarn liderleri tarafndan Mr. Dullesa iletilmiti ve Devlet Bakan Eyp Han yakn zamanda Karaide gerekletirilen bir grmede bunu dile getirmiti. Bu gr lehine ortaya konan temel argman, Paktn yerel olarak satlmasn kolaylatraca ve ngiliz emperyalizminin bir paravanas haline dntrld yolunda hala dile getirilen sylentileri ortadan kaldraca dnceleriydi. Mr. Eilts bu fikri daha ileri gtrmeye almyordu, fakat dile getirilen grler nda ele alnmas gerektiini dnyordu.

1738

u an hazrlamakta olduumuz deerlendirme raporlaryla balantl olarak, bizim ekilmemiz fikrinin, (phesiz burada Paktn sonunun balangc olarak grlecektir) sizin fikrinize gre gerekten Trkler, Pakistanllar ve ranllar asndan herhangi bir ekiciliinin olduunu dnp dnmediinizi ltfen telgrafla bize bildirin. Akredite olduunuz Hkmetlerin hibir yesiyle ya da Pakttaki meslektalarnzn hi birisiyle (Amerikal meslektalarnz da buna dahil) katiyen bu fikri tartmamalsnz, hatta bu fikre imada bile bulunmamalsnz. FOdan Burrowsa, 7 Austos 1959, FO-371/140714, EB 1071/1. 43 Trklerin bizim gzlemci statsne ekilmemiz fikrini bir kere olsun akllarndan geirmi

olabilecei fikri karsnda ar derecede ardm. Onlarn bana syledikleri her ey, bizim ye olmamzdan ve sonu olarak da bunun bize Orta Douda bir arlk kazandrmasndan duyduklar memnuniyete iaret etmektedir. Onlar srekli olarak Amerikann da bir gn bizimle birlikte tam ye olaca ynndeki mitlerini de ifade etmilerdir. Bizim u an ekilmemizin, hem Pakt, hem de rann Bat kamplarnda bulunmay srdrmesi asndan felaket niteliinde olacan dndklerine hi phem bulunmamaktadr. Bunun Trk-ngiliz ilikileri zerinde ve zellikle de bizim aramzda ortaya kan Orta Douyla ve dier konularla ilgili zel tartmalar yapma alkanl bakmndan ok ciddi sonular olacana da inanmaktaym. Genel olarak Pakt konusuna gelince, gzlemci statsne ekilmemiz ve Paktn da varln devam ettirmesi durumunda, ortaya kacak temel sonucun, Paktn blgedeki yeleri ile blge dndaki yeleri arasndaki ayrln artmas olacan beklemekteyim. Bizim mevcut problemlerimizden hibirini zmeyecek, fakat onlar daha belirgin hale getirecektir. Amerikallar gibi bizim de iki tarafl garantiler uygulamasna girmemiz gerektii ynnde grlere de sebebiyet verecektir. Eer biz ya da Amerikallar, Pakt daha ok askeri bir gereklik haline getirmenin askeri ve siyasi sonularna katlanamayacamza karar verseydik, bu durumda sanrm Paktn eklinde radikal deiiklikler yapmay dnmek ksa zamanda gerekli olacakt, fakat Paktn eklini deitirerek temel nitelikli askeri ve siyasi kararlar vermekten kanabileceimizi farz etmek hatal bir dncedir. Burrowstan (stanbul) FOya, 8 Austos 1959, FO-371/140714, EB 1071/5. 44 45 235-236. 46 47 48 49 FRUS, Cilt: XII, p. 236. Burrowstan (Ankara) FOya, 4 ubat 1959, FO-371/140685, EB 1001/4. H. Cacciadan FOya, Washington, 9 Ekim 1959, PREM-11/3879. Burrowstan FOya, Ankara, 4 ubat 1959, FO-371/140685, EB 1001/4. Hamit ERSOY, Turkeys Involvement, s. 246. Knigt to Murphy (Interdepartmental Communications) Washington, 31 Austos 1959,

FRUS, Cilt: XII, Near East Region Iraq, Iran, Arabian Peninsula, 1958-1960 (Washington 1993), ss.

1739

50 51 52

Hamit Ersoy, Turkeys Involvement, s. 252. Burrowstan (Ankara) FOya, 31 Mays 1960, FO-371/149690, EB 10344/1. CENTOnun askeri ynyle ilgili dzenlemeler konusunda problemlerle karlayoruz. Amerikallar, byk ve gereki olmayan dzeyde askeri yardm taleplerine ve

Paktn blgedeki yeleri deiik nedenlerden dolay gl bir komuta yaps kurulmasn uzun sredir beklemektedirler. kuvvetlerin taahht edilmesine neden olacana inandklar iin buna kar koymaktadrlar. Biz bu korkular paylamaktayz, fakat askeri nedenlerle komuta yapsna kar gr belirtmekte glk ekmekteyiz. Amerikallarn ayak diretmesi artyla biz de ayak diretmeye hazrz. Bununla problemin nedenleri arasnda CENTOnun askeri ynnn dalmas tehlikesi bulunmaktadr. Biz daha fazla askeri yardm veremeyiz ve vermeyi de reddedeceiz, fakat askeri mekanizmay iyiletirmek iin bir eyler yaplabilir. Ocak 1961de yaplacak bir sonraki Askeri Komite toplantsnda bu, ele alnacak temel konu olaca iin biz u anda planlarmz Amerikannkilerle uyumlatrmak zorundayz. Savunma Bakanndan Babakana, 5 Aralk 1960, 7 Aralk 1960, PREM 11/3879. 53 Savunma Bakanndan Babakana, 5 Aralk 1960, Babakandan Dileri Bakanna, 7

Aralk 1960, PREM 11/3879. 54 Denis Allenden (Ankara) FOya (R. A. Butler), 8 Ocak 1964, (CENTO Annual Review for

1963), FO-371/175607, EB 1011/1. 55 FRUS, Cilt: XII, 1958-1960, Near East Region, Iraq, Iran and Arabian Peninsula,

(Washington: 1993), s. 245. 56 Burrowstan FOya (The Earl of Home), Ankara, 1 ubat 1962, (Annual Review of CENTO

1961), FO-371/164011, EB 1011/1. 57 Burrowstan FOya, (Annual Review of Turkey for 1962), Ankara, 18 Aralk 1962, FO-

371/164011, EB 1011/2. 58 59 60 61 Orta Doudaki Sovyet politikasyla ilgili bir rapor, Kasm 1962, FO-371/164010. FOdan Babakana, 22 Nisan 1963, PREM 11/4922. Washingtondan FOya, 25 ubat 1964, F)-371/175616, EB 103145/1. Dou Dairesinin hazrlad memorandum, The Problems of CENTO, 7 Nisan 1964, FO-

371/175613, EB 10112/3. 62 Ankaradan FOya, 26 Ekim 1964, FO-371/174005.

1740

63

Dou Dairesinin hazrlad memorandum, The Problems of CENTO, 7 Nisan 1964, FO-

371/175613, EB 10112/3. 64 Dou Dairesinin hazrlad memorandum, The Problems of CENTO, 7 Nisan 1964, FO-

371/175613, EB 10112/3. 65 66 67 1011/1. 68 69 70 FOdan Ankaraya, 24 Temmuz 1964, FO-371/175608, EB 1014/1. Washingtondan FOya, 18 Temmuz 1964, FO-371/175608, EB 1014/5. CENTO Secretary Generals Statement to Council of Deputies, 25 ubat 1965, FODenis Allenden (Ankara) FOya, 23 Mart 1964, FO-371/175613, EB 10112/5. Kamuran Grn, Akntya Krek, Bir Bykelinin Anlar (stanbul: 1994), s. 201. Denis Allenden (Ankara) FOya (Mr. Stewart), 28 Nisan 1965, FO-371/180694, EB

371/180718, EB 1631/14. 71 E1631/6. 72 Dou Dairesinin hazrlad memorandum, The Problems of CENTO, 7 Nisan 1964, FOW. Morrisin hazrlad rapor (Dou Dairesi Bakan) 2 ubat 1965, FO-371/180718,

371/175613, EB 10112/3. 73 Dileri Bakannn Kabine Savunma ve Denizar Politika Komitesi iin hazrlad

memorandum, 31 Mays 1965, FO-371/180700, EB 1051/12G. 74 Toplant gndemi ve nihai bildirilerin detaylar iin bkz. PREM 11/3879, PREM 11/4922,

FO-371/170225, EB 1016/12, FO-371/180694, EB 1011/1. 75 26 Eyll 1963te New Yorkta gerekletirilen CENTO Dileri Bakanlar Toplantsnn

Kaytlar, PREM 11/4922, EB 1015/74. 76 Dou Dairesinin hazrlad memorandum, The Problems of CENTO, 7 Nisan 1964, FO-

371/175613, EB 10112/3. 77 1011/1. 78 79 1011/1. CENTO Basn Aklamas, Ankara, 24 ubat 1965, FO-371/180720, EB 1961/18. Denis Allenden FOya (Mr. Stewart), Ankara, 28 Nisan 1965, FO-371/180694, EB Denis Allenden FOya (Mr. Stewart), Ankara, 28 Nisan 1965, FO-371/180694, EB

1741

80

Dileri Bakannn Kabine Savunma ve Denizar Politika Komitesi iin hazrlad

memorandum, 31 Mays 1965, FO-371/180700, EB 1051/12G. 81 Dou Dairesinin hazrlad memorandum, The Problems of CENTO, 7 Nisan 1964,FO-

371/175613, EB 10112/3. 82 83 Denis Allenden (Ankara) FOya, 23 Mart 1964, FO-371/175613, EB 10112/5. Trkiye Babakanndan (rgpl) ngiliz Babakanna (Wilson), Ankara, 13 Eyll 1965,

FO-371/180702. 84 85 FOdan Ankaraya, 20 Eyll 1965, FO-371/180702. FOdan Tahrana, (CENTO Bakanlar toplants iin konuma notlar) 5 Nisan 1965, FO-

371/180695. 86 Michael Stewartn Savunma ve Denizar Politika Komitesi iin hazrlad memorandum,

31 Mays 1965, FO-371/180700, EB 1051/12/G. 87 88 John Beithten (Tel Aviv) FOya, 7 Ocak 1965, FO-371/180645, E 1016/3. FOdan J. Beithe, 29 Ocak 1965, FO-371180645, E 1016/3.

1742

Londra ve Zrih Antlamalarnn Hazrlk Sreci ve Trk-ngiliz likileri (1955-1959) / Yrd. Do. Dr. Cihat Gktepe [s.943-951]

Kafkas niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Dou Akdenizde bir ada olan Kbrs, Trkiyenin gneydou sahilinden 40 mil (74 km), Suriyenin batsndan 60 mil (111 km), Msrn kuzeyinden 240 mil (444 km) ve Yunanistandan yaklak 500 mil (925 km) uzaklktadr. Sicilya ve Sardinya adalarndan sonra Akdenizin nc byk adas olup yzlm 3372 mil karedir (8733 km2). Ada doudan batya 140 mil (225 km) kuzeyden gneye 40 mil (64 km) mesafededir. Uu mesafesi olarak Londra Lefkoe aras yaklak 2000 mildir (3218 km). 1960 ylnda yaplan nfus saymna gre adadaki toplam nfus 577.615dir; bunun %78i Kbrsl Rum, %18i Kbrsl Trk kalan da farkl milletlerden oluan kk aznlklardr.1 Kbrs, nemli klan en etkili unsur adann stratejik konumudur, zira Avrupa ve Asya arasndaki ana yol zerinde olmas2 ve bakr madeninin de mevcudiyeti sebebiyle ok eski devirlerden itibaren, ada Miken, Asur, Msr, Pers, Roma, Bizans, Frank, Venedik, Trk ve ngiliz hakimiyetlerinde bulunmutur.3 Esas itibaryla stratejik nedenlerden dolay Osmanllar da 1571de adadaki Venedik ynetimine son vererek buray Osmanl hakimiyetine katmlardr. Buradaki Bizans halk (Rum) da yllardr yaamak zorunda olduklar Latin tahakkmnden kurtulmutur. Zira Osmanllar onlara kendi inanlarna gre yaama imkann salamlardr, Rumlara ehl-i kitap mensuplarna gre hukuk uygulanmtr. zellikle Osmanllarn bu ve benzeri uygulamalarnn etkilerinden olmak zere adada yaayan Rum ve Trk toplumlar arasnda ar derecede bir dmanlktan bahsetmek pek mmkn grnmemektedir. Ksacas adadaki Trk fethinin nemi ve radikal sonular 400 yllk Latin hakimiyetinden daha fazla olmutur. Yaklak 20.000 Osmanl askeri adada kalm ve kendilerine toprak verilmitir, mteakip yllarda ise adaya zellikle Orta Anadolu ve Akdeniz blgelerinden insanlar gelerek yerleerek, yerletirilerek adada nemli miktarda bir Trk cemiyeti oluturulmutur.4 unu da belirtmek gerekir ki Osmanl Devleti adada mutlak bir Trk nfus ounluu oluturma teebbsnde bulunmam5 ve Millet sistemi ierisinde toplumlarn mevcudiyetlerini devam istenmitir.6 Bu erevede adada birka kk apl istisnai ekimeler dnda Trk ve Rumlar yz yl akn bir srede Osmanl hakimiyetinde bar ierisinde yaamlardr. 1877-78 Osmanl Rus Harbini mteakip Osmanl Devletinin yaylmac Rus politikasna kar d destee ihtiyac olduu hesaba katlarak ngilterenin Rusyaya kar destek verecei dnlm ve 4 Haziran 1878de stanbulda Kbrs Conventionu (Antlamas) imzalanmtr.7 Buna gre ngilterenin aday ynetmesi sultan adna olacakt.8 ngilizler 12 Temmuz 1878de adann tamamn kontrol altna aldlar; 20 Temmuzda ise Sir Garnet Wolseley, ngiliz yksek komiseri ve komutan olarak atanmtr.9 Kbrsl Rumlarn ngiliz ynetimini memnunlukla karlamalar ve adann Yunanistanla birlemesi arzularn gerekletirmek istemelerine karn Kbrsl Trklerin nemli bir ksm anayurt Anadoluya gmeyi tercih etmilerdir ve bu sre uzun yllar adadaki Trk nfusun

1743

oran olarak azalmas ile sonulanmtr. 1881de adann 186.048 kiilik nfusunun 136.639u Rum, 46.389u Trkt ve kalan da dier milletlerden olumaktayd. Trk nfusun oran, toplam nfusun %25i iken bu durum 1960a kadar Trkler aleyhine deimitir. 1923 Lozan Antlamas ile yeni Trkiye Cumhuriyeti hkmeti Kbrsn ngiltereye ait olduunu hukuken kabul etmitir. Bunu mteakip adadaki Trk nfusunun yaklak %15i Trkiyeye g etmitir.10 1960da ise adadaki Trk nfusun oran kaynaklarda genellikle adadaki tm nfusun %18i olarak belirtilmektedir. Enosisi gerekletirme emelleri ngiliz hakimiyeti dneminde daha da canlanan Kbrsl Rumlar bu hedef dorultusunda karlarna kabilecek her frsat kollamlardr. ngilterede 1929 ylnda i Partisi iktidara gelir gelmez Kbrsl Rumlar bir delegasyon oluturarak enosis taleplerini Londraya iletmiler, fakat Smrgeler Bakannn olumsuz tavr nedeniyle hayal krklna uramlardr. Bu durumda Kbrsl Trkler her zaman olduu gibi enosise kardrlar ve Londradan ngiliz ynetiminin adada devamn veya adann Trkiyeye verilmesini istemilerdir. Ankara ise adann gelecei ile pek fazla ilgilenmemektedir. ngilizlerin aday terk etmeyecei ve ngilizlerin Atatrk ile Venizelos tarafndan oluturulan Trk-Yunan yaknlamasn tehlikeye drmeyecekleri eklindeki kanaat Ankarada hakimdi. II. Dnya Harbinden sonra da Kbrsl Rumlar ve Yunanistan tarafndan enosis istekleri pek ok kere tekrarlanm ancak her defasnda ngiliz hkmetleri tarafndan reddedilmitir.11 Kbrsn ngiliz politikasndaki yeri ve nemini ngilterenin smrgelerden sorumlu bakan Henry Hopkins 28 Temmuz 1954te Parlamentoda yapt konumada aka belirtmitir. zerinde daima hemfikir olunan bir husus Commonwealth bnyesinde yle topraklar vardr ki zel durumlarndan dolay hibir zaman tam bamszl dnlemez, Kbrstaki hakimiyetin deimesi ile ilgili herhangi bir sorun yoktur. ngilterenin Avrupa, Akdeniz ve Orta Doudaki stratejik ykmllklerini yerine getirebilmesi iin ngilterenin adada hakimiyeti devam ettirmesinden baka bir seenek yoktur. 12 Msrdaki ngiliz kuvvetlerinin ekilmesi iin 1954te yaplan antlamadan sonra Kbrsn askeri olarak nemi daha da artm, ada ngiliz hakimiyetinde bulunan ve Orta Doudaki ngiliz politikalarn yerine getirebilecekleri tek ve en nemli yer olarak deerlendirilmitir.13 Bu dorultuda adadaki steki teknik donanm daha da gelitirilmi ve hava kuvvetleri iin zel imkanlar oluturulmu, ayn zamanda elektronik donanmlar da salanarak istihbarat alannda da adadaki imkanlar petrol zengini blgelerdeki ngiliz menfaatleri asndan kullanlmaya allmtr.14 Adadaki limanlarn donanma iin elverili olmad tezini ileyen ngiliz Deniz Kuvvetleri bu meseleyi uak gemileri ile zeceklerinden Kbrsn hava ve kara ss olmasnn hem ekonomik hem de teknik alardan daha uygun olduunu belirtmilerdir.15 i Partisi hkmetinin Rum Yunan taleplerini reddetmelerinin altna yatan sebebe bakldnda adann stratejik konumu ve bunun ngiliz kara ve hava ve deniz kuvvetleri iin oynad nemli rol bizzat II. Dnya Harbi srasnda mttefiklerce de anlalmt. Bu dnemde Yunanistan da enosis

1744

talebinde ar srarc olmamtr. Zira bu dnemde Yunan ekonomisinin zayf oluu d destee gereksinim duymas ve d destei verebilecek lkeler ierisinde ngilterenin de olmas gibi nedenlerle birlikte Yunanl politikaclarn, ngilizlerce adaya Self Determination hakknn verileceini ve bunun da enosisi salayacan hesaba katmalarndan dolay enosisi gerekletirmeye ynelik nihai manevra Yunanistann ngilizlerin desteini kaybetmesine mal olabilirdi. Yunan hkmetleri, Venizelos tarafndan balatlan bu politikalarn 1950li yllarn balarna kadar srdrmlerdir. Ancak Kbrsl Rumlar iin ayn politikann srdrld sylenemez, aksine Rumlar enosise ulamak iin bulabildikleri her frsat ve ortam deerlendirmek istemilerdir. zellikle Kbrs Rum Kilisesinin bu politikalara dorudan veya dolay olarak tam destei grlr. 15-22 Ocak 1950 tarihinde Bapiskopos Makarios II dneminde, kilise tarafndan organize ilan tm kiliselere aslm olan halk oylamas yaplmtr. Halka sunulan seenekler ise enosisi istiyoruz ya da karyz eklindedir, nitekim 224.757 kiiden 215.108 kii %95.7ye tekabl eden kitle istiyoruz eklinde grn belirtmitir.16 Bununla birlikte zellikle retmenler tccarlar ve dier meslek gruplarndan byk bir kitle ise statkonun devamndan yana oy kullanmlardr.17 Bu halk oylamas Kbrsl Trkler ve Trkiyedeki Genlik ve renci derneklerince protesto edilmitir.18 Kbrsl Rumlardan oluan bir heyet halk oylamas sonularn anlatmak ve destek salamak amacyla, Yunanistan, ngiltere ve Amerika Birleik Devletlerini ve burada Birlemi Milletlerin ilgili organlarn ziyaret etmi, ancak istedikleri destei bulamamtr. Zaten ngiliz hkmeti de halkoylamas sonularna gre politikasnda herhangi bir deiim yapmamtr. Michael Christodoulos Moskousun, III. Makarios olarak 18 Ekim 1950de Bapiskopos seilmesi ve kendisinin 37 yanda hararetli bir enosis taraftar olmas Rumlarn ve kilisenin enosis taleplerini daha da younlatrmtr. Kendisinin Yunanistanla birlemeyi grmek, baarmak iin bir an bile durmayacam19 ifadesi onun kendi halefleri dnemine gre bu konuda ok istekli olduunu en ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Enosis iin her trl politik faaliyette bulunmakla birlikte bunlarn amalar iin yeterli olmadn fark eden Makarios) enosisi gerekletirmek iin her trl terr eylemini yapan silahl EOKA (Ethniki Organosis Kiprion Agoniston -Kbrsl Savalar Milli Organizasyonu- Kbrsl Rumlardan oluan silahl rgt) rgtnn kurucusu emekli Albay George Grivasla irtibata gemitir. Makarios-Grivas ikilisi ngilizlere kar yer alt mcadelesine silahl saldr ve sabotaj eylemleriyle 1 Nisan 1955te baladlar ki bu sre 1959a kadar devam etmitir. Grivas kendini doduu adann Yunanistanla birlemesine adam bu yzden ngiliz, Trk, komnist ya da herhangi bir lke veya grup kim enosise kar olursa onunla savayordu.20 Yunanistan da Makariosun 1951 Martnda Atinay ziyaretini mteakip enosisi dorudan destekleyen politikalar takip etmeye balamtr. Bu erevede Eyll 1953te Atinaya gelen ngiliz Dileri Bakan Edenin Yunan Babakan Papagosla grmesinde Papagos Kbrs meselesini grmek istemise de Eden bu konuyu grmeyi reddetmi ve ngiltere asndan byle bir problemin mevcut olmadn vurgulamtr. ngilteredeki muhafazakar hkmet Kbrsta kesinlikle egemenlik hakknn devrini dnmyordu. Buradan da bir netice alamayan Yunan Babakan Papagos Kbrs meselesinin Austos 1954te Birlemi Milletlere gtrlmesini desteklemitir, ancak Yunanllarn BM nezdindeki bu ilk teebbsleri zellikle NATO lkelerinin kar kmalarndan dolay baarszlkla sonulanmtr.21

1745

Yunanllarn bu faaliyetlerini deerlendiren ngilizlerin hkmeti Orta Dou politikalar iin Trkiyenin dostluunun nemine inanmlardr.22 Ayn dnemde Trk politikasnn esasn da adada statkonun devam tekil ediyordu, bunun anlam ngilterenin Kbrs ynetmeye devam etmesiydi. Trk yneticiler adann NATO ve Badat Paktnda mttefik olduklar ngilterenin hakimiyetinde olmasndan rahatsz deillerdi. Trk hkmetinin hiddetle kar olduu enosis ihtimalidir. Zira bu durumun stratejik olarak Trkiyenin aleyhine olaca akt. Bir dier faktrde adadaki Trk toplumunun gvenliiydi. Trkiyenin Babakan Adnan Menderes 24 Austos 1955te yapt aklamada adann geleceinin belirlenmesinde etnik faktrn tek bana deerlendirilemeyeceini bununla birlikte corafi, ekonomik, siyasi ve tarihi gereklerin de dikkate alnmas gerektii bu dorultuda Kbrsn Anadolu yarmadasnn bir devam olduunu vurgulayarak, Trkiye asndan en kabul edilebilir seenein statkonun devam olduunu belirtmitir. Dier seenekleri de ncelikle eer ngiltere adadan ekilirse aday Trkiyeye iade etmektir. kinci olarak ada, Trkiye ve Yunanistan arasnda paylalmaldr (taksim), nc olarak da ngiliz hakimiyeti altnda adada halkn kendini ynetmesine imkan salanmaldr eklinde aklamtr.23 ngiliz Babakan Athony Eden, Kbrsn ngiltere iin nemini en iyi bilenlerdendi ve adadaki EOKA tedhiini nlemek ve adadaki ngiliz menfaatlerinin devamn salamak amacyla Trkiye ve Yunanistann da katlaca l bir konferans yaplmasn Smrgeler Bakan Alan Lennox-Boyd ve Dileri Bakan Harold Macmillanla birlikte gndeme getirmitir. Nitekim konferansn ana gndeminin Kbrs olmasna ramen ad Dou Akdenizdi ve Kbrsla ilgili l konferans eklinde dzenlenmitir ki bunun sebebi de Londrann Kbrs meselesini ngilterenin dorudan bir i meselesi grme eilimidir. ngilterenin Trkiyeden beklentisi ise kendi sunacaklar seeneklerde Trk tarafnn desteini ekmek olarak aklanabilir. l konferans 29 Austos-7 Eyll 1955 tarihleri arasnda Londrada gereklemitir. Ancak ne Yunanistan ne de Trkiye ngiliz tekliflerini desteklediler. Yunan Dileri Bakan Stephanopoulos enosisi destekledikleri iddialarn inkar etmi bunun yerine self determination ilkesini savunmutur. Trk Dileri Bakan F. Rt Zorlu ise Trk babakannn daha nce aklad ekilde Trk tezini gndeme getirmitir. ngiltere ise adadaki ngiliz hakimiyetinin devamn mutlak manada talep etmekle birlikte adadaki toplumlara kendi i meselelerinde yeni haklar verilmesine taraftardr. Grld gibi taraflar tamamen farkl tezler ne srmektedirler ve konferans bir sonu alnamadan bitmitir. Konferansn iki nemli sonucu olmutur; birincisi Kbrs artk sadece ngilterenin bir i meselesi olmayp uluslararas bir mesele haline gelmitir, ikincisi ise o gne kadar Yunan tarafnn Trkiyenin Kbrs meselesinde bir taraf olmad yolundaki iddialarnn geersiz olduu ve Trkiyenin Kbrs meselesinde dorudan bir taraf olduu Yunanistan tarafndan da kabul edilmitir.24 Konferansn yapld srada Selanikte Trkiye Konsolosluu bahesinde bomba patlad ve patlamann binann bitiiinde bulunan Atatrkn doduu evde hasara yol at ynndeki bir gazete haberi Ankara, zmir ve zellikle stanbulda Yunan aznla kar bir eyleme ve nihayetinde bir yama harekatna dnmtr.25 Binlerce gen Yunanistan ellerindeki Atatrk posterleri ve Kbrs

1746

Trktr sloganlar ile protesto etmilerdir. Yakn tarihde 6-7 Eyll hadiseleri olarak geen bu olay Londrada duyulunca Yunan temsilci hemen konferans terk etmi ve bylece konferans sona ermitir. Konferanstan istedii sonucu alamayan ngiliz ynetimi adaya vali olarak Eyll sonunda sabk Genelkurmay Bakan Mareal Sir John Hardingi atamtr. Harding adaya geldikten sonra Makariosla grmelere balam, ona self government dahil deiik seenekler sunduysa da sonu alamam, zira Makarios sunulan teklifleri reddetmitir. ubata kadar devam eden grmelerden bir sonu kmaynca Harding politika deiimine gitme gereini duymu ve 9 Mart 1956da dier 3 kilise temsilcisi ile birlikte Makariosu da Hint Okyanusunda Seychelles adasna srgn etmitir.26 Harding Kbrsta acil durum ilan etmi bar ve huzuru salamak ve asayisizlii nlemek amacyla EOKA ve AKELi (Kbrs Komnist Partisi-Rumlarn partisi) yasaklamtr. EOKA ve AKEL, yap ve amalar farkl olan iki organizasyon olmalarna ramen, ikisinin de ortak zellii adadaki ngiliz hakimiyetine kar kmalar ve bu dorultuda dzenli ve geni katlml gsteriler tertip etmeleridir. Hardingin atanmas yeni ngiliz politikasn aka gstermektedir ki bu da ngiliz ve bilahare Trklere kar olan EOKA saldrlarn bastrmakt. Makariosun snr d ediliini, Trkiyenin Kbrs konusuna dahil edilmesi konularn baz ngiliz milletvekilleri eletirmeye kalkmlarsa da Babakan Eden onlara verdii cevaplarda Trkiyenin adayla ilgisini anlamak iin haritaya bakmann bile yeterli olacan, Trkiye ile olan ittifaklarn dnyann o blgesinde politikalarnda en ncelikli konu olarak grdn27 belirtmitir. Eden dneminde ngilterenin Kbrs politikas, Kbrs ngiliz kolonisi olarak muhafaza etmek ve Yunan talebi olan enosisi reddetmek, ayn zamanda Kbrs meselesinde Trkiye ile ilikileri iyi tutmak eklindedir. Bunun sebepleri ise adadaki yaklak 100.000 kiilik Trk cemiyeti, Trkiyenin dou Akdenizdeki gvenlik hassasiyeti ile ngilterenin Trkiye ile NATO ve Badat Paktnda mttefik olular olarak belirtilebilir. Bir baka sebep de souk sava ortamnda dost, ancak iilerinde ok salam olmayan yapsndan dolay Yunanistana olan gvensizliktir.28 ngiliz hkmeti, Kbrs konusunda gelimeler elde etmek amacyla devaml aray ierisinde olmutur. 12 Temmuz 1956da tannm hakimlerden Lord Radcliffe Kbrsa anayasa komiseri olarak atanmtr. Radcliffenin plan self-determination (Halkn kendini ynetmesi) prensipleri erevesinde liberal anlayla hazrlanm, Kbrsl Rumlar ve Trklere her trl anayasal platformda nispi temsil imkan salamaktayd. Bu teklif Yunanistan ve Rum tarafnca zellikle self-determination iin nihai bir zaman belirtilmedii gerekesiyle reddedilmi, Trk tarafnca ise yeni grmelere zemin hazrlayaca anlayyla desteklenmitir.29 Hardingin valilik dneminden istedii sonucu alamayan ngiliz yneticileri zellikle babakanla Harold Macmillann gemesiyle Kbrs politikasnda da Eden dnemindeki eski anlay terk ederek yeni liberal bir anlay benimsemilerdir ki bunun ilk belirtisi 21 Ekim 1957de st dzey smrgeler idarecisi ve liberal ynyle tannan Sir Hugh Footun, Hardingin yerine Kbrsa vali olarak atanmas olmutur. Bu yeni politik anlay erevesinde Makariosun da srgn edildii Seychelles adasndan Atinaya gelmesine msaade edilmiti. Nitekim yln sonunda ngiltere adna Foot kendi adyla anlan yeni bir plan hazrlamt ki burada kesin zm iin 5 veya

1747

yedi yllk bir gei dnemi ngrlm, her tarafn memnun olmayaca bir sonuca varlmayaca garanti edilmekle, acil durumun kaldrlaca ve Makariosun adaya dnmesine izin verilecei ve adadaki toplum liderleriyle yaplacak grmelerle adada self-governing sistemin kurulaca belirtilmitir.30 Vali Foot, bu tekliflerini kabul ettirmek amacyla Ankara ve Atinaya gitmi ancak her iki taraftan da istedii destei alamamtr. Trk taraf zellikle Trk toplumunun gvenlii hususunda yeterli hususlar iermedii gerekesiyle plana taraftar olmamtr. Genel manada ise Trk toplumunun Rumlarn merhametine braklamayacan zellikle belirtmilerdir.31 Foot plann kabul ettirmek amacyla Grivasla bile irtibat kurmusa da istedii sonucu alamamtr.32 Yunan taraf da kendi asndan avantajl platform olarak grd Birlemi Milletlere Kbrs meselesini 1957de Kbrsta self-determination uygulanmas ve ngilizlerin bu balamda Kbrsl Rumlarn insan haklarn ihlal ettiini vurgulayarak ngilizleri sulamlardr. Ancak BM siyasi komitesi meselenin ilgili taraflarn grmelere devam etmeleri ile mmkn olacan tavsiye etmitir ve Yunan tezini kabul etmemitir. Ayn konuyu 1958de yeniden BMye getiren Yunan tarafnn teklifi bir nceki yl olduu gibi yeniden reddedilmitir.33 1958 Kbrs meselesinde ok youn grmelerin getii bir yl olmutur. Sir Hugh Footun vali olarak atanmas Trk-ngiliz ilikilerinde de baz deiiklikleri de beraberinde getirmitir. Trkiyenin gndeme getirdii ve ngiliz smrgeler bakannn da Alan Lennox-Boydun da Parlamentoda yapt bir konumada da belirttii zere eer Kbrsl Rumlar iin self-determination olacaksa bu Trkler iin de olmaldr. Bakan ayrca adann Trkiye ve Yunanistan arasnda blnebileceini de aklamtr.34 Oberlingin de altn izdii nokta Trk tarafnn toprak ele geirme emelinin mevcut olmaddr. Trklerin amac Taksim teklifleri ile Yunan ve Rum tarafnn hedefleri olan enosisten onlar vazgeirip bamsz veya iki tarafl bir Kbrs forml iin bu konuyu gndeme getirerek bask arac olarak kullanmak eklindedir. Ocak 1958de, Badat Pakt Bakanlar Toplants Ankarada yaplmtr. Bu toplantda ngiliz Dileri Bakan ve ierisinde Kbrs Valisi Footun da bulunduu ngiliz delegasyonu ile Trk yetkililer Kbrs meselesini detayl bir ekilde grme frsatn bulmulardr. Bu toplantlara zaman zaman Babakan Menderes ve Dileri Bakan Zorlu da itirak etmilerdir. Toplantlarda ngiliz taraf daha ncede gndeme getirdikleri adada kurulmasn istedikleri otonom yapyla ilgili tekliflerini yeniden gndeme getirmiler, Trk taraf ise Taksim tezini gndeme getirmitir. Grmelerin sonlarna doru adada otonom yapyla birlikte Trkiyeye bir askeri s verilebilecei zm iin yeni bir alternatif olarak gndeme gelmitir. ngilizler adada Trkiyeye bir s verilmesini dorudan kabul etmemiler ancak bir konferans toplanmasn istemilerdir. Toplant bu olumlu ortamda sona ermitir. Buradan da anlalaca zere Trkler Taksim forml zerinde srarc deildir. Onlar Trkiyenin ve Kbrsl Trklerin gvenliini salayabilecek dier seeneklere de eit derecede scak yaklamlardr. Adada s meselesine scak yaklamalar gvenlikle aklanabilecei gibi ada ile Trkiye arasnda irtibat kurulmas asndan dikkate alnmtr.35 Ayn yl ierisinde 8 Haziranda stanbulda balayan ve alt hafta devam eden ngiltere aleyhtar gsteriler yaplmtr. Ankarada bu

1748

grmeler devam ederken adada toplumlar aras atmalar artm ve 30 Kbrsl Rum ve 50 Trk de atmalardan dolay lmtr.36 1958-1962 dneminde ngilterenin Ankara Bykelisi olan Sir Bernard Burrows 11 Haziran 1959da Dileri Bakanlna gnderdii raporda dnemde meydana gelen olaylar ve bunun sonularn Trk-ngiliz ilikileri asndan deerlendirmitir. yle ki; Eyll 1955 ile Kasm 1957 arasnda, Trk-ngiliz ilikileri Kbrs meselesi yznden kolay deilse de dosta deerlendirilebilirdi. Bu durum 1957 sonbaharnda deimeye balad. Trkler adadaki vali deiiminin kendi politikalarn olumsuz etkileyeceini dnmlerdir. Kbrs meselesi yznden 1958de Trk-ngiliz ilikileri, II. Dnya Harbinden beri en gergin dnemindedir.37 Ayn dnemdeki bir baka ngiliz belgesinde ise bu gsterilerin ngilizlere kar suni bir dmanlk olarak Trk hkmetince desteklendii eklinde iddialarda bulunulmutur. Ayrca Trk hkmeti Kbrs yznden ngiltereye kar problem kartmakla sulanmtr.38 Ancak 1958in ikinci yarsndan itibaren ilikilerde, Kbrs meselesinde zm ihtimalleri belirdii iin, daha olumlu bir dnem balamtr. Bu gelimeler Burrows tarafndan da Londraya bildirilmitir. Yln sonuna doru Trklerin ngiltereye olan gvenleri yeniden olumaya balad, Trk hkmeti ngiltere ile olan ilikilerini dzeltmek ve daha ileri gtrmek arzusundadr.39 Bu raporlardan da anlalaca gibi, 1950li yllarda Trk-ngiliz ilikilerinin durumunu belirleyen en nemli husus Kbrs meselesi olmutur. Yunanistan Kbrs iin bu tarihe kadar self-determination tezini benimsemi ve konuyu defalarca BM gndemine tamsa da muvaffak olamamtr. 1958 sonlarna gelindiinde Atinadaki ngiliz Bykelisi Yunan tarafnn da baka seenekleri kabul edebilecekleri intiban edinmi ve bunu Dileri Bakanlna bildirmitir. Kamuoyunda elbette self-determination tezlerini muhafaza edeceklerdir. Ancak zel olarak Sayn Averoff, Kbrs iin enosise kar garantili bir bamszlk formln nermiti. Yunanistan hkmeti bu konuyu bizimle diplomatik yollardan grmek istiyordu.40 Yunan tarafndaki bu deiimde elbette ngiliz Babakan Harold Macmillann 7-8 Austosta Ankara, 10-11 Austos tarihlerinde Atinay ziyaretinin de nemli lde etkisi olmutur. Macmillan Yunanllar eer bu teklifleri de daha nce olduu gibi reddederlerse sonu kanlmaz olarak taksim olacaktr eklinde aka uyarmtr. Macmillann Atinada sokaktaki halk iin intiba ise Dman deil ancak yeterince dost da deil eklindedir.41 Ankaradan ise Zorluyu biraz kaba, Menderesi ise daha nazik bulduunu, genel manada Trk tarafnn bu defa daha lml ve iyi niyetli olduunu belirtmitir.42 Macmillan ayn zamanda Kbrs da ziyaret etmitir. Macmillan plannda yer alan ikili ortakln Trk tarafnca olumlu bulunmasna ramen, Yunan taraf isteksiz davranmaya devam etmitir. ye lkeler arasnda kan gerginlik dier NATO yelerini harekete geirmi ve NATO Genel Sekreteri PaulHenry Spaak taraflar l toplantlara davet etmi nitekim NATOnun Eyll ve Ekim aylarndaki toplantlarnda Kbrs meselesi grlmtr. Brkselde Trkiye, ngiltere ve Yunanistanla birlikte bir baka NATO lkesinin de katlaca bir konferans teklifi genel sekreter tarafndan yaplmsa da

1749

yine Yunanistann reddi ile gerekleememi ve Yunan taraf konuyu yine BMye gtrmeyi istemitir. Nitekim Yunan Dileri Bakan Averoff ngilterenin Trkiyeyi desteklediini iddia ederek BMye mracaat Yunan politikas asndan daha uygun grmtr. Buna delil olarak da Lennox-Boydun 9 Ekimdeki Muhafazakar Parti Konferansnda syledii Kbrsn Trkiyenin offshore adas olduu ifadesidir.43 Bu dnemde ngiltere politikasnn Trkiyeye yakn grnmesinin sebebi ngilterenin uzun vadedeki Orta Dou politikasnn gerei olarak aklanrken, Amerikann Yunan tezi olan selfdeterminationa taraftar olmas Yunanistann NATO dan ayrlma tehdidi ile aklanabilir.44 1957 sonlarnda Trkiye ile Suriye arasnda gerginliin balad ve NATO ve Varova Pakt lkelerinde de kmldanmalarn olduu dnemde ngiltere ve Amerikan d politikasnda oluan anlay Trkiye ile Kbrs konusunda gerginlie dmeme hususuna azami hassasiyet olmutur.45 Bu durumda ngiliz politikas radikal bir deiime giderek Kbrsta hakimiyeti devredebileceinin sinyallerini vermeye balam zira NATOnun gneydou kanadnda bir atmadan tm NATO yelerinin etkilenecei ve souk sava koullarnda ar rekabette kendi aleyhlerine gelimeler olabileceinden ekinmilerdir. ngiliz Genelkurmay tarafndan adada ngiliz hakimiyetinde slerin bulunmasnn kendi menfaatleri iin yeterli olacan ve bunun adada ekimeleri nleyebileceini ve Kbrs gibi kk stratejik menfaat iin savamann gerekli olmad vurgulanmtr.46 Hatta ngiliz basn adann taksim edileceine dair iddialarda da bulunmutur.47 Macmillan taksimin teknik olarak mmkn olduunu ancak pek ok insann yer deitirmesi gerekli olduundan uygulanmayacan, Kbrsn kendileri iin son zamanlardaki neminin, NATOdaki sorumluluklar ve savunma gereklerinden kaynaklandn da belirtmitir.48 ngiliz politikasndaki bu deiim yle aklanabilir; ncelikle, ngilterenin (Macmillan) decolonizasyon politikas.49 Buradaki amalar, ncelikle asker, silah ve ekonomik olarak tasarruf salamak. kinci olarak i bask ve ekimelerden ekilmek. nc olarak uluslararas arenada ngilterenin insan haklarn ihlal ettii iddias ile ngilterenin prestij kaybetmesine frsat vermemek. Zira Yunan hkmeti ngiltereyi Avrupa Komisyonu nsan Haklar Komitesine ikayet etmiti.50 Selweyn Lloyd ngilterenin Kbrsta hakimiyeti Kbrsllara veya Trkiye ve Yunanistana baz artlarla devredileceini Zorlu ile yapt toplantda aka belirtmekle birlikte u noktalar da vurgulamtr: Bizim zerinde durduumuz hususlardan birincisi, ngiliz hakimiyetinde slerin kalmas, ikincisi, Kbrs Rus nfuzundan korumak, ncs, adada mevcut ve adann gelecekteki stats ile ilgili olarak Trkiye ve Yunanistan arasnda bir antlama salanmaldr.51 Bu gelimeler olurken Kasm sonlarnda adada Grivas ynetimindeki EOKA milisleri saldrlarn durdurmular, bu taktiin sebebi ise Birlemi Milletlerde Yunanistann 1954ten beri gndeme getirdii Kbrs iin self-determination tezi yerine imdi bamszlk tezinin grmelerine

1750

balanmasdr. 4 Aralk 1958te BM ilgili taraflarn katlaca bir konferans toplanmasn kararlatrmtr. Amerika ve ngiltere Yunanistann tam bamszlk tezini olumlu bulmadklar iin BMnin bu kararn memnuniyetle karlamlardr. ABD ve ngilterenin bamszla souk bakmalarnn sebebi ise bamsz ve zayf bir Kbrsn Sovyet nfuzuna kolayca girebilecei ihtimalidir. Bu yzden ngiltere Kbrs meselesinde bamszln formln enosisden daha kt olarak deerlendirmektedir. Bu artlar altnda ngiliz Dileri Bakanl yetkilileri Trkiye ve Yunanistan arasnda yaplacak ikili grmelerden olumlu sonular almay umduklarndan grmeleri desteklemilerdir. Birlemi Milletler kararnn ertesi gn 5 Aralkta BMdeki ngiliz elisi Zorlu ve Averof arasnda bir toplant ayarlam ve bu sre 18 Aralkta Pariste NATO Bakanlar Toplantsnda ngiliz, Trk ve Yunan Dileri Bakanlarnn katld bir baka toplant ile devam etmitir.52 Bu toplantlarda ngilizler Trk ve Yunan tarafnn adada ngiliz slerinin devamn kabul edecekleri intiban edinmilerdir. Zorlu ve Averoff gayet iyimser bir havada Kbrs meselesinin zmnn adadaki toplumlar ve Trk-Yunan ilikilerini fevkalade etkileyecei ynnde hem fikirdirler. Selwyn Lloyd da Londraya gnderdii mesajda toplantlarn son derece dostane bir atmosferde getiini belirtmitir.53 l toplantlarda taraflarn tezlerine baklacak olursa, Averoff bamszlk tezini gndeme getirince Lloyd derhal ngiliz ynetiminin Kbrsn bamszlk fikri iin komnizmi daima bir tehlike olarak grdn54 sylemitir. Trk tarafnn teklifleri ise Trk ssnn de olduu federal bir yapdr.55 Bununla birlikte Trk taraf baz garantilerle bamszl kabul edebilecei ynnde sinyaller de vermitir. Dileri Bakan Zorlunun ifadesiyle: Trkler iin adada nemli olan eyler: Birincisi ngiliz varlnn devam, ikincisi Trk-ngiliz dayanmas (Co-operation), ncs Trk Yunan dayanmas (Co-operation). Eer nc maddedeki hedef baarlamazsa ngilizler ve Trkler beraber gideceklerdir.56 Lloyd, Zorlunun Menderes ve Trk hkmeti tarafndan tam desteklendiini ve Trklerin Kbrs Trk toplumunu da kendi istedikleri istikamette ynlendirebileceklerini dnmektedir. Averoff, Yunan hkmeti ve Karamanlisin desteini alabilecei ancak Kbrsl Rumlar ikna etmelerinin ayn kolaylkta olmayacan ve Averoffun da belirttii zere EOKAy iknann Makariousu ikna etmekten daha zor olduunu vurgulamtr.57 Lloyd ve Macmillan Kbrs meselesinde son gelimelerden son derece memnun ve umutludurlar.58 ngilizlerin dncesine gre Trk ve Yunanllar bir antlama srecine girdiklerinde ngiltere konuya mdahil olmaldr. Lloydun konu ile ilgili olarak;Kendisinin Zorluya Averofla grmesi srasnda Trk/ngiliz menfaatlerini koruyaca konusunda gveninin tam olduunu, eer Trklerle Yunanlar anlarsa bu nemli bir ilerleme olur 59 eklinde grleri mevcuttur. 1958 sonunda zm iin ortam fevkalade msaitti. Zira Trk hkmeti ve kamuoyu gibi Yunan hkmet ve kamuoyu, bu meseleden yorulmu ve birazda sklmlard, BM ve NATO lkeleri zm

1751

iin destek veriyorlard. ngilizler ulusal ve uluslararas arenada bu mesele yznden prestij kaybetmek istemiyordu. ngiliz-Trk ve Trk-Yunan ilikileri daha iyi dnemlere kavuabilirlerdi. Btn bu olumlu konjonktrn etkisiyle grmeler bir sonraki yl devam edilmek zere sona ermitir. 18-20 Ocak 1959da Zorlu ve Averoff Pariste yeniden bulumular ve Zorlu Bykeli Muharrem Birgi araclyla ngiliz Dileri Bakan Lloydu 21 Ocak 1959da bilgilendirmitir.60 Grmeler fevkalade pozitif bir ortamda devam etmi, Kbrsla ilgili olarak ulusal ve uluslararas snrlamalarn uygulanaca ve l garantrlk esasna dayal bir yapda antlama salanabilmiti. Bu gelimelerden dolay Lloyd, Birgi araclyla Zorluya teekkr mesaj gndermitir.61 Grmelerle ilgili gelimeleri ngiliz taraf devaml olarak ABD yetkililerine de bildirmitir. Bu srete Macmillan 16 Aralkta Dullese konu ile ilgili zel bir mesaj gndermi, Dulles de 21 Ocakta62 cevap yazm ve gelimelerden memnuniyetini, zellikle NATOnun gneydou kanadnn gvenlii asndan nemini vurgulamtr. Kbrstaki ngiliz Valisi Foot da Kbrsta zme ulalmasn arzu ediyordu ve Kbrsta bamszln Kbrstan doabilecek risklerin, mevcut ihtilaf ve ekimelerden daha tehlikeli olmayacana iaret etmitir.63 Dikkat edilecek olursa bu dnemde Trk-ngiliz ilikilerinin olumlu ve yakn olduu ve politikalarnn da uyumlu olduu anlalmaktadr. ngiltere Zorlunun gayretlerini desteklemektedir, ayn ekilde Trk taraf da ngilizlere sinyal vermektedir. Bu cmleden Zorluya atfen belirtilen Kbrs antlamas mmkndr. ngiliz menfaatlerine aykr hibir ey yapmayacaz,64 ifadesi durumu en iyi ekilde aklamaktadr. Yaplan bu grmeler Babakanlar Karamanlis ve Menderesin 5-11 ubat 1959da Zrihte yapacaklar grmelere zemin hazrlamtr. Youn ve en st dzey katlmla gerekleen grmelerden sonra antlamaya varldna dair Trk-Yunan ortak aklamas 11 ubatta yaplmtr. mzalanan protokol drt blmden olumutur: 1- Kbrs Cumhuriyetinin Esas Yaps 2- Garanti Antlamas (Kurulacak olan Kbrs Cumhuriyeti ile, ngiltere, Trkiye ve Yunanistan arasnda) 3- ttifak Antlamas (Kbrs Cumhuriyeti ile Trkiye ve Yunanistan arasnda) 4- Centilmenlik Antlamas (Trkiye ve Yunanistan).65 Bu antlamann metinleri Trk ve Yunan tarafnca kamuoyuna tam olarak aklanmamt. Zira bunlara nc taraf olan ngiltere henz resmen itirak etmemiti. Bu yzden Trk ve Yunan Babakanlar lkelerine dnmken, Dileri Bakanlar Zrihten direkt Londraya gitmi ve ngiliz Dileri Bakan Selwyn Lloyda yaptklar grmelerle ilgili olarak grmlerdir. ngiliz taraf Trk Yunan antlamasndan dolay memnuniyetini belirtmi, Lloyd ise ngiliz sleri konusunda srarc olmu, bu konuda zaten Trk ve Yunan tarafnca da slerin ngiltere iin stratejik neminin bilindii vurgulanarak fikir birlii salanmtr. Ayrca Kbrs halknn da ekonomik olarak slerden

1752

faydalanaca vurgulanmtr.66 Trk Babakan Menderes, Macmillana bir mektup gndererek Zrih Antlamas ile ilgili olumlu dnceleri ile ngiliz tarafnn yapc tutumunun nemini vurgulamtr.67 Macmillan da verdii cevapla Trk tarafnn Kbrs meselesinin zm iin itirakinin fevkalade mhim ve byk olduunu belirtmitir.68 Londrada yaplacak olan konferans 17 ubat tarihinde gerekletirilecekti. Ayn gn Karamanlis Londraya gelmi, Menderesin ua da ayn gn Londraya gelirken Gatwick Havaalan yaknlarnda youn sis yznden dm, kazada, ilerinde Basn Yayn Bakan Server Somuncuolunun da bulunduu 12 kii hayatn kaybetmi, Menderes yaral olarak kurtulmu ve ok halinde Londra kliniine kaldrlmtr. Kralie, Menderes iin basal mesaj gndermi,69 bu zc durum konferansn gidiatn da etkilemi ve Menderes toplantlara itirak edememitir. Macmillan ve Karamanlis, Menderesi 19 ubatta hastanede ziyaret etmiler ve antlamay Menderese gtrmler, o da metni hastanede imzalamtr. Makarios, antlamay imzalamakta gnlsz davranmsa da, Karamanlis sert bir ifade ile Ben Kbrs sana bir tepsi ierisinde veriyorum, ancak sen bunu reddediyorsun bu samalk olarak deerlendirmi, eer Makarios Zrih Antlamasn kabul etmezse Yunan desteini kaybedeceini aka belirtmitir. Neticede Makarios durumu Rum delegasyonunda oya sunmu ve oylama 27ye 8 antlamalarn kabul eklinde sonulanm ve Makarios da antlamay imzalamtr.70 Antlamay Kbrs Trk toplumu adna ise Dr. Fazl Kk imzalamtr. Antlama metni 23 ubat 1959da basna verilmitir.71 Zrih ve Londra Antlamalarna gre, Kbrsta Trkiye, ngiltere ve Yunanistann

garantrlnde bamsz bir cumhuriyet kurulacaktr. Devlette iki dil geerli olacakt. Ksaca, Bakan Rumlardan, bakan yardmcs ise Trklerden olacak ve kendi toplumlarnca seilecekti, Bakan ve yardmcsnn veto haklar olacakt, on bakandan Trklerden olacakt, Meclisteki 50 temsilciden %70i Rumlardan, %30u Trklerden seilecekti. Kamu kurumlarnda da bu oran geerli olacakt. ki bin kiilik orduda ise oranlar %60 Rum, %40 Trkler eklinde, polis veya jandarma tekilatndan en az birinin komutan Trk olacakt.72 Diplomatik olarak meselenin zmn mteakip, Kbrsta yeniden yaplanma hamlesine giriilmi, ilk olarak acil durum (skynetim) kaldrlm, kamplardan insanlar braklm, af ilan edilmi, Makariosun kontrolnde EOKAnn silahlar toplatlm ve Grivas adadan uzaklatrlarak Atinaya gnderilmitir.73 Devlet ilerini dzenlemek zere geici olmak zere baz kurumlar oluturulmu ve 4 Mart 1959da Cumhuriyete yetki devri konusunda gei dnemi komitesi almalarna balamtr. Ayrca antlamalarda halledilemeyen pek ok meselenin zm iin oluturulan komite de Londrada almalarn srdrmtr. Gei dneminde zerinde en ok tartlan konu ise adadaki ngiliz slerinin alan ve hakimiyeti meselesi olmusa da nihayet 99 mil karelik bir alanda uzlama salanm ve nihayet Kbrs Cumhuriyeti 10 Austos 1960ta ilan edilmitir.

1753

Sonu olarak Kbrs meselesi, incelenen dnemde Trk-ngiliz ilikilerini birinci derecede ynlendiren mesele olmutur. Meselenin seyri ve gidiat, ilikilerin olumlu ya da gergin olmas sonucunu dourmutur. ngilizler bu meselede Trkiyenin de bulunmasn bizzat istemilerdir. Trkiye asndan ise meseleye dahil olmak zellikle iki sebepten gerekli grlmtr; bunlar, Trkiyenin gvenlii asndan adann stratejik nemi ile adada bulunan ve ada nfusunun yaklak 1/4n oluturan Trk nfusun can gvenlii ile hrriyetlerinin tesisi olarak deerlendirilebilir. Yunan tarafnda ana hedef hep enosis olmakla birlikte konjonktr itibaryla dier seenekler de uzun vadede enosisi gerekletirmeyi engel olmayacandan zaman zaman gndeme getirilmitir. Bunlar bamszlk ve self-determination olarak belirtilebilir. Ayrca Yunan taraf BM nezdinde meseleyi devaml gndeme getirmise de istedikleri sonucu zellikle ngiltere ve ABDnin etkisiyle elde edememilerdir. ngiltere ve Trkiyenin politikalar ve amalar farkl olmakla birlikte sonuta iki taraf da adann enosisle birlikte tamamnn Yunan hakimiyetine girmesini istemiyorlard. Amerika ve ngiltere asndan mesele Kbrsta Sovyet nfuzunun artmas ve adann bir Sovyet peyke olma ihtimali ile blgede Kbrs meselesi yznden NATOnun iki yesi Trkiye ve Yunanistann savamas ihtimali ve bunun NATOnun gneydou kanadnn zayflatmas riski gibi hususlar nem tayordu.74 Trkiyenin politikasnda da blgedeki Sovyet nfuzunun artma riski, Trkiyenin gvenlii asndan da fevkalade nemliydi. Bu ana sebeplerden ada ile ilgili Trk ve ngiliz politikalar birbiriyle elimemitir. Netice itibaryla 1959 yl, hem Kbrs hem de Trk-ngiliz ilikileri asndan fevkalade nemli olup TrkYunan ilikileri asndan Mucize (miracle) olarak deerlendirilmitir.75 Bu dnemde Trk-ngiliz ilikilerinde Trkiyenin yeri, ana hatlaryla, ngilterenin Orta Dou politikalar, Kbrs ve stratejik imkanlar ile ngilterenin memnuniyetini belirttii Trk hava sahasndan gei haklar olarak ifade edilmitir.76 1 Halil I. Salih, Cyprus; The Impact of Diverse Nationalism on a State, The University of

Alabama, 1978, s. 3; Suat Bilge, The Cyprus Conflict, Turkeys Foreign Policy in Transition 19501974, (eds) K. H. Karpat and contributors, E. J. Brill, Leiden 1975, ss. 135-187. 2 Thomas Ehrlich, Cyprus 1958-1967, Oxford University Press, London 1974, s. 1; Nancy

Crawshaw, The Cyprus Revolt, An Accont of the Strugglefor Union with Greece, London 1978, s. 17. 3 Sha Blkba, The Superpowers and the Third World, Turkish-American Relations and

Cyprus, University of Virginia, 1988, ss. 19-20. 4 Ahmet Gaziolu, Kbrsta Trkler, (1570-1878), 308 Yllk Trk Ynetimine Yeni Bir Bak,

Cyrep, Lefkoa, 1994, s. 107. 5 Pierre Oberling, The Road to Bellapais, The Turkish Cypriot Exodus to Northern Cyprus,

New York 1982, ss. 1-7. 6 Sir Harry Luke, Cyprus Under the Turks, 1571-1878, London, 1921, s. 15-16.

1754

Daha fazla bilgi iin bkz. Rfat Uarol, 1878 Kbrs Sorunu ve Osmanl ngiliz Antlamas

(Adann ngiltereye Devri), st. n. Edb. Fakt. 1978. 8 Ayhan Evrensel, British Policy Towards Cyprus (1954-60), Baslmam Yksek Lisans

Tezi, Birmingham niversitesi-ngiltere, 1994, s. 4. 9 10 11 12 13 Salih, a.g.e., s. 5. Blkba, a.g.e. s. 22. Tzn Bahcheli, Greek-Turkish Relations Since 1955, London 1990, s. 32. House of Commons Debates, Cols 505-507. Elena Calandri The Neglected Flank? NATO in the Mediterranean 1949-1956, Securing

Peace in Europe, (eds.), B. Heuser and R. Oneil, New York 1992, ss. 173-195. 14 David R. Devereux, The Formulation of British Defence Policy Towards the Middle East

1948-1956, London 1990, s. 167. 15 Jacob Abadi, Britains Withdrawal From the Middle East, 1947-1971, The Economic and

Strategic Imperatives, Princeton 1982, s. 153. 16 Stavros Panteli, The Making of Modern Cyprus, from Obscurity to Statehood, Interworld

Publications, New Barnet 1990, s. 151. 17 Dimitris Michalopoulos, The 1950 Plebiscite In Cyprus, Lecture Paper, At the Centre for

Byzantine and Modern Greek Studies of Queens College (CUNY), 6 Mays 1982, New York, s. 6-7. 18 19 Bahcheli, a.g.e., s. 33. Ahmet Gaziolu, Enosis emberinde Trkler, ngiliz Ynetiminde Kbrs II (1878-1952)

CYREP, Lefkoe, 1996, s. 452. 20 21 22 Evrensel, a.g.e., s. 14. Blkba, a.g.e., s. 26-27. Evanthis Hatzivassiliou, The Cyprus Question and Anglo-American Special Relationship,

1954-1958, Intelligence Defence and Diplomacy, British Policy in the Post-War World, (eds.) R. J. Aldrich&M. F. Hopkins, Frank Cass, Essex 1994, ss. 149-169. 23 Blkba, a.g.e., s. 27-28.

1755

24

Suat Bilge Kbrs Uyumazl iinde Olaylarla Trk D Politikas 1919-1990, (eds.)

Mehmet Gnlbol ve Digerleri, Ankara 1993, s. 340-341. 25 Alexis Alexandris, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turkish Relations: 1918-

1974, Center For Asia Minor Studies, Athens 1983, s. 252. 26 27 28 P. N. Vanezis, Makarios; Faith and Power, London 1971, s. 104. Anthony Eden, The Memories of Anthony Eden. Full Circle, Cambridge 1960, s. 414. C. M. Woodhouse, Cyprus: The British Point of View, Cyprus in Transition 1960-1985,

(ed.) J. T. A. Koumoulides, London, 1986, ss. 82-94. 29 30 31 32 33 34 35 36 Evrensel, a.g.e., 31. Sir Hugh Foot, A Start in Freedom, New York 1964, s. 159. Bahcheli, a.g.e., s. 40. Charles Foley (ed.), The Memories of general Grivas, London 1964, s. 138-140. Salih, a.g.e., s. 12. Oberling, a.g.e., s. 59. Zeki Kuneralp, Sadece Diplomat, Hatrat, stanbul, 1981, s. 113. Bernard Burrowsdan (Ankara) FO (Selweyn Lloyd) (Dileri Bakanlna-Londra), 17

ubat 1959, FO-371/144739, RK 1011/1 (Trkiye ile ilgili 1958e ait yllk rapor). 37 Bernard Burrowsdan (Ankara) FO (Selweyn Lloyd) (Dileri Bakanlna-Londra), 11

Haziran 1959, FO-371/144620, RGC-10344/21. 38 ngiliz Dileri Bakanl gney blmnde grevli diplomat C. T. Crant tarafndan yazlan

grev notu, 5 Mart 1959, FO-371/144739. 39 Bernard Burrowsdan (Ankara) FO (Selweyn Lloyd) (Dileri Bakanlna-Londra), 17

ubat 1959, F=-371/144739, RK 1011/1 (Trkiye ile ilgili 1958e ait yllk rapor). 40 Roger Allendan (Atina) FO (Selweyn Lloyd) (Dileri Bakanl-Londra), 6 March 1959,

FO-371/144611, RGC-10319-17. 41 42 Alistar Horne, Macmillan 1957-1986, London 1989, s. 102. Horne, a.g.e., s. 102.

1756

43 44

The Manchester Guardian, 10 Ekim 1958; The Times 10-11 Ekim 1958. Fahir Armaolu Amerikan Belgelerinde Kbrs Sorunu 1958-1959 Belleten, C: XL,

Ankara 1997, ss. 745-782. 45 46 47 48 49 Evanthis Hatzivassiliou, a.g.m., ss. 149-169. PREM-11/2628, 6 ubat 1959 (Babakanlk Dkmanlar). Daily Mail, 12 Aralk 1958. PREM-11/2257, 18 Aralk 1958 (Babakanlk Dkmanlar). R. F. Holland, The Imperial factorin British Strategies From Attlee to Macmillan, 1945-63,

Journal of Commonwealth History, C: 7 (2) Nanuary 1984, ss. 165-185l. 50 51 1077/1. 52 53 1077/2. 54 1077/8. 55 Ahmet C. Gaziolu, Two Equal and Sovereign Peoles, A Documented Background to the Selwyn Lloyddan (Paris) FO (Dileri Bakanlna), 18 Aralk 1958, FO-371/136414, GC D. R. Thorpe, Selwyn Lloyd, London 1989, s. 285. Selwyn Lloyddan (Paris) FO (Dileri Bakanlna), 18 Aralk 1958, FO-371/136414, GC PREM-11/2258, 11 Kasm 1958. Selwyn Lloyddan (Paris) FO (Dileri Bakanl), 18 Aralk 1958, Fo-371/136414, RGC

Cyprus Problem and Concept of Partnership, Cyrep, Lefkoe, 1997, s. 43. 56 GC 1077/3. 57 1077/8. 58 59 GC 1077/3. Harold Macmillan, Riding the Storm, 1956-1959, London, 1971, s. 689-690. Record of Meeting between Lloyd and Zorlu at the British Embassy, (Pariste ngiliz Selwyn Lloyddan (Paris) FO (Dileri Bakanlna), 18 Aralk 1958, FO-371/136414, GC Record of Meeting between Lloyd and Zorlu at the British Embassy, (Parisde ngiliz

eliliinde Lloyd ve Zorlu arasnda yaplan toplant tutana) Paris 16 Aralk 1958, FO-371/136414,

eliliinde Lloyd ve Zorlu arasnda yaplan toplant tutana) Paris 16 Aralk 1958, FO-371/136414,

1757

60 61 62 1051/16. 63

The Times, 22 Ocak 1959. FO (Selwyn lloyd) dan B. Burrows (Ankara), 23 Ocak 1959, FO-371/144639, GC 1073/8. Dileri Bakanl gney masasnda grev notu, 29 Ocak 1959, FO-371/144629, GC

Hugh Foottan (Nicosia) CRO (Commenwealth lkiler Bakanl-Sir John Martin), FO-

371/144632. 64 65 32. 66 67 1073/25. 68 1073/25. 69 70 71 The Times, 18 ubat 1959. Salih, a.g.e., s. 15. Antlamann tam metni iin bkz. London Press Service on Command 679, 11 Mart 1959, Mesajn tam metni iin bkz. FOdan Ankaraya, 13 ubat 1959, FO-371/144640, GC Kuneralp, a.g.e., s. 117. Mesajn tam metni iin bkz. FOdan Ankaraya, 13 ubat 1959, FO-371/144640, GC The Times, 24 Ocak 1959. Selwyn Lloyddan Cabinet, 16 ubat 1959, CAB-128/33 C. (59) 25, CAB-128/33 C. (59)

FO-371/144643, GC-1078/62. 72 Cmnd. 680 (1959), s. 11. 73 Cmnd. 680 (1959), s. 4-5. 74 Nasuh Uslu, Trk Amerikan likilerinde Kbrs, Ankara 200, s. 35. 75 Burrowstan FO (Dileri Bakanl), 17 ubat 1959, FO-371/144739, RK 1011/1. 76 Burrowstan FO (Dilerine) 26 Ocak 1960, FO-371/152030, RK 1011/1

1758